T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANA BLM DALI TASAVVUF BLM DALI

HOCAZDE MUHAMMED RSM EFENDNN KFT-TEVLT SML ESERNN TRANSKRPSYONU VE NCELENMES

Yksek Lisans Tezi

ZLEYHA EKER

stanbul, 2009

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANA BLM DALI TASAVVUF BLM DALI

HOCAZDE MUHAMMED RSM EFENDNN KFT-TEVLT SML ESERNN TRANSKRPSYONU VE NCELENMES

ZLEYHA EKER

Yksek Lisans Tezi

Danman: Prof. Dr. Mustafa Tahral

stanbul, 2009

NSZ

slm dnce trihinde devaml olarak gncelliini muhfaza eden mtefekkirlerden birisi de bnl-Arabdir. Eserleri zerine gerekletirilen erhler ve hakknda yaplan almalar bunun en briz rneidir. bnl-Arabnin Fussul-Hikemi zerine erh yazma ve bylece Ekber bak asnn canlln her dnemde yeniden tahkm ve takviye etme gelenei, trih boyunca srekli olarak devm etmitir. Onun fikirlerinin geliip serpildii corafyalardan birisi de Anadolu shasdr. Seluklu ve Osmanllarn bnl-Arabyi benimsemesi bu hsn-i kabln derecesini tartmaya yer brakmayacak ekilde ortaya koymaktadr. Bu meynda modernleme devrinde pek ok dnrn bnl-Arabye fikr sistemlerinde merkez bir yer vermesi tesdf olmasa gerektir. Kendisini Osmanllarn entelektel ve rh hayatnda vazgeilmez bir yere ship olan bnl-Arabyi anlamaya adayan Hocazde Muhammed Rsim Efendinin Kift-Tevlt ismiyle kaleme alm olduu bu erh de modern dnemde bnl-Arabnin tzeliini yitirmediinin rneklerinden birisidir. Klasik ve modern zamanlarda Fussul-Hikemin zerine erhler yazlarak muayyen meknlarda tedrs edilmesi bnl-Arabnin fikirlerine yeni boyutlar kazandrmada erhlerin nemini gsterdii gibi onun dnce haytmz iin deta yol gsterici bir pusula mesbesinde olduunu da meydana koymaktadr. Tasavvuf haytmz idare eden glerden biri olan bnl-Arabnin mensp olduumuz dnyya ne getirip gtrecei, zaaf ve kudretleri, tlih ve tlihsizlikleri en iyi ekilde erhlerde kendisini gstermektedir. O halde bnl-Arab dncesinin ana

dinamiklerinin anlalmas erhlerin ciddi ve kapsaml bir ekilde tahlil edilmesi ile mmkn olabilir. almamzn giri ksmnda Hocazdenin hayt ve eserleriyle birlikte bnl-Arabnin Osmanlda, zellikle de modernleme devrinde gndeme gelmesinin muharrik sebepleri zerinde durduk. Birinci blmde Hocazde Muhammed Rsim Efendinin yazd Kift-Tevltn kaynaklarn, metodunu ve muhtevasn tahlle tbi tuttuk. lveten de ayn- sbite kavram erevesinde bnl-Arab etrafnda oluan gelenein kader kavramna nasl baktn incelemeye gayret ettik. kinci blmde ise Muhammed Rsim Efendinin erhinin ilk elli bir varana it metninin transkripsiyonunu verdik. Sonu ksmnda ise Rsim Efendinin eseri zerinden ulatmz neticeleri ortaya koyduk. almamzn ekillenmesini salayan, metni tashh, tdil ve tmir eden Hocam Prof. Dr. Mustafa Tahralya kran borluyum. Ayrca beyitlerin tercmesinde yardmlarn grdm Nusrettin Bolelli hocamza ve Hocazdenin terceme-i haline ulamamz salayan Ali Adem Yrk Beye de teekkr ederim. Beyolu, 2009. Zleyha EKER

ZET Bu almada Fussul-Hikem arihlerinden biri olan Hocazde Muhammed Rasimin yaklamn anlamak hedeflenmektedir. Aratrmamzda devrin fikr ve tasavvuf yapsn gnmze aksettiren Kift-Tevltn Osmanl Trkeinden gnmz Trkesine Latin harfleriyle eviri yazm yaplm olup eserin ierii, kaynaklar, konusu ksaca; eserin genel olarak tahlili yaplmaya ve tasavvuf dncesindeki yeri meydana konulmaya allmtr. Kendinden nce yaam birok lim ve mutasavvfn ardndan gitmi olan Hocazde Muhammed Rasim, bnl-Arabnin izinden gitmi ve Fussul-Hikem zerine bir erh yazmtr. O bnl-Arabnin Fussul-Hikeminin engin bir yorumcusu olmasna ilave olarak kendisi de gerek bir limdi. Kift-Tevlt isimli eserinde ncelikle bnl-Arabnin dncesini anlamaya ve anlatmaya alm, vahdet-i vcud doktrinini aklamtr. Vahdet-i vcud geleneinin bir halkas olan Hocazde Muhammed Rasim, Muhyiddin-i Arabnin bir varisi olarak dnlebilir. ABSTRACT In this work, it is aimed to understand the approach of Hocazde Muhammed Rasim, who is one of the Fussul-Hikem commentaries. The study tries to transcription Kift-Tevlt, which written in Ottoman Turkish, into present-day Turkish using Latin letters. Briefly, the book is analyzed from different aspects and its location in sufism understanding is shown. Hocazde Muhammed Rasim who benefited from the scholars and sofies lived before him, followed in bn Arabs way and write a commentary on Fuss al-Hikam. Besides being the author of profound commentaries on the Fuss al-Hikam of Ibn Arab, he also was an original scholar. In his work named Ksift-Tevlt firstly he tried to understand and explain the thoughts of Ibn Arab and expounded the doctrine of Oneness of Being. As a substitute of the doctrine of Oneness of Being, Hocazde Muhammed Rasim could be considered as an heir of Muhyid-Din Ibn Arab.

NDEKLER

NSZ ................................................................................................................... 4 KISALTMALAR .................................................................................................... 8 GR ...................................................................................................................... 9 HOCAZDE MUHAMMED RSM EFEND VE ERHN KALEME ALDII KLM ...................................................................................................... 9 A) RHN HAYTI ............................................................................ 10 B) RHN ESERLER ............................................................................... 13 C) RHN ESERN KALEME ALDII KLM ................................... 17 I. BLM ............................................................................................................. 23 KFT-TEVLTIN MUHTEVSI VE TAHLL ...................................... 23 A) RHN KAYNAKLARI ..................................................................... 24 B) RHN METODU ............................................................................... 26 C) ERHN MUHTEVSI........................................................................... 32 D) AYN-I SBTE VE KAZ-KADER LKS ........................... 39 1) SLM DNCE GELENENDE KAZ VE KADER KONUSU .. 39 2) KFT-TEVLTDA KAZ-KADER VE AYN-I SBTE 46 II. BLM ........................................................................................................... 67 (KFT-TEVLTn Transkrispsiyonu: 1a-51b Varaklar Aras) ................. 67 SONU ............................................................................................................... 237 BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 239

KISALTMALAR

age. agm. a.mlf. b. bkz.

: ad geen eser : ad geen makale veya madde : ayn mellif : ibni, bin : baknz (Sicill-i Ahvl daresi) d. (Defter)

BOA, DH.Said.d.: (Babakanlk Osmanl Arivi), DH (Dahiliye), Said ev. ed. DA haz. A. kr. nr. . s. thk. TTK ts. vd. vr. : eviren : editr : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : hazrlayan : slm Ansiklopedisi : karlatrnz : nereden :lm : sahife : tahkik : Trk Tarih Kurumu : tarihsiz : ve devam : varak

GR HOCAZDE MUHAMMED RSM EFEND VE ERHN KALEME ALDII KLM

A) RHN HAYTI Hocazde Rsim Efendi Osmanlya mensup, bnl-Arabiye (. 638/1240) meftn bir melliftir. Osmanllara nispetini ve eyh-i Ekbere olan sevdsn klasik erh geleneini devm ettiren bir eser yazarak talandran Hocazdenin devrinde uyandrd yanklar nelerdir bilmiyoruz. Eserlerinin bana kaydedildii kadaryla Muhammed Rsim b. Ali b. Rz b. Sleymn el-Malatyav (. 1316/1899) ismini tayan mellif, Hanef mezhebine ve Mevlev tarikatine mensup, mfessir, muhaddis, fakih ve kelmcdr. Esbak mft Ali Rz Efendinin oludur. Hicr bin iki yz elli be senesinde Malatyada domutur. Sbyn Mektebindeki eitiminden sonra Byezid Camiiinde derslere devam etmi, iczet almtr. Arapa, Farsa ve Trkeye konuacak ve yazacak derecede vkftr. Diyarbakr ve Sivas bidyet mahkemelerinde grev yapm, 1316 senesinin evvl aynda stanbulda veft etmitir. slmi ilimlerin hemen hemen her shasndan nasbini alm ve eser yazmtr.1 Kendisiyle ilgili sicil dosyasnda yer alan bilgileri aynen naklediyoruz:
Hocazde Muhammed Rsim Efendi. Mfti-i esbk Ali Rz Efendinin mahdmudur. Bin iki yz elli be sene-i hicriyyesinde Malatyada tevelld eylemitir. Sbyn mektebinde mukaddime-i ulmu badet-tahsl Byezd Cmi-i erfinde ulm-i aliye ve liyye ve cziyytdan kre ve usturlb ve ekl ve Fris tahsl ederek iczetnme almtr. lm-i Tefsrden on cilt Tefsr-i lemgr ve bir cild Sre-i Ysuf Tefsri ve be cild Buhri-i erf erhi ve usl-i hadisten Nuhbetl-Fikr ve ilm-i ferizden Sirciyye erhleri ve drt cild fkhdan mezhib-i erbaay cmi Mltek erhi ve ikier cild urer ve Mirkd erhleri ile yine iki cild olarak ktb-i fetvdan Abdurrahim
1

BOA, DH.Said.d.,nr. 4/458; Badd smail Paa, Hediyyetl-rifn, tsh: Kilisli Rfat Bilgebnlemin Mahmud Kemal, stanbul 1955, II, 395.

10

Efendi fetvsnn tekmlen nukl ve krk cz Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi ve bir cild ilm-i kelmdan mer Nesef zerine erh ve hikmetden Hidye erhi ve bir cild men ve bed zerine erh ve Kfiye ve Kasde-i Brde ve Cevher erhleri ve iki cild Mesnev-i erf erhi ve bir cild Fuss erhi ve tasavvufdan vahdet-i vcda dir risle tertip ve telif edip ls Tefsiri ve Buhari-i erif okutmutur. Ve bilimtihn eder. Bir mddet serkuren-i hazret-i ehriyr- sbk mteveff Hamdi Paann kitaplk hizmetinde bulunup seksen bir senesi Zil-Kadesinde otuz be yanda olduu hlde hslt- vkadan olmak zere tahmnen ehr bin kuru idt ile Konya vilyeti dhilinde ve seksen senesi evvalinde kezlik takrben drt bin kuru ehriye ile Develi kazsn ve seksen alt senesi Safer-i urresinde iki bin be yz kuru ma ile zor nm- dier Dersimba niybetine bit-tayn ikml-i mddet infisl eylemi ve doksan senesi Zil-Hiccesinin yirmi sekizinde drt bin kuru ma ile Sivas meclis-i temyzi riysetine memr olup muahharan tekilt- adliyede meclis-i mezkr nm mahkeme-i bidyete tahvl olunarak doksan alt senesi ehr-i Ramazanda ma bin alt yz ve doksan yedi senesi Rebul-hirinde bin be yz kurua tenzl eylemi vel-yevm mahkeme-i mezkra riyset-i ulsnda mstahdem bulunmutur. Doksan alt Recebinde kibr- mderrisnden olmutur. Bulunduu memriyyetlerden nakl u tahvl ve ikml-i memriyyetle infikk ederek umr-i memresinden dolay mttehem olmu ve taht- muhkemeye alnmtr. Sivas vilyeti vlisi devletl Halil Rifat Paa hazretleri tarafndan derc olunan mlhazada mm-ileyhin beyn eyledii telft henz mevki-i intirda grlememi ise de kendisinin ilm fazl ve memriyyet-i hzrasnda hsn-i f-y vazfeye say eylemekde olduu mehrdur denilip faziletli Cevdet Paa hazretlerinin adliye nezret-i hengmda tarafndan ilve olunan niybet iin ahz eylediim ehdetnmenin sret-i musaddakas merbttur. Arab ve Fris ve Trk tekellm ve kitbet

11

mtlaada efendi-i mm-ileyh ulem-y ilmdan ve ashb- malmtdan denilmitir. 20 evval 1300/11 Austus1299. Mm-ileyh Rsim Efendi fazl u keml iddisyla kitb telfinde bulunmu vezif-i memriyyetinin tehrini mcip olduuna ve usl-i muhkemta in olmadna dir Sivas valisi ile adliye mfettiliinden vuku bulan ir zerine bin yz senesi ZilKadesinin drdne msdif doksan dokuz senesi Austosunun yirmi beinde mezkr Sivas bidyet mahkemesi riysetinden azl edilmitir. Mm-ileyh Muhammed Rsim Efendi bin yz iki senesi Recebinin altsnda vki bin yz bir senesi Nisannn dokuzunda iki bin kuru mala Sivas bidyet mahkemesi riyset-i sniyesine tayn olunmutur. Efendi-i mm-ileyh hakknda dermiyn olunan ikyete nazaran oradan kaldrlmas lzm gelmi olduuna mebn bin be senesi Rebul-hirinin drdnde ma- hliyyesiyle Diyarbekir vilyeti merkez bidyet mahkemesi riyset-i sniyesine nakledilmitir. Efendi-i mm-ileyhin memriyyeti bin yz alt senesi Saferinin on drdnde bin be yz kuru maa ile mahkemei mezkre hukuk diresi riysetine tahvl buyurulmutur.2

Hocazde Muhammed Rsim Efendinin kim olduuna dir mevct veriler aa yukar bu satrlardan ibrettir. Bu verilerden anlald kadaryla Osmanlnn eitli problemlere mrz kald srece devletin eitli yerlerinde ve kademelerinde fiilen grev alarak ve eitli skntlara dr olarak bu dneme hid olmu bir zttr. Her eyden nemlisi Hocazdenin devlet kademelerinde karlat problemleri problem edinmeyerek kendi hikyesinin peine dmesi ve Osmanlda teden beri devm eden Fssl-Hikem zerine erh ve hiye yazma geleneini modernleme devrinde de srdrmesidir.

BOA, DH. Said. d., nr. 4/458.

12

B) RHN ESERLER Mevlevliini3 ve Hanefliini hussen vurgulayan Hocazde slm ilimlerin hemen her shasnda erhler yazm, btn bir messini trihi tecrbeye mal olmu eserleri anlamaya dolaysyla da anlatmaya hasretmitir. Cevdet Paa gibi erbbnn ulem-y ilmdan ve ashb- malmtdan olduunu teslim ettii bir zt4 olmasna ramen kendisi gibi eserleri de ilim evrelerinin mehldr. Hocazdenin yazd eserlerin genel bir incelemesi gstermektedir ki o slm ilimlerin her shasnda okuduu eserlerle ilgili tuttuu notlar mstakil kitplar haline getirebilmitir. Her dili de ustalkla kullanan Hocazdenin eserleri shaya geni ve ufuk aan baklar getirmekten te o devirde bir mahkeme reisinin bile eski uslde yetimilik dzeyinin derecesini ve derinliini gstermesi tibriyle mhimdir. Gzden karlmamas gereken huss; kt sylenen bir medrese sistemine dir verilen hkmlerin, devrin arkaplann tekil eden katmanlarna inildii vakit hi de yle iddi edildii gibi kolay olamayaca gereidir. Modernleme dnemi Mslman aydnlarnn, hocalarn medreselere ve tekkelere ynelttikleri ve bizim de bugn byk lde paylatmz tenktler ve deerlendirmelerin gerek kymeti nedir? sorusu5 Hocazde zerinden hl gndemini korumaktadr? Medrese dnda mahkemelerde alan bir ztn telfleri/erhleri bize bunu dndrmektedir. Dier taraftan slm dnyasnn btn merkezlerinde geleneksel kltrden ve hiyerarik yapdan kurtulmann veya daha yumuak bir tbirle onlar tek hkim konumundan karmann yolunun ald bir devirde6 Hocazdenin yazm olduu erhlerle kurtulunmak

erh-i Mntehebt- Mesnev, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001605, vr. 1a. 4 BOA, DH. Said. d., nr. 4/458. 5 Bu sorunun tartld bir deerlendirme iin bkz. smail Kara, Medreseler Yrm, Tekkeler rm Myd?, eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 142; Kendini Tashh ve Tadl Ne lde Mmkn?, a. mlf., eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 143-145. 6 Bu hususta baz dikkatler iin bkz. a. mlf., Kendine Hakszlk Rev Mdr?, eyhefendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 139.

13

istenilen gemile yeniden irtibt kurmaya almas da dikkate yndr. Hocazde bilgi, kltr ve irfn dediimiz eylerin ancak bir mras ve zemn zerinde in edilebileceini, ancak bu yolla anlam kazanabileceini ve nihyet baarszlklarn, skntlarn ancak bu kanal iler tutularak stesinden gelinebileceini derinden hisseden ve bunun caplarn yapan bir zihniyetin7 temsilcisidir. Tevars mekanizmalarnn tabi ve normal artlarda iler olmaktan kt bir devirde bu kanal tekrar amaya alm, tayclk ve aktarclk vasfyla devrald bilgi ve kltr mirsn yaad zamna aktarmaya almtr. smail Karaya kulak vermek gerekirse; bir aydnn mensbiyetinin ana blgeleri maddeten ve mnen (ruhen) tevrs edilen unsurlarn damarlaryla beslenir. Bu adan tevrs mekanizmalarnn tabi ve normal artlarda ilemesi gerekmektedir. Fakat mensbiyeti olan bir aydnn asgar iki vasfnn daha olmas gerekmektedir. Bir tayclk/aktarclk vasfdr ki, devrald bilgi ve kltr onun zerinden bir ekilde daha sonraki zamanlara ve nesillere akar. Belki daha da nemli ve zor olan devralnan ve aktarlana zellikli baz geler katma, katabilme cehdidir.8 Hocazdenin tayclk ve aktarclk vasfnda problem yok. Problem aktard eylere neler katp neler katamad noktasnda dmlenmektedir. Buradan rihin kudret ve zaaflarna intikal ediyoruz. rihin eserlerinde dikkat eken huss slm ilimlerin btnn ok tabi bir ekilde bir araya getirebilmesidir. Kaynak kullanm noktasnda devrindeki melliflere paralel hareket eden ve ele ald meselelerle alakal olarak kaynaklara vkf olduu ortada olan rihin en nemli eksii metoddan yoksun olmas, okuyup geilmesi gereken meseleleri yazya geirme gerei duymasdr. Eserlerinin en ehemmiyetlileri stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesinde yazma halinde mevcuttur. Belli bal eserleri unlardr:

7 8

a. mlf., Kendine Hakszlk Rev Mdr?, s. 139. a. mlf., Aydnn Mensbiyeti Yahut erhcilik, eyhefendinin Rysndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998, s. 135.

14

erh-i

Mntehebt-

Mesnev:

Mesnevnin

seme

baz

beyitlerini yet ve hadislerle erh ettii, 235 varaklk bir eserdir. Hocazde bu eserinde Mesnevden setii beyitleri mfessirler, Mutezile, filozoflar ve Ehl-i snnet dhil mezheplerden balayarak eyh-i Ekbere uzanan bir vdide nce beytin Farsasn vererek erheder. Tasavvufun kendine mahss hussiyetler tadn bunu ancak ehl-i kefin idrk edebileceini ifde ederek kef ehlinin hussiyetlerine vurgu yapar.9 Dier eserlerinde olduu gibi bu erhte de iktibaslar orijinal metinlerden yapar. Bu iktibaslarn geneline bakld vakit metnin Fuss erhinde olduu gibi yar Trke yar Arapa ksmen de Farsa olduu sylenebilir. Bu erh tasavvuf dnyasnn, hikmetli ifade gzelliklerini tayan msr ve beyitleriyle berber modernleme devrinde Mesnev zerine yaplm olan bir erh teebbs olmas gerei itibariyle okunmaya deer olarak grlebilir. stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001605de kaytldr. Tuhfetl-kn ve Hediyyetl-Mukn: 164 varaklk Mevldi erf erhidir. Mevld-i erfi blmler halinde grlerini yet ve hadislerle destekleyerek ve Trke olarak erheder. rih bu eserinde tasavvufa it kavramlar Kurn bir zemne yerletirir.10 Devrinin akislerini tayan bu eserinde rih Mevld-i erf krat etmenin faziletine dair bir bahis aar ve zamnnda gndeme gelen bu tarz eylerin bidat olup olmadn tartr. Bidatleri bidat-i seyyie ve bidat-i hasene olmak zere ikiye ayrr ve yle der: Bu makmda murd bidat-i hasenedir.11 Her muhdes mezmm olmaz.12 Gzden karlmamas gereken dier bir huss da udur: rih bu eseriyle devrinde tasavvufa tenkd ynelterek bir gelenei mahkm eden akranlarn ve devrin trihi tecrbeye it pek ok hussu bidat olarak deerlendiren yaklamlarn aar ve bir gelenein nasl yaadn, yaatlmas gerektiini meydana serer. stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001621de kaytldr.
9

erh-i Mntehebt- Mesnev, vr. 2a. Tuhfetl-kn ve Hediyyetl-Mukn, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001621, vr. 2a. 11 age, vr. 7ab. 12 age, vr. 9b.
10

15

Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi: 367 varaklk, Trke, Mecellenin baz mcmel taraflarn ehl-i basretin zerinde ittifak ettii fetv kitaplarndan yola karak erh ettii bir eserdir. Mteber ve sahh rivyetleri tafsl ve taksr zarretleri hricinde ibreleriyle berber nakleder.13 stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001591de kaytldr. Kibrit Ahmer: Baz fkh meseleleri istisni de olsa tasavvuf erevesine tayarak ele alr.14 Soru cevap tarznda hazrlanm bir eserdir. stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00695de kaytldr. Tefsr-i lemgr: slm dnysnda reva bulan hemen btn tefsr kaynaklarndan yola karak hazrlanm, zamn zamn tasavvuf yorumlar eliinde Fuss erhine gndermeler yapt, 375 varaklk bir eserdir.15 stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 000578de kaytldr. Kimy-us-Sadet (erhul-Buhr): Mfessir ve fakihlerin refkatinde asrnn mctehidi olarak nitelendirdii Buhrnin mehr Sahhini muhtasar olarak erheder.16 425varaktr. stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00579da kaytldr. Nuhbetl-Bela: bn Hacer el-Askalnye it NuhbetlFikrin erhi mahiyetinde kaleme alnm bir hadis usl eseridir. stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00683de kaytldr. el-Bedriyye al Metnil-urer: Molla Hsrevin mtebahhir ulem indinde makbl olan urer isimli eserinin baz mkil taraflarn erh etmek zere yazlm bir erhtir. 667 sahifedir. stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00716da kaytldr. Kift-Tevlt stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 002008de kaytl olan bu eser toplam 241 varaktr. lk 51
Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 001591, vr. 1. 14 Bir rnek olmak zere bkz. Kibrit Ahmer, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00695, vr. 44b/45a. 15 Tefsr-i lemgr, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 000578, vr. 13 a. 16 Kimy-is-Sadet (erhul-Buhr), stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, nr. 00579, vr. 2a.
13

16

varan transkribe ettiimiz bu eser, tez konumuzu tekil ettii iin aada ayrntl bir ekilde ele alacaz. Bu eserleri yannda rihin 227 varaklk Habnme-i Rsim isimli eseriyle, furu-i fkha dir Arapa kaleme ald el-Mincat alel-Mirkatn ve vahdet-i vcda dair risaleler17 tertip ve telf ettiini de ilave etmek gerekir. Dier taraftan Babakanlk Osmanl Arivinde mevct olan Sicill-i Ahvl Defterindeki kaytlarda varolduu sylenen eserlerinin ortada olmadn da ifade etmek durumundayz.

C) RHN ESERN KALEME ALDII KLM Biz mellifin hviyetini ve eserlerini tespt ve tayn eden bu satrlardan sonra kendisini bu eseri yazmaya sevk eden trihi arkaplan ve eserinin muhtevsn tahll ve analize tbi tutma yolunu terch edeceiz. Dier bir ifdeyle messirden ziyde eseri tantma yolunu seeceiz. Bunun iin de ncelikle Osmanlda bnl-Arabnin devml olarak gndemde olmasnn trihini ele alarak balayacaz. bnl-Arb Seluklu devrinde Mool istilsn mtekip yolunu Anadoluya drm, Osmanlda erh ve hiye geleneinin gsterdii zere kendisine nemli bir yer edinmitir. Bu sebeple Seluklu ve Osmanl dnce yapsn, ideal ve hakki taraflaryla tasavvuftan bamsz olarak deerlendirmek mmkn deildir. bnl-Arab de bu geni ve byk mekanizmann en nemli yol gsterici aktrlerinden birisidir. Fuss zerine tetkk ve deerlendirmelerin Osmanlda Dvd- Kayseriyle balad bilinmektedir. bn'l-Arab dncesi Seluklu'dan tevrs edilen mirs zerine in edilen Osmanlda Dvd- Kayser (.751/1350)18, Mehmed Fenar (.834/1431), Kutbuddin znik (.821/1418), Gelibolulu Yazczde Mehmed (.857/1453), Bl-i Sofyev
BOA, DH. Said. d., nr. 4/458. Mustafa Tahral, Dvd el-Kaysernin Fuss erhi Mukaddimesi, Uluslararas XIII. ve XIV. yzyllarda Anadoluda slam Dncesi ve Dvd el-Kayseri Sempozyumu: International Symposium on Islamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud alQaysari papers: tebliler, ed. Turan Ko, 1998, s. 261-267.
18 17

17

(.980/1573) ve Abdullah Bosnev (.1054/1644) gibi rihlerde grld zere, ok etkili olmutur.19 Yine eyhl-islm ivizde Muhyiddin Efendinin (.954/1547) Muhyiddin Arab ile Celleddin Rmnin aleyhine taknd tavrdan dolay20 azledilmesi de bu erevede deerlendirilmelidir. Osmanlnn nl eyhlislmlarndan Kemal Paazdenin (.940/1534), bn'l-Arab'nin btn eserlerini tasvip eden bir fetv karmas da21 resm ulemnn tasavvuf gelenee bakn gsterdii gibi Osmanl tasavvuf dncesinin vahdet-i vctu bir karakter tadn da gzler nne sermektedir.22 Mustafa Tahral Muhyiddin bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri balkl maklesinde eyh-i Ekberin Osmanlda hangi arala tekbl ettiini yle ortaya koymaktadr:
Seluklu Devletinin vrisi olarak Anadolu'nun batsnda kurulan Osmanl Devleti gelimeye balarken, Seluklu lkesinin ilim ve tasavvuf mirasna da ship olmu oluyordu. Bu mnevi mrasa sahip kmay gerektiren, hatta buna hussi bir itina gsterilmesini gerektiren sebepler de vard. Bunlardan bnl-Arab ile ilgili olanlardan birisi udur:

Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a(13001600) ev. Ruen Sezer, st. Yap Kredi yay. 2003, s. 206207191; Mehmet Bayraktar, Davud-i Kayseri, DA, IX, 3334 20 lmiye Salnmesi Osmanl lmiye Tekilt ve eyhlslmlar, Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Galitekin, Cevdet Dada, st. aret yay. 1998, s. 307; Mstakimzde Sleymn Sadeddin Efendi, Devhatl-Meayih, st. ar yay. 1978, s. 20-21; Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, st. Dergah yay. 1990, s. 90; Mehmet pirli, ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi, DA, VIII, 348349; smail Hmi Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, st. Trkiye yay.1948, II,431. 21 Mecmu, Esad Ef. Yazma No:3431,vr.39b; Ebul-Felh Abdul-Hayy b. Ahmed b. Muhammed bnul-md, ezeratz-Zeheb f Ahbari men Zeheb, Beyrut, Dru hyit-Turasil-Arabi ty.,V,195; Fetv metninin Trkesi iin bkz. Mustafa Kara,Tekkeler ve Zviyeler, s. 91-92; Hseyin Atay, lm Bir Tenkit rnei Olarak bn Kemal Paa'nn Muhyiddin b. Arab Hakkndaki Fetvas, eyhlslm bn Kemal Sempozyumu, Ank. Trkiye Diyanet Vakf yay. 1986, s. 221222; Michel Chodkiewicz, bnl Arab'nin retisinin Osmanl Dnyasnda Karlan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf Ve Sfiler, Kaynaklar-Doktrin-yin ve ErknEdebiyt- Mmr- konografi- Modernizm, haz. Ahmet Yaar Ocak, Ank. TTK 2005, s. 97-98. 22 Mustafa Kara, Tekkeler ve Zviyeler, s. 115;a.mlf. Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, st. Dergh yay. 2005, s. 73; M. Erol Kl, bnl-Arab Muhyiddin, DA, XX, 513-514; Ahmet Yaar Ocak, Tasavvuf, Sufiler ve Tarkatlar, Tekkeler, Osmanl Uygarl, II, , Haz. H. nalckG. Renda, Ank. Kltr Bakanl 2003, s. 280285; ayrca bkz. Fatih M. eker, Cumhuriyet deolojisinin Nakibendilik Tasavvuru, stanbul Dergh Yay. 2007, s. 27-28.

19

18

bnl-Arab,

e-eceret'n-Nu'mniyye

fi'd-

Devleti'l-Osmniyye adl ok kk hacimli risalesinde cifr ilminin verilerine istinden Osmanl Devletinin kurulacan ve bu devletle ilgili baz hdiseleri rumuzlu ifdelerle haber vermi ve S.Konev de bu eseri erh etmi, baz rumuzlar aklamtr. bnl-Arabnin Anadolu'da yapt sayahatler esnsnda Konya, Kayseri, Malatya, Sivas ve Aksaray gibi ehirlerde ikmeti srasnda tanp grt ve sohbetlerinde yetitirdii talebeleri, tabatyla onun fikirlerini ve grlerini gelecek nesillere aktarmaya devm edecekti. Bunun yannda, rumuzlu ifdelerle Osmanl Devleti'nin kurulacan ve baz hdiseleri nceden bildirmesi, nceden bildirdiine inanlmas, Osmanl sultnlar, lim ve mutasavvflarnn ayrca dikkatini ekmi, bnl-Arab'ye hussi bir ilginin gsterilmesini salayan sebeplerden biri olmutur diyebiliriz. Nitekim, bu rislede geen cmlelerden biri olan z dahale's-sn f''n, yazheru kabru Muhyiddn yani, Sn n'a dhil olduu vakit, Muhyiddin'in kabri ortaya kacaktr cmlesi, Khire seferi srasnda Yavuz Sultn Selim am'a geldiinde tahakkuk etmi, bnlArabnin o srada zeri plerle kapl Slihiye'deki kabri ortaya karlm, Sultn trbenin yenilenmesini ve oraya bir de cmi yaplmasn emretmitir. 924 (1517) ylnda cminin kuzeyine ayrca bir de tekke in edilmitir. Trbenin giriine Keml Paazde'nin bnl-Arab'yi ven bir fetvsyla bnl-Arabnin biraz evvel zikrettiimiz cmlesi yazlmtr. eyhlislam bn Kemlin (1468-1534) bnlArab hakkndaki fetvsnn konumuzla ilgili cmleleri unlardr: Ey insnlar! Biliniz ki, byk eyh, erefli nder, riflerin kutbu, muvahhidlerin imm, Endlsl, Htem Tayy kablesinden Muhyiddin bnl-Arab kmil bir mctehid ve fzl bir mrd, taaccp edilecek hayat hikyeleri ve olaan d hdiseleri ve

19

ok talebesi olan bir zttr. limler ve ileri gelenler katnda kable mazhar olmutur. Onu inkr eden hata yapm olur. nkrnda srr ederse saptm olur. Sultna, onu terbiye etmesi ve onu inancndan evirmesi gerekir. nk sultn doruyu yaptrmak ve ktlkten men etmekle memrdur. Onun birok eseri vardr. Bunlar iinde Fssl-Hikem ve Ftht- Mekkiyye bulunur. Bunlardaki meselelerin bir ksmnn sz ve mns belli, ilh buyrua ve er'-i Nebev'ye uygundur. Bir ksm da zhir ehlinin anlayna gre gizli olup, kef btn ehlinin anlayna gre aktr. Mermn anlamayana bu durumda susmak lazmdr. Zr yce Allh, 'bilgin olmad eyin peine dme, nk kulak, gz ve kalbin her biri bu davrantan sorumludur' (sr, 17/36) buyurmaktadr... Bu fetvda dikkatimizi eken noktalardan bazlar unlardr: 1) bnl-Arabnin ilm ve mnevi ahsiyetinden sayg ve vg ile bahsedilmektedir. 2) Onun grleri limler ve ileri gelenler tarafndan kable mazhar olmutur. 3) Onun gr ve fikirlerini inkr edenler hata ederler; hatalarnda srr ederlerse saptm olurlar. 4) Sultnn yani devlet otoritesinin, srarl inkrclar terbiye etmesi ve inkrlarndan evirmesi gerekir; nk sultn doruyu yaptrmak ve ktlkten men etmekle vazfelidir. 5) Zhir ehlinin anlayna gre gizli olan fikir ve grleri, kef btn ehline gre aktr. u hlde, her devirde mevct olan kef btn ehli zhir ehlinin anlayamad mnlar anlayacaktr. 6) Onun bu nevi grlerinde mermnn ne olduunu anlayamayanlarn susmas gerekir. Zr, her devirde temsilcileri bulunan kef btn ehli bu mnlar anladna gre, lke sathnda sadece zhir ehlinin fikir ve grlerini hkim klmak ve zhir grlere uygun dmeyen fikir ve grleri susturmak isteyenlerin, onlar susturmak yerine, kendilerinin susmalar gerekir. nk, kef btn ehli, zhir ehlinin dedii eyleri anlad gibi, onlardan fazla olarak baka eyleri de anlamaktadr. u halde, susmas gereken fazla bilenler deil, daha az bilenlerdir.

20

Fetvdan anlalan bu birka noktaya unu da ilve etmemiz mmkndr. bnl-Arab, akl ve nakl olan din ve dnyev ilimlere ilve olarak, hatt bir bakma din ilimin z ve ess olan ilhm, kef btn ilmi adlaryla anlan, asrlardan beri tasavvuf ehlinin temsl ettii grlerin lim bir szcs sfatyla yeni bir ilm metot ve slup gelitirmi ve kendi ulat netce ve hakkatleri eserlerinde en vecz ekilde ifde etmitir. u hlde, zhir ve btnyla bir btn ve cihnmul bir din olan slm', bylece anlamal ve cihnmul bir yorumla kalp ve zihinlere takdm etmelidir. Gerekten de bnl-Arab bu cihnmul yorumu baarm olan bir byk mutasavvftr. Cihnmul bir devlet kurmak niyet ve emelinde olan Osmanl lim ve devlet adamlar da elbette ksm, yarm, mevzi, mahall ilim ve yorum sahiplerini deil, kll ve cihanmul olan ilim ve yorumlar terch edecek ve bunu gerekletirmek iin de elinden gelen gayreti sarf edecektir. slm'n ksm ve mahall yorumlar, sdece mahall devlet ve medeniyetlerin kurulmasna imkn verebilir. Cihnmul devlet ve medeniyet kurmaya ynelmi Osmanl sultnlarnn cihnmul ilim ve grlerini idrk edebilen bn Keml gibi eyhlislam ve limlere, danmanlara ve fetv ehline ship olmas hem devleti ynetenler ve hem de halk iin ilh bir ltftur.23

Seluklu

ve

Osmanl

devirlerinde

devml

srette

gndemde olan bnl-Arab modernleme devrinde de tzeliinden hibir ey kaybetmemi etkisini srdrmeye devm etmitir. Osmanl'da Nak tekkelerinde Fuss okunduunu Cevdet Paa'nn Tezkir'de verdii bilgilerden24 reniyoruz. Ziya Gkalp, Bah Tevfik, Mehmed Ali Ayn,
Mustafa Tahral, Muhyiddin bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Endlsten spanyaya iinde, Ankara Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1996, s. 71-73; ayrca bkz. a. mlf. Mustafa Tahral le Mevln ve bnl-Arab zerine Sylei, Necdet Ylmaz, 24 Ahmed Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, Yaynlayan: Cavid Baysun, Ankara TTK 1967, IV, 15-17.
23

21

Ferid Km, Filibeli Ahmed Hilmi, smil Fenn Erturul, Ahmed Avni Konuk, Sad Nurs, Ms Crullah ve Rzeddin b. Fahreddinin bnlArabye merkezi bir yer vermesi, ondan mstan kalmamas bunun rnekleridir. Btn bu isimlere bir kelmc olan zmirli smil Hakk ile bnl-Arabye iddetli tenkdler ynelten eyhlislm Mustafa Sabri Efendiyi de ilve edebiliriz. Modernleme devrinde tercme yoluyla Batdan Trkiyeye aktarlan materyalizme st dzeyde karlk verebilmek amacyla Bah Tevfik ve Cell Nur ile tartmalara girien ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi25 ve smil Fenni Erturulda26 grlecei zere spiritalist bir nitelie ship olan unsurlara sarlmlar, bat dncesiyle hesaplama amacyla bnl-Arabyi yeniden gndeme getirmilerdir.27 Modernleme devrinden itibaren farkl dnce akmlar ierisine yerletirilebilecek pek ok kiinin bnl-Arab zerine eser ve makleler yazmak zorunda kalmas28 neden bnl-Arab sorusunun cevbn kuatabilecek veriler iermektedir. Byle bir vasat gznne alndnda Hocazde Muhammed Rsim Efendinin erhinin meydana kmas ok tabi bir hdisedir.

Bkz. Allah nkar Mmkn mdr?, stanbul Hikmet Matbaas 1327; a. mlf., Huzr u Akl u Fende Meslek-i Dalaleti, Darul-Hilafe: Matbaa-i slmiyye 1332; a. mlf., Amk- Hayl, stanbul: Necm-i stikbal Matbaas 1341/1925. 26 Maddiyyn Mezhebinin zmihlli, stanbul Orhaniye Matbaas 1928. 27 smail Kara, ada Trk Dncesinde Bir tenkit/Tasfiye Alan Olarak Tasavvuf ve Tarikatler, Din le Modernleme Arasnda, stanbul Dergah Yay. 2003, s. 381-382. 28 Modern zamanlarda bnl Arabnin gndeme gelmesini ele alan bir alma iin bkz. zkan ztrk, ada Trk Dncesinde bnl-Arab Felsefesinin Ele Aln, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007.

25

22

I. BLM KFT-TEVLTIN MUHTEVSI VE TAHLL

23

A) RHN KAYNAKLARI rih bahsetmek essnda Hocazde direkt Rsim Efendinin kaynaklarndan kaynaklarndan

olarak

bnl-Arabnin

bahsetmek demektir. O halde ncelikle bnl-Arabnin kaynaklarn, sonra da rihin kaynaklarn ele almak gerekiyor. bnl-Arabnin btn dncelerinin sistemli bir zeti mahiyetindeki Fussul-Hikemi tammen Kurn ve Snnet kaynakldr. bnl-Arab eserini, btnyle rysnda grm olduu Peygamberden vstasz olarak almtr. Bir baka ifdeyle bnl-Arab nebev emri yerine getirmek iin sz konusu eserini yazmtr.29 Fussul-Hikemin btncl bir incelemeye tbi tutulmas bnl-Arabnin eserinde youn olarak lafzen veya mnen yet ve hadisleri referans aldn, iktibaslarda bulunduunu gstermektedir. ktibas edilen bu yetler bazen genilemesine ve derinlemesine tefsr edilirken bazen de olduu gibi braklr, zah etme yoluna gidilmez. Paradoksal olarak Fussul-Hikemin btnnn Peygamberden dorudan alnd iin vahyin nebev bir tefsri hkmn tayabilecei sylenebilir. Burada hibir ekilde gzden karlmamas gereken huss udur: bnl-Arab kaynak olarak ele ald bir yeti tasavvuf terminolojisinin imklaryla yourur ve yeti tevl ederek gtrebilecei yere kadar gtrr. yete dayanmasyla kendine mutlak bir snr tayn derken yapm olduu tevlle de sz konusu snr ileri bir merhaleye tar.30

bnl Arab, Fussul-Hikem, ev. Osman Nuri Genosman, stanbul Milli Eitim Bakanl Yay. 1992, s. 19; Benzer ifadeler iin bkz. Futhat- Mekkiyye, thk. Osman . Yahya, Kahire, Mektebets-Sekafetid-Diniyye ts., III, 456. 30 bnl Arabnin tevil ynteminin zaaf ve imknlarna dikkat eken deerlendirmeler iin bkz. Toshihiko Izutsu, bnl Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev. Ahmed Yksel zemre, stanbul Kakns Yay. 2005, s. 105; Sleyman Uluda, bnl Arab, Ankara Trkiye Diyanet Vakf Yay. 1995, s. 73.

29

24

Kurn ve Snnetten baka bnl-Arabnin slm dnce mirsnn btnne vris olduu da sylenebilir. O tevrs ettii bu mirs kendi potas iinde eriterek ortaya koymutur.31 Osmanl ulemsnn Fusstan bigne kalamadn gsteren Muhammed Rsim Efendi eserinin ismini tevillerin kefi anlamnda Kift-Tevlt diye isimlendirilmitir. Eserinin ilk sayfalarnda Fssul-Hikem ve Kurn- Hakmin tevlt zerine bir erh yazmay murd ettiini32 ifde eden Hocazde Kurn- Kerm ve Fussul-Hikemi birbirinden bamsz olarak deerlendirmemitir. Bu da gstermektedir ki, Osmanl ulems arasnda Fussul-Hikemin en kuvvetli kayna Kurndr. Fussu Kurnn bir tefsri olarak gren Hocazde zaman zaman yet-i kermeleri tasavvuf bir erevede tefsr ederek eserine serpitirmi, sonuna da bir ftih tefsri eklemitir. Peki mellifin bnl-Arabyi erh ederken bavurduu kaynaklar nelerdir? Mellif yetler, hadisler ve klasik hviyetine ship olan rihleri referans alarak eserini in eder. riflerin eserlerinde bnlArabye dayanak tekil edecek unsurlar ok miktrdadr. Hocazde Muhammed Rsim Efendi de ncelikle bnlArabnin rysnn sahh olduunu yet ve hadislerle delillendirir. eyh-i Ekbere tam bir itimd vardr, ancak meselenin er tarafnn da zah edilmesi gerekir.33 bnl-Arab vdisini takp eden Hocazde Muhammed Rsim Efendiye gre tasavvufa istikmet veren asl kaynak keftir, tasavvufi haytn manivelas akln nne kefi koymaktr. Ona gre bu vdye dhil olan bir kimsenin shaya ilikin baz husslarn tartmaya imkn vermeyecek niteliini hiz olduunu bilmesi ve buna inanmas lzmdr. Hocazde, bnl-Arabnin slmi ilimlerin btnnden bamsz ve mstan olarak tetkk edilemeyeceinin elbette idrkindedir. O akla kar toptan kar deildir; akln hudutlarnn dnda akln hkim hle

Geni bilgi iin bkz. Ebul-la Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, bnl-Arab Ansna Makleler, brahm Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002, s. 37. 32 Kift-Tevlt, vr.3/b 33 age, vr. 4a, 4b.

31

25

getirilmesine kardr. Akla kar tavrnn akl dlamaktan ziyde durmas gereken yeri vurgulama eklinde deerlendirilebilir.34 Dier taraftan rih trihi tecrbede nemli bir yere ship olan kaynaklar temel alr ve dncelerini bu zemin zerinde ykseltir. Bunlar arasnda Beyzv ve Kn tefsirlerini, Cneyd-i Badad, Monla Cmi gibi tasavvufun klasik ve bidevi isimlerini referans verir. En nemlisi de dorudan yapt iktibaslar gz nne alnd vakit grlecei zere Fuss rihleridir. Bunlar yle sralanabilir: Sadreddin Konevnin (. 1274) el-Fkk f Esrr Mstenidti Hikemil-Fussu, Abdrrezzak elKnnin (. 731/1330) erhu Fussil-Hikemi, Dvd-i Kaysernin (. 751/1350) Matlau Hussil-Kilem f Men Fussul-Hikemi; Cmnin Nakdn-Nuss ve erhu Fussil-Hikemi, Meyyedddn Cendnin (. 700/1300) erhu Fussil-Hikemi; Yazczde erhi. B) RHN METODU Kaynaklar bahsinde olduu gibi metod bahsinde de rihten bahsetmek aslnda dorudan bnl-Arabnin kendisinden bahsetmek demektir. rihin srarla vurgulad huss Kuran tasavvuf olarak tefsr eden bnl-Arabnin hussi bir terminolojiye ve slba ship olduu gereidir. O her eyden nce zevk ve slbtur. Bir mellifi ve metni anlamak essen sz konusu mellif ve metnin metodik esslarn kavramaktan geer. Metnin zhirinde kalarak metne dhil olabilmek mmkn deildir. Okuyucunun ilk bata dikkat etmesi gereken huss slbdaki kapalln farkna varmasdr. Bu kapal slbla hem zhir ehli hem de btn ehli honud edilmek istenmektedir. Bir baka ifdeyle bnlArab bu kendine has metodu ve slbuyla oluabilecek skntlar bertaraf ederek btn mny hedeflemektedir.35 Burada bnl-Arabnin btn dnce yapsn vahdet-i vcd fikri etrafnda dndrdn gzden karmadmz vakit bnl-Arabdeki tutarlln temelini de yakalam oluruz. Onun ortaya koyduu her ey bu zemnden beslenmi, hemen her
34 35

age, vr., 4a-7a. Geni bilgi iin bkz. Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, s. 28.

26

eyde ona dayanm tabatyla Kurn ve snneti de bu dorultuda tevl ve tefsr etmitir. Bu fikrin zeti udur:
Varoluun hakkati z tbariyle bir tektir; sfat ve isimleri ynyle oktur. okluk; tibar, isim ve sfatlardadr. Bu hakkat, kadm ve ezeldir; deimez. Deien sadece bu hakkatin tezhr ettii varlk sretleridir. Bu hakkate z tibri ile baklrsa Hak olduu, mazharlar tibri ile baklrsa Halk olduu grlr. Bu hakkat Hak ve Halktr, bir ve oktur, kadm ve hadistir, evvel ve hirdir, zhir ve btndr ve dier ztlklardr. Bu ztlklar hakkatte deil tibrlardadr.36

Hocazde Muhammed Rsim Efendi de tasavvuf ilminin kendine mahss bir stlha ship olduu gereini vurgular, dolaysyla da vahdet-i vcd vdsinde dolamak ve bnl-Arabyi kuatmak iin eserinin fihristinde lem-i zhir lem-i btn ahvli beynndadr diyerek am olduu bal vahdet-i vcd meselesi beynndadr bahsiyle birletirir. Bunu grebilmek iin metnin derinlerine gitmek gerekir. Kendi kaleminden okuyoruz:
Cenb- Hak zhir ve btndr. Zhir zhir ile malm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i zhir ki, Kurn- Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki, hudd-i eriyye ve ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi mutazammndr; ve bu ilim ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i btn da iki ksm zeredir: Bir ksm Kurnn butnundan mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilmi tevhddir.Esrr- ilhiyye ve hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr. Ve bir ksm havss-i btne ve kuv-y ruhniyye ile hsl olur ki, insann gaybiyyesinden ahz edip onun nee-i zhire-i unsuriyyesine idhl ederler; ve bu ilim rh gibidir, ilm-i zhire nisbet ile.37

Bu ifdelerine ramen rih, rh bedensiz olmad gibi ilm-i btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz diyerek38 btnla zhirin birbiriyle irtibatl olduunu, daha dorusu btnn zhirle kaytl olduunu srarla vurgular. Bu hussta da Peygamberler trihini dell getirir. Msnn
36 37

Aff, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, s. 30. Kift-Tevlt, vr., 3b,4a. 38 age, vr., 4a.

