MAM-HATP LSELER

KARILATIRMALI DNLER TARH

DERS KTABI
YAZARLAR Ekrem ZBAY Eyp KO Ahmet YAPICI Ahmet TRKAN Mehmet BAYDA sa HEM

DEVLET KTAPLARI BRNC BASKI .........................., 2010

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ...............................................................: 4833 DERS KTAPLARI DZS ..........................................................................................: 1424 10.?.Y.0002.3975

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr Dil Uzman Grsel Tasarm

: Ramazan YILDIRIM : Erdal ALTUN : Erturul AKIR Dilek ANDER Emre ANDER Rehberlik Uzman : Erdal USLUER Program Gelitirme Uzman : Dr. Yaln BAY Eitim Teknolojisi Uzman : Ahmet KOPMAZ Veysel KUBAT

ISBN 978-975-11-3342-7

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 18.12.2009 gn ve 285 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Yaymlar Dairesi Bakanlnn 03.03.2010 gn ve 873 sayl yazs ile birinci defa 37.600 adet baslmtr.



MUSTAFA KEMAL ATATURK

..

NDEKLER 1. NTE: KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR 1. Tanm, Konusu ve Metodu................................................................................................ 10 2. Din Bilimleri Arasndaki Yeri.. ........................................................................................... 11 3. Temel slam Bilimleriyle likisi.. ...................................................................................... 12 4. Dier Dinleri renmenin slam Asndan nemi.. ......................................................... 15 5. Trkiyede Karlatrmal Dinler Tarihinin Tarihesi........................................................ 17 2. NTE: DNN MAHYET 1. Dinin Tanm ile lgili Grler........................................................................................... 23 2. Dinin Kayna Hakkndaki Grler.. ................................................................................ 25 2.1. Evrimci Gr............................................................................................................. 26 2.2. Vahiy Temelli Gr.. ................................................................................................. 27 3. Din ile Mitoloji.. ................................................................................................................. 29 4. Dinin nsan Hayatndaki Yeri ve nemi.. ........................................................................... 30 3. NTE: VAHYE DAYALI DNLER 1. Vahiy Gelenei .................................................................................................................... 36 2. Yahudilik ............................................................................................................................. 37 2.1. Yahudi, brani ve srail Terimleri ................................................................................ 37 2.2. Yahudiliin Douu ve Gelimesi .............................................................................. 38 2.3. Yahudiliin Temel zellikleri ..................................................................................... 45 2.4. Yahudiliin On Temel lkesi: On Emir ....................................................................... 46 2.5. Gnmzde Yahudilik ................................................................................................ 47 2.6. Yahudiliin Dier Dinlere ve Irklara Bak ............................................................... 48 2.7. Kuran- Kerim Asndan Yahudilik ve Yahudiler .................................................... 48 2.8. Trkiyede Yahudilik .................................................................................................. 50 3. Hristiyanlk ......................................................................................................................... 51 3.1. Hristiyanln Tanm ve Tarihesi.............................................................................. 51 3.2. Hristiyan Mezhepleri ................................................................................................. 54 3.3. II.Vatikan Konsl ve Hristiyan Dnyasna Etkileri .................................................. 57 3.4. Hristiyanln Temel zellikleri ................................................................................. 58 3.4.1. Mesihilik......................................................................................................... 58 3.4.2. Kilise ve Sakramentler ..................................................................................... 59 3.5. Hristiyanln Dier Dinlere Bak ............................................................................ 62 3.6. Kuran- Kerim Asndan Hristiyanlk ve Hristiyanlar ............................................. 65 3.7. Trkiyede Hristiyanlk .............................................................................................. 66 4. slamiyet ............................................................................................................................. 68 4.1. slamiyetin Kelime ve Terim Anlamlar ..................................................................... 68 4.2. slamn Douu ......................................................................................................... 69 4.3. slamiyetin Temel zellikleri ve Farkllklar ............................................................ 69 Okuma Metni: slamn Dier Din ve Geleneklere Bak ................................................ 72 4. NTE: HNT VE DOU ASYA DNLER 1. Hint Dinleri.. ....................................................................................................................... 77 1.1. Hinduizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ....................................................... 77 1. 2. Budizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ......................................................... 79 1.3. Sihizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.............................................................. 81 1.4. Caynizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ........................................................ 83 2. in ve Japon Dinleri.. ......................................................................................................... 84 2.1. Konfyanizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ............................................... 84 2.2. Taoizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ........................................................... 86 2.3. intoizmin Ortaya k ve Temel zellikleri.. ........................................................ 87 3. Dier Dinler.. ...................................................................................................................... 87 3.1. Zerdtlk.. ................................................................................................................. 87
VII

3.2. Kabile Dinleri.. ........................................................................................................... 88 3.3. Eski Trk nanlar.. ................................................................................................... 90 5. NTE: DNLERDE NAN 1. Tanr nanc ......................................................................................................................... 95 1.1. Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tanr nanc.. .................................................. 95 1.2. Hint ve Dou Asya Dinlerinde Tanr nanc.. ............................................................. 98 2. Peygamber veya Din Kurucusu nanc.. ........................................................................... 101 2.1. Hz. Musa.. ................................................................................................................. 102 2.2. Hz. sa.. ..................................................................................................................... 104 2.3. Hz. Muhammed... ..................................................................................................... 105 2.4. Buda, Nanak, Parsva, Mahvira... .............................................................................. 106 2.5. Konfys, Lao-Tzu, Zerdt... ................................................................................ 108 3. Ahiret nanc... .................................................................................................................. 110 3.1. Hesap Verme... .......................................................................................................... 112 3.2. Ceza ve Mkfat.. ..................................................................................................... 113 3.3. Ahiret nancnn Yaptrm Gc................................................................................ 114 4. Mehdi-Mesih nanc.......................................................................................................... 114 5. Kutsal Kitap nanc.. ......................................................................................................... 117 5.1. Dinlerde Kutsal Kitaplar ve Kaynaklar.. ................................................................. 117 5.2. Kutsal Kitaplarn Dinlerdeki Yeri ve Otoritesi.. ....................................................... 119 6. NTE: DNLERDE BADET VE BADET YERLER 1. Dinlerde badet.. ............................................................................................................... 123 1.1. Dua ve Namaz... ....................................................................................................... 123 1.2. Oru... ....................................................................................................................... 130 1.3. Hac.. .......................................................................................................................... 132 1.3.1. Hac Merkezleri.. ............................................................................................. 132 1.3.2. Hac Yapma ekilleri. ...................................................................................... 136 1.4. Sadaka. ...................................................................................................................... 138 1.5. Kurban. ..................................................................................................................... 139 1.6. Kutsal Gnler, Geceler ve Bayramlar. ...................................................................... 141 2. Dinlerde badet Yerleri...................................................................................................... 143 7. NTE: DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER 1. Doruluk. .......................................................................................................................... 150 2. Temizlik. ........................................................................................................................... 151 3. yilik ve Yardmseverlik.................................................................................................... 153 4. Byklere Sayg................................................................................................................ 155 5. Bakalarna Zarar Vermemek............................................................................................ 157 6. ldrmemek. .................................................................................................................... 158 7. Hrszlk Yapmamak. ........................................................................................................ 158 8. Zina Yapmamak. ............................................................................................................... 160 9. Yalanc ahitlik Yapmamak. ............................................................................................. 160 8. NTE: DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK 1. Din oulculuk................................................................................................................ 164 2. Trkiyedeki Din Gruplar. ............................................................................................... 165 3. Dinler Aras Diyalog. ........................................................................................................ 166 4. Misyonerlik.. ..................................................................................................................... 168 4.1. Trkiyede Faaliyet Gsteren Misyoner Gruplar...................................................... 170 4.1.1. Hristiyan Gruplar............................................................................................ 170 4.1.2. Yahova ahitleri.. ........................................................................................... 174 5. Laiklie Ynelik ve D Tehditler.. ............................................................................... 176 SZLK............................................................................................................................... 178 KAYNAKA ........................................................................................................................ 180
VIII

1.NTE
KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

NTEMZE HAZIRLANALIM 1. Karlatrmal dinler tarihinin konusuyla ilgili bilgi toplaynz. 2. Karlatrmal dinler tarihinin din bilimleri arasndaki yerini aratrnz. 3. Karlatrmal dinler tarihinin temel slam bilimleriyle ilikisini inceleyiniz. 4. Dier dinler hakknda bilgi sahibi olmann slam anlamadaki roln aratrnz.

1.NTE
1. Tanm, Konusu ve Metodu Karlatrmal dinler tarihi, tarih boyunca yeryznde var olmu btn dinlerin dier dinlerle mnasebetlerini, benzer, farkl ve ortak ynlerini tarafsz biimde karlatrmal olarak ele alan bir bilim daldr.1 Bu bilim, konu olarak ele ald dini, tarih adan karlatrma metodu ile inceler. Gemite ve gnmzde yeryznde var olan btn dinler, karlatrmal dinler tarihinin konusunu oluturur. Bu bilim dal, dinlerin doularn, gelimelerini, birbirleriyle etkileimlerini, karlatrmal tarihlerini, inan, ibadet ve ahlak sistemlerini, din kurumlarn, kltlerini ve mezheplerini hak-batl ayrm yapmakszn inceler.2

TARTIALIM
Dinler tarihinin konusunu ve metodunu bilmenin neden gerekli olduunu snfa tartnz.

NOT EDELM
Dinler tarihi; tarih, filoloji, arkeoloji, etnoloji, antropoloji ve sosyoloji gibi bilimlerin verilerinden yararlanarak dinleri inceler.
(Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 5.)

Dinler tarihi, herhangi bir dinin savunmasn yapmaz. Onun iin ilahiyat bilimlerinden ayrlr. Hibir dini, stnlk, gelimilik, doru veya yanllk bakmlarndan deerlendirmeye tabi tutmaz. Hepsini ayn kategoride, olduklar gibi deerlendirir. Karlatrmal dinler tarihinin konusuna btn dinler girdii iin slam ve Hristiyanlk gibi bir dinin tarihini inceleyen bilim dallarndan da ayrlr.3 Dinler tarihinin amac, dinler hakknda en doru bilgileri toplamak ve gerektiinde bu bilgileri karlatrarak bir sonuca ulamaktr.4 Her bilimin kendine has bir metodu vardr. Metot ise bizi geree gtren yoldur.5 Bilimler, sahasna giren konular kendi metoduyla inceler. Dinler tarihinin de kendine has nitelendirici bir metodu vardr. Olaylar, olduu gibi ayrntlaryla naslln tantr ve nitelendirir. Dinler tarihinde nitelendirici metot yannda, karlatrma metoduna da bavurulur. Bu bakmdan dinler BEYN FIRTINASI tarihine karlatrmal dinler tarihi de denir. Dinler tarihi, dinlerin douu, gelimesi, yok olmas gibi konularda tarih metoduna bavurur. Vusulszlk, Bu srada verilerini daima tarihten, yaanan ve usulszlktendir. tecrbe edilen hayattan alr. Toplad verileri Yukardaki cmle zerinde dnerek bazen karlatrma metoduyla inceler. Buna, beyin frtnas yapnz. tarih-karlatrmal metot ad verilir. Dinler tarihi, bu metodu kullanarak bir dinin veya
1 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 19; Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 4. 2 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 5; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 3. 3 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 2. 4 Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, s. 59. 5 Zeki Arslantrk, Aratrma Metod ve Teknikleri, s. 47.

10

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

dinlerdeki bir zelliin nasl ortaya kp gelitiini tespit eder. rnein Hristiyanlktaki teslise dayal tanr inancnn tarih srecini, Hrstiyanln irtibatta bulunduu dier dinlerdeki tanr anlayyla karlatrarak ortaya koyar.6

TARTIALIM Dinler tarihini renmek insana ne kazandrr? Tartnz.

2. Din Bilimleri Arasndaki Yeri Din bilimleri, btn dinleri inceleme konusu olarak ele alan bir grup bilim daldr. Din bilimlerinin yeryznde yaam ve yaamakta olan btn dinleri douundan yok oluuna kadar her ynyle inceledii bir alan vardr. Karlatrmal dinler tarihi de din bilimleri ats altnda yer alr. Bu geni alan, genelden zele doru alt dallara ayrlr. rnein dinler tarihi; din sosyolojisi, psikolojisi, fenomenolojisi ve felsefesi gibi dallarn hepsi din bilimleri ad altnda deerlendirilir. Bu bilim dallar dini incelerken hak, batl, doru, yanl gibi herhangi bir deerlendirmeye gitmez. Dier bir ifadeyle bu bilim dallar inceledikleri dinleri objektif olarak ele alr. Bu bilim dallarnn da slam ve Hristiyanlk tarihi gibi alt dallar vardr. Bunlar din bilimlerinin zel alanlarn oluturur.
TARH DN FENOMOLOJS ile ilikisi vardr. DN FELSEFES ile ilikisi vardr. ile ilikisi vardr. DN SOSYOLOJS ile ilikisi vardr. DN PSKOLOJS ile ilikisi vardr.

DNLER TARHNN

Dinlere ait inan, ibadet ve ahlak sistemleri, kurumlarn oluum sreleri gibi konular din bilimlerinin inceleme alanna girer. Bunun yannda din deerler, tecrbeler, idealler, beklentiler, hisler, tavrlar, hayat ile din arasndaki btn ilikiler, bu bilim dallarnn inceleme konusunu oluturur.7 rnein din psikolojisi, ferdin din tecrbesini ve bu tecrbenin eitli tezahrlerini konu edinirken din felsefesi de dinin mahiyetini, insann din hakikatlerle alakasn ele alr.

BLG KUTUSU Din fenomenolojisi, dinin grnen, da akseden ynlerini sistematik olarak inceleyen bir bilim daldr. Bu bilim dal, dinin tarih geliimini dikkate almakszn din olgular, grnen ynleriyle konu edinir. eitli dinlerin ibadet, ayin, yer, zaman, eya, ahsiyet ve kutsallarn inceler, ortak noktalarn bulmaya alr.
(Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 21.)

6 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 20; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 3. 7 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 4.

11

1.NTE
Din bilimleri ats altnda yer alan din sosyolojisi, psikolojisi, fenomenolojisi ve felsefesi ile karlatrmal dinler tarihinin ortak noktasn din oluturur. Dolaysyla bu disiplinlerle dinler tarihi yakn iliki iindedir. Ayrca tarih; yer ve zaman gstererek gemiteki olaylar ele alan bir bilim dal olduu iin dinler tarihine malzeme verir. Bunlarn yannda dinler tarihi aratrmalarnda filoloji, mitoloji, arkeoloji, sanat tarihi, folklor ve benzeri bilim dallarndan da faydalanr.8

NOT EDELM
Din sosyolojisi, din-toplum mnasebetlerini ve bunlardan doan olaylar inceleyen bir bilim daldr. Bu bilim dal; sosyal din kurumlar, dinin devlet, millet ve aileye kar tutumunu, din alannda meydana gelen sosyolojik olaylar, eitli din cemaatlerin toplumla olan mnasebetlerini konu edinir. (Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 21.)

3. Temel slam Bilimleriyle likisi Din bilimleri, dini bir olgu olarak inceler. Dinler tarihi de din bilimleri arasnda yer aldndan hem yaps hem de uygulad metot itibaryla objektiftir. Temel slam bilimleri ise slam dininin eitli dallarn iine alan ve savunmasn yapan ilahiyat bilimleridir. Karlatrmal dinler tarihi, konu ve metot bakmndan temel slam bilimlerinden farkl olsa da malzeme bakmndan birebir iliki iindedir.9 Birok konuda temel slam bilimleri karlatrmal dinler tarihi verilerinden faydalanr. Dolaysyla karlatrmal dinler tarihi ve temel slam bilimleri arasnda yakn bir iliki vardr. Temel slam bilimlerinden olan tefsir, Kuran ayetlerinin doru anlalmasn ve yorumlanmasn konu edinir. Tefsir bilimi ayetlerin aklanmasnda birok bilimin verilerinden yararland gibi dinler tarihi verilerinden de yararlanr. rnein, Kuran- Kerim, baz ayetlerinde eski kavimlerden ve onlarn inanlarndan sz eder. Fakat onlarn yer ve zamann belirtmez. Tefsir bilimiyle uraanlar, Kuran- Kerimin bu tr ayetlerini yorumlarken karlatrmal dinler tarihinin verilerinden yararlanmazlarsa tefsir usulnde srailiyat olarak bilinen TEMEL SLAM BLMLER mitolojik hikyelerle ayetleri tefsir etme yanlgsna Tefsir Hadis Fkh Kelam debilirler. Bu konuda dinler tarihinin verilerinden yararlanarak tefsir kitaplarna girmi olan srailiyat trnden hikyelerin asl ortaya konulabilir. Bylece dinler tarihinin salad malzemeler vastasyla Kurandaki baz ayetler tarih gereklere
8 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 22, 23. 9 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 7.

12

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

uygun olarak yorumlanr. Ayrca Kuran- Kerimde Garibl-Kuran denen Arapa kkenli olmayan kelimeler bulunmaktadr. Tefsir bilimcileri, bu kelimelerin ounun Sami dil grubundan olan Akata, Asurca ve Ugarite gibi dillerden geldiini dinler tarihi yardmyla renebilirler.10 Bu sayede o kelimelerle ilgili daha gereki yorumlar yaplabilir. Dier taraftan dinler tarihi de Kuran- Kerimdeki bilgilerden yararlanr. rnein insanln ilk dini ile ilgili tarih belgeler bulunamazken Kuran bu alanda bilgiler verir. Dinler tarihi bilimcisi de bu bilgilerden faydalanr. Temel slam bilimlerinden olan hadis, Hz. Muhammede (s.a.v.)11 atfedilen sz, fiil ve takrirleri inceler. Kuran- Kerimde olduu gibi hadislerde de eski kavimlerden, onlarn balarndan geen olaylardan ve inanlarndan bahsedilir. Karlatrmal dinler tarihinden elde edilen veriler, bu tr hadislerin daha doru anlalmas ve yorumlanmasnda yardmc olur. Karlatrmal dinler tarihi, hadislerin sahih olup olmadnn tespit edilmesinde de nemli katk salar. Kuran- Kerimin ruhuna ve genel olarak slamn zne ters den baz hadislerin kaynan karlatrmal dinLSTELEYELM ler tarihi verileriyle tespit etmek mmkndr.12 Karlatrmal dinler tarirnein gayrimeru bir evlilikten dnyaya hinin temel slam bilimleri gelen bir ocuun cennete giremeyeceini13 ile ilikisini snfa tartarak belirten hadis, Kuran ve slamn ruhuna ters vardnz sonular listeleyiniz. dmektedir. Dinler tarihi verilerine gre bu ..................................... hadisin srailiyattan olma ihtimali yksektir. nk Yahudilie gre evlilik d dnyaya ..................................... gelen ocuk, normal bir insan kabul edilmez. Bu ocuk, Yahudi olma hakkn kaybeder ve Yahudi din otoriteleri tarafndan cemaatten atlr. Bu uygulama, kaynan Tevrattan alr. Nitekim Tevratta bu konuyla ilgili yle bilgi verilir: Nmeru ocuk Rabbin cemaatine girmeyecektir; kendinden olanlardan hibiri, hatta onuncu nesle kadar Rabbin cemaatine giremeyecektir.14 Grld gibi hadislerin shhatinin tespit edilmesinde dinler tarihi verileri nemli katk salamaktadr. Dier bir temel slam bilimi olan fkh, kendine zg metotlarla, Kuran ve snnetten kard hkmleri dzenler ve inceler. Bunu yaparken kural koyucunun amacn belirlemeye de alr. Kuran- Kerimde bildirildii zere Allah, her toplum iinden bir eli karm15 o elileri araclyla da baz kurallar gndermitir. Bu kurallar o dnemdeki insanlar anlamaya alm ve bunun iin yntemler gelitirmilerdir. zellikle Yahudi ve Hristiyanlarn bu konudaki birikimleri fkhlara bir veri kayna olabilir. Bu verileri ancak dinler tarihi ortaya koyar. Ayrca karlatrmal dinler tarihi, nceki toplumlara gnderilen ilah kurallarla ilgili malumat vererek fkhlara benzer kurallar arasnda
10 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 8. 11 Sallallah aleyhi vessellem ( Allahn salat ve selam onun zerine olsun.) 12 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 9. 13 Aliyyl -Kri, el- Mevzuatl-Kbra, s. 268; Acluni, Kefl-Hafa, C 2, s. 372. 14 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 23/ 2. 15 Nahl suresi, 36. ayet.

13

1.NTE
mukayese yapma frsat sunar. Bu mukayese soRNEK BULALIM nucu fkhlar kural koyucunun amacn, hangi 16 kurallarn deiim gsterdiini renebilirler. Kuran- Kerimden dinler rnein Tevratta erkek evlat varsa kzlar vris tarihinde veri olarak kullanlan olamazlar. Oul ve kz yok ise miras srasyla rnekler bulunuz. kardelere, amcalara, yaknlk derecelerine gre Hz. Musa ve srailoullarnn Msrdan k. dier akrabaya intikal eder.17 denilir. Kuran- (T-H suresi, 77. ayet.) Kerimde ise ...ebeveyn ve akrabann brak ..................................... tnda, ister az ister ok olsun, kadnlarn da bir pay olacaktr. Allah tarafndan tayin edilen bir paydr bu.18 buyrulur. Grld gibi Kuranda nemli bir deiiklik yaplarak erkein yannda kadna da miras hakk tannmtr. Fkhlar dinler tarihinin bu verilerinden hareketle zaman ve mekn alarndan bilgiler aras mukayese yapabilirler. Yine fkhlar slam ncesi toplumlarda hac, kurban, namaz ve oru gibi ibadetlerin nasl uyguland hususunda dinler tarihinin ortaya koyduu bilgilerden yararlanabilir. Temel slam bilimlerinden kelam, slamn inan esaslarn Kuran- Kerim erevesinde salam bir temele oturtmaya alan bir ilimdir. Kelamn temel konularn Allahn sfatlar, peygamberlik, vahiy, ahiret ve iman oluturur. Karlatrmal dinler tarihi, kelam konularnn ilenmesi srasnda bu ilimle uraanlara birok malzeme verir. Ayrca dinler tarihi, dier din ve kltrlerden geen ve slamn yapsna uygun olmayan inanlarn kkeni hakknda bilgiler de verir. Kelamclar, dinler tarihinin verecei bu malzemelerden hareketle salam, ilevi olan bir itikat sistemi ortaya koyabilirler. Allahn sfatlar, peygamberlik ve vahiy, Allah-insan ilikisi gibi nemli konularda an ihtiyalarna uygun fikir gelitirebilirler.19

Dinler tarihi, slami ilimler zerine alan aratrmaclar iin ok nemlidir. 16 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 12,13. 17 Kitab- Mukaddes, Saylar, 27/ 8-11; Hayrettin Karaman, slam Hukuk Tarihi, s. 42. 18 Nis suresi, 7. ayet. 19 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 9,10.

14

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

4. Dier Dinleri renmenin slam Asndan nemi Kuran- Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin asla bir olamayacan belirtir,20 Oku.21 emriyle sze balar ve bilmediimiz konular bilenlerden renmemizi22 tavsiye eder. nsanlarn zararna olmayan her trl bilginin renilmesini tevik eder. Kuran- Kerimde, Allah katnda tek geerli dinin slam olduu23 belirtilmekle birlikte dier dinlerin bir olgu olarak varl da kabul edilir. rnein Kim slamdan baka bir din seerse bu ondan kabul edilmeyecektir.24 diyerek slam dndaki dinlere de dikkat ekilir. Dolaysyla dier dinler hakknda bilgi sahibi olmak, mensuplarn tanma, anlama ve kendi inancmzla mukayese etme asndan nemlidir.

Yukardaki sembollerin hangi dinlere ait olduunu syleyerek anlamlarn aratrnz. Dier dinleri renmenin slam asndan hibir zarar bulunmad gibi tam aksine birok yarar da vardr. Dier dinler hakknda bilgi sahibi olduumuz zaman kendi dinimizin farkn daha iyi grr ve deerini takdir ederiz. Kuran- Kerimde dier din mensuplarnn eletirilen davranlarnn bizde de bulunup bulunmadn anlayabiliriz.25 Dier dinleri renmenin slam asndan baka bir faydas da slam literatrnde srailiyat olarak bilinen konularn tannmasdr. slam, douundan bugne kadar deiik din ve kltrlerle karlamtr. slama giren insanlar, eski kltrlerinden baz unsurlar slama tamlardr. Zamanla bu yabanc unsurlar,
20 Zmer suresi, 9. ayet. 21 Alak suresi, 1. ayet. 22 Nahl suresi, 43. ayet. 23 l-i mrn suresi, 19. ayet. 24 l-i mrn suresi, 85. ayet. 25 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6.

DEERLENDRELM
Sizden nce nice (milletler hakknda) ilah kanunlar gelip gemitir. Onun iin yeryznde gezin dolan da (Allahn ayetlerini) yalan sayanlarn akbeti ne olmu, grn. (l-i mrn suresi, 137. ayet.) Yukardaki ayeti dier dinleri renmenin nemi asndan deerlendiriniz.

15

1.NTE
slamn aslndanm gibi alglanmaya balanmtr. Dolaysyla dier dinler hakknda bilgi sahibi olmak bu unsurlarn tannmas asndan nemlidir. Dinler hakknda bilgi sahibi olmann dier bir yarar da misyonerlik (Hristiyanlar, Mormonlar, Yahova ahitleri, Bahailer vs.) faaliyetleri ile ilgilidir. Misyonerlerin propagandalarna cevap verebilmek iin nceden o dinleri tanmak gerekir. Son yllarda, dinler aras diyalogla ilgili lkemide eitli toplantlar dzenlenmektedir. Dinler aras diyaloun ne anlama geldiini bilmek ve bu diyalog toplantlarnda etkili olabilmek iin yine dier dinler hakknda nceden bilgi sahibi olmak nemlidir.

TARTIALIM srailiyat konular slam kltrn nasl etkilemitir? Tartnz.

BEYN FIRTINASI Farkl dinlere mensup insanlar arasnda diyaloun salanmasnda din adamlarnn rol nedir? Dncelerinizi arkadalarnzla paylaarak beyin frtnas yapnz.

Dier dinleri bilmek din hizmetleri asndan da nem tar. Din hizmeti veren kiiler, bir noktada toplumun nder ve mnevverleridir. Bundan dolay insanlar, ister dier dinlerle ister merak ettikleri eitli konularla ilgili olsun din hizmeti veren kiilere sorular sorabilir. Bu sorulara doru, doyurucu ve tutarl cevap verebilmek iin slamn dndaki dinleri bilmenin nemi kendiliinden ortaya kmaktadr. Ayrca din grevlisinin slam topluma daha iyi anlatabilmesi iin onun dier dinlerden farknn ne olduunu bilmesi gerekir.

Kreselleme ve iletiimin artt gnmz dnyasnda farkl dinleri ve mensuplarn tanmak bir ihtiya hline gelmitir. Bundan dolay insanlar farkl din ve kltrlerden insanlarla bir arada yaamak zorunda kalmlardr. Dolaysyla farkl dinleri ve mensuplarn bilmek yaadmz dnyann sosyolojik bir gereidir.26
26 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6.

16

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

LSTELEYELM Dier dinleri renmenin slam anlamada ne gibi faydalar salayacan listeleyiniz. nk Hristiyanlktaki teslisi renmemiz slamn tevhit anlayn daha iyi anlamamz salar. ...

Sonu olarak genel kltr sahibi olmak, dier din mensuplaryla salkl bir iletiim kurmak, misyonerlik faaliyetlerini tanmak ve nlem almak, slam dier din mensuplarna daha iyi anlatabilmek, slama karm hurafeleri ayrt edebilmek, eksik ve yanllarmz tanmak; slam gnmz artlarnda daha iyi yorumlamak ve din hizmetlerini daha verimli hle getirmek gibi nedenlerden dolay dier dinleri bilmek gerekir.27

YORUMLAYALIM Hz. mer, slam atmosferinde yetiip cahiliye detlerini tanmayan kimse yava yava slamla elikiye der demitir.
(Ali el-Hasen en-Nedvi, Mslmanlarn Gerilemesiyle Dnya Neler Kaybetti, s. 162.)

Hz. merin yukardaki szn dier din ve detleri renmek asndan yorumlaynz.

5. Trkiyede Karlatrmal Dinler Tarihinin Tarihesi Kuran- Kerimde ve Hz. Peygamberin hadislerinde dier dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik, Sabiilik ve putperestlik) den bahsedilir. Kuran ve hadislerde o dinlerden sz edilmesi baz Mslman bilginlerde merak uyandrmtr. Zaman zaman o dinlere mensup kimselerle karlama, konuma ve eitli konularda yaplan tartmalar onlarn inanlarnn incelenmesini gerekli hle getirmitir. Ayrca slama giren baz insanlarn nceki inanlarndan baz kalntlar slama tamalar Mslmanlar arasnda ciddi tartmalara neden olmutur. Bu ve benzeri sebeplerden dolay Mslman bilginler dier dinleri inceleme ve renmeyi nemsemilerdir.

27 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 6,7.

17

1.NTE
lkemizdeki dinler tarihi almalar Osmanl Devletinin son zamanlarna rastlar. slam ve Bat dnyasnda dinler tarihi ile ilgili yazlan eserlerden faydalanlarak Osmanl Devletinin son dnemlerinde tarih-i edyan ad altnda baz kitaplar yaymlanmtr.28 Trkiyede dinler tarihi dersi ise Osmanlnn son dnemlerinde okutulmaya balanmtr. stanbulda Darlfnun Edebiyat Fakltesinin 1874 yl ders programna tarih-i umumi ve din-i esatiril-evvelin dersleri konmutur. II. Merutiyetin ilanndan sonra Ulum- eriyye ubesinin dersleri arasna 6 saat tarih-i din-i slam ve tarih-i edyan dersleri birlikte yer almtr. Daha sonraki dzenlemelerde de Bugnk stanbul niversitesinin eski ad stanbul Darlfnunu idi. dinler tarihi dersine ders programlarnda yer verilmeye devam edilmitir.29 rnein 1913 ylnda alan Medresetl-Vaizin ve Medresetlrat blmlerinde de dinler tarihi dersleri okutulmutur.30 1918 ylnda Darl-Hilafetil-slamiyye medresesi kkl bir deiiklie tabi tutulmu ve Medrese-i Sleymaniye adyla yeniden organize edilerek burann ders programna tarih-i edyan dersi konmutur. Medreselerin kaldrlmasndan sonra ad geen medrese lahiyat Fakltesi adn alm ve programnda dinler tarihine yer vererek retimine devam etmitir. 1933te lahiyat Fakltesi kapatlm ve yerine slam Tetkikleri Enstits almtr. Bu enstitde de genel dinler tarihi ad altnda bu dersin okutulmasna devam edilmitir. slam Tetkikleri Enstits 1936 ylnda kapatlm ve 1949 ylnda Ankara niversitesine bal bir lahiyat Fakltesi alncaya kadar Trkiyede dinler tarihi retimi yaplamamtr.31

DNELM
Biruninin (l. M. 1048) el-Asarul-Bakiye ve Kitabt-Tahkik Malil-Hint isimli eserleri, modern dinler tarihi bilimi asndan slam dnyasnn bir yz akdr. Ayrca dinler tarihi almalar slam dnyasnda Hristiyan dnyasndan ok daha nce balamtr. Fakat daha sonra Bat dnyas bu alanda ciddi almalar yaparak ileri gemitir.
(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 10.)

Dinler tarihinde ilk almalar slam dnyasnda balad hlde bu alanda neden geri kaldmzn sebeplerini dnnz.

28 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 10. 29 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 11. 30 Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, s. 82. 31 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 26.

18

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

1950-51 retim ylndan itibaren almaya balayan mam Hatip Okullarnn 7. snflarnda dinler tarihi tekrar okutulmaya balanmtr. Trkiyede ilk Yksek slam Enstits 1959 ylnda stanbulda alm; I, II ve III. snflarnda birer saat mukayeseli dinler tarihi dersi yer almtr. Bunlarn dnda 1971 ylnda Erzurum Atatrk niversitesine bal olarak slami limler Fakltesi alm ve burada da dinler tarihi dersine yer verilmitir. 1982 ylnda karlan Yksek retim Kurumlar Kanunu ile Yksek slam Enstitleri lahiyat Fakltesi adyla yeniden dzenlenmi ve dinler tarihi dersi bu fakltelerde yerini almtr.32 Gnmzde ilahiyat fakltelerinde felsefe ve din bilimleri ana bilim dalna bal olan dinler tarihi bilim dal bulunmaktadr. KARILATIRALIM

lkemizde dinler tarihi alannda yaplan baz almalar unlardr:

1. emsettin Sami, Esatir, 1878. 2. Ahmet Mithat Efendi, Tarih-i Edyan, 1911. 3. Mahmut Esad bin Emin Seydiehri, Tarih-i Edyan, 1912/1915. 4. Esad, Tarih-i Edyan, 1912. 5. emsettin Gnaltay, Tarih-i Edyan, 1922. 6. mer Hilmi Budda, Dinler Tarihi, 1935. 7. mer Rza Dorul, Yeryznde Dinler Tarihi, 1947. 8. Anna Marie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, 1955. 9. Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, 1966. 10. Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Aratrmalar, 1973.

11. Abdlkadir nan, Eski Trk Dini Tarihi, 1976. 12. Hseyin G. Yurdaydn- Mehmet Da, Dinler Tarihi, 1978. 13. Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, 1983. 14. Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, 1984. 15. Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 1988. 16. aban Kuzgun, Dinler Tarihi, 1988. 17. Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, 1990. 18. Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, 1996. 19. Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, Diyanet leri Bakanl, 2007.

Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde yazlan birer dinler tarihi kitab bularak bunlar konu ve dil bakmndan karlatrnz.
32 Osman Cilac, Dinler ve nsanlar, s. 84.

19

1.NTE
NTEMZ DEERLENDRELM A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Dier dinleri renmenin yararn anlatnz. 2. Trkiyede karlatrmal dinler tarihinin tarihesini anlatnz. 3. Bir tefsir bilgini, dinler tarihi verilerinden nasl yararlanr? Aklaynz. 4. Kreselleen gnmz dnyasnda dinler tarihini bilmek neden nemlidir? 5. Din grevlilerinin dier dinler hakknda bilgi sahibi olmas neden nemlidir? Aklaynz.

B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Aadaki kitap ve yazar eletirmelerinden hangisi yanltr? A) emsettin Sami- Esatir B) Ahmet Kahraman- Dinler Tarihi C) emsettin Gnaltay-Tarih-i Edyan D) Mehmet Aydn-Tarih-i Edyan E) Gnay Tmer ve Abdurrahman Kk- Dinler Tarihi

2. Trkiyede hangi tarihler arasnda dinler tarihi dersinin okutulmasna ara verilmitir? A) 1936-1949 B) 1971-1982 C) 1913-1918 D)1936-1950 E) 1948-1960

3. lkemizde lahiyat Fakltelerinde dinler tarihi hangi ana bilim dalna bal olarak okutulmaktadr? A) Tefsir B) Hadis C) Felsefe ve Din Bilimleri D) Temel Din Bilimler E) Kelam

4. Aadakilerden hangisi dier dinleri renmenin yararlar arasnda yoktur? A) Genel kltrmz artar. B) slama karan gayri slami inan ve uygulamalar tespit ederiz. C) Dier inan sahipleriyle daha rahat iletiim kurarz. D) Daha dindar oluruz. E) slam daha iyi anlarz.

20

KARILATIRMALI DNLER TARHNE GR

5. Aadaki bilim dallarndan hangisinin dinler tarihiyle ilikisi yoktur? A) Din Sosyolojisi D) Tarih B) Din Psikolojisi C) Din Felsefesi E) nsan Fizyolojisi

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parentez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (savunmasn, asla bir, geree, Osmanl Devleti, bir olgu, gsteren.) 1. lkemizdeki dinler tarihi almalar nin son zamanlarna rastlar. 2. slamda dier dinlerin de varl olarak kabul edilir. 3. Dinler tarihi, her hangi bir dinin yapmaz. 4. Kuran- Kerim, bilenlerle bilmeyenlerin ..olamayacan belirtir. 5. Metot, bizi ..gtren yoldur.

D- Aadaki bilgilerin dorular (D), yanllar (Y) ile iaretleyiniz. 1. ( ) Dier dinleri renmenin slam asndan hibir zarar yoktur. 2. ( ) Kuran- Kerimde ve Hz. Peygamberin hadislerinde dier dinlerden bahsedilir. 3. ( ) srailiyat, sadece slam ncesi ilah dinlerin kalntlardr. 4. ( ) Tarih, yer ve zaman gstererek gemii inceleyen bir bilim daldr. 5. ( ) Dinler tarihi, slam tarihi ile ayn konular inceleyen bir bilim daldr.

21

DNN MAHYET

2.NTE

NTEMZE HAZIRLANALIM 1. Mitos kavramnn anlamn szlkten aratrnz. 2. slam Ansiklopedisinden din maddesini bularak dinin mahiyeti hakknda bilgi edininiz. 3. Kuran- Kerimden Bakara suresinin 213. ayetini okuyunuz ve anlam zerinde dnnz.

22

DNN MAHYET

1. Dinin Tanm ile lgili Grler Din kelimesi Trkemize Arapadan gemitir. Kuran- Kerimde bu kelime yol, hayat tarz, hesap gn, kanun, hkm vb. anlamlarda kullanlr. Buna gre din, genel olarak insann hayat tarz ya da hayatnda izledii yol anlamna gelir.1 Din, tarih boyu insan hayatnda var olmu, insann dncelerini, tavrlarn, davranlarn ve dier insanlara ve evreye kar tutumlarn belirlemitir.2 nk insan, var olu nedeni ve amacnn cevabn dinde bulmutur. Hibir bask ve zulm, insann hayatndan onu skp atamamtr. Din, insanlar ayakta tutan bir hayat kayna olmutur. Samimi olarak balanlan nice felsefi sistem veya ideolojiler bir zaman sonra toplumun hayatndan kp giderken din, insann ruhunda yerini her zaman korumutur.3 O hlde din nedir?

Sizce din nedir

Dinin tanm ile ilgili grler

Din Bilimcilerinin Tanmlar

slam Bilimcilerinin Tanmlar

Dinin zn Oluturan Unsurlar AsndanTanmlar

Din bilimcileri tarafndan dinle ilgili birok tanm yaplmasna ramen zerinde ittifak edilen bir tanm yoktur. nk herkes kendi asndan bakarak dini tanmlamtr.4 rnein, bir dine mensup olanlar, kendi inanlarn merkeze alarak tanm yaparken dini, bir olgu olarak ele alanlar ise elde ettikleri verilere gre bir din tanm yapmlardr. Dolaysyla din sosyolojisi, psikolojisi ve felsefesi gibi bilim dallaryla uraan birok din bilimcisi din hakknda deiik tanmlar ortaya koymutur. Tanmlardaki farklln nedeni, dinin karmak bir yapya sahip olmas ve dinin tanmn yapanlarn sbjektif davranmalardr.5 Aslnda dini inceleme ve aratrma konusu edinen her disiplin, Yukardaki fotoraf inceleyerek dinin insan iine yarayan bir din tarifiyle yola kmtr. 6
hayatndaki nemini yorumlaynz.