27

kavminin sadece zhire saplanp kaldn, ilmi zhirden ibret grdn dolaysyla da btna ulaamadn ifde eder.39 snn kavmi de Msnn kavminin tersine sadece ilmi btna hasrettiini vurgulamtr.40 O halde yaplmas gereken zhirle btn cem etmektir. 41 Fussul-Hikem demek aslnda erh ve talikat demektir. slm dnce trihinde zerine en fazla erh yazlan eserin Fussul-Hikem olmas anlamldr. erhler olmadan bir metni kuatmann mmkn olamayaca en iyi ekilde bn Arabnin metinleri okunduu vakit grlr. Bu bakmdan erh ve haiye bir metni, byk lde tedrs amal olarak daha st dzeye karma vey zamna uyarlama dorultusunda yaplm ok ciddi bir telf ameliyesidir.42 erh yazan bir mellifin gayesi neyse Muhammed Rsim Efendinin hedefi de odur. Hereyden nce bnlArabyi devrine tayarak anlalr klmak, fikirlerinin ehemmiyetli taraflarna vurgu yapmak, inceliklerini ortaya koymak. Hocazdenin dier eserlerinde olduu gibi bu erhinde de eseri yaz amacna dir dorudan bir ifdeye rastlanmaz. Sylenecek ey bellidir: bnl-Arabyi ncelikle anlamak ve kulland sade ve tekellfsz dilden anlalaca gibi erbbna anlatmaktr. brahm Medkurun ifdeleri bu zviyeden nemlidir:
bnl-Arabnin slbu, fikirlerinin anlalmasnda ve zerinde alma yaplmasnda byk zorluklar da berberinde getirmektedir. nk bu slb tevl ve sembollere dayanmakta, bu iki ess zerinde ekillenen slpta snrlar zorlanmaktadr. O zhir (literal meaning) ve btn (esoteric meaning) dillerinde insanlar artmakta, bu ikisi arasnda istedii gibi gidip gelmektedir. Sanki bnl-Arab, retisinin unsurlarn, tam ve kmil hakkatini gizlemek, anlamaya ehil olmayan kimselerden saklamak amacyla dank olarak ilemekte, fikirlerini bir btnlk iinde ortaya koymamaktadr.43

age, vr., 4a. age, vr., 4a. 41 age, vr., 4a. 42 smail Kara, Kendine Hakszlk Reva Mdr?, s. 139. 43 brahm Medkur, Giri: bnl-Arab An Kitab, bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde, ev. Tahir Ulu, stanbul nsan Yay. 2002, s. 21-22.
40

39

28

Ksaca bnl-Arabnin eserleri zellikle de kendisine has bir terminolojisi olan Fussul-Hikem zordur, demir leblebi denmeye lyk bir eserdir. Bu konuya da eserinde iret eden Hocazde Muhammed Rsim Efendi kendisinden lafzlarnn zorluunun zil olduunu, Allhn izniyle mnlarnn ortaya ktn ifde eder.44 Bu slb ve muhtevya sahip bir mellifin dncelerine erh olmadan vkf olmak imkn dhilinde deildir. Hocazdenin eserinde Fussa ve tasavvufa it ksmlarda kelime yanllarnn olmas, cmlelerde ifde eksikliinin bulunmas bu ksmlarn daha ok dier eserlerden istinsah uslyle derleme olduunu gsterir. Muhammed Rsim Efendi, bnl-Arabnin sdece kabl edilen ynleri zerinde durmam, iddetle tenkid edilerek reddedilen cepheleri zerinde de durmu, onu yaad zaman diliminde anlalr hle getirmek iin elinden gelen gayreti sergilemitir. Bunun iin de eserinde zaman zaman mtekellimnden ve mfessirnden olma vasfn da konuturmu, kelm ve tefsr kaynaklarna giderek bnl-Arabyi savunmutur. Burada unutmadan u hussu da ifde etmek gerekir ki, bnl-Arabnin bizzat kendisi de Fussun bu kolay anlalmaz zelliinin farknda olacak ki Ftht- Mekkiyyeyi yazm, kendi eseriyle ilgili erh geleneini balatmtr. Bir baka ifadeyle Fussun ilk rihi aslnda bnl-Arabnin kendisidir. Fussun layk olduu ekilde anlalmas, btncl bir bnl-Arab okunmasyla mmkndr. bnl-Arabnin bu ynnn farknda olan Muhammed Rsim Efendi eserinde sk sk Ftht- Mekkiyyeden alntlar yapmtr. Bu adan bakld vakit Ebu'l-Al Affnin ifadeleri nemli gzkmektedir:
bnl-Arabninin eserlerini nce Fusstan balayarak okumaya baladm. Fussu, Knnin anlalmas kolay olan erhi ile okumaya balamtm. Btn ifdeleri anlamama ramen anlam toparlayamyordum. Hocamn tavsiyesi zerine

44

Kift-Tevlt, vr.3/b

29

Fussu brakarak Fthat okumaya baladm. Grdm ki kk hacmine ramen Fuss, buradaki fikirlerin bir hlssdr.45

el-Ftht, sanki Fssun kilidini atm anahtard. Onu okumaya balaynca Fussun kapallklar ald, bnl-Arabnin slb ve mermn anlamaya gtren iretler belirdi. Anladm ki, bu sf iki dil kullanmakta ve bu iki dilin her ikisiyle de bir zaman okuyucuya hitap etmekte ve asl maksadn saklamak istediinde bu iki dili birbirine kartrmaktadr. Bu iki dil; zhir ve btn dili veya sflerin deyimiyle, erat ve hakkatin lisanlardr. Zhir dili, genel olarak btn insnlarn kulland dil olup, ayrca fakih ve mtekellimler de bu dili kullanmaktadr. Btn dili ise sembol ve iret dili olup, sfler bu dille eratn tesindeki kapal mn ve incelikleri ifde ederler, gerektiinde de bu dile snrlar. Bunun nedeni, ya herkesin kulland dilin ifade etmek istedikleri mnlar ve hissettikleri zevk ve vecdleri dile getirmedeki yetersizlii, ya da ehil olmayan kimselerden sylemek istedikleri eyleri kapal tutmak istemeleridir. nk sflerin sembolik olarak ifde ettikleri eyler, akln tek bana kavrayabilecei eyler deildir. Bu hakkatler akln snrnn dnda, makltn tesindedirler.46

Affinin bu szlerine paralel nitelikte Hocazde de eserinde yle demektedir:

yle malm oluna, Cenb- Hak zhir ve btndr. Zhir zhir ile malm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i zhir ki, Kurn- Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki, hudd-i eriyye ve ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi mutazammndr; ve bu ilim ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i btn da iki ksm zeredir: Bir ksm Kurnn butnundan
45

Ebul-la Aff, Talikat, 21; Ekrem Demirli, Davud el-Kayserinin Fususu'l-Hikem erhi: Matla- Husus- Kelim fi-Maani Fusus'l-Hikem, Uluslararas XIII. ve XIV. yzyllarda Anadoluda slam Dncesi ve Davud el-Kayseri Sempozyumu: International Symposium on Islamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud al-Qaysari papers: tebliler, ed. Turan Ko, 1998, s. 60. 46 Bkz. bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde, s. 27.

30

mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilm-i tevhddir. Esrr- ilhiyye ve hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr. Ve bir ksm havss-i btne ve kuv-y ruhniyye ile hsl olur ki, insann gaybiyyesinden ahz edip onun nee-i zhire-i unsuriyyesine idhl ederler; ve bu ilim rh gibidir, ilm-i zhire nisbet ile. Pes rh bedensiz olmad gibi ilm-i btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz. Pes velyeti cmi olan kimesne bu iki ilmi muttasf olmakdan lzmdr ki, zhiri zhir ile btn btn ile mhede eyleye ve ehl-i zhir gibi yalnz ilm-i zhire hasretmeye ve ehl-i btn gibi yalnz ilm-i btna hasr etmeye. Zr ulem-i zhir malmu ilm-i zhire hasr etmekle ilm-i btn ile mdrek ve malm olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i Ms gibi. Medrik-i akliyye ve mertib-i gaybiyyede hd- gayb ile Hakk mhede edemediler. Ve ulem-i btn dahi kezlik malmu btna hasr ettiklerinden vech-i mezkr zere ilm-i zhir ile mdrek ve malm olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i s gibi. Zhirden tecerrdleri ve cihet-i ruhniyyeleri mnselib olmalaryla mezhir-i kevniyyede Hakk mhede edemediler. Bu takdrce vel olan zta keml-i muhammediyyeyi zhir ve btn beyninde cem etmesi lzmndandr. Bir kimse bu mezkrt cmi olmayp da halk nice ird etmee kdir olabilir!47

Hocazde Muhammed Rsim Efendi, zhir ve btn dilinin eratin ve hakkatin lisnlar olduunu ifde eden Affden ok daha nce ve onun daha da tesinde ifdelerle bu ilimlere shib olmayanlarn Hakk mhede edemeyeceini dolaysyla insn- kmil olamayacan ve bunlar cem etmeyenin halk ird edemeyeceini syler. Dolaysyla Rsim Efendiye gre bu mutasavvflar asndan bu bir zorunluluktur. Burada Hocazdenin tasavvuf ilminin hussiyetine vurgu yapt ortadadr. Zevk, tecrbe ve mhedeye ulaabilmek iin ncelikle zarri merhalelerden gemek gerekir. Muhammed Rsim Efendi yirmi yedi blmden oluan ve her bir blm iin Fass tbiri kullanlan ve bir peygamberin ismiyle
47

Kift-Tevlt, vr.3/b, 4/a.

31

zdeletirilen Fussul-Hikemdeki sistematie bal kalarak eserini oluturmutur. Aynen ana metinde olduu gibi erhte de kronolojik bir sra takip edilmemi, sonra gelmesi gereken baz peygamberler dierlerinden nce gelmitir. Bu essen Kurnn inzliyle benzerlikler tamas asndan mhimdir.

C) ERHN MUHTEVSI Her eyden nce unu ifde etmek gerekir ki; klasik sfatna ship olan btn erhlerde olduu gibi Hocazde Muhammed Rsim Efendinin erhinde de btn mevzlar vahdet-i vcd erevesinde mtlaa edilir. Hocazde Rsim Efendi, bnl-Arab'de olduu gibi erhini, erhte meydana koyduu sistemini vahdet-i vcd doktrini zerine in etmekte, hemen her bir hussu vahdet-i vcd merkezinden ele almaktadr. Bunun anlam udur: Mellif Hocazde Rsim Efendi hem kendini vahdet-i vcd erevesinde teekkl eden gelenee yaslyor hem de bu gelenei yaad zamana tayor. Buradaki katksn belirginletirecek olursak unlar sylenebilir: Hocazde Muhammed Rsim Efendinin Fuss'un anlalmasna en ehemmiyetli katklarndan biri vahdet-i vcd bbndadr. bnl-Arabnin bu vdde nfzu son derece g olan ifdelerini Hocazde de, yapt zahlarla anlalabilecek bir zemne ekmektedir. Hocazde erhi boyunca bnl-Arab dncesinin karakteristik bir zellii olarak, varlk (vcd) kavramnn analizini yapar. Buna gre vcd mutlak mnda Allha ittir. Allhn yaratma gc ile varlk lemi arasnda ontolojik adan zorunlu bir iliki vardr. Mutlak varlk zuhr eden varln stndedir. Mutlak Varlk (el-vcdu'l-mutlak) eitli taayyn mertebelerinden gecerek okluk leminin zuhrunu mmkn klar. bnlArabnin zerinde srarla durduu taayyn retisi, bir yandan kesret leminin vcda geliini aklarken te yandan hiyerarik bir varlk tasavvurunun temellerini atar. Bylece zuhr etmemi Mutlak Varlk'tan

32

olu-bozulu lemine inen hiyerarik byk varlk zinciri tamamlanm olur. Burada hussen vurgulanmaldr ki; Fuss'la mukyese edildiinde erh bu hiyerariyi daha bir belirginletirmeye gayret etmekte, Allhla lem arasna kat' bir mesfe koymak gerektiini vurgulamaktadr. nce metni verelim:
Aliyy O'nun esm-i hsnsndandr. Kimin zerine? Halbki vcdda ancak O vardr. mdi O, li-ztih Aliyy-dir. Yhud ne eyden? Halbuki o ey, ancak O'dur. Binenaleyh onun ulvv, kendi nefsi iindir. O, vcd haysiyyetiyle mevcdtn ayndr. Byle olunca muhdest ile msemm olan, li-ztih Alliyydir.48

Grlecei gibi metinde Allhla lem arasndaki ayrma ilikin herhangi bir huss sarh olarak gzkmemektedir. Biz metinde bulamadmz bu vurguyu Hocazdenin erhinde mhede ediyoruz:
lem Hakk idrk edemez Hak kendi nefsini idrk ettii gibi. Zr lemin kendi nefsi nefsine hicbdan gayri bir eyi idrk edemez. Ve lem hicb dernunda zil olmaz, hicb ondan ref olunmaz. Dahi lemin ilmi var iken ol mevcddan mtemeyyizdir ve vcd da mevcd ile iftikriyle. lem lem iken mevcddan mtemeyyizdir ve vcd da ona iftikr sebebiyle ve mevcdun gn-y ztiyyesi sebebiyle kendi nusreti ve Hakkn ve Hakkn zt-i gnsn limdir. Ancak onun iin sbit olan vcd-i zt vcbetde lemin nasbi yoktur. Zr gayr-i mftekrdr. lem Hakk asl idrk edemez.49

Mellif klasik gelenekte vahdet-i vcd bahsinde Sdeddn el- Taftazn ve Aliyyl-kr tarafndan bnl-Arabye yneltilen tenkdlere cevap mahiyetinde deerlendirilebilecek veriler ortaya koymaktadr. Bu arada bnl-Arabyi desteklemek zere Hocazde, Celleddin Rm, Molla Cm, eyh Prsa ve kadm gelenein temsilcilerinden eyh Cneyd, Byezid-i Bistm, eyh ibl, Abdlkdir
48 49

Fussu'l-Hikem Tercme Ve erhi, II, 10. Kift-Tevlt, vr. 21a.

33

Geyln ve Hasan Harakn gibi tasavvufun byk isimlerini yardma armaktadr.50 Son sz olarak hsl- kelm sdt- sfiyye indinde ey iin hakkatte vcd yoktur, var ise dahi vcd-i cd-i vehm ve hayldir51 diyen mellifin ifdelerini aynen naklediyoruz:
yle ki sdt- sfiyye ve ulem-i zevkyye frka oldular. Bir frkas Hz.eyhi iltizm edip kadem-i eyhde bulunup kil-i vahdet-i vcd oldular. Bir frkas dahi tevakkuf edip eyh bunda ne musb ne muht diye bir cnibe zhib olmadlar. Dier frkas dahi mesele-i mezkru klliyen inkr edip Hz.eyhi badet-tekfr ve kfr hakknda dahi risleler telf edip tan ve ten birle. kbet Hz.eyhin murdn idrklerinde tandan fri olup hatlarn beyn ettiler. Ve Hz. eyh meslekine slk eden zevt pek oktur. Ez-cmle Hz. Monla Celleddin Rm ve Monla Cm ve eyh Prsa ve mukaddem gelenlerden eyh Cneyd ve Byezid-i Bistm ve eyh ibl ve Abdlkdir Geyln ve Hasan Harakn (kaddesallahu esrrahm) ve bunlar[a] mabih olan evliy-i kirm gibi. yle ki, mesele-i mezkreye kil olanlarn edille-i selse ile dellleri vardr ki, O Evveldir, hirdir, Zhirdir, Btndr.(Hadd, 57/3) yet-i kermesidir ki, Cenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Cemi eya Zhir ismine mazhar olmutur. Ve biri dahi Hepiniz oradan inin dedik.(Bakara, 2/38) yet-i kermesidir ki ve hads-i erfde vrid olmutur ki : ve Hz.Ali ve bn Abbs ve Eb Hureyre (radyallhu anhm) hazartndan buna dir vrid olmutur ki, mm Rabbn Mektbtnda mufassalen beyn buyurulmutur. Ve amma ulem cnibinden sdt- sfiyye kbelinden sul vrid oldu ki, vahdet-i vcdda mutlakn zmmnda mukayyed; ve mukayyed dahi mutlak da dhil midir, hri midir ve vcddan murd vcd-i mutlak mdr ve vcd-i Br vcib midir? El-cevab: Mtekellimn indinde vcd-i Br vciptir. Sdt- sufiyye indinde vcd-i Br mutlaktr ve felsife indinde vcd biz-zttr, min kbelil- evhm ve eya iin vcd-i mutlk olduu takdirce mutlakn zmmnda
50 51

age, vr., 7b. age, vr., 8a.

34

mukayyed dhildir. Min cihetilistidll ve mukayyedde mutlak dhildir, kezlik min cihetil-istidll bunda bir fesd lzm gelmez. Amma denilirse bu btldr. Zr taaddd-i ilh tekessr-i ulhiyet lzm gelib, tevhd btl olmak lzm gelir. Bu ise manasn izh eder, bu dahi btldr. denilirse bunda beis yoktur. te mtekelmnin itirzlar budur. Cnib-i sdt- sfiyyeden buna cevp verirler ki: dur. Yan dir. Lkin ey ayn- Hak deildir. Ancak mazhar- Hddr. Zr Cenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Eyann kllsi Zhir ismine mazhar dmtr. Hakkatte ey madmdur, dur. Bunda taaddd-i ilh lzm gelmez. Mesel, bir kimesne drt duvar yineli bir hne dernunda olan kimse birdir, ol taaddd ve tekessr yinenin pertevi ve aksinden lzm geldii gibi! nk ol yineye nazar eden nzir kendisini dern yinede grr ki, dir. Zr dern-i yinede olan sret rnin min-cihetin ayndr ve min-cihetin gayrdr. ol haysiyetle ayndr ki, hric-i sret dhil-i aynada dir. Min-cihetin gayridir ki, hric-i sret dern-i yinede gayrdr. Eer ayn olsayd dern-i yinede olan srete bir kimse darb edip cerh eylese, hric-i yinede olan sret dahi mecrh olmak lzm gelirdi. Hussan ki, bir ey lzm gelmez. Bundan idrk olundu ki, dern-i yinede olan sret rnin ziy ve aksinden iktiz eder imi. Al-tarkt-temessl demek oldu ki, ey Hdnn ayndr demek, zll- Hddr. Cenb- Hak bu eyy ketmi ademden sahr-y vcda getirdi ki, kffe-i ey kendinin zhir ismine mazhar oldu. Ve Mansrun gftr bu kabldendir ki, demektir. Mesel, bir haddi te dernuna vaz eylesen, ol hadd nrn harretinden pr-te oldukta dern-i nrda ol hadd Ben nrm diye gyn olup, nara edip feryd eyler. Bhuss ki, ol hadd nr deildir. Zr dern-i nrdan ihr olunup da ya vaz olunup da deyip dav-y evvelini ibtl eder. Kezlik Mansr dahi Hakkn tecellsi zuhr ettikde kendisinden beeriyet muzmahil olup srf rhniyyeye kadem bastkda, galebe-i tecellden ni narasn vurur. lem-i rhniyyet kendisinden zil olup lem-i beeriyyete geldikde yan Ben youm ancak

35

Cenb- Hak vardr. Ben youm ve ben bir abd-i ciz ve fakr ve muhtcm der. Ve bu nara insn- kmilden sudr ettii gibi ecerden dahi zuhr eder. Nitekim ecere-i hazret-i Ms da kelm- kermi gibidir ki, inkra hcet mess etmez. 52

Hocazde ceml ve cell sfatlar zerinde durarak, olubozulu leminin bu iki isim grubunun diyalektik etkileiminden neet ettigi grn ileri srer. Bu isim ve sfatlar, tm zuhr leminin kayna ve asldr. Bir baka ifdeyle, varolu dzeni, ilhi isim ve sfatlarn senfonik harmonisinden ibrettir:
Cenb- izzet kendisini vasf eyledi yle cell ve ceml sfatlaryla mevsftur ve bizleri heybet ile ns zere cd eyledi ki, cellinden heybetine ittihz eyleriz cemliyle mnis oluruz.53 md ol dahi iki nev zeredir: Ceml ve celldir. Bunlardan her biri dahi zt ve fiildir. Eer sfat- mevcdiyyet ile tecell ederse fenil-fen hsl olur. Hz. Cneydin

kelm gibi eer sfat-

vhidiyyet ile tecell eder ise vahdet zhir olur.54

Dier taraftan mellif bnl-Arabnin velyetiyle alkal tartmalardan da mstan kalmaz. Mellifin kendi ifdelerinden tkip ediyoruz:
Nbvvet-i ter ve rislet-i ter

munkatttandr ve velyet-i ilhiyye ebeden munkata olmaz. Mrseln evliy olduklar cihetle bizim zikr ettiimiz ilmi mhede etmez ne keyfiyet ile ki, evliydan enbiynn mdnu olan kimesne ondan ahz etmeye. Bu takdrce eer cem-i kemlt ve mehmid-i cemin ahadiyyeti mertebe-i keml-i insniye ilhiyye-i ztiye olursa btndaki velyet htem-i velyet nebiyyin (a.s)dir. Ve onun
52 53

age, vr., 7a-8a. age, vr. 20/a. 54 age, vr. 12/b;13/a.

36

cemiyyet-i zhiresine mahss olan ebul-beer dem (a.s)dr ve onun btnyyet-i rh-i cemiyyetine mahss olan s rhullhdr ve mertebe-i maneviyye-i hakkyye btnda cemiyyet-i ahadiyye meynnda cemsine cem-i mahss olan htem-i hssa nisbeti gibidir. eyh-i Ekberdir. Ve bu htemin hatm-i nbvvete nisbeti ibn-i sulbnin Ve rhullh olan Hz. snn hatm-i nbvvete nisbeti ibn-i gayr-i sulbnin nisbeti gibidir. Cenb- Hakn tecellsi ebeden munkat olmaz. Eer ahadiyyetden cem cem-i huss ahadiyyet-i velyet olacak olur ise onda kim olan htem-i velyet-i Muhammadiyye-i hssadr ki, mertebe-i hatmiyyede nebiyyin aleyhis-selmn ekmel vrisdir ki, Hz. eyhdir. Eer ahadiyyet-i cem cem-i mm-i ahadiyyeti olacak olursa ahadiyyet-i cemiyye insniye-i kemliyyenin btn rhunda kim olan rhullh ve kelimetullh olan s (a.s) mene-i uhrda alel-tlk htem-i velyeti mmedir. Pes htem-i ruslun btnndan ve velyetinden cenb- Hak ona hassa olan ulmu izhr murd eylese htem-i rusln ekmel veresesinden ol velyetde mteayyin olan htem-i evliy sretiyle izhr eder ki, htem-i rusln hasentndan bir hasenedir ve hakkatin-i mezhirden bir mazhardr. Ve mikt- htem-i evliydan murd rasl olursa nbvvet Hakka halfe olduu btnda olan velyeti sfat- ilhiyyedendir.55

Burada hussen vurgulanmaldr ki bnl-Arabnin hatm-i velyet oluunun son Peygamberin eratyla mutlak bir ekilde kaytlandrldn deerlendirir.56 bnl-Arab mektebinin en temel kaziyyelerinden biri olan a'yn- sbite konusu erhte zerinde en fazla durulan husslardan bir dieridir. Zuhr leminde tecell etmemi fakat zuhr lemini mmkn klan sbit zler, varlk leminin arketipel modelleridir. Bu zler, kevn-u fesd leminin tesinde olduu iin kelimenin sradan mnsnda var
55 56

syler

ve

metni

tamamen

er

bir

erevede

age, vr. 27b,28a. age, vr. 28a.

37

deildirler. Biz bu konuyu kaderle ilikilendirerek mstakil bir balk altnda geni bir ekilde ele alacaz. Bu konuyla yakndan balantl olan esm-sfat ve a'yan- sbite mertebeleri gibi ilah varlk dzenindeki taayyn ve tecelliye atfta bulunan hazart konusunu da bu ereve iinde deerlendireceiz. Hocazdenin metninin genelinden yola karak unu da sylemek gerekir: Onun bnl-Arabnin eserine yapt en ehemmiyetli ilve hi phesiz tezd gibi gzkebilecek ifdelerin hakki anlamda bir ztlk deil mertebeler veya makmlarn farkllamasna ilikin husslar olduunu gstermesidir. Hocazde Muhammed Rsim Efendi ztlk gibi grnen ifdelerin aslnda ztlk olmadna srarla vurgular. Mustafa Tahral, Fussta grlen ztlklarn aslnda mertebe, derece ve makmlar dikkate alndnda ortadan kalkacan sylerken bu geree iret eder. Mesel; halk hak deildir sz zhir, eriat ve fark denilen mertebelere gredir; halk haktr sz ise btn, hakkat ve cem denilen mertebeye gredir. Dolaysyla bu szlerden biri dierine terch edilemez, idrk her ikisiyle gerekleir, nk keml bu ekilde gerekleir.57 Peki, terch makmnda bu iki neticeden hangisi terch edilmelidir sulinin karl hem erhte hem de bnl-Arab'de her ikisinin de mnsna nfuz edilerek yaanmas gerektii gereidir. Bu balamda sfi hem hakkat mertebesine urc edecek hem de eriat mertebesinin cap ettirdii husslar haytnda devm ettirecektir. Btn bunlarn netcesinde ise sfi mtemadiyen hayret iinde olaca bir makma ulaacaktr.

57

Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd le Alakal Baz Meseleler, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, I, st. 2005, s. 40-42.

38

D) AYN-I SBTE VE KAZ-KADER LKS 1) SLM DNCE GELENENDE KAZ VE KADER KONUSU slm dnce trihinin belki de en girift problemlerinden birisi kaz ve kader konusudur. Trih boyunca bu konuya dir mstakil mezhepler ve dnrler eitli grler ortaya koymular, farkl alardan bu meseleyi zmeye ve tahll etmeye gayret etmilerdir. Sfilerin konuya dir dncelerinin slm dncesine ne getirip gtrdn grebilmek iin meselenin genel dzeyde de olsa ele alnmas gerektii ortadadr. Selefiyye limleriyle Mtrd ve i kelmclarnn geneline gre kader, Allah'n btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip belirlemesi"dir. Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak; emretmek, yerine getirmek anlamlarndaki kaz ise Allah'n nesne ve olaylara ilikin ezel plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr. E'ar kelmclarnn ounluuyla slm filozoflar sz edilen tanmlar tersine evirerek kazya kader, kadere de kaz anlamn yklemilerdir. Buna gre kaz Allah'n ezel hkm, yani btn nesne ve olaylarn levh-i mahfzda veya kll aklda topluca var olmas, kader ise btn nesne ve olaylarn kazya uygun olarak yaratlmas ve d lemde gereklik kazanmasdr.58 Kaz ve kader problemi bir baka ifdeyle kullarn fiillerinin tikd bir mesele olarak ortaya k 1. (VII.) yzyla kadar uzanr. Hz. Peygamber'le Hulef-yi Ridn devrinde zihinlerde soru iretleri uyandran kader problemi, mslmanlar arasnda vuk bulan siyas ve itima baz olaylarn tesriyle ashb devrinin sonlarna doru canl bir ekilde tartlan meselelerin banda yer ald. Nih hkm Allah tarafndan verildiine ve Ahiret hayatnda herkesin varaca yer Allah tarafndan nceden belirlendiine gre dnyada iyi veya kt amel ilemenin ne etkisi olabilecei eklinde baz sahblerce Hz. Peygamber'e soru

58

Ebu'l-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali Crcani, et-Tarft, ts., kdr md.; Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, XXIX, 58.

39

sorulduunu nakleden rivayetin de gsterecei zere,59 insann fiilleriyle kader arasndaki iliki Asr- sadet'ten itibaren mslmanlarn zihnini megl etmitir. Sonraki devirlerdeki siyas ve sosyal olaylar ise kaz ve kader erevesine giren meseleleri tetiklemitir. Rivyete gre Sffn Sava'ndan sonra Hz. Ali'ye, fiillerini ilerken insnn icbr altnda olup olmad sorulmu, o da kadere iman etmek gerektiini, fakat bunun fiillerin icbr altnda yapld anlamna gelmediini sylemitir. Tabin devrinde Emev idrecilerinin de tevk ettii baz gruplar, insnlarn yaptklar gnahlarn kader erevesinde Allah'a nisbet edilmesi gerektii fikrini yaymaya balam, Hasan- Basr bata olmak zere baz limler bunu reddederek bu tr fiillerin Allah'a izfe edilemeyeceini srarla savunmulardr. Kaz ve kader bahisleri zerine gr ve yorumlar da bu izgi zerinde genilemi, derinlemi ve her zaman tzeliini korumay srdrm, muhtelif ekoller ortaya kmtr. Kaz ve kader bahsine dir eitli grleri ortaya koymadan nce Kurn ve Hadislerde meselenin nasl ele alndn umumi bir fikir vermek iin ele almak gerekir. yetlerin btncl bir incelemesi mutlak irde shibi varln Allah olduunu gstermektedir. Buna gre Allah, dilediini yapan ve yaptklarndan sorumlu tutulmayan bir varlktr. Dolaysyla Onun izin vermemesi veya dilememesi halinde insanlar hibir ey yapamaz.60 yetlerde belirtildiine gre 0'nun katnda her eyin bir plan (mikdr) vardr ve O her eyi belli bir l (kader) dhilinde indirir ve her eyi bir kaderle yaratr.61 nsnlarn yaratln, rzklarn, yaayacaklar zaman dilimini ve lm vakitlerini tayn eder.62 yetlerde hem evrenin yaratlna dir kanunlarn hem de insnlarn yaratl, yaay ve lmne ilikin yasalarn Allah tarafndan dzenlendii takdr kelimesiyle ifde edilmitir. Kur'n'da btn nesne ve olaylarn belli bir dzen iinde gereklemesi ilh sfatlarla irtibatlandrlr. Bunlar ilim, irde ve kudret
mesel bk. Buhar, Tevhd", 54; Mslim, "Kader", 6-9. Muhammed Fuad Abdlbaki, el-Muceml-Mfehres li-Elfazil-Kuranil-Kerim, stanbul: ar Yaynlar 1990, aml ve fal md.leri; Mustafa Said Yazcolu, Fiil, DA, XXIII, 6063. 61 er-Rad 13/8; el-Hicr 15/21; el-Kamer 54/49; el-Ahzb 33/38. 62 Fussilet 41/10, 12;el-Furkn 25/2; el-Mzzemmil 73/20; e!-Vka 56/60.
60 59

40

gibi zat; yaratma, yaatma, ldrme, hidyete erdirme, saptrma gibi fiil sfatlardr. Kaderle yakndan ilgili olanlarn banda ilim sfat gelir. Allah gayb bilir, ilmi her eyi kuatmtr, gklerde ve yerde olanlara, gizli ak her eye vkftr; insnlarn
63

akladklarndan

ve

kalplerinde

sakladklarndan haberdrdr.

Yine kaderin ilh ilimle olan mnsebeti konusunda gz nnde bulundurulmas gereken yetlerin bir grubu da Allah'n her eyi nceden kayda (kitb- mbn) geirdiini beyn etmektedir.64 Mfessirlerin bir ksmna gre bu tr yetlerde geen kitbdan maksat ilm-i ilh veya levh-i mahfzdur; bazlar da bu konuda kesin bir ey sylememenin daha isbetli olacan belirtmilerdir. Kader konusuyla alkal olarak Kur'n- Kerm'de yaplan aklamalara gre Allah dileyenin mn, dileyenin inkr edebileceini bildirmi, mn edeceklere hidyet vermeyi, inkr edenlerin de sapklklarn srdrmesini murd etmitir. Eer isteseydi herkes mn ederdi, ancak insnlarn kendi irde ve terchleri olmadan mn etmelerini dilememi, onlar serbest brakmtr.65 Bununla beraber Allah mn edip yararl iler grenlerin mnlarn ve hidyetlerini arttrr, kalplerini huzra kavuturup onlar takv mertebesine karr, kendilerine mn sevdirir, inkr ve gnh irkin gsterir, dolaysyla onlar kimse saptramaz.66 Buna karlk Allah, inkr edip buyruklarna kar kanlarn yreklerini katlatrp daraltr, kalplerini saptrr, mhrleyip perde eker, hakk duymalarna engel olmak iin kulaklarna arlk verir, onlara eytnlar dost yapar, gnahlarnn artmas iin mhlet verir, isynlarndan tr inkr gzel gsterir, cehennemin yolunu kolaylatrr; bununla birlikte onlara zulmetmi olmaz, aksine bu durum kendi karar ve eylemlerinin sonucu olduundan kendi kendilerine zulmetmi olurlar.67

63 64

el-Bakara 2/77; et-Tevbe 9/78; en-Nahl 16/19, 23; el-Hucurt 49/16, 18; et-Talk 65/12. el-Hd 11/6; Sebe' 34/3; el-Hadd 57/22. 65 el-Kehf 18/29; es-Secde 32/ 19-20; Sebe' 34/37-38; Ysn 36/54,63-64. 66 brhm 14/ 27; el-Kehf 18/13-14, 1 7; ez-Zmer 39/22-23, 37; el-Hucurt 49/7; el-Mcdile 58/ 22. 67 el-Bakara 2/7-8; en-Nis4/168-169; el-Enm 6/25.

41

Kur'n'da Allah-kinat ve Allah-insn ilikisi balamnda tems edilen kader konusu dorudan doruya mn edilmesi emredilen esslar arasnda zikredilmemi,68 sadece Allah'n yetkin sfatlarna, bunun yannda insnn cebir altnda bulunmayp seim hrriyetine ship olduu hussuna vurgu yaplmtr. Ancak konu hadslerde farkl bir durum arzetmektedir. Baz rivyetlerde kader mn esslar arasnda zikredilmezken69 bazlarnda hayr ve erriyle birlikte kadere mn etmenin gerektii belirtilmitir.70 Allah nce kalemi yaratm ve ona vki olacak her eyi yazmasn emretmitir. Her insnn cennette ve cehennemdeki yerinin yan sra mmn (sad) veya kfir (aki) olduu da yazlmtr. Mmn olan kimse mmnlerin amelini, kfir olan da kfirlerin amelini iler, herkese yapaca amel kolaylatrlr.71 Kul ilh planda cennet ehlinden olduu halde cehennem ehlinin amelini ileyebilir, cehennem ehlinden olduu halde cennet ehli gibi davranabilir, fakat sonu planland ekilde gerekleir.72 nsn faydal olan yapmak iin gayret gstermeli ve Allah'tan yardm dilemelidir; bana bir i gelince de, "yle yapsaydm yle yle olurdu" dememeli, "Allah'n takdiri" demelidir.73 Kader problemi, bu erevede ashb arasnda da tartma konusu olmutur. Hz. mer, veb salgn yznden m'a girmeyip geri dnmesini kaderden ka olarak deerlendirenlere, hibir fiilin kaderin kapsam dnda kalmadn ve dolaysyla bulac hastalk bulunan bir beldeye girmemenin de bir kader olduunu syleyerek Hz. Peygamber'in kader hakknda yapt aklamay tekrarlam, gnahlar kaderin evkiyle ilediini iddi eden bir kiiyi de cezalandrmtr. Hz. Ali de bir soru zerine her eyin kaz ve kadere gre gerekletiini ve hibir olayn bunun dnda kalmadn belirttikten sonra kaderin insnlar icbr altnda brakmadn ve fiillerini hrriyet iinde gerekletirdiklerini sylemi, aksi
68 69

takdrde

mkfat

veya

cez

uygulamasnn

adlet

ilkesiyle

el-Bakara 2/177; en-Nis4/136. Buhr, "mn", 37; Tirmiz, "Fiten", 63. 70 Mslim, "mn", 37; Tirmiz, "mn", 4. 71 Mslim, "Kader", 6. 72 Buhr, "Kader", 5; Mslim, "Kader", 12. 73 Mslim, "Kader", 34.

42

badamayacan, son tahllde ise kaderin ilh bir sr olma zelliini koruduunu bildirmitir.74 Bu izahlardan sonra ekollerin kaz ve kaderle ilgili aklamalarna geebiliriz. Cebriyye'ye gre insna gerek anlamda hibir fiil nisbet edilemez. nsnn btn fiilleri Allah tarafndan yaratld, dolaysyla insn icbr altnda bulunduu iin onun irde ve kudretinden sz edilemez. nsn sdece fiile vasta olduundan veya fiil kendisi zerinde gerekletiinden meczi anlamda fiil shibi kabl edilebilir. Bir dier ifdeyle kulun meczi anlamda bir gc bulunmakla birlikte bunun fiilin meydana gelmesinde herhangi bir etkisi yoktur. Mtezile kelmclar sorumluluk douran beer fiilleri kader ve kaznn dnda tutmulardr. Onlara gre kader ve kaz insnlara it fiillerin hkmn aklayp haber vermekten ibrettir. Mu'tezile limlerine gre kii fiillerini bizzt kendi irde ve gcyle yapar. nk insn, fiillerini kendi irde ve gcyle yapacak ekilde yaratan Allah ona herhangi bir mdhalede bulunmaz.75 Sflere gre kinatta yegne fil ve hakki messir Allah'tr. O'ndan baka filin bulunduuna inanmak tevhde aykrdr. Nitekim Muhyiddin bn'l-Arab de, kullarn elinde meydana gelen fiillerin gerekte Allah'a it olduunu aka belirtmitir. Ona gre fiillerin kullara nisbet edilmesi cez veya mkftn kendileri zerinde cereyn etmesi, yaht bu fiillerin insn eliyle gerekletiini grerek kendilerine it olduunun iddi edilmesi sebebiyledir.76 Buradaki teslmiyetin Cebriyyenin anlad mnda bir teslmiyetle alkas olmad izha gerek duymayacak derecede ortadadr. E'ar limlerinin ounluuna gre insnn fiilleri dorudan doruya Allah tarafndan yaratlr. nsn, fiil annda kendisinde yaratlan irde ve gc kullanarak fiilin meydana gelmesine araclk yapar ve onu kesbeder; bylece fiilinin gerek fili deil ksibi olur. nk
74 75

Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, XXIX, 59. Mustafa Said Yazcolu, Fiil, DA, XXIII, 60-63. 76 el-Ftht, IV, 33-35; Mustafa Said Yazcolu, Fiil, DA, XXIII, 60-63.

43

gerek fil yaratc mnasna gelir, insnn ise herhangi bir ey yaratmas mmkn deildir. Mtrd limlerinin ounluuna gre insnlara it fiillerin asl Allah'n kudretiyle, mn-kfr, itat-isyan, hayr -er gibi vasflar ise insnn kudretiyle meydana gelir. Bu sebeple fiili yaratan Allah, kesbeden ve yapan insndr. Selef etmilerdir. Mu'tezile'nin ilh irde ve kudretin hibir etkisi bulunmadan insnn kendi kendine fiillerini yaratabildiini kabl etmesi Snn limlerce iddetle eletirilmitir. Onlara gre byle bir konumda bulunmak kiiyi yaratcdan mstani klaca gibi, Allah'a it olan yaratma sfatn insna nisbet etmek de onu Allah'a e komak anlamna gelir. Bu ise iki ilh inancn benimseyen Mecsler'e benzemeyi gerekli klar. E'ariyye'nin kaza ve kader anlay insn fiillerinin gerek fili olarak grmeyip ona fil yerine sadece ksib adn vermesi ve fiillerin meydana geliini nerede ise sdece Allah'n yaratmasna bal grmesi ve insnn etkisini azaltc bir temyl tamas gibi nedenlerle cebre gtrc bir nitelik tad eklinde eletirilmitir. Mtrdiyye de hdis bir varlk olan insnda hdis olmayan cz irdenin bulunduunu kabl etmesi, varlk ve yoklukla nitelendirilemeyen bir cz irdeye dayanarak insnn sorumluluunu temellendirmeye alt iin tenkide uramtr. Zr hdis bir varlkta hdis olmayan bir nitelik bulunduunu iddi etmek tutarsz olduu gibi varlk ve yoklukla nitelenemeyen bir irdeden bahsetmek de insnn irdesiz olduunu sylemekle eittir. Ayrca Mtridler'in, insnn cz irdesini kullanmas hlinde yneldii fiilin Allah tarafndan yaratlmasn mutlak ve srekli olarak vuk bulan ilh bir knn telakki etmeleri de isbetsiz grlmtr. nk bu anlay, fiilde hkimiyeti Allah'n yaratmasna deil kulun irdesine vermekte ve dolaysyla onun fiilini gerekletirirken lh bir mdhaleye ihtiyc kalmamaktadr. limleri, insna it fiillerin Allah tarafndan yaratldn ve kiinin fiillerini icbr altnda yapmadn ittifakla kabl

44

Btn bu tartmalarn mhiyet ve nitelii ne olursa olsun cebir grn benimseyen belli kiiler istisn edilirse slm limleri, fiillerin meydana geliinde insnn ksmen veya tammen etkili olduu ve diledii fiilleri yapma hrriyetine ship klnd hussunda ittifk etmilerdir.
77

Dier taraftan ihtiyar fiillerle ilgili tartmalar daha ok

teorik bir nem tar. Pratik haytta hemen hemen btn insnlar kendi kudretleri dhilinde bulunan fiillerde hr ve serbest olduklarn kabl etmekte ve davranlarn bu duygu ile srdrmektedirler. Eb Mansr elMtrd ve Kd Abdlcebbr gibi limlerin de dikkat ektikleri bu hussu gnmz psikoloji aratrmalaryla da teyt edilmektedir.
78

Yusuf evki

Yavuz meselenin nasl ele alnmas gerektiini yle ortaya koymaktadr:

Allahn, insnn, sorumlu tuttuu eylemlerini icbr altnda bulunmadan gerekletiren bir varlk olmasn dilemesi ve bu imkn vererek onu yaratmas kaderin odak noktasn tekil ettiinden ilh sfatlarla insnn sorumluluu arasndaki ilikiyi dima bu geree gre kurmak gerekir. Bu huss dikkate alnnca insna it eylemlerin vukuundan nce Allah tarafndan bilinip dilenmesi ve yazlmasnn bir problem oluturmad grlr. Zr Allah'n olaylar vukuundan nce bilmesi teorik olup kimseyi eyleme zorlamaz. Bilip yazmak fiil zerinde zorlayc bir etkide bulunmad gibi bilginin "nce" ve "sonra" kavramlaryla bir arada dnlmesi zamanl bir varlk olan insnn alglama tarzn yanstr. Allah ise zamanl bir varlk deildir. Ayrca Allah vuku bulmam bir eyi "vuku bulmu olarak" deil "vuku bulacak olarak" bilir. rde sfatyla ilgili problemin de zm yine insnn dileyen bir varlk oluunu bilmeye dayanr. Cenb- Hak'n insnn irde sahibi bir varlk olmasn dilemesi, dolayl olarak onun eylemlerini kendi irdesinin kapsamna dahil eder. Kudret ve yaratma sfatnn insnn eylemleriyle lh irtibat da snnetullah sebep-sonu erevesinde
77 78

kurulmaldr.

yaratmann

Mustafa Said Yazcolu, Fiil, DA, XXIII, 60-63. M. Saim Yeprem, rde Hrriyeti ve mm Mtrd, stanbul 1984, s. 329; Mustafa Said Yazcolu, Fiil, DA, XXIII, 60-63.

45

dzeni iinde gerekleebilecei dnlrse insnn sorumlu olduu fiilleri yine insn sebep klarak dolayl bir ekilde yarattn sylemek mmkn olur ve bu yorum din adan herhangi bir saknca tamaz. Bu ayn zamanda akln ve bilimin temelini tekil eden illiyyet ilkesinin de bir gereidir.79

2) KFT-TEVLTDA KAZ-KADER VE AYN-I SBTE Modernleme devrinde irde meselesi ehemmiyetli

problemlerden birisidir. Bu konu tasavvufun tenkid edildii hususlardan bir tanesidir. Bu tenkidlere gre mutasavvflarn savunageldikleri kaza ve kader itikad irade-i cziyeyi ortadan kaldracak ekilde mutlaklatrlmtr. Rza ve teslimiyet kavramlarn mutasavvflarn yorumlama eklinde bunu grmek mmkndr.80 Ancak metinlere, mesela Hocazdenin ve Ahmed Avni Konukun yazdklarna intikal edildii vakit meselenin tasavvufu mahkum edici tarzda deerlendirmenin kolay olmayaca ortadadr. Bize gre bu konuyu ele alan kimseler, farkl bak as ve yntemlere ship olsalar da hemen hepsinin hedefi ayndr: nsnn sorumluluunu temellendirerek insnn hrriyetini vurgulamak. Modernleme devrini idrk etmi birisi olan Hocazde Rsim Efendi de kaleme alm olduu erhte insnn sorumluluunu temellendirme gayretleriyle modernleme devrinde tasavvufun kaz ve kader zerinden mahkm edildiinin uru ierisinde bir mutasavvf olarak kader bahsinde meydana kan problemleri akl bir zeminde zmeye gayret ederek, devrinin problemlerine bgne kal(a)mam, bnl-Arabnin metnini ilve ve katklaryla ehemmiyetli bir merhaleye tamtr. Burada kaz ve kader meselesini kuatabilmek iin yn- sbite ve kaz/kader arasndaki iliki zerinde ehemmiyetle durmak gerekir. Zira Hocazde Muhammed Rsim Efendinin de dedii gibi her

Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, XXIX, 62-63. smail Kara, ada Trk Dncesinde Bir tenkit/Tasfiye Alan Olarak Tasavvuf ve Tarikatler, s. 365-368.
80

79

46

ey ayn- sbiteden husle gelir.81 Kaz ve kader hussunda bnlArabnin slm dncesine getirdii hussiyetlerden birisi meseleyi ayn- sbite ile irtibatlandrmasdr. Hocazde kendinden nceki gelenee uygun olarak kaz ve kader meselesini ayn- sbite kavramyla youn bir balantya tbi tutarak ele alr.

Ahmed Avni Konukun ifdeleri yn- sbitenin ne kadar nemli olduu noktasnda Hocazdeyi tamamlayacak unsurlara sahip olarak gzkmektedir:
Binenaleyh her bir kef shibinin Hakkn vcdunun aynasnda mhede ettii sret kendi ztnn ve hakkatinin, ya'n ayn- sbitesinin, sretidir. u kadar ki bu grd sret, mahal veya hazret hasebiyle bir vecihden deimi ve dnm olur. Ya'n kef shibinin grd sret, kendi ayn- sbitesinin ayn olmakla beraber, o sreti, hangi mertebede grm ise, o mertebenin gereine gre mhede eder. Zr o sret, mertebelerin caplarna bal olarak deiir. Mesel hazart- hamsede baka, hazret-i ervhda baka ve hazret-i misl de baka ve hazret-i ehdette baka olur. Fakat hepsi ayn- sbitesinin sretidir. Ancak mahalle gre deimi dnm bir hlden baka bir hle gemitir.82

Peki

yn-

sbite

nedir,

ne

deildir?
83

nce

bunu

halletmemiz gerekir. bnl-Arabye gre yn- sbite

akl- ilahde

ezelden beri vardr. yn- sbite dediimiz ey bu anlamda Haktan baka bir ey deildir. yn- sbitenin varlk sahnesine kmas ise ilh ztn yn- sbitenin tabiatnn gerektirdii harc bir tecellighta zuhr etmesiyledir. Bu anlamda lem kadmdir, yani Allahn ilminde kadm
Kift-Tevlt, vr. 10a. Ahmed Avni Konuk, Fussu'l-Hikem Tercme Ve erhi, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, st. 2005, I, 237-240. 83 bnl Arab, Fussul-Hikem , s. 48; smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd Ve bnl Arab, Haz. Mustafa Kara, st. 1991, s. 19; Ferid Kam, Vahdet-i Vcd, bnl Arabde Varlk Dncesi iinde, Haz. Mustafa Kara, st. 2005, s. 74-75; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, III, st. 2000, s. 25-26; en-Nablusi, Ariflerin Tevhidi, Ariflerin Tevhidi, ev. Ekrem Demirli, st. 2003, s. 77-78; Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, XX, 505; Seluk Eraydn, Tasavvuf Ve Tarikatler, stanbul 1994, s. 234-235.
82 81

47

olmas sebebiyle kadmdir. Bu yzden bnl-Arab Allahn ilminde var olmas sebebiyle zhir alemde var olan mahluktn zhir lemden nce de var olduunu dnr. Bu ynyle yn- sbite akl- ilhdeki sret ve hller olarak kabl edilir. Akl- ilh veya ilh zt tek olduundan bnlArab bu ynlar bazen mhiyetler bazen de hviyetler olarak isimlendirir. Mhiyetler olmas varlklarn hakkatlerinin makl sretleri olmasndan, hviyetler olmas ise bir ve tek olan ilh zttaki taayynler olmasndandr. bnl-Arab zhir lemde yok olan bu makl varlklara yn- sbite ismini verir. bnl-Arabye gre nasl dncelerimiz aklmzdan bamsz deilse yn- sbite de zat- ilhden bamsz deildir. Bunlar sbit fakat makl varlklardr. Zhir lemde hakkat dediimiz eyler ztn ilh isimleri sebebiyle mmknlerin aynnda taayyn etmesinden baka bir ey deildir. Yan bizim lem dediimiz ey ilh isimlerin zerine yansd ve yan- sabitenin tahakkuk ettii aynadan baka bir ey deildir. Bu durumda ayn- sbite Allahn isimleridir. Mutlak anlamda yok deildir, varlktan soyutlanm deildir.84 Baka bir ifadeyle isimlerin ve sfatlarn sretleri olan yn- sbite bir yandan ilh hakkat dier taraftan da mmkn varlklarn hakkati ve dayand eydir.85 Mahmud Erol Kl bu duruma u ekilde iret etmektedir:
Ayn- sbite gayb- mutlak halindeki Mutlak vcd ile lem-i ehdet ve mahss arasnda orta bir meretebede bulunduundan bir ynyle aktif bir ynyle de pasif (kbil) konumdadr. lh isimlere nazaran alc (kbil) durumdadrlar. Tpk bir kllnin bir cz zerindeki hkm gibi isimler de bunlar zerinde belirleyicidirler ve bu aynlar o ilh isimlerin muktezalardr. lem-i ehdet veya lem-i mahsse nazaran ise aktif ve belirleyici konumdadrlar.86

Ebul-la Aff, bnl Arabde Ayan- Sabite; Mutezili Dncede Madumat, bnlArab Ansna Makaleler, brahim Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002, s. 149-150. 85 smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud ve bn Arabi, s. 19. 86 Mahmut Erol Kl, Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1995, s. 244.

84

48

Mmkn varln ilh ilimde sbit olan hakkatlerini ifde eden yn- sbite mutlak vcdun yedi mertebesi gz nne alndnda nc mertebeye tekbl eder. Be mertebe ierisinde ise bu taayyn- sn yani ikinci mertebesidir. Bu mertebe vahdetin vahidiyet, hakkat- Muhammediyyenin hakkat- insniyye hlini ald ve Zt'n sfat ve isimlerinin cb olan btn kll ve cz' mnlarn detayl olarak bildii ve birbirinden ayrd makmdr.87 Bu mertebede Cenb- Hak'n ilmi tafsltl bir ekilde btn varl iine ald halde, kevn varlklar ne kendi zt ve sretlerinin, ne de kendilerine benzeyen dier varlklarn urunda deildirler.88 Bu mertebedeki varlklar proje hlindeki varlklardr. Onlarn henz vctlar yoktur. Zr onlarn vctlar ve farkllklar birtakm ilm sretlerden ibrettir, ite bu ilm sretler, dier bir ifde ile projeler okluk lemindeki varlklarn cdna yarayan ilh illetleri tekil ederler. Bu ilm sretlerin sebebi de btn isim ve sfatlar ztnda toplam olan Cenb- Haktr.89 lemdeki eynn hakkatleri demek olan bu sretlerden tek tek her birinin gerek kendi zt gerekse kendi ztnn emsli hakknda asla bir uru yoktur. nk onlarn vctlar ve temeyyzleri ayn deil ilmdir. Vcdun vahdetini bozarak onu ok ve eitli yapan da essen bu ilm sretlerdir. Bu sretler zt- ulhiyyetin cd iine sebep tekl eder.

smail Fenni, Vahdet-i Vcd Ve bnl Arab, s. 22; en-Nablusi, Ariflerin Tevhidi, s. 35; Erdem, Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, Ank. 1990, s. 51; Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 224; Tahral, Vahdet-i Vcud ve Glge Varlk, s. 25. 88 Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler Ve Vahdet-i Vcd, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, II, st. 2002, s. 29. 89 Geri burada akl ve mantk ilkelerine ters bir durum sz konusudur. llet olan Allah, kendi illeti olan illetlinin/malln, yan ilm sretlerin illeti olur; veyhut illet olan ilm sretler, kendilerinin illeti olan illetlinin, yan Allah'n cd iinin illeti olur. Halbuki mantk esaslarna gre illet olan ey kendi malul iin ma'll olamaz, ite tecelli ilmi akln bu hkmn llet olan ey, kendi mall iin ma'll olur hkmyle fesh etmitir. Bunu mertebelere gre syleyecek olursak yle sylenebilir: lk taayyn mertebesi, ikinci taayyn mertebesinin illet ve sebebidir; ikinci taayyn de ma'lldr. Fakat ikinci taayyn mertebesinden sonra gelen mertebelerin zuhru iin, ikinci taayyn illet ve ilk taayyn cd ve yaratma iinde ikinci taayynn ma'll olur. Bylece ilk taayyn ve ikinci taayyn birbirini nakz eden, ayn zamanda hem illet ve hem de ma'll olma keyfiyetlerinin ikisini de kabul etmi olurlar. Konuk, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi, I, 14; smail Fenni, Vahdet-i Vcd Ve bnl Arab, s. 17; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, III, st. 2000, s. 16-17; Erdem, Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, s. 51.