Din bilimcilerinin yapt tanmlardan bazlar yledir: Konuya din sosyolojisi asndan yaklaan Emile Durkheim (Emil Durkaym), Din, bir cemaatin meydana gelmesini salayan ayin ve inanlar sistemidir. szyle dinin toplumdaki sosyal fonksiyonunu gz nnde bulundurmutur. Konuya din psikolojisi asndan yaklaan Feurbach (Fuurbah) ise dinin dua, kurban ve inanla kendini gsteren bir arzu olduunu vurgulayarak7 dini, insan psikolojisiyle ilikilendirmitir. Hegel de dini, akl ve ruhun daimi, bamsz faaliyetlerinden ibaret olan bir sistem

1 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 19. 2 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 14. 3 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 16. 4 Ekrem zbay, Ergenlerde Allah ve Din nanc, s. 30. 5 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17. 6 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 4. 7 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17.

23

2.NTE
sayarak kinatn zirvesine Allah yerine insan koymu, dini bu felsefi zihniyetle yorumlamtr.8 Bu ve benzeri rneklerde grld gibi her bilgin, dine kendi penceresinden bakmtr. slam bilginlerinin yapm olduu tanmlar, din bilimcilerin yapt tanmlara nazaran dinin yapsna daha uygun ve birbirine daha yakndr. rnein Seyyit erif Crcani dini yle tarif etmitir: Din, akl sahiplerini peygamberin bildirdii eyleri kabule aran ilah bir kanundur.9 Elmall Muhammed Hamdi Yazr ise, Din, zevilukul hsni ihtiyarlaryla bizzat hayrlara sevk eden bir vaz ilahdir.10 demitir. Yani din, akl sahiplerini kendi iradeleriyle kabul ettikleri hayra gtren ilah kanundur. Bu taElmall Muhammed Hamdi Yazr nmlara biraz daha aklk getiren mer Nasuhi Bilmen de dini u ekilde (1877-1942) tarif etmitir: Din, Allahn bir kanunudur ve birtakm hkmlerin, hakikatlerin mukaddes bir mecmuasdr ki bunu peygamberleri vastasyla insanlara ltuf ve ihsan buyurmutur. Bu kanun, insanlar hayra gtrr; insanlar, bu ilah kanun hkmlerine kendi gzel ihtiyarlaryla riayet ettike doru yolu bulmu, hidayet zere bulunmu olurlar, dnyada da ahirette de selamete, saadete kavuurlar.11 slam bilginlerinin yapt bu tarifler, aa yukar ayn muhtevay iermektedir. Bu tarifler hlasa edildiinde slama gre din; akl sahibi uurlu insanlar kendi irade ve arzularyla hayrl olan eylere sevkeden ilah bir kanundur.12 Bu tariflerde ortak noktalardan biri, dinin ilah kaynakl olduunun vurgumer Nasuhi Bilmen lanmasdr. Buna gre gerek din, beer kaynakl olamaz. Yine bu tarif(1883-1971) lerde dinin akl ve irade ile ilikisi ortaya konmutur. Bu da dinin bir bilgi ve tercih konusu olduunu gstermitir. Nihayet dinin insanlar z itibariyle hayr olana ynelten bir kanun eklinde tanmlanmas, dinin ayn zamanda bir aksiyon alan olduunu gsterir.13 Kuran, insanlar iin temelde iki dinin varlndan bahseder. Bunlardan ilki Allahn insanlar iin setii ve ngrd din olan slam ya da Allahn dinidir; dieri ise slam dndaki din veya dinlerdir.14 Kuran- Kerimin dine yaklam yukardaki tanmlardan daha kapsamldr. rnein Kuran- Kerimde, Kim slamdan baka bir din ararsa bilsin ki kendisinden (byle bir din) kabul edilmeyecek ve o ahirette ziyan edenlerden olacaktr.15 ayetiyle slamdan baka dinlere de iaret edilir. NOT EDELM Dini ifade etmek iin branicede kanun ve hkm, anlamna gelen dat, Sanskritede ezel ve ebed hakikat anlamnda sanatana dharma, slamdan nce Trkede darm veya nom, Bat dillerinin ounda Latincede sayg ve titizlik anlamna gelen religion kelimeleri kullanlmtr.
(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 17; Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 2.)

8 Ymni Sezen, Sosyoloji Asndan Din, s. 25, 26; A. Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, s. 329, 330. 9 Seyyit erif Crcani, Tarifat, s. 72. 10 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, C 1, s. 83. 11 mer Nasuhi Bilmen, Byk slam lmihali, s. 5. 12 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 18. 13 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 314. 14 inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 96. 15 l-i mrn suresi, 85. ayet.

24

DNN MAHYET

Bu balamda slam dndaki inan sistemlerine de din denildii grlr. Yine Kuran- Kerimde slam dndaki inan sistemlerine, hatta mriklerin inandklarna bile din ad verildiine Kfirn suresinin 6. ayetinde de dikkat ekilir. Bunlar dikkate alndnda yukardaki tariflerin geni anlamda dinin tarifi olmayp zellikle hak din iin dnlm dar kapsaml tarifler olduu anlalr. Din bilimcileri ve slam bilginlerinin yapm olduklar din tanmlar, kapsam asndan btn dinleri iine alacak nitelikte gzkmemektedir. Btn dinleri kapsamna alacak bir tanm ancak dinin zn dikkate alarak yapmak mmkndr. Dinin zn oluturan unsurlar bakmndan bir din tanm yapabilmek iin onun yapsn KARILATIRALIM ve tarihsel geliimini gz nnde bulundurmak Batl ve slam bilgerekir. Bu durumda kutsal kitap ve kurumsalginlerinin din tanmlarn gz nnde lama merhalelerini esas alma zarureti ortaya bulundurarak benzer ve farkl ynlerini kar. Kutsal kitap merhalesi esas alndnda karlatrnz. din, Tanrnn veya din kurucularnn (Buda gibi) kutsal metinlerde yer alan szlerinden ibarettir. Grld gibi bu tanmda dinin orijinal kayna olan naslar ve buyruklar sz konusudur. Bu, Yahudilik, Hristiyanlk, slam, Budizm ve Hinduizmin zgn tanmdr. Kurumsallama merhalesi esas alndnda ise din; bir inan, davran ve sosyal hayatn belirli artlarna gre oluturulmu kurumlar sistemidir. Dikkat edilirse bu tanm, dinin kurulmasndan sonraki gelimeyi tanmlyor. Din deimeyen, duraan (statik) bir olgu deildir. O, kk deerlerden hareketle her tr probleme zm reten dinamik bir yapya sahiptir. Dolaysyla devaml gelime gsterir. Yukardaki kutsal kitap ve kurumsallama merhaleleri esas alnarak yaplan tanmlardan hareketle genel bir din tanm yaplacak olursa u ekilde yaplabilir: Din; insanlarn mutlu bir hayat srmesini amalayan Tanrnn veya din kurucularnn kutsal kitaplarda yer alan szlerinden, insanlarn bu amacn gereklemesi iin yaptklar davran ve oluturduklar kurumlardan meydana gelen bir sistemdir.16 LSTELEYELM Vahye dayal dinler (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet) in zn oluturan unsurlar listeleyiniz. Allah inanc .................................... ....................................

2. Dinin Kayna Hakkndaki Grler Dinin ne zaman, nasl ortaya kt, kaynann ne olduu hususunda kutsal kitaplarn verdii bilgilerin dnda herhangi tarih bir belge yoktur. O bakmdan bilimsel metotlarla dinin balangc ve kayna hakknda kesin bir yargya varmak mmkn deildir. 25
Dinin KAYNAI HAKKINDAK grler Evrimci Gr Vahiy Temelli Gr

16 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 18, 19; Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 21.

2.NTE
Bununla birlikte dinin kaynan tespit etmeye alan baz sosyal bilimciler ortaya km ve elde ettikleri veriler erevesinde dinin kkeni hakknda birtakm teoriler ileri srmlerdir. Bu teoriler bir dnem Bat dnyasnda kabul grm ve bilim evrelerinde sevin yaratmtr. Fakat daha sonra bunlarn tenkitleri yaplm ve geersizlii ispatlanmtr. Dinin kayna hakkndaki grleri, evrimci gr ve vahiy temelli gr olmak zere iki grupta deerlendirmek mmkndr.17 2.1. Evrimci Gr Evrim, birbirini takip ederek yava yava meydana gelen deime ve gelimeye denir. Dinlerin zaman iinde eitli sebeplere bal olarak (vahiy kaynakl deil) ortaya kp gelitiini iddia eden gre de evrimci gr ad verilir. 19. yzylda dinlerin kkeninin aratrlTARTIALIM masna arlk verildi. Dinler belli bir evrim geirmi midir, ilk din sistemi hangisiydi gibi 1. Natrizm, (Max Mller, 1823-1900) sorulara cevaplar arand. Bu aratrmalar so2. Animizm, (Edward Tylor, 1832-1917) nunda ortaya be farkl ekol kt.18 Onlardan 3. Atalar Klt, (Herbert Spencer, 1820-1903) monoteist dndaki grler evrimci geliimi 4. Totemizm, (Emile Durkheim, 1881-1917) savunmulardr. Birouna gre insanlar korku, sululuk duygusu, atalara sayg ve benzeri 5. Monoteist, (Wilhelm Schmidt, 1868-1954) sebeplerden dolay dine ynelmitir. 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balaYukardaki kavramlarn anlamlarn slam rnda yaplan aratrma ve inceleme sonular, Ansiklopedisinden bularak snfta tartnz evrim teorisinin lehine yorumland. Evrimciler artk insann, hayatn, tabiatn ve canl varlklarn srrnn zleceini iddia ediyorlard. Dolaysyla artk din, insann hayatndan kacak ve yerini bilime terk edecekti. Fakat, dinin insan hayatndan kmas ve yerini bilime terk etmesi nasl olacakt? Biyolojik evrim yannda insann kltrel bakmdan da evrim geirdiini ispatlamak zere antropolog, etnolog, sosyolog ve psikologlar arasndan baz bilim adamlar, ilkel hayat yaayan kabilelerin inanlarndan hareketle dinin kkeni hakknda deiik grler ortaya attlar. nk onlar, dinin kkenini hl ilkel hayat yaayan kabilelerin din ve kltrlerinin incelenmesi sonucu bulunabileceini dnyorlard.19 Bu erevede yaplan almalarda rnein Edward Tylor (Edvrd Teylr), dinin balangcnn animizm, Frazer (Freyzr) by, Marett (Maret) mana, Spencer ( Spensr) atalar klt, Durkheim (Durkaym) ise totemizm olduunu ileri srd.20 Evrimcilerde oluan bu heyecan zaman iinde hayal krklna dnt. nk dinin kayna ile ilgili ortaya atlan evrimci teoriler eletirilmeye baland. Zaten evrimci teorisyenlerden hibiri ilkel kabileler arasna giderek bizzat gzlem ve inceleme yapmamlardr. Teorilerini seyyahlarn anlar ve misyonerlerin raporlarna dayandrmlardr. Daha sonra bizzat ilkel topluluklar arasnda yaplan aratrmalar bu teorilerin tutarl olmadn ortaya koymutur. Dinin kayna hakkndaki evrimci gr karsnda monoteist (tek tanrc) gr savunan bilim adamlarnn banda Lang ve Schmidt gelir. Bunlarn savunduu teze gre insanolunun en eski inanc, tek tanr itikaddr.21
17 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 19; Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 15; Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 29. 18 Krat Demirci, Dinler Tarihinin Meseleleri, s. 52. 19 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 31, 32; Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 19,20. 20 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 20. 21 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 20.

26

DNN MAHYET

Evrimci Tylor (Teylr)n animizm nazariyesine ilk ciddi itiraz rencisi Andrew Lang (Endru Lenk)ten gelmitir. Lang, Gneydou Avustralya ilkel kabileleri ile ilgili elde edilen son bilgilere dayanarak ilkel kabilelerde animizme rastlanmadn, ayn zamanda insanlarn ahlaki adaba uyup uymadklarn denetleyen ve gkte bulunduuna inanlan yce bir tanr kavramna her yerde rastlandn ortaya koymutur. Buna benzer baka bir tez de Wilhelm Schmidt (Wilhelm imit) tarafndan savunulmutur. Schmidt, ilkel kabileler arasnda yapt etnolojik aratrmalardan sonra dinin ilk eklinde tek tanr anlaynn var olduunu ileri srmtr. O, grlerini Tanr Kavramnn Kayna adl eserinde ortaya koymutur.22 Tevhidi gelenee sylem ve eylemleri ile yn veren peygamberler eitli blge ve evrelere gnderilmitir. Douda eski Hint ve in, Batda Yunan dnrleri kendilerine has motiflerle dncelerini ortaya koyarken kavram ve ilkeler baznda tevhidi gelenekten dorudan veya dolayl olarak etkilendiklerini gsterir.23 Ancak dnce kaynaklar tevhide dayanmasna ramen zamanla tevhidi izginin dna karak insan, doa, evren ve tanrya dair eitli aklamalar ileri srmlerdir. Allah, bu evreleri sz konusu sapmalardan tevhidi izgiye ekmek iin tarihin eitli dnemlerinde peygamberler gndermitir. Bu eliler insanlarn ftratna uygun genel kavram ve ilkeleri bulunduklar evrelere hem sylem hem de eylemleriyle aktarmlardr.24

DEERLENDRELM nsanlar bir tek topluluk idi. Allah mjdeleyici ve uyarc olarak peygamberleri gnderdi. nsanlar arasnda anlamazla dtkleri hususlarda hkm vermeleri iin onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi. Ancak kendilerine kitap gnderilenler, apak deliller geldikten sonra aralarndaki kskanlktan tr dinde anlamazla dtler
(Bakara suresi, 213. ayet.)

Wilhelm Schmidt ve Langn vardklar sonucu yukardaki ayetin nda deerlendiriniz.

2.2. Vahiy Temelli Gr Dinin kayna ile ilgili vahiy temelli gre gre din, Allah tarafndan vahiy yoluyla insanlar arasndan setii peygamberlere gnderilen ilah kurallar btndr. slam bilginlerine gre dinin kayna mutlak surette vahiydir. Din, Hz. demle balayp Hz. Muhammedin (s.a.v.) peygamberlii ile tamamlanmtr. Bu dinin genel ad slamdr. Mslman bilginler; dinleri, kayna bakmndan ilah ve beer dinler olarak ikiye ayrmlardr. lah dinleri, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam oluturur. Ancak Yahudilik ve Hristiyanlk kayna itibaryla ilahi olsalar da

DNELM
Hibir toplum yoktur ki kendisine bir uyarc gelip ilerinde kalm olmasn. (Hlbuki) sen ancak bir uyarcsn ve her toplumun bir rehberi vardr.
(Ftr suresi, 24. ayet.)

(Rad suresi, 7. ayet.)

Yeryzndeki dinleri gz nnde bulundurarak yukardaki ayet mealleri zerinde dnnz.

22 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 31; Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 18. 23 Hac Mustafa Akz, Tevhidi Kozmik Holizm phe ve Eski Uygarlklar, s. 287. 24 Hac Mustafa Akz, Tevhidi Kozmik Holizm phe ve Eski Uygarlklar, s. 169.

27

2.NTE
bugn Mslmanlar asndan muharreftir. Bu dinin dndaki dinler ise beer kaynakl kabul edilir.25 Yani insanlar tarafndan oluturulmutur. Kuran- Kerim dinin kaynann vahiy olduunu aklar. Allah Kuranda Hz. demi, Hz. Nuhu ve Hz. brahimi seip grevlendirdiini ve onlarn birbirinin neslinden geldiklerini yle aklar: Allah birbirinden gelme bir nesil olarak demi, Nuhu brahim ailesiyle mran ailesini seip lemlere stn kld. Allah iiten ve bilendir.26 Nis suresinin 163. ayetinde de dier peygamberlere gnderdii vahyi Peygamberimiz Hz. Muhammede de gnderdiini yle belirtir: Biz Nuha ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) brahime, smaile, shaka Yakupa esbata (torunlara) saya, Eype, Yunusa, Haruna ve Sleymana vahyettik. Davuta da Zeburu verdik. Kuran din konusunda geni bir perspektiften baklmasna iaret eder. Nitekim Allah, Nahl suresinde btn milletlere peygamber gnderdiini, Andolsun ki her mmete Allaha kulluk edin, azdrclardan kann diyen bir eli gnderdik27 ayetiyle bildirmektedir. Bu ve benzeri ayetler, Kuran- Kerimde ad zikredilmeyen; fakat asrlardr devam edegelen ve bugn yzbinlerce mensubu bulunan dinlerin de ilah meneli olabileceine iaret eder. Binlerce yl tarih sahnesinde kalan ve bugn hl yaayan baz dinler vahye dayansa da tarih iinde bunlarn kimileri deiime uram ve dejenere olmu olabilir. Vahye dayanmayan dinler ise belli bir dnem kabul grm olsalar da bunlardan birou zamanla varln kaybetmitir.28 Sonu olarak dinin kayna Allahtr. Peygamber dahil hibir beer din koyamaz. Allah, insanoluna rehber ve rnek olan birok eli gndermitir. Onlarn sonuncusu tevhit zincirinin son halkas Peygamberimiz Hz. Muhammeddir. Hz. demden bu yana gnderilen eliler belli bir blge veya topluma gnderildiinden elilerin tebli ettikleri ilah mesajlar o blge ve toplumla snrl olmutur. Oysa son eli Hz. Muhammed, btn insanla gnderildii iin onun tebli ettii din evrensel bir zellik tar.
lk vahyin geldii ar-i Hirann i mekn (Mekke) 25 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22. 26 l-i mrn suresi, 33, 34. ayetler. 27 Nahl suresi, 36. ayet. 28 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22.

28

DNN MAHYET

3. Din ile Mitoloji Din, insanla beraber var olan ve yaayan bir gerektir. O hem ferd hem de sosyal bir realitedir. nsann yaratlna bal, tarihin her devrinde, dnyann her kesinde fertlere ve toplumlara hkim olan, insann mutluluunu amalayan ilah kurallardr. O her trl felsefi ve ilm dncelerden nce var olmu, insanlarn yaamlarna yn vermitir.29 nsan yaratan Allah, onun yaratl amacna uygun yaayabilmesi iin dini de ortaya koymutur. Ancak din, asln koruduu mddete insanlara faydal olmutur. Asl yapsndan uzaklaarak amacndan sapt zamanlar ise insann yaratl gayesine uygun yaamasna engel olmutur.30

BLG KUTUSU Mitos; efsane, destan, hikye ve masaldan farkldr. Mitosta kutsal bir hikye anlatlr. Konusu gerek olaylardan alnm ve gerekten olup bitmitir. Mitoslar, olmu olaylar insanlarn anlayabilecei dille anlatrlar. Fakat anlatmda mecaz bir dil ve semboller kullanlr.
(Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 23.)

Dinin asl yaps ve amacndan uzaklamasna sebep olan temel faktrlerden en nemlisi mitoslardr. O hlde mitos nedir? Batdan dilimize geen mit kelimesi Yunanca mitos hikye ve masal anlamna gelir. Mitoslar, kinatn oluumunu, tanrlar ve kahramanlarn hikyeleridir. Mitoloji ise btn efsaneleri iine alan ve onlar belli bir tarzda inceleyen bir disiplindir. Mitoloji; efsaneler, ilk lm, ilk gnah, tufan, tanrlarn insanlar nasl cezalandrd, avcln ve hayvancln nasl balad, ilk atein ve ilk ailenin nasl olutuunu konu edinir. Bunlardan din boyutu yanstanlar ise kutsal saylr.31 Psikolog ve antropologlarn tespitlerine gre insan farknda olmasa da mitoslar onun dnyasnda her zaman varlklarn srdrrler. Baz mitoslar insanlar iin anlaml mesajlar da tarlar. nsanlar yaratl gerei her eyi merak eder. Aklayamadklar olaylar ou zaman mitoslarla anlamaya alr.32 Dier taraftan baz din konular o dinin mensuplar tarafndan mitos hline getirilebilir. rnein Allah, Kuran- Kerimde Ashab- Kehf kssasn anlatr. Fakat kssada yer, zaman ve say ile ilgili bir bilgiye yer verilmez. nsanlarn, Ashab- Kehfin says hakknda deiik rakamlar ne srleceini; fakat gerek saylarn sadece Allahn bildiini, (nsanlarn kimi:) Onlar kiidir, drdncleri de kpekleridir. diyecekler. Yine: Be kiidir, altncs kpekleridir. diyecekler. (Bunlar) bilinmeyen hakknda tahmin yrtmektir. (Kimileri de:) Onlar yedi kiidir, sekizincisi kpekleridir. derler. De ki: Onlarn saylarn Rabbim daha iyi bilir. Onlar hakknda bilgisi olan ok azdr33 ayeti haber verir. Buna ramen insanlar Ashab- Kehf hakknda hikyeler retmi ve ahslarn says bir tarafa o ahslarn Ashab- Kehf Maaras ( Tarsus )
29 Osman Pazarl, Din Psikolojisi, s. 31. 30 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 22, 23. 31 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 46; Bahaddin gel, Trk Mitolojisi, C 1, s. 7. 32 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 23. 33 Kehf suresi, 22. ayet.

29

2.NTE
isimleri, hangi dine mensup olduklar, yanlarndaki kpein ad, rengi, cinsi ve kime ait olduunu bile belirtmilerdir.34 Bu hikyeler tefsir kitaplarmzda detayl bir ekilde anlatlmtr. Bunun neticesinde Tarsus ve Afin gibi birok yerde Ashab- Kehfe atfedilen kutsal ziyaret yerleri ortaya kmtr. nsanlar bu tr yerleri ziyaret ederek adak adamakta ve dileklerde bulunmaktadrlar. Mitoslarn din iin en tehlikeli yan burasdr. Mitos bir inan ve tapnma hline dntnde dinde yozlama balar. Kutsal yk hlinde kalm, din inan ve tapnma hline gelmemi mitoslarn zarar olmad gibi bazen faydas da olabilir.35 Mitoslar dinden beslenir, dine yapr ve onunla birlikte yaar. Bu yzden insanlar mitoslardan manevi haz duyarlar. Bunlar dinin zayflad zamanlarda n plana karlar, nlem alnmad takdirde zamanla dinin yerine de geebilir, bu da dine zarar verir.36 Sonu olarak din ve mitolojinin hem benzer hem de farkl ynleri vardr. Farkl ynleri; mitoslar baz olaylardan hareketle insan hayaline dayanan ve dinden beslenen rnlerdir. Din ise tanrya dayanr. Dinin zn tevhit, nbvvet ve ahiret oluturur. Mitoslarda byle bir esas yoktur. Mitoslarda tanrlar mahhas bir ekilde anlatlrken dinde tanr mcerrettir. Din vahiy yoluyla peygamberlere gelir, peygamberler de insanlara ulatrr. Din ayn zamanda insanlara hukuki dzenleme ve sorumluluk getirir. Mitoslarn insanlar aras hukuki bir yn yoktur. Mitoslarda birok tanr vardr ve bu tanrlar zaman zaman savaarak birbirini yok eder. Benzer ynleri ise insanlarn mitoslara inanmas (inan), onunla ilgili birtakm pratikler yapmas (ibadet), psikolojik tatmin (i huzur) ve ona kutsallk (ycelik) atfetmesidir. LSTELEYELM Din ile mitoloji arasndaki farklar listeleyiniz. Dinin kayna Tanr, mitolojinin kayna insandr.

4. Dinin nsan Hayatndaki Yeri ve nemi Tarihin her devrinde ve btn toplumlarda grlen din, insan hem iten hem dtan kuatan, onun dnce ve davranlarnda kendini gsteren bir disiplindir. nsan, her zaman kendisini aan bir kudrete ynelmesi gerektiini dnmtr.37 Her ne kadar insan, akl ve yetenekleriyle yaad evrede otoriter bir yap kurmu olsa da kendi gcn aan sorunlarla karlat zaman acziyete der. Gl bir elin, iine dt aresizlik ortamndan kendisini ekip karmasn, himayesine almasn ister. Dier taraftan yapt yanllklar nedeniyle iine dt vicdan azabn hafifletecek, kendisini affedecek bir gc arzular. nsann btn bu duygularn yalnzca iinde bulunduu maddi lem erevesinde kalarak tatmin etmesi mmkn deildir. Her insan, yaamnda hibir maddi g ve kuvvetin yardmc olamayaca olaylarla ya da duygu ykleriyle yz yze kalabilir. Btn bu du34 Abdullah Aydemir, Tefsirde srailiyat, s. 177, 178. 35 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 24. 36 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 23. 37 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 36.

30

DNN MAHYET

rumlar, insann snrsz ve her eye g yetiren akn bir varla inanp ynelmesini zorunlu klar. Nitekim Kuran, Sizi karada ve denizde gezdiren odur. Hatta siz gemilerde bulunduunuz, o gemiler de iindekileri tatl bir rzgarla alp gtrdkleri ve (yolcular) bu yzden neelendikleri zaman, o gemiye iddetli bir frtna gelip atar, her yerden onlara dalgalar hcum eder ve onlar epeevre kuatldklarn anlarlar da dini yalnz Allaha halis klarak: Andolsun eer bizi bundan kurtarrsan mutlaka kredenlerden olacaz. diye Allaha yalvarrlar.38 Yukardaki sembol ve fotoraflar inceleyerek bunlarn ayetiyle tevhide inanmayan insanlardan hangi inanlar temsil ettiklerini syleyiniz. bahsederken zaman zaman onlarn aresiz kaldklarnda Allaha ynelip ondan yardm dilediklerine dikkatimizi eker. Bylelikle Kuran, inanan-inanmayan btn insanlarn, snrsz gce sahip varln himayesine snma ve yardmn dileme duygularn tadn vurgular.39 nsann yce bir kudrete gnlden balanmas onun gcne g katar; dua, niyaz ve iltica insan ulviletirir. Allah sevgisi ve bu sevgiden kaynaklanan sayg insan olgunlatrr. Ona kuvvetli bir irade ve salam bir karakter kazandrr. Byle kimselerin iinde yer ald toplumlarda erdemli davranlar artar.40 Din, insana igdleri ile maddenin esiri olmadn ve sonsuz bir hrriyet iinde bulunmadn telkin eder. Kii yalnz her eyin sahibi olan Allaha boyun eer, bencil duygularn, canl ve cansz tabiatn esiri olmaz. Dinin YORUMLAYALIM bu telkini, insana gerek hrriyet ve bamszln kazandrr.41 Ne irfandr veren ahlaka ykseklik ne vicdandr,
Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandr. Din; fertleri mukaddes duygu, ortak uur ve vicdan etrafnda birletiren bir faktr olduu Mehmet kif Ersoy gibi ayn zamanda toplumlar ykselten, onSizce bu msralarda anlatlmak istenen nedir? larn gelimesini salayan bir kurumdur. Din, Yorumlaynz. ahlaki bir messese olarak en mkemmel kanunlar ve nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi iten kuatan, kucaklayan ve ynlendiren bir disiplindir. Dinin zayflamas ahlaki ve hukuki sularn artmasna yol aabilir. nk din olmaynca ahlak iin yaptrm gc kalmaz.

nsann toplumsal bir varlk olmasnn yannda onun bir de i dnyas vardr. Yalnzlk, aresizlik, korku, keder, hastalk, musibet ve felaketler karsnda insann yegane teselli kayna dindir.42 Ayrca din meguliyetlerin, insan lzumsuz ve zararl endielerden uzaklatrd, bylece ruhi bunalmlardan koruduu bilinmektedir. Allaha itaat etmek; ana babaya ve byklere sayg duymak, devlete ve millete ballk, kklere sevgiyle yaklamak gibi ahlaki duygular gelitirir.
38 Ynus suresi, 22. ayet. 39 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 31. 40 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 37. 41 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 317. 42 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 37.

31

2.NTE
Dindeki ahiret inanc, insana dnyevi ve uhrevi sorumluluk kazandrr. nsann ahlaki gelimesine katkda bulunur ve lm korkusunun insan psikolojisi zerindeki olumsuz etkisini azaltr. nk ahiret inanc, insann iindeki ebediyet duygusuna cevap verir. Skntlardan kurtulup ebed huzura ulama, Allahn rzasn elde etme dncesi insanda yaama sevincine yol aar, dnyann straplarna kar tahamml gc verir. Geici dnya arzular aslnda insan ruhunu tatmin etmediinden din, ona en ulvi ve manevi hazlar kazandrr.43 Bir insan, maddi ihtiyalarn ne kadar karlarsa karlasn, manevi ihtiyalarn din duygusuyla tatmin etmemise i huzuru yakalamas ok zordur. Beer ihtiyalarn fazlasyla karlayan toplumlarda grlen bunalmlar bunun bir gstergesidir.44 LSTELEYELM Dinin insan yaamna ne gibi nemli katklar vardr? Listeleyiniz. nsanlk leminin manevi ve zihn gelimesinde dinin ne kadar geni bir etkiye sahip olduu medeniyet tarihi incelendiinde hemen gze arpar. lah vahyin peygamberler tarafndan telkin ve tebli edilmesiyle insanlar birtakm kt alkanlklarndan kurtularak daha asil ve daha ulvi fikirlere ykselmilerdir. Dinin istedii ideal hayatn bu dnyada yaanmas ve bu dnya artlar iinde elde edilmesi gerekir. Dinin insanolunun manevi ve ahlaki ynden gelimesinde nemli bir yeri vardr. Din; insan kuralszlktan, ilkesizlikten ve baboluktan kurtarr. Gerekte din, kin ve nefret duymay, intikam almay ve kan dkmeyi reddeder. Buna karlk din, sevgi, sayg ve nezaketi telkin eder. Buna ramen baz dindarlarda baya duygu ve eilimlerin varl o kiilerin, dini anlayamamas veya yanl anlamasndan kaynaklanr.45 BEYN FIRTINASI YAPALIM Dinin insan hayat asndan nemi ile ilgili bir beyin frtnas yapnz ve ortaya kan grleri sralaynz.

Toplum hayatnn her alannda din kendini gsterir. Mimari, estetik, sanat, edebiyat, kii ve yer isimlerinde, rf, det ve geleneklerde, hukuki, siyasi, sosyal, kltrel, iktisadi ve turistik alanlarda hep din motifler, deyim ve anlaylar gze arpar. Bu da dinin hayatmzn her alannda yer aldn gsterir.

TARTIALIM
nsan, srekli bir anlam aray iindedir. Kendi kendine, Ben kimim, niin yaratldm, nereye gideceim, iyi ve doru nedir, adaletli ve gzel olan nedir, bu dnyann sonu ne olacak? gibi sorular sorar. te akln ve bilimin cevaplar arad bu nemli sorulara cevap bulmada ona yardm eden ve insan dncesini aydnlatan din olmutur. Din, insann hayatn nasl anlaml hle getirir? Tartnz.

43 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 317. 44 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 20. 45 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 318.

32

DNN MAHYET

NTEMZ DEERLENDRELM A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Din ve mitolojinin birbirinden ayrlan ynleri nelerdir? Aklaynz. 2. Dinin kayna hakkndaki evrimci gr nedir? Aklaynz. 3. Din hakknda ortak bir tanm neden yaplamamtr? Aklaynz. 4. Mitoslar dine hangi durumlarda zarar verir? Anlatnz. 5. Dinin hayatmzdaki nemini anlatnz. B-Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi dinin kaynan byye balamtr? A) Wilhelm Schmidt B) Max Mller C) Andrew Lang E) Frazer D) E. Durkheim

2. Btn efsaneleri iine alan ve onlar belli bir metotla inceleyen disiplin aadakilerden hangisidir? A) Mit B) Mitos C) Mitoloji D) Hikye E) Masal

3. Vahiy temelli gre gre dinin kayna aadakilerden hangisidir? A) Totem B) Mana C) Animizm D) Tanr E) By

4. Aadaki din bilimcilerinden hangisi tek tanrcl savunmutur? A) Andrew Lang D) Frazer B) E. Durkheim C) Max Mller E) S. Freud

5. slam bilginlerinin yapt din tanmlamalarnda aadakilerden hangisine deinilmemitir? A) lah kanun olduuna. B) nsann hr iradesiyle setiine. C) Akl sahibi insan olmas gerektiine. D) nsan iyi, doru ve gzele gtrmesi gerektiine. E) Her insann inanmas gerektiine.

C-Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (manevi, dil bilimsel, irade ve arzularyla, ebediyet, evrim, inan sistemlerine.) 1. Ahiret inanc, insann iindeki .duygusuna cevap vermek bakmndan da nem tar. 2. Din; akl sahibi uurlu insanlar kendi .hayrl olan eylere sevkeden ilah bir kanundur. 3. Max Mller, dinin kaynan metotlarla tanrsal ilk vahye dayandrmaya almtr. 33

2.NTE
4. Kuran- Kerimde slam dndaki .hatta mriklerin inandklarna bile din ad verildiine dikkat ekilir. 5. nsandaki ..boluk ancak din ile doldurulabilmitir. D-Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. (...) Tarihte ne kadar geriye gidilebilirse gidilsin, dinsiz bir topluma rastlanmamtr. 2. (...) Aslnda dini inceleme ve aratrma konusu edinen her disiplin, iine yarayan bir din tarifiyle yola kmtr. 3. (...) slam bilginlerine gre dinin kayna mutlak surette vahiydir. 4. (...) Evrimci teorisyenler ilkel kabileler arasnda gzlem ve inceleme yapmlardr. 5. (...) Din, insan sadece iten kuatan bir olgudur.

34

VAHYE DAYALI DNLER

3.NTE

NTEMZE HAZIRLANALIM 1. Orta Dou haritasn inceleyerek Msr, Kzldeniz ve srailin konumuyla ilgili bilgi edininiz. 2. Anadolunun Hristiyanlk tarihindeki nemi hakknda bilgi edininiz. 3. slamn inan asndan hangi zellikleriyle Yahudilik ve Hristiyanlktan ayr olduunu aratrnz. 4. slamn yayld corafyay atlastan bularak bu corafyann evresinde hangi dinlerin yer aldn aratrnz. 5. evrenizde slamn dndaki dinlere ait mabetler varsa bu meknlarla ilgili gzlemlerinizi yaznz.

35

3.NTE
1. Vahiy Gelenei Vahiy kavram Yahudilikte nemli bir yer tutar. Yahudilerin kutsal kitab olan Tora, Hz. Musaya Sina Danda levhalar hlinde vahyedilmitir. Tanr; Hz. Musay, srailoullarn Msrdan kurtarmas iin firavuna gndermitir. Bunun iin Hz. Musaya bir dizi mucizeler vermitir.1 Tanrnn Hz. Musaya gnderdii vahiy onun vefatna kadar l yolculuu boyunca devam etmitir. Hz. Musann vefatndan sonra srailoullarna gelen peygamberlerle de vahiy gelenei devam etmitir.2 Bu gelenek, aslnda Allah tarafndan gnderilen tek bir din olduunu gsterir. Hristiyanlarn kutsal kitab olan Ahd-i Ceditin blmlerinin sann bu kitabn yazarlarna yapt ilhamlar sonucu yazldna inanlr. Hristiyanln Katolik mezhebi, vahiy geleneinin kilise kurumunda hl devam ettiini ileri srer.3 slam anlayna gre vahiy, peygamberlerin insanlara iletmek zere Allahtan ald bilgilere denir.4 Peygamberler Allahtan bu bilgiyi deiik yollarla alrlar. Bu konu Kuranda yle gemektedir: Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla, yahut perde arkasndan konuur. Yahut bir eli gnderip izniyle ona dilediini vahyeder. phesiz o ycedir, hkm ve hikmet sahibidir.5 Kuran- Kerim, Hz. demden Hz. Muhammede kadar gelen vahye ve peygamberlere dayanan din gelenee slam adn vermektedir.6 slama gre insanlar babo brakmayan Allah, onlarn nasl hareket edeceini bildirmek zere ilk insan Hz. deme ayn zamanda ilk peygamberlik grevini de vermitir. Kuranda geen, Biz her kavme bir peygamber gnderdik.7 ve nsanlar tek bir mmetti. Allah mjde ve azabnn habercileri olmak zere peygamberleri gnderdi ve beraberlerinde insanlarn ihtilafa dtkleri eyler hakknda aralarnda hkm vermek iin hak ve gerek kitaplar da indirdi.8 ayetleriyle Allah kelamnn her dnemde insanlara iletildii bildirilmektedir. Allah tarafndan peygamberler vastasyla insanlara gnderilen bu dinlerin esas slam olup bunlarn tm vahye dayal dinlerlerdir. Yahudilik ve Hristiyanlk ise vahye dayal dinler olmakla birlikte Kuran, bunlar bozulmu dinler olarak nitelendirilir.9 Nitekim Kuran- Kerimde bu hususa yle iaret edilir: Onlar kelimelerin yerlerini deitirirler (Kitaplarn tahrif ederler.) Kendilerine retilen ahkm (Tevrat)n nemli bir blmn unuttular10
1 Kitab- Mukaddes, k, 4/1-31. 2 Kitab- Mukaddes, Yeu, 1/1-17. 3 inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 381. 4 inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 380. 5 r suresi, 51. ayet. 6 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 203. 7 Nahl suresi, 36. ayet. 8 Bakara suresi, 213. ayet 9 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 64. 10 Mide suresi, 13. ayet.

YORUMLAYALIM O (Allah), gerek daha nce (gelmi kitaplarda) gerekse bunda (Kuranda) size Mslmanlar adn verdi
(Hac suresi, 78. ayet.)

Yukardaki ayeti vahiy gelenei sreci asndan yorumlaynz.

36

VAHYE DAYALI DNLER

Dinlerin dnya genelinde yayld blgeleri gsteren harita

2. Yahudilik Yahudilik M 15. yzylda Hz. Musaya gelen vahiyle balayp gelien bir dindir. Kuranda bu dinin mensuplarndan ska bahsedilmektedir. Yahudilik; vadedilmi topraklarla zdelemi bir millet hayatn, ortak inanc, dili, edebiyat ihtiva etmektedir. Yahudi olmann temel n art, Yahudi bir anne babadan veya en azndan Yahudi bir anneden domaktr. Bu bakmdan Yahudilik terimi belli bir rka, kltre ve dine mensup olmay ifade eden ok kapsaml bir anlam ihtiva etmektedir.11 Yahudiler bata srail olmak zere Amerika ve dnyann dier blgelerinde yaamaktadrlar. 2.1. Yahudi, brani ve srail Terimleri Tarih boyunca Yahudiler pek ok isimle anlmlardr. brani, srail ve Yahudi bu isimlerin banda gelmektedir. Yahudi: Bu isim, srailoullar Babil Srgnnde iken ortaya kmtr. Babilin yerli halk, srailoullarna, geldikleri Yahuda blgesinin adndan dolay, Yahudal anlamnda Yahudi demitir. srailoullar, Yahudi ismini kendileri de benimsemiler ve genellikle bu ismi kullanmlardr.12
11 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 206. 12 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 29.

37

3.NTE
TARTIALIM Yahudiler, M 586 ylnda Yahudi Krallnn dmesinden sonra Babile srldler. Pers Hkmdar Cyrus M 539 ylnda Yahudilerin Filistine geri dnmelerine izin verdi. Yahudilerden bir ksm Filistine dnmeyi kabul ettii hlde bir ksm da Babilde kalmay tercih etmilerdir. Yahudiler ilk diasporay bu srgnle Babilde yaamlardr. Yarm asra yakn bu srece tarihte Babil Srgn ad verilir.
(Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Tarihi, s. 80.)