87

49

Tecell ilminin, illet olan ey kendi ma'llnn ma'll olur hkmne gre ilk taayyn mertebesi ikinci taayyn mertebesinin illet ve sebebi olur. Bylece ilk ve ikinci taayynden her biri ayn zamanda hem illet hem de ma'll olma keyfiyetlerinin her ikisini de kabl etmi olur. Yan bir ma'll ayn zamanda dier bir eyin illeti olabilmektedir. Bu da o eyin bir bakma aktif, bir bakma da pasif olduunu gsterir. Bu mertebede taayyn eden her ilm sret, haric eylerin yani ehdet leminde grlen varlklardan birinin hakkat ve onu terbiye eden rabb-i hssadr. Sflerin stlhnda bu her bir ilm srete ayn- sbite ve bunlarn hepsine birden a'yn- sbite denilir. Kelmclar buna ma'lm-i ma'dm, filozoflar mhiyet, Mu'teziller ise ey'-i sbit derler.90 kinci taayyn mertebesindeki bu ilm sretler hrite vcd kaydna girmemilerdir. Bunlar asl zellikleri olan ademleri zeredirler. ehdet leminde zuhra gelmi btn varlklar bu a'yn- sbitenin birer aksi, yansmas, glgesinden ibrettir.91 Bu balamda Sadreddin Konevnin dikkat ektii husslar ok nemli bir mhiyet arzetmektedir:
zannedilir ki, ayn varlkta ve varlk ile zuhr etmitir, halbuki aynn sadece eserleri varlkta zuhr etmitir, onlar zuhr etmemitir ve ebed olarak da etmeyeceklerdir. nk onlar, li-ztih zuhru gerektirmezler. Herhangi bir muhakkik bunun dnda bir bilgi verirse veya ayna vcd ve zuhr izfe ederse, bu, sadece baz mertebeler asndan yaplm bir izfedir; aksi halde, nisb zevk byle bir eyin doruluunu sdece belirli bir makma veya keml makmnn dndaki makmlara nispetle ispatlar.92

kinci taayyn mertebesinde zhir olan a'yn- sbite Hakk'n vcdunda ilm sretlerden ibret olduu ve sdece sbt ile vasfland iin hrite vcdu yoktur. A'yn vcd kokusu koklamamtr sz bu mnda sylenmitir. inde bulunduumuz okluk

Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk, s. 17. Kl, bnl-Arabi, Muhyiddin, DA, XX, s. 502-503; Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 226; Afifi, bnl-Arabi, slam Dncesi Tarihi, ev. Mustafa Armaan, st. 1990, II, 26. 92 Sadreddin Konev, Vahdet-i Vcd ve Esaslar, stanbul z Yay. 2002, s. 106.
91

90

50

lemindeki varlklarn ikinci menei bu mertebedir. ehdet leminde zhir olan sretler bu ilm sretlerin, yni a'yn- sbitenin akis ve glgelerinden ibarettir. Bunlar fizik lemdeki varlklarn herbirinin hakkatleri ve onlar terbiye eden Rabb-i hs'lardr. Onun iin bu mertebeye rubbiyet mertebesi de denilmitir. ehdet lemindeki varlklarn menei olan bu ilm sretler, mdem ki Hakk'n vcdunda ilmen sbit olan hakkat ve sretlerden ibret olup ayr bir vcda ship deildirler, yleyse bu ilm sretler ile Hak arasnda ayniyet mevcuttur. Fakat bu sretler birbirinden farkl olduklar, bir sret dierinin gayr olduu iin aralarnda gayriyet sz konusudur.93 Bu mertebe ayn zamanda bir aadaki mertebe ile de dorudan irtibtldr. Baka bir ifdeyle bu mertebe bir st mertebedeki a'yn- sbitenin zhire doru bir adm daha atarak basit-mcerret kevn ey yan cevher-i bast haline gelmesi mertebesidir.94 Szkonusu mertebedeki varlklar kendilerini, menelerini ve benzerlerini mdriktirler. Bunlar cisim deildir, daha henz madde ve terkp olumamtr. u halde btn isminin tasarrufunda bulunduundan bu mertebedeki varlklar da gze grlmez.95 Bu mertebe, Mutlak Zt'n ilim mertebesinden bir derece daha teksf (letafetini kaybetmesi) dr. Yani a'yn- sbite'deki ilm sretlerin rhlar mertebesine inmesidir. lm sretler bu makmda kendilerini, emsallerini ve Hakk' kavram birer basit cevher olarak zuhr etmektedir. Bunlar cisim olmadklarndan bir ekle, renge, zaman ve mekna da sahip deildirler. Bunlar tamamen manev varlklardr; paralanma ve bitime kabl etmezler. Bu manev lemi insnn duyularyla idraki imknszdr. Onun iin bu leme lem-i Gayb, lem-i Ulv ve lem-i Melekt da derler. Bu mertebe, ayn zamanda, Mutlak Zt'n ayrlk ve gayrlk nev-i zere hrite zuhrudur. Rh bu mertebede kendi zt ile kim olup varln srdrmek iin bedene muhta deildir.
93 94

Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler Ve Vahdet-i Vcd, s. 29. smail Fenni, Vahdet-i Vcd Ve bnl Arab, s. 23. 95 Kl, bnl-Arabi, Muhyiddin, DA, XX, s. 503.

51

Mcerretlii asndan bedene ters, ileri yrtme, tedbir ve tasarruf asndan ise beden ile ilgisi vardr.96 Yan rhun keml iin, kemlini zhr iin dima bedene ihtiyc vardr ve bedenin czlerine sirayet etmitir. Bu, hull ve ittihad mns tamaz. nk onun bu durumu, Hakk'n mutlak vcdunun btn varlklara yaylmas gibidir. Bu durumda rhla cisim arasnda tamamen gayr olma yoktur. Nasl ki Hak bir ynyle eynn ayn, dier bir ynyle de gayr ise, rh da bir cihetten bedenin ayn ve bir cihetten gayridir.97 Bu mertebe zti ynyle tek, nisb olarak oktur. Her rh ayn- vhidenin nisbetlerinden biridir.98 Bu mertebe, gayriyetin urlu olarak ilk ortaya kt mertebedir. Bu mertebede her bir rh kendini, kendi benzerini ve kendisinin rubbiyet mertebesindeki Rabb'n idrk eder. Kendini, kendi emslini ve mene olan Hakk' mdrik olan rhlara Allah Ben sizin Rabbiniz deil miyim? diye sorunca, onlar da Evet! diye cevap verirler. Burada Allah Ben ve siz zamirleriyle gayriyeti fiilen balatm olmaktadr. lk olarak ikinci taayynde ortaya kan gayriyet aaya doru inildike daha da netleecektir.99 Mertebeler bahsinde gzden karlmamas gereken huss udur: Varln btn mertebelerinde zuhr eden Hakk'n bir olan vcdudur. Vcd birdir; fakat brnd rtler muhtelif ve pek oktur. Btn mevcdat bir olan mutlak vcdun mertebe mertebe tenezzl neticesinde zuhra gelmitir.100 Btn mertebelerde zhir olan vcdun aslnn ve hakkat'inin bir olmas itibariyle bir ayniyet sz konusudur. Ancak Cenb- Hak ervh ve ehdet leminde kendinden Ben ve varlklardan siz diye bahsettiine gre de bu lemlerde ikilik ve gayriyetin olduu ikardr.101

Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 228-229. age, s. 229. 98 age, s. 229; Tahral, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk, s. 18. 99 agm, s. 18; a.mlf., Fussul-Hikemde Tezadl fadeler Ve Vahdet-i Vcd, s. 30; Erdem, Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, s. 53-54. 100 a. mlf., Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, s. 14. 101 a. mlf., Ayn ve Ayniyyet, s. 19.
97

96

52

Anlalaca gibi ele alnan mertebeler arasnda kaln duvarlar rl deildir bunlara deta i ie geen halkalar eklindedir. Herhangi bir mertebeye kendi stndeki mertebede bulunan eyler yansd gibi, kendisinde bulunan eyler de bir alt mertebeye yansr.102 Herhangi bir mertebe ne kadar mstakil olarak ele alnrsa alnsn o bir btne ittir, o vcdun bir zasdr ve ancak o btnle alkas ierisinde bir mn tar.103 Vcdun kadm, zamn ve mekn kaytlarndan mnezzeh olduu104 Zt, sfatlar ve isimlerin glgesi olan a'yn- sbite mertebeleri olarak da telakk edilen105 ve Zt'tan ayr bir vcdlar olmayan ve eln olduklar hl zere bulunan ilk mertebede bu huss ok ikardr. Bu mertebeden birinin dierine hibir stnl yoktur. Bu mertebelerin hepsi ve bunlarn btn zellikleri ilm ve ayn olarak farkllk gstermeksizin ilk taayynde toplu hlde bulunmaktadr. Bu mertebeler aslnda i iedir, bir tek hakkattir, bunlarn ncelik ve sonral da zamanla ilgisi olmayan, sadece itibari ve akl bir durumdur.106 Mertebelerin en yksei olan Ahadiyyet mertebesi zuhr d (l taayyn) yan gayblar gayb olduundan bu mertebenin akl ve hisse alp idrk edilmesi muhaldir. Geriye kalan alt mertebe ise zuhr mertebeleri (taayyn) olup akl ve hissin derecesine ve istidt lsnde keif ve idrk edilebilirler.107 Bu alt zuhr mertebesinden ilk ikisi ancak hakkat-i Muhammediyye ile zhir olur, bunu da sdece insn- kmilin nrn akl idrk eder. Dier drt mertebe ise artk bizzat zhire it olduundan ya ztlaryla veya eserleriyle duyular tarafndan alglanabilir.108

Aff, Fussul-Hikem Okumalar iin Anahtar, s. 168. Kl, bnl-Arabi, Muhyiddin, DA, XX, s. 503. 104 Konuk, Fussu'l- Hikem Tercme ve erhi, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, st. 2002, IV, 260-261. 105 Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, s. 25. 106 smail Fenni, Vahdet-i Vcd Ve bnl Arab, s. 17; en-Nablusi, Ariflerin Tevhidi, s. 36; Erdem, Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, s. 51; Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, s. 25; Eraydn, Fussu'l-Hikem'e Yaplan Baz tirazlar, FussulHikem Tercme Ve erhi iinde, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, IV, st. 2002, s. 28. 107 smail Fenni, Vahdet-i Vcd Ve bnl Arab, s. 24. 108 en-Nablusi, Ariflerin Tevhidi, s. 41; Kl, bnl-Arabi, Muhyiddin, DA, XX, s. 503.
103

102

53

yn- sbite ile ilgili bu zhtan sonra Hocazdenin dolaysyla da bnl-Arabnin kaz ve kader bahsine dir ne dediine bakmak gerekir. Tabii ncelikle rihin bnl-Arabye yapm olduu ilveleri, metni hangi merhaleye tadn grebilmek iin ncelikle bnl-Arabnin ne dediine bakmak gerekir. Bunun iin Hocazde Muhammed Rsim Efendiyle ayn devirde hayt srm olan bir baka isme Ahmed Avni Konukun kaleme ald Fuss erhine gidiyoruz. bnl-Arabye gre kaz Allah'n eyda hkmdr. Allah'n eyda hkm, Allah'n eyya ve eyda olan ilminin snr zeredir. Allah'n eyda olan ilmi de, ma'lmt nefislerinde ne hl zere sbitse, o ma'lmtn Hakk'a vermi olduklar eyin snr zeredir Kader ise, eynn aynnda ve nefsinde sbit olduu ey zerine, hkmn herhangi bir fazlalk olmakszn vakitlendirilmesidir. Kaz-y ilh ey zerine ancak ey ile hkm etmitir. Dolaysyla hccet-i blia Allah iin sbittir. Byle olunca hkim, hakkatte mes'elenin aynna tbi'dir ki, o mes'elenin ztnn gerekli kld eyle onda hkm eder. mdi kendisi zerine hkm verilen kendisinde olan eyle hkim zerine hkimdir ki, kendi zerine bununla hkm eyleye.109 Hocazde ise kader meselesini yle izah eder: Yaratlm btn varlklar iin Allah nezdinde tayin edilmi bir vakit vardr. Bu vakit levh-i kaderde yazl olanlara uygundur, ondan ne ileri ne de geridir.110 Dier taraftan Hocazde srr- kader zerinde srarla durur:
Srr- kader her eyin ilm-i rabbnde malmiyyeti suveridir ki ilimde sbtu hlinde onunla mteayyindir ki, ezelen ebeden vakt-i mahssada onu icr eder Ve srr- kadere vkf olan tife iki ksmdr: Ksm- evvel mcmelen limdir ki, Cenb- Hakn ona ahvl-i zhire ve btnesine ilmi ayn- sbitesinin muktezs zeredir. Yan burhn ve mn ile limdir. Ksm- dier mufassalan srr- kaderi limdir. te bu al ve etemdir. Ksm- evvelden ki,

109 110

Konuk, Fussu'l- Hikem Tercme ve erhi, III, 81-86. Kift-Tevlt, vr. 26b.

54

ilmullhda sbit olan eye limdir. Onun ayn- sbitesi mteayyine olduu hlde ol aynda Hakkn ilm eer neb ise vsta-i melek vey kalbine ilk inzl edip, talm eder. Eer abd vel ise ancak kalbine ilhm eder, zr ilmin ahz mden-i vhidedendir ki, lkin Cenb- Hakn ilmi abdin ilmine mugyirdir. Cenb- izzetin ilmi ona liz-ztadr, bir emr vstasyla deildir ve abdin ilmi onun hakknda olan Cenb- Hakn inyet-i vstasyladr.111

Mellifin erhinde ortaya koyduu husslarn pek ounun kendisiyle mutbk olduu Ahmed Avninin kaz/kader ve ayn- sbite arasndaki mnsebete dir dile getirdii husslar hdisenin daha net bir ekilde ortaya kmasna yardmc olacaktr. Ahmed Avniye gre Hak zt ahadiyyetinde ikin olan btn sfat ve isimlerinin kuvveden fiile zuhrunu amaladnda, nefes-i rahmn ile, o isimlerin mezhirinin sretleri Allahn ilminde meydana kar ve her birerleri ilmen mteayyin olup, birbirinden ayrlrlar. Allahn isimlerinden her birinin isti'dd ve zellii ne ise, o sretlerin her biri de tbi' olduu ismin isti'dd ve hussiyetini hiz olmutur. O ey, sadet ve bedbahtlktan ve mn ve kfrden ve ikbl ve idbrdan ve keml ve noksndan ve sir hller ve lzm olan eylerden Allahn ilminde ne sret zerine mteayyin oldular ve Hak onlar ne sret zerine bilmi ise, onlar hakknda o vech ile hkm eylemitir. Demek ki Hakk'n malm olan eyler zerindeki hkm, o eyler zti isti'ddtlaryla Hakk'a ne vermi iseler, o verdikleri ilmin snr zeredir. te kaz budur; ve bu hkmde vakitlendirme yoktur. Zr bu hkm, Hakk'n ztnn ayn olan Allahn ilminde nefisleriyle ma'dm olan ey zerinedir. O mertebede ise zaman ve mekn yoktur. Kader, ilm-i ilhde eynn ayn gereince verdii hkm ve hlleri muayyen bir vakitte ve mukadder olan bir zamanda icr edip, meydana karmaktr. Binenaleyh kader, a'yn- ma'lmeden her birisinin hkm ve hallerini muayyen bir sebep ile muayyen bir vakitte ta'yn eder; ve o hkmler ve haller o vakitten asla ileri, geri gitmez. Bu sretle kader,
111

Kift-Tevlt, vr. 27b.

55

kaznn tafsili olur. Kaz, ilm-i ilh-i zt-i ezelde malm olan eyler zerine ne ey hkmetmi ise, kader o eyi ziyde ve noksan olmayarak zaman itibariyle takdr eder. Bu balamda Ahmed Avni kaderle ayn- sbite arasnda yle bir mnasebet kurar:
A'yn- sbite ilm-i ilhde ne sretle sbit olursa o sretle Hakk'n ma'lmu olur. Bundan dolay ilim, ma'lma tbi' olmu olur. Fakat bundan ba'z kiilerin zannettii gibi Hakk'n ilminin gayrdan mstefd olduu mans karlmamaldr. Zr a'yn- sbite isimlerin sretleridir; ve isimler ise unt- ztiyyeden ibret olup, Hakk'n ztnn ayndr, dolaysyla Hakk'n ilminin ondan mstefd olaca gayr diye bir eyin varl yoktur. Mesel insn hattat olmaldr ki, kendisinin hattat olduuna ilmi yetisin. u halde kendi indinde hattatl ma'lm olduktan sonra, bir kimse kendi hakknda, Ben hattatm diye hkm eder; ve onun hattatl hakkndaki ilmi, ma'lm olan hattatlna tbi' olmu olur. mdi a'yn- sbiteden herbirisinin ztnn gerektirdii bir ey vardr ki, ona isti'dd ve kbiliyyet denir. Allahn harici bir varlkta zuhru, ancak her bir aynn sretinde o aynn ziydesiz ve noksnsz isti'dadna uygun olarak vki' olur. Btn bunlardan dolay m'minin ayn- sbitesinin isti'dd mn, ve kfir ve snin ayn- sabitesi de kfr ve isyan taleb etmitir; ve onlarn her birisi vcd- aynde taleb etmi
112

olduklar

sfat

zere

Kn!

emriyle

zhir

olmulardr.

Ahmed Avninin kaderle ayn- sbite arasnda tess ettii mnsebetten anlalaca gibi ey Allahn ilminde sbtu hlinde kendi nefislerinde, aynlarnn hllerinden ne ey zere sbit olmularsa, Allahn kazs da o ey zerine onlarn aynlarnn verdii hller ve hkmler ile hkmeder. Binenaleyh Hak Tel hibir ferd zerine, hriten birey ile hkmetmez. Ancak o ferdlerin her birisi, zti isti'ddlar tibriyle Hakk'a
112

Konuk, age, III, 72.

56

bir hkm verir. Hakk'n zerine o hkm ile kendi zerine hkmetmesini, Hakk'n zerine hkm eyler. Bu minvl zere devm eden Ahmed Avninin verdii misl udur: Mi'mr, bir binay in ettii srada, deme ve kaplama tahtalarn, o tahtalarn isti'ddna gre seer. Deme tahtas, lisn- hl ile mi'mra: Benim binnn kaplamasnda kullanlmaya salhiyetim yoktur; sen beni, deme iin kullan! der. te bu tahtann mimr zerine, kendi isti'dd tibriyle, bir hkmdr. Mi'mr da tahtann kendi zerine olan bu hkmn kabl ile, onun demede kullanlmasna hkmeder. Mi'mr bu hkm hriten almamtr, belki tahtann ztndan almtr. Ahmed Avniye gre bu srr- kaderin ta kendisidir:
Bunu bilmek, kalbi olan ve ilk-y sem' eden kimselere mahsstur. Kaznn eya zerine, yine ey ile hkmetmesi keyfiyyeti, halyk zerine hkim olan ayn- srr- kaderdir; ve bu srr- kadere muttali olmak, ancak mezhirde Hakk'n nrlarn mhede edici olduu hlde, mezhir-i hissiyye ve akliyyede Hak ile mtekallib kalbe mlik bulunan ve mnn nuruyla iiten kimseye mahsstur. Bu vasflar hiz olmayan kaderin srrna muttali' olamaz.

Ahmed Avni btn bu zhlardan sonra yine de meseleyi akl bir zemine ekerek mtalaa etmekten mstan kalmaz. Meselenin akl zeminde nerelere uzatlabileceinin farkndadr. Buna gre ne kadar ikn edici cevaplar verilirse verilsin bunlar isneyniyyet zevki iinde bulunan krin iin yeterli deildir. Zr onlarn nazarlarnda Hakk'n ve kendilerinin ve eynn ayr ayr vcdlar vardr. Bu sebeple suallerini teselsl ettirirler.113 Cez gn bu ak delilin varlnn ekli aadaki soru ve cevapdan anlalr.
Allah: Ey kfir ve s ve chil kullarm! Ameliniz hasebiyle sizin hakknzda tertb ettiim cezy ekiniz! Ehl-i ikb: Y Rab! Kfrmz ilah irden ile vki olmam m idi? Kfr, isyan ve cehli, ezelde sen bizim
113

age, II, 190.

57

zerimize takdr ettin. Senin takdrin ile bizden sdr olan amellerden dolay imdi bizi muaheze etmen ve g ve kudretimizin hricinde olan eyi bizden taleb etmen hakkmzda zulm olmaz m? Allah: Benim kaz ve takdrim ilmime tbi'dir; ve ilmim de, isti'dd- ma'lmunuza, sizin hakkatlerinizden ibret olan mlma tbi'dir. Binenaleyh siz ezelde bana dediniz ki: Bizim isti'dd- mahssumuz budur; biz senden bu isti'ddmza gre hkm isteriz. Ben de ylece hkmettim ve ztnzda gizli olan ey zerine ifza-y vcd edip, o eyi cd ve izhr eyledim. Bundan dolay sizden sdr olan kfr ve isyn ve cehil, ancak sizin ztnzda potansiyel olarak mevcd olan eydir. Ben yalnz ifza-i vcd edip, onlar cd ve izhr ettim. mdi ben size zulmetmedim. Siz ancak kendi nefsinize zulmettiniz. Sizin talebinizin hricinde size birey vermedim. Ehl-i ikb: Y Rab! Bizim ztmza o isti'dd veren kimdir? Senin ilmin erevesinde onu kim cd eyledi veya onu koyan kimdir? Allah: Ma'lmt- ezeliyyede olan isti'dd meydana karlm deildir. Zr benim ilmim ztma it bir sfattr. lhi sfatlarm ise, Ztmla beraber kadmdir. Ezel-i zlde cd mesbk deildir. Bundan dolay cddan evvel bir eyin cd bahse konu olamaz. Ben yalnz ilm-i ezel-i ilhmde olan eye vcd verip, onlar gayb halinden brz shasna kardm. Onlar da ezeldeki halleri ve isti'ddlar zere zhir oldular. Kendi hllerinin gayrisiyle zhir olmalar iin asla cebir ve hkm etmedim. Yed-i feyyazmda cimrilik yoktur. Siz istediniz, Ben de verdim. Ben fiilimden mes'l deilim, mes'l olan sizsiniz. Bu surette Allah iin ikr bir delil sbit olur. nk kullarn zerine O'nun hkm, ilim ve hikmeti gereince ve ztnn gerektirdiiyledir. Eyann ayn'lar, yokluk hlinde, ne ey zerine sabit olmusa, O'nun hkm ancak o

58

ey zerinedir. A'ynn yokluk hlinde o hl zere sbtlar, meydana karlmam olan isti'ddtna dayanr.( O, yaptndan dolay sorgulanamaz fakat onlar sorgulanrlar. Enbiy, 21/23) yetinin mans bu hakikat zaviyesinden teemml edilmelidir.

Ahmed Avni bu balamda akla gelebilecek sorular sorar, mteakiben de cevaplarn verir:
Sul: A'yn, hem yokluk hllerinde bulunuyor ve hem de sbit oluyorlar. Yokluk hlinde bulunan ve yok olan ey, nasl sbit olur? nk sbt dediimiz keyfiyet, mevcdun ndr. Cevap: Buradaki ademden murad, mutlak yokluk deildir. Zr mutlak yokluktan hibir ey kmaz. Potansiyel olarak mevcd olup, henz bir taayyn giysisine brnmemi olan bir ey de yokluk hlindedir. Mesel elimize bir erik ekirdei aldk. Bunun iinde dall budakl bir erik aac olduunu biliriz; ve bu ilmimizle, iinde byle bir aa olduuna hkmederiz. Halbki aa meydanda yoktur; henz yokluk hlindedir. Bu yokluk hliyle beraber ekirdein iindeki erik aac sabit olmutur, ya'n potansiyel olarak mevcddur, fiili olarak yokluk halindedir. Henz taayyn elbisesine girmemitir. Biz bu hkmmz, o ekirdein hricinden almadk; belki yokluk halinde sbt bulduu eyden elde ettik. Varolmann bu keyfiyeti de, ekirdein isti'ddna dayanr. Zr bu ekirdek kays, zm, hurma ve eftali ve sir meyvelerin ekirdei deildir. Zt istidd ancak erik aac kmasna uygundur. Diyelim ki, bir bahvan bu ekirdei dikip terbiye etse ve iinden kan erik aac, sen niin benim erik aac olduuma hkmettin dese, bahvan, senin yokluk halinde sabit olan aynn, ne hal zerine idiyse, ona gre hkmettim cevbn verir. te eya hakkndaki ilh hkm de, onlarn yokluk halinde, ayn'lar ne hl zere sbit olmu iseler, ona gredir. Sbit olduklar hal de zt isti'ddtlarna baldr; ve zati isti'ddt ise meydana karlm deildir.

59

Ahmed Avni bu bahsi daha etrafl bir srette vuzha kavuturmak amacyla meydana karlmam olan (gyr- mec'l) isti'dd hakknda da tafsltl bilgi verir:
Hakkn mutlak vcdu, ahadiyyet mertebesinde iken sfat ve isimlerinin tamam ztnda gizli ve sakl idi; ve hi birisi dierinden ayr deildi. te gizli bir hazine idim hads-i kudssi bu mertebeye iret eder. Ne zamanki Allahn isimleri lisn- halleriyle kendilerinin, gayb hlinden zuhr shasna karlmalarn msemmlarndan taleb ettiler, Hak kendi zt ile, kendi ztnda, kendi ztna tecell buyurmakla, o isimlerin glgeleri olan a'yn, Allahn ilminde sbit oldu. te bu mertebede isimler, yekdierinden ayrlmtr. Onlarn glgeleri olan a'yn da, o isimlerin icap ettirdii ne ise, o hal zere sbt buldular. te o isimlerin gerekli kld haller, a'yn- sbitenin isti'ddt oldu. Halbuki isimlerin gerekli kld hllerin hibirisi meydana karlmadndan onlarn glgesi olan a'yn- sbitenin isti'ddt dah meydana karlm deildir. Mesel Drr isminin iktiza ettii zarar vermek ve Nfi' isminin gerekli kld ey de fayda vermektir. Yine ayn ekilde Mudill isminin gerekli kld ey dallet ve Hd isminin cap ettirdii de hidyettir. Bunlarn ilm-i ilhde sbit olan aynlar da, o isimlerin muktezlar olan zarar ve fayda ve dallet ve hidyet hlleri zerine olur; ve onlarn zt isti'ddtlar de bu hallerden ibret bulunur. mdi bu ehdet lemindeki eynn hakkatleri, ite bu a'yn- sbitedir. Bu a'yn, Allahn ilminde ne hl zere sbit olmu ve isti'ddlar neyi gerekli klmsa, Hakk'n hkm ona gredir.

Ahmed Avni btn bunlardan sonra tasavvuf vadisinin en mhim meselelerinden birine dnmek sretiyle, meseleyi hakk ve izf vcd kavramlar erevesinde mtlaa ederek zm vahdet-i vcudda arar.
Ey birder can-berber! Bu kyl kllerin cmlesi tekbl-i esmdandr. Hakk vcd ise ancak

60

msemm olan Hakk'ndr; halkn vcdu ortada bir bahanedir. Belki halkn vcdu da Hakk'n olup, sul ve cevb kendisinden yine kendisine vki' olur.

Ahmed Avni grlerini zaman zaman olduu gibi yine Mevln ile tahkm eder. Mevlnya gre hkim-i Hakm olan Allahn bir ey zerine kazs ve onu takdr eylemesi, ancak o eyin kbiliyetinin gerekli kld eye gredir. Binenaleyh hkim hkmnde, aleyhine hkm verilen eyin kbiliyetinin isteine baldr. Ya'n aleyhine hkm verilenin yetenei hkime der ki: Benim kbiliyyet ve yeteneimin cap ettirdii ey budur. Hakkmda bunun gerektirdiine gre senden hkm isterim. Hkim de ona gre hkmeder.114 bnl-Arabye gre, srr- kader ilimlerin en ehemmiyetlilerindendir. Allah onu ancak ma'rifet-i tmmeye muhtas kld kimse iin anlalr klar. Srr- kaderi bilmek, onu bilen kimseye kll bir rahatlk verir. Dier taraftan yine onu bilen kimseye elm bir azb verir. u hlde ilm-i kader shibine iki zt eyi temin etmi olur.115 Ahmed Avniye gre srr- kader ilminin shibine rhat- kmile vermesinin sebebi udur:
Byle bir kimse kendisine gelen eyin, ancak Allahn ilminde ayn- sbitesi Hakk'a ne vermi ise, kaz- sbkta Hakk'n takdir buyurduu ey olduunu ve ezelen kendisinin hakkati, ayn- sbitesi Hakk'a ne vermi ise deiip dnmeyeceini bilir. Binenaleyh kendisi iin takdr edilmi olan eyin arkasnda komak zahmetinden kurtulur; ve takdri klnmam olan eyin ne kadar arkasnda koulsa bo olduunu bilerek, onu talebden vazgeer. Eer elde edilmesi takdr edilmi olan eyin talebiyle art koulmu olarak takdr olunduunu bilirse, talebde icml eder, klfet etmez. Mesel ekirdei dikip sulamadan aa kp meyve bitmiyeceini bildii iin, bunlar yapar. Zr aacn meyve vermesi talebe mertan takdr buyurulmutur. Fakat bu icrtnda klfet
114 115

age, III, 81-86. age, III, 91.

61

etmez; eer mukadder ise, bu kadar taleble aa kp meyve verir; eer deilse, ekirdek mahv olur. Shibi bu srra vkf olduundan Niin olmad? diye elem ekmez. Chel ise byle deildir. Bir emelin husl iin, bin esbaba teebbs eder; hibirisi netice vermez. Nihyet bu talebin sknt ve meakkatiyle lr gider. Bunun her gn binlerce rnei grld halde, yine teyakkuz hsl olmaz. Srr- kaderi bilmek, shibine bu sretle tm bir rahatlk temin ettii gibi, bu ilim, rahatn zdd olan elm bir azba da sebep olur. Bunun sebebi de udur: Bu ilmin shibi ba'z a'ynn isti'ddnda mkemmeliyyet grp, bu isti'ddlaryla dnyda ve hirette birok fazilet ve kemlta ehliyetlerini ve halbki insan ve ilh her kemlin zuhruna kendisinde zt bir isti'dd olmad iin, kulluk ve mazhariyyet kemlinde naks olduunu bilir. te bu ilmi sebebiyle zt isti'ddnn noksanndan elemlenerek bu kemlta hasret eker. Ba'zan gerekletirmeye isti'dd olmad bir eyle emr olduunu grp, ztrba der. Bununla beraber bu kimsenin hli, srr- kaderden mahcb olan kimseden daha iyidir; ve Hakk'n rzasna daha yakndr. Bu zhttan anlalyor ki, srr- kadere vukf, hem rahat ve hem de elem verir.116

Ahmed Avninin zaviyesinden kaz-y ilh biri mbrem, dieri muallak olmak zere iki nevi'dir:
Kaz-y mbremin asl deimesi mmkn deildir. nk a'yn- sbitenin gerekli kld bir eydir. cb eden bu eyden dolay Hakk'n hkm ve kazs taleb edilebilir. Kaz-y muallak ise tebeddl edebilir. nk ba'z ilerin gereklemesine taalluk eder. Mesel: Zeyd gayret ederse zengin olsun, etmezse olmasn tarzndaki hkm gibi. Kaz-y mbrem de iki eittir: Birisi ind-i ilhde kaz-y muallak olarak sabittir; fakat ehl-i melekt indinde kaz-y mbrem olarak grnr. Bu hal hicbt- ilhiyyenin bir eididir. Ya'n kendilerine a'yn- sbite lemi
116

age, III, 91-92.

62

ikr klnan kmil insnlarn hicbdr. Bu kaz-y mbrem de peygamberlerin ve evliynn efati ile deiebilir. Fakat bu hicb- ilh Allahn emri ile kaldrlmadka kimsenin efate mecli olmaz. (Bakara. 2/255). Dieri Allah indindeki kaz-y mbremdir. Bu kaz-y ilhnin deimesi muhaldir. Peygamberler ve evliylar bu hicba muttali' olduklar iin ilmi, gayplarn bilicisi olan Hakk'a irca' ederler.117 Netice olarak ilim, ma'lma tbi'dir. A'yn- sbite Hakk'a ne ilim vermise, o sretlerde Hakk'n ma'lmu olur; ve bu sretle de Allah iin hccet-i blia sabit olur.118

smail Ankaravnin Uzeyr Fassnda ifde ettii husslar kaz ve kader meselesinin netmeli taraflarn ortadan kaldracak bir vaziyet arzeder. Bahsi toparlamak ve biraz daha anlalr klmak iin Ankarav zerinden ayn husslara bir daha dnmek gerektii ortadadr:
Mutasarrf- hakki mlikl-mlk fell-lim yrd olan Hakdr. Abdin dahi tasarrufu onun irdetiyledir. Tasarruf cem-i eyda Hakkn olduunu bilip nefsini bu tasarruf ibesinden tathr etmeyen s-i edeb etmi olur.119 Bir dier ifadeyle tasarrufla tasavvuf itim etmeyen eylerdir120 Hikmet-i kaderiyeden murd srr- kaderdir ki ayn- sbite ve suver-i ilmiye-i Hakdr; nefs-i kader deildir ki kaznn suver-i tafsiliyyesi ola. Zira kaz ezelden ebede kadar eynn zerine criye olan ahvle hkm-i kll-i icmldir. Kader bu hkmn evkt- muayenede bihaseb-i istiddtl-ey cd ile suver-i tafsiliyyesidir.121 Cenab- Hak yaratklara ancak istidtlar ne iktiz ve taleb ederse onu it eder ve kbiliyet-i aynlar ne istid ederse onu takdr eder. Nitekim ayn- hmr sret-i hmriyyeyi ve ayn- kelb sret-i kelbiyeyi iktiz eyledii gibi. Niin Hak
age, IV, 299-305. age, II, 189. 119 smail Hakk Ankarav, Zbdetl-Fuhs f Nak el-Fss, Niri: Rid, stanbul Metin Matbaas 1328, s. 82. 120 age, s. 83 121 age, s. 84; ayrca bkz. Sadreddin Konev Fussul-Hikemin Srlar, ev. Ekrem Demirli, stanbul z Yay. 2002, s. 94.
118 117

63

tel kafire kfr, siye isyn, mmine mn takdr eyledi ve takdr eyledikten sonra abdin vsat ve kudretinden olmayan eyle niin muheze eyler ki ezelde ol-hli ona mukadder kld diye ekser-i cehelenin rd eyledii sul vrid olmaz. Zira alm ve hakm olan malmattan bir eye, ancak mahkm- aleyhin aynnn istidd- hass- meclesinin iktizsna gre hkmeyler.Hakm ve alm mahkm- aleyhin istidd- aynndan hric ve kbiliyet ve vsatinden ziyade hkm eylemez. Eer sual olunursa ki ayn ve istidt- ayn, Hakdan fyizadr. Hak sbhaneh ve tel ol-istidd- hss ilminde cd eyleyip olayna it eyledi. stidd bir ayn- hirede it eyleseydi olmaz myd? Bu bahs kablel-cd vel-cal olan malmt- ezeliye ve ayn- sbite bahsidir. Ayn- sbiteye cilin cali taalluk etmemitir. Ayn suver-i ilmiye ve un-i ztiye-i Hakdr. Ztiyyt mteayyer ve mtebeddel olmaz. Ve bu suver-i ilmiye min-vechi taayyn hsla mtecell olan ayn- zttr.122

Ankaravde grlecei zere Allah kulu naslsa yle bilir. Allah kulu naslsa yle bilirken kulun durumu deiirse O da o anda kulu iinde bulunduu durumuyla bilir. Bir baka ifdeyle ilim malma tbidir. lim malmun kendisinde olana uymutur. bnl-Arab ve Hocazde erhinde kaz ve kader konusu devaml olarak ayn- sbite kavram ess alnarak temellendirilmektedir.123 Buna gre ilim malma tabidir. EbulAl Aff ise bu konuda daha farkl bir yoruma gider. Buna gre insann fiilleri dorudan doruya kendisinden kmaktadr ve bu fiiller kendi istiddyla ve bu istidd idre eden knnlarla belirlenmitir. Bu knnlar yle sbit ve deimez kannlardr ki, Allah bile onlar deitiremez. Her ey ezelden takdr edilmitir. Sbtunda olan zuhruna ortaya kar; kaderin srr ite budurbnl-Arab sdece insnn ferd hrriyetini deil, Allahn irade hrriyetini de iptal etmektedir. Allah ihtiyr etme anlamnda irde etmez, olacan bildii bir eyi buyurmas anlamnda irde eder.

Ankarav, Zbdetl-Fuhs f Nak el-Fss, s. 85. Geni bilgi iin bkz. bnl-Arabnin kaza ve kader konusundaki grleri iin bkz. Hdaverdi Adam, bn Arabi Kaza ve Kader, Adapazar 1998, s. 174-175.
123

122

64

Allahn takdr ettii eyin ya da fiilin olmas tamamyla kendi zorunlu knnlarna baldr.124 Cafer Karada ise Affnin tam tersi bir bak asyla meseleye yaklar:
bn'l-Arab efl-i ibd konusunda Mtrdler'in bir fiile iki kudretin tesiri grne yakn bir izgi takip eder. Ona gre bu konuda insn ya da Allah' yok saymak hakkati yarm grmek, dier bir ifdeyle tek tarafl yaklam sergilemek demektir bnl-Arabnin felsefesine gre varlk tektir, o da Allah'n varldr. Dierleri Allah'n kendilerine varlk balamas sonucu var olmutur. Bu durumda mevcdiyetleri bile kendilerine it olmayan mmkinlerin fiilleri nasl kendilerine nisbet edilebilir? Bu noktada bnl-Arab Cebriyyede olduu gibi kulun fiilinin hakkatte Allah'a, meczen kula it olduu grne meyletmekle birlikte kula bir messiriyet vermek sretiyle onlardan ayrlarak bir k noktas bulmaya almaktadr. Ona gre fiiller yaratllar yani zleri itibariyle iyi ya da kt olmayp fiile herhangi bir hkm izfe edildiinde o hkme gre iyi veya kt vasfn kazanr. Allah fiillerin yaratcs olmakla birlikte fiiller iyi ya da kt vasfn bu yaratlma safhasnda deil yaratldklar mahal olan insnda kazanmaktadrlar. Bunun gibi Allah'n kulun gnahn sevba dntrmesi ayn deil hkmdir, yani buradaki vasf deimekte, fakat z olduu gibi kalmaktadr. Ayrca bn'lArab kulun bu hakkat-mecz ayrmna taklmayp kendisini mkellef vurgular. kabul
125

etmesi

ve

ylece

hissetmesi

gerektiini

Btn bu izahlardan sonra mellifin ve metnin kaz ve kader bahislerinde ortaya koyduu husslar biraz daha anlalr hale gelmi saylabilir. Grlecei zere Izutsunun da dedii gibi aslnda Allah bir eyin kazsn kendi bilgisine uygun olarak belirlemektedir ve bu bilgi de,
Ebul-la Aff, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet Da, stanbul Krkambar Yay. 1999, s. 150,152. 125 Cafer Karada , bnl-Arab, Muhyiddin (tikadi Grleri, DA, XX, 518.
124

65

bu sefer, bilginin muhtab olduu nesnenin yapsna en ince ayrntsna kadar uymaktadr. Bilginin muhtab olduu nesne ise, o eyin ayn- sbitesinden baka bir ey deildir. Ve doal olarak da vaktin taayyn ya da bu mesele iin o eyin mmkn olan btn taayynleri, onun ayn- sbitesinin bir parasdr. Her ne olursa olsun kaderin, bir ayn- sbitenin kendisini, somut olarak var olan bir eyde kuvveden fiile karmak zere olan son derece hassas bir hl olduu kesindir.126 Dier taraftan hem bnl-Arab, hem Ankarav hem Hocazde Muhammed Rsim Efendi hem de Ahmed Avni Konuk her bir ilmin kendine mahss stlahlar bulunduuna kil olduklar iin meselenin taalluk ettii ilmin stlahlar erevesinde bir uslbla hadiseye yaklaarak akl bir zeminde mtlaalar serdederler. Kefi esas alan bir mellifin kader meselesini bir tarafyla rasyonel/akli bir zeminde ele almas slam ilimlerin shasna mdhale etme endiesiyle aklanabilecei gibi; devrinde tasavvufa it hemen her eyin kader etrafnda mahkm edilmesine bir cevap olarak da grlebilir. Kader meselesini tetkk edi tarznda da grlecei zere btn bu isimler yntem olarak akl dlayan bir tavra sahip deildir. Akln hudutlarna iaret ederek bu hudutlarn tesinde kalan husslarn sz konusu snrlar ierisinde ihta ve idrk edilemeyeceini vurgulamaktadr. Ancak niha noktada mellif tasavvufun kendi iinde kalarak, paradoksal gzkse de, meselenin aklla da zlemeyeciine iret ederek hibir srette tasavvuftan vazgemez. Hocazdenin srr- kader diye bahsettii ey tam da budur, yani akln imkn ve imknszlklarna iret etmedir.

126

Toshihiko Izutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, s. 227.

66

II. BLM (KFT-TEVLTn Transkrispsiyonu: 1a-51b Varaklar Aras)

67

 [3/b] /Rahmn ve Rahm olan Allhn adyla. Bizi ekl ilimleri ihsn ve fazlyla tartmaktan kurtaran, rh-i maneviyye ile naklin ve delillerin byklerinden aktan, kyl ve klin okluundan faydasz olan eyi tartmaktan kurtaran, tartmaktan, itirz etmekten, muhlefet 68

etmekten ve cedellemekten bizi masm klan, Allha hamd olsun. Muhakkak o, phe ve rayb ve sapma ve saptrmaya benzeyendir. Mkiller, ekiller ve ayr perdelerini gzlerimizle kefetmekten tenzh ederim. Salt ceml nuruyla celli setr eden zulmtta bize hidyet eden kimseyedir ki, o da Muhammed Mutaf (s.a.v) ve ailesi ve onu ashbnn ve hayrl arkadalarnn zerine olsun. Ve sonra Kadr olan Rabbine muhtc fakir kul Hocazde Seyyid Muhammed Rasim der ki; Muhakkak ben FssulHikem ve Kurn- Hakmin tevlt zerine bir erh etmeyi (yazmay) murd ettim. Lafzlarndan onun zorluu zil olur. Onun manlar ortaya kar. Laf uzatp mblaa etmekten bo olur. Uzunluktan soyulur. Mkevvent yaratan Allhn yardmyla Onu Kift-Tevlt diye isimlendirdim./

/Kelimelerin kalpleri zere hikmetleri inzl edici olan Allha hamd olsun./ Yan hamd Allah Telya mahssdur ki, kulb-i kelim zere dimen ve ebeden hkm inzl edicidir ve yhd tenzl edicidir. yle ki, tedrc ile inzl edicidir; yan velyet-i muhammediyyeden hkm-i esrr kulb-i kelim zere nziledir; ve dahi onun nbvveti cem-i enbiyda mteferrika olan nbvvetin ahadiyyetini cmiul-kelimdir. Ve velyet-i muhammediyyeden dahi cem-i evliy muktebistir. Bu makm bir mukaddimeye muhtadr: yle malm oluna, cenb- Hak zhir ve btndr. Zhir zhir ile malm, btn btn ile malm olur. Ve ilm-i zhir ki, Kurn- Kermin zhirinden mstefd olan ilimdir ki, hudd-i eriyye ve ahkm- dniyye ve akid-i islmiyyeyi mutazammndr; ve bu ilim ilm-i btn iin beden gibidir. Ve ilm-i btn da iki ksm zeredir: Bir ksm Kurnn butnundan mstefd olan ilimdir ve ol ilim ilm-i tevhddir. Esrr- ilhiyye ve hakyk- gaybiyyeyi mutazammndr. Ve bir ksm havss-i btne ve kuv-y ruhniyye ile hsl [4/a]olur ki, insann gaybiyyesinden ahz edip onun nee-i zhire-i unsuriyyesine 69

idhl ederler; ve bu ilim rh gibidir, ilm-i zhire nisbet ile. Pes rh bedensiz olmad gibi ilm-i btn dahi ilm-i zhirsiz olmaz. Pes velyeti cmi olan kimesne bu iki ilmi muttasf olmakdan lzmdr ki, zhiri zhir ile btn btn ile mhede eyleye ve ehl-i zhir gibi yalnz ilm-i zhire hasretmeye ve ehl-i btn gibi yalnz ilm-i btna hasr etmeye. Zr ulem-i zhir malmu ilm-i zhire hasr etmekle ilm-i btn ile mdrek ve malm olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i Ms gibi. Medrik-i akliyye ve mertib-i gaybiyyede hd- gayb ile Hakk mhede edemediler. Ve ulem-i btn dahi kezlik malmu btna hasr ettiklerinden vech-i mezkr zere ilm-i zhir ile mdrek ve malm olan eyden muhtecib oldular, Kavm-i s gibi. Zhirden tecerrdleri ve cihet-i ruhniyyeleri mnselib olmalaryla mezhir-i kevniyyede Hakk mhede edemediler. Bu takdrce vel olan zta keml-i muhammediyyeyi zhir ve btn beyninde cem etmesi lzmndandr. Bir kimse bu mezkrt cmi olmayp da halk nice ird etmee kdir olabilir! Bir am ki kendi basar olmayp gzndeki zulumt izleye muktedir olamad halde, dier amnn basar perdesini nice ref edip ona dellet edebilir! Ve bir ahres ki anasndan hares ile doup tekellm etmeye kdir olmaya, Sleymanlk davsn edip ku dilin nice talm edebilir! BEYT: Sen ne bildin zebn- murgn Grmedin ey pee Sleymn Her dadan gelen oban ( Kasas, 28/30) nidsn iitip Mslk ile zhir olmaz ve lemde mcerred olup bir kilim ile seyhat eden rhullh olmaa lyk ve mrdeyi ihy etmeye mstehak olmaz. BEYT: / Dadan gelen her ey Msnn davetiyle olmaz.Ki ondan gelen her ey onun grnden kollarnn gcyle yapt bir ey deildir./ Ve her dilde ki nr-i izzet esrra smaz, ve her g-i satvet cell-i marifet semna tkat getirmez.

70

 /Allhn salt cmertlik ve kerem hazinelerinden en doru szlerle niyetlerimize (gayretlerimize) yardm eden zerine olsun./ Yan hazret-i ulhiyyetde mteayyin olan vcd-i vhid-i Hakkn tecell ve lutf ve ihsn hazin-i cd-i keremden ile zere vsl olsun demekdir. Ve salt, abd tarafndan du ve hu ve huzdur. Ve Hak kbelinden rahmet ve lutf ve atf u rdvndr. Ve bu makmda eyhul-Ekber (kuddise srruhul-ethar) hazretleri muktez-y zhirden udl edip syga-i gaybet ile dedi. Pes salavt Hakka isnd eyledi. Zr kavli iktiz eder ki, ve yhd [4/b] diye bu hussda Hazret-i eyh Rasl-i Ekremin ulvv-i mertebesine riyet edip ona iret eyledii mertib-i salvtn al mertebesini ki saltullhdr, Rasl (a.s)a tahss eyledi ve yhd iret eyledi ki, onun lisn zere hmid olan Hakdr, kendi nefsi deildir. Pes Hak kendi nebsi zere musalldir. Pes bu ecilden kavlini kavline atf eyledi.Ve kavline de salavt-i Rasl (a.s)n sfat- erfine ki dr izfet etti. Ve kavlini ilim mevziine vaz etti. Ona binen ki hazin-i cd ve keremden in imdd Rasl (a.s) iin vasf- ztdir, gayr iin onda kadem yoktur. nk hazret-i Rasln imdda taayyn hretinden imdd onun iin ilim gibi oldu. Ve Rasl (a.s)n nee-i unsuriyyede zuhrundan evvel ve Muhammed ismiyle msemm olmazdan evvel hazret-i vhidiyye ve hakyk- ilmiyyede onun himemi imdd ettiinin akdemiyyetine iret etti. / Sonras na gelince muhakkak ben ry-y slihda Reslallah (a.s.) grdm. O bana 627 senesi Muharrem'inin son on gnnde korunmu amda grnd. Ve Onun (s.a.v.) elinde

71

bir kitap vard . Bana dedi ki: "Bu kitab Fussu'l-Hikemdir. Bunu al ve insanlara yay! Bununla faydalansnlar!/

Yan bir mbeirede grdm ki, ol mbeireyi mahrse-i Dimekda sene seb ve irn ve sitte miete Muharreminin ar- hirinde min indillah ire grdm. Ve halbuki hazret-i Rasl-i Ekremin yed-i sadetinde bir kitb var idi. Bana hitb edip buyurdu ki: Bu kitab Fussul Hikem kitabdr. Bunu ahz et ve bu kitab nsa ihr eyle, bununla mntefi olurlar. Hzih kavlinde olan zamr-i tezkr ve mevziinde bih zamri kitba ittir ve mevzi-i evvelde ba tadiyye iindir; ve mushabet iin olmak da cizdir ve mevzi-i sniyede b sebebiyyet iindir. yle malm ola ki, hazret-i risletten esnd-i sahha ile sahh oldu ki, Rasl (a.s) buyurmutur. /Kim ki beni rysnda grmse muhakkak uyank halde grm [gibi]dir. nk eytn benim sretime giremez.(Allhn rasl doru syledi.)/ Yan, Bir kimesne ki, beni lem-i menmda grm ola, tahkkan hl-i yakazada grmtr. Tahkk benim sret-i seniyyeme eytn temessl edemez. nk hazret-i Rasl-i Ekrem ism-i Hdi sretidir ve eytn ism-i Mudill sretidir. Pes ism-i Mudill mazhar olan eytna mmkn deildir ki, ism-i Hdi sretinde zhir ola. Vakit olur ki eytn, sret-i rubbiyyet ve dav-y ulhiyyet ile zhir olur.[5/a] Zr eytn mazhar- ism-i Mudilldir. Bu takdrce eytn hazret-i Rasln sretinde zhir olamaz. Ve kezlik vris-i muhammediyye sretinde dahi zhir olamaz. Pes bu hads-i erfden mstebn oldu ki, tahkkan hazret-i eyh hazret-i Rasln sret-i hakkiyye ve maneviyyesin grd, ve vris-i kmil oldu. Ve bundan mstebn oldu ki, insniyyet ile mtehakkk olan zevt mntefi olur demektir. Her ahsa nasb deildir yan bunda mnkirn iin haz ve nasb yoktur, demektir.

72

 /Ben dedim ki: " Emrolunduumuz gibi, duymak ve itat, Allah Tel'ya ve Resl'ne ve bizden l'l-emredir."/ Yan Mbeirede Rasl (a.s)a eyittim. Allah Telya ve Raslne ve bizden ll-emre sem ve tat ve hadsen memur olduumuz gibi yan tafslen emr-i ilhiyye-yi smi olup Allah Telya ve Raslne itat ve imtisl ettim. yle ki, btnda hkm ashb olan aktb u hulefdan ve zhirde seltn ve mlk-i dnden olan ll-emre itat etdim. Nitekim ( Nis,4/59) [Allaha itaat edin, Peygambere de itaat edin, sizden ulul-emre de] yet-i kermesinde olan emirlere itat olunduu gibi, yle ki, ol trhde Hazret-i eyh bu kitab ihrc ettikde trh-i mezbrda mevcd olan evtd u aktb ( Bakara,2/285) [ittik ve itaat ettik] deyip cmlesi serfr etmilerdir. / Raslullah (s.a.v)in bana snrlad gibi artma ve eksiltme yapmakszn bu kitb aklamak iin gayretimi ve yneliimi gzelletirdim, niyeti hlis kldm, istei gerekletirdim./

Yan lem-i hiss [ve] ehdette mniyye ki, ol mbeirede ben tahkk etdim: yle ki hazret-i haylde mtemessile olan sretin hakkaten ve hakkatin idrk etdim ve yhd hricde isbt edip hiss izhr etdim. Ve bu kitbn ibrzna niyet-i hlisa etdim. Ve kasd u himmeti tecrd etdim, ziyde ve noksan olmakszn. Bunun vechi oldur ki, Hazret-i eyh hilfetle mtehakkkdr. nk halfe emndir ve emnete ziyde ve noksn kabl etmez. Belki halfe emr-i Rasle mmessiledir. ol cihettendir ki, Rasl onu rd etdi. Ve ol had zere ki onu tayin eyledi.

73

/ Ve btn hallerimde beni zerlerine eytan n sultn olmad kullar ndan eylesin. Ve parmaklar m n yazd ve lisn m n syledi i ve kalbimin zerine topland btn eyde kuvvetli bir korunma ile r'-i nefsde beni ilk-i Subbh'ye ve nefh-i ruhye has k ls n./

Yan Cenb- Hakdan ben sul etdim ki, bu kitbn ibrznda ve benim cem-i ahvlimde beni onun ol [5/b] ibd zmresinden eyleye ki, eytn iin onlar zere sultn ve hkmet ve tasallut ve taallb yoktur. Ve cem eyde ki, benim bennm onu kitbet eder ve lisnm onunla nutk eder ve kalbim onun zerine muntav olur. Teyd-i itism ile r- nefsde ilk-i Subbh ve nefes-i rhye beni tahss eyleye. kavlinde vk ol mevziin olan ilk-i eytn birisi tilvet katnda

mevzinde edeb-i Hakk riyet etti ki,

nutkdur. Ve birisi ilk-i ilh vey ilk-i rhyi ehline kitbet hlidir. Ve biri dahi kalb-i zhir olan haylinde htr ve hcisdir. Pes mevzi-i ilkdan bir mahall terk etmedi ki eytn ondan tahalll eyleye ve den murd, tahrat ve nezhatdr. Zr cem- ilk hazart- esmiyyeden vkidir. El-hsl hazret-i eyhe olan snht- rabbn tark- mstakm zeredir. / T ki, hkmeden de il, tercme eden olay m./ Hatt lafz suilet kavline mteallikdir. Yan itism ile ilk-i subbhye ihtissm Allahdan sul ettim. T kim bu kitbn ibrznda Rasl (a.s) tarafndan mtercim olam, mtehakkim olmayam. Zr mtercim-i makm versetde kim olup ilm-i Rasle vrisdir ve mtehakkim kendi reyi katnda

74

vkfdr, shib-i s-i edebdir, makm- versete hakkn f etmemidir. Bu cihetten hazret-i eyh kendi nefsinde mtercimim mtehakkim deilim buyurdu.

/ T ki kalblerin ashb olan Allh n ehlinden ona vk f olan kimse mtehakkk olsun ki, muhakkak o, hile giren nefsin maksatlarndan indirilmi tir./ tenzh edilmi bulunan takdis makm ndan

Yan bu kitbn srrna vkf olan zt mtehakkk ola. yle rif ola ki, bu kitb ol makm- takdsden mnezzildir dahi ulm-i makm- ahadiyyetten mnezzildir. yle ki, ol makm- arz- nefsiyyeden mnezzehdir ki, onlara telbs dhil olur. nk bu kitbn sret-i maneviyyesi irde-i ilhiye ile makm- ahadiyyetden tahrat- asliyye zere mnezziledir ve makm- kesretde olan nefsin arzndan ki, mahall-i telbsdir.

/Ve umuyorum ki, Hak Tel benim dum i itti inde nidma kar l k versin!/ Yan cenb- Hak benim dum istim eyleye tahkk benim nidam icbet eyleye hazret-i eyh sem duya ricaya ve icbet nidya muzf kld ve baz kimseler bu kavle itirz edib dediler ki: rfen niddan murd ismdr ve dudan murd icabetdir. [ Rabbiniz buyurdu ki: Bana du edin size icbet edeyim gibi. (Mmin,40/60)] Lkin hazreti [6/a] eyh cemi- ekvl ve efl de Allah Telya ve Raslne mukteddir. nk Cenb- Hakn onun kavlinde olan ibreti itibr etti bu takdrce cenb- Hakdan icbet mtehakkk oldu.

75

 /Bylece ben, indirilen eyi inzal ederim./ Yan bu kitbda hikem ve esrrdan ve ulm ve merifden kitbet ile ilk etmem ill hazret-i muhammediyyeden bana ilk olunan eyi yan Allah Tel benim kalbime ilk ettii hikem ve esrr ilk ederim. Ve ben bu sutr iinde bu kitbda her hikmetde tenzl etmem. ll ol eyle ki benim zerime onunla tenzl olunur. Bi-ltfi-i Tel: / Halbuki ben nebi de ilim, resul de de ilim; velkin vrisim. Ve hiretim iin harisim./ ancak bana ilhm olunan eyi ilk

ederim. Ve ben bu sat rlar iinde, ancak benim zerime onunla

Halbuki ben, neb ve rasl deilim ve lkin ben, vris-i hakkat-i muhammedyim ve hiretime hrisim. yle ki, nbvvet ve rislet cihetiyle tenzl etmem, ancak vris olduum hasebiyle tenzl ederim. Yan bana it olunan ulm ve merif emr-i Raslullah ile tlibine al tarklimtinn it ederim . yle ki cenb- Rasl (a.s) ilmi bil vsta cenb- Hakdan ahz eyledii gibi ben dahi ulm ve mearifi hazret-i Raslden bil vsta ahz ederim. R:

/ Bylece Allah'dan dinleyiniz ve Allah'a rc' ediniz!/ art- mahzfe cevb olmakdr, yan Hikem ve esrrdan ben bir ey ilk etmem ill ol ey ki cenb- Hak benim zerime onu ilk etti. Bu kitbda rd ettiim eyde benim tasarrufum yoktur ve bu hikem ve esrra benim tasarrufum olmasa cenb- Hak onlar benim kalbime inzl edib ilk etmese ben 76

size onlar benden istim etmek derdim. Yan [ Onun iitmesi ve grmesi olurum.] hads-i kudsnin srrnca ben onun lisnym ve benim lisnm ile kbil ve mtekellim olduu haysiyetle cenb- Hakdan istim edin. yle ki, bu kitb- mezkrede olan hakyk ve merifden bir eyi de siz mebbih olsanz. Cenb- zt- celle ve al hazretlerine rc edin. / Benim getirdiim eyi iittiiniz vakit, hfz ediniz! / Yan siz cenb- Hakdan istim etseniz, ol eyi ki ben onu getirdim. Ve yhd ol eyi ki ol size ityn olundu onu siz kulbunuz ve visnda hfz edin. Zr kulb-u sfiyye mahzen-i esrr- ilhiyyedir. [6/b] dan emr-i hzrdr, cemi sgas zere ( [ Bir) ey saklandnda denilir.] / Sonra onu anlay ile sz toplu olarak ay r n z ve toplay n z./

Yan badehu fehm-i ilh ile ol kavl-i mcmeli tafsl edin ve cem edin. yle ki makmt- kemliyyede kavli ben icml ettim ve bir nebinin zevki esnsnda makm- hatmiyyeti olan kemli ve hikmeti zikrettim, siz ol kavli mcmeli tafsl ve cem ediniz. /Sonra yasaklamayn!/ onun taliblerine onunla nimet verin,

Hakyk ve ahvl ve makmt ile ve tevhd de beyn ettiim furk ile badel-fark cemle ve mtehakkk olduunuzdan sonra size ityn

77

ettiim ey ile onun tlib zerine mennedin yani sizler bil-vaz ihsn edin demektir.

/ Sonra onun taliblerine onunla nimet verin, yasaklamayn!/

Hakyk ve ahvl ve makmt ile ve tevhd de beyn ettiim furk ile badel-fark cemle ve mtehakkk olduunuzdan sonra size ityn ettiim ey ile onun tlib zerine mennedin yani sizler bil-vaz ihsn edin demektir. /Ve ben Allah'dan dilerim ki, teyd edilmi kimselerden olaym. Bylece o kimse mteeyyid oldu ve te'yd eyledi; ve er'-i muhammed-i mutahhar ile kaytl bulundu ve takyd etti. Ve bizi onun mmetinden kld gibi, onun zmresinden har eylesin./ Yan min indillh muvaffak ve meyyed ve er-i Muhammed ile mukayyed iken hazret-i Rasl-i Ekrem ile edep lisn zeredir ki, cenb- Hddan ben rec ederim ki, bdn ol zmresinden olam ki min indillh teyd olundu. Pes ol dahi mteeyyid oldu ve gayriye teyid eyledi ve er-i Muhammed-i mutahhar ile takayyud eyledi. Ve berzih-i uhreviyyede ve mertib-i ilhiyyede hazret-i Rasln havss- zmresinde bizi har eyleye. Nitekim nee-i dnyevde bizi onun mmetinden ve cemi- ahvlde ona tbinden eyledi. Ve lafz mansndadr. Fiil-i mzi ile getirdi enbiy ve evliy zmresinde mahriyyeti tahkk iin. mmet-i Raslde makbl olduu gibi. kavlinde olan zamr hazret-i Rasle rcidir. Zr onun zmresi enbiy ve mmet zmresi evliydr.

78

 /Bylece Mlik'in bundan kula ilk etti i ilk ey kelimei demiyyedeki hikmet-i ilhiyye beynnda olan fasdr./

Yan bu kitbda mezkr olup benim kalbime ilk olunan eyden evvelki ey ki Mlik yan cenb- Hd [7/a] onu abdin kalbi zere ilk eyledi. Kelime-i demiyyede menke olan ilahiye fassdr. Zr hazret-i Rasl mbeiredir. Merreten vhideten bana verdii kitbdan evvel ey ki lem-i ehdetde ol kitbn kitbetine emr-i Rasl ile benim irdetim katnda benim kalbime onu ilk eyledi. Abdden murd, Hz. eyhin nefsidir.Ve Mlikden murd cenb- Hddr. yle ki suver-i esm-i ilhiyyenin cemisi Hz. demde zuhr etti. Ve dem dahi cemi- esm-i ilhiyyenin mazhar oldu. Yan esm-i ilhiyyeye mensb olan ulm ve merif ve tecelliytn htimesi kelime-i demiyyeye mahss olup, suver-i rhiyyet demiyyede menfh oldu. Ve keml onunla hsl olup karr buldu. Geri Hz. dem vcd da mukaddem ise tasavvurda mukaddem olan ibn-i mfteheresi olan Hz. Rasl-i Ekrem ile her vechle behre-yb oldu. /Hak Sbhneh ve Tel say lmas kbil olmayan esm-i hsns haysiyyetinden onlar n "ayn"lar n grme i diledi. Emri hasr eden kevn-i cmi'de kendi "ayn" n grme i diledi dersin./

Yan cenb- Hak esm-i hsns ki, onlarn ahsiyyt kesretine ihs yetimez. Emr[-i ] hsr olan kevn-i cmide ki, insn- kmildir. Esmnn aynn eer dilersen kendi aynn grmek diledi. Zr esmnn ayn Hakkn

79

ayndr. Taayynt ve nisebin kesreti itibriyle yan ahadiyyetin mezhiri olan esm-i Hsn da Hakkn taayyn ve bir sfatla cenb- Hak murd eyledi ki, her bir ismin hakkatinde mteayyin olan onun vcudu ol ismin sfatyla zhir olup, kendi aynin kevn-i cmi olan insn- kmilde mhede eyleye. Zr keml ve cell onda onunla hsl olur. Bu ibre amya irettir ki, ol meiyyetde ayn- esm mstehlekedir ve meiyyet-i ztiyyeyi ahdiyye taayyn-i evvelin btn olan ahadiyyetde ve hazret-i amdadr ki, onda esm-y ztiyye sver-i msteklledir. Zt- mutlaka meiyyet deildir. Zr ona bir hkm muzf olunmaz ve bir vasfla ve bir resimle mteayyin olmaz. kavli ruyetindendir ve zamr-i fil Hakka rcidir. kavli mefliyyet zere mensbdur. Ve iretden olmak dahi cizdir. syga-i tens ile mefl iin mebn olmak da cizdir. Bu kelm vahdet-i vcd meselesine irettir. Bu mebhisde oka kyl ile kl ola gelmitir. yle ki sdt- sfiyye ve ulem-i zevkyye frka oldular. Bir frkas Hz.eyhi iltizm edip kadem-i eyhde bulunup kil-i vahdet-i vcd oldular. Bir frkas dahi tevakkuf edip eyh bunda ne musb ne muhte diye bir cnibe zhib olmadlar. Dier frkas [7/b] dahi mesele-i mezkru klliyen inkr edip Hz.eyhi badettekfr ve kfr hakknda dahi risleler telf edip tan ve ten birle. kbet Hz.eyhin murdn idrklerinde tandan fri olup hatlarn beyn ettiler. Hatt Sdedn el- Taftazn ve Aliyyl-kr [l.1014/1606] ve hir kelmlarnda dediler ki: Ve Hz. eyh meslekine slk eden zevt pek oktur. Ez-cmle Hz. Monla Celleddin Rm ve Monla Cm ve eyh Prsa ve mukaddem gelenlerden eyh Cneyd ve Byezid-i Bistm ve eyh ibl ve Abdlkdir Geyln ve Hasan Harakn (kaddesallhu esrrahm) ve bunlar[a] mabih olan evliy-i kirm gibi. yle ki, mesele-i mezkreye kil olanlarn edille-i selse ile dellleri vardr ki, [ O Evveldir, hirdir, Zhirdir,

80

Btndr.(Hadd, 57/3)] yet-i kermesidir ki, Cenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Cemi ey Zhir ismine mazhar olmutur. Ve biri dahi [ Hepiniz oradan inin dedik.(Bakara, 2/38)] ayet-i kerimesidir ki ve hadis-i erfde vrid olmutur ki : ve Hz.Ali ve bn Abbs ve Eb Hureyre (radyallhu anhm) hazartndan buna dir vrid olmutur ki, mm Rabbn Mektbtnda mufassalen beyn buyurulmutur. Ve amma ulem cnibinden sdt- sfiyye kbelinden sul vrid oldu ki, vahdet-i vcdda mutlakn zmmnda mukayyed; ve mukayyed dahi mutlak da dhil midir, hri midir ve vcddan murd vcd-i mutlak mdr ve vcd-i Bri-i vcib midir? El-cevab: Mtekellimn indinde vcd-i Br-i vciptir. Sdt- sufiyye indinde vcd-i Br-i mutlaktr ve felsife indinde vcd biz-zttr, min kbelil- evhm ve ey iin vcd-i mutlk olduu takdirce mutlakn zmmnda mukayyed dhildir. Min cihetilistidll ve mukayyedde mutlak dhildir, kezlik min cihetil-istidll bunda bir fesd lzm gelmez. Amma denilirse bu btldr. Zr taaddd-i ilh tekessr-i ulhiyet lzm gelib, tevhd btl olmak lzm gelir. Bu ise manasn izh eder, bu dahi btldr. denilirse bunda beis yoktur. te mtekelmnin itirzlar budur. Cnib-i sdt- sfiyyeden buna cevp verirler ki: dur. Yan dir. Lkin ey ayn[-] Hak deildir. Ancak mazhar- Hddr. Zr Cenb- Hakn bir ismi Zhirdir. Eynn [8/a] kllsi zhir ismine mazhar dmtr. Hakkatte ey madmdur, dur. Bunda taaddd-i ilh lzm gelmez. Mesel, bir kimesne drt duvar yineli bir hne dernunda olan kimse birdir, ol taaddd ve tekessr yinenin pertevi ve aksinden lzm geldii gibi! nk ol yineye nazar eden nzir kendisini dern yinede grr ki, dir. Zr dern-i yinede olan sret rnin min cihetin ayndr ve min cihetin gayrdr. ol haysiyetle ayndr ki, hric-i sret dhil-i aynada dir. Min cihetin gayridir ki, hric-i sret dern-i yinede gayrdr. Eer ayna olsayd dern-i aynada olan srete bir kimse darb edip cerh eylese, hric-i aynada olan suret dahi mecrh olmak lzm gelirdi. Hussan ki, bir ey lzm gelmez. Bundan idrk olundu ki, dern-i yinede olan sret rnin ziy ve aksinden iktiz eder imi. Al-tarkt-temessl demek oldu ki, ey Hdnn ayndr demek, zll- Hddr. Cenb- Hak bu eyy ketmi ademden sahr-y vcda getirdi ki, kffe-i ey kendinin zhir ismine mazhar 81

oldu. Ve Mansrun gftr bu kabldendir ki, demektir. Mesel, bir haddi te dernuna vaz eylesen, ol hadd nrn harretinden prte oldukta dern-i nrda ol hadd ben nrm diye gyn olup, nara edip feryd eyler. Bhuss ki, ol hadd nr deildir. Zr dern-i nrdan ihr olunup da ya vaz olunup da deyip dav-y evvelini ibtl eder. Kezlik Mansr dahi Hakkn tecellsi zuhr ettikde kendisinden beeriyet muzmahil olup srf rhniyyeye kadem bastkda, galebe-i tecellden ni narasn vurur. lem-i rhniyyet kendisinden zil olup lem-i beeriyyete geldikde yan Ben youm ancak cenb- Hak vardr. Ben youm ve ben bir abd-i ciz ve fakr ve muhtcm der. Ve bu nara insn- kmilden sudr ettii gibi ecerden dahi zuhr eder. Nitekim ecere-i hazret-i Ms da kelm- kermi gibidir ki, inkra hcet mess etmez. Gft-i Glen beyit:

/Bir aatan Ben Allahm diye sesin gelmesi uygun olur Gzel bahtl olandan neden uygun olmasn/ Hsl- kelm sdt- sfiyye indinde ey iin hakkatte vcd yoktur, var ise dahi vcd-i cd-i vehm ve hayldir. Kem kle Monl Cm (kuddise srruhs-sm)beyt:

/ Kint ancak bir hayl ve kuruntudur. Vey aynalardaki akistir ve glgelerden ibrettir./ Sul olunursa ki, kelm- eyh bu sretde, felsifenin kelmna mbih olmak lzm gelir. Zr onlar dahi derler ki, ey iin vcd yoktur.[8/b] Vcd var ise, ol vcd-i mtevehhemdir. Bu takdrce kelmeyn beyni nice fark ve imtiyz olunur? El-cevb: Fark ve imtiyz oldur ki, felsife ey iin asl ve kat vcd yoktur deyip klliyyen inkr ederler. Amm sfiyye, vcd vardr,

82

vehm ve hayldir ki sye kablindendir. Amm felsifenin itikdlarnca al tarkl-vehm arz sem olur ve sem arz olur. Srf itikd- fside ve zum-i btlelerinden ibrettir. Eer sul olunursa sfiyye indinde eynn vcdu vehm olduu takdrce teklf-i eriyyenin nefyini mltezim olup ibtl-i erat olmak lzm gelmez mi? El-cevb: Sfiyye indinde eynn vcdu vehmdir, demenin mans al-hasebil-hakkadir ki, nihyet ey madm olup

ol yevmde zuhra geldii iindir. Yan nihyeti beyn iindir ve srrn ayn etmekdir. Kezlik sul olunursa ki ey
mazhar- Hak olduu halde kzrt ve bu gibi eyler hakknda ne gne drst olur. El-cevb: Bu beyt ona cevbtr. Beyit:

/Allhn tavrnda btl yadrgama nk o Allhn yapt ilerden bazsdr./ / yan onun zuhrtndan/ Mesel, bir pdihn emr-i hr olup ol pdih emr-i hrdan atlarn hlini sul eder, yoksa ol hayvnlardan hurc eden mzahreftdan sul etmez. Ve dahi emsin ziys gibidir ki, lem nr ile mnevver olur. Ol ziydan bir mzahreft zerine pertev salsa ne gnee zarar, ne mzahferta bir fide hsl olduu gibi. Velhsl blda mezkr olan teaddd ile suli vcdeyn-i mstaklleyn beyninde olursa bu sul lzm gelir. Amm sfiyye indinde vcd vcd-i mstaklle-i vhiddir, vcd-i mstaklle hakknda bu sul vrid olmaz.Ve hazret-i Mevln dahi Mesnevsinde buyurdular.Mesnev:

Yan, Ey pdih- mutlak biz siz olduumuz haysiyetten mahz ademleriz, varlmz dahi ademdir. Tahkkan sen fn gsterici bir vcd-i mutlaksn demektir. 83

ve baz mnkirn zum-i fsidlerince Hz. eyhi bu hussda tekfr ettiler.[9/a]Ve eyhin baz mutekdleri dahi kys eylediler ki, Hz. eyhin murd, vcd-i mdr dediler. Bilmezler ki, bundan nice fesd lzm gelir. Hussan Hz.eyhin murd, vcibl-vcd illet ve mall deildir. Fakat bir bhe gelir ki, adem-i malliyyet-i zt- ilh alel-ittifk zhirdir. Amm adem-i illet olmas nice kbildir ki, felsife ona illetl-ilel tesmiye ederler. Ve akl- klle onu illet-i tmme tutarlar. Akl- evvel Hakdan mfrakat klmaz ve ol dahi dimen akl- evvele ifza klmakdan hl olmaz. Bu takdrce onunla mukayyed ve ona illet olur.

md bunlar irdet ve kudreti inkr edip cb- isbt ettiler ve mcib biz-zt dediler. Hussan bu man Hakkn vcdunu lemin vcduna ayn- takayyd ve lemin kdemini teyd eder. Pes eyh-i Ekber /../

84

 /vcd ile muttas f olmas iin/ Emri hsr olan kevn-i cmide cenb- Hak esm-i hsnsnn aynn ve yhd kendi kendi aynn grmek dilediyse vcdi kll ve cem ve halk ve tafsl ile muttasftr.

/ kendi s rr , kendine zahir oluyor/ kavli izhrdan nasb ile kavline matftur. kavlinde irbn vcdu bunda dahi cizdir. kavlinde olan zamyir itibriyle ve onlardan vch-i har dahi mefhmdur. Amm syk- kelm muktez-y makm zere kavli izhrdan fil [9/b] iin mebndir. zamri kevn-i cmidir, rcidir, zamri Hakka rcidir. Yan cenb- Hak murd eyledi ki, ayn- esmy gre, mazhar ile kendi srrn kendiye izhr eyleye. kavli sla olmak da cizdir. slsden fil iin mebn oldukda kevn-i cmi ile Hakkn srr Hakka zhir olmasn demek olur. Fefhem (yi anla!)

Bu kavil kavline illettir, ve sul-i mukaddereye cevbtr.

ayn- esmnn ryetine meiyyet-i ilh taalluk eder. Halbki Cenb- Hak
zt ve sftyla ebeddir, ryete muhtc deildir ki, kendini onda mhede ede. Cevb eydr ki, ol eye mirt gibi kendi nefsine ryeti gibi deildir. Zr kendi ztn ezelde ryet-i ztiyyesiyle mhede eder. Yan al hasebit-tecell demekdir. Ol mazhar ketm-i ademden sahr-y vcda getirip srrn ayn edip, kendisini kullarna bildirip, irfn- kmil ile bildirmekliidir. yi sakla!

85

/ nk

ona

kendi

nefsi manzrun-fh olan mahallin

verdi i bir srette zhir olur./ Yan n budur ki, eyin nefs-i eye bir sretde zhir olur ki manzrun-fh olan mahal ol sreti ire ve it eder. yice dn! / yleki bu mahallin vcdu olmaks z n ve onun ona tecellsi bulunmaks z n, ona (sret) zhir olmaz idi./

beyn iin olup, zamrler Hakka rcidir. Yan mahal

manzrun-fh it ettii sret ki Hakkn kendi ol sretde ona zhir olur ki, ol eyin ona tecell olmakszn ol eyi ol sretle kendi nefsine zhir deil idi. Zr ol sret mirt ile kimedir. Nzrn onda zuhru sebebiyle nzr kendi sretinin hsn ve bahsn tem etmek iin mirta nazar ettikde mirt ona bir sreti it eder ki, mirtsz ol sret ile ol zhir deildi. Yan Cenb- Hak Tel lemin kllisini ebah- msevv vcdu gibi onda rh yoktur- cd etmiti. Pes lem yine-i gayr-i mclvve gibi idi ki, mazhar yokdu ill onun vcdu zere. Yan tecellsiyle zuhr eyledi. Vcd-i ebah kavli mazhar olmak zere mansbdur vey mefl-i mahzfun sfatdr. vcd-i emsel, vcd-i ebah demekir.[10/a] / Ve hkm-i ilhnin n ndand r ki, muhakkak o, bir mahalli tesviye etmedi. Ancak ondan ta'br olunan rh-i ilhyi kabul etmesi lz md r./ Cenb- n hkmndendir ki, tahkkan bir mahal tesviye

etmedi. Elbette lzmdr ki, ol mahal bir rh-i ilhyi kabul eder ki, ol rh

86

Huddan nefh ile tabr olundu. Ve lihz

rhda mkerremlik olduundan

nnda buyurup zt- pkine muzf kld. / O da ancak lem-yezel ve l-yezl olan dim tecell feyzini kabl etmek iin tesviye olunan bu sretten istidd n husldr./ lafz esm-i iret mansnadr. Bu kelm m-kabline merbt olup, al tarkl-bedel ve yhd al tark- atfil-beyn yle demek olur ki, ol rh- Hudy kabl etmek iin tesviye-i mahal deildir. ll ezel ve ebed olan Cenb- Hakn tecelli-i dimini kabl etmek iin tesviye olunan sretden istiddn husldr. / Ve ancak k bil kald ./ Yan kbilden gayr-i Hd cddan hri bir eyi bk kalmad. nk kbilin feyzi ancak feyz-i akdesden vkidir. /Ve k bil ise, onun feyz-i akdesinden ba ka olmaz./ Zr feyz-i akdes esmiyyede olan ayn- kbilenin sretinde ztn tecellisidir. Zr her ey ayn- sbiteden husle gelir.

/ Emr, lemin aynas n n cils n gerektirdi. Bylece dem, bu aynan n ayn- cils ve bu sretin rhu oldu./ Yan mirt- lemin cilsnda emr iktiz eder ki Hz. dem

cilsnn ayn oldu ve msevv olan ebahin sretinin rhu oldu. Zr

87

Hz.dem esm- cmi olup emnet-i celle kendisine arz oldukta nefsine zulm ettiinden br- emnete elyak oldu. [ Biz emneti gklere, yere ve dalara sunduk; onu yklenmekten kandlar. Ondan korktular; onu insan yklendi.; dorusu o, ok zlim, ok childir. (ahzap,33/72)]

[Allah ademi kendi sretinde yaratt yan sfatnda.] yle ki, insn halfe-i Hak Tel olmaa ayn olmutur. Zr ki, eyin sreti zere mahlk olmadka, ol eyin hilfetine yn olmaz. nk insn halfe-i rahmn olmala n-r tahamml-i br-i emnete mteayyin oldu. sumn ve zemn cmiiyyeti kande bulur, yan bulamaz. Cenb- Hakn sretiyle mahlk olmadka onun yn- hilfeti ve tahamml-i br-i emneti olamazlar. Ve hiss olunur ki, eer bu emneti farazn ve takdran asmn ve zemn ve m f hya havale eyleseler pre pre olurlar idi, ve hi onlardan eser bki kalmazd. Ol emnet bir sebl-i niybet cemi-i eyya [10/b] kayymiyyetdir ki, keml-i efrd- insna mahssdur. Yan mumele-i insn- kmil bir cye vsl olur ki, onu hilfet hkmyle cemi-i eyya kayym ederler. Ve cmleye ifza-i vcd ve kemlt- sire ve btnenin tavassutuyla ederler.

nefsine bir haysiyetle kesr ez-zulmdr ki, vcdundan ve tevbi-

vcdundan bir eser ve bir hkm bk kalmaz. Kendiye byle zulm eylemedike yn- tahamml-i br- emnet olmaz. bir haysiyetle kesr el-cehldir ki, onda matlbu ilim ve idrk yokdur. Belki maksdu idrk eylemekden aczi ve ilimden cehli vardr. Ve cehil ol mevtnda keml-i marifettir. Zr yan ol makmda kesret-i cehl ashb kurret-i irfn erbbdr. Pes irfn ziyde olan zt haml-i emnete elyak olur. Bu iki sfat gy haml-i br-i emnet iin illet-i gye oldu. Ol rif ki, kayymiyyet ey mansb ile merref ola. Vezr hkmndedir ki, mahlktn mhimmt ona mercdir. Her end inmt- Sultndandr, amm onun vusl tavassut-u vezre merbttur. Bu devletin resi ebul-beer olan Hz.dem (a.s)dr. Ve mensb-i l aslet ile enbiy-i ll

88

azme mahssdur. Ve verset ile her kimi bu devlete merref ederler ise onlara mahssdur. Beyit: / cmert insnlarla i yapmak zor deildir./ bd cenb- Hakdan vrisn- kitb olan gzdegnn birinci tifesi ki, dir. Mansb- vezret ve kayymiyyet zere merrefdir. kinci tife muktesiddir, devlet-i hullet ile merref olmulardr. Ve makm- hulletin fevki makm- muhabbettir. Ol makm- ldir, tife-i slise eref-yb olmulardr, sbikun bil-hayrt onlardr. Br- nedm baka ve muhabbet ve mahbbiyyet bakadr. Muhib ve mahbba olan mumeletde br u nedmin ne medhali vardr. Her end keml-i lfet vaktinde esrr- hafiyye-yi cell el-kadre dermiyn olup, esrr- muhib ve mahbba onu mahrem eylemek mmkndr. Amm srr- halka-y muhibbn hazreti kelmullhdr ve sergrh-u muhibbn hazretleri htemr-rusldr. Tabiyyet ve verset ile bu shib-i devletn her kimi bu iki makm ile merref-sz olur ise olurlar. yet-i kermesinde lafz- erfinden teklif-i eriyye murd olunur ise emnetten dahi hsl mn bu olur, tevfukat eder. Eer ikisinden dahi marifet murd olunur ise haml-i emnetin insna tahssine vech nedir? Cevbnda denir ki: nsnn erefiyyeti ve ulvv nna ihtimm iin ola. Zr cinin dahi bu teklfte insna tabiyyeti vardr. Sniyen, budur ki Mchid lafz- erfini tefsr edib, marifeti tamm eylemidir. Muhavvide ve mrike mil olur ki cmlesi rifdir, amm bazs fermn-ber olmaz. bdette erk ittihz ettikleri [11/a] iin bu takdrce emnetten marifet murd ise ulemya evliyya mahssdur ve yhd insndan murd Hz. dem (a.s)dr, bu takdrce sul vk olmaz. Bu makmda dahi murd Hz. demdir, nk bahsimiz dahi Hz. dem (a.s)n evsf- kesresi zerindedir ki, Hz. eyh bunu izh buyurdu. Allh byklk ve fazlet shibidir.

89

/ Ve melekler dahi istilh- kavimde "insn- kebr" ta'br olunan bu sretin, ba'z kuvsndan oldu./ Melike dahi ol sretin baz kuvsndan oldu ki stlh- kavimde insn- kebr ile muabbir anh olan lemin sretidir. Istlh- kavimden murd evliynn stlhdr ki, insn lem-i kebrdir. Bu lem lem-i sardir. hads-i kutssi buna hid-i kavdir. Bundan mstebn oldu ki, insn- kmil melike-i kirm dahi cmidir. Nitekim hads-i erfi dell-i kt olduu gibi. / Bylece melekler o sret iin, ne'et-i insniyyede olan kuv-y rhniyye ve hissiyye gibi oldu./ Melike lem iin nee-i insniyyede olan kuv-y rhniye ve kuv-y hissiye gibi oldu ki, kuvs zhir ve havss- btnedir. Nitekim insnda olan kuv-y zhire ve btne ki yan insnda olan havs- hamse-i zhire ve btne melike ile tabr olundu. / Ve onlardan her bir kuvvet kendi nefsi ile perdelidir, ztndan efdl grmez./ Yan lemin sret-i kuvsndan her bir kuvvet kendi nefsiyle mahcbdur, ztndan efdl ahs grmez. Mesel, insnn basr olmas kuvvet-i bsire sebebiyledir. Ve kuvvet-i bsrenin mahalli basardr. Bu kuvvet ile keml buldukta sir kuvya dahi srdir. Ve insnn sir kuvlar dahi birbirine nisbetle tefzul ederler. Kezlik kuv-y lem gerek melike gerek sire tecelli-yi ilhiyyenin zuhruyladr ki tefzul ederler. te bunlarn kllisini insn cmidir. Bi-lafza-i Tel :

90

 / Ve muhakkak onda yan lemin kuvsndan her bir kuvvetinde onun btlnn ehliyete hakk vardr ki, her mansb- li iin Allh indinde menzile-i refa iindir. / lemin sretinin kuvsndan her bir kuvvetin kendi nefsinde onun zumunda ehliyyete istihkk vardr ki,[11/b] her mansb- l iin indillah her menzile-i rafa iindir. meksredir, cmle-i ibtiiyye olduu halde iin olup, zamr kuvya rcidir. zamri dahi kuvya rcidir. kelimesindeki masdariyyedir. / Zr onlarn indinde, cenb- ilhye ve hakkat'lhakyk ynne ve bu vasflar tayan ne'ette kavbil-i lemin btnn, a'lsn, esfelini hasr eden tabat-i klliyyenin iktiz ettii eye rci' olan ey beyninde, cem'iyyet-i ilhiyye hsldr./

Yan her bir kuvvet indinde cemiyyet-i ilhiyyeden hsl olmakla onun mazhariyyeti kendi nefsiyin tasavvuru iin ol cemiyyet indillh menziline raf ve mansb- liyyeden Cenb- Haka rcidir. yle ki, kuv-y mezkreden her bir kuvve indinde olan cemiyyet-i ilhiyyeden iin Cenb- Haka ve hakkatel-hakyka rci olan mensb ve menzile kendi nefsinde ehliyet-i zum eder. Halbki, ehliyet-i mezkre ol kuvvet iin deildir. Belki ol ehliyet-i keml ile insnda hsldr.

91

/ Ve bu akl nazar- fikri yoluyla rif olmaz, bilakis bu fenni idrkden ancak kef-i ilh ile olur ki, rhlar kabl eden lem sretlerinin asl olan eyi ondan bilir./ Yan tabat- klliyye fennini akl nazar- fikri tarkyle rif olmaz. Belki bu fennin idrki vk olmaz. ll kef-i ilhiyye ki, ondan malm olur. Ervhn kbil olan ilm-i sretin asl nedir? mdi tabat- klliye cemi suveri fale olan hakkatin zhiriyyetidir. Sret-i cismniyyeye mahss deildir. Nitekim hads-i erfte vrid oldu ki,

[ Muhakkak Allh demi kendi sreti zere yaratt.lh isimler

Allhndr. Aydnlk onun hasebiyle durur.] Hakdan gayri bir kimse onu ihs edemez. Bu takdrce onun idrki kef-i ztyye mahssdur ki, bazsna tecell ztyla tecell, bazsna ve bazsna dahi sfatyla tecell eder. Ol tecell hasebiyle hakkate vsl olurlar. [ eyhin Ftuht- Mekkiyyesinde dedii gibi tecell, Onun sfatlarndan ve fiillerinden ve zt- ulhiyetinin zuhrundan ibrettir.] Malm- evvel ki, rh iin dahi tecell vardr lkin her bir slik tecell-yi rh ile tecell-yi ulhiyeti fark eylemez. Fark budur ki tecell-yi rh-u huds almetiyle muttasf olur. Her ne kadar sfat- beeriyye olursa dahi kend de kuvvet-i fen yoktur. bdt ttn galebe-i nrundan hsl olur. Envr- rhniyyet temevvc ettikde shil-i kalb zerine temevvc eder. Ol beeriyetle muhacceb oldukda nefs yine tabatna avdet eder amm tecell-yi rabbn fen iinde [12/a] fens vardr. Nefs bil-klliyye srrna mazhariyetle mrde olup kendisine fen hsl olmakla r ve mr[] Hakdan gayr olmadndan srrna mazhar olur ve tecell-yi rabbn dahi iki nev zeredir. Biri zt ve biri sftdir. Zt de iki nev zerinedir. Biri ulhiyye ve biri rubbiyye. Amm tecell-yi ulhiyete raslmz ve seyydimiz ve d cihnda md ve efmiz tcdr. Levlke ve rahmet-i mehdt ve m erselnke ser-defteri mevcdt ve mene-i zuhr- hakyk envr- zt- habbullh efendimize zuhr eden gibi ki, tecell-yi ulhiyet hazrete zuhr edip t ki cmle vcd-i mesd-i muhammediyye verdi ve .. vcd-i Muhammed vcd-i zt- ulhiyyeti isbt buyurdu ki, [ Sana bit

92

edenler gerekte Allha bit etmektedir. Allhn eli, onlarn ellerinin zerindedir.( Fetih;48/10)]dir. Bu keml-i sadet hazretten madya vermediler. Amm tecell-yi rubbiyyet Hz. Msya ettii [ Rabbi daa grnnce( Arf; 7/143)] yeti eeri kh pre pre olup Hz. Ms b-h vki oldu. Yine terbiye-i Hak ile vcdu bk kald. yle ki rabb-i Ms cebel-i tra vey cebel vcd-i Msya tecell eyledi ise yan hazret-i Hak cebel-i tru medkk kld. Tevli cenb- izzet vcd-i mma-i Msy muzmahil ve mtel kld. Pes Trun lk olmas oldur ki, cenb- Hak ona tecell kldkta Tr pre pre olup hareket rfeza gelip, kimi Mekke-i mkerreme ve kimi Medne-i mnevvereye tevch edip ve kimi dahi tahtel-arza gidip kymete kadar sr eder oldu. ..

Ey eh (kardeim), malm- fazletin ola ki cenb- izzet selsn yevm-i savmdan hulf-i femm-i rz olup,

muktezsnca otuz gn ve gece vad edip tekml misvkla dehn-

mbreklern Hz. Mus tatyb edip, fehvsnca ryih-i mezkrenin husliyn nass- celle merref olup, erban tamm oldukta ol sultn- Tr pr-srr ve hubr olup, mkt- Hakka vsl ve nil olup, kelm- Hakk g edecek mest ve mstarak [12/b] olup dedi ki: ey benim Rabbim tel ve takaddes hazretleri bana gster seni, ben nazr edem sana. Mezheb-i ehl-i snnet ve cemat oldur ki, Hakk min haysr-rubbiyyete grmek cizdir. Zr

93

enbiydan mtahli taleb muhldir. Nitekim Kd Beyzv (beyyadallh vecheh) buyurur. Amm erbb- hd beyninde bir sr vardr ki, nr-u Hak bu zhir gzne istl edip, ve bu ddei beeriyete ol kbiliyeti ihsn buyurdukta em-i ser-ayn em-i ser olup, zhir (ve) btnn ve btn zhirin ayn oldukta bu gz ile ve cemi-i azsyla hazret-i Hakk mhedeye kdir olur. Amm ehl-i zhir bu manya rz gstermezler. Nitekim Abdullh Balabn buyururlar. Rub:

Allh bataki iki gz ile her an grmeyinceye kadar Her an Onu arama peinde olacam. Derler ki, Allh bataki gz ile grlmez. Bu huss onlar iindir ben her n byleyim. Hz. Hakk buyurur ki, sen beni elbette gremezsin. Tife-i Mutezile lafzn tebd mansna almlardr amm hat-y fhiedir. Ehl-i tahkk buyurdular ki, sen sen olduun haysiyyetden gremezsin. ll eer ztn ztmda, sft ve eflini sft ve eflimde ifn kldkta r ve mer hakkatte ben olup gayriyyet ve isneyniyyet m-beyinden ref olup ben kendi ztm mhede klarm demekdir, derler. Nitekim seyyidl-tife-i Cneyd Badd (kuddise srruh) buyurur: [ Rabbimi Rabbimle grdm. Dedi: Sen kimsin? Dedim: Sen] Ve Tefsr-i Knde bu manya iret buyururlar ki, Hz. Ms eyym- mevdenin ar- evvelinde ifny efl edip ve ar- sniyede ifn-y sft edip ve ar- slisde ifn-y zt eyledi. Amm ztnda bakyye-i m kalp mea tilkel-bakyyete mhede murd eyledikde keenne Cenb- izzet buyurdu. Amm cenb- fahr-i kint efendimizde tilke-i bakyye kalmadndan ceml-i ilh kendisine myesser olup, ve ol cihetle cem- enbiy-i zm rz-i cezda nefs nefs deyip, ill hazret-i Muhammed (s.a.v) velakin 94

nazar ile sen cebel-i Tra tevl eer cebel-i Tr meknnda mstekarr olursa an karb sen beni grrsn Zr mdem ki vcd-i bk ola, mhede-i zt myesser olmaz. md ol dahi iki nev zeredir: Ceml ve celldir. Bunlardan her biri dahi zt ve fiildir. Eer sfat- mevcdiyyet ile tecell ederse fenil-fen hsl olur. Hz. Cneydin kelm gibi eer [13/a] sfat- vhidiyyet ile tecell eder ise vahdet zhir olur. Eb Sadin kelm gibi. Eer sft- kimiyyet ile tecell ederse kym nefsi zhir olur. Byezdin kelm gibi. Eer sfat- lemiyyet ile tecell ederse ulm- li-dne hsl olur ayet-i kermesi gibi. Eer mrdiyyet ile tecell eder ise Eb Osmnn kelm gibi. Eer kdiriyyet ile tecell eder ise kudret zhir olur yet-i kermesi gibi. Ve Rasl-i Ekrem efendimiz kameri iki pre eylemesi gibi. / Bylece bu mezkr, "insn" ve "halfe" olarak isimlendirildi. Onun insniyyetine gelince onun ne'etinin ummundan ve hakykn kllisini hs r olduundan dolayd r./ Yan bu lem mirtn cils sretinin rhu olan kevn-i cmi insn ile tesmiye olundu.Vech-i tesmiye ile hakyk- klliyeyi hsr olduundan iindir. nsn lemden mstandir. Amm lem insndan mstan deildir. Zr insn lem-i kebrdir ve lem ise surdr. Ez-cmle melike leme dhil iken mescd-i dem oldu yoksa lem melikeye mescd olmad. / Ve o, kendisiyle nazar olan gzden, Hak iin gzbebe i menzilesindedir. Ve "basar" ile muabbern-anh olan odur./

95

Yan dem Hak iin ayndan aynn insn yan bebei menzilesindedir ki, nazar onunla vk olur ve basar ile muabbir anh olan dahi oldur. Zr Hakkn ayn mtenezzihdir. / te bunun iin "insn"diye isimlendirildi. Zr Hak, onunla halkna nazar etti ve onlara rahmet eyledi ./

Zr insn oldur ki, Hak onunla halkna nazar edip ve onlara rahmet eyledi. Zr mazhariyetle Cenb- Hak halk edip rahmet-i rahmniyesiyle rahmet eyledi. / Ve cmi' olan kelime-i fsladr. / Yan dem kelime-i fsla-i cmiadr ve vcd ile ahkm beyninde bir hadd-i fsla ve berzh-i hsladr ki, ehadmnn ahkm hire galebe ve bagiyy etmekten mnidir. yet-i kermesi buna irettir. / Bylece lem onun vcduyla tamm oldu./ demin vcdiyle lem tamm oldu. Zr demin vcdundan ol lem cesed-i msevv gibi idi, demin cilsyla lem ziy buldu. / Bylece o, lemden, htemden htemin fassi gibidir./ Yan dem lemden htemin Fass gibidir. Yan fass- htemin hteme nisbeti gibidir ve htemin htemi Fass iledir.[13/b] lemin Fass dahi

96

dem iledir. Bu takdrce lemden murd demdir. Zr dem Fass htem gibi nak ve almettir. /Ve bu ecilden onu"halfe" olarak isimlendirdi. nk o, pdi h n mhr onlarn zerinde bulunduu mddete mhr hazineleri korudu u gibi, onun hilatini koruyandr. Bylece onun izni olmakszn onlar amaya kimse cesret etmez. / Yan insn- kmile bu ecilden halfe tesmiye olundu. Zr mazhar- kll ile Hakkn hilatini ol hfzdr. Nitekim hatm-i melik hazin-i mlki hfz ettii gibi ve ol hazinin fethine bir ahad-i akdm etmez ill onun izin ve ruhsatyla ekdm eder. Fehfz (iyi sakla) / Byle olunca, lemin hfznda onu halfe kld. Bylece kendisinde insn- kmil bulunduka, lem mahfz olmaktan zil olmaz./ Bu lem insn- kmil ile mahfz olmakla Cenb- Hak lemin hfznda onu istihlf etti. Pes lem mahzf olmakdan zil olmaz mdem ki bu insn- kmil onda mevcddur. Zr insn ism-i azm cmidir. Bu takdrce

yan u anda. insn fenya varmadka lem harb olmaz .

/ Dnya hazinelerinin zerine mhr olan kmil, dny hazinelerinden zlse ve ksa Hakkn onda ihtizn edecei bir ey kalmaz./ Hazne-i dnynn htemi olan insn- kmili grmedin mi ki, hazne-i dnydan kp fekk olunsa Cenb- Hak dnyda yan ihtizn edecek dnyda bir eyi kalmaz. nk insn- kmil dnydan hur ettikde hakyk-

97

lemden munkat olup yine aslna rc edip munkalis olur. te bundan mstebn oldu ki, insn- kmilin sret-i zhiri hazin-i lemin hatmi olur. / O zhir ve btndr ve onda olan ey kar ve bazs bazsna iltihk eder. Ve emr hirete intikal eyler. u halde hiret hazineleri zerine ebed mhr ile mhr oldu./ Yan hazin-i dnyda mahzn olan esrr- ilhiyyeden olan eyi kar ve bu mahzn olan eyin bazs bazsna mltehika olur ve emr-i hatmiye ahrete intikl eder, hatm-i ebed olduu halde. /Bylece ilh srette olan esmn n kffesi bu ne 'et-i insniyyede ortaya kt. / Yan emr-i lem mirtnn cils iktiz eyledi. Hz. dem ol mirt cilsnn ayn ve ol sretin rhu oldu ve esmnn cemsi bu nee-i insniyyede zhir oldu. / Byle olunca onun rtbesi bu vcd ile ihtay ve cem'i hiz oldu./ [14a] Yan nee-i insniyyede bu vcd-i hakyk cemi-keml ile sret-i kevniyyeyi ihta ve cem- mertebesine ciz oldu. / Ve Allah Tel'nn delli melike zerine, onunla kim oldu./ Bu vcd-i Hakkniyle keml bulan dem ile melike zere Cenb- Hak iin huccet-i kime oldu. Nitekim Cenb- zzet buyurdu. el-yet bu sft ile mevsf olmayan kimseyi mahz iddi-y hilfet eden mddeleri Hz. eyh men edip gafletten kz etmek iin 98

 / Byle olunca korun! Muhakkak Allah Tel sana, senin gayrin ile va'z etti. / Yan ey nevm-i gaflette nim ve ey vd- bendrda hayrn ve er olan miskn-i garb mtekayyz ol ki, tahkkan Cenb- Hak sana vaz u nashat eyledi. Senin gayrin olan ol melike ile evvel iddi-i istihkk- hilfet edip sonra aczlerin itirf eylediler. /Ve nazar et! zerine (helk) gelen kimseye nereden (helk) geldi? / Yan nazar eyle ki ne mahalden helk klnd. ol men ki helk klnd. Yan melikeye tb- ilh hilfete ehliyet iddisnda Hakka itirz edip mezemmete giriftr olmayasn. mefl iin mebndir. ile geldi.i Zr tevbh ve zecr murznda vukiyn. / Zr melike bu halfe ne 'esinin verdi i eye vkf olmad ./ Yan melike Hz. deme ihsn olunan ilmin ulvv-i mertebesine vkf olmad. Yan arzda halfetullh ve zllullh olduunu idrk edemediler de kendileri iddi-i hilfet eylediler. / Onlar hazret-i Hakk'n ztna ibdetten gerektirdii eye de vkf olmadlar./ Yan melike hazret-i Hak ibdet-i ztiyyeden iktiz ettii eye vkf olmad. nk ibdet-i ztiye mazhar- ekmelden sonra cem- esmnn 99

rubbiyyeti tahtnda mazhar olmasdr. Bu vecihle iddi-y hilfet ettiler ve badel-tl ettikleri hatya muterif oldular. /nk o, Hak'tan kendi ztndan ona verdii eyden bakasn bilmez./ budur ki, bir ahad- Hakdan bilmez ill onun zt it ettii kadar. Zr melikenin sreti demin zhiri oldu ki, suver-i lemden bir sretdir ve adem-i tllaryla demin btn oldular. Zr dem cem-i suver-i esm-i hsny cmi olduuyndur. [14/b] Halbki melike iin cemyyet-i dem yan deme mahss olan esm-i ilhiyyenin cemyyeti yoktur. Eer cemyyet kendilerinde olsayd iddi-i hilfet etmezlerdi. / Ve onlar, kendilerine mahss olan esm-i ilhiyyenin gayrisine vkf olmadlar. Ve Hakk' onlar ile tesbh ve takdis ettiler./ Yan melike esm-i ilhiyyeye muttali olmad. ll ol esmya ki, onlar sir esm beyninde melikeye mahssdur. Ve melike ol esm ile Hakk tesbh ve takds ettiler. Bu esmdan murd Sbbh, Kudds, Tayyib ve Thir ve Nr ve Ahad. Ve ahad ki, tenezziye takdse muteallkdr. Ancak ancak bu esmya muttali olduklarndan bu srra mazhar dp bununla takds ettiler. Allh elem. / Muhakkak onlar, Allah Tel iin, kendilerine ilmi ulamayan esmy bilmediler. Bylece onlar onunla tesbh ve takds etmediler./ nk melike bilmedii cenb- izzet iin esm vardr ki, onlarn ol esmya ilmi vsl olmad ki ol esm ile Cenb- Hak takds eyleyeler.

100

Ol esmlar ki, tevvb, gafr, gaffr ve settr gibi abdin bu esm ile ittisf abdden zenbin sudruna mevkfdur. Melike ite bu esmlar bilmediler. / Ve bizim zikr ettiimiz ey onlarn zerine glib geldi. Ve bu hl onlarn zerine hkmetti./ Yan melike zerine bizim zikrettiimiz eye ki, neei ahadiyyete dem edebden ihsn ettii eye adem-i vukf deme mahss olan esmnn ekserine adem-i itl ve adem-i uri glib oldu. Bu takdrce s-i edeb edip Cenb- izzete itirz edip tezkiye-yi nefs ile Hz. demi cerh ettiler. Hussan ki, kuvveden fiile gelip ketm etmee kdir olmadlar. Fefhem. / Byle olunca onlar, ne'et-i haysiyyetinden (Bakara, 2/30) [ya'n "Y Rab, sen yeryznde ifsd eden kimseyi mi halk edeceksin?"]dediler. / Melike nee-i tabyle Cenb- Hak onlar ihtism ile vasf eyledi ve nrniyyet ile cenb- izzete hitb edip eyitti ki, seni arzda halfe edip, ol halfe arzda ifsd eder. yan bildikleri esmnn havssna mazhar olduklarndan niz ettiler. Nefsl-emre hssa-i esm bunu iktiz eder. Fehfaz / Ve en-Nfi (ismi) ve onlardan olan bu sz nizdan baka birey deildir./ Yan halbki melikeden bu kavil deil ill nizdr. nk ifsd Hz.deme nisbet edip emr-i Hakka muhalefet ettikleri ayn- nizdr. Ve niz dahi mcib-i fesddr ve sebeb-i sefek-i dimdr. 101

/ Bylece e er onlar n ne 'eti bunu vermeseydi, dem hakk nda syledikleri eyi demezlerdi./ [15/a] Yan onlarn tabat ve yhd nee-i cziyyeleri nks olmasayd Hz. dem hakknda itirz edip kavlini beyn etmezler idi.