Babil Srgn Yahudilikte ne gibi deiiklikler meydana getirmitir? Arkadalarnzla tartnz.

brani: M 15. yzylda Filistinde gebe olarak yaayan kabilenin addr. brani, te tarafn insanlar anlamna gelmektedir.13 Bununla da Frat ve rdn nehirlerinin te kysndan gelen gmenler kastedilmitir. Yahudilere bu ad, Filistin blgesinde yaayan yerli halk tarafndan verilmitir.14 srail: Bu isim Hz. Yakupun lakabdr. Tevratta anlatldna gre Hz. Yakup, bir gece krda bir adamla karlam ve onunla sabaha kadar gremitir. Sabah olunca adam, Hz. Yakupu kutsam ve ona Tanryla uraan15 anlamna gelen srail adn vermitir. Hz. Yakupun bu unvanndan sonra braniler, srailoullar adn almtr.16 Bu kelime Hz. Sleymandan sonra kuzeyde kurulmu olan devletin ad olmutur. 1948 ylnda Filistinde kurulan devlete de bu ad verilmitir.17 Kuranda benisrail (srailoullar) kelimesi gemektedir. Bu ayetlerde Allahn srailoullarna verdii nimetler hatrlatlmaktadr. Ayrca, srailoullarna verilen nimetlere ramen szlerinden nasl dndkleri anlatlmaktadr. 2.2. Yahudiliin Douu ve Gelimesi Yahudilik, tarihini Hz. brahimle balatr. Yahudi inancna gre Hz. brahim ilk Yahudidir. Hz. brahim, Tevratn ifadesine gre Keldanilerin yaad Ur ehrinde dnyaya gelmitir. Babas Terah (slam kaynaklarna gre Azer), ailesini alarak Harrana g etmitir. Tanr, daha sonra, Hz. brahime Kenan blgesine gitmesini emretmitir. Bunun zerine Hz. brahim yanna ailesini de alarak Kenana gitmitir. Burada kurakln ba gstermesi zerine Msra giden Hz. brahim tekrar Kenana dnmtr.18 Ya ilerlemi olan Hz. brahim ve ei Sarann ocuklar olmamtr. Bu durumdan rahatsz olan Sara, Hz. brahime cariyesi Hacerle evlenmesini teklif etmitir. Hz. brahimin Hacerle evlenmesinden Hz. smail dnyaya gelmitir. Hacerin ocuunun olmas Sarann onu kskanmasna
13 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 14/73. 14 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 66. 15 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 32/22. 16 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 29. 17 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 224. 18 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 30.

38

VAHYE DAYALI DNLER

yol amtr. Daha sonra Sarann da shak isminde ocuu dnyaya gelmitir. shakn dnyaya gelii, Sarann Hacere ve olu smaile daha fazla kskanlk duymasna neden oldu. Bunun zerine Hz. brahim bu gergin havay datmak iin Hz. Hacer ve olu smaili bugnk Arabistan Yarmadasnda bulunan Paran denilen yere gtrmtr. Hz. smail, buraya yerlemi ve Araplarn atas olmutur.19 Tevrata gre Hz. brahimin neslini devam ettiren Hz. shakn da iki olu vard. Bunlardan Hz. Yakup, srail unvann kullanarak Yahudi tarihinde n plana kt.20 Hz. Yakup, ocuklarnn ierisinde Yusufa derin bir sevgi duymaktayd. Bu durum, kardelerinin Yusufu kskanmasna Hz. brahimin ailesi ile beraber yapt yolculuu gsteren harita neden oldu. Bundan dolay da Yusufu kuyuya attlar. Daha sonra oradan geen bir kervan onu Msra gtrp firavunun memuru olan Potifara satt. Potifarn kars, Yusufa ak olup ilgisine karlk grmeyince iftira ederek onu hapse attrr.21 Yusuf hapiste iken firavunun grd bir ryay tabir ederek hapisten kurtuldu ve firavunun yannda nemli bir mevkiye ykseldi. Daha sonra Filistinde bulunan babas Yakup ve kardelerini Msra getirtti. srailoullar bylece Msra yerlemi oldular. Fakat Hz. Yusufun lmnden sonra Msrda durum deiti. Tahta geen yeni firavun, srailoullarn kleletirmeye balad. Bylece srailoullar, drt yz sene Msrda kle olarak kald.22 srailoullar Msrda kle olarak yaarken dnemin Msr firavunu bir rya grd. RyaBLYOR MUYDUNUZ? y yorumlayan khinler, yaknda srailoullar Tevrata gre Yahudilerin soyu, arasnda bir erkek ocuun dnyaya geleceini Hz. Yakupun on iki oluyla devam etmitir. ve bu ocuun firavunun tahtn elinden alacan sylediler. Bu haber, firavunu telalandrd. Firavun, srailoullarndan doacak btn erkek ocuklarnn ldrlmesini emretti. O yl dnyaya gelen Musay annesi bir sepetin iine gizlice koyup Nil Nehrine brakt. Nehirdeki sepet, firavunun kz tarafndan bulundu. ocuu sevimli olmas nedeniyle ldrmeye kyamadlar ve onun evlatlk olarak sarayda bytlmesine karar verdiler.23 Bylece Hz. Musa o zamanki dnyann en gl imparatorlarndan biri olan firavunun saraynda yetiti.24
19 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 210. 20 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 30. 21 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 39/20. 22 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 211. 23 Kitab- Mukaddes, k, 2/ 5-10. 24 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 225.

39

3.NTE
BLG KUTUSU Firavun: Eski Msr hkmdarlarna verilen unvandr. Eski Msr inancna gre gnein domasn ve Nilin ykselmesini sadece firavun salamaktadr. Tanrlarn yannda insanlarn yegane temsilcisidir. Gne Tanrs Renin oludur. Bunun yannda o halkn nazarnda byk glerle donatlm bir devlet bakandr. Kuranda, Hz. Musann firavunla olan mcadelesi uzunca anlatlr. Hz. Musa Dnemindeki bu firavunun II. Ramses olduu ileri srlmtr. Kurana gre firavun, azgn ve kendisini Rab ilan eden bir ahstr. Ancak firavun, Allahn gazab ile helak olmutur. lm annda imana gelmi; ancak bu iman kabul edilmemitir.
(Mehmet Aydn, Dinler Tarihi Szl, s. 236; inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 131.)

Msrda firavunlar iin yaplm olan piramitler sizce niin bu kadar grkemli ina edilmi olabilir? Arkadalarnzla tartnz.

Firavunun saraynda byyen Hz. Musa, bir gn ehre gitti. ehirde dolarken bir srailli ile bir Msrlnn kavga ettiini grd. Hz. Musa, srailliye yardm etmek amacyla kavgaya mdahale etti ve Msrlya bir tokat vurarak onu kazara ldrd. Firavunun kendisini cezalandrmasndan korkan Hz. Musa, Msr terk edip Medyene gitti. Orada Yetronun (uayp) yannda almaya balad. Bir sre sonra onun kz ile evlendi.25 Hz. Musa, bir gn Yetronun koyunlarn otlatrken Tanr, Horep Danda yanan bir alln iinden Hz. Musaya hitap etti. Ona srailoullarn Msr esaretinden kurtarma grevini verdi.26 Kardei Harunu da ona yardmc yapt. Bu, ayn zamanda Hz. Musann peygamberlik grevinin de balangcdr.27 Hz. Musa, Tanrdan bu grevi aldktan sonra srailoullarn atalarnn yurduna gtrmek iin Msra dnd. Firavundan kendi kavmini serbest brakp Msrdan kmasna izin vermesini istedi. Fakat firavun, bunu kabul etmedi. Bunun zerine Msra birok felaket geldi.28 Felekatlerin sebebinin srailoullarnn Msrdan kmasna izin verilmemesinden kaynaklandn dnen Msrn yerli halk, firavunun bu srarndan vazgemesini istedi. Hz. Musa srailoullaryla birlikte Msrdan kt ve ay sonra Sinaya vard. Orada Tanr, Yahudiliin temel ilkelerini oluturan On Emiri iki levhaya yazlm ekilde Hz. Musaya verdi. Sinadaki bu vahiy olayndan sonra Hz. Musa, atalarna vadedilmi topraklara gitmek iin srailoullaryla birlikte yola kt.29 srailoullar bu g esnasnda sk sk isyan edip Hz. Musaya zorluk kard.30 Tanr, isyanlar nedeniyle birok kez onlar cezalandrd. En byk ceza ise krk yl lde dolamalaryd. Hz. Musa, peygamberlik grevi sresince Tanrnn vahyettii ayetleri bir kitap hline getirdi ve onu iki
25 Kitab- Mukaddes, k, 2/25,26. 26 Kitab- Mukaddes, k, 3/1. 27 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 211. 28 Kitab- Mukaddes, k, 8/16. 29 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 212. 30 Kitab- Mukaddes, k, 32/1-6.

40

VAHYE DAYALI DNLER

levhayla birlikte Ahit Sandnn iine koydu. Bu Ahit Sandn srailoullar g yolunda daima yanlarnda tad. Hz. Musa, yz yirmi yandayken Moep (Sina lnn Filistin snrna yakn ksm)te vefat etti ve oraya gmld.31

ARATIRALIM Firavunun Hz. Musa ve kabilesi olan srailoullarnn Msrdan kmalarna izin vermek istememesinin sebeplerini aratrnz.

Hz. Musann peygamberlii dneminde Yahudi dini byk lde teekkl etti. tikat, ibadet, ahlak ve hukukla ilgili kurallar belirlendi.32 Hz. Musadan sonra onun yerine Yeu (Y) geti. Yeu, kutsal topraklara g esnasnda srailoullarna hem liderlik hem de peygamberlik yapt.33 Yeudan sonra srailoullar bir sre lidersiz kald. Daha sonra srailoullarna peygamber olarak Samuel gnderildi. Samuel, srailoullarnn srar zerine onlara Saulu (Talut) kral tayin etti. Saul zamannda sraioullar evre kabilelerle byk savalar yapt. Bu savalarda Hz. Davut byk baarlar gsterdi ve srailoullarnn zafer kazanmasn salad.34 TARTIALIM Arzmevut (vadedilmi topraklar),Yahudilerin atalarna vadedilmi olan topraklara denir. Bu topraklar Tevratta yle anlatlr: Rab; sizi Kenan, Hitit, Amor, Hiv ve Yevus topraklarna, atalarnza vereceine ant itii st ve bal akan lkeye gtrd zaman bu ay u trelere uyacaksnz; yedi gn mayasz ekmek yiyecek, yedinci gn Rabbe bayram yapacaksnz. (Kitab- Mukaddes, k, 13/5, 6.) Yahudilerin vadedilmi topraklar dncesi onlarn din alglamalarn nasl etkilemitir? Arkadalarnzla tartnz. Hz. Davut Kuds fethedip oray bakent yapt ve orada byk bir mabet ina etmek istedi. Fakat Tanr bu iin olu Hz. Sleymana nasip olacan syledi.35 Hz. Davutun lmnden sonra yerine olu Hz. Sleyman geti. Tanrnn vadettii gibi Hz. Sleyman, Kudsteki Moriah Danda byk mabedi ina etti. Bu mabedin inasyla Yahudi tarihinde I. Mabet Dnemi balam oldu. Ad Bet-Hamikda olan bu mabet, slam geleneinde Beytl-Makdis olarak bilinir.36 Hz. Sleymann vefatndan sonra srailoullar biri kuzeyde srail, dieri gneyde Yahuda olmak zere ikiye blnd. Bunlardan srail Krall putperestlie yneldi. srailin kral Yerobeam, halknn Kuds Mabedine eilim gsterecei endiesiyle iki altn buza yaptrarak Yahudileri bunlara tapnmaya tevik etti.37 Yerobeam, bu putlarn srailoullarnn Msrdan kmalarna yardm eden tanrlar olduunu ilan etti ve Tevrat da yrrlkten kaldrd. Halk putperestletiren bu krallk M 722 ylnda Asurlular tarafndan ykld.38
31 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 34/6. 32 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 213. 33 Kitab- Mukaddes, Saylar, 28/15. 34 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 213. 35 Kitab- Mukaddes, I. Samuel, 17/50. 36 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 214. 37 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 233. 38 Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, s. 108.

41

3.NTE

KARILATIRALIM Hz. Davut, Yahudi kutsal kitabna gre byk bir kral kabul edilir. Fazilet ve hikmet sahibi bir kii kabul edilen Hz. Davut, peygamber olarak kabul edilmez. Onun krall altnda srailoullar en ihtiaml dnemlerini yaamtr. Tarih boyunca Yahudiler hep onun zamanndaki ihtiaml yaam zlemiler, onun soyundan bir Mesihin gelip kendilerini kurtarmasn ve kutsal topraklarda o ihtiaml krall yeniden kurmasn beklemilerdir. 1948 ylnda bamsz srail Devleti kurulmu olmasna ramen dindar Yahudilerin hepsi hl o Mesihi beklemektedir.
(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 214.)

slamn ve Yahudiliin Hz. Davuta bak alarn karlatrnz.

Yahuda Krall ise M 587 ylnda Babil Kral Buhtunnasr (Nabukadnezzar) tarafndan ykld. Kudsteki mabet, Babilliler tarafndan tahrip edildi. Hz. Sleyman zamannda balayan I. Mabet Dnemi bylece sona erdi.39 srailoullar Babil Srgnnden yetmi yl sonra tekrar Kudse dnd. Ezrann nderliinde tekrar mabedi ina ettiler ve srgnde uygulayamadklar kurallar hayata geirdiler. Bylece, Yahudi tarihinde II. Mabet Dnemi balam oldu. II. Mabet Dnemi, 70 ylna kadar devam etti. Bu dnemde Yahudilik din olarak gelime srecine girdi.

TARTIALIM
Yahudi tarihi ve geleneinde nemli bir isim olan Ezra, bir peygamber deildir. Fakat peygamberden de te bir konuma sahiptir. Yahudi din bilginleri olan rabbiler onu Hz. Musa ile mukayese etmi ve onun da Hz. Musa gibi Tevrat almaya layk olduunu ileri srmlerdir. Rabbilere gre Hz. Musa daha nce gelmeseydi Tevrat, Ezraya verilmi olacakt. Ezrann Yahudi tarihinde n plana k, Babil Srgn dnnden sonra olmutur. Tevratn usta yazcs olarak bilinen Ezra, mabedin yeniden yaplmasna nclk etmitir. Ezrann yapt bu reform niteliindeki faaliyetler, Yahudilii yeniden sistematize etmitir. Ezra, Babilden geldikten sonra srail topraklarnda yaayan Yahudiler arasnda szl yorumu ile birlikte tamamen unutulan Tevrat Hz. Musadan yaklak sekiz asr sonra yeniden yazmtr. Ezra,Tevrat ile ilgili bu dzenlemelerin dnda baka nemli ileri de gerekletirmitir. Senenin balang ayn deitirmi; Msrdan k hatrlatan nisan yerine, Babilden k hatrlatan tiri ayn senenin ilk ay kabul etmitir. Ezrann reformlar arasnda olduka nemli olan dier bir husus, Yahudilerin yabanclarla evlenmelerini yasaklamas ve yabanc kadnlarla evlenmi olan srailoullarndan boanmalarn istemesidir. Ezra, bylelikle srailoullarnn etnik ncelikler balamnda yeniden rgtlemesi yoluna gitmi, srailoullar merkezli etnik bir din olarak Yahudiliin tarihsel geliiminde nemli bir rol oynamtr. Ayrca o, Yahudi tre ve trenlerini yeniden uygulamaya koymutur. Btn bu uygulamalaryla Ezra, Yahudiliin bugnk yapsn almasnda ciddi bir rol oynamtr.
(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 215, 216.)

Ezrann Yahudilie katklarn arkadalarnzla tartnz.

39 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 214.

42

VAHYE DAYALI DNLER

Hristiyanln ortaya kt miladi yln BLYOR MUYDUNUZ? balarnda Yahudilerin yaad Filistinde byk karklk vard. Roma idaresi altnda Yahudiler M 587den 1948 ylnda srailin kurulmasna kadar yaayan Yahudiler, eitli din ve siyasi bask bamsz bir devlete sahip olamaaltndaydlar. Yahudi isyanlar yznden 70 dlar. ylnda Romallar Kuds tamamen igal etti ve Babil Srgn dnnde ina edilen mabedi yktlar. Yahudilerin bazlarn da srgne gnderdiler. 40 Yahudiler, mabedin tahrip edilmesinden sonra da Romallarn takibatndan kurtulamadlar. Bu durum, 636 ylnda Hz. mer Dneminde (634-644) Mslmanlarn bu blgeye gelmesine kadar devam etti. Bu dnemde Yahudiler Mslmanlarn himayesi altnda Filistin blgesinde rahat bir ortamda yaadlar. Hal Seferleri srasnda Hristiyanlarn zulmne uradlarsa da Selahaddin Eyyubinin blgeye tekrar hkim olmasndan sonra Kudste rahat bir yaam srdler. Orta ada Avrupadaki Yahudilerin durumlar lkelere gre farkllk gsterir. Avrupada en huzurlu dnemlerini Mslmanlarn himayesindeki Endls Emevileri zamannda yaamlardr. Ancak burada Mslman hkimiyetinin sona ermesi ile tekrar Hristiyanlarn zulmne uramlar ve zorla Hristiyanlatrmaya tabi tutulmulardr. Osmanl Padiah II. Bayezit 1492 ylnda burada zulm gren Yahudilere kucak am ve onlar stanbula yerletirmitir. Avrupadaki Yahudilerin, sann vcudu saylan komnyon ekmeini aldklar, emeleri zehirledikleri ve Hristiyan ocuklar ibadet gayesiyle ldrdkleri iddialaryla haklarnda zel kanunlar karlmtr. Hemen her dnemde bu trden takibata urayan Yahudiler, Almanya ve Rusya gibi birok lkeden baka lkelere g etmek zorunda kalmlardr.41

Mescid-i Aksa ve evresinden genel grnm 40 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 221. 41 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 240.

43

3.NTE

DEERLENDRELM Musevilerin spanyadan Osmanl Devletine hicret etmelerinin 400. senesine tesadf etmesi nedeniyle Osmanl Devletinde bulunan yz on drt bin nfusu akn Musevi, padiaha teekkrlerini bildirmektedirler. Ayn zamanda 1492 ylnda Osmanl Devletinden elde ettikleri efkati cennetmekn sultan II. Beyazit Han tarafndan da mazhar olduklar hsn kabule btn sinagoglarda brani lisannda manzumeler okumulard. Bu mnasebetle Pariste bulunan ttihadisrailiye Cemiyeti azas da Sultan II. Abdlhamite aada tercmesi verilen teekkr ifade etmilerdir: Huzur-u evketnur hazreti ehriyarilerine maruzdur. 1492 senesi baharnda spanyadan uzaklatrlm olan Museviler, Osmanl Devletinde bir snma bulmulardr. O tarihte Museviler dnyann dier yerlerinde zulm altnda bulunduklar hlde Osmanl Devletinin himayesine mazhar olmular ve gnmze kadar bu himayeden faydalanarak padiahn idaresi altnda hayatlarn srdrp terakki etmilerdir. Museviler mazhar olduklar bunca ltuf ve yardma kar teekkr ifa etmeye ciz kaldklar hlde bu himayeye layk ol duklarn ispata alacaklardr.
Beyazt Devlet Ktphanesi, Sreli Yaynlar Blm Sabah Gazetesi, 24 Nisan 1892 (26 Ramazan 1309)

Osmanllarn Yahudilere gstermi olduu hogr ve himayeyi asl yanda verilen stteki metin erevesinde deerlendiriniz.