/ Halbuki onlar n uurlar yoktur./ Yan Hz. dem hakknda

niz ve itirz ettiklerine urlar yoktu. Eer urlar olsayd byle itirz etmezler idi. /E er onlar nefislerini bilselerdi, bilirlerdi./ Eer onlar bu hakkat hl bulmu olsalar idi Hz. deme itirz edip hilfete istihkkn inkr ve kendilerinin hilfet mstehak olmadklarn muterif olurlar idi. /Ve e er bilselerdi, elbette gnahs z olurlard ./ Eer Hz. demin cem-i esmya mazhar olup hilfete mstehak olduunu bilseler idi, Hakla niz etmeyip ismette kalrlar idi. /Halbuki melikenin zerinde olmayan esm-i ilhiyye demin indindedir./ Yan dem ol cemyyet-i esm ile Hakk tesbh edip naksden Hakk takds eder ki, melike ol esmnn sft ve ahkm zre olmadlar ve ol esm ile mtehakkk olmadlar ve onlar dahi bilmediler.

102

/ Byle olunca onlar Rablerini onunla tesbh etmediler ve onlardan takds etmediler. /Yan noksanlktan./ dem Onu takds ve tesbh etti./ Yan melike Hakk tesbh etmediler ve ol esm ile nakysdan Cenb- Hak takds etmediler, demin takdsi ve tesbhi gibi. Yan melike ancak adl ve cebbr ve kahhr ve cell sfatlaryla tenezziye edip, gafr ve gaffr ve rahman ve rahm kiber-i esm ile Hakk takds etmediler. Zr bilmediler ki, Hz. dem bu esmya mazhar olduunu.( Rahmetim gazabm kuatt.)

/ Byle olunca bizim onun indinde vkf olmamz iin ve Allah Tel ile edebi renmemiz iin, Hak elbette cereyn eden eyle bizi vas fland rd ./

Yan Cenb- izzet bize vasf eyledi ki, Hz. dem hakknda bununla melike meynnda cr olan ey ki, Hz. demi dim ve sefke nisbet edip zemm ettiklerinden gy kendiler[i] takdse ehil olup, dav-y hilfete mstehak olup nihyetl-emr mahcb olmalarn bize tavsf buyurdu. Ve biz vkf olalm ki, ol vaz- rabbn ile mttez olavuz. Cenb- izzet ile mukbele etmekte edeb-i teallm edelim. /yleyse biz ilh isimlerden onunla mtehakkk olduumuz ve ilimlerden ve kemlttan ve zevklerden ship olduumuz (hv olduumuz) eyi takyd ile iddi etmeyelim./

103

Yan ol eyle mtehakkk olmuuz ve ulm ve kemlt ve ezvkdan onun zerine hv olmuuz. Yan bu sfat ile mevsf olup asl davda bulunmayp ibdet ve taata ve gerek [15/b] havli ve kuvveti cenb- izzete isnd edip ubdiyyete ve mezelletde edebe riyet etmek zre olavuz. / Byle olunca biz nas l da'vdan vazgeelim?

Binenaleyh bizim hlimiz olmayan ve ondan bizim ilim zere olmadmz eyi da'v ile herkese bildirelim? Bylece biz ay b if edelim?/ Yan ol keyfiyyetle davda tlk ve dav ile tamm ederiz. yle ki ol ey benim olmaya ve ben dahi ondan ilim zere olmayam. Onun sebebiyle mftazh olam ve ne keyfiyetle dav-y tamm ederiz. Zr dav-y tamm etmek s-i edebdir, biz bu makle harekt sekentda bulunmayz. / te bu ta'rf-i ilh edeb sahiblerini, emn kimseleri ve hulef olan kullar n onunla Hakk' n te'db eyledi i eydir./ Ya ni bu tarf-i ilh u eydendir ki, Cenb- zzet men ve deb olan ibdeti tadiyyet eyledi. Yan melike Hz. demi kadh ve hilfete istihkklarn dav ve kbiliyetlerini izhr edip kbet-i emrde mahcb olduklar Cenb- Hakdan bir hitbdr ki, ibdn onunla tedib eyledi. Bizlere dahi bu bir hitb- engzdir ki. Hl-i melikeden ibret alalm. /Sonra hikmete rc ederiz./ Yan bu mezkrt malm oldu ise bundan sonra bizler hikmet-i ilhiyyenin ahkmna rc edip ur ederiz, dediler.

104

/ Deriz ki: Malmun olsun ki, muhakkak umr-i klliyye onlarn "ayn"nda onlar iin vcd olmasa da onlar bhesiz zihinde makl ve ma'lmdur./ Bizler deriz, yle malm ola ki, tahkkan umr-u klliyye yan hayt ve kudret gibi onlar iin vcd yoktur. Onlarn aynnda yan vcd-i ayn yoktur. nk onlar bi-l bhetin zihinde makl ve malmdur . Eer onlar zhirde olayd mukayyede olur idi klliyye-i mutlaka olmaz idi. Bundan mstebn oldu ki, onlar iin vcd-i ayn olmad. /Bylece o btndr; vcd-i aynden zail olmaz./ yle umr-u klliyye-i btne olmala vcd-i ayndan zil olmaz. Zr bu umrun ayn Cenb- zzet indinde ancak asrnn zuhr ve zuhru cihetiyle vcd-i ayndan infikk kabl etmez. / Ve kendisi iin vcd-i ayn olan her bir eyde, onlarn hkm ve eseri vardr./ Yan umr- kll iin hkm ve eser vardr. Her ey iin vcdi ayn vardr ki, hayy ve limdir. Yan her bir eye mazhar Hak olduundan ayndr. Bunun tafsli blda mrr etmitir. / Bu hakyk- klliyye kendi nefsinde ma'kl olmaktan zil olmad./ Yan hakyk- klliyye nefsinde makle olmakdan zil olmaz. / Bylece o, a'yn- mevcudat haysiyyetiyle zhirdir./

105

[16/a] Yan hakyk- klliyye ayn- mevcdt cihetiyle zhirdir. Mesel ilm-i kadm onunla muttasf olursa kadm ile tesmiye olunur. Bu takdrce kadm de ilm-i hakkate kadmdir ve muhdes dahi hakkat-i muhdesdir. / Bylece bu hakkt makleden asl zil deildir. Akl inkrna g yetiremez ve onun hkm zil olmaz. Bylece onun istind her bir mevcdun aynnadr. O mbted ve haber-i sbittir. Bunun iin akldan onun kaldrlmas mmkn olmayan umr-u klliyye aynda onlarn vcdu mmkn deildir. Onunla makle olmaktan uzak deildir. mteallik zarf iindir./ Yan her vcd-i ayn onun isnd bu umr-u klliyye iin sbittir ki, akldan onlarn ref mmkn deildir. Ve dahi aynda onlarn vcdu mmkin deildir. ol vecihle ki, onunla onlar makle olmakdan zil ola. nk umr- klliyenin makle olmas klliyet itibriyledir. Ve her mevc[du]n aynnn ayn olmas hakyk itibriyledir. nk klliyet btna ve hakyk zhiredir. / Onun ilki yan her mevcd-i aynnin istind bu umr-u klliyeye vcibtir. Bu mevcdun ayn, gerek muvakkat ve gerek gayr-i muvakkat olsun, eittir. Muvakkat ve gayr-i muvakkatin bu emr-i kll-i ma'kleye nisbeti nisbet-i vhidedir./ Yan gerek ol mevcd-i ayn muvakkit olsun ve gerek gayr-i muvakkit olsun muvakkit ile gayr- muvakkitin bu emr-i kllyi makle nisbeti nisbet-i vhidedir. 106

/ Bu emr-i klliye kendisinin verdii ey hasebiyle, mevcdt- ayniyyeden bir hkm ile ona dner./ Yan bu emr-i klliyye-i mevcdeden bir hkm rc eder. Ol mevcdt- ayniyyenin hakyk- it olunan eyi hasebiyle. Fehfaz vel tafil. / lmin lime, haytn hayye nisbeti gibi. / yle umur- klliyyeden farazan ilmin lime ve haytn hayya nisbeti gibi lem-i hayy gerek muvakkit olsun ve gerek gayr-i muvakkit olsun /hayt bir hakkat-i ma'kledir./ md hayt olan emri kll hakkat-i makledir, zt- hayy ile kimedir. Allh elem. / Sonra biz Hak Tel hakknda deriz ki: Muhakkak onun iin "ilim" ve "hayat" vardr. Bylece O, "Hayy" ve 'lim'dir. Ve biz melek hakknda dahi deriz ki: Muhakkak onun iin ilim ve hayt vardr. Bylece o, hayy ve limdir. Ve insan hakknda dahi onun iin ilim ve hayt vardr, deriz. O da hayy ve limdir. Ve ilmin hakkati vhiddir. Haytn hakkati dahi vhiddir. Ve onlarn lim ve hayye nisbeti dahi nisbet-i vhidedir./ Biz deriz ki, Cenb- zzet iin ilim ve hayt vardr yan hayy ve limdir. Ve melik hakknda dahi deriz ki, [16/b] tahkk onun iin ilim ve hayt vardr yan onlar dahi hayy ve limdir. Ve insn iin dahi hayy ve limlik vardr. lmin hakkati vhidedir. Haytn hakkati dahi vhidedir ve ilmin lime ve haytn hayya nisbeti nisbet-i vhidedir.

107

/Ve

biz

ilm-i

Hak

hakk nda

muhakkak

kadmdir; ve ilm-i insan hakk nda da muhakkak o hdisdir, deriz./ lm-i Hak tel kadmdir, zr kdeme muzftr ve insnn ilmi hdisdir, zr hdise muzftr. / Bylece bu hakkat-i ma'kulede hkmden izfet ihds eden eye bak! Ve ma klt ile mevcdt- ayniyye arasnda olan bu irtibta bak!/ Bu hakkat-i makle olan ilimde kdem ve huds hkmnde izfete ihds ettii eye sen nazar eyle ne gne ihds eyledi. / Binenaleyh ilim, kendisiyle kim olan kimse zerine onun hakknda, o limdir, denilmei hkm eyledii gibi, hdis hakknda hdis ve kadm hakk nda dahi kadmdir, diye hkm etti./ lim ile kim olan kimse zerine ilmi hkm eyledi onun hakknda ol limdir. yle ki her birisi mahkm-bihi ve mahkm-aleyhi oldu. Yan ilm-i kim kimse hkimdir. Bu cihetten ol limdir ve ol kimse mahkmaleyh olur. lim zerine ol kimse hkimdir ki ol kadmdir ve ilim mahkm-aleyh olur. te bu vecihle mefl ile mevcd meynnda irtibt hsl oldu. / Ve ma'lmdur ki bu umr-i klliyye, her ne kadar makl ise de, onlar madmet'l-ayn ve mevcddur./

108

Bu umr-i klliyye hkm- makledir. Onlarn vcdu ilm-i akldadr. Zr onlar madmetl-ayndr ve mevcdetl-hkmdr. yle ki vcd-i ayniyyesi yoktur vcd- ayn zere hkimdir. / Vcd-i aynye nisbet olunduklarnda onlar, mahkmunaleyhdir. Binenaleyh a'yn- mevcdede hkm kabl eder./ Yan ol umr- klliyye mahkm aleyhdir. Vcd-i aynyyeye nisbetle ayn- mevcdede ayn hasebiyle hkm kabul eder. Fahfem. / Ve tafsli ve blnmeyi kabul etmez. Zr bu onlar zerine muhaldir. nk o, onlar ile her bir mevsfta, onun zt iledir./ Umur- klliyye-i tafsliyye tecz kabl etmez. Zr tafsl ve tecz umur- klliyye zere muhldir. nk umr- klliyye onlar ile mevsfu olan aynda ayn hasebiyle zhir oldukda tecz onlarda muhldir. / nsniyyet gibi, bu nev'-i hstan her bir ahsta ahslarn saysnca ile taaddd etmedi ve blnmedi ve ma'kl olmaktan da zil olmad./ nsn gibi bu nev insn- hsdan ahsda zuhru cihetle taadddi ehs- mteaddide v munfasla [17/a] olmaz, makl olmayan dahi zil olmaz. Mesel Zeyd, Amr ve Bekr ve beer zerine insn ile hkm olunur. Her birinde insnn tarf zerlerine okunur. Amm taaddd-i ehs ile mteaddid olmaz. Zr

109

birbirlerinin hve hveleri deildirler. Kezlik vcdt- ayniyyede ztyla mutehakkkdr. Taadd hasebiyle mtecezzyye deildir. / Bylece mevcudat n ba z s n n ba z s na irtibt anla lmaya yak nd r. nk her hl zere onlarn beyninde bir cmi vard r ki, o da vcd-i ayndir. Ve burada cmi' k imdir. Ve muhakkak adem ile irtibt bulundu. Byle olunca cmiin vcdu ile irtibt daha kuvvetli ve daha gerektir./ Yan mevcdtdan ahadhm harah irtibt fehm olunmaya akrebtir. Vcd- ayniyle emr-i makl meynnda olan irtibttan nk mevcdt meynnda rbta vardr ol ki vcd-i ayniyedir. Ve emr-i klliyle vcd-i ayn meynndaki irtibtta bu takdrce cmi ve rbt yoktur. Cmi ile vcd meynnda olan irtibtn vcdu ekv ve ehakdr. Bu takdrce umr- klliyeden murd zt- Hakda istihlk indinde un-u ztiyye olan umr- ademiyyedir. Muterizin itirz bu vecihle skt olur. / Ve ek yoktur ki, muhakkak yarat lm n yaratlmas ve kendisini yaratan muhdise onun ihtiyc , onun kendi nefsinde imkn ndan dolay sbit oldu./ Muhdesin hudsu ve onu ihds eder, muhdes onun iftikr sbit oldu onun kendi nefsinde imknndan iin. / Onun vcdu, onun gayrindendir./ onun vcdu gayrdendir. / Byle olunca o iddetli ihtiy bayla baldr./ Muhdes feth-i dl ile mrettebdir. Gayri ki muhdesdir kesr-i dl ile vcd irtibt- iftikr ile. Pes kbel-i hdisden irtibt hdisi ihds eder muhdese iftikr ile vkdir.

110

/ Ve kendisine istind edilen, ztndan dolay vcib'lvcd, kendi nefsiyle vcdunda ihtiyc olmayan, ihtiyc shibi olmamas gereklidir./ Lzmdr ki, mesned-i ileyh liz-zta vcibul-vcd ola. Kendi nefsiyle vcdunda ayn ola, vcd-i hire muhtc olmaya. Elbette muhdes mesned-i ileyhdir ve muhdes mesneddir. /Ve bu yaratlm iin kendi ztiyle vcdu veren odur. Zr ona mntesib oldu ve kendisine istind edildi./ Yan kendi ztyla bu hdise vcd-i evvel it eyledi. Pes hdis vcdda ona mntesib oldu. / Ve onun zt ndan dolay ona gerekti inde, onunla vcib oldu./ Vcibl-vcd muhdesin vcdi ile vcib oldu. [ 17b] Hdisin isnd vcibl-vcd oldu ise hdis ondan liz-zta zhir oldu ve isnd ile onun sreti zere olmakln iktiz eyledi. sim ve sfttan ona nisbet olunan her eyde. Zr vcb zt-i vasf hdisin hakknda sahh olmad. /Ondan sonra ma'lm olsun ki, muhakkak emr, bizim dediimiz zere, onun sretiyle, onun zuhrundan oldu./ hdis-i liz-zta iktiz eyledi. Muhdes

111

Bundan sonra malm olsun ki tahkkan n budur ki, emir yan hdisin emri Cenb- izzetin sretiyle zuhrdan bizim beyn ettiimiz zre oldu. / Hak Tel bizi ilminde yaratlanda nazar zerine havale etti. Ve muhakkak delllerini bize, bizde gsterdi ini zikr eyledi./ Biz-zt vcd ilminde bizi hdise nazar etmee havle buyurdu ve bize yle beyn buyurdu ki; tahkk ol aynn bizim hdis olan vcdumuzda bizi gsterdi. yle ki, bizim vcdumuz mirt mesbesinde /Mmin mminin aynasdr./olup ol mirtta kendi aynn mhede eyledi. / Bylece biz, bizim ile, ona delillendirdik. u halde biz onu bir vasf ile vasf etmedik, ancak ki vcb-i hss- zatnin gayri, biz bu vas f olduk./ yle ki, ol sft- ilh halkn vcdunda zhir olmakla biz kendi vcdumuzu ol sret zere malmumuz olur. Onun levzm- sbtiyyesine ekmel vechi zere istidll ederiz. srr ve bu bir nimetdir ki teekkrnden acziz demekdir. /Bylece biz onu bizim ile bizden bildiimizde; bize nisbet ettiimiz her eyi ona nisbet ettik/ Tahkk biz Cenb- izzeti bizim ile ve bizden bildik ise her vasf biz nisbet ettik. Sft- semniyyeyi biz bu sft ile Hakk Tely vasf edip kendi nefsimize nisbet ettiimiz sfat kendisine nisbet ederiz. Yan kllsini ihsn edici Cenb- zzetdir. yle ki, bizde olan kudret ve kuvvet kendi kudret-i ztiyyesidir. Bizden sudr eden Cenb- izzetden sudr demekdir. Bunda yet-

112

i kermesine iret vardr. yle ki yan Ey mminler! Siz kendi kuvvet-i bznuz ile kfirleri katl etmediniz. velakin Cenb- izzet onlar katl eyledi. Zr nusret ve tasallut onun fiilidir. Y Muhammed! Bir avu topra kfirler yzne attun zamn sen atmadn. Yan senin bir mut-i hk ramde ol mesbede deil idi ki, cemi lekerin gzne gire. yan onu Hak Tel att. Yan cmlenin [18/a] gzne vsl kld. nk bir fiili abde izfet-i kesb yznden ve Hakka nisbet-i halk yzndendir ki, ashaba gre bil klliyye katl-i nef olundu yan buyurmad. Fahr-i lem hakknda bil-klliyye nef olunmad zr buyurdu. Fark budur ki, sebebe nisbet olunur gibi. nk Cenb- Hak ashb sebeb-i katl edip fiil-i katli msebbib olduu cihetten kendiye nisbet eyledi. Amm fahr-i lemi sebeb-i ram edip fiil-i hm Hz. Rasle ve hm zt- kermine izfet kld. Zr fahr-i lem cmleden fni ve Hakla bk idi. nisbetiyle fil-i mezkr fahr-i leme ve fenya nisbetle Hak Telya mensb oldu. Ve bu mertebeye tecell-i sfat- kudret derler. Yan fahr-i leme bu tecell vkf oldukda onun yedi yed-i kudretullh oldu. Ve bu manya bin-i vk olan ram fiili Hakda oldu.

yle ki Hz. Ali (radyallhu anh) bb-

Hayber kala edip h- velyet kendisine sr edindi. Rivyet olunur ki, ol kapy bir rivyette yetmi ve bir rivyette yz kimse aar ve kaparlar idi. Ve badelkala ashbdan ol kapy yetmi kimesne tezhr edip mahalline ko[y]maa kdir olamadlar. Onun iin ol h- iklm-i velyet buyuruncak Baz ehl-i sr bu haberi zafa nisbet etmilerdir. Velkin hakkatl-hl adem-i vukfdan kuvvet-i kudsiyye erbbnn n- lsine adem itikddan ndir. Neuzu billh yalnz bir kap deil belki murd etse ol hlde kalay kal eylerdi. Hatt Fahreddin Rz Tefsr-i Kebrinde buyururlar ki, Hz.

113

Ali ol kapy kendi yediyle koparmad belki yed-i kudret ile kopard ki, hads-i kudssine mazhar olmu idi buyururlar. Ve dahi bu mmetin velleri hakknda Cenb- izzet buyurmutur. [ 18/b] erfinde buyururlar ki, Ve bu srra dahi ekmel evliy-i mmet hazart nil olmulardr. / Ve bununla bize, tercme edilmi lisnlar zere ilh haberler iimize doldu./ Yan biz kendi vcdumuzla Hakkn vcduna istidll edip ona marifetimizin huslu nefsimize marifetimizin huslnden olduu zere elsine-i evliy zere ahbrt- ilhiye vride oldu. iret oldu ki, tafsli blda mrr eyledi. / Byle olunca nefsini bize bizim ile vas fland rd . Binenaleyh biz onu, mhede ettiimiz vakit, kendi nefislerimizi m hede ederiz./ Yan kendi sftn bizim evsfmzla vasf eyledi mansnadr. / Ve bizi m hede etti i vakit, nefsini m hede eder./ yet-i kermesine Ve dahi cenb fahr-i lem hads-i

114

Bizleri bir vasf ile mhede etse kendi sfatn ol vasfla mhede ederiz. Zr ol sft ile bizlere tecell eyledi. / Ve biz her ne kadar bizi toplayan eden tek bir hakkat zerindeysekte, phe etmeyiz ki, muhakkak biz, ah s ve s n f/cins ile oklar z./ Bizler phe etmeyiz ki, tahkk bir ahs ve nev hasebiyle tife-i kesret zereyiz. Eeri bizler hakkat-i vhide zereyiz. Cem-i ehs envmz ol hakkat-i vhide cem eder. / Bylece biz kesinlikle biliriz ki, muhakkak bir ay r c /fark eden vard r. Onun sebebiyle e has n ba'z s ba'z s ndan ayr ld ./ Bizler katyyen malmumuzdur ki, hakkat-i vhide de olan zuhr etmez meynnda frk vardr ki, onun iin ehs- mtemeyyizedir baz ynnden ve ol frk bizlerin husst- ztiyyemizdir ki, her birisi kendi hasebiyle vcd-i vhid-i mutlak tayn eyledi ve ol cihetten baz ehs bazndan ilim ve cehil ynnden fark ve temeyyz oldu. / E er bu olmasayd , birlikde okluk olmaz idi./ Eer vcd-i ztiyyeden her birisi hussiyet sebebiyle vcd-i vhidin taayyn ilmiyle taayyn olmasyd. Vcd-i vhide zhir olmaz idi. / Yine bylece, her ne kadar Hak, btn ynlerden kendi nefsini s fatland rd eyle, bizi s fatland rd ysa da, bir ay r c gereklidir./

115

Kezlik Cenb- Hak bizi min cemil-vch cem-i evsf ile vasf ettiyse ve cem- esms ile bize it ettii cihetle l budd Hakla bizim meynmzda bir frk lzmdr. Elbette.

[ 19/a]
/ Ve bununla yan frkla ki, o bizim ona ihtiycmz vardr ve onun gns ztndandr. Onunla ademden vcdu aan ulhiyet ki kdem ve ezel onunla sahh oldu. / Bu frk ile abdin iftikrdr ve Cenb- zzetin gn-y ztiyyesi hakkyn ezel ile kdem sahh oldu ki, ondan lhiyyet ki, onunla ademden iftith- vcd vardr. / "Evvel" olmakla beraber ona nisbet olunmaz./ Bu lyyet-i mukayyede Cenb- Haka nisbet olunmaz. Zr cenb- izzet evveline mutlak ile olur. / Ve ite bunun iin onun hakknda "hir" denildi./ Yan bu cihetten cenb- izzetin hakknda hir denildi. Zr cem- eydan vcd-i sbk ezeliyle ol mevcddur. Eynn cemsi kendisinden zuhra gelmitir. / Mukayyed iin "hir" olmas sahh olmazd. Zr mmkin iin hir yoktur. nk mmkinler sonsuzdur, onlar iin hir yoktur./

116

Yan Cenb- Hakn hir olmas nk n budur ki, mmkin iin hir yoktur. Zr mmkint gayr-i mtenhiyyedir. Onlar iin hir yoktur, malm ola ki, gene zt- mertebesinde Hakka ne ryet ve ne marifet ve ilm-i ilhye marifet taalluk etmez. Zr Hakkn ismi ve resmi olmak taayyn-i evvel mertebesindendir ki, mertebe-i ulhiyyet derler. Onun iin kelimesinde ilim ulhiyete taallk etti yoksa l taayyn lemine gre denildi. Evvelki mertebeye gre

denildi. Cenb- Hak esm ve sft ve efl ve sr ile taayyne gre mr ve

marifet ve rabbl-lemindir. Gayb- ztiyyeye gre mr ve gayr-i marftur. / Belki emrin kllisi, bize nisbet olunduktan sonra, ona dnd iin, o "hir" oldu./ Hak hir oldu emr-i kllsi ona rc eder etmekle emrin bize kllsi nisbet olmadkdan sonra bizim vcd-i izfiyemiz Cenb- Hakka rc eder. / Byle olunca o, ayn- evveliyyetinde "hir" ve ayn- hiriyyetinde "Evvel'dir./ Cenb- Hak hirdir ayn- evveliyyete. Ve evveldir ayn-i hiriyyete. Yan vcd-i mutlak itibriyle cmleye mebde olduu iindir. Malm ola ki Cenb- zzete Evvel ve hir ve Zhir ve Btn sftyla mevsf olmasnn mans ehl-i mutasavvfa beyn ederler ki demek Cenb- Hak mebde-i silsile-i kint olmala evvel itlk olundu. Zr akl- evvelin vcdu ondan mustafz ve sirlerin dahi [19/b] akl- evvelden mstefddr. yan tertb-i slka nazar oluna ve menzil-i sirenin mertibi mlhaza klnsa marifet-i Hak menzil- kaz ve hirdir. yan cem- mevcdt ve sr

117

onun sftna mazhirdir. nk sft- zhir ve sftn muhtev olduu zt- gaybdir. Zr bi- hasebiz-zhir grnen halkdr, Hak deildir. Hsl zhir ve btn tlk etmek bi-hasebil-mertib ve biitibrin-neseb vel-izfetdir. Ve ber-y tefhm ve talm sylenir elfzdr. Yoksa onunkine zt- zuhr ve btndur. Fil-hakkati mnezzehdir ve bu makmn tahkki budur ki, Cenb- Hak her mevcdu bir isme mazhar klmtr. Mesel ar ism-i muhte ve krs ism-i ekre ve felek-i atlas ism-i ganiye ve menzil ism-i muktedire ve sem-i keyvn ism-i rabbe ve sem-i mter ism-i ilme ve sem-i merh ism-i khire ve sem-i ems ism-i nra ve sem-i zhrey ism-i musavvire ve sem-i utr ism-i muhsye ve sem-i kamer mbne ve unsr- nr ismi kbza ve unsr- havy ism-i hayya ve unsr- m ism-i muhyye ve unsr- trb mahye ve maden ism-i azze ve nebt ism-i rezzka ve hayavn ism-i muzille ve melek ism-i kavye ve cinn ism-i latfe ve insn ism-i cmide mazhar buyurmudur. Pes ol basretdir ki, perde-i muayyen zil olup bu hakyk kem hiye mkefe eylese tevhd-i hakki ehli olarak mezhir yznden esm-i ilhiyyeyi mutla kalr. Ve nazar da Hakdan gayr-i kalmaz. Zr zikr olunan esmnn her biri Hakka muzftr. Ve her birinde bil-kuvve ism-i azam srr mevcddur yan asl zuhrda cemi esm berberdir. Onunn denilmitir. Velkin mertib-i zuhrda tefvt vardr. Mesl blda zikr olunan mezhir-i esmnn zuhru insnn zuhru gibi deildir. Zr insn bil-fiil ism-i cmi mazhardr. Onun iin fahr-i lemin ismine cem kemltyla tecell eyledi ve zuhr buldu. Eer bi-hasebin-nazar

118

ez-Zhir Hakkn esm srndandr. Gayr-i mehd ve mr yoktur.Velkin insnn srr onsekiz bin lemden tenezzl edip bu sret-i rahmniyyeye geri gele. Bi-hasebis-slk bu esmdan terakk [20/a] edip hviyet-i srfla leme urc lzmdr. Zr hviyetin mhiyeti olan taayynt- klliyye ve cziyye mertib ve menzildir. / Muhakkak Hak Tel kendi nefsini Zhir ve Btn olmakla vasflandrd. Binenaleyh lemi, gaybmz ile bt n , ve ehdetimiz ile zhiri idrk etmemiz iin, lem-i gaybi ve ehdeti cd etti./ Yan Cenb- Hak zt- pkini vasf eyledi ki, ol evvel, zhir ve btndr. lemi icd eyledi. yle lem-i gayb ve lem-i ehdet ki, biz btn idrk edeviz. bizim aynmz ile ve zhiri dahi ideriz. Bizim ehdetimiz ile demek olur. / Ve kendi nefsini r z ve gazab ile vas fland rd . Binenaleyh lemi havf ve rec sahibi olarak cd etti. Byle olunca biz onun gazb ndan dnyda ve hirette korkar z ve r zs n umar z./ Yani Cenb- zzet kendisini rz ve gadab ile vasf eyledi. nk lemi havf ve rec shibi cd eyledi ki, gadabdan havf ederiz ve rzsndan rec ederiz. Zr bizde havf cd eyledi t ki, ondan gadabna intikl ederiz ve rec halk etti ki ondan rzsna intikl ederiz.

119

/ Ve nefsini Ceml ve Cell sahibi olmakla vas fland rd . Ve bizi heybet ve ns zere cd etti./ Yan Cenb- zzet kendisini vasf eyledi yle cell ve ceml sfatlaryla mevsftur ve bizleri heybet ile ns zere cd eyledi ki, cellinden heybetine ittihz eyleriz cemliyle mnis oluruz. / Ve ona mensb olan ve onlar ile isimlendirilen eylerin tamm byledir./ Yan Cenb- zzete nisbet olunan evsf ile cem esm ile tesmiye olunur. Fehfaz

/ nsn- kmilin halk na yneltti i bu iki s fat "iki el" ile tabr etti./ Badeh Cenb- zzet sfateyn-i mezkreteyn-i

mtekbileteynden yani cell ve ceml ile tabr eyledi. nsn- kmilin hlkatine ol sfatlar mteveccihn oldu ki, onu halfe eyleye. / Hak Tel, lemin hakkatlerini ve fertlerini

toplamas ndan dolay ,/ nsn- kmil lemin hakyk olduu iin ( Reslullhn buyurduu gibi Allah demi kendi sureti zere yaratt yan sabit yedi sfat zere) demektir. / Byle olunca lem " ehdet"; ve halfe "gayb'dir./ 120

Yan lem-i ehdet ve halfe onun gaybdr. nk demin sret-i zhiri hakyk- lemdir ve sret-i [20/b] btn sret-i ilhiyedir. Bu cihetten Hz. dem halfe-i Hak oldu, bu makmn tafsli blda mrr etti. / Ve bunun iin sultn saklan r./ Bu hikmet-i hafiyyeden iin sultn- raiyyetden muhtecib oldu. Zr sultn halfedir ve halfe rhdur ve rh gaybdr. Onun iin seltn reysndan muhtecib oldular. Bizim zikrettiimiz eyi muhafaza et. / Ve Hak Tel kendi nefsini karanl klar n perdeleri olarak vas fland rd ; ve onlar tabi cisimlerdir. Ve nrlarn perdeleri ile vasflandrd; onlar da latf rhlard r./ / ve nr kelimesi kesreyle zulmniyye szne at fd r./ Yan Cenb- Hak kendisini hicb-i zulmnniyye ile vasf eyledi ve onlar ecsm- unsriyye-i kefdir. Ve dahi hicb-i nrniye ile vasf eyledi ki, onlar ervh- ilhiyedir. yle ki burada halk ile murd takdrdir. Nitekim yet-i kermesinde dahi byledir. Ve zulmet ile murd kevn-i hriciyyenin ademidir. Malm ola ki, cem-i esm-i ilhiyye zt- ahadiyyetde mescen ve mahf bil ki kesret-i asn ve evrk ve semr yekdne kuvvetde mda ve medrec olduu gibi onlar dahi satvet-i ahadiyyetde mstehlekl-kesret idi. Cenb- izzet feyz-i akdesi ile mecm-i eyya mertebe-i amda yan ilmiyyede sbt verdi. Ve bu eyiyyet-i sbta bu yetde iret vardr. Nitekim buyurur:

Velkin bu mertebede eyiyyet-i vcd yok idi. Nitekim buyurur ki: [ / nsan

121

(henz) anlr bir ey deilken (yaratlmamken) zerinden uzunca bir zaman geti. (nsn; 76/1)] /Badeh feyz-i mukaddesi ile eyiyyet-i vcd it eyledi. Bu yet-i kerme ile lem hdis olduuna delil kavdir. Ve dahi demin cemd olan cesed-i tnsi nefh-i rh ile teneffs eyledi. Ve lem ile murd hads-i erfte zikr olunan halkdr ki, bil-kuvve murd olunur. Hsl man budur ki, cem-i avmil zulmet-i bd ve nbda mestr ve mahf iken Cenb- Hak onlarn zerine nr u vcddir. Sahr-y hda gtrd ve bu sebeble ceml-i esmdan perde gtrd. Pes hakyk- ey libs- zuhr ile melbes olup tecell hsl oldu. Ve her hakkat dyk- hafdan teneffs buldu. Harf iken kelime, kelime iken yet ve yet iken sre sretinde tecell kld. Ve herkes kendi hakkatini ve ismini bilip lem-i tafsl ve tedbirde kr ne megl oldu. Fehfaz vel tefal. / Byle olunca lem, kesf ile latf aras ndad r./ lem-i latf ile kef beynindedir. Yan nrniyyet ile letfet ve cismniyyet ve zulmniyyet ile kefdir. /Ve o kendi nefsine ayn- hicbdir./ lem kendi nefsine ayn- hicbdr. Zr lemden cz olan melike nfslaryla muhtecib olduklarndan demi mhede edemediler. [21/a] /[ Yan Hakkn kendi nefsini idrk ettii gibi] lem hakk idrk edemez. Ve ona ihtiyc sebebiyle kendini icd edenden seilen oldu unu bilmekle beraber, hicb iinde zil olmaz./ Yan lem Hakk idrk edemez Hak kendi nefsini idrk ettii gibi. Zr lemin kendi nefsi nefsine hicbdan gayri bir eyi idrk edemez. Ve lem hicb dernunda zil olmaz, hicb ondan ref olunmaz. Dahi lemin ilmi var iken ol mevcddan mtemeyyizdir ve vcd da mevcd ile iftikriyle.

122

/ Biz onlara acyp da balarndaki sknty aversek, yine azgnlklarnda bocalamaya devm ederlerdi.(Mminn; 23/75) onu idrki ve onun nefsi/ Zamr Hakka rcidir ve leme rci olmaklnda ihtimli vardr. yle ki, lem Hakk idrk edemez, al tarkz-zevk ve-hd kendi nefsini idrk ettii gibi. Ve lyezel zamri leme rcidir. Hakka rci olmaada ihtimli vardr. Bu takdrce Hak hicb- izzet iinde olmakdan zil olmaz ve hicb dahi ondan ref olunmaz. Fehfem!.. / Velkin Hakk n vcdu iin zt n n vcdunun gereklili inde lem iin haz yoktur. Binenaleyh onu ebeden idrk edemez./ lem lem iken mevcddan mtemeyyizdir ve vcd da ona iftikr sebebiyle ve mevcdun gn-y ztsi sebebiyle kendi nusreti ve Hakkn ve Hakkn zt-i gnsn lemdir. Ancak onun iin sbit olan vcd-i zt vcbetde lemin nasbi yoktur. Zr gayr-i mftekrdr. lem Hakk asl idrk edemez. / u halde Hak Tel bu haysiyyetten, zevk ve uhd ebeden gayr-i malm olmaktan zil olmaz. Zr bunda hdis iin kadem yoktur. / Bu cihetle ebeden ilm-i zevk ve hd ile gayr-i malm olmakdan zile olmaz. Zr hdis iin vcd-i zt vcbunda kadm yoktur. nk lem Hakdan bir eyi idrk edemez ill kendi nefsinde muttasf olduu eyle eder.

123

/ Bylece Allah Tel dem'i ancak ereflendirmekten dolay "iki el"i aras nda toplad ./ Yan demi yed-i beyninde sret-i ilhiyye ve sret-i kevniyyeden cem etti. yle ki, cemiyyet-i ilhiyye ile merref olup, cell ve ceml sfatlaryla mahlk olduuyn

/Allah Telnn buyurduu gibi iki elimle yarattm eye secde etmekten seni men eden nedir? (Sad, 75.) O ibls lemden bir czdr./ / Ancak O, sret-i lem ve sret-i Hak olan iki sret arasnda onu toplad ayndr. O ikisi Allhn yedidir./ Yan yedin ile halk etmek deildir. ll sret-i lem ile sret-i Hak olan sreteyn meynnda dem ceminin ayndr. [21/b] /bls lemden bir czdr. dem iin hsl olan toplanma bls iin hsl olmad./ bls lemden bir czdr ki, bu cemiyyet-i ilhiyyede hsl olmad ki, dem iin hsla oldu. nk eytn demde baz[] lem sretini kendi n cinsinden evl grd sret-i ilhiyye cemiyyetini grmedi. Ve li-hz eytn dem hakknda naks- hisb edib demin kemlinden b-zevk oldu /te bundan dolay dem halfe oldu./ Yan cell ve ceml sfatlaryla demi cem etmekle dem halfe oldu.

124

/Kendisini halfe edenin sreti onda zhir olmayayd, O halfe olmazd. Eer onda zerlerine halfe olduu reyann taleb ettii eyin tamm kendisinde olmasayd onlar zerine halfe olmazd./ /Bylece ilk art cevb zerine ikinci dellet iin mahzfdur. Muhakkak onun zerine istinddr./ Yan dem zhir olmayayd onu istihlf eder mi idi? Eer halfede reynn cemsi mevcd olmayayd istihlf olunmazd. Zr reynn istind onadr yan halfeyedir. / Bundan dolay kendisine ihtiy duyulan eyin tamamyla kim olmas lzmdr. Byle olmazsa halfe deildir./ Lzmdr ki, dem muhtc ileyhi olan eyin cemisiyle kim ola ve ill onlar zere halfe deildir. yle ki, dem lemden her eyin muhtcileyhi olan eyi ile kim olmak gerekdir ki, halk sahh ola. / Eer onda zerlerine halfe olduu reyann taleb ettii eyin tamm kendisinde olmasayd onlar zerine halfe olmazd./ Takdr-i kelm byle demekdir. Zr bu kelm mkabline merbttur. / nk onun istind onadr. Elbette kendisine ihtiy duyulan eyin tammnn sunulmas lzmdr./ art- sniye cevbdr ve cevb- evvelden cevb- sn ile iktif olundu. Cevbda mterek olduklar iin yle ki, halfe sret-i ilhiyye ile zhir olmazsa Hakk cem- sfatla rif olmaz. Sftda ksr olduuyn sft- tmiyyesi cmi olursa hilfet-i kmiliyye mstehak olur. Fehfem!... 125

/ Bylece hilfet insan- kmilden bakas iin sahih olmad./ Yan ecz-i lemden bir cz iin hilfet sahh olmad ill sret-i Hakla cmi olan insn- kmil iin. / Onun btn sretini Allh kendi sreti zerine in etti./ nsn- kmilin sret-i btnesin Cenb- Hak kendi sfat zere in etti. nk insann btn esm-i klliyenin suveri zeredir. Ve insnn btn Cenb- izzetin sfat- zhiresi zeredir. Kem kle aleyhi-selm [22/a] demekdir. / Bunun iin raslllah aleyhis-selmn kendisi Allh teldan hikye ettii kuds hadis-i erfte onun duymas ve grmesi olurum dedi, gz ve kula olurum demedi./ yle ki, insn- kmilin sret-i zhiresi lemin sreti zere ve sret-i btinesi Cenb- Hakn sfat zere olduu iin zr hads-i kudsiyyede Ben demin sem ve basar olurum buyurmad ki, Ben abdin ayn ve zn olurum zr sem ve basar Hakkn sftdr. nk sem ve basrdir ve sem ve basr btndr. Ve ayn ile zn abdin cz zhirdir. llh elem. / Bylece iki sret arasn fil iin bin zerine ayrd./ Yan sreteyn meynnda btn ile sret-i zhire beyninde tefrk etti ve tahss buyurdu ki, insn- kmilin btn sreti Cenb- Hakkn sfat zeredir. Ve insn- kmilin sret-i zhiresinden murd insnn yalnz cismniyyeti deildir. Belki cism, rh ve akl ve nefs ve mendr. Felem

126

 / Bylece O, bu mevcdun hakkatinin taleb ettii ey kadaryla lemden her bir mevcttadr./ Bu kavil sret-i btne lafznn mahzf olan medllne matfdur. Takdr-i kelm demekdir. / Bylece ancak btnyle artt./ Yan dem mertib beyninde mmtz olup hilfete mstehak oldu. / Eer Hak mevcdtta sretiyle yaylmasayd lem iin vcd olmazd./ Eer Cenb- Hakn sfat cem- mevcdta siryet etmeseydi lem iin vcd olmazd. nk mmkin olan lem-i ademdir, Cenb- Hakkn sftndan zuhr etmidir. / Bu hakyk- makle-i klliyye olmasayd mevcdt- ayniyyede hkm ortaya kmazd./ Eer hakyk makle-i klliyye olmasa idi her bir mevcdt zuhr etmeyib hafda kalr idi. / Bu hakkatten lemin kendi vcdunda Hakka ihtiyc var oldu./ Yan Hakkn mevcd ile hakkat-i sr yannda lemden Hakka iftikr- sbit oldu lemin vcdunda.

127

 / / / Bylece hepsi iddetli ihtiy shibidir. Hi birisi zengin deildir. / Hakla lemin kllsi mftekardr. Ahadhm hirah lemin Hakka iftikr vcdadr. Ve Cenb- Hakkn leme iftikr vcuda deildir. Belki hakyk- vcbiyyenin mazhariyete lem ile tahtndadr ve Cenb- izzetle lemden her birisi [22/b] mstan deildir. Eer Hakkn sfatyla mevcdtta sr yan olmasayd lem vcd ile muttasf olmazd. /Eer sen Ganyi zikredersen, onun ihtiyc yoktur. Muhakkak bizim szmzle sen onu bilirsin./ Eer sen biz-zt gn-y zikr edersen onun iftikr yokdur. Cenb- izzet ztyla lemden gan ve iftikrdan mnezzehdir. sft ile deildir, Hak ztyla lemden gandir. / Hepsi hepsine baldr. Biri dierinden ayr deildir. Benden rendiiniz eyi aln. Her bir sylediimiz haktr. Muhakkak benim iin btn ortaya kmtr ve balantldr(bitiiktir)./ Yan lemden her birisi leme merbttur, ahadhm hardan infisli yoktur. Benim zikr ettiim kavli benden bnden ahz edin yle ki, leme Hak Tel merbttur ki, rubbiyyetini onda izhr buyurmutur ve lem-i haf merbttur ki, onun vcdiyle mevcd olup vcdda ona mftekardr. / Bylece hepsi iddetli ihtiya sahibidir./ Bilmi ola ki iftikrdan murd esm ve

128

/ Muhakkak sen cesed-i demin neesinin hikmetini bildin. Onun sretinin zhirini kasdediyorum./ Sen bildin ki, cesed-i dem neesinin hikmetini onun sret-i zhiresi akl- kllden al tark silsiltil-tertb mevcdtn t neva varncaya dein hakyk- cemsi ahadiyyetin sftdr ve dem sret-i btnesiyle Hak, ve sret-i zhiresiyle mahlkdur. llh elem.. / Sen onun rtbe-i neesini bildin ve o onunla hilfete hak kazandnn toplamdr./ Sen demin rtbe-i neesini bildin ki, mecm- rtbesiyle hilfet-i aliyyeye mstehak oldu. / Bylece dem , kendisinden bu insn trnn yaratld nefs-i vhidedir./ Yan sfat- Hakla sret-i lemin cemsi nefsi vhidedir ki, ondan insn nev halk olundu, zr dem cem esmya mazhar olmutur. /Allh telnn buyurduu gibi: Ey insnlar, sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan eini yaratp ikisinden birok erkekler ve kadnlar reten Rabbinizden korkun.[Nis, 4/1]/ Ey ahd-i sbka-y ns olub, msiv-y Hakla mnis ve mens olan ns, ol Rabbinizden ittik ediniz ki, sizi nefs-i vhideden halk etti ve ol nefisden zevcini halk etti ve ikisinden ricl-i kesr ile nisya bess eyledi, ite demin nefs-i vhide olduu bu yetle medlldr.

129

 / Muhakkak emir zem (ktleme) ve hamddir. Bylece siz zemden korunuyor olun ve hamdi de kendinize korunma edinin./ Yan tahkk emr-i zemdir ve hamdr. Yan siz zemde Hakkn vikyeti yan ey ki ve onda naks ola. Ol eyi nfsunuza isnd edin Hakka isnd etmek Cenb- Hak hamdde kendi nfsunuza vikye [23/a] edin ve dahi fen olan nefsinize isnd edin ve mmidd ve hayy Cenb- zzetden bilin. /Siz limlerin edeblileri olun./ Udeb-i ulem mesleidir ki, zemmi nefislerine isnd edib ve mmidd ve hayy Cenb- zzete isnd ederler. te byle ahlk- Muhammediyye ile mevsf olup zendka ve mlhide mesleklerinden ihtirz edin. ./ Sana gelen her iyilik Allhtandr, sana gelen her ktlk de kendindendir. Fakat sen hepsi Allh katndandr de./ (Nis; 4/79) / Sonra muhakkak Allh Tel ona emnet verdi yani dem onda emnet verildii ey zeredir./ Badeh Cenb- Hak demi tl etti, onda d ettii eye ve evldandr? Dahi insn- kmil mazhariyetin esrrna itl etti.

/Ve bunu kld yan emnet verilen eyin emnet verilmesi./ / ve onda iki kabzasnda/ Yan demde mevd- fh olan eyin itldan kendi kabza-i kudretinde eyledi yan cell ve cemlini gsterdi. / lem kabza-i vhidededir./ yle ki kabza-i vhide seyridir. Onda lem makbz ve mehddur. Fehfaz!.. / Ve kabza-i uhrda dem ve onun evldlar ve arasnda onlarn mertibi ondadr./

130

Kabza-i uhr ki yemndir, onda dem ve benn dahi mehddur. / Mmin mminin aynasdr hadsine irettir./ / Bu imm- vlid-i ekberde emnet ettii eyi Allh srrmda bana emnet etti./ Yan sermede beni muttali kld ise bu imm- vlid-i ekberde d ettii eye nitekim demde d ettii gibi bana dahi mhede ettirdi.

/ Ona vkf olmadm, muhakkak ttldan baka bu kitb mevcd olan lemi kuatmaz./ Yani zevk ve esrrdan ol ey ki ben vkf oldum, onun kffesini idrk ettim. yle vkf olup mhede ettiim ve ezvk ve ilimde bu kitbda mevcd olan lem vsi olmaz. Bu haddr ki, ol hadd- tecvz edip esrr kef olunmaz. / nsanlara sz sylemeye gelince onlarn akllar mikdr zerinedir./ beyn ettim. Amm bidyet-i slkden nihyetine vsl olan bir abd-i kmil ki, efn-i vcd etmi olsa ol kmile daha ziyde esrr-g olurdum. Amm imdi ol haddi tecvz etmeyip bu kitbda bu kadar ile iktif eyledim. Hz. eyh seyr u slk ve seyr ilallh olan rif-i billh olanlarn hline iret buyururlar. Hatta Fthtda bu ahvl beyn ederler ki bir vech-i t zikr u beyn olunur. [ 23b]

131

132

133

134

135

/ Ve her bir hikmetin Fass, kendisine nisbet olunan kelimedir./ Her hikmet-i nakn mahall ol nebnin kalbidir ki, nebye ol hikmet nisbet olundu ve her hikmetin fass ol kelimedir ki, hikmet ona nisbet olundu. / Binenaleyh bu kitapta, mml-kitapta sbit olan hadd zere ki, bu hikmetlerden zikr ettiim eyi ksa kestim./ Bu kitbda bu hikmede zikr ettiim ey zere ben iktisr ettim. mml- kitbda sbit oldur ki, hadd zere ki, Hz. fahr-i kint ol hadd zere bana tahdd eyledi. mml-kitb dey tayn oldur ve hakyk- kbrdr ve ol amdr ki, Hz. Rasle /yerleri ve gkleri yaratmadan nce rabbimiz nerede idi?/ kavliyle ondan sul olundukda /amda idi/ kavliyle cevb buyurdu. / [25/a] Bylece ben, bana resm olunan eyi rnek kabul ettim. Ve e er o altmaya meyletseydim, g yetiremezdim. Zr hazret bunu yasaklar. / Yan bu kitb- mezkrda ben emre imtisl ettim. Bana resm olduu zere ve hikemin ihrcnda sbit oldum. Bana tahdt olunan ey indinde eer ziydete meyl etmi olsa idim, kdir olmaz idim. nk hazret hilfete emnet iktiz eder o dahi seyyidin resmine imtisl it eder ziyde etmek mnidir. / Ba ar ya ula t ran ancak Allah'dir. Ondan ba ka Rab yoktur./

136

Yan bu hikemin ebrrnda Cenb- zzet ve rasl tarafndan memr olduum keml-i ubdiyyetden hikemin ibrznda Cenb- izzete muvaffakyete iltic edib ol ki, rabbl-erbbdr. Ondan gayri mrebb ve muvaffak yoktur. (T FASSI) / Kelime-i tiyyedeki hikmet Fassdr./ Yan kelime-i tiyyede nefs-i rahmn ile menfza olan hikmet-i nakiyyenin zbdesi budur demekdir. / Bil ki, kevnde kullar n elleri zere ve onlar n ellerinin gayr zere olan ba lar ve zhir ihsnlar iki k s m zerinedir: Onlardan biri zt ba lar, di eri esmya ait ba lar; ve zevk ehlinin yan nda farkl olur./ Yan tahkk ol aty abdin yedleri zere zhire ve ibdullha vsladr. Bu da iki ksm zeredir: Ksm- evvel aty-y ztiyedir ve bu aty ehl-i zevk indinde ahadhm hardan mtemeyyizdir. Ksm- sn aty-y esmiyyedir ki, bunlardan her biri insn- kmilin derecesine gre tecell zuhruyla telezzz ederler. / Nitekim ondan ba'z s , belirli bir dudan ve belirli olmayan bir dudan meydana gelir. Ve ondan ba'z s da dudan meydana gelmez. Gerek zt ba lar olsun, ve gerek esm ba lar olsun birbirine denktir./

137

Yan aty-y Hak iki ksm zeredir. Ksm- evvel aty-y ztiyye ve sn aty-y esmiyyedir. ol aty ki, sil sulden vk olur ve sil gayr-i muayyen sulden vk olur. Ve ol aty ki, sul ile vk olmaz alesseviyyedir. Gerek aty-i ztiye ve gerek aty-i esmiyye olsun. /Bylece muayyen; ynn kesriyle yan belirli isteyen; syleyen kimse, ve onun fethasyla yan muayyen du gizli du eden kimsenin syledii du gibidir demekdir. / / "Y Rab bana bunu ver!" diyen, ona ondan ba ka bir eyi akl na getirmedi i bir i i belirler; ve gayr- muayyin dahi "Y Rab benim onda faydam olduunu bildi in eyi ver!" diyen kimse gibidir./ Yan sil-i muayyen ol kimse gibidir ki, Ya Rabbi bana falan aty-y ihsn eyle der. Ve bir emri taayyn eder ki, ondan gayri bir ey ona hutr etmez. Lsn ile telaffuz ettii hnde ve sal gayr-i muayyen [25/b] ol kimesnedir ki, Ya rbbbana it eyle ol eyi ki sen onda benim maslahatm lyk vechile bilirsin. / Ve isteyenler iki s n ft r: Bir s n f duya tabi bir aceleyle gnderdi. Zr insan aceleci mahlktur./ Yan sul iki snf zeredir. Evvel onu sulde isticl-i tab bas etti. Zr insn acl mahlkdur. Sule bis olan isticl-i tabdir.Ve bir snf dahi ilm-i Hdda Hakkn takdrinde meslun vukundan olan eyi lim deildir, demekdir.

138

 / Ve di er s n f da onun ilmiyle duy gnderdi. Zr bildi ki Allah kat nda , ilim nne gceti i emirler vki'dir. Ona ancak dudan sonra kavuulur. Bylece der ki, Hak'tan taleb etti imiz ey bu kablden olur./ Ol silden snf- har budur ki, ol sule onun ilmi bis etti. nk icmlen lmdir ki, ilim Allhda indallh atydan umr- kesre sbitedir ki, ilm-i ilh sebk etti. Ol umra nil olunmaz, sulden sonra nil olunur. / Byle olunca onun dus ihtiyatt r, o imkndan zerinde bulundu u i tir. Ve halbki Allah' n ilminde olan ey ve onun gcnn kablde ihsn etti i ey bilinmez./ Yan bu sulin bu snfda ihtiytdr yan u cihetle imkndan ki, emir onun zerinedir. Zr ilmuallhda sbit olan eyi tafsl zere bilinmez ve baz meslde vardr ki idrk olunup it olunmaz. / Zr her zaman ferdde, bu zamanda ahs n isti'dd n bilme, malmat n en anla lmaz olan ndand r./ Tahkk n budur ki, amaz malmtdandr. Her zaman furdda ve her n muayyende bir ahsn ol zamanda olan istidd ne vkf olmaz. Zr her zamn da bir ahsn istiddna vukf olmak olmaz. ll kbiliyet ve istidt kesb edinceye kadar.

139

/ Ve e er isti'dd, duy ihsn etmeseydi, du etmezdi ./

Eer sil istidt ve suli it etmeseydi sul etmez idi. Her ne eyi ki abd zerine her nda cr olur. Bu dahi abdin istiddndr.

/ mdi bunun mislini bilmeyen du edenlerden huzr ehlinin gyesi, onu iinde bulunduklar zamnda bilmeleridir./ Sillerden ehl-i huzrun nihyeti onlarn ilmi Cenb- Hakk ve istidtlarna ilimleri yokdur. stimdlarna ilimleridir. ol zamanda ki, mevcdlardr. nk Cenb- Hak ile ehl-i huzr olan [26/a] kimesne cem at-i Hdy ister. Abdin yedleri zere zhire olsun. Cemsini Cenb- Hakdan bilirler ve vcdda mady mhede etmezler. Asl!.. / Zr onlar ancak isti'dd sebebiyle kabl ettiklerini bilirler./ Onlar bilirler ki, ol zamn- hzrda kabl ettikleri atyy kabul etmediler ill ol zamnda onlar istdt- cziyle ettiler / Ve onlar iki snftr: Bir s n f kabllerinden

isti'ddlarn bilirler; ve bir snf dahi ne eyi kabl ettiklerini isti'ddlarndan bilirler. Bu da, bu snfta istiddn bilinmesinden olan eyin tammdr./

140

Yan ehl-i huzr iki snftr. Snf- l aty-y kabllerinden istiddlarn limlerdir ve bunlar lem-i menden ve ayn- sbiteden kef etmediler. Zr bunlarn istiddlar olmayayd onlardan kabl vki olmaz idi. Snf- sn istiddlarndan bilirler ki, atdan ne bir eyi kabl ederler, ite bu snf evvelden etemmdir. / Ve bu snftan, imkn iin deil, acele olmasn isteyen kimse vardr. Muhakkak onun istemesi, imtislen Allah Tel'nn (M'min, 40 / 60) kavlindeki emri iindir. Byle olunca o,hlis kuldur. Ve bu du eden iin, istedi i eyde muayyenden ve gayr- muayyenden, himmete balants yoktur. Onun himmeti/gayreti ancak efendisinin emirlerini rneklendirmesidir./ Yan huzr-u snf- silnden bazs vardr ki, sul eder. Ve lkin isticl-i tab iin sul etmez. Belki mezkr olan yet-i kermeye imtislen sul eder. te bu abd abd-i mahzdr. Ve hlbki bu d iin himmete muteallika yokdur. Ol eyde onun Hakda sul eder. Mesl-i muayyenden ve gayr-i muayyenden . Zr onun himmeti seyyidinin emr-i lsine imtisl iindir.

/ Bylece hal, duy gerektirdiinde, eder./ Ayet-i mezkre imtisli iktiz eylese ubdiyyetten sul eder. nk ubdiyyet mahza emre imtisli iktiz eder yoksa kendi murd iin sul etmez. Zr murdlar msivllhdr yan Cenb- Hakkn rzsn taleb demekdir. ubdiyyetten sul

141

 / Hl tefviz ve sktu gerektirdiinde, skit olur. Bylece Eyyb'u ve ondan ba kas n mbtel kld . Ve Allah' n onlar onunla mbtel etti i eyin kald r lmas n istemediler. Sonra onlarn hli baka bir zamanda bunun kaldrlmasn isteyeyi gerektirdi. Bylece du ettiler. Bylece Allah, onlardan onu kaldrd./

Tevekkl alallh kavlinin hikemi zere glib olan hl tefvz ve skt iktiz ederse abd [26/b] ubdiyyetten iin skit olur. Tahkk Cenb- Hak Eyybu ve ondan gayr enbiy ve evliydan cemat-i kesreyi mbtel eyledi, ol belnn refini sul edeler. Pes sul ettiler ise Cenb- Hak onlardan ol bely ref buyurdu. Fehfaz m .. / /Ve dolay d r./ Yan mesln-fh olan Cenb- Hakdan tacl onunla tehr onun iin muayyen kaderden iindir. Zr hdis iin indellh vakt-i muayyen vardr ki, levh-i kaderde ona mukrindir ondan muteehhir olmaz ve onun zerine mukaddem dahi olmaz. /Bylece du, belirlenmi olan zamna uygun oldu unda, kabl etme ile sratlendirilir; ve dnyda veya hirette vakit, geiktirildiinde kabl, ya'n kendisine du edilen, geciktirilir; yoksa Allah'dan lebbeyk ile olan icbet geciktirilmez. Bunu anla!/ kendisine du edilen ile acele ettirme ve

geiktirme, Allah kat nda onun iin belirlenmi olan kaderden

142

Yan sul vakte muvfk olsayd icbete esra olur, meslnfh fil-hl it olunur. cbet iin muvakkt ve mukadder olan sulden mteehhir olsa y dnyda y ahiretde mesln-fh olan eyin husl mteehhir olur vakt-i mahssana dein lkin lebbeyk ile olan icbet tehr olmaz. / Onun bu ireti muhakkak kul Rabbine du ettiinde Rabbi buyur ey kulum der./ Cenb- Hak kavliyle kendi kendi zt- pki zere abdin daveti icbetini icb etti. Ve onun ve vad-i sdkdr. Eer abd Cenb- Haka du edip vakt-i muayyane tesdf etse ol dunn kabl vakt-i merhnesine mevkf olur. / Ve ikinci ksma gelince, o da bizim dudan olmayan ey ondandr kavlimizdir. Yni laf z bilakis hl ve istidd lisn ylad r. yle ki, dudan olmayand r. Bylece du ile benim istediim ancak onunla telaffuzdur. Zr nefs-i emirde, lafzla, vey hlle ve yahut isti'ddla du gereklidir./

Aty-y ilhiyyeden ksm- sn ol atdr ki, sul ile vk olmaz. Yan ol at ki, telaffuz ile olan sul olmaya zr nefsl-emrde atnn vsl indinde sulden lzmdr. Gerek lafzla gerek hl ile ve yhd istidd ile olmakdan hl deildir. Lafz ile olan sulin icbeti t hayr olunur amm lisn- hle ve istidd muvfk olursa icbet-i esra olunur. / Nitekim hamd-i mutlak laf zdan ba ka sahh olmaz; ve manya gelince onu hlin snrlamas gerekir. yle ki, Allah'n hamdine seni gnderen, ki o, ism-i fiil ile veya ism-i tenzh ile snrldr. / 143

[27/a]Yan nefsl-emrde atnn husliyn sulden lzmdr. Zr it sul ile mukayyeddir. Sulsiz mutlak olmak sahh deildir. ll lafzda sahh olur. n budur ki, hamd-i mutlak ebeden sahh deildir ill lafzda sahhdir. Ve amm manda lzmdr ki, onu hl-i takyd ile ol eyle ki seni Cenb- Hakn hamdine bas etti. Ol ey-i hamdi sana mukayyeddir ism-i fiil ile tenzhdir yan hamd-i mutlak gayr-i vkdr. nk hmidin hli ve vasf Hamd hlinde Hamdi takyd eder. / Ve kuldan olan isti'ddda shibinin uru yoktur; ve hle uru vard r. nk gndereni bilir, o da hldir./ Abdden hsl olan hl istidd- cziyye shibinin uru yoktur. Gmiz olduu iin ve hl shibi meardr. Bu hl shibi bis olan eye limdir ve sul dahi hle vkfdr amm istidd- sul ondan ahfdr.

/ Ve muhakkak onlar, ancak Allah'n kendileri hakknda sbika-i kazs sebebiyle, dudan men' eder. Bylece onlar, Hak'tan vrid olan eyin kabl iin mahallerini hazrladlar ve nefislerini ve maksatlarn kaybettiler.

Blda mrr eden atnn ksm- snsidir, bi-gayri sul vsl olur. Ol ashb sulden men etmez ancak onlarn ilmi Cenb- zzet iin mmileyh haklarnda sbkna kaz vardr. lm-i ezelde ne sbit olmu ise l redd-i lafz elbette redd olunmaz. Bu tife ki, kendi nfslarndan ve arzlarndan gib oldular yan mnselih olup mhede-i irdede mstark oldular.

144

 / Ve Allah'n ona ilmi, onun btn hallerinde, onun vcdundan evvel, "ayn" n n sbtu hlinde zerinde sbit olan ey oldu unu; ve Hak, ancak onun "ayn" n n ilimden Hakka ihsn etti i eyi verdi ini; ve o da sbtu hlinde zerinde sbit oldu u eyi bilen kimse, onlardand r. Bylece Allah' n ilmi ona nereden hs l oldu unu bilir./ Ksm- snden ol tifedir ki limdir. Hakkn ona ilmi onun cem- ahvline ol-eydir ki, ol tife zerine sbit idi. Yan ayn- sbitesinin sbtu hlinde ve vcd-i hriciyle aynn vcdundan ol dahi limdir ki, Cenb- zzet ona it etmez. Ancak onun ayn ona ilimden hakkna ne it ettiyse onun ayn Hakka it ettii ilimdir ki, onun zerine sbit idi. Ol snf- lim oldur ki, Cenb- Hakkn ilmi ne mertebeden hsl oldu.

/ Ve ehlullahdan bu s n fdan daha yksek ve ke fi daha ok bir s n f yoktur. Binenaleyh bunlar kaderin s rr na vk ft rlar./ Ksm- sn erbbndan bu snfdan al ve ekef bir snf yokdur. Bunlar srr- kadere vkflardr. [27/b] ve srr- kader her eyin ilm-i rabbnde malmiyyeti suveridir ki limde sbt hlinde onunla mteayyindir ki, ezelen ebeden vakt-i mahssada onu icr eder.

145

/ Ve onlar dahi iki ksm zerinedir: Ve bunu topluca bilen onlardan biridir; ve onu ksm ksm bilen de onlardan dieridir. Ve onu para para bilen toptan bilenden daha yksek ve daha tamdr. Zr o, kendi hakknda olan Allah'n ilmindeki eyi, ya Allah Tel ona ayn sabitesinin ilimden Hakk'a i't ettii eyi bildirmekle, ve yaht ona ayn- sbitesinden ve onun zerine olan nihyeti olmayacak hllerinin intikllerinden kef etmekle bilir. O da ok yksektir. Zr onun kendi nefsine olan ilmi, Allah' n ilmi menzilesinde olur. nk ilmin alnd yer birlik madenidir./

Ve srr- kader vkf olan tife iki ksmdr: Ksm- evvel mcmelen limdir ki, Cenb- Hakn ona ahvl-i zhire ve btnesine ilmi ayn- sbitesinin mktezs zeredir. Yan burhn ve mn ile limdir. Ksm- dier mufassalan srr- kaderi limdir. te bu al ve etemdir. Ksm- evvelden ki, ilmullhda sbit olan eye limdir. Onun ayn- sbitesi mteayyine olduu halde ol aynda Hakkn ilm eer neb ise vsta-i melek vey kalbine ilk inzl edip, talm eder. Eer abd vel ise ancak kalbine ilhm eder, zr ilmin ahz mden-i vhidedendir ki, lkin Cenb- Hakkn ilmi abdin ilmine mugyirdir. Cenb- izzetin ilmi ona liz-ztadr, bir emr vstasyla deildir ve abdin ilmi onun hakknda olan Cenb- Hakkn inyet-i vstasyladr. / Ancak muhakkak ki o, abd tarafndan, ayn- sbitesinin hllerinin cmlesinden onun iin o ikisinin nne geen, Allah'dan bir ltfdur./ Ancak bu kadar fark vardr ki, ilm-i mezkr abd cnibinden inyetullhdr ki, onun iin sebk etti, ol inyet dahi onun ahvlinden bir hldir.

146

/ Buna Allah Tel bildirdi inde onu, bu kef sahibi bilir./ Ey al ahvl-i ayna ol inyet-i ilhiyye bu kef shibi rif olur ki, Cenb- Hak onun ayn- sbitesi ahvline itl eylese demekdir. / Muhakkak o, sret-i vcd zerine vki' olan ayn- sbitesi halleri zerine Allah Tel onu bildirdi inde bu hlde Hakk' n bildirmesine yaratlmlarn genilemesinden, bilgi shibi olmak yoktur./ / Bu ayn- sbite onlarn ademi hlindedir. nk onlar niseb-i ztiyyedir. Onlar iin sret yoktur./ der ki kelm- mahzf iin. / Ancak muhakkak o kul cihetindendir./ nyet kavli ona iret eder. [28/a] / Ancak o kul cihetindendir. lh yardm onun iin ne geti. Hazretten bu yardmla onu bildi. lme mahss olan onun aynna Allh bildirdiinde hazret-i ehadiyyetden onu bilmez./ / Onun aynn yok olduunda ona onu bildirmez./ Yan hazret-i ahadiyyetde abd ayn- istihlkinde vhidiyyetde kendi ayn- sbitesine ve ahvline muttali olmaz. Zr vs-i mahlkda yoktur ki, Cenb- Hak onu ayn- sbitesine ve ahvline sret-i vcd zere vk olur. 147

 / Bylece bu sz ile biz deriz ki, muhakkak ilh yard m, ilmi ifde etmekte, bu kul iin, bu e itlikle ne geti./ Abdin ayn- sbiteye ilminden bu mikdr ilimle tahkk biz deriz ki, inyet-i rabbniye bu abd iin ilm-i ifdesinde bu msdt ile sebkat etti. yle ki, abdin ilmi onun ayn- sbitesine mstefd olduu gibi abdin hakknda ilmi dahi abdin ilm-i sbitesinden mstefddr. Zr ilim malma tbidir. /Ve buradandr ki, Allah (Muhammed, 47/31) "T ki biz bilelim" buyuruyor./ Cenb- Hakkn ayn- sbiteye ilmi aynn suverinden mehz olduu mertebeden Cenb- zzet buyurdu t ki biz bilelim. / Ve o, ma'ns muhakkak olan bir kelimedir. O kendisine bu me reb hs l olmayan kimsenin vehmettii ey gibi deildir./ Bu kavil bir kelimedir, ol madde gibi deildir ki, onu tevehhm eder. ol zt iin bu mereb hsl deildir. Esm-i ilhiyye itibriyle Hakka muzf olan ilim vcd-i ayn ve hd-i ayn zuhruna mtevakkfdr. / Mnezzihin gayesi akln zannettiini tenzhle bu hudsu, ilimde, Allh Teldan sizlerden mchede edenleri t ki bilelim diye sizi deneriz szyle balamak iin klmasdr. Ztn ayn olan hakkat iin deildir./ Tenzh-i akl ve vehmiyle mnezzihin gyeti ve ilm-i mertebesi ilimde huds ol ilmin taalluku iin eyitmesidir. Yan huds-i ilmin taallukundadr hakkatinde deildir ki, ztn ayndr. Fehfem!.. 148

 / Eer o, zid olan ilmi zt zre isbt etmese idi. / Eer akl ile tekellm olan zt- Hak zere ilm-i zyidi isbt etmesidir. Fe li teemmel. / Bylece taalluku zt iin deil, onun iin kld./ Taaluku ilim iin eyledi, zt iin etmedi. Bu takdrce bir vechle bundan fesd lzm gelir. nk zt zerine zid ile bir eyi har isbt eyledi. / Ve bununla ehlullhdan shib-i ke f ve uhd olan muhakkktan ayr ld ./ Akl ile mtekellim olan mnezzih zt zere ilmi isbt etmekle ehlullhdan kef ve uhd shibi olan muhakkkdan munfasl oldu.[28/b] / Sonra ihsnlara dnelim. Bylece biz deriz ki, muhakkak ihsnlar, y ztiyyedir yahut esmiyyedir./ Yan badeh biz atyt beynna rc edelim. Tahkkt y ztiyedir ki, ulhiyetten tecell ile vsl olur ve y esmiyyedir ki, hazart- esmiyyeye mahssdur ve onlardan vsladr. Fehfem!..

149

/ Zat olan minah ve hibt ve atyya gelince, ilh tecellden ba ka o ebeden Bunun gayr olmaz ./ Minah ve hibt ve aty ztiye gerek rabbniye ve rhniyye olsun ulm ve marif ve tecelliyt gibi ve gerek keyniyye-i unsuriyye olsun ebeden vk olmaz. ll tecell-i ilhden ve zttan tecell ebed ve vk olmaz. ll mtecell-i lehin istidd sretiyle bundan gayri eyi vk olmaz. /Bylece kendisine tecell olan, tecellyi grdnde Hakkn aynasndan kendi sretinin d ndakini grmedi./ Tecell-i ilh mtecell-i lehin sreti zere olduu takdrce mtecell-i leh kendi nefsinde ol tecell-i grdkde mirt hakknda kendi sretinden gayri grmedi. / Onu grmek mmkn deildir./ ve ayn- kll olan Hakk mhede mmkn deildir. / Ve kendi sretini, ancak onun iinde grdn bilmesiyle beraber, onu grmek mmkin deildir, zhirde yne gibi. Sen onda sretleri grd n zaman, muhakkak sen sretleri ve yhut sretini ancak onun iinde grd n bilmen ile beraber, onu gremezsin. / Yan abd mtecell-i leh lem iken ol kendi sretini grmedi ill Hakda grd. Ve vcd-i mirtda zhirde mirt gibi nitekim sen onda suver-i mhede etsen onun cirmini mhede edemezsin. lmin var iken ki, sen suveri vey kendi sretini mhede etmedin ill mirt iinde ettin demek. 150 olmaz. Ve zttan olan tecell dahi istidd sretiyle kendisine tecell olandan baka ebeden olmaz.

/ Allah Tel bunu, zt tecellsi iin, bir misl olarak meydana kar p onu tayn etti, t ki kendisine tecell olan onu grmediini bilsin. Ve r'yet ile tecellye bundan daha yakn ve daha benzer misl yoktur./

Mirtta zhire olan sretin mhedesi indinde cirm mirtn adem-i mhedesin Cenb- Hak ibrz eyledi ki, onu tecell-i zt iin nasb eyledi ve tecell-i mirtdan ebah ve ekrab misl yokdur. / Ve ynada bir sreti grdn vakit, nefsinde ynann cismini grmee al . Elbette onu hibir vakit gremezsin./ Mirtda zhir olan srete senin ruyetin taalluk ettii vaktde sen nefsinde cehd eyle ki cirm-i mirt mhede edersin elbette onu mhede edemezsin. iir: [29/a]

Senindir Hakkn deildir. Zr Hakkn tecellsi onun sret-i hayynda ve vcd- Hakk mhede edemezsin ol sreti Onun gayri onu idrk edemez. Pes mhede eden onun aynyla mhede eder. / Hatt grnen sretlerde bunun mislini idrk edenlerden bazs, grnen sreti grenin gzyle yna aralarnda hsl

151

oldu u fikrine kap ld . Bu ona ilimden k dir oldu u eyin en bydr. Ve emr bizim dediimiz ve ona zhib oldu umuz gibidir./ Hatta mr suverinde bunun mislini mirtta sretin ruyeti katnda cirm-i mirtn adem-i idrkini idrk eden kimesnenin bazs zhib oldu ki, mirtda meriyye olan sret basar- r ile mirt meynnda hsladr, mirtda deildir. Bu zikr olunan idrk ve yhd bu mezheb ol kimesne iin ilimden ona bli oldu ki, eyin azam yan ilminin mbellii ve mntehsdr ve amm emr-i hakkatde ol ey gibidir ki biz onu dedik, ona zhib olduk. / Ve biz bunu Ftht- Mekkiyye'de beyn ettik./ Fthatda beyn olunan ey ki: / .. /

152

/ Ve sen bunu tatt n vakit, yarat lan hakk nda onun stnde bir gye olmayan gayeyi tattn./ Eer sen bizim beyn ettiimiz ilmi zevk etsen idi ol gyet-i ilmi bulurdun ki, mahlk hakknda onun fevkinde bir yokdur. Fehfem!.. / Byle olunca bu derecelerden daha ykseine ilerlemede doymazlk etme ve nefsini yorma! / Yan senin nefsin tama etmesin taab ekmesin bu dereceden al derecede saddan iin [29/b] /Bu ilimde vey vcdda bu dereceden daha yksek bir derece yoktur./ Bu ilimde vey vcdda bu dereceden al asl bir derece yoktur. / ve ondan sonras ancak adem-i mahzdr./ nsn iin bu derecenin m badi deil ill adem-i mahzdr. / Halbuki O'nun "ayn"n n gayri de ildir. Bylece emir, kart./ Hlbki esm-i ilhiyye ve niseb-i ztiyye-i ahadiyye ayn itibriyle zt- Hakkn gayri deildir. Bi-hasebil-hakkat sen zt- Hakkn mirtsn. Pes emr muhtelit ve mehm oldu. Zr Cenb- Hak senin nefsine mirttr ve sen Hakkn esmsna mirtsn. Zr esm-i ilhiyyesinin ayndr. Al hasebit-tecell esm ve sft sende zuhr etmidir yan Cenb- Hakkn sftna mazhar olmusun.

153

/ Bizden ilminde chil ve hayrette kalm olan kimse " drkin idrkinden acz, idrktir" dedi./ Verese-i Muhammediyyeden bazs hayret ilminde cil oldu. Hakla halk meynnda temeyyzden mncer oldu. Acze itirf edip idrkin idrkinden acz idrktir dedi. / Eb Bekr es-sddk (r.a) dedii gibi: Ve bizden bilen kimse bunun gibi demedi; ve o szn en ycesidir. Belki ilim, ona susmay ihsn etti, aczi ihsn etmedi./ Ve bizden bazmz mazhariyyet-i klliyyeye lim oldu ve kil ol gibi aczi beyn etmedi. Ve bu kavil kavl-i muteberdir ki, skt etti. Sktu dahi keml-i marifetden madddur.. / Raslllh (s.a.v) bir yl hurma aalarn alamaktan insnlar men etti. Hurma yetimedi. Dedi ki: Siz dnynzn ilerini iyi bilirsiniz. Muhtabnn fazletini isbt etti. Hkmnde Hz. merin fazletini isbt etti. Bununla berber onun makmn ve mertebesini ktlemedi. / / Ve bu, Allhla lim olan n en ycesidir; ve bu ilim, htem-i rusl ve htem-i evliyadan ba kas iin de ildir.Onu grmez ilimden ald eyi inkr etmez enbiy ve ruslden bir kimse ancak

154

)rasl-i htem miktndan grr. Yani bizim nebmiz Muhammed (a.s ondan bakasndan feyz bulmuyor./ / Ve evliyadan bir kimse grmez, ancak son velnin mi kt ndan grr./

lim-i

billh

olan

tifenin

alsdr

ve

ilm-i

billh

mertibinden bu mertebe liyedir. Ve bu ilm-i asle hsl deildir. ll htem-i rasul iin ve bu ilm-i enbiy ve rasulden bir ahad- mhede etmez. ll rasl-i htem miktdan ve evliydan bir ahad dahi onu mhede etmez. ll vel htemi miktdan mhede eder. Hz. eyhin bu kelmnda rihler meynnda ]ihtilft- kesre vuka gelmidir. [30/a 155

 156

/T ki muhakkak rasl onu grmez yani onu mhede etmez ne zaman onu grse yani ne zaman onu mhede etse htem-i velyet miktndan baka./ /Yan o Muhammed (a.s) bizim nebmiz (a.s) nbvvet miktndan mhede ettii gibi./ Yan tahkkan rusl [30/b] rusl (a.s) ilm-i mezkru mhede ettiklerinde onu mhede etmezler ill htem-i evliy miktndan mhede ederler. /./ / Zr rislet ve nbvvet yan nbvvet-i ter ve rislet-i ter kesilmitir. Velyet ise kelime-i Muhammediyye-i ilhiyye

157

sonsuza dek kesilmez. Rasller evliy olduklarndan dolay onu grmezler yan onu mhede etmezler bizim zikrettiimiz eyi htem-i evliy miktndan baka. O Muhammed (a.s)dir. Nasl olurda evliylardan onlarn dndadr./ Yan nbvvet-i ter ve rislet-i ter munktattandr ve velyet-i ilhiyye ebeden munkata olmaz. Mrseln evliy olduklar cihetle bizim zikr ettiimiz ilmi mhede etmez. Ne keyfiyet ile ki, evliydan enbiynn mdnu olan kimesne ondan ahz etmeye. Bu takdrce eer cem-i kemlt ve mehmid-i cemin ahadiyyeti mertebe-i keml-i insniye ilhiyye-i ztiye olursa btndaki velyet htem-i velyet nebiyyin (a.s)dir. Ve onun cemiyyet-i zhiresine mahss olan ebul-beer dem (a.s)dr ve onun btnyyet-i rh-i cemiyyetine mahss olan s ruhullhdr ve mertebe-i maneviyye-i hakkyye btnda cemiyyet-i ahadiyye meynnda cemsine cem-i mahss olan htem-i hssa eyh-i ekberdir. Ve bu htemin hatm-i nbvvete nisbeti ibn-i sulbnin nisbeti gibidir. Ve rhullh olan Hz. snn hatm-i nbvvete nisbeti ibn-i gayr-i sulbnin nisbeti gibidir. Cenb- Hakn tecellsi ebeden munkat olmaz. Eer ahadiyyetden cem cem-i huss ahadiyyet-i velyet olacak olur ise onda kaim olan htem-i velyet-i Muhammadiyye-i hssadr ki, mertebe-i hatmiyyede nebiyyin aleyhis-selmn ekmel vrisdir ki, Hz. eyhdir. Eer ahadiyyet-i cem cem-i mm-i ahadiyyeti olacak olursa ahadiyyet-i cemiyye insniye-i kemliyyenin btn rhunda kim olan rhullh ve kelimetullh olan s (a.s) mene-i uhrda alel-tlk htem-i velyet-i mmedir. Pes htem-i rusln btnndan [31/a] ve velyetinden Cenb- Hak ona hassa olan ulmu izhr murd eylese htem-i rusln ekmel veresesinden ol velyetde mteayyin olan htem-i evliy sretiyle izhr eder ki, htem-i rusln hasentndan bir hasenedir ve hakktini mezhirden bir mazhardr. Ve mikt- htem-i evliydan murd rasl olursa nbvvet Hakka halfe olduu btnda olan velyeti sfat- ilhiyyedendir. Fehfem!. / Eer hteml-evliy,

158

hkmde hteml-rusln eratden getirdi i eye tbi' olursa yan Allah kat ndan bu, onun makam n ktlemez; yan hteml-velyet ve bizim zhib olduumuz eye de zt dmez./ Yan htem-i evliy hikemde tbi olduysa terden htem-i rasl min indillh getirdii eye mnkz olmaz. / Muhakkak o, yan hteml-evliy bir vecihden olur ubdiyetle muttasf olmasndan dolay bir vecihden daha yksek olduu gibi iner. Yan enbiy miktndan ilmi alyor./ Pes htem-i evliydan min vech-i inzl olunur. Nitekim ol min vech al olursa ve inzl olduu vech budur. Zr ubdiyet-i kmile ile muttasfdr ve ubdiyet-i etimme olan cem-i eydan inzl olur ve cem-i mezhirde vchi ilhiyye kif olur. /./ / Bylece bizim zhir olan eratmzda mer (r.a)in fazl hakknda bizim yolumuz olan eyi / yan esirlerin ldrlmesini/ kuvvetlendiren ey ortaya kt. / yan bu hussda mer (r.a)in fazleti ortaya kt./ Bedir esirleri hakknda onlara hkmetmek ve hurma aalarn alamak hakknda. Bylece kmil iin her eyde ve her mertebede kendisi iin bir nceliin olmu olmas lzm gelmez./

159

 Yan bizim zhir eratimizde Hz. merin isri-i Bedir hakknda katl ile hkm etmekle vk olan fazl hakknda zhir oldu. ol ey ki, meyyeddir ki, biz ona zhib olduk ve dahi tebr-i nahl hakknda zhir oldu. Nitekim isr-y Bedir hakknda Hz. Rasl ashb ile mvere buyurdukta Hz. Sddyk onlardan fidye ahz edip, onlarn halslarndan sevb grd. Hz. mer kllsinin katline hkm eyledi. Pes Hz. Rasl Sddykn kavlini terch etti ise yet-i kerme Hz. merin reyine muvfk nzil oldu. Bu fazletle Hz. mer Sddyk- ekberden efdal olmak lzm gelmedi. Nahl kazyyesi dahi bunun gibidir ki, Raslullh siz dnyanzn ilerini daha iyi bilirsiniz buyurdu. Bunda n- nbvvet dahi halel lzm gelmez. [31/b] / Ancak nazar-i racl, ilm-i billah - onun n yce oldu- mertebelerindeki nceliidir. / /yan onlarn dny rtbelerine nazarlar olmad bilakis kim rabbini bilirse muhakkak ne geer. Muhakkak sizin Allah indinde en erefliniz gnahlardan en ok saknannzdr, dedii gibi. (Hucrt; 49/13) onlarn istei oradadr. Ve havdis-i ekvna gelince, onlarn havt r nin ona ba lant s yoktur. / Yan ricl-i blinin nazar ilim billh mertibinde vk olan tekaddmedir. Onlarn matlublar ilm billh mertebesinde olan tekaddmdr. Ve amm havds-i ekvn- havtrlarnn onlara taalluku yokdur ki, onlara bul ile ve ey-i hdise adem-i tl ve ur ile onlara naks lzm gele. Belki onlar zere havdis-i ekvnn inkif onlara naksdr. Zr ekvn havdis-i umr-i hissiyyedendir. / gerekleir yan hakkat vechi zerine bil o zikrettiimiz ey/

160

Yan mertebe-i velyetin htemiyyetini zikr ettik ki, bununla mil ol. / Bu dier bir tarkle htemi velyetin akdemiyyetine balama beyndr. Dedi; / / Ne zaman ki, Neb (s.a.v.)e nbvvet, kerpiten bir duvar ile temsil olundu;/ Yan neb (a.s) nbvvet-i ryda lebinden bir hit ile temsl olundu. Keenneh nbvvet-i neb (a.s) rysnda veyht haylinde kerpden bir duvr suretinde temsl oluna ki, duvr kmil ola bir kerp yerinden gayr hazret-i Rasl ol lebin-i vhid oldu. Onun basinden evvel hit- nbvvet ol lebinsiz nks idi. Ve ol mebs oldukda ol lebin-i vhid ol hitn selimesini sedd edip, hit-i nbvvet onunla kmil oldu. /Bylece Reslullah (s.a.v.) cevba gelince bu kerpi oldu. u kadar ki Reslullah (s.a.v.) n, dedi i gibi ancak tek bir kerpiten ba ka kerpi grmez. Ve htem-i evliyaya gelince, onun iin de bu r'y gereklidir./ Yan lebine-i vhide mevzinda gayr-i hitda nks grmedi, onun iin lebine-i vhide grd ol lebine ki fddadr. Zr fdda nbvvet sretidir ve zeheb velyet sretidir. Hz. Rasl nbvvet ile zhir olup davet etti ve velyet ile zhir olup davet etmee memr olmad ve amm htem-i evliy onun iin bu rydan lzmdr. Yan Rasln grd ryy grmek ve yhd temsl ettii eyi ryda grmek ona l-bddr. Zr htem-i rusln vrisidir. Her rasln vrisi olan vel lzmdr, ol rasln ahvline muttali olmak.

161

/ O ey ki raslllh (s.a.v) onunla temsil oldu ve duvarda iki kerpi yerini grr./ Yan htem-i evliy ryda ol hit sretini grr ki, Hz. Rasl onunla temessl olundu [32/a] ol htem-i evliy ol hit mevzn grr ki hit ol lebineteynden nks ola. Fehfem!.. / Kerpi alt n ve gm tendir. Bylece alt n ve gm ten duvarda noksn olan iki kerpici grr. Ve alt n kerpile ve gm kerpile tamaml yor. Bylece onun kendi nefsini bu iki kerpicin yerinde kalplanm grmesi gerekir. Binenaleyh htem-i evliya bu iki kerpi olup duvar tamm olur./

Evvelki mhede ettii hitin lebini zehbden ve fddadan ola. Ol lebineteyn ki, onlardan nksdr ve onlar ile kmildir. Cenb- izzet velyeti ve metbyyeti ona lebineteyn sretinde temsl eder ve kendi nefsini sedd ettii ryda mahede eyleye. Bu takdrce htem-i evliy ol lebineteyn olur ve onunla vcdna hit-i kmil olur.

162

 yle ki, fddatn keml-i tahrat ve nrniyyeti ezyed olduundan sir madenden zehebe akrabiyyeti ziydedir. Zr fdda murr- zamn ile sreti mnhall olur. Nitekim enbiynn mevtiyle nbvvet munkat olduu gibi. Amm zehebe zevl ve adem rz olup fen bulmaz ve velyet dahi munkat olmaz. Enbiynn nbvveti dnyya mahssdur, amm velyet ahrete mahssdur. Fehfem!.. / Onun iki kerpici gren olmasn gerektiren sebeb, muhakkak onun zhirde htem-i rusln erat na tbi' olmas dr; ve mevz ndaki ona zhir olan gm kerpitir. Ve o ey ki, ahkmdan kendisine tbi' olur. Nitekim o, sret-i zahiriyle o eyi, s rda Allahdan ald gibi./ Yan bu sebeb htem-i zhirde htem-i rusl erine tbidir. Onun tabyyetidir ve ona tbi olmas lebine-i fddaya mevzdr. Bu htemi evliynn zhiri sretidir. Ve dahi ol hikemde ki, htem-i rusle tbidir, onun sretidir. Nitekim htem-i evliy Allhdan srda hizdir. ol hikemi ki, sret-i zhirde ol hikemde mttebidir. Yan htem-i evliy erat- zhire sretinde bir 163

hikemde htem-i rusle mttebidir, ol hikemle muttasfdr ki, bi-gayri vsta ]srda onu Allhdan ahz eder. [32/b / nk o yan alan gibi onun sz iin delildir. grr yani mhede eder emri oldu u ey zere. Onu byle grmesi gerekir. / mhede eder. Lzmdr Yan htem-i evliy ki, seyrde Cenb- Hakdan ahz ettii hikemi sret-i zhirde onda mttebidir. Ve er-i htem-i ruslden onu ahz etmitir, byle mhede etmi ola. Aliyyl-Kr eyhin murdn fehm etmeyib herze-g olup n eyhe halel verici kelmda bulundu. Amm ondan efdl fukahdan Keml Paazde dedi ki:

164

 // / O bt nda hbe olan kerpicin yeridir. Muhakkak o, rasle kendisiyle vahyolunan melekden al yor oldu u madenden ald ./ Yan hikem-i btnda Cenb- Hakdan ahz etmek btnda lebine-i zehebiyye mevzdr ki, onun velyeti cihetidir. Zr htem-i evliy ol madenden ahzdr ol mlk rasl aleyhis-selma onunla [33/a] onunla ve hayy olunur. Ol mlk ondan ahz eder. Fehfem!..

165

/ Eer sen benim i ret etti im eyi anlad ysan, senin iin faydal ilim hs l oldu./

Eer sen fehm etin ise, ol ey ki ben ona iret ettim, senin iin ilm nfi oldu. Ol ey budur ki, bu vel htemin rasl (a.s)a mertebe ve zt ve ahvl ve amlde tabyyet-i kmilede dahi verset-i mile olmala ona ilim billhda mtebevviyyetden t bakyyet it olundu. / Bylece her neb dem zamanndan son nebye varncaya kadar, yaratl vcdu vey geciktirmesi, ancak htem-i neb miktndan almasyladr. Zr o, onun hakkati ile mevcddur./ Hz. dem zamnndan hir neb olan nebiyyin (a.s)a varnca enbiynn kllsi ki, mebsdur onlardan bir ahz yoktur ill htem-i rusln miktndan ahz eder olur ve eeri kim, tynyyet-i vcdu sir enbiydan mteahhirdir. Zr ol hakkat-i Muhammediyye sreti zere zhirdir. Zr Hz. Rislet-meab tasavvurda mukaddem ve vcdda mahhardr. / O da peygamberimizin "Ben peygamber idim; halbuki dem su ile amur arasnda idi" kavlidir./ / vcd- aynsi ile ve vcd- rhnsiyle ilim ile "ayn" arasnda idi. Bylece hteml-enbiy miktndan olduu zaman velyetin hakkatinden ilmi alrlar. Velyeti alan kimse ve onlarn hepsi raslllh (s.a.v.)dandir. Alnan her eye bizim raslmz iltimas eder./

166

 / Ve enbiydan bakas, ancak gnderildii zaman neb oldu./ yle ki, htemn-nebiyyn hakkatiyle mevsf olup rhniye ve ulviyyede olmala mehuz- kll olduu bu kavl-i erfi teyd eder ki, ben neb idim ve hlbki dem vcd-i ayniyyesiyle m ile tyn meynnda vcd-i ruhniyyesiyle ilim ile ayn meynnda idi. Ve htem-i rasln gayrisi bil-fiil neb olmad ill bas olunduu hynde olundu. Bu takdrce nebiyyin Hz. demden mukaddem neb olup, cem-i hakyk ve ervh onun miktndan sbit olacak. Badel-dem cem-i enbiy onun miktndan ahz ettikleri fe-bi tarkl-evldr. / Ve bylece htem-i evliya vel idi; halbki dem, su ile amur aras nda idi. Ve evliydan ba kas , ancak velyet artlarn tahsl ettikten sonra onunla ittisfda itlk- ilhiden vel oldu./ / Velnin vellerden olmas vey onun sznn illeti ancak velyet-i eritin tahslinden sonra mteallikdr.[33/b]sir velnin vel olmas ise ahlk- ilhiyyeyi tahslden sonradr./ / Allah' n Vel ve Hamd ile isimlenmesinden dolay d r./ Kez htem-i evliy dahi vel idi ve hlbki dem m ile tyn meynnda idi. Ve evliydan onun gayrisi vel idi olmad ill ahlk- ilhiyyeden olan erit-i velyeti tahsl ettikden sonra ahlk- ilhiyye ile ittisf olduunu Cenb- Hak veliyy-i Hamd diye tesmiye eyledi. Bu takdrce velyet iin akdemiyyet sbit olur nk vel esm-i ilhiyyedendir. Zr velyet Hakkn sfat- ztiyyesidir. yle ki, nbvvet sfat- zhiredir, velyet sfat- btnedir ve zhir htem-i

167

nbvvet hazret-i rislet ile kimdir ve ol mikt htem-i nbvvet ile tesmiye olunur. Ve btn dahi kezlik ekmel-i veresede htem-i velyet-i muhammediyye olan vel ile kimdir ve ol mikt htem-i velyet ile tesmiye olunur. Bu takdrce cem-i evliy ve rasul htem-i nbvvet miktndan ahz edilir. Onlarn ahvl ve uslu olan esmnn sat- ihtas hasebiyle ve mereb-i hatmiyyet-i muhammediyyeye mahss olan ulm-u cem-i evliy dahi mikt- hatem-i velyetden ahz ederler ki, ol ki hazret-i eyhdir. / Bylece htem-i rusln velayeti haysiyyetinden, onun htem-i velayete nisbeti, enbiy ve rusln ona nisbeti iindir./ / erefli klnan hteme dnyor denilir./ Htem-i rasuln velyeti haysiyetiyle htem-i velyet onun nisbeti enbiy ve rasuln ona nisbeti gibidir. mdi velyet-i hssa-i muhammediyyenin hakkatde mteayyin olan htemi evliydr. Ona mahss olan evvel mikt velyet-i hass-i muhammediyye ilhiyye-i ehadiyye-i cemadr. Htem-i rusl nbvvet-i teryye-i muhtdr ve htem-i velyete nisbeti sir rusln rasl-i htem-i miktndan ahz- nbvvet nisbetleri gibidir. /Bylece vel, rasldr, nebdir./ Ve vel ve rasl ve nebdir. Btn veldir ki velyeti hasebiyle bi-gayr-i vsta Hakdan ahz eder. /Ve htem-i evliya, veldir. Asldan alan vrisdir; ve mertibin mahididir./ Ve htem-i evliy veldir sret-i ezeliyyesiyle ve zhirde htem-i rusln erne tabyyeti ile cem- ulm ve ezvkna ve ery ve

168

ahkmna vrisdir ve kevniyyeye mhiddir. Hakkat mertebesinde ol mertebeden kll zerine mtefeyyizdir. Fehfaz!.. / Ve o, efat kapsnn almasnda Muhammed (s.a.v.)in hasent ndan bir hasenedir ./ /O Allah telnn kavline irettir: Rabbin sana verecek ve sen rz olacaksn (duh; 93;5) [34/a] ve ben efaat kapsnda veled-i demin efendisiyim. hadsine iretin ilkidir. / ve htem-i evliy ve htem-i rusl/ Yan hazret-i rasl cemat-i enbiy ve evliynn mukaddemidir ve bb- efat fethinde veled-i demin seyididir, hasentndan bir hasenedir. Bu takdr zere mukaddeml-cemat ve seyyid kavli cer ile Muhammed iin vk olur. . /O efat kapsnn almasyla cematin ve veled-i demin seyidinin nne geti. belirledi./ Yan efaat kapsnda seyyidleri snrlad. zel durumu ummletirmedi./ Yan hl-i hss tayn eyledi. Bb- efat fethinde siydetini kayd etti, tamm etmedi. Eer ona seyyid-i veled-i dem kavliyle iktif edeydi ummen siydeti sbit olur idi, gerek efat bbnda gerek kemlt- ilhiyyede. / Ve bu zel hl ilh isimler zerinedir. Yan eit ile sir cematin zerine ne geti ve rasl sir cemat zerine ne geti ./ Yan rusl bu dem'in

ocuklarnn efendisi ve cematin nde geleni olan htemr-rusl

169

hl-i hssdr ki, feth-i bb- efatdr. Esm-i ilhiyye zerine tekaddm eyledi. Bu nevdir ki, evvelkisi hakkat-i Muhammediyye cemyye-i ilhiyye nefs-i rahmniyle taayynt- ilhiyye mertibinde taayyn- evvel mertebesinde rislet-penhn efatiyle helkdan hals olur. kincisi, esm-i ilhiyye ve gaybiyyede her birisi haznesinde mahzne olan sr izhr etmekde avlim ve mezhirde izhr etmek efat eder ve slis ki, esm-i klliyenin mazhar olan enbiy ve ruslden her birisi vcd- unsuriyyede bir ism-i hssn mazhar olup, ol ismin azbndan onu efat eder. / Byle olunca ism-i Rahmn, Mntak m katnda bel ehli hakk nda ancak fi'nin efatinden sonra efat etti. Bylece Muhammed (s.a.v.) bu zel makmda efendilie ykseldi./ sm-i rhmn efat etmedi, ism-i mntakm indinde ehl-i bel hakknda. ll esm-i ilhiyyeden finin efatinden sonra pes hazret-i rislet bu makm- hsda siydete fiz oldu.

/ ve ism-i rahmn lemler iin rahmet ve ona makm- efaat oldu. Ve esm-i celliyyesiyle berber esm-i kahhriyye belirlenmedi. Kalb-i Muhammed Allh isminin mazhar olmad onun vcdu mazhar oldu. Eer icdnda rahmnn rahmetiyle berber olmasayd, ism-i kahhr ve intikm ve gadab sfatlar mevcd olmazd./

170

/ Bylece mertebeler ve makmlar anlayan kimseye bunun gibi kelmn kabl onun zerine g gelmez./ Yan bir kimse mertib ve makmt fehm eylese bunun gibi kelmn kabl onun zere dvr olmaz. / Bylece o bir taraftan en yce olduu gibi bir taraftan da enzel olur./ Ve bu kelm ile / Bylece htemr-rusl onun velyeti haysiyetindendir. Onun velyeti iin mhrle berber nisbeti kelmmla berber rusl ve enbiynn nisbetidir./ [34/b]meselini kabl etmek sn olur. Zr hakkat-i muhammediyye hakkat-i vhidedir, zhir-i nbvvetdir ki, mikt- htem-i enbiydr ve btn velyettir ki mikt- htem-i evliydr. Badez hazret-i eyh nbvvet ve velyet ahkmn beyndan sonra minah- esm-i ilhiyyeye bed ve ur edip buyururlar: yan balama(ihsn etme) yan hazrt- esmiyye ki her bir hazrttan it olunur. Fehfem!.. / Bil ki, muhakkak Allah Telnn halkna olan ihsn, Ondan onlara rahmettir; ve onun hepsi esmdand r./ Bil ki, Cenb- Hd kendi halkna it ettii atysndan onlara rahmettir. Ve itnn kllsi esmdan vsladr.

171

/ hsn eden Allh tel ki, O katndaki kendi haznelerinin bekisidir, bu ile ism-i hs yed-i zerine ancak bilinen bir kaderle kar btn ihsnlar kastediyorum- zt ve sftn kapsayan ilh hazretden baka arttrmaz./

/ Rahmet-i hlisaya gelince k ymet gnnde dnyda lezzetli r z ktan hlis bir tayyib gibidir./

Cenb- Hakdan halka olan rahmet-i aty ya rahmet-i hlisadr. Dnyda rzk- lezzden tayyib gibi dnyda mutayyib olduundan hiretde keder azbndan hlisa olur. / Bunu Rahmn ismiyle ihsn eder. O da at-y rahmndir./ Yan tayyib olan rzkdr ki rahmet-i hlisadr, ism-i rahmn at eder. Ol rzk ki aty-y rahmniyedir. / Ve yahut onun rahat imesini ta'kb eden kt ilac n iilmesi gibi, / Yan kerih olan devnn rb gibi ki, ol devnn rb rahat ikb eder demek. / Ve o ilh ihsnd r. Zr, ilh ihsn isimlerin hizmetilerinden bir hizmetinin iki eli zerine olmas ndan ba ka, O'ndan ihsn n bo olmas mmkn olmaz./ 172

Ve dev-i kerhin rb at-y ilhiyedir . Zr cenb- hddan tlk mmkin deildir. Ol it-i sedene-i esmdan bir sdinin yan bir hdimin yedi zere vk olmakdan gayri. Zr cem- esm Allah, er-rahmn isminin hademesidir. / Bylece Allah ba'zan kuluna Rahmn'n iki eli zere ihsn eder. Bylece ihsn, o vakitte mizca uygun olmayan veya maksada meyl ettirmeyen ve buna benzeyen karklktan arnr. / Vakit olur ki, Cenb- Hak bir at-i abdine it eder, rahmnn yedini zere pes at hlis olur. ol eyden ki, ol vakitde taba mlyim olmaya veyhud garazna inle etmeye ve buna [35/a] ebh ne ise / yan bir vakitte Allh vsiin iki eli zere ihsn eder, bylece yayar./ vakit olur ki, Cenb- Hak abdine aty it eder . sm-i vsi yedini zere at muta-leh olan abdin zhir ve btnna ve rh ve tabatna ve cem- ahvline mm ve mil olur. / Allh kulunun murdn bilir./ / vey zerine yan bir vakitte veriyor hakm(in iki eli zere verir.) Bylece en iyi vakitte nazar eder./ Yan ism-i hakmin yedini zere it eder. Ol vakitte Cenb- Hak aslah olan emre nazar eder. Mesel dev-i kerhin rb rahmeti ikb ettiine nazar buyurdukta Hakmin muktezs budur ki, ol vakitde ahsa mnsib ne ise onu it eder. nk abde lzm olan budur ki, rhat- kesreden iin kerhet-i kalleyi tahamml eyleye. Zr rahmet rhat ikb eder ve Hakk- Hakm onunla mumele eder. Ona enfa ve aslah olan eyle / vey iki eli zerine yan verdii vakit

173

Cebbrn, bylece yerine ve kulun mstehak olduu eye nazar eder./ Yhd ism-i Cebbrn yedini zere it eder. Pes cebbr mevtn ve abd ne eye mstehakdr ona nazar eder, cebbr abdin kesrini cebr eder ve ftn izle eder, onunla cebr edip slh ve def eder. / vey zerine verdii vakit gaffrn iki eli, mahalle nazar eder. / Yhd ism-i gaffrn yedini zere eder. Gaffr mahalle ve abdin hline nazar eder ki, abd onda sbittir. / Bylece eer cezlandrmaya mstehak olacak bir hl zere olursa, ondan onu rter./ Eer gaffra iktiz eden mahal bir hl zere olacak olursa ol hl zere ukbete mstehak olur. Pes gaffr ol mahal ukbetten setr edip himye eder. / Vey cezlandrlmaya mstehak hl zere olursa cezlandrlmaya mstehak olduu hlden onu setr eder./ Eer mahal bir hl zere olacak olursa ol hl zere ukbete mstehk olmaz. Gaffr onu setr eder, iki hlden hl deildir demekdir. / Bylece gnahs z ve yard m olunmu ve korunmu olarak isimlendirilir. Ve bundan ba ka, bu eit/cinse ekillendirmez./

Yan ukbeti cb eder hlden mestr olan kimesne masm ve mtenbe ve mahfz tesmiye olunur ve bunlardan ayri ki, ve bu neva mkil ola mesddur.