44

VAHYE DAYALI DNLER

2.3. Yahudiliin Temel zellikleri Yahudilii, slam, Hristiyanlk ve dier dnya dinlerinden ayran seilmilik, kutsal toprak, mabet ve Mesihilik gibi baz zellikler vardr. Seilmilik: Yahudilere gre Tanr; atalar brahim, shak ve Yakupla bir ahit yapm ve onlarn soyunu kendisi iin zel bir millet olarak semitir. Bu yzden Tanr, tarihte onlara daima yardm etmitir. Onlar Msr esaretinden kurtarmak iin Hz. Musay grevlendirmi ve kendisi de onlarn kurtuluuna mdahalede bulunmutur. Kutsal kitap Tevrat dier milletlere vermemi, onu seilmi millet olarak kabul ettii Yahudilere vermitir. Seilmilik fikri, tarih boyunca Yahudileri dier milletlerden farkl klmtr. Yahudiler her trl bask ve zorlama karsnda mill ve din benliklerini bu fikir sayesinde korumulardr. Bu sebepten dolay onlar, yaklak iki bin yllk srgn hayatndan sonra 1948de bamsz Yahudi Devletini kurmulardr.42 Kutsal Toprak: Yahudilik dier dinlerden TARTIALIM farkl olarak belli bir toprakla btnlemi bir Filistin topraklar Yahudilik adindir. Yahudiliin en temel kurum ve kurallar sndan neden nemlidir? Arkadalarnzla tartnz. bu topraklara gre belirlenmi ve ekillenmitir. Tanrnn semesiyle belirlenen, vadedilen bu topraklarn dnda Yahudilik yaanamaz. Zorunlu srgn hari, Tevratn emirlerine kulak veren Yahudilerin mutlaka bu topraklarda yaamalar gerekir. Yahudi din bilginleri, artlar uygun olup da kutsal topraklarda yaamayan Yahudileri Tevratn emirlerine kar gelmi bir asi olarak deerlendirmektedirler. Yahudi din geleneine gre kutsal topraklar iinde yer alan Kuds, dnyann merkezidir. ldkten sonra tekrar dirilme buradan gerekleecektir. Dnyann deiik blgelerinde gmlm Yahudiler, tekrar dirilme gnnde yer altndaki kanallar yoluyla kutsal topraklara gelecek ve oradan dirileceklerdir. Mabet: Yahudilik, ayn zamanda mabet merkezli bir dindir. Yahudilikteki birok ibadetin mabette gerekletirilmesi gerekir. Bu mabet de herhangi bir yerdeki Yahudi mabedi deildir. Yerini Tanrnn belirlemi olduu ve onun istemesiyle Kral Sleyman tarafndan yaptrlan Kudsteki Sleyman Mabedidir.43 Bu mabedin Yahudiler nezdindeki ad Bet-Hamikdatr. ou kez tahribata urayan ve en son 70 ylnda tamamen yklan Sleyman Mabedinden geriye sadece Bat Duvar kalmtr. Bat Duvar gnmzde Yahudiler iin nemlidir. Yahudiler, bu duvarn nnde mabet ykld iin at yakarlar ve en ksa zamanda yeniden ina edilmesi iin Tanrya yakarrlar.

BLYOR MUYDUNUZ? Yahudilikte din bir grev olan kurban gnmzde yaplmamaktadr. nk Yahudilie gre kurban ancak kutsal mabette yerine getirilebilen ibadetlerdendir. 70 ylnda yklan Kutsal Sleyman Mabedinden geriye ancak fotorafta grlen Bat Duvar kald iin bu ibadet askya alnmtr.

42 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 48. 43 Kitab- Mukaddes, I. Krallar, 5/5

45

3.NTE
Mesihilik: Mesih terimi Yahudilerin kutsal kitaplarnda herhangi bir greve gelen kii veya krallar iin kullanlmtr.44 Yahudilerdeki Mesih beklentisi 70 ylnda Roma mparatorluunun Kuds istila edip kutsal mabedi ykmasndan sonra belirgin hle gelmitir. Romallar, mabedi ykmann yannda Yahudilerin din kurumlarn da ortadan kaldrarak byk bir bask uygulamlardr. Bu ykmdan BLG KUTUSU sonra bir daha toparlanamayan Yahudiler,1948 Mesih, Yahudilerin dili olan bylna kadar devaml baka milletlerin egemenranicede yalanm, meshedilmi ve kutsanm anlamlarna gelir. lii altnda yaamlardr. Bu durum, onlarda Davut soyundan gelecek ve kendilerini kurtaracak olaanst glere sahip bir Mesih inancnn domasna yol amtr.45

2.4. Yahudiliin On Temel lkesi: On Emir Hz. Musa, srailoullar ile birlikte firavunun zulmnden kurtulup Msrdan ktktan ay sonra Sinaya vard. Daha sonra Hz. Musa, kabilesinin yanndan ayrlarak kendisine Tanr tarafndan iaret edilen Sina Dana kt. Burada krk gn oru tuttu ve ibadet etti. Daha sonra kendisine, kavminin uymas gereken inan ve davran esaslar ieren On Emir verildi.46 On Emir, Yahudi inancna gre Museviliin temel ilkeleridir. Bunlardan ilk drd insann Tanryla olan ilikisinin hangi temellere dayanacan belirtmektedir.47 ARATIRALIM Yahudilikteki On Emir unlardan olumaktadr: Seni Msr diyarndan, esirlik evinden karan Tanrn benim. Benden baka Tanrn olmayacak. Kendin iin yontma put yapmayacaksn. Hibir eyin resmini yapp tapmayacaksn. Tanrnn adn bo yere azna almayacaksn. Cumartesi gnn daima hatrlayp onu kutsal bileceksin. Haftann alt gn alacak, yedinci gn dinleneceksin. Cumartesi, Rabbine tahsis edilmi genel dinlenme gndr. O gn ne sen ne olun ne kzn ne hizmetilerin ne de hayvanlarn i yapacaktr. Babana ve annene hrmet edeceksin. ldrmeyeceksin. Zina yapmayacaksn. almayacaksn. Komuna kar yalan ahitlik yapmayacaksn. Komunun evine tamah etmeyeceksin. Komunun eine, klesine, cariyesine, kzne, eeine, hibir eyine gz dikmeyeceksin. Yukardaki On Emir ilkelerini okuyarak slam ve Hristiyanlkta bulunan benzer ve farkl ynleriyle aratrnz.
44 Kitab- Mukaddes, Levililer, 3/ 4; I. Samuel, 24/6. 45 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 37. 46 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 227. 47 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 212.

46

VAHYE DAYALI DNLER

2.5. Gnmzde Yahudilik Fransz htilalinin (1789) meydana getirdii deiiklikler Yahudi dnyasn da etkilemitir. Bu ihtilalden sonra Avrupada Yahudilere kar tavr deimi ve Yahudiler, ksmen de olsa rahata kavumutur. Bu rahat ortam Yahudilerin din anlayn etkiledii gibi yllardr beklenen Mesihin gelmemesi onlarn midini krmtr. Bunun zerine Avrupa Yahudileri, bulunduklar lkelerin artlar altnda yaamaya karar vermilerdir. Bu durum onlarn geleneksel Ortodoks Yahudilik anlayn gzden geirmelerine sebep olmutur. nk geleneksel Yahudilik anlay, mevcut duruma uygun dmemekteydi. Bundan dolay Yahudilii an artlarna uyarlamak iin farkl dnce ve mezhepler ortaya kmtr.48 Gnmzde Yahudiler arasnda en yaygn olan mezhepler Ortodoks ve Reformist Yahudiliktir. Ortodoks Yahudilik, Kuds Mabedinin yklndan (70) gnmze kadar gelen geleneksel Yahudilik anlaydr.49 Ortodokslara gre Tevrat, btn harf ve kelimeleriyle Tanrnn Musaya yazdrd ilah bir kitaptr. Onlara gre Tevratn yorumu olan Mina ve Talmut da vahiy kaynakl kitaplardr. Ortodokslar, Tevratn ve din bilginlerinin belirledii kurallarn mutlak otoritesini kabul ederler ve bunlarda hibir deiikliin meydana gelmesine izin vermezler.50 Ortodoks Yahudilik inancna gre Mesih, bir gn gelecek, Yahudilerin srgn sona erecek, Yahudiler gerek evlerine dnecek ve mabet yaplacaktr. Bu sebeplerden dolay Yahudi eriat olan Halakhada bir deiiklik yapmaya gitmezler. Bununla beraber onu gnmz artlarna uydurabilmek iin hileli yollarla (hileieriye) ayakta tutmaya alrlar. Mesela, Halakhaya gre cumartesi gn ate yakmak yasaktr. Ortodoks Yahudiler, otomatik elektrik ayarlayc ile elektrikli eyaya dokunmadan ateten yararlanrlar. Bunun, Halakhaya aykr olmadn ileri srerler. Cumartesi gn araba kullanmazlar. Koer (helal yiyecekler) kuralna sk skya baldrlar. Koer kuralna uymayan yiyecekleri yemez, bu tr yiyecek satan dkkanlardan alveri yapmazlar. Ayrca koer kural gerei et ile st bir arada yemezler; et pien kapta st, st piende de et yemezler.51 Ortodoks Yahudilik anlay gnmzde srailde hkim olan unsurdur.52 Reformist Yahudilik, 19. yzyl balarnda Alman Yahudileri arasnda kmtr. lk fikir babas Moes Mendelshon (Moe Mendelson)dur. Orta Avrupada yaayan Yahudileri bulunduklar lkelerin kltrleriyle entegre olmaya aran bu reformist hareket, asl geliimini ABDde yaayan Yahudiler arasnda gstermitir. Reformist Yahudiler, bugn Amerikan Yahudilerinin % 40n oluturmaktadr.
48 Abdurrahman Kk- Gnay Tmer, Dinler Tarihi, s. 241. 49 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 86. 50 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 244. 51 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 242. 52 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s . 86.

BLYOR MUYDUNUZ? Reformist Yahudiliin ortaya knda en nemli etkenler 1789 Fransz htilali ve beklenen Mesihin gelmemesidir.

47

3.NTE
Gnmzde Reformist Yahudilik, laik bir karaktere brnmtr. Yahudilie sadece kltrel bir olgu olarak bakarlar. Bunun yannda abat ve koer kurallarna riayet etmezler. Sinagogta kadnlarla erkekler yan yana oturabilir; hatta kadnlar haham olarak da grev yapabilirler. Sinagogta baa kipa giyme zorunluluu yoktur.53 Reformistler, bata Mesihilik olmak zere geleneksel Yahudiliin birok ilkesini kabul etmezler. Onlar, kutsal toprak arzmevut lksn de benimsemezler. Reformistlere gre yaanlan her yer kutsaldr. 54

2.6. Yahudiliin Dier Dinlere ve Irklara Bak Yahudi hukukuna gre Yahudi olmayanlar, Nuhiler ve putperestler olarak iki ksma ayrlrlar. Nuhiler, Hz. Nuhun tevhit esasna dayal yedi temel kanununu benimseyen kimselerdir. Nuhilik esaslarn yerine getirenler, yar mhtedi saylrlar. Her iki dnyada kurtulua ularlar. Yaptklar ie gre kutsiyet kazanrlar. slam ve Hristiyanlk Nuhi dinlerden saylr. Ancak bir Yahudinin slam veya Hristiyanla gemesi byk gnah saylr. nk Yahudilikten kan bir kii, kendisini Tanrya ve halkna balayan ahdini bozmu olur. Yahudilik, Mslmanlar Nuhi saymakla birlikte Hz. Muhammedi peygamber olarak kabul etmez. badethanelerine suret (resim) sokmamak, domuz eti yememek, snnet olmak iki dinin ortak noktalarndandr. slam Hristiyanla gre inan asndan kendilerine daha yakn grrler. Yahudilik, dier gruba giren putperest ve mrikler iin ise hibir kurtulu midi kabul etmez.55 TARTIALIM Nuhilik esaslar unlardr: Putlara tapmamak. Kfrden kanmak. Zinadan, zellikle yakn akraba zinasndan uzak durmak. Adalete riayet etmek. Kan dkmemek. Hrszlk yapmamak. Eti kanyla birlikte yememek. Yahudilik niin dier dinlerden farkl olarak slam ve Hristiyanl Nuhi dinlerden saymaktadr? Tartnz.

2.7. Kuran- Kerim Asndan Yahudilik ve Yahudiler Kuran- Kerimde, ehlikitap ierisinde en ok Yahudilerden bahsedilmitir. Bunun nedeni slamn douunda Yahudilerle yaanan sorunlardr. Medine ve evresinde birok Yahudi kabilesi yaamaktayd. Bunlar; Nadiroullar, Kureyzaoullar, Kaynukaoullar ve Hayber Yahudileri idi. Yahudiler, Hz. Muhammede ve Mslmanlara kar iddetli tepki gstermilerdi. Bu yzden Kuran- Kerim onlardan daha ok bahsetmitir. Kuran- Kerimde Yahudilerle ilgili genel olarak u hususlara deinilmitir:
53 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 243. 54 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 247. 55 Trkiye Dinler Tarihi Sempozyumu, s. 115.

48

VAHYE DAYALI DNLER

Allah tarafndan Yahudilere verilen nimetler ve onlarn bunlardan yz evirmeleri. (Bakara suresi, 47. ayet.) Bir zamanlar bereketli topraklara vris klnmalar. (Arf suresi, 138. ayet.) Yahudilerin uymalar gereken din hkmler ve Yahudilerin bunlara uymamalar. (Arf suresi, 163. ayet.) Peygamberlerine kar gelmeleri ve bazlarn ldrmeleri. (l-i mrn suresi, 112. ayet.) Allaha verdikleri sz tutmamalar ve ahdi bozmalar. (Nis suresi, 47. ayet.) ittikleri vahiy ifadelerini arptmalar. (Mide suresi, 13. ayet.) Kendilerini Allahn sekin milleti kabul edip dier kavimleri hor grmeleri. (Mide suresi, 18. ayet.) Haddi amalar nedeniyle zerlerine ar hkmlerin konmas. (Nis suresi, 155. ayet.) Bu maddelerde de dile getirildii gibi Kuran- Kerimde Yahudilere yneltilen eletiriler inantan ziyade ahlakla ilgilidir. Kuran- Kerimin getirdii bu eletiriler, Yahudilerin tmn kapsamaz. Ehli kitabn ierisinde yer alan Yahudilerden de szne gvenilir, emanete sadk kiiler vardr. Bundan dolay Kuran- Kerimde Yahudilerle ilgili geen ayetler Kuran- Kerimin btnl iinde tarihe uygun olarak doru yorumlanmaldr. Yahudilerle yaanlan sorunlarn nitelii din, siyasi, sosyal ve ekonomik alardan deerlendirilmelidir.56 YORUMLAYALIM Ey srailoullar! Size verdiim nimeti hatrlayn. Bana verdiiniz sz yerine getirin ki ben de size verdiim sz yerine getireyim. Yalnz benden korkun. Elinizdeki Tevrat tasdik edici olarak indirdiimize (Kurana) iman edin. Onu inkr edenlerin ilki olmayn. Ayetlerimi az bir karla deimeyin ve bana kar gelmekten saknn.
(Bakara suresi, 40-41. ayetler.)

Kitap ehlinden ylesi vardr ki ona yklerle mal emanet etsen, onu sana (eksiksiz) iade eder. Fakat onlardan ylesi de vardr ki ona bir dinar emanet etsen, tepesine dikilip durmadka onu sana iade etmez (l-i mrn suresi, 75. ayet. ) phesiz, inananlar (Mslmanlar) ile, Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabiilerden (her bir grubun eriatnda) Allaha ve ahiret gnne inanan ve salih ameller ileyenler iin Rableri katnda mkfat vardr; onlar korkuya uramayacaklar, mahzun da olmayacaklardr.
(Bakara suresi, 62. ayet. )

Andolsun, srailoullarndan salam sz alm ve onlara peygamberler gndermitik. Fakat her ne zaman bir peygamber onlara nefislerinin holanmad bir hkm getirdiyse onlardan bir ksmn yalanladlar, bir ksmn da ldrdler.
(Mide suresi, 70. ayet.)

Yukardaki ayetlerden hareketle Kurann Yahudilie bakn yorumlaynz.

56 Baki Adam-Mehmet Katar Dinler Tarihi, s. 187.

49

3.NTE
2.8. Trkiyede Yahudilik Osmanl Devletinde Yahudiler din, kltrel ve ekonomik ynden nemli bir topluluk olarak huzur iinde yaamlardr. Bizansn basklarna maruz kalan Yahudiler, Osmanllar bir kurtarc gibi karlamlardr.57 stanbulu bakent yapan Fatih Sultan Mehmet, fetihten hemen sonra Balkanlar ve Bat Anadoluda yaayan Yahudilere bu ehre gelmeleri iin davet mektubu gndermitir. Bu ar zerine birok Yahudi stanbula gelmitir.58 Trkiye topraklarndaki Yahudi nfusunun oalmas 1492deki spanya Srgnnden sonra gereklemitir. spanyay Mslmanlarn elinden alan Hristiyanlar, Yahudi ve Mslmanlar ge zorlamlardr. spanyay terk eden Yahudiler Osmanl topraklarna snmlardr. Dnemin padiah II. Bayezit, eyalet valilerine ve sancak beylerine gnderdii fermanda Yahudi gmenlere yardmc olunmasn istemitir. Daha sonraki dnemlerde de zellikle 19. yzylda Polonya ve Rusyadan ge zorlanan Yahudiler yine Osmanl topraklarna snmlardr. II. Dnya Sava srasnda Hitlerin zulmnden kaan birok Yahudi Trkiyeye g etmitir. Filistin topraklarnda 1948 ylnda bamsz bir srail Devleti kurulunca Trkiyedeki yetmi bin Yahudinin yarya yakn sraile g etmitir. Anadoludaki Yahudilerin ou da ya sraile gitmi veya stanbula yerlemeyi tercih etmitir. Bu tarihten itibaren Anadoludaki Yahudi nfusu olduka azalmtr. Bugn, Trkiyede yaayan Yahudilerin saysnn yirmi be bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn byk bir ksm stanbul ve zmirde ikamet etmektedir. Bunun yan sra Ankara, Bursa, Edirne, anakkale, Krklareli, Adana ve Hatayda az da olsa Yahudi yaamaktadr.59 Trkiye Yahudilerinin yasal temsilcisi hahambadr. Bugn bu makamda sak Haleva bulunmaktadr. Hahambaya grevlerinde danmanlk yapan iki meclis vardr. Bunlardan biri din konsey, dieri de fahri danmanlar kuruludur. Drt hahamdan oluan din konsey, din konularda hahambaya yardmc olmaktadr. Otuz be kiiden oluan fahri danmanlar kurulu cemaatin ilerini yrtmektedir. Yahudilerin stanbul ve zmirde ortaretim dzeyinde eitim kurumlar bulunmaktadr. Bu okullardaki eitim dili Trkedir. Haftada ile be saat arasnda branice dersi verilmektedir.60 Yahudiler, stanbulun birok yerinde bulunan on yedi sinagogta ibadetlerini srdrmektedirler. Bunun yannda stanbulda yaynevi ve hastaneleri stanbul Galatada bulunan Yahudi sinagogu de bulunmaktadr.61
57 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 267. 58 Heyet, Din retiminde Yeni Yaklamlar, s. 204, 205. 59 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 272. 60 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 158. 61 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 273.

50

VAHYE DAYALI DNLER

3. Hristiyanlk Gnmzde dnyann her tarafnda mensuplar bulunan Hristiyanlk, Filistin blgesinde domutur. Ancak bugn en fazla nfusunun bulunduu blge Avrupadr. Kuzey Amerikann byk bir ounluu, Gney Amerikann ky kesimleri ve Avustralyann byk bir ksm da Hristiyan nfustan olumaktadr. Bu dinin bir milyar yedi yz elli milyonu aan mensubu bulunmaktadr.

3.1. Hristiyanln Tanm ve Tarihesi Hristiyan, Mesihe bal demektir. Bu kelime Yunanca Hristostan gelmektedir. branice Maiah olup yalanm anlamna gelir. ncilde Hristiyan ve Hristiyanlk gibi terimler yer almaz62. Bu terimler ilk defa Hz. sadan yirmi-otuz yl sonra Antakyada kullanlmtr.63 Hristiyanlk, Hz. sann tebliiyle balam ve sonraki baz gelimelerle gnmzdeki eklini almtr. Hz. sann doduu yllarda Filistin, Romann hkimiyeti altnda idi. Yahudiler, eitli mezheplere blnm, din konular kar meselesi hline gelmiti. Kudsteki mabet, ticaret yeri hline getirilmi, ekilcilik samimiyeti bomutu. Tek tanr inancna sahip olan Yahudiler, putperest Romallardan kurtulma yollarn aryorlard. Bunun iin bir kurtarc Mesih bekliyorlard.64 te Hz. sa byle bir dnemde gelmiti. Bu amala o, kendisinden nceki Yahudi peygamberleri gibi topluma gerekli uyarlar yapm ve etrafnda bir cemaat oluturmutur.65 Hz. saya ilk inananlar bir grup Yahudiydi. Hz. sann Yahudilerin mevcut dindarlk anlaylarn eletirmesi, ona inanmayan dier Yahudileri rahatsz etti. Buna Romal idarecilerin sann kendileri iin bir tehdit oluturaca endiesi de eklenince armha germe hadisesi meydana geldi.66 Hristiyan inancna gre Hz. sa, armha gerildikten gn sonra dirilerek bir sre havarileriyle birlikte yaad. Bu durum ise ona inananlarn saysn arttrd.67 Hz. sann tebli ettii din bir sre sonra YORUMLAYALIM Yahudilerin dnda baka milletler arasnda Hristiyanlar Hz. sann arda yaylmaya balad. Bu milletlerden Yamha gerildiini kabul ederler. hudi ibadet ve geleneklerine uymalar istenHz. sann armha gerilmesi Hz. demden bu yana gelen di. Putperest kkenli bu insanlar, Hz. saya insanolunun gnahna kefaret olmas asninanmakla birlikte kendilerine zor gelen baz dan Hristiyanlkta ok nemli bir hadisedir. Yahudi kurallarna uymak istemiyorlard. Bu slamn bu konudaki grn Kuran- durum, Yahudi geleneklerini srdrme yanls Kerimin Nis suresinin 157, 158. ayetlerinden aratrarak slamn ve Hristiyanln Hz. olan Hristiyanlarla bu geleneklere kar kan saya ykledii misyonu yorumlaynz. ve ounluu putperestlikten gelen Hristiyanlar kar karya getirdi. Bu durum karsnda arln koyan Pavlus, Hristiyanla girenlerin eski Yahudi detlerine uymalarnn zorunlu olmadn belirtti. Onun bu yaklam havarilerle, zellikle de onlarn lideri konumundaki Petrus ve Yakupla ilikilerinin bozulmasna neden oldu. Bu karlkl ztlama Yahudi aslllarla, putperest
62 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 261. 63 Kitab- Mukaddes, Resullerin leri, 11/26. 64 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 268. 65 Kitab- Mukaddes, Markos, 12/38, 39. 66 Kitab- Mukaddes, Markos, 15/21-26. 67 Kitab- Mukaddes, Matta, IV/23-25.

51

3.NTE
asll Hristiyanlarn yollarn tmden ayrmalarna neden oldu. Merkezi Kudste olan Yahudi asll Hristiyanlar, liderleri Yakupun ldrlmesi ve arkasndan 70 ylnda Kudsn Romallar tarafndan yaklp yklmasyla byk bir darbe yediler. Bu durum onlar, Pavlusu grup karsnda zayf drm ve gitgide zayflayarak 4. yzylda tarih sahnesinden silinmilerdir.68 YORUMLAYALIM
Pavlus (M 5 / MS 67): Yabanclarn havarisi diye adlandrlan Pavlus Tarsusta domutur. Dier ad Sauldur. Yahudiliin Ferisi mezhebinin inanlarna bal olarak yetimitir. Pavlus, otuz yalarndayken Kudse gelerek burada Hz. sa taraftarlarna kar mcadeleye girimitir. ncillere gre kat bir sa dman olan Pavlus, sann armha gerilmesinden sonra Tanr tarafndan uyarlarak sann taraftarlarna kar eziyet etmemesi istenmitir. Yaptklarndan piman olan Pavlus, iddetle kar kt sann taraftarlar arasna katlarak onlarn inancnn en byk savunucusu olmutur. Pavlus, Hz. sann getirdii inancn yaylmas iin Havari Barnabayla beraber Anadolu, Kbrs ve Antakyaya seyahatler dzenledi. Bu seferler esnasnda nceleri Barnabann yardmcs konumundayken sonradan lider konumuna geldi. Pavlusun gittii yerlerde karsna genellikle Romann putperest inancna sahip bir halk kitlesi kyordu. Hz. sann getirdii din, Yahudiliin birok ilkesini de ierdiinden putperest halk, buna uymak istemiyordu. zellikle putperestlere, Yahudiliin en nemli ilkelerinden olan snnet olma zor geliyordu. Bundan dolay Pavlus, Yahudi eriatna uymann gerekli olmad ynnde gr belirtti. Bu dnce Hz. saya bal olan Kudsteki ekirdek cemaatin tepkisine yol at. Bu tartmalarn giderilmesi iin 50 ylnda Kudste Havariler Konsl yapld. Bu konsl sonucunda Pavlusun lehine karar kt. Bu durum Hz. sann evresindeki ekirdek cemaat ile Pavlus taraftarlar olmak zere iki grup meydana getirdi. Pavlus, bu konslden sonra Anadolu, Yunanistan Makedonya ve birok blgeye din seferler dzenledi. Buradaki insanlara kurtulu yolunu ve sa Mesih hakkndaki yeni fikirlerini anlatt. 58 ylnda tekrar Kudse dnd. Ancak orada sann mesajn deitirdii iddiasyla suland ve fiili saldrlara urad. Pavlus, bir Roma vatanda olduundan Romal askerler tarafndan kurtarld. Ancak Kudste daha fazla mcadele edemeyeceine inandndan Romaya gitti. 67 ylnda Romada ldrld. Pavlus Hristiyanla teslis inanc, evharistiya, ilk gnah tasavvuru gibi fikirleri getirmesi bakmndan Hristiyanln ekillenmesinde ok byk rol oynamtr. Pavlus, Hz. sann havarilerinden deildir. Ancak o, kendisinin ilham (vahiy) yoluyla havari olduunu sylemitir. (inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 303.) Yukardaki metinden hareketle Tarsuslu Pavlusa niin yabanclarn havarisi denildiini dnnz. Pavlusun gnmz Hristiyanlnn oluumundaki roln yorumlaynz.

Pavlusun etkisiyle farkl bir yne giren Hristiyanlk, Roma Devleti ierisinde hzla yaylmaya balamtr. Bu yaylma putperest inancn savunucusu olan Romal idarecileri rahatsz etmitir. Bu durum Hristiyanlara ynelik basklara neden olmutur. Ayn dnemde Hristiyanlar ok byk kayp vermilerdir. nsanlar korkularndan ou kez yer alt ehirleri ve maaralarda ibadet etmilerdir. Bu zulmler mparator Konstantinin 313te Hristiyanlara serbestlik tanyan Milan Fermann ilan etmesine kadar devam etmitir. Bu serbestlikle birlikte kutsal kitap, inan esaslar ve uygulamalar gibi konularda birok tartma meydana gelmitir. Bu farkllklar sona erdirmek isteyen mparator Konstantin, 325 ylnda znikte bir konsl toplamtr. Bu konslde sann tanrln savunanlarn gr kabul edilmitir. Farkl birok ncilin ierisinden drt tanesi sahih olarak seilmitir. Ayrca bu konslde baba ile oulun tabiat tartlm ve sonunda ikisinin de tanrl ze68 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 69.

52

VAHYE DAYALI DNLER

rinde bir karara varlmtr. mparator Byk Teodosius Dneminde 381 ylnda toplanan stanbul Konslnde de kutsal ruhun tanrlna karar verilmitir. Bylece baba tanr ve oul sadan sonra kutsal ruhun da eklenmesiyle teslisin (l tanr anlaynn) unsurlar tamamlanmtr.

ARATIRINIZ

mparator Byk Teodosius ayrca Hristiyanl Romann resm dini hline getirmi Kapadokyadaki kiliseler niin maara ve yer altnda yaplmtr? Aratrnz. ve imparatorluun her tarafnda putperestlii yasaklamtr. Bylece kilise dmanlndan onun hamisi durumuna gelen Roma imparatorlar, politik dzenin korunmas iin Hristiyanlk inanc konusunda aktif rol oynamaya balamlardr.69 Bunun sonucunda Hristiyanlk bir yandan devletin himayesini kazanrken dier yandan da devletin kontrol altna girmeye balad. Bu srete kilise, ou zaman Roma toplumunun eski inan ve uygulamalarn da zmseyerek onlar Hristiyanlatrmtr. Kilise, bu karlkl etkileim srecinde, rgtlenme modeli olarak Roma mparatorluunun idari yapsn kendisine rnek almtr. Ynetim birimlerine getirilen kiilere Romann siyasi literatrnde kullanlan unvanlar vermitir. Bu balamda putperest Roma barahibinin pontifeks maksimus eklindeki unvan da daha sonraki dnemlerde Roma piskoposu papa iin kullanlmaya DNELM balanmtr.70 Roma Devletinin Hristiyanl resm dini hline getirmesi Roma mparatorluu 395 ylnda Dou ve bu dini nasl etkilemitir? Bat Roma adyla ikiye blnmesinden sonra Dnnz. stanbul ile Roma Kilisesi arasndaki ilikiler yeni bir dneme girmitir. Papa Bat Romann zayflamasyla sadece kilisenin deil, tm Bat dnyasnn din ve siyasi lideri hline gelmitir. Ancak Doudaki Antakya, skenderiye ve stanbul kiliseleri Roma Kilisesinin tm kiliselere liderlik yapmasna scak bakmamtr. zellikle kendisini Grek kltr ve dncesinin temsilcisi olarak gren stanbul Kilisesi, Latin dncesinin temsilcisi saylan Romay otorite olarak kabul etmemitir.

stanbul Konslnde unsurlar tamamlanan teslis, daha sonra baka tartmalara yol amtr. stanbul Piskoposu Nestoryus, sada biri beer, dieri ilah iki tabiat bulunduunu sylemitir. Ancak Nestoryusun bu fikri reddedilerek kendisi de aforoz edilmitir. Bunun zerine Suriye, ran ve Hindistana kadar yaylm olan gruplar, Nestoryusun grlerini benimseyerek ana kitleden kopmu ve Nesturi olarak anlmtr. 451 ylnda yaplan Kadky Konslnde yine teslis zerinde yaplan tartmalar sonucunda ayrlklar meydana gelmitir. Bunun sonucunda Monofizit Kiliseler denilen Antakya Sryani, Kpti, Habe ve Ermeni Gregoryen kiliseleri ortaya kmtr. Monofizit Kiliselerinin domasyla Hristiyanlkta meydana gelen kopmalar 1054 ylnda ortaya kan stanbul Ortodoks Kilisesinin Romadan ayrl takip etmitir. Temelde iki farkl kltrn temsilcileri olan Latin Roma Kilisesi ile Grek Bizans Kilisesi, zellikle siyasi nfuz konusunda birbirleriyle tartmaktayd. Roma Kilisesi kendisinin havarilerin lideri Petrus tarafndan kurulmu olduunu syleye69 Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s. 24. 70 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 105.

53

3.NTE
rek stnlk iddia ediyordu. Buna karlk Bizans, Romayla eit olduklarn sylyordu. Buna bir de teslis konusundaki inan tartmalar girince iki kilise 1054 ylnda kesin olarak ayrlm oldu. Bat dnyasndaki Hristiyanlar Katolik Kilisesine bal kalrken Grek kltrnn egemen olduu blgelerdekiler de Ortodoks Kilisesine tabi oldular. Hal Seferleri srasnda 1204 ylnda Katoliklerin stanbul (Bizans)da yaptklar zulm ve hakszlklar, Dou ve Bat kiliseleri arasndaki dmanl daha da artrmtr.71 Dou ve bat arasndaki bu blnmeden sonra Katolik ve Ortodoks kiliseleri kendilerine zg bir kilise hayat gelitirmeye baladlar. zellikle Katolik Kilisesinin birok bilimsel gelimelere engel olmas ve siyasal alandaki boluktan faydalanarak her yere egemen olmak istemesi eitli problemlere neden oldu. Kilisenin gnahlar affetme yetkisini mali bir kaynak hline getirmesi bu tepkileri bir kat daha artrmtr. Younlaan bu tepkiler zerine bir Alman papaz olan Martin Luterle birlikte dinde reform isteyen bir hareket balad. Bunun sonucunda da Katolik Kilisesinden bir kopu daha yaand ve 16. yzylda Protestan mezhebi ortaya kt. Katolik Kilisesi de bu reform hareketlerine tepkisiz kalmad. Kendisi de kar reform hareketi balatarak haklln savundu. Bu sre 1962-65 yllarnda yaplan II. Vatikan Konslne kadar devam etti. Bu konslde papalk, Katolik olmayan kiliselerle diyalog srecine girilmesi gibi kararlar alarak yeni bir sreci balatm oldu. Bu sre hlen devam etmektedir.

3.2. Hristiyan Mezhepleri Tarih sre ierisinde farkl sebeplere bal olarak Hristiyanlakta birok mezhep ortaya kmtr. Katolik, Ortodoks ve Protestan mezhepleri bunlarn banda gelmektedir.

ARATIRALIM Hristiyanlk dininin farkl mezheplere blnmesinin sebepleri neler olabilir? Aratrnz.

Katolik Mezhebi: Dou ve bat kiliselerinin birbirinden kopmasndan sonra Romadaki kilise evrensel anlamna gelen Katolik adn almtr. Gnmz Hristiyan dnyasnn byk ounluu Katoliklerden olumaktadr. Katolik nfusun byk bir ksm Gney ve Orta Amerika lkeleri ile talya, spanya, Portekiz, Fransa, Polonya ve Macaristan gibi Avrupa lkelerinde yaamaktadr. Ayrca Almanya, Avusturya ve Amerika Birleik Devletlerinde de byk oranda Katolik nfus bulunmaktadr.72 Katolik Kilisesinin merkezi Vatikandr. Bu kilisenin banda papa bulunmaktadr. Papa Roma piskoposu olarak Petrusun halefidir. Bylece papa, ruhani Vatikan Devletinin ba olarak sann vekili durumundadr. O, yeryznde Tanrnn temsilcisidir. Papay kardinaller seer ve grevleri lnceye kadar devam eder.73
71 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 74. 72 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 110. 73 Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s. 114.

54

VAHYE DAYALI DNLER

NOT EDELM Katolik mezhebinin balca zellikleri unlardr: Din bakan papadr. Papa sann vekili, Petrusun halefidir. Papa, yanlmaz otoritedir. Roma, Katolikliin merkezidir ve dier kiliselerden manevi adan stndr. Evrensel kurtulu, sadece Katolik Kilisesinin retilerine balanmakla mmkndr. nk Katolik Kilisesi kutsal ruhun ynetimi altndadr. Katolik Kilisesi vahyin kayna olarak kutsal kitap ve gelenee byk nem verir. nk kutsal kitap ve gelenek ayn kaynaktan kmaktadr. Katolik Kilisesi, ge ykseldiine inand Meryeme byk nem vermekte ve onu hem oul tanrnn hem de kilisenin annesi olarak grmektedir. Katolik Kilisesi, rahiplerin bekrln zaruri grmektedir. Boanmak yasaktr. Balangtan gnmze kadar yaplan yirmi bir konsl ve onlarn aldklar kararlar kabul etmektedir. Noeli 25 Aralkta kutlarlar. Hristiyan sakramentlerinden yedisini kabul ederler.

Ortodoks Mezhebi: Ortodoks, doru inanca sahip anlamna gelir. Dou ve bat kiliselerinin ayrlmasndan sonra, Dou Kilisesi, kendisinin doru inan zerinde olduunu ifade etmek iin bu ad kullanmaya balad. Bu mezhep, stanbul ve Roma kiliselerinin siyasal ekimeleri ve din ihtilaflar sonucu ortaya kmtr. Trklerin Anadolu ve Balkanlarda ilerlemesi karsnda Bizansn papalktan yardm istemesi tekrar iki kilisenin birletirilmesi dncesini akla getirmitir. Ancak halkn ve ruhbanlarn buna taraftar olmamas bu giriimleri sonusuz brakt. Fatih Sultan ARATIRALIM Mehmetin 1453te stanbulu fethiyle stanBizansn ileri gelenlerinden Lubul Kilisesi tarihinde yeni bir dnem balacas, ehrin ortasnda (stanbulda) Latin (Kardinal) apkasn grmekm oldu. Fatih, patrie Ortodokslarn miltense Mslman sarn grmeyi tercih letba unvann vererek geni haklar tand. ederim. szn niin sylemitir? Bylece Ortodoks Kilisesi Osmanl idaresinAratrnz. de varln sorunsuz olarak srdrd. Ortodoks Patrikhanesinin Osmanl Devletinin himayesine girmesinden sonra bu patrikhaneye bal olan Rusya Kilisesi 1589 ylnda patriklik seviyesine ykselerek bamsz hle geldi. Bu mill kiliseyi 19. yzylda Osmanl Devletinin gerilemesi srecinde bamszlklarn ilan eden Balkanlardaki ulusal kiliseler takip etmitir. Bylece Ortodoks kiliselerinin gnmzdeki yaplanmas byk oranda ortaya km oldu. Ortodoks Kilisesi, Katolik Kilisesinden farkl olarak hiyerarik bir yap yerine, eitlik anlayn esas alan kiliseler topluluundan olumaktadr. Bu eitlik arasnda stanbul Kilisesi, ncelik erefine sahiptir. Ancak bu durum ona dier kiliselerin iine mdahale yetkisi vermez. Ortodokslar, bu eitlik anlay sebebiyle Katoliklerin iddia ettii gibi patriin veya bir baka piskoposun yanlmazl iddiasn kabul etmezler.74
74 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 118.

55

3.NTE
NOT EDELM Ortodoks mezhebinin balca zellikleri unlardr: Ortodoksluun ruhani lideri patriktir. Patrik, papa gibi tek otorite deildir. Kutsal ruhun sadece Babadan ktna inanrlar. Papann yanlmazln kabul etmezler. Sadece ilk yedi konsln kararlarn kabul ederler. Hz. sa, Meryem ve Hristiyan azizlerinin resim ve heykellerinden oluan ikonlara nem verirler. Rahipler istedikleri takdirde evlenebilir. Ancak piskoposlar ve patrikler evlenemezler. Boanmak serbesttir. Ancak belli artlara baldr. Hristiyanln sembol olan han yatay ve dikey kollar birbirine eittir. badet her lkenin diliyle yaplr. Noeli 6 Ocakta kutlarlar. Yedi Hristiyan sakramentini kabul ederler.

Protestan Mezhebi: Protestan bakaldran, itiraz eden anlamna gelir. 16. yzylda Katolikliin din uygulamalarna tepki olarak ortaya kan reformist topluluklara Protestan ad verilmitir. Protestanlk, Ortodoks ve Katolik kiliselerinin dndaki birok grubu oluturan geni bir Hristiyan mezhebini ifade eder. Uygulamalaryla bu iki kiliseden nemli farkllklar bulunan Protestanln kkleri 16. yzyldaki din reform hareketlerine dayanr. Alman Rahip Martin Luther (1483-1546), Roma Katolik Kilisesinin gnahlar balayp bunu mali bir kaynak hline getirmesi, kutsal kitap yorumunu sadece kendi yetkisinde grmesi ve ayin dilinin sadece Latince olmas gibi hususlara kar akarak ilk itiraz balatt. Bu itirazlarn doksan be maddelik bir belgeyle Wittenberg Katedralinin kapsna ast.75 Lutherin ban ektii bu hareket, daha sora Zwingli ve Calvin gibi birok Protestan tarafndan Avrupann her yerine yayld.76 TARTIALIM

Martin Luther (1483-1546) : nl Alman reformist Martin Luther, Katolik bir aile ortamnda bymtr. 1505 ylnda Agustinian tarikatna girerek manastr yaamna balamtr. 1507de rahip olarak kutsanan Luther, kilise hiyerarisi ierisinde hzla ykselerek ilahiyat profesrln elde etmitir. Kutsal kitap dersleri veren Luther, Tanrnn rahmet anlaynn gz ard edildiini syleyerek Katolik Kilisesinin cezalandrc tanr anlayn eletirmitir. ncilden alnt yaparak dncesini iki temel zerinde bina etmitir. Bunlar; Tanrnn insan arndrd ve kurtuluun yalnzca imanla olaca n aklayan ncilin buyruklardr. Bu grlerine ilaveten Luther, Katolik Kilisesinin endljansla ilgili grn, papann yanlmazln, kutsal kitap ve ibadet dilinin Latince olmas gerektii dncesini eletirdi. Lutherin bu fikirleri, reformist dnceli aydnlar arasnda da taraftar buldu. Papalk nce Lutheri bu fikirlerinden vazgeirmek iin ikna yollarn arad. Ancak geri adm atmayan Luther, papa tarafndan aforoz edildi. Buna karlk Luther, Katolik Kilise tarihinde papann fermann halk nnde yakan ilk kii oldu. Lutherin balatt bu hareket, bata Almanya olmak zere Avrupann birok lkesinde yayld ve Katolik Kilisesinden kopmalar balad.
(inasi Gndz, Din ve nan Szl, s. 240.)