174

/ Ve kendi katndaki haznelerinden bekisi olduundan dolay ihsn eden Allah'd r./ Yan ism-i hss hazretinden it eden Cenb- Hakdr, ol ism-i hzan olduu cihetle Cenb- izzetin hazininden it eden Cenb- Hakdr. / Bylece o bu emr ile, ancak bilinen bir kaderle kar r./ Cenb- Hak [35/b] ol at-y hss ihrc etmez. ll kader-i malm zere ki, muta-leh olan kbil-i silin istidd onu kabl iin istid eder ol emirde mahss olan ism-i hssn yedini zere. / Bylece Adl ismi ve onun ihvn iki eli zere her bir eyin yaradln ihsn etti./ Cenb- Hak her eye it eyledi onun kbiliyeti istid ettii aty ki, onun iin mahlk ve mukadderdir. sm-i adlin yedini zere ve onun ehavt olan muksid gibi. Allh elem bis-sevb. / Ve Allhn isimleri sonsuz olsayd onlardan olan ey ile bilinir ve onlardan olan ey sonsuzdur./ Esm-i ilhiyye eer Hakm gayr-i mtenhiye olduysa malm olur . Onlardan sdr olan eser ile ve eser dahi gayr-i mtenhdir. Fehfem!.. ism-i hss n n iki eli zere,

175

/Ve eer sonu olan asllara dnyor olsayd, o mmht- esm, vey hazart- esmdr. / Eer hakm esm-i ilhiyye usl-i mtenhiyyeye rcia olduysa Cenb- Hakkn mmeht- esmdr vey hazart- esmdr ki, onlara esm-i ztiye derler. Hayy ve lim ve murd ve muksid gibi demekdir. / Ve hakkat zerine orada esm-i ilhiyye ile kinye olunan bu kyaslamalarn ve yak nla malar n tamm n kabl eden tek bir hakkatten ba kas yoktur./ Eer Hakm esm-i ilhiyyeyi gayr-i mtenhiye oldu ise ondan sdra olan sr gayr-i mtenhiyye hasebiyledir. Bu neseb ve izfetin cemsini kabul eder, onlardan esm-i ilhiyye ile kinye olunur. Fehfaz!.. / Halbki hakkat, sonu olmayan ey zerine ortaya kan her bir isim iin bir hakkat olmasn ihsn eder./ Ve halbki hakkate it eder ki, il-m-l-yetenh zhir olan her bir isim iin bir hakkat- sbite olan ol isim ol hakkat ile ismi hirden mtemeyyiz ola. Ve ol hakkat ki, isim onunla ism-i hirden mtemeyyiz olur. Allh elem / Kendisinde itirak ortaya kan ey deildir./

Her ismin hakkati vcd-i vhide Hakkn ayn deildir ki, esm meynnda itirk vk olur. Fehfem! / Bylece bunun dieri olmad mlumdur./ Malmdur ki, bu atyye-i hssa atyye-i uhrnn

176

ayn deildir. / Bunun sebebi esmnn farkl olmasdr./ Atyyt meynnda vk olan temeyyze sebeb temeyyz- esmdr. Ve esmnn temeyyz hakyk- mtemyizedendir yoksa vcd-i vhideden deildir. / te bu ona sylenen haktr./ Bu [36/a] bu zikr olunan adem-i tekerrr ol mevhb Hakdr ki, ona tavl olunur. Yan ona itimd olunur. / Ve bu ilim t (a.s) ilmi oldu./ Yan hibenin ilmi hazret-i tin ilmidir. Zr hazret-i t eb-i evvel-i evvel olduu iin vehb ol sretidir. / Ve onun rhu, rhlardan bunun benzerinde

konuanlarn her biri iin yardm edendir. Hatmin rhu mstesnd r. Bylece o, ona madde olarak gelmez ancak Allhtan gelir. nk rhlardan bir rhtur. Belki btn rhlar iin mdde olmas onun rhundand r. / Yan t aleyhisselmn rh- ervh- kmmelden atyt- ilhde mtekellim olan cematin kllsini mmiddir. Hatemin rhundan gayr-i n budur ki, ona mdde gelmez. ll Cenb- Hakdan ervhdan bir rhdan gelmez belki onun rhundan cem- ervhda mdde olur.

177

/ E er onun cesedinin her bir paras n n terkibi zaman nda, bunu kendi nefsinden akletmiyor olsayd ;/ Eer Hakm hatm-i evliy cem- ervha mdde olup onlara mmid olduu Cenb- Hakdan bi-gayr-i vsta mstemid olduun kendi unsuriyyesinin terkbi zamnnda fehm etmedi ise de, zr hicb- tab ve terkb-i cesedi-i unsuriyye mnidir. / O limdir (terkb-i unsuriyyesi cihetinden) childir./ Htem-i velyet hakkat rtbesiyle limdir. Cem- ervha onun rhu mdde olduun ve terkb-i unsuriyyesiyle onu childir. / Bununla asl vasflar kabl ettii gibi zdlar ile vasflanmay kabl eder./ Htem-i velyet ezddyla yan ilim ve cehl ile ittisf kabl eder. / Cell ve Ceml gibi. Zahir ve Bt n ve Evvel ve hir gibi. Ve o, kendinin ayn d r; onun gayr deildir./ Yan vcd-i vhid Hak olan asl- ezdd ile insf kabl etdi, Cell ve Ceml gibi, ve Zhir ve Btn ve Evvel ve hir gibi. Halbki bu ezdd kabl eden vhid-i vcd kendi vcdunun ayndr, kendi vcdunun gayri deildir. / O, bilir, bilmez, ve idrk eder, idrk etmez ve mhiddir, mhid deildir./ Htem-i evliy hakkat ve zt ile limdir. Terkb-i unsur ile lim deildir ve rifdir, rif deildir mhiddir ve mhid deildir. Onun asl olan vcd-i vhid-i ezdd kabl ettii gibi ol dahi kabl eder. / Ve bu ilim t olarak isimlendirildi. nk onun ma'ns "hibetullah'd r. Binenaleyh s nflar n n ve nisebinin ihtilf zere, ihsnlar n anahtar onun yedindedir./ Ve bu ilim atyt sebebiyle hazret-i tin ismiyle tesmiye olundu. Zr luat- ibrniyyede tin [36/b] mans hibetullhdr ve mefnih-

178

aty onun yedindedir, asnf ve nisbetin ihtilf zere ve ihtilf masdr- aty olan esmnn ihtilfndandr. / Muhakkak Allahn dem iin hibe ettii eyin ilkini hbe etti; ve ancak ondandr.nk ocuk babasnn srrdr./ Cenb- Hak deme hibe ettii sin evvelkisi hazret-i t idi. Onu evvel vehb etti. Cenb- Hak emr-i vehb etmedi, ill yine demden hibe eyledi. Zr veled ebnin srr olan feyz-i ilhye vehb-i sretidir. / Ve onun szdr: ocuk babasnn srrdr. Yan o babasnn vcdunda rtlmtr ve bil-kuvve onda mevcddur./ / Ondan kt, ve ona dnd./ Yan nee-i unsuriyye ve nee-i ilhiyye sretiyle demden hur etti ve deme id olduu ona hibe olmak iin, /yan rahimden et paras bir nutfe sretinde ondan kt ve ona cesede dhil olucu olduu hlde insn olarak onun sretinde ona dnd. Ve onun hakkatinde deme iret vardr. Hakkn srr nk ondan zuhr eder ve dn de onadr. Bunun iin btn vellerin sonuncusu ilh srlarn kifi s (a.s)dir. Muhakkak ben babama gidiciyim ve sizin babanz semvdir. Bylece

179

hakkatte Hak zerine baba ismi mutlaktr. Ve eer rhul-kuds zerine mutlak zhir olsayd./ nde mansnadr. / Reslllh (a.s)n Onu grmek iin oru tutunuz, Onu grmek iin iftr ediniz. Yan onu grme katnda./ yle ki, Hazret-i dem hricden arb gelmedi. ol kimesnenin indindeki fehmi Cenb- Hakdan ahz etti ve bunu ahz eden limdir ki istidd hasebiyle ayn- sbitesinden ahz eder. / Ve ihsnn hepsi bu mecra zerine olutadr./

Ve kevnde vk olan atnn kllsi gerek idi. bd zere vesit ile vsl olsun ve gerek vech-i hir ile olsun bu mecr zeredir. / Ve ehlullahdan bazlar mstesn her bir kimse bunu biliyor deildir. Ve muhakkak emir bunun zerinedir./ Yan bir ahad bu ilmi rif deildir. Tahkk emr-i indillh bunun zerinedir ki ehlullhdan bir ferdin gayrdr ki, bunlar kesretde vahdeti mhede ederler. Lkin hssl-hss dahi vahdette kesreti mhede ederler ve bir de saf-i hlsatl-hssa vardr ki, onlar dahi hdn beynini cem ederler.

/Yan kefi gren, marifden kendi katnda olmayan eyi kendisine vahyeden ve bundan nce onun elinde olmayan eyi ihsn eden bir sureti grendir. Bylece bu suret onun ayndr; gayri deildir./

180

[37/a] Yan kef sahibinin hazret-i ilhiyye ve kevniyyeden bir hazretden bir sreti ve bir ahs mhede etse ki, ona ilk eder. Marif-i rabbniye ve ulm-u ilhiyyeden onun indinde hsl olmayan ey ve ona bir at-y ihsn eder ki, bu ilkdan evvel onun yedinde ol at mevcd deil idi. Ol sret-i mehde shib-i kefin ayndr, onun gayri deildir. Allhu elem. / Bylece kendi nefsinin aacndan kendi ilminin yemiini toplar./ Yan nefs-i eceresinden kendi ilmi semeresini verir. Ol sret-i meriyye Onun ayn- sbitesi arzndan gars olunan ecerenin sretidir. Ve ol sretten ilk olunan ilim onun ism-i eceresinde bil-kuvve olup zhir olan ulm kendi ism-i eceresinin sretinden zhir olan ulm ismrn cem ve ahz eder. / Parlak bir cisim karsnda, kendisinden hsl olan sret-i zhire gibidir./ Gayrh cism-i sakl mukbelesinde ol shib-i kefden zhire olan sret gibidir ki, ol mer olan onun gayri deildir. / Ancak muhakkak mahalde ve hazrette ki, kendi nefsinin sretini onda grd, onunla karlat, bu hazret hakkatiyle bir vecihden onda grlen sretlere dnt./ ol mahal yhd hazret-i ilhiyye ve kevniyyeden ol hazret ki, shib-i kef olan r onda kendi nefsi sretini ona ilk eder. Ol mer olan sret bir vecihle ol hazretin hasebiyle munkalib olur.

181

 / grnd gibi./ Nitekim kebr mirt- sarde sar zhir olur. Fehfaz!!. / Mstetl aynada olursa mstetl olur./ Yan mirt- mstetlede mstetl zhir olur. Ve bu darb- meseldir ki, lem-i emr ile lem-i ervh mazhariyetine. Zr tl lem-i ervh iindir, sreti emsile olduklar cihetle. Fehfam!.. / Hareketli aynada olursa hareketli olur./ Yan mirt- mteharrikede mteharrik zhir olur, m-i cr gibi. Ve bu dahi hakkan ve halkan ve farkan alet-tevl dimiz-zuhr olan tecelliyt iin darb- meseldir. / Ve ba'zan hazret-i hssadan sretin tersini verir./ Vakt olur ki, mirt- nzire hazret-i hssadan sretin intiksn it eder, m gibi. nk bir ahs tahtnda ki, me nazar etse sretini onda mtenekkise grr. [37/b] / Ve bazan muhakkak ondan zahir olan eyin aynn verir. Bylece rnin sa na mukabil olur./ Nitekim byk ey, kk ynede kk

182

Vakt olur ki, mirt- rye it eder. Sretinden zhir olan eyin ayn mirt ona it eder. Ol sretten ayn- mukbil olur rnin yemnine ol hazretde sretin ayn- zhire olur aks-i zhir olmaz. / Ve bazan da onun sa , rnin soluna mukabil olur. O da glib iin grlende genelde det menzilesindedir./ Vakit olur ki, mirtda zhir olan sretden yemn-i rnin yesrna mukbil olur ve bu meryda liyedir ummda det-i menzilesindedir. Zr det budur ki, mirtda meriyye olan sretin yemn rnin yesrna mukbil olur. / Ve hark- det ile sa, saa mukabil olur ve terslik zahir olur./ Ve hark- det ile ol sretin ayn rnin yemnine mukabil olur ve intiks zhir olur. / ve bu, yan zikredilen ihtilf, onun hepsi, bizim onu aynalar menzilesine indirdiimiz, kendisinde mtecell olan hazretin hakikatinin ihsnndandr./ htilf- mezkrun kllsi mtecell-fh olan hazretin hakkatini itdr ki, biz ol hazreti mirt- menzilesine tenzl eyledik. Mirtda zhir olan sret geri rnin ayndr, lkin mirtn hussiyeti hasebiyle zhirdir. 183

/ sti'ddn

bilen kimse, onun kabuln bilir; ve

kabuln arif olan her bir kimse, her ne kadar onu mcmelen biliyorsa da, ancak kabulden sonra istiddn bilir./ Yan bir kimesne ki, istiddn rif olsa kendi kabln rif olur. Ve her kimesne ki rif oldu istiddn rif olmak lzm gelmez. ll kablden sonra lzm gelir ve eer hakm kablel-kabl mcmelen onu rifdir, velkin tafslen onu rif deildir. / u kadar var ki, zayf akllarn ashbndan olan ehl-i nazarn ba'zs, kendilerinin indinde sbit olduunda, yan ehl-i nazar Allah' grrler. Muhakkak O, diledii eyi yapandr. Allah zerine hikmete zd olan eyi ciz grdler. Halbuki emr, nefsinde onun zerine deildir./ At-i ilhyi kabl ve Cenb- Hakn fiili ve kudretinin tealluku kavbilin istidd hasebiyledir. Cenb- izzetden ahz eden muhakkkn indinde dahi byledir. ll ukl- zaife ashbndan ehl-i nazarn bazs grrler ve onlarn indinde sbit oldu ki, Cenb- Hak fall-lim yedr. Cenb- Hak zere hikmet mnkz olan eyi zeredir. Ona mnkz olan eyi tecvz ettiler. erkn ve meseli gibi cd- adem ve bunlarn emsli ve hakkat- emrden [38/a] muhtecib olduklarndan iin / ve bylece bu hikmet kendisinde mtecell olan hazreti hakkatinin ihsnndandr./ kavlinden istisn olmak dahi cizdir. / Ve ite bunun iin nzr olanlarn bazs,

bakasyla ve ztla zarretin isbtna ve imknna dmanlk etti ./ Yan ehl-i nazarn bazs zaf- ukllarndan hikmet-i ilhiyyeye mnkz olan eyi Cenb- Hak zere tecvz ettiklerinden iin mtekellimnden nzzrn bazs nefy-i imkna ve biz-zt ve bil-gayr vcbun

184

isbtna advv etti. yle ki, vcdda vcibul-vcddan gayri yokdur ve mmtenin vcdu mmtenidir. Ve lkin vcibul-vcd biz-zt vcib olmak vrdr ve bil-gayr vcib olmak vardr ve biz-zt vcib olan Hakkn vcdudur ve bil-gayr vcib olan lemin vcdudur. Pes biz-zt vcib olan onun iin bizzt adem-i imtin vcib olur. Fehfem!.. / Ve bizden hakkate erenler, imkn isbt eder; ve onun hazretini ve mmkini ve mmkinin ne ey oldu unu ve onun nereden mmkin bulunduunu; ve halbuki onun bi-aynihi vcib-bi'l-gayr oldu unu bilir./ Yan bizden nefs-i emrde hakyk- mhede eden muhakkk imkn isbt eder ve onun hazretini rifdir ve mmkinin hazretini vey mmkini rifdir ki, bi-hasebil-hakkat mmkin ne eydir ve mmkin kank(hangi) hazretden ve ol bi-aynih vcib bil-gayrdr. Onlar mmkin-i vcd mteayyinedir ve onun hazreti lem-i akldr. Ve mmkn olsa nr- vcd ile taayyn hasebiyledir ve vcib olmas vcd- Hakla mevcd olmas cihetledir. / Ve kendisi iin vcb gerektiren gayr isminin nereden sahh olduunu / Ve rifdir ki, kank (hangi) hazretden mmkn zerine sahh oldu? Gayr-i ismi ki onun iin vcb- iktiz eyledi vcd vcib-i bil-gayr oldu. Yan mmkint zere ism-i gayrin tlk- ztiyye sebebiyle olan imtiyzt- ztiyye ve nisbiyye cihetiyledir. / Her ikisi de oluuyla berberdir. Onlardan her ikisinin de zelliinde deiiklik yapmaz./

185

Yan onlarn gayriyyetini cem- tlkyyesi ehadiyyetindedir ki ona mahssdur deil cezda mevcd deildir. / Bu tafsli ancak ulem-i billhn hslar bilir./ Ve bu tafsli bilmez ill hsst ulem-i billh bilir. Fehfaz m zekern h. / Ve bu insn cinsinden doan son mevld, t(a.s)n "kadem"i zerine olur; ve o onun esrrlarn taycdr./ Yan [38/b] hazret-i tin kademi zere hir mevld vk olur ki, nev-i insnden mevld olur ve ol mevld hazret-i tin esrrn hmildir. yle ki, ibtid-i hazret-i dem cem-i esm-i ilhiyyeyi cmi olup badehu hazret-i deme mevhb hazret-i t cmidir. Badehu rahmn ismine mazhar olan hazret-i Sleymn aleyhis-selm cmidir. mm hazret-i Sleymndan evvel cmi olan hazret-i Hallullahdr, badehu hazret-i s bunlarn kffesini cmiul-kelim olan seyyidin sallllh aleyhi ve selemdir ve badeh btnda ve velyetde evliy olan Ali ibni Eb Tlib ile ibtid olundu. Bu takdce htem-i evlddan murd veled-i mehddir. Bazlar s aleyhis-selm bazlar mehd derler ise de bu kaviller zafdir. Zr htem-i evldn mevld- sn olduundan bu kaviller mstekm olamaz. Zr hazret-i snn mevldi mukaddem olup arz- Arabda tevelld etmidir. Kezlik hazret-i mehd dahi Mekkede ve yhud Tifde tevelld edecekdir. mm htem-i evld veled-i Mehd olduu halde bu bht zil olur. / Ve ondan sonra bu insn nevinden bir ocuk yoktur. Binenaleyh o, ocuklarn sonuncusudur./

186

Yan hazret-i t aleyhis-selmn kademi zere mevld olan veledden sonra bu nev-i insnde bir veled yokdur. Pes ol htem-i evld- insniyyedir. / onunla beraber doar yan hteml-veled onun kz kardei yani ocuk / ve hteml-evld ile mean onun uht mevlde olur. Fehfem!.. / Ondan nce kar; ve onun ba onun iki aya arsnda olduu halde, ondan sonra kar./ Yan hteml-evldn uht ondan evvel kar ve ol dahi uhtden sonra kar. Onun rusu htnn raculi katnda olduu halde . Allh alem. / Ve onun doumu in'de olur; ve onun dili, onun ehrinin dilidir./ Yan ve htem-i evldn mevlidi bild- snde vk olur. Zr sn bild- irkin akssdr ki onun versnda imret yokdur. Nitekim htem-i evld nev-i insnn hiri olduu gibi ki, onun versnda insn- mteerri yokdur. Ve onun lgat-i beled-i ehlinin lgatidir. Yan kelm ve dini esnf- insniye mertibinin har ki, mertebesindedir ve kavminin mezhebi tenshdur ki, tecvz etmez. Ve tensh mezhebinin srr onlarda nesh-i evld intc eder ve bild- mamrenin akss olan Sn onun mevldi olduu iretdir ki kemlin hirini mntec olan hkmn inzli nihyete bli oldu [39/b] / Ve erkekte ve kadnda ksrlk siryet eder. Binenaleyh onlarda doumsuz nikh ok olur./ Htem-i evldn velyetinden sonra riclde ve nisda akm-i sr olur. Onlarda nikh ok vildetsiz ve z olur ki, vildet-i zhire vk olur. Yan

187

sreten insn gibidir hakkatde behyim tabati ile tabatlenir. yle ki mteerri olmayb gibi nefisleri ve itihlar neye meyl ederse ona myil olub hay ve nmuslar olmayb tark- dalletde kalurlar. / ve onlar davet eder yan htem-i evld onlarn kavmini / ya n veled-i mehd / Allha, icbet olunmaz/ Yan veled-i Mehd ki, htem-i veled kavmini Cenb- Haka davet eder velkin icbet olunmaz. Zr istiddlar neshi mntecdir ve nesh dahi adem-i hidyeti ve adem-i icbeti mntecdir. Allah kabz eyledi inde. / Ve Allah onun zamnnda olan m'minleri kabz etti, hayvanlara benzeyen kimseler kald ./ Yan Cenb- Hak htem-i evld ve onun zamnnda olan mminleri kabz eylese onlardan sonra bk kalan behyim gibi kalr. Nez billh tel.

/ Helli

hell

ve

haram haram bilmezler. Tabiat

hkmyle, akl ve er'den soyutlanm ehvet ile tasarruf ederler. Bylece insan sretinde hayvanlar kalrlar./

Yan hell ve harm harm bilmezler tabat hkm ile tasarruf ederler mzn- akldan ve kann- erden mcerrede olan ehvet ile srf sret-i insnda kalrlar hayvnt olduklar halde. Fehfem!.. / Bylece onlar zerine kymet kopar./

188

Onlar zerine kymet kim olur. / Raslllah (a.s)n buyurduu gibi: Kymet ancak insnlarn erlileri zerine kopar. Allh srt- mstakmi dileyen kimseyi hidyete erdirir./

KELME- FASSIDIR yle ki, Hazret-i t aleyhis-selmdan hazret-i Nha gelince zaman fetret-i mtetvil ve ahd-i nbvvet bad olmala Hazret-i Nhun kavmi esm-i mteaddideyi ecsm ve ehs zan ettiler. Ve med dahi cismn mahz kys ettiler. Onlarn hl cb ettii tenzhe davet oluna. Hazret-i Nh dahi hikmet-i subbhiyye ile ref-i ebih iin davet-i tenzh ile bas olundu. Lkin zevk- Muhammed zere tenzh ayn- tahdd olmala Hazret-i eyh lisn- Muhammed ile der ki: / Bil ki, muhakkak, hakkatler ehli yan nda Cenb- ilh'de tenzih, ayn- tahdd ve takyddir./ yan tahkk sen bil ki, ehl-i hakyk indinde Cenb- ilhiyyede tenzh ayn- takyddir. Zr Hakkn muhaddestndan [39/b] tenzhe muyir olan eyden onun temyz nedir ve onu bir eyden temyiz eden ya mtemeyyiz-anhn sfatna mtenfh olan sfata temyz eder. Bu takdr onu bir sfata takyd ve bir hadd ile tahdd eder. Onu takydden tenzh eder. / Bylece tenzih eden kimse ya childir, veya s'-i edeb sahibidir./ mnezzehe ya chil ve yhud s-i edeb sahibidir. Yan bir eyden Hakk tenzh eden mnezzehe ya ol eyde Hakkn zuhrunu rif ve mhid deildir. / Velkin onu tlak ettiinde onunla kil olur./ Lkin chil ise ms-i edebdir. Ve tenzhi tlk etseler onunla kil olsalar NHYYEDE HKMET- SUBBHYYE

189

bir vecihle tenzhi ve bir vecihle tebhi isbt etmeseler belki mutekidlerini isbt edib onun zere vkf olsa cehl ile ve s-i edeble muttasf olurlar. Fhfez / M'min olan ve eratler ile syleyen kimse, tenzh etti inde tenzh katnda durdu unda ve bundan ba ka grmedi inde, muhakkak edebe ayk r hareket eder; ve Hakk' ve raslleri yalanlar./

Yan eryi ile kil olan ki mmindir. Hakk tenzh etse ve tenzh indinde vkf olsa ve tenzhden gayr grmese tahkk s-i edeb eder ve Hak ile rusl-i ekzb eder. / Muhakkak bilindi ki, mefl iin bin almet deildir. Muhakkak ilh kurallarn lsnlar Hak Tel hakknda konutuu zaman, ol bir eyle onunla konuur ki, ilk mefhm zere ummda onunla getirdiler. Bu hussda dilin vecihlerinden her mefhm zere bu lisnn yerinde hangi lsn olursa olsun getirdiler./

Bhuss malm oldu ki, elsine-i eryi-i ilhiyye Cenb- Hakn hakknda ntka olmasa ntk olduu ey iin onu getirmediler ve onunla nutk etmediler. ll ummda mefhm- evvel zere ve huss zere her mefhm zere getirdiler ve nutk ettiler ki, ol lafzn vchundan fehm olunur. Ol lafz kang(hangi) lisn ile olursa ol lisnn vaznda fehm olunan her mefhm zere rusulden her birisi nutk etti. ol lisn ile ki, onun ile mrseldir. Nitekim / "Kur'n yedi batn zere nazil oldu./ vrid oldu. Ve kezlik

190

 / Bylece yetten olan ey dnda Onun zahr ve batn her bir harf iin haddi ve matla vardr/ vrid oldu. yle ki, lem-i fk- nsutiyyede bir kimse zahr-i Kurann tefsrini lim olup batn- Kurann tefsrini inkr iderse cmed-i mebbeh peldir. Ve bir zt- kirm Kurann zhiri btnn cem etmi olursa Mslim sen-i saddir. Ve lem-i cebertta bir kimesne hadd-i Kurann tefsrine lim olursa mmin rif-i reddir. Ve lem-i lhutda bir kimse Kurnn [40/a] matla- tefsrine lim olursa Muhsin-i kmildir. Bu tevchlerin kllsine lim olmak al mertibihimdir yan Kurann zhrini tefsr hilfete mteallikdir. Batnn tefsr velyete mteallikdir. Haddini tefsr versete mteallikdir. Matlan tefsr mehbbiyyete mteallikdir ki, hteml-enbiyya mahssdur. Bade-z bir kimesne Kuran- azm-n kendi reyiyle mfessirden veyhud stz- kirmdan sem etmeksizin tefsr iderse kfir olur. Kfri ahkm- Kurn ve sebeb-i nzln ve sahbiye istindn chil olduu iindir. Eer ilhmsz Kurn tefsr ederse kfir olur. Zira dekyik-i kaviyyesini Hazret-i rubbiyyette cem irtn chil olduu iindir ve eer hadd-i Kurn Kabe-i ulhiyyetden izin sdr olmakszn tefsr eder ise kfir olur. Kfr marif-i dekyik ve sft- cebertiyyeyi chil olduu iindir. Eer matla- Kurn hazret-i uzmya duhlde izin olmakszn tefsr ederse kfir olur. Kfr husl-i tahret-i kbrya ve knh- hafiyesine lem-i nsutiyyette istim arttr. htimal ki, zuhrunu istim eyleye. Muttali eyleye. Tefsr eyleye. Zira istimda sem-i kalb arttr ve bu mezkrt tefsr eden zevt- letif-i seba ile elhamdlillh dn-i zta mnhasrdr. Yan hamd Cenb- izzete mahssdur demenin mansn cevrih azsn Hakda istiml edib hamd ederse bu hamd de hamd-i latfe-i kalbiyedir. Eer dnya ve m fhdan teberr edib vcibl-vcda tevecch- tm eyleye. Tevecch edib hamd eder ise bu hamde letif-i nefsiyye tesmiye olunur. Eer vasat- cennda mirt- kalbini lem-i hadesden hfz edib vech-i kerme muhzt ederse bu hamde latfe-i kalbiyye tesmiye olunur. Ve eer mhade-i mirtda srr- ifda skt ederse hamd latfe-i srriyye tesmiye olunur. Eer latfe-i kalbiyyede kllet-i iltift ve murkabe-i mirtda kesret ile itil eder ise hamd latfe-i rhiyye tesmiye olunur. Ve eer yt beynndan mirt- mhadede hayrette kalr ise hamd latfe-i rhiyye tesmiye olunur. Ve eer kf- kalem ile olan kitb- cmi-i 191

mestrda Hakk mtlaa yan makm- mahmdda nr- Muhammediyyeden levhin lm zhir olsun iin rahmniyyete ini ahz edib hamd eder ise hamd letif-i hakkiyye tesmiye olunur. Allhu alem hakkate m zekernhm. / "lem O'nun sreti ve hviyyetidir; ve o, ism-i Zahir'dir" diyen kimsenin fehminden baka O, onlar n her birinden btndr./ Yan fehmin kllsinden btn olan Hakdr. yle ki, fehm-i mahdd olan fhimin istiddndan [40/b] ziyde olan ey ile btndr. ll ol kimesnenin fehmden btn deildir ki tahkk-i lem Hakkn sreti ve hviyetidir ve lem ism-i zhiridir. Zr onun fehmi mahdd deildir. /Muhakkak O, ma'nsyla, zahir olan eyin ruhu gibidir. Bylece O, btndr./ Nitekim hak man cihetiyle zhir olan eyin rhu yani hakkattidir ki kayd- butn ile mukayyeddir. Pes Hak btndr ve btn dah Hakkn hviyyetidir. / Bylece O'nun, lemin sretlerinden zhir olan eye nisbeti, rh- mdebbirin srete nisbeti (gibi)dir./

Suver-i lemden zhir olan eye Hakkn nisbeti rh-i mdebbirin srete nisbeti gibidir. / nsan n haddinde, mesel onun zahir ve bt n al n r./

192

Onun haddinde ahz olunur. Mesel insan zhir ve btndr. Zr rh ile sretden mrekkebdir. Bi-hasebis-sret zhirdir ve bi-hasebir-rh btndr. Ve insan zhir ve btn ile mahdddur ve zhiri btn ile kimdir. Ve btn zhir ile zhir ve kendi ahkmn mazhardr. / Ve her mahdd dahi byledir./ Yan ve her mahdd dahi insan gibi hadd olunur. Zr bir ey iin sret-i tm hsl olmaz. ll onun zhirini ve btnn zikr etmekle olur. / Bylece Hak, her bir had ile mahdddur./ Hak mahdddur ve her had ile ki, onunla her mahdd mahdd olur. Fahfaz mzekernh. / lemin sretleri, onun sretlerinden her lem iin hs l oldu u kadar ndan ba kas zabt etmez ve ku atmaz; ve her bir sretin huddu bilinmez./ Halbki suver-i lem mnzabt olmaz. Ve dahi ihta olunmaz. Ve lem suverinden her sretin huddu bilinmez. ll her lem iin onun suverinden hsl olduu kadar. Pes Hak suver-i lem hudd ile mahdd olur. Velkin suver-i lem mazbt ve muht deildir.

193

/ te bunun iin Hakk'n haddi mehl olur. Muhakkak Hakk' n haddi, ancak her sretin haddini bilmek ile biliyor. Bunun husl ise muhldir. O yle ise Hakk' n haddi muhldir./ Suver-i lem mnzabt olmad iin Hakkn haddi mechl olur. Ve Hakkn haddi malm olmaz. ll her sretin haddi ilm ile olur ve bunun dahi huslu muhaldir. [41/a] / Hak mahal hasebiyle yaratlmlarda ortaya kar. Ve Hakk'n ma'rifetinde tenzh ve tebh arasn toplayan ve onu iki vasf ile icml zere vasf eyleyen kimse, lemin sretlerinden olan eyin kuatmasnn olmamas iin, tafsl zere bylece mmkn deildir. / Yan bir kimesne Cenb- Hakn marifetinde tenzh ile tebh meynnda cem eylese ve icml zere vasfeyn ile onu vasf eylese n budur ki, tafsl zere vasfeyn ile onu vasf etmek mstahildir. lemde suverde olan eye adem ihtadan iin tebh zhir ve ehdet kesrettir. Ve tenzh btn u aybdr ve vahdettir. Bu takdirce rif muhakkak Hakkn hakkat-i vhidesi itibariyle ki Hak onunla haddr. Ve cem-i taayyntdan Hakk tenzh eylese ve suver-i lemde Hakkn tecellsi itibriyle tebh eylese tenzh ile tebh beynini cem eylemi olur. / Ve bunun iin Neb (s.a.v.) Hakk' n ma'rifetini, nefsin ma'rifetine balad da: "Nefsini bilen kimse muhakkak Rabb'ini bildi" buyurdu./

194

Yan icmlen nefsin marifeti icmlen Hakkn marifetini mstelzim olduundan iin hazret-i rislet Hakkn marifetini nefsin marifetine rabt eyledi. /./ / Ve hadd senin zahir ve btnn kapsar./ Ve hadd senin zhir ve btnna mildir. Yan sen hayvn- ntk ile tarif olunsan hadd senin zhirine cismindir. Zr cism-i nm ve hass u mteharrik bl-rddedir. Senin btnna ki rhdur mil olur, ntk demekle. Zr rh nefs-i ntkadr. Pes Hakkn sana rh olduu senin rhniyeti ve cismniyetinden ki zhir ve btndr. Mrekkeb olan vcdu ki mildir. yle ki, senin [41/b] zhir btnndan mrekkebe olan sret ki rh gibidir.

195

 / Zr kalan sret, onu idre edici olan rh ondan zil olduunda, insn olarak bak kalmaz; fakat onun hakknda "o, insn sretine benzeyen bir srettir" denilir. Binenaleyh o sret ile aatan ve tatan olan insna ait sret arasnda fark yoktur; ve o srete insn ismi onun zerine, ancak mecz ile hakkat ile deil tlk olmaz./ Zr rh ile bkiye olan sret-i insniye ki onu mdebbir olan rh ondan zil olsa ol sret-i insn olduu halde bkiye kalmaz. Velkin ol-sretin hakknda denilir ki ol bir sretdir ki insan sretine ebihdir ve rhsuz olan sret-i insniye beyni ile haeb ve hacerden olan suvere insniye meynnda fark yokdur. Ve ol srete ism-i insn tlk olunmaz. ll mecz ile tlk olunur. Hakkat yle deildir. /Bylece ulhiyyetin haddi yan Hak iin, hakkat iledir; mecz ile de ildir./ Yan Cenb- Hak iin ulhiyetin haddi hakikat iledir. Meczen deildir. Her ey helk olucudur. Yalnz Rabbinin vechi bkidir mcibince tecell-yi ztn zuhru indinde suver-i ehs u btnann istihlk indinde zt- Hak ulhiyet ile muttasf olmakdan ayndir. Fahfaz.. / Diri oldu u zaman insn n haddi gibi./ Yan insan haddi bil-hakka mtehakkik olur. Zr insn hayy olsa insnn haddinde zhiri ve btn ahz olunduu gibi.

196

/ Ve e er insn n sretinin zhiri, kendisini idre eden rhunu ve nefsini kendi lisn ile, verse / Nitekim insan sretinin zhiri lisn- zhir ile onu mdebbir olan rhuna ve nefsine hmidir. Zr onun beks ve hayat ve insniyyeti onunladr. Fefham / Onu idre eden yan onu terbiye eden. Bylece Allah dahi lemin sretini, ki o, meleklere it olan sretlerin ve ervh- meleklere it rhlar n btnnn sret-i cem yyesidir, Onun hamdiyle k ld ./ Sret-i lem ki Cenb- Hakn zhiriyyeti ve hviyetidir ki suver-i melekiyye ve ervh- melektiyyenin cemsinin sretidir. Cenb- Hakkn hamdiyle mseccem eyledi. Yan kendi nefsine hmide eyledi. Zr lem-i sretin kym Hak iledir. menn ve saddekn. / Fakat insn onlarn tesbhini anlamaz, nk lemde sretleren olan eyle kuatmaz./ [42/a] Lkin bizim imkniyyetimiz vcd hissiyle takydimiz hasebiyle cem-i suverin tesbhini fehm etmez. Zr lemde suverden olan ey ihta edemez. nk suver-i lem ecns u env zeredir. /Bylece hepsi, Hakkn lisanlar olup, Hak zerine sen ile konuucudur./ Suver-i lemin kllsi elsine-i Hakdr. Elsine-i Hak olduundan Hakka sen ile ntkadr . Ve li-zlik. 197 bylece

 / Ve ite bunun iin yan "Hamd, lemlerin Rabbi olan Allah'a mahsstur" (Fatiha, 1/1) dedi./ Ve li-hz suver-i lemin kllsi elsine-i Hak olduundan hamd Cenb- rabbl-lemne mahssdur. / vglerin akbetleri ona dner. Byle olunca sena eden ve sena olunan ancak O'dur./ Avkb- sen Cenb- Haka rcidir. Cenb- izzet msenndr. Ve msenn-aleyhdir. Yan cem-i suver lemin avkb- sens Cenb- lemyezel hazretlerine rcdir. / E er sen, tenzih ile sylersen mukayyid olursun; ve eer tebih ile sylersen muhaddid olursun./ Eer tenzh ile kil olacak olursan yle ki Hakk tenzh edecek olursan tebhsiz Hakk mukayyed olursan nk msivdan Hakkn tenzhi msivdan ihrc ile onu takyddir. Eer sen tebh ile kil olacak olursan tenzhsiz Hakk muhaddid olursun. Zr tebh tahdddir. / Eer sen iki emir ile sylersen sedd eken olursun; ve marifde imm ve seyyid olursun./ Eer sen emrin ile kil olursan tenzh ile tebh beynini cem edib zhirde tebhe ve btnda tenzhe ve tebhde tenzhe ve tebhde tenzhde tebh ile kil olursan mertibde umru mseddid olur. Sen yhud nefsini tark- sed zere cil olursan ve marifde imm ve seyyid olursun.

198

 / kilik ile syleyen kimse ortak isbt edici oldu; ve teklik ile syleyen kimse dahi tevhd eyleyici oldu . Orta isbt edenin kuvvetiyle ortaktr. / Yan ol kimse ki ef ile kil olsa yan vcd- Hak ile isbt edib onun hdunu ef olsa Hak iin erk-i msbit olur. Zr vcdda Hakk ve halk mhade eyler. Hakk halkdan tenzh eder. Ve ol kimse ki efrd ile kil olsa muvahhid olur. Yan Hakk efden ifrd edib tekessrden onu tenzh etmekle feefhem.. / E er sen iki k l c isen, te bihten sak n! Ve e er tek k l c isen, tenzihten sakn! / [42/b] Lafz- sn ism-i fil mines-sen yan sen tebhden hazer eyle. Eer vhid-i hakki-yi Hakk sn edecek olursan onunla halk isbt etmekle ve Hak iin sni-yi isbt etmek iki vecih zeredir. Vech-i evvel vcdunun ikisi kadmn olmala ve bu kavil btldr. Vech-i sn vcib-i kadm ola ikinci vcibden fiz ola ve muhdes ola ki, ahadhm hirin vechen minelvch ayn olmak mmkn olmaya bu kavil min vech-i mstakmdir. / Sen O de ilsin, belki sen O'sun; ve sen O'nu ayn- umurda mutlak ve mukayyed olarak grrsn ./ Yan vcd- mukayyed mukayyed olduu halde vcd- mutlakn ayn deildir. Mutlak olduu belki ente hvedir. Yan mukayyed mutlakdr, hakkat-i vcd itibriyle ki mukayyede mukayyeddir ve mutlakda mutlakdr. Yan halk halk olduu haysiyetle Hakkn gayridir, Hak Hak olduu itibriyle ve zhir, zhir olduu itibriyle btnn ayn deildir.

199

 / Sen olmadn yan zhir-i kayd ile kaytl olma hlin o yan mutlak ve gayb olan vcd-i Hak ayndr. Bilakis sen vcd-i hakkat itibriyle Osun. Sen Hakkn ayn ve hviyetisin. lerin aynnda onu grrsn. Yan ak olarak her aynda onun ortaya kmas itibriyle aynl-ayndr. Yan mutlak ve mukayyed olarak. Yan dier bir gayr-i mukayyedle mukayyed olduu zamn mutlakn ayn oluyor. Mukayyed olduunda zhir ve lim ve mutlak btn ve Hak ismidir./ / Allah Tel Ona benzer hibir ey yoktur (r; 42/11) dedi tenzh etti. O iitendir, grendir.( r; 42/11) dedi tebh etti. / / Yan ne zaman ki halk iiten ve gren oldu./Allh tel hibir ey onun misli gibi deildir./ Yan eer tamm gayr-i zid olduysa bylece mans misliyyetinin isbt olan hibir ey onun misli gibi deildir. lk olarak sonra onu nefyetti, bylece onu tebh teniyye gerekti. Bylece benzedi yan Hak yceltti. Yan Hak O, iitendir, grendir. Yan her iiten ve gren iitendir, 200

grendir. O da Haktr. Haktan baka iiten ve gren yoktur. Bylece tebh-i ayndan tenzh etti ve tenzhi ayndan da ebh etti. Bunu iyi sakla!.. / Tenzh etti ve birledi, ve O, iitendir, grendir./ Sem ve basr vahdeh hakdr. Zr haberin takdmi ve haberin tarfi hasr ifde eder. yle ki, her basr ve her semolan ondan gayri sem ve basr yokdur. / eyh tenzh ve tebh ve muhakkik hallerinden fri olduunda Nh (a.s) kavmini davette balad ve onun hlleri davet hlidir. Bylece dedi:/ / E er Nh (a.s), kavmi iin iki da'vet aras n cem' etmi olsayd / [43/a] / Yan tebh ve tenzihle onun icbet etmesi iin nk onun kavmi tebhde ve putlara kullukta ileri gitti ve putlarda ileri gitti ve tenzhde Nh (a.s) ileri gitti./ Yan hazret-i Nh kavmi iin iki davet meynn cem etmi olayd l bud onlar ona icbet ederlerdi. nk hazret-i Nhun nh- tebhde ifrt etmekle kesret-i esm ile vahdet-i hakdan mestr oldular. Eeri hazret-i Nh tenzhde mblaa edib esnma ibdetlerinden tevhd-i srfa davet etmi olsayd ol kavm icbet ederler idi. Nitekim nebiyyin sallallh aleyhi ve selem hazretlerinin davet ettii gibi. Yan hazret-i rislet kavmini tenzhe davet etti. nk kavm-i Muhammed aleyhis-selmn bir muktez-y ilm-i ilhi bu idi ve kavm-i Nhun dahi muktez-i ilm-i ilh tebh ettii kavminin istiddlar bu

201

tebhe ment olduundan davet-i icbet edib mmin olmadlar. Zr onlarn ilm-i ezelde imna kbiliyetleri olmad iin bu sebebden Hazret-i Nh daveteyn beynini cem buyurmadlar. Zr hidyet hidyet-i ilhiyedir, Hazret-i Nh bunda mazrdur. Bu makmda Hazret-i eyhin kelmna dahi sul vrid kelimesi faraziyedir. Vuk- iktiz etmez ki, olmaz. Zr bu makmda ki hazret-i eyhin nna halel lzm gele ve bu nkte-i hafiyyeye baz kavm vsl olmayp hazret-i eyhi zendkaya haml edib kelm- eyhde ibe-i kfr vardr dediler.

202

 ][43/b Yan ism-i btne ve onun tahtnda olan esmnn kesret-i khiresi olan ehadiyyete davet eyledi. T ki, btnlar vahdet-i ztiyyeye mnkd ola. / Sonra onlara "Rabbinize istifar edin" (Nh, 71/10) dedi./ Ondan sonra hazret-i Nh kavmine dedi: Rabbinizden gafr taleb ediniz ki, sizi nr-u vcd ile sizleri bu zulmtdan setr eyleye ve siz dahi / "muhakkak O gaffardr" (Nh, vahdet-i Hakka muhted olasz. 71/10)/Tahkkan sizin Rabbiniz gaffrdr

203

Sonra Nh (a.s) Rabbine ikyet etti, bylece dedi ki:/ Dedi ki: "Y Rab ben, kavmimi gece /btna/ gndz / zhire ve tenzhe ve tebhe/ da'vet ettim. "/

/ "Benim da'vetim onlarn kalarndan baka bir ey arttrmad." (Nh, 71/6) / /Nh dedi/: Ya Rabb, tahkk ben kavmimi leylen btna ve nehren zhire davet ettim. Leylen ve nehren davetden zil olmadm onlar benim davetimden firrdan gayri ziyde etmedi.

204

./ Ve zikretti/ yan onun ikyetinde Nh (a.s)/ Kavminden muhakkak onlar / Yan kavim / duymadlar/ Yan sar oldular./ Onun davetinden / Ya n Nh (a.s) davetinden / / onlar onun da'vetini kabl etmekten gereken eyi bildikleri iin. Bylece ulem-i billh Nh (a.s)nin kavmi hakknda onun szyle ile onlar zerine vgden iret ettii eyi bildi./ / Yce olan istifra geliniz.Sizin Rabbiniz muhakkak kt lisnlarn balaycdr./ /biliniz/ Onun n ycedir. Ulem-i billh zerine atftr./ / Muhakkak o, ne zamn ki furkndan onda olan ey iin onun davetini gerektiriyor./ / Yan o Hak ve btl birbirinden ayran tafsil ilimdir. O ilim hakkatlerin hepsi iin cmi olan yaklatrma iindir./ Yan emr-i vcd kurndr, Furkn deildir. Ztiye-yi vhide cem esm-i ilhiyyeyi cmidir./ eyh bundan fri olduunda hli aklamaya mak mlardan her bir mak mdan indirilen eye balad./ / Ve Kuranda ikme olunan kimse, Furkn'i etmez./ / nk onlar btn aynlardan bilmiyorlar ki, muhakkak fark o ey ki berberdir- muhakkak Furkn kurnn dnda olmayan kurndandr./ s

[44/a] yan bir kimesne ki, Kurn

ve cem

mertebesinde ikmet olunsa furkna muteallika olan ahbrt s etmez zr ayn- cemdedir. Furkn ne olduunu bilmez ve eeri Furkn Kurn iindedir, ondan hri deildir ve Furkna s Kurn iindedir.

205

/ Bizim zikrettiimiz incelie meylet./

/ Zr Kur'n, Furkn' iine al r, ve Furk n Kurn iine almaz./ Zr Kurn Furkn mutazammndr. Zr Kurn cmle cmidir, Furkn Kurn cmi deildir. Zr Kurnda ikmet olunan zt- Furkn s etmez. / Ve bunun iin, /Kurn n emri olmas iin/ Kur'n'a, ancak Muhammed (s.a.v.) ve insnlar iin kar lan mmetin hayrls olan bu mmet, mahss klnd./ Emr-i Kurn olduundan Muhammedden gayri (s.a.v) Kurna bir ahad mahss klnmad. Cem-i esm-i ilhiyyeyi cmi olduundan ve dahi bu mmet-i muhammediyyeden gayri hayrlsdr. / Dedi/ Muhammed (A.S) / Hibir ey ona benzemez, bylece toplad/ yan Muhammed (a.s) / ii / yan emr-i tebh ve emr-i tenzhi / tek emirde / ./ Yan tek bir yette. /Bilakis tek bir yetin ve hkmn glndendir. Muhakkak tek olan sfatyla oktur ve okluk hakkatte birliktir. Kelimelerin tamm verildi dedi. / yi anla!.. ki, ns iin ihr olunan mmetin

206

/ E er Nh (a.s.) lfzan bu yetin mislini getirseydi/ / Muhammed (a.s)n getirdii ve kavminin icbet ettii gibi./ / ona icabet ederlerdi. Zr tebih ve tenzh eyledi. /Yan o ikisini toplad/tek bir yette, belki de yar m yette/ / Yan tebhde tebh ve tenzh arasn toplad./Eer Nh aleyhis-selm bu yet-i meseli kavmine getirdi ve onun davet-i cmia olayd kavmi ona icbet ederlerdi. Nitekim seyyidin aleyhis-selmn kavmi kendine icbet eyledii gibi. / Nh (a.s.) onlarn ukl ve rhniyetlerinden dolay

kavmini geceleyin da'vet etti; zr onlar gaybd r./ /Yan o gaybn hakkati zt- mutlaktr. Zt isimlerin hakkatleri gaybn anahtarlarnn shibidir. Ve gayb izfdir. O emir lemi akllardan ve nefislerden ve rhlardandr. Rhn olmalar hasebiyle nce onlar gayb lemine ard. Bylece onlarn zhirlerine onlar armay gerektirmedi. Zr iki davet arasn deitirmek iin hayret ettiler(hayrl olmak). Nh (a.s) davetinde ulat zaman onun davetine icbet etmediler. Onlarn kavimlerinin delletleri ve

207

hayretleri artt./ Yan Hz. Nh kavmini leylen btna ve gayba davet eyledi. Kavminin ukl ve rhniyetleri cihetiyle ki bu gayb gayb- izfdir. / Ve onlar n suretlerinden dolay gndzleyin dahi da'vet eyledi.[44/b] /

/ yan ehdet lemi lisnyla / ve onlarn cesetleri ve davette cem etmedi./ Yan Nh davetinde tebh ve tenzh arasndadr./ Yan hazret-i Nh davetinde tenzh ile tebh beynini cem etmedi daveti lil-icbet nitekim hazret-i rasl cem ettii gibi. /onlar n bevt nlar nefret etti./ nk Nh onlar nce bt na sonra zhire a rd . ki davet arasnda onlarn tamm adem iindir./ Bunun iin Furkn, onlarn kan arttrd./ Yan evvel btna badeh zhire davet ettiinden iin onlarn bevtnlar nefret etti. / sonra dedi:/ Nh haber verdi. /kendi nefsinden/ / Ondan sonra kendi nefsini. Muhatab olduu halde buyurdu da dedi ki:

208

/ Gnahlarn balaman iin onlar (sana) ne kadar davet ettimse parmaklarn kulaklarna tkadlar, rtlerini balarna ektiler.(Nh;71/7) kavliyle ihbr etti./ / Muhakkak o, onlarn balanmas iin diliyle onlar gafra davet etti, onlar kefetmesine deil./ Tahkk kavmini leylen lisn- gayb ile gafra ol davet eyledi ki, Hak onlar gafr ve setr eyleye. Hak onlar kef etmek iin davet etmedi. / Ve bu/ Yan mezkr olan fiillerden ve hallerden// onlarn hepsi onlar davet ettii rtlm sretlerdir./ Yan Nhun kavmi / onlara/ Yan onlar bu sretlere da vet etti./ Bylece fiille onun davetine icbet ettiler. Yan onlarn fiile icbetleri iittikleri katnda onlarn srrna tutunmaktr. Lebbeyk ile deil. Yan lebbeyk (buyurunuz) ile icbet etmediler./ Bu efl ve ahvlin kllsi ki onlardan sdra oldu. Hazret-i Nhun onlar daveti halinde ol setr sretidir ki, Hazret-i Nh onlar ona davet eyledi. Hazret-i Nhun davetini onlar fiil ile icbet ettiler lebin ile etmediler. /iindedir. Yan Muhammed (s.a.v)n hibir ey onun benzeri deildir kavlidir. Yan iki davetin arasn toplayan ve isbt edendir. Onun mislini ve nefyini isbttr. /yani/ davet-i Nh gayr-i cmia amm davet-i seyyidin aleyhis-selmda meselin isbt ve nefyi sbitdir. Yan daveteyn meynn cmidir amm hazret-i Nhun davet-i gayr-i cmidir.