Martin Lutherin merhametli tanr ve imanla kurtulu anlaynn temelinde yatan sebepler neler olabilir? Arkadalarnzla tartnz.
75 Mircea Eliade, Dinler Tarihi Szl, s. 133. 76 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 92.

56

VAHYE DAYALI DNLER

NOT EDELM Protestan mezhebinin balca zellikleri unlardr: Papann yanlmazl ve otoritesi kabul edilmez. Dini anlama ve yorumlamada kilise yetkilerini deil, kutsal kitab esas alrlar. Sadece vaftiz ve evharistiya sakramentlerini kabul eder, dierlerine deer vermezler. Kurtuluta amelden ok iman esas alrlar. Din hizmetleri snf bulunmakla beraber ruhbanl kabul etmezler. Azizlere ve Meryeme nem vermezler. Kiliselerinde resim ve heykel bulundurmazlar. Gnah karma kabul edilmez. Rahipler evlenebilirler. badet ve ayinler her lkenin diliyle yaplr.

3.3. II. Vatikan Konsl ve Hristiyan Dnyasna Etkileri Martin Lutherle balayan Hristiyanlkta reform giriimleri, Katolik Kilisesinde byk rahatszlklara neden oldu. Bu kilise, bir yandan reform yanllarna sert tepki gsterirken dier yandan da kendisine yneltilen eletirileri gzden geirmeye balad. Bu giriim Katolik Kilisesinde kar reform hareketinin balamasna neden oldu. Bu amala sorunlarn zm iin konsller topland. 20. yzyla gelindiinde ise Katolik DNELM Kilisesini baka sorunlar beklemekteydi. II. Vatikan Konsl, Katolik nk bu yzyln bandan itibaren dnyada mezhebinin dier Hristiyan mezmeydana gelen siyasi ve ekonomik gelimeler heplere ve farkl dinlere bak asnda ne gibi deiikliklere yol amtr? Hristiyan kiliselerini de etkiledi. Bu etkiyi KatoDnnz. lik Kilisesi daha da belirgin bir ekilde hissetti. Bu dnemde kilise aleyhtar ynetimler, kilisenin siyasi ve sosyal alandaki gcn byk lde kstlamaya baladlar. Katolik Kilisesi modern hayatn getirdii bu zorlu sre karsnda uzun sre sessiz kald.77 Ancak 20. yzyln ikinci yarsna gelindiinde Katolik Kilisesi kendi anlayn an artlarna uydurmak iin nemli giriimlerde bulunmaya balad. Bu erevede Papa XXIII. John nderliinde 1962 ylnda II. Vatikan Konsl toplanm ve bu 1965 ylna kadar srmtr. Dnyann her tarafndan Katolik piskoposlar bu konsle katlrken Ortodoks ve Protestanlar sadece resm gzlemci gndermilerdir. Bu konsl, Hristiyan birliini salamak iin diyaloun balatlmas ve Hristiyanln modern dnyadaki konumunun tartlmas bakmndan Hristiyan dnyasnda geni yank uyandrmtr.78 II. Vatikan Konslnde gnmz yaam tarzn kolaylatrc, Katolik kartln azaltc bir dizi karar alnmtr. Bu balamda baz ibadet ve ayinlerin yerine getirilmesinde kolaylklar salanmtr. Hristiyan halka, Latince dnda da ibadet yapma hakk tannm ve laiklerin (ruhban snfndan olmayan) din ilere katlabilecei baz dzenlemeler yaplmtr.
77 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 108. 78 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 75.

57

3.NTE
Ayn konslde farkl Hristiyan gruplarn birliini salamaya ynelik diyalog faaliyetlerinin nemine dikkat ekilmitir. Bunun iin gerekli abalarn gsterilmesi karar alnmtr. Bu amala papa deiik lkelerdeki Hristiyan gruplara birlik amal ziyaretler dzenlemitir. Papa XVI. Benedict bu ziyaretlerinden birini de 28 Kasm-1 Aralk 2006 tarihleri arasnda Trkiyeye yapmtr. 29 Kasm 2006 gn Fener Patrikhanesinde yapt konumada 1054 ylnda iki kilisenin ayrlmasna talyada bulunan Vatikan Saint Pierre Meydan sebep olan olaylardan dolay zgn olduunu belirtmitir.79 Konslde ayrca dier din mensuplaryla iyi ilikiler kurmak, an inanszlk sorununa kar dinlerin dayanmasn salamak ve dier din mensuplarna Hristiyanl daha iyi tantabilmek iin diyalog giriimlerinin balatlmas karar alnmtr. Bu amala 1964 ylnda Hristiyan Olmayanlar Sekreteryas oluturulmutur. Gnmz dnyasnda deiik din mensuplaryla diyalog faaliyetlerini yrten bu sekreteryada, slam ile ilgili de bir masa oluturulmutur.80

3.4. Hristiyanln Temel zellikleri Her dinde olduu gibi Hristiyanln da kendine has baz zellikleri vardr. Bunlarn banda Mesih inanc, kilise ve sakramentler gibi konular gelmektedir.

3.4.1. Mesihilik Mesihilik, Hristiyanln Yahudilikten KARILATIRALIM alm olduu bir kavramdr. Yahudiler, Hz. Hristiyanlarn Hz. saya Davutun soyundan gelecek kurtarc bir (Mesih) bakyla, Mslmanlarn Hz. Mesihin geleceine inanyorlard. Hristiyansaya bakn l-i mrn suresinin 59. ayetini okuyarak karlatrnz. lar, Yahudilerin bekledii bu Mesihin Hz. sa olduunu iddia ettiler ve onun Mesihliine inandlar. Hristiyan inancna gre Mesih olan Hz. sa, insanlar gnahlardan kurtarmak iin kendini armhta feda etti ve ge ykseldi. O, kyamete yakn bir zamanda yeniden gelerek tanrsal krallk denilen idareyi kuracaktr. Hristiyanlar bu tanrsal krallkla mutlu bir yaam sreceklerdir. Protestan mezhebine bal olan Hristiyanlarn ou (zellikle Evanjelikler) sa Mesihin gelmesinin yakn olduuna inanrlar. Katolikler ise onun ne zaman geleceinin bilinemeyeceini ve
79 http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2006/november/documents/hf_ben-xvi_ spe_20061129_bartholomew-i_en.html 80 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 108.

58

VAHYE DAYALI DNLER

bundan dolay gndelik hayat bu inanca gre belirlemenin doru olmadn sylerler.81 Katolikler ayrca Hz. say yle tanmlamaktadrlar: Mesih sa, gerek insan ve gerek tanrdr. O ezel ve ebed ilah kelamdr. O, Tanrnn tek oludur. O, ezelden beri pederden kmaktadr. Tanrdan gelen Tanrdr. Peder ile ayn zdendir.82

3.4.2. Kilise ve Sakramentler Hristiyanln ilk ortaya kt dnemlerde inan esaslar gibi ibadet ekilleri de belirlenmi deildi. nk havariler Yahudi eriatnn gereklerine gre ibadetlerini yapyorlard. Daha sonra Yahudi eriatn uygulamaktan vazgeen ilk Hristiyanlar, sann son akam yemei ansna kutladklar evharistiyadan baka bir ibadet uygulamamlard. Bu nedenle Konstantinin Hristiyanla serbestlik tanmasna kadar Hristiyanln sistematik ibadet ekilleri olan sakramentler ve bir ibadet kurumu olan kilise tam olarak teekkl etmemiti. Kilise: Kilise, Greke ecclesia (eklesya) kelimesinden gelip topluluk, cemaat anlamlarn tar. Hristiyanla gre ise Hz. sann yolunu benimseyenleri temsil eder. lk Hristiyanlar uzun yllar Romann takibatna uramalar ve inanlarn aka gsterememeleri nedeniyle kiliseler yapamamlard. Bundan dolay mparator Konstantinin 313 ylndaki Milan Fermanyla Hristiyanla serbestlik tanmasna kadar kilise bir mekndan ok, bir cemaati ifade etmekteydi.

Moskovada bulunan Aziz Basil Katedrali (Rusya)

Orta a, kilisenin en yaygn gelime a oldu. lk kiliseler, eski ok tanrl dinlerin tapnaklar rnek alnarak yapld. Hatta Roma Devleti, Hristiyanl resmen kabul edince (381) eski tapnaklar kiliseye evrildi. Daha sonraki dnemlerde kiliseler grkemli bir ekilde bina edilerek katedrallere dnt. ekilleri asrlara gre deien kiliselerin ortak zellii iki blmden meydana gelmesidir. Bu blmlerden biri Kudsl-Akdes dieri ise cemaatin oturduu yerdir.83 Hristiyan mezheplerinin kiliseye yaklamlar birbirinden farkldr. Katolikler kiliseyi, sann mistik bedeni, inananlar da onun uzuvlar olarak grmektedirler. Bunun yannda Katolikler, kilisenin teekkl etmesi iin bir rahibin varln art komaktadrlar.
81 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 45. 82 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 299. 83 Galip Atasagun, lah Dinlerde Din Semboller, s. 200.

ARATIRALIM Hristiyanlar ibadetlerini niin kilisede bir din lider nderliinde yapmak zorundadrlar? Aratrnz.

59

3.NTE
Protestanlar, cemaatin olduu yerde kilisenin grevini yerine getirebileceini ve bir rahibin bulunmasnn zorunlu olmadn belirtirler. Ortodokslar ise kiliseyi birinci derecede sann bedeni, kutsal ruhun mabedi ve Allahn cemaati olarak grrler.84 Sakramentler: Sakrament kelime olarak ayin, inancn gstergesi iin yaplan din tren anlamna gelir. Tm Hristiyan mezheplerinin kabul ettii iki sakrament bulunmaktadr. Bunlar vaftiz ve evharistiyadr. Bununla birlikte Ortodoks ve Katolikler bu iki sakramente ilave olarak be sakrament daha kabul ederler. Bunlar; vaftiz, kuvvetlendirme, evharistiya, evlilik, ruhbanlk, gnah itiraf ve son yalama sakramentleridir. Hristiyanlara gre Tanrsal sa, yaamaya devam etmektedir. Onun grnmeyen eylemleri (ifa vermesi, dualar kabul etmesi) kilise gizemlerinin (sakramentlerinin) yaanmasyla grnr. Kii bu sakramentlere itirak ettii takdirde Tanrnn kurtarc ltfunu balayan sayla beraber olur. Vaftiz: Suya dalma veya vcudun belirli ksmlarn ykamak suretiyle yaplan vaftiz, Hristiyan imannn ilk aamas olarak kabul edilmektedir. Baba-oul-kutsal ruh adna vaftiz olma ncilin bir emridir. Vaftiz, insanlarn asli ve kendi iledikleri gnahlar siler. Bu anlamda vaftiz yeniden bir doutur. Bir Hristiyan, vaftizle gnahlarndan temizlenerek Hristiyan cemaatine katlm olur.85 Kuvvetlendirme (Konfirmasyon): Vaftiz edilen kiinin kutsanm bir yala, vcudun eHristiyanlkta ok nemli olan Vaftiz treni itli yerlerinin yalanmasna denir. Konfirmasyon vaftiz ayininin kuvvetlendirilmesidir. Bu sakrament dou kiliselerinde vaftizden hemen sonra, bat kiliselerinde ise daha sonra yaplr. Evharistiya (Komnyon): kretmek anlamna gelen evharistiya, Hristiyan inan ve ibadetlerin temelini oluturan sakramentlerin en nemlilerindendir. Evharistiya, armha gerilmeden nce sann havarilerle yedii son akam yemeinin hatrasdr. ncile gre son akam yemeinde sa, ekmei bld ve paralad, Bu benim etimdir.86 diyerek havarilerine verdi. Sonra bir kase iindeki arab da Bu benim kanm. deyip onlara iirdi. Daha sonra Aziz Pavlus bu olayn yorumunu yapt ve bunu bir kilise ayini hline getirdi. Hristiyanlar evharistiyay bir eit kurban olarak grrler. Bugn de kiliselerde yaplan evharistiya ayininde verilen ekmek ve arap kurban niteliindedir. sa, armhta kendini kurban ettii iin arap onun kann, ekmek ise bedenini temsil etmektedir. Hristiyanlar bu ayini yapmakla bir nevi kurban edilen sann bedeniyle btnlemi olurlar. Evharistiya, kilisede pazar gn yaplan bir ayindir. lk zamanlar senede bir defa yaplrken daha sonra ise her hafta yaplan bir ayin hline gelmitir.87
84 Mehmet Aydn, Dinler Tarihi Szl, s. 388. 85 Mehmet Aydn, Dinler Tarihine Giri, s. 116. 86 Kitab- Mukaddes, Markos, 14/22. 87 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 297.

60

VAHYE DAYALI DNLER

Hz. sann son akam yemeini anmsatan resim

Evlilik (Nikh): Hristiyanlar iin evlilik, Tanrnn insanla, sann ise kiliseye ve akirtlerine olan sevgisini sembolize eder.88 Bir ayin olan evlilik, iki kiinin, kilisede mukaddes bir bala balanmasdr. Evlilikler genellikle kadnn bal olduu kilisede yaplr. Katolikler boanmaya kesinlikle izin vermezken Ortodokslar boanmay, belli artlara bal olarak kabul ederler. Ruhbanlk: Hayatn din hizmetlere adamay gnll olarak kabul eden kimselere baz unvanlarn verilmesi ayinidir. Papaz ve piskopos makamna gelecek olanlarn trenle takdis edilmesi zorunludur. Bu takdis ayini piskopos tarafndan yerine getirilir. Hristiyanlkta kilisede yaplan takdis ruhbanlnn dnda manastr ruhbanl da vardr. Manastrlarda yaayan keiler dnyadan el etek ekip kendilerini Tanrya adayarak mnzevi bir hayat yaarlar. Ruhbanl en canl bir ekilde yaayan Hristiyan mezhepler, Ortodoks ve Katoliklerdir. Protestanlar ise ruhbanl kabul etmezler.89 Gnah tiraf (Tvbe): Kiinin iledii gnahn ktlklerinden kurtulmak ve vaftizin etkisini tekrar kazanmak amacyla yapt ayin88 Kitab- Mukaddes, Markos, 10/5-9. 89 Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, s. 648. Smela Manastr sizce niin dan yksek yamacna yaplmtr? Dnnz.

KARILATIRALIM Hristiyanln evlilik ve boanma anlay ile slamn evlilik ve boanma anlayn karlatrnz.

61

3.NTE
dir. Ne kadar ok gnaha sahip olursa olsun gnah itirafnda bulunacak olan kii, kilisedeki zel blmeye girerek rahibe suunu itiraf eder. Gnahlar balama yetkisine sahip olan rahip, kilise adna o kiinin btn gnahlarn affeder. Baz durumlarda rahip, kiinin gnahna kefaret olarak ceza takdir edebilir.90 Son Yalama (Hasta Gizemi): Hastalkta ve zellikle lm annda kiiyi rahatlatmak iin yaplan bir ayindir. Hastaya ifa bulmas veya rahat lmesi iin kutsanm bir ya srlr. Bu ayinin amac hastaya yalnz olmadn, Hz. sann onunla beraber olduunu ve Tanrnn onu brakmayacan anmsatmaktr.

ARATIRALIM Hristiyanlar, Hz. dem ve Havvann cennette yasak meyveyi yeme hatas ile ezel gnah ilediklerini ve bu gnahn da miras olarak zrriyetlerinde devam ettiklerine inanrlar. Bu ezel gnahtan insanln kurtulmas iin Tanr nce Eski Ahit eriatn tebli etmitir. Ancak kimse bu eriat tam olarak tatbik edememi ve gnahtan kurtulamamtr. Bunun zerine Tanr ezel ve tanrsal varlk olan kelamn sada kendi suretinde gstermitir. sa, Tanrnn emrini insanlara hayat boyunca tebli etmi; ancak o, insanlarn anlayszlar yznden armha gerilmitir. O da Tanrya itaat iin gemi ve gelecek tm insanlarn gnahlarna kefaret olarak kendini armhta kurban etmitir. Bu kefaret kurban ile tm Yahudi eriat ve ezel gnah ortadan kalkmtr. Bu sebeple, saya inananlar herhangi bir hukuk kuralna ve davrana bal olmadan, yalnz inanlar ve sevgiyle kurtulua ulaacaklardr. Hristiyanlar, idam edilen sann, Tanrnn ltfu ile lmden dirildiine inanrlar. Bu dirilme ile Tanr, sann stlendii grevi, tm yaptklarn ve hayat tarzn onaylamtr. sann lm ve dirilii gnah ve lme kar kazanlan bir zaferdir. Bununla sann gnaha ve lme giden yolu yktna inanlr. Bu sebeple Hristiyanlarn ev ve okullarnda, sann vcudunu tayan armh suretleri grlr. armh tm Hristiyanlar iin inancn simgesidir. Hz. sann lm, sadece Yahudilerle deil, tm insanlkla Tanr arasnda yaplan yeni bir anlamann (Ahd-i Cedit) balangc saylr.
(Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 302.)

Yukardaki bilgilerden hareketle aadaki sorular cevaplaynz. 1) Hz. dem ve Hz. Havvann yasak meyveden yemesinin, Hristiyanlk anlaynda ne gibi sonular dourduunu arkadalarnzla tartnz. 2) Hz. dem ve Havvann yasak meyveden yemesinin, slam anlaynda nasl alglandn aratrnz.

3.5. Hristiyanln Dier Dinlere Bak Hristiyanln baka dinlere bak, tarih bir geliim gstermektedir. Hristiyan kutsal kitaplarnda din inanlarn eitli ekillerinden bahsedilmitir. Ancak Hristiyan dininde nemli bir otorite olarak kabul edilen kilise, 15. yzyln ortalarna kadar bu din ve inan ekillerinden bahsetmeyi gerekli grmemitir. Bunun sebebi, kilisenin Hristiyanlktan baka din tanmamasdr. Kilise, insanolunun din tarihinde Yahudilie az da olsa yer vermekle birlikte Hristiyanln kndan sonra
90 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 48.

62

VAHYE DAYALI DNLER

Yahudilik de dahil olmak zere hibir dini geerli saymamtr. Buna bal olarak da kilise dnda kurtulu yoktur anlay hkim olmutur. 20. yzyla gelindiinde kilise, kendisini sorgulamaya balamtr. Bu amala 1962-65 yllar arasnda II. Vatikan Konsl dzenlenmitir. Bu konslde Katolik Kilisesinin dier dinler konusundaki grleri yumuam ve bu dinlerin mensuplaryla i birliine girmeyi kararlatrmtr.91 Hristiyanln Yahudilie Bak: Hristiyanlar nazarnda Yahudiliin nemli bir yeri vardr. Bunun en nemli sebebi Hz. sann Yahudi soyundan gelmesidir. Ayrca ilk Hristiyanlar da Yahudi asll olmasndan