209

/ Bunun iin dedi: / (s.a.v) nefsinden / Muhammed (s.a.v) kendi nefsinden/ Muhakkak ona kelimelerin tamam verildi. Yan esm-i ilhiyye ve onun btn mukteziyt bana verildi./ Daveteyn beynini cem ettii iin nefsinden hazret-i rislet ihbr eyledii esm-i ilhiyyenin mukteziyt ona ihsn olundu. / Raslllh (a.s) dedi: bana kelimelerin tamam verildi ve gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim./ den murd hakyk- mevcdtn kelimtdr ve mevcdtn ayndr. B-huss zt- mcerrededir ki, yan olan hazret-i s aleyhis-selmdr. yle cevmi-il-kelim klndm demenin mans kelmullh olan hazret-i sy [45/a] ahz klndm demekdir. Mekrim-i ahlkdan murd mevcdtn kemlta ve hssadr ki, cem insnda mevcddur yan cem-i insnda mevcd olan kemlt ve hssaya ahz klndm demekdir. Fehfaz!.. / mdi Muhammed (aleyhi's-salt ve's-selm) kavmini leylen ve nehren da'vet etmedi. Belki onlar gndzde geceye da vet etti. / / Yan yalnzca btna ve onu tenzhe ve gecede gndze yan ayr ayr onu tebhe ve zhire/ yan kendi kavmini leylen ve nehren davet etmedi belki onlar nehrda leyle ve leylde nehra davet eyledi. yle ki, kavmini mcerred-i btn ve tenzhe mnferid ve zhir ve tebhe mteferrik davet etmidi. Belki tebh ile tenzh beynini cem eyledi.

210

/Nh (a.s.) hikmetinde dedi ki :/ yan onun zhir kelm yla Nh (a.s) konu tu. Onlar n anlad klar ey zhir iin mnsibtir ve onun bt n iin onlar n d ndklerinden ve ak llar ndan aklettiklerine m vf kt r. yi anla!/ / Kavmi iin sizin zerinize ok yadran g (yan yamur veya bulut) irsl eder./ Yan eer siz tenzh- aklnin muktezs zere bana icbet edecek olursanz Cenb- Hak sem yan sehb sizin zerinize irsl eder, miyh ve emtr rzn olduu halde. / Ve o yan su mande (engellerde) marif-i akliyye ve nazar- i'tibrdir./ Ol miyh manda merif-i akliyyedir ve nazar- itibrdir ve zevkyye ol ey ile imdd eder ki, sizi Cenb- Hak cnibine cezb eder. / size imdd eder yan ve arttrr mallar ile yan vridt- kudsiyye ve tecelliyt- zevkyye ile meylettirdii zaman/ / sizi ona meyl ettirdiinde, grrsnz. / / bu tecellde sizin ikinci aynnzn sretini mhede edersiniz. Onda yan tecellde / Yan irdet-i kudsiyye ve tecelliyt- zevkyyeden ol eyle imdd eder ki, sizi Hak tarafna cezb edib meyl ettirse siz ol tecellden ayn- sniyenin sretini mhede edersiniz. 211

 / tahayyl eden yan zannetti sizden onu yan hid olunan eyde mhede eden kii onu grd yan bu hd-i tecellde Hakka hid oldu. fem olumsuz rif olmad. Muhakkak o, -sizden kendi nefsini grdo, riftir./ yan sizden ol kimesne ki, zann etse ki tahkk ol Hakk mhede etti. Byle tahayyl etse ol kimse Hakk rif olmad ve dahi sizden kimse ki nefsini mhede etti ol rifdir. Zr abdin marifet-i sahhas ayn- sbitesi sretinde olan nefsinin marifetidir. / ite bunun iin yan mhedede ihtilf iin insanlarn nefisleri yan yle ki, zevklerden oldu Allh bilen lime O, ite bu eyde nefsinde hid olduu eye nazar eden kimsedir. [45/b] Onunla lim olan bakasna yan ite bu Hakkn sretine benzemesiyle ikinci aynlarn sretine nazar eden kimse / Yan bu ihtildan iin ehl-i ezvk olan ns lim-i billh ile gayr-i lim-i mnkasim oldu. Ve rif-i billh oldur ki, ayn- sbitesi sretinde mhede ettii sreti kendi nefsi olduunu mhede eyleye. Ve gayr-i rif oldur ki, ayn- sbitesi sretinde mhede ettii sreti Hakdr dey Nh aleyhisselm Cenb- Haka ikyet edib eyitti ki: / Y Rabb bana isyn ettiler ve mal artmayan kimseye tbi oldular./ Bana Ya Rabb s oldular ve ol kimesneye tbi oldular onun mal yan ilmi ve akl ziyde etmedi.

212

/ Ve "onun veledi" nazar- fikrlerinin sonulandrd eydir./ Dahi onun veledi ona ziyde etmedi. Ve ol eydir ki, onlarn nazar- fikirleri onu intc eylemedi. Evvelki evvelki ile mecldur. / ve emr mevkfdur yan onun zerine akla makl oldu. Emir ilmin marifeti vey ilh emirdir./ / Onun ilmi mhedeye fikrin sonularna uzaktr./ Yan makl-i aleyh olan emr-i marifetin ilmi ve yhd emr-i ilhiyyenin ilmi mhedeye mevkfdur. Onun ilmi netyic-i fikirden baddir. / ancak hasardr./ marifet-i ilhiyyeden hasr ziyde etti. /Ticretleri kr etmedi doru yolu da bulamadlar.( Bakara; 2,16)/ ticretleri fide-i mfd olmad ol merif ile dahi muhted olmadlar. / Onlardan zil oldu yan Nh (a.s)nin kavmi ellerinde olan ey yan onlarn fikirlerinin sonularyla onlarn yanndan elde ettii ilim onlar n mlkdr diye tahayyl eyledikleri eyden imna ve uhda yak n olmad ./ Yan onlardan zil oldu netyic-i fikri ile ki tahayyl ederler idi ki, ol ey onlarn mlkdr zr asl zere mebn deildir yan hda mukrin olur. / mbteddr. Muhammedler iinde bu bizi

faydalandrd ey kavli delildir. Onda sizi hkim kld eylerden harcayn. (Hadd; 57,7)/ zamri ilimden olan me rcidir. Sd mesned-i haberdir , 213

netyic-i fikri ile hsl olub onlarn indinde mlk olan mlk bil-asle onlarn mlk deildir, ancak Cenb- Hakkn mlkdr. / Ve Nh hakknda benden baka bir vekil tutmayn (sr;17,2)/ Yan kendi yedlerinde istihlf tarkyle olan mlk kendiler iin mlk zann ettiler ve yedlerinde olan ey hakknda mlik olduundan muhtecib oldular. [46/a] / mlk isbt etti yan Hak bu yettendir, onlar iin; yan Nhler iin, ve veklet; mbtednn refiyle mlk zerine matfdur Allh onu haberidir yan mlkn vekleti Allh iindir. Vekil iin deil mvekkil iin sbittir ve melikdir. Allh halfeleri tasarruf shibi klmad. Fakat Allh onlar aynlarnn sretleri zerine Hak zhir ve sbit olduunda mlik olucular kld. Allh iin ondadr yan bu yettendir./ yan Cenb- Hak bu eyitde nhiyyin iin mlk ve mlkde Allh iin vekleti isbt eyledi. Zr mlk mvekkil iindir vekil iin deildir. Onlara hulef-i mtesarrifn etmedi, ancak onlar mlikn eyledi zr Cenb- Hak onlarn ayn- suverinde zhirdir. / Onlarda; yan Muhammedler, onda mstahlefndur; yan mlk, mlk Allh iindir; asletle ve Muhammedler onda halfelerdir./ Yan

214

Muhammediyyn mlkde mstahlefndur, mlk bil-asle Allh iindir. Onlar dahi mlkn cmlesindendir. / ve O, yan Hak; ve onlarn veklidir, yan Nhlerin veklidir; mlk onlar iindir, hakkatiyle deildir. nk Allh onlarn vekli olduunda hakkatle ve temlkle onlarn meliidir. Bylece Nhler ve Muhammedler iin veklet sbit oldu./ Cenb- Hak onlarn vekli oldukda mlk onlar iindir. Cenb- Hak onlar temlk etmekle hakkat ile deildir

215

 ][46/b /./ / Timzinin dedii gibi / Nitekim eyh-i kmil ve mrid-i fzl std- tarkat Muhammed bin Ali et-Tirmiz buyurdu. Yan Hakm Tirmiz htem-i velyet hssa-i Muhammediyye eyhin vildetden ikiyz sene mukaddem htem-i Muhammediyyeden ki htem-i velyet hssa-i Muhammediyyedir sul ettii sultn cmlesindendir.

216

 / "Ve byk bir hle ile mekr eylediler." (Nh, 71/22) Zr Allah'a da'vet, da'vet olunana hledir. nk o bidayetten ma'dm klnmad ki gayeye da'vet olunsun/ Yan hazret-i Nh kavmine davet etmekle mekr etdikde kavminin ress kavilleriyle Nha icbet etmeden sir kavmini men ettiler ve mekr-i kibr ile mekr eylediler. Zr Cenb- Haka davet meduvve mekrdir. Zr meduvv bidyetden madm klnmad t kim gyetullha davet oluna. / Allha davet ederim.(Ysuf; 12,108) yan sz ayn- mekrdir./ Cenb- Hak rasl-i erkeme emr-i daveti beyn ettikde hazret-i rasl kavli ayn- mekrdir. Yan benim davetim basr ve ilim zeredir. yle ki, cenb- Hakdan zevk-i Muhammed zere davet mekr deildir. Zr davet-i Muhammed shib- Kurndr, bu makm dahi mezlik-i ekdmdr ki, tevlinde ulem-i zm ciz oldular.

217

/ Onlarn bazs onun tevlinden tevl etmeye ciz kaldnda onun kelmn aklamay nakleder ve kfr hlinde en ak bir ekilde onun mermn tashh eder. Bylece mmin davette tektir. Marifet sonunda onun isimlerinden ve vcdundan yok olmu deildir. Ak davet hakkn iinde olan eye davet etmekten ibrettir. Mevcd olan Hak onun ierisinde yok olmutur. Ne zaman ki mrsel ve mrseln ileyh ve rasl ve rislet ve aran ve kendisine arlan ve davet edici ve davet oldu drt ey akt. Ve Aliyyl-Kr bu ancak ak bir kfrdr dedi./ / Bylece tenbih eyledi, emrin kllisi onadr./ Hazret-i neb aleyhis-selm /basret zerine/ kavliyle tenbh eyledii emrin kllsi Cenb- Hakka mahssdur. [47/a] / Bylece onlar mekren da'vet etti i gibi, onlar da mekren icabet ettiler./ Yan hazret-i Nhun kavmi ona mekr ile icbet ettiler. Nitekim evvel onlar mekr ile davet ettiler. / Muhammedler geldi, bildi ki muhakkak Allah'a da'vet, onun hviyyeti haysiyyetiyle de il, ancak esms haysiyyetiyledir./ Ve mereb-i hatm shibi olan Muhammed davet etmee geldi, bildi ki Cenb- Haka davet onun hviyet-i ahadiyyesi haysiyetle deildir. Belki davet onun esms haysiyetledir. Zr hviyet-i mutlaka ales-sya kll iledir, ihta-i ztiye ile deildir. Yan davet bir ismin rubbiyyetinden ism-i hirin rubbiyyetinedir. Mesel ism-i Hfzdan Rfi ismine ve ism-i Mntakmdan Rahm ismine ve ism-i Muzlldan Hd ismine davet eder ve ism-i Rahmn ve 218

Rahmnn hikemi cem-i mteayyineye mil olduu gibi ism-i Cebbra ve sir esm-i celliyye ve kahriyyeye dahi mildir. Eb Yezid Bistm kriden istim ettii / Korunanlar, binek zerinde ikrm ile rhmna gtrdmz gn (Meryem, 85) / ayetini kraat eder. Bir nara urub dedi ki; / Ne acyip ki onun yannda olan kimse nasl harolunur./ yan bir kimse hazret-i Rahmniyyede ola ve Rahmn onun celsi ola. Evvel onun indinde nice mahr olur. Shib-i kitb nr-i ezher ve kibrt-i ahmer eyh-i Ekber kuddise srrahul-ethar Eb Yezdin kavlinde dedi. sm-i Cebbrdan ism-i Rahmna yan esm ve sft- cemliyye-i ltfiyyeye mahr olur. Fefhem!.. / Harf-i gye ile geldi ve onu isme yakn kld./ Yan Cenb- Hak harf-i gyeti getirdi ki, dr ve y cem-i esmya mil olan isme mukrin eyledi. T kim, ism-i Rahmnn esm-y ml ve esmnn ona mnteh bh olmas fehm oluna. / yle ise biz bildik ki, lem onlar n sak nmalar n gerektiren bir ilh ismin ku atmas alt ndad r./

Malmumuz oldu ki, lem bir ism-i ilhiyyenin haytas tahtnda idi ki, ehl-i lem zere ol ism-i icb eyledi ki, onlar mttakn olalar. mdi ehl-i lem zere hkim olan isim ki, mttakn olasn cb eyledi. sm-i Cebbrdr ismi Rahmn deildir. Fehfaz!..

219

/ Dediler ki yan Nh kavmi: Bylece hlelerinde " lhlar n nz terk etmeyiniz; ve Vedd'i, ve Sv ve Ye s'u ve Yak'u ve Nesr'i de terk etmeyiniz" (Nh, 71/23)/ Yan kavm-i Nhun kibr kendi kavmine nushda mblaa edib mekrlerin ziyde etmek iin [47/b] dediler ki: lihenizi terk etmeyin. Zr bunlar mezhir-i ilhiyedir. Ve bizi davet eden neb bunlar iin vcd-i Hakdan gayri bir vcd isbt edib bunlarda vech-i Hakk mhede etmekden bizi men eder ve bizi teferruka davet eder ve biz ayn- cemdeyiz Hakdan gayr bir eyi bilmeziz ill Hakk biliriz. / Muhakkak onlar anlardan terk ettikleri ey kadar chil oldular. Bylece Hak iin her mabdda bir vech vardr. Hakk bilen riftir, Hakk bilmeyen childir./ kavlinde olan zamrler Hakka rcidir. kavlinde olan zamrler dahi Hakka rci olmak cizdir. Takdr-i kelm / yan bu Hakk bilen kimse biliyor ve mezhirde onun zuhrudur ve Hakk bilmeyen kimse chil oluyor./ demekdir. Ve bu vechi bilen bildi ve onu bilmeyen bilmedi demek olur. Hsl- man byle demek olur ki, tahkk kavm-i Nh lihelerin terk ederler, Hakdan chil olurlar ilh mezkreden terk ettikleri kadar zr Hak iin her mabtda bir vech-i hs vardr Hakk rif olurlar. Ol vech-i rif olan kimse ve Hakk chil olur. Ol veche chil olan kimse hacer ve ecer ve ems ve kamerden her mbd iin bir vech-i hs vardr ki, ol vech bkdir. Ey hlik oldukda her mabdda vech-i Hakk rif olan ol mabdun mazhariyetinden mteayyin olan Hakk rif olur. Ve ol vech-i chil olan ol mabdda mteayyin ve onun hakkatinden metecell olan Hakk chil olur. Bu makm makm- mezlik- akdemdir, mlhaza lzmdr.

220

 /Allh Muhammediyyn hakknda buyurdu: Rabbin yalnz kendisine tapmanz emretti. Yan hkmetti./ / Her mabda ibdet ettiinizde Hak iin oluyor. nk her mabd Hak iin mazhardr, onun gayri deildir. Ahadiyyetin btn Hak olduu zamn ahadiyyet oklukta fayda vermez. Muhakkak ki, inann sret-i ehdiyyeti ve onun zlarnn okluu onun ehdiyyetine halel vermez. Nefs-i emrde okluk yoktur. nk insnn ruhni sreti tek cevherdir. Kuvvetin okluu ktlenmez. bdet edenin ibdet etmi olduu her ey Hakdr./ yan Muhammediyyn hakknda Cenb- Hak buyurur ki; Y Muhammed senin Rabbin ki Rabb-i klldr. Hkm eyledi ki siz ibdet etmeyesiz ill ona ve mabda mteaddideye ki halkn ukfu malmdur. Her mabdda olan ibdet Hakkadr, ondan gayrya deildir. / Bylece lim olan yan rif-i billh, ibdet olunan kimdir ve hangi srette zahir oldu, t ki ibdet olundu. Ve muhakkak ay rma ve okluk hissedilen sretler a'z gibi ve rhn sretler manev kuvvetler gibidir. Bylece her bir ibdet edilende Allah' n gayrisine ibdet olunmad ./

221

Yan rif-i hak olan kimesne limdir ki, ibdet olunan kimdir ve ibdet olunan kank sretde zhir [48/a] oldu t ki ibdet olundu ve lem ki tahkk suver-i mabdda tefrk ve kesret insnn sret-i mahssunda aznn kesreti gibi ve sret-i rhniyyesinde kuv-y maneviyyenin kesreti gibi nisebi ve izfdir. Kesret-i az ve kuv ve suvere rhniyyeye kadh vermedii gibi kesret-i mezhir-i esm dahi vahdet-i zta kadh vermez. Pes mabdda Cenb- Hakdan gayri bir ey ibdet olunmad. / Bylece bidin en a a s onda ulhiyyet tahayyl eden kimsedir./ Yan bidin edns ol kimsedir ki, mabdda ulhiyeti tahayyl edib ibdet eyleye ve liheden mahcb ve gfildir. / E er bu tahayyl olmasayd , ta a ve onun gayrisine ibdet olunmazd ./ Eer her mabdda ulhiyet tahayyl olunmayayd hacer dahi onun gayri olan mabd ve ems ve kamer gibi ibdet olunmaz idi. / Hak Tel buyurdu ki: " Onlar isimlendirin de!" (Ra'd, 13/33) E er onlar o ma'bdlar isimlendirseydiler, onlar onlar ta , a a ve y ld z olarak isimlendirirlerdi./ Cenb- Hak buyurdu ki, sen kavmine de: Mabdlarnz tesmiye edin, eer onlar tesmiye edeydiler elbette onlar onlar hacer ve ems vey kevkeb ile tesmiye ederler idi, Allh ile tesmiye etmezler idi. / Ve e er onlara: "Kime ibdet ettiniz?" denilse, "Bir

ilha" derlerdi. Allah'a ve ilha demezlerdi./ Eer onda sul olunsa ki, kime ibdet ettiniz? Onlar ilh- mukayyede ibdet etdin derler idi. Demezler ki , Cenb- Hak ve ilh- mutlaka

222

ibdet etdin. Pes ulhiyet-i mutlaka mabdlarnda hasar etmezler belki ulhiyeti onlarda tahayyl ederler. / Ve bidin en ycesi, onda ulhiyyet tahayyl etmedi. Belki bu, ilh mecl(grnme yeri)dir; onun bykl n gerektirir, dedi. Bylece o k saltmaz./ Ve al olan bid-i rif ve mhid-i mkif mabdda ulhiyeti tahayyl etmedi. Belki bu mecl-y ilhiyedir. Bunun tazmi vcibdir, mabd- mteayyin zere iktisr etmez. bid ol gibi belki cem- eyy mhede eder. Bi-hasebiz-zt vhiddir bi-hasebil-esmnn tecellsi ile kesrdir. kavlinde olan m nfiyedir. Fehfaz!.. / Tahayyl shibi olan en aa bid ise: "Biz, bunlara bizi Allah'a yakla t rs nlar diye tapar z" (Zmer, 39/3) derler./ Edn olan bid ki, shib-i tahayyldr der ki, biz bunlara ibdet etmeziz ill bunlar bize Cenb- Hakka zlefiyi takrb ederler. Zlef makm- karb ve muhalled / o yaknlk ve makamdr./ zr cenb- izzet onda mtehakkk ve mhid deildir belki onda Hakk [48/b] tahayyl edib onun hicbiyyeti tneti sanemiyyetine kifdir. / edn kavli mbteddr, shib-i tahayyl mahzfdur mbtednn haberidir yan o shib-i tahayyl/ demekdir. / Ve en yce bid, der ki: "Sizin ilhnz ancak tek bir ilhtr"; bylece nerede zhir olursa ona boyun ein./

223

Al olan bid-i mhid ki, lemdir. Mabdt- mukayyede de hitb edib der ki, sizin ilhnz ilh- vhiddir, ona mnkd olun her ne meknda tecell edib zhir olursa. Fehfaz!.. / Ve yaratl atei snm olan "muhabbetli olanlara mjde ver!" (Hac, 22/34) / ol ve tabatleri snm ola. Fehfaz!.. / Onlar "ilh" dediler ve "tabat" demediler./ Yan onlar ilah dediler ve tabat demediler yan ism-i ilah ile tesmiye ettiler ve ilah esm ile mtenevvi olur ve tabatten bir ey ile tesmiye etmediler zr nr- tabi mntafdir. / "Ve bir o unu sap kl a d rdler: "ya'n vhidin ve niseb ile oklu undan hayrete d rdler./ Tahkk- Nhiyyeden kavm-i kesri idll ettiler ve onlar tahayyr ettiler ve vhidin taddnda vch ve neseb ile. / Nereye dnerseniz Allhn yz oradadr.(Bakara,2/115)/ Yan ehl-i hayret iin zhirde ve btnda cihet-i mteayyine yokdur. Zr onlar katnda Hak iin bir mertebe-i mteayyine olmad. tebr eyle ki, cenb- izzetin azamet-i

kibriys mhedesinde ve onun visl-i bahrinde istiraklarnda onlarn nr-

224

/ Ve kitaba vris k l n p seilmi olan, nefislerine "zulmedenler" ziyde etmediler."/ Nefislerine zlim olanlara ziyde etme ile zlimn ki mustafndir ki, kitb- cem Furkna vris klndlar. / Sonra Kitb kullarmz arasndan setiklerimize mirs verdik. Onlardan kimi nefsine zulmedendir, kimi orta gidendir, kimi de hayrlarda nde gidendir.(Ftr, 35/32) Allh doru syledi./ Allh alem zlimnden murd Muhammedler ki, nefisleri iin nefislerine zulm ettiler ehvet ile. / Ve o n ilkidir. Zr Hak onu "muktesd" ve "sabk" zerine takdm etti./ Ve zlim-i Muhammed Cenb- Hakn kavlinde slse evvelidir. Cenb- Hak onu muktesd ile sbk zerine takdm buyurdu. Zr zlimin seyri ve nazar vhidden kesredir. Hakm Tirmz Eb Saidden rivyet eder ki rasl bu yetin hakknda / 71/24)/ [49/a] Onlar dallden gayr ziyde etmeye amm Muhammed iin zikr olunan hayret-i lisn Nh ile vrid olandr. Amm zhirde lisn- Muhammed ile vrid olan hayret budur. Fehfaz!.. "Onlarn cmlesi vhid menzilesindedir ve hepsi

cennettedir", "Sen de o zalimlere aknlktan baka bir ey arttrma. "(Nh,

225

 / Muhammed ise "Sen'de hayreti bana ziyde et!" dedi./ Yan y Rab sende bana tahayyr ziyde eyle dedi. Zr vech-i kerme nazarn lezzeti her meclda mevcddur ve mehd ziyde olduka hd ziyde olur. Bu takdr zere el-Muhammed kavli merf olur. / Her ne vakit onlara ayd nlk olsa, onun iinde yrrler; ve zerlerine karanl k bast nda dururlar. / Hayret-i Muhammediyyenin vasfdr yan Cenb- Hak onlara nr-i ahadiyyet ile tecell edib izet etse onlar ol nr iinde slk ederler. Zr tecell-yi ahadiyye ve vcd-i vhidi tadd ve teksr eden vch- muhtelife ve ahkm- mtebyineyi ref eder. / mdi hyrette kalan iin devr vard r. Ve hareket-i devriyye kutbun etrf ndad r; ondan ayr lmaz./

Yan hyr iin devr hsldr ve kutbun havlinde onun iin hareket-i devriye hsldr ve hyr- kutbdan yan merkezden mnfekk deildir. / Balangc ondan ve sonlanmas onadr. Ve uzanan

yolun sahibi heveslidir; kasdedilenden hritir. Hakknda hayl sahibi oldu u eye tlibdir. Onun g yesi o hayldir./

226

Tark- mstetl shibi merkezden muht- nil-i maksddan hricdir ol eye tlibdir ki, onun hakknda hayl shibidir onun gyeti evvel-i hayledir. / Zr onun iin "min" ve "il" ve o ikisinin aras ndaki ey vardr./ Yan bu tark shibi iin kendi nefsinde tevehhm ettii zere ibtid vardr ki, ondan slk eder. Onun haylinde hsl olan Hakdandr s vriddir. Yan intihs vardr ki, tahayyl ettii haylin gyetidir. Ve min dahi il ile mesfesi vardr ki, onu Hakka tark- tevehhm etmitir. / Ve hareket-i devriyye sahibi iin balang yoktur ki, ona "min" lz m olsun; ve onun iin gaye yoktur ki, onun zerine "il" hkmetsin./ Hareket-i devriye shibi iin bed yoktur t kim ona lzm ola ve onun iin gyet yoktur ki, onun zere il hkm eyleye ve onun seyrine ibtid yoktur ki ondan slk etmekle ona lzm ola ve onun iin gyet yoktur ki, seyrinde onun zerine hkm eyleye. Fehfaz!.. / Bylece onun iin tam bir vcd vard r./ Hareke-i devriye shibi iin vcd-i etemm hsldr. Zr muh-i klldr ve srrna [49/b] billh ve fillh olan seyr ilallhdr. / Ve hikmetlerin o kelimelerin ve

tamm verilendir. / ona cevmiul-kelim ve cevmiul-

hkm it olund ki hakknda / de ki: Muhakkak siz Allh seviyorsunuz/ yet-i kavl-i erfi hazret-i rislete hitb olundu ve kavm-i Nh hakknda / Nereye dnerseniz Allhn yz oradadr.(Bakara,2/115)/ dr ki hakknda / "Onlar gnahlar sebebiyle gark olunup atee girdiler; onlar 227

Allah'dan baka yardmc bulmadlar".(Nh, 71/25)/ vrid olundu. Ol hatiyye ki, onlar taayyntlar hzzelerinden geirdiler ve onlar huttlarndan idll eylemiler, hd- vhide de tecell ile azdlar. lm-i billh bahrnda gark oldular ve ilm-i billh bahr-i hayrettir. Sret-i kesrette mtecelliye olan ve klde sriye olan ahadiyyetde gib oldular. / ilm-i billh deryalar nda bo uldular. Ve o da hayrettir./ onlar ayn- mdde nra dhil oldular. Yan vahdet nrna idhl olundular. / Bylece onlar suyun aynnda atee girdiler./ onlar ayn- mdde nra dhil oldular. Yan vahdet nrna idhl olundular. Narla murd atein birliidir. Suyun aynndan murd mhededir. Hakki hayattan vey ilim suyundan ve tek bir ateten dn alnan kesret-i ayndan vey sudan onlarn mhedelerini brakmtr. Hatt / T ki, Dvud-u Kayser erhinde aynl-m hakknda dedi ki: Nefislerinde aynl-mdan olanlar ve Hakla bk kalanlar iin muhabbet ve evk ateine giriniz. Yazczde erhinde dedi ki: Bil ki, onun zhiri kfrn kendisidir. Ve onun btn ftr vey zevk vey er delil deildir. Ancak fitne ve baka bir ey olmad. Ondan saknmak vcibtir ve kamak da farzdr. Korun!.. / Muhammedler hakknda; "denizler kaynatld zaman" ( tekvr; 81/3)/ 228 kasdediyorum. Yananlar ve boulanlar arasnda en hayrllarsnz./ Ve bu makm dahi mezlik- ekdmdandr. Nice ulem-i hayretde

 / Araplar onu tututurduunda aac yakmak derler./ yan ben tenevvr ikd ettim dedii vakittedir. / Bylece onlar kendilerine Allah'dan baka yardmc bulmadlar./ Cenb- izzetden gayri onlar esnmdan ve sir taayynt- kevniyyeden ensr bulmadlar. Zr tecelli-i zt onlarn vcdtn ahrk eyledi. Cenb- Hakdan gayri onlara nusret edecek kimse bk kalmad. / Bylece Allah onlarn yardmlarnn ayn oldu. Onlar sonsuza kadar onda helk oldular./ Cenb- Hak onlarn ayn- ensr oldu. lelebed Cenb- Hakda helk oldular, dey helk- ayn bek-i haytdr.

/ Bylece o melikdir, zengindir ve O yardm edicidir diriltendir. E er Allah Tel onlar sahile, tabat sahiline karayd , onlar bu yksek dereceden indirirdi . /

[50/a] Cenb- Hak onlar ilm-i billh bahrndan tabat shiline ihrc edeydi. Onlar bu derece-i refden inzl eder idi. Ve onlar kesret-i taayynt ile mhede-i vahdetden mehcib olurlar idi.

229

/ E er tamm Allh iin olsayd yan Allh n mazhariyetine mahssdur ve Allah ile ve belki ancak O Allaht r. /

Yan hakkatte Yan Cenb- Hak ve hdnn mazhariyeti iin mahssdur ve billhdr. Yan kymullah Allh iledir. Belki Allhdr ki, mertebe-i ulhiyyetde olan esm-i mtekbile ile mezhir-i muhtelife derect- mtefzlada zhirdir. Fehfaz!.. / Nh (a.s) [Rabb] dedi, " lh" demedi. Zr "Rab" iin sbt vard r./ Hazret-i Nh dusnda Rabb dedi ilhi demedi. Zr Rabb iin mesbt vardr. Zr Rabb isminden murd zttr. ol sfat ile onunla Nhun hceti kaz olunur. / Halbuki " lh" isimleri ile e it e ittir. O her zaman bir itedir. Ve ilh isimleri vardr./ Yan lihe ile mtenevvidir. Pes onda ve bir nda ve bir tecelldedir. Zr lihe cem esm-i ilhiyyeyi cmidir. Cemsinden her nda mtecelldir onunn sbt yokdur, tenevv ve tahvldir. / "Rab" ile sbt-i telvni istedi./ Yan hazret-i Nh ism-i Rabb ile nidda telvn-i sbtunu diledi. Hazret-i Nhun yan duda murd ne muvfakat olan sretde ve onun mhimini kfiye olan sfat ile tecell ve zuhrda Hakkn sbtudur ol dah telvndir.

230

 /nk ondan bakas sahh olmaz./ mertebe-i rubbiyete telvn-i sbtdan gayr-i sahih deildir. / Onlar zerine onun iinde olmalar duas n eder./ Hazret-i Nhun onlar zerine du eder ki, batn- arza syir Olurlar. /Dn onadr./ Hazret-i Nhdan onlarn hakknda dudr. Zr batn- arzda olan Hakka vusl iin dudr. / Ve Muhammed: "E er siz ipi sarktsanz Allah zerine derdi" dedi./ / Yan (Allh yerlerin ve gklerin nrudur) sznn mansn mehl vey marfla kasdediyorum. Yan zuhr yaratlnn sretinde Hak iindir. Gklerin ve yerlerin mezhiri bylece Hak iin onun btnndandr. Ulv ve sufl mteayyintn tamamnda olduu vakit Hak zhirdir ve tecell edendir. Ve onun nisbeti ulv Hakkn aynnda olduu gibi bylece sufl Hakkn aynnda olmas mtesvdir. /yan eer siz bir habl ile batn- zemne sarkdrlsanz yan sizi sarktsalar ol habl ve yhd sizden hbit olan kimse elbetde Cenb- Hak zere hebt eder idi. [50/b] yle ki mefhm zere cem taayynt ulviye ve sfliye de zhir ve mtecelldir ve cem- taayyntn hviyetidir. Fevkyyet ve tahtiyyet ona nisbet ile ales-seviyedir. syga-i mehl iledir ve malm ile dahi cizdir ki, eer siz cebeli batn- zemne sarktsanz demekdir.

231

/Defn olunduun vakit sen onun iindesin ve o senin zarfndr./ /Yan Hak arzn iinde seninle berberdir. Ve O nerede olursanz olun sizinle berberdir./ yan sen arz iinde defn olunsan sen onda hslsn ol senin zarfn olduu halde. Cenb Hak dahi zarf- arznda seninle biledir. / Ve onun iinde sizi iade ederiz. Sizi di er bir kere ondan karrz./

Yan arz iinde sizi ide ederiz ve merre-i uhriyyede sizi ondan ihrc ederiz. Feffam!.. / Srr taleb etmek iin elbiselerine brnen ve parmaklaryla kulaklarn tkayan kfirlerdendir. nk o, onlar balamak iin onlar davet etti ve balama setr edilmitir./ Yan arz zere ol kfirden terk etmee siyblar ile bu rindler ve esbilerini iznlarna vaz eylediler, setr-i talebden iin. Zr Hazret-i Nh onlar davet eyledi t kim, Cenb- Hak onlar gufr ede ve gufrsuzdur ol vecihle siyb ve esbialarn setr-i ittihz ettiler. / Devreden bir kimse; davet umm olduu gibi t ki menfaat dahi ummdir./ Yan bir ahad terk etmeye t kim menfaat-i mme olduu gibi.

232

 /Muhakkak sen onlar uyar yan onlar davet et senin kullarn terk et yan onlar hayrette kalrlar./ / Ve onlar kulluktan, esrr- rubbiyyetten kendilerinde mevcd olan eye karlar. Bylece onlar nefisleri kat nda abd olduktan sonra, nefislerine erbb nazar yla bakarlar./ Y rab eer sen kfirleri fark ve terk edecek olursan btnda ahadiyyet-i cem- ztyyeye idhl edib onda istihlk etmeyecek olursan senin ibdn idll ederler. Onlar tahayyr ve ubdiyyetden ihrc ederler. Esrr- rubbiyyetden onlarda mevcd eye nefislerine erbb- nazar ile nazar ederler. Onlar nefisleri indinde abd olduklarndan sonra zr onlar abd ve erbbdr. / Onlar dourmazlar, yan sonulandrmazlar, fcirden bakasn zhir etmezler, ya'n rtlm olan eyi meydana koyan. / dahi intc ve izhr etmezler ill fciri yan mestr olan eyi mazhar olan kimseyi. / "keffr"dr (Nh, 71/27), yan rtcdr, ak olan eyi aldktan sonra / yan fcir ki, kffrdr ve zhir olan eyi onun [51/a] zuhrundan sonra stirdir yle ki, dav-y rubbiyet ile onlar fcirlerdir. Fehfam!.. / Bylece nzr mtehayyir olur. Ve fcirin fcrunda olan kasdn ve kfirin kfrnde olan kasdn bilmez; halbki ahs birdir./

Yan tlib-i Hak olan nzr izhr ve setrde cyir olur ve fcirin fcrunda olan kasdn ve kfirin kfrnde olan kasdn bilmez. Ve halbki mazhar ve stir olan ahs vhiddir. Fehfaz!..

233

 / "Y Rab beni ba la!" ya'n beni setr eyle ; ve benden dolay rt!/ Y Rabb nr-u ztnla benim enniyyet-i mteayyinemi setr eyle. Nr-u sftn ile bana tbia olan rusm ve srm ve nefs ile tabatm kuvvsn benden iin setr eyle. T kim bunlar ile zhir olmakdan hals olam ve zt ve sftm ile bil-klliyye zt ve sftnda mahv olam. / Ve senin "Allh nna yakr biimde tanyamadlar. " (En'm, 6/91) kavlinde kadrin bilinmedii gibi, benim de makmm ve kadrim bilinmesin!/ Benim makmm ve kadrim bilinmeye, nitekim senin kadrin bilinmedi. Senin yan benim yine-i isim senin hviyet-i gaybinde mahv ve mstehlek ola ve makm- kadrim mechle ve vcdum sende mstehlek olub mechl olmala. Zr senin ztndan gayri benim ztm ve vcdum yoktur ve vcdumda senden gayri benim ztm ve vcdumda senden gayr bir eyin hkm yoktur. / "Ve ana-babam da" ki, ben onlardan netce oldum; ve onlar "akl" ve "tabiat"dr./ Vlideynimi setr eyle ki ben onlardan netce oldum ve onlar akl ile tabattir. Ve dahi rh ile nefsimi setr eyle t kim onlardan dahi ism ve rusmum bk kalmaya. Ve onlarn kaderi ve makm bilinmeye. / "Ve benim beytime", ya'n kalbime, m'min olduu halde, ya n tasdk edici / ilh haberlerden onda olan eyi ve o nefislerinin tahds ettii eyi. / Raslllh (s.a.v) buyurdu ki:

234

 / Muhakkak Allh mmetim nefsinde olan haber vermedii ve konumad vey yapmad mddete hatlarndan ve nisyanlarndan vaz geer./ Yan kuv-y rhniyyeden ve tabat- hakykdan ol kimesneyi setr eyle ki benim kalbime dhil oldu. Mmin olduu halde ve kalb iinde ahbrt- ilhiyyeden vk olan eyi ve onun kalbinde vk ve hsl olan ey ki, rasl aleyhis-selmn kavlinden murd mmetin nefisleri tahds ettikleri ey ki ondan tecvz olunur ol benim kalbimde ahbrt- ilhiyyedendir. / Ve akllardan olan mminler iindir ve nefislerden olan mminler iindir. / Yan ukldan olan mminini ve nfsdan olan mmint setr eyle. / Ve zulmn hicblar n arkas nda gizlenen ve gayb ehli olanlar n zulmt ndan zlimlere arttrmaktan ba ka ziyde etme./ [51/b] Yan helkdan/ Ehl-i gayb olan zlimne ki, hicb-i zulmniyyenin halknda mktenifndir. Ziyde etme tebrdan yan helkdan gayri demekdir. / Onlar n nefisleri nefisleri olmaks z n, Hakk' n vechini m ahede ettikleri iin /

235

Nefislerin bilmeyeler vech-i Hakk mhede ettiklerinden iin nefislerin bilmeyeler ve kelm- Nh Muhammed lisn zeredir ve amm Muhammed lisn. / Onun vechinden baka her ey helk olacaktr. (Kasas, 28/88)/

Bu kelm mkablinden munkatdr kavli mbteddr. Muhammed kavil mukaddem haberdir. Yan her ey hlikdir ill onda mteayyin olan vech ki, ol eyin hakkatidir, hlik deildir.

236

SONU Vahdet-i vcud dncesinin mihenk ta olan bnl-Arabnin dnceleri Osmanlda devaml olarak aktelliini korumutur. Mevlevlie mensup olan Hocazde Muhammed Rsim Efendinin KiftTevlt isimli erhi, bu bereketlilii bir kez daha tahkm ve takviye etmitir. Bu tarafyla Ahmed Avni Konukun Fussul-Hikem erhinden nce klasik erh geleneinin bir devam mhiyetinde kaleme alnan Hocazde Muhammed Rsim Efendinin Kift-Tevlt, Osmanlda vcud bulan bnl-Arab geleneinin nihai rneklerinden birisidir. bnl-Arab, artk klasiklemi hle gelen erhlerden beslenen bu eserle kendi devrinde ve balamnda skp kalmam Seluklu ve Osmanl tecrbelerinin iinden akp gelerek gnmze ulamtr. Fuss derysndan kopup gelen nehirler olarak grlen erhlerin her eyden nce bnl-Arabnin retilerini yaanlan zamn diliminde bir kez daha idrk ve izh ederek sistemletirme denemeleri olduunu sylemek gerekir. Hocazdenin bu erhi her eyden nce slm dnce geleneinde srekliliin ne kadar nemli olduunu yakn zamnlarda fiilen gsteren bir rnektir. Hocazde Muhammed Rsim Efendi erhini Kuran- Kerim yetleri ve hadisler bata olmak zere klasik rihlere yaslar, modern dnemde vcd bulan tartmalara girmemeyi tercih eder. Bunun yerine klasik gelenekte Fussul-Hikem zerinden yaplan tartmalar erevesinde yol almay dener. Bu taraflaryle eser bir telf olmaktan ziyde klasik rihlerin tekrardan szlerek tercme edilmesinden ibret bir hviyette grlebilir. Neticede pek ok erhin essen birka erhe dayandn dndmzde bu anlalabilir bir tutumdur. Hocazde kaleme ald bu erhiyle bnl-Arabnin dorudan mrass ve retilerinin devm ettiricisi olduunu ak bir ekilde ortaya koymu, szkonusu metafizik gelenein bir zinciri daha da nemlisi ihy edicisi olduunu perinlemitir.

237

Bu erhin nemi; modernleme dneminde tasavvufa tenkdlerin artt bir dnemde kaleme alnm olmasdr. Ms Crullah rneinde grlecei zere, bnl-Arabye o devirde savunulan eitli dncelere dayanak tekl etmek zere deil,127 klasik gelenee aktel bir mhiyet kazandrmak zere dnmtr. Klasik erh yazma geleneini tkip eden Hocazde Muhammed Rsim Efendi Fussun srl taraflarn, derinliklerini ortaya karan bu erhiyle bnl-Arabnin modern bir yorumunu yapmamtr. Ancak dnlmesi gereken ufuklardan birini iret etmi, modern dnya iin yaslanlmas gereken zemni gstermitir. Hocazdenin bnl-Arabnin fikirlerinin anlalmasna ve yaylmasna katk mahiyetindeki yorumlarnn ayrntlar bize her eyden nce bir tarafyla Osmanl dnysnda dnn hep bnl-Arabye doru yol aldn gstermektedir. erhte de Fussta da her ey vahdet-i vcd etrafnda dner. Hocazdeye gre bnl-Arabnin dncesinde ess unsur varln birlii fikridir. Sisteminin merkezinde varlk (vcd) kavram yer almaktadr. Hocazde slm ilimlerin btn shalarnda eser veren bir rih sfatyla bnl-Arabnin dncelerinin Kurn ve hadislerle rttn gstermi ve onun slm ilimlerin btnnnden onay alabilecek bir karakteristie ship olduunu ortaya koyarak, Fussun erattan bamsz olmadn perinlemitir. Hocazde varlktan bilgiye, kelmdan tasavvufa ve fkha kadar uzanan, son derece kapsaml ve sofistike bir tefekkr tarznn en sde rneklerinden birini temsil eden eseriyle slam ilimlerin birbiriyle ne kadar sk skya irtibtl olduunu gstermitir. Bu eser; bnlArabnin slbunu ve dnce yapsn daha sistematik, terminolojisini ak-seik anlama, anlamlandrma ve tanmlama denemesi olarak grlebilir. Bu noktalardan bakld vakit szkonusu erhle bnlArabnin vahdet-i vcd telakkisi Snn akde zerinde ykselerek derinleir.

127

Hocazdenin Hristiyan ve Yahudilere kar sergiledii tavr iin bkz. Tefsr-i lemgr, vr. 10.b

238

BBLYOGRAFYA

BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), DH (Dahiliye), Said (Sicilli Ahvl daresi) d. (Defter). Nr: 4/458. Adam, Hdaverdi, bn Arab Kaza ve Kader, Adapazar 1998. Aff, Ebul-la, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet Da, stanbul Krkambar Yay. 1999. ____________, bnl-Arab, slam Dncesi Tarihi, ev. Mustafa Armaan, st. 1990, II. ____________, bnl-Arab Hakknda Yaptm alma, bnl-Arab Ansna Makaleler, brahim Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002. ____________, bnl-Arabde Ayan- Sbite; Mutezili Dncede Madumat, bnl-Arab Ansna Makaleler, brahim Medkur (ve tekiler), ev. Tahir Ulu, st. 2002. ____________, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar, ev. Ekrem Demirli, st. 2002. Ahmed Cevdet Paa, Tezakir 40-Tetimme, Yaynlayan: Cavid Baysun, Ankara TTK 1967. Ankarav, smail Hakk, Zbdetl-Fuhs f Nak el-Fss, Niri: Rid, stanbul Metin Matbaas 1328. Atay, Hseyin, lm Bir Tenkit rnei Olarak bn Kemal Paa'nn Muhyiddin b. Arab Hakkndaki Fetvas, eyhlislm bn Kemal Sempozyumu, Ank. Trkiye Diyanet Vakf yay. 1986 239

Badadi smail Paa, Hediyyetl-rifn, tsh:Kilisli Rfat Bilgebnlemin Mahmut Kemal, stanbul 1955 Bayraktar, Mehmet, Davud-i Kayseri, DA, IX. Chodkiewicz, Michel, bnl-Arabnin retisinin Osmanl Dnyasnda Karlan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf Ve Sufiler, Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve Erkan- Edebiyat- Mimari- konografi- Modernizm, haz. Ahmet Yaar Ocak, Ank. TTK 2005. Crcani, Ebu'l-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali, etTarft, ts. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, st. Trkiye yay.1948. Demirli, Ekrem, Davud el-Kayserinin Fususu'l-Hikem erhi: Matla- Husus- Kelim fi-Maani Fusus'l-Hikem, Uluslararas XIII. ve XIV. yzyllarda Anadoluda slam Dncesi ve Davud el-Kayseri Sempozyumu: International Symposium on Islamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud al-Qaysari papers: Tebliler, ed. Turan Ko, 1998. Ebul-Felah Abdul-Hayy b. Ahmed b. Muhammed bnul-mad, ezeratz-Zeheb f Ahbari men Zeheb, Beyrut, Daru hyait-Turasil-Arabi ty. en-Nablusi, Abdulgani, Ariflerin Tevhidi, ev. Ekrem Demirli, st. 2003. Eraydn, Seluk, Tasavvuf Ve Tarikatler, st. 1994. ____________, Fussu'l-Hikeme Yaplan Baz tirazlar, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, IV, st. 2002 Erdem, Hsameddin, Bir Tanr Alem Mnasebeti Olarak

Panteizm Ve Vahdet-i Vcd, Ank. 1990.

240

Hocazde

Muhammed erh-i

Rasim,

Kift-Tevlt Mesnev,

stanbul stanbul

niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 002008. ____________, ____________, Mntehebt- ve niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 001605. Tuhfetl-kn Hediyyetl-Mukn, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 001621. ____________, Kibrit Ahmer, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 00695. ____________, Kimy-is-Sadet (erhul-Buhr), stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 00579. ____________, Mecelle-i Ahkm- Adliye erhi, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 001591. ____________, Nuhbetl-Bela, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 00683. ____________, Tefsr-i lemgr, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 000578. ____________, el-Bedriyye al Metnil-urer, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, nr. 00716. Izutsu, Toshihiko, bnl-Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev. Ahmed Yksel zemre, stanbul Kakns Yay. 2005. bnl-Arab, Fussul-Hikem, ev. Osman Nuri Genosman, stanbul Milli Eitim Bakanl Yay. 1992, s. 19; ____________, Ftuhat Mekkiyye, thk. Osman . Yahya, Kahire, Mektebets-Sekafetid-Diniyye ts. lmiye Salnamesi Osmanl lmiye Tekilat ve eyhlslmlar, Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Galitekin, Cevdet Dada, st. aret yay. 1998. nalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klasik a(13001600), ev. Ruen Sezer, st. Yap Kredi yay. 2003. 241

pirli, Mehmet, ivizade Muhyiddin Mehmed Efendi, DA, VIII. smail Fenni Erturul, Maddiyyn Mezhebinin zmihlli, stanbul Orhaniye Matbaas 1928. ____________, Vahdet-i Vcd Ve bnl-Arab, Haz. Mustafa Kara, st. 1991. Kam, Ferid, Vahdet-i Vcd, bnl-Arabde Varlk Dncesi iinde, Haz. Mustafa Kara, st. 2005. Kara, smail, ada Trk Dncesinde Bir Tenkit/Tasfiye Alan Olarak Tasavvuf ve Tarikatler, Din le Modernleme Arasnda, stanbul Dergah Yay. 2003. ____________, Medreseler Yrm, Tekkeler rm Myd?, eyhefendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998. ____________, Kendini Tashih ve Tadil Ne lde

Mmkn?, eyhefendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998. ____________, Kendine Hakszlk Reva Mdr?,

eyhefendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998. ____________, Aydnn Mensubiyeti Yahut erhcilik,

eyhefendinin Ryasndaki Trkiye, stanbul Kitabevi Yay. 1998. Kara, Mustafa, Tekkeler ve Zaviyeler, Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, st. Dergah yay. 1990. ____________, Trk Tasavvuf Tarihi Aratrmalar, st. Dergah yay. 2005. Karada, Cafer, bnl-Arab, Muhyiddin (tikadi Grleri, DA, XX. Kl, M. Erol, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, XX. 242

____________, Doktora Tezi, stanbul 1995.

Muhyiddn

bnl-Arabde

Varlk

ve

Mertebeleri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam

Konev, Sadreddin, Fussul-Hikemin Srlar, ev. Ekrem Demirli, stanbul z Yay. 2002. ____________, Vahdet-i Vcd ve Esaslar, stanbul z Yay. 2002. Konuk, Ahmed Avni, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, I, st. 2005; III, st. 2000; IV, st. 2002. Mecmua, Esad Ef. Yazma No: 3431, Medkur, brahim, Giri: bnl-Arab An Kitab, bnl-Arab Ansna (Makaleler) iinde, ev. Tahir Ulu, stanbul nsan Yay. 2002. Muhammed Fuad Abdlbaki, el-Muceml-Mfehres li-

Elfazil-Kuranil-Kerim, stanbul: ar Yaynlar 1990. Mstakimzade Sleyman Sadeddin Efendi, Devhatl-Meayih, st. ar yay. 1978. Ocak, Ahmet Yaar, Tasavvuf, Sufiler ve Tarkatlar, Tekkeler, Osmanl Uygarl, II, , Haz. H. nalck-G. Renda, Ank. Kltr Bakanl 2003. ____________, Osmanl Toplumunda Tasavvuf Ve Sufiler, Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve Erkan- Edebiyat- Mimari- konografi- Modernizm, haz. Ahmet Yaar Ocak, Ank. TTK 2005. ztrk, zkan, ada Trk Dncesinde bnl-Arab Felsefesinin Ele Aln, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2007. ehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, Amk- Hayl, stanbul: Necm-i stikbal Matbaas 1341/1925.

243

____________, Allah nkar Mmkn mdr?, stanbul Hikmet Matbaas 1327. ____________, Huzr u Akl u Fende Meslek-i Dalaleti, DarulHilafe: Matbaa-i slmiyye 1332. eker, Fatih M., Cumhuriyet deolojisinin Nakibendilik Tasavvuru, stanbul Dergah Yay. 2007. Tahral, Mustafa, Vahdet-i Vcd Ve Glge Varlk,

Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, III, st. 2000. ____________, Ayn Ve Ayniyyet, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, IV, st. 1992. ____________, Fussul-Hikemde Tezadl fadeler Ve

Vahdet-i Vcd, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, II, st. 2002. ____________, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd le Alakal Baz Meseleler, Fussul-Hikem Tercme Ve erhi iinde, Ahmed Avni Konuk, Haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, I, st. 2005. ____________, 1996. ____________, Davud el-Kaysernin Fusus erhi Muhyiddin bnl-Arab ve Trkiyeye

Tesirleri, Endlsten spanyaya iinde, Ankara Trkiye Diyanet Vakf Yay.

Mukaddimesi, Uluslararas XIII. ve XIV. yzyllarda Anadoluda slam Dncesi ve Davud el-Kayseri Sempozyumu: International Symposium on Islamic Though in Anatolia in the XIII th and XIV th Centuries and Daud alQaysari papers: Tebliler, ed. Turan Ko, 1998. ____________, Mustafa Tahral le Mevlana ve bnl-Arab zerine Sylei, Syleiyi yapan: Necdet Ylmaz.

244

Uluda, Sleyman, Vakf Yay. 1995.

bnl-Arab, Ankara Trkiye Diyanet

Yavuz, Yusuf evki, Kader, DA, XXIX. Yazcolu, Mustafa Said, Fiil, DA, XXIII. Yeprem, M. Saim, rde Hrriyeti ve mm Mtrd, stanbul 1984.

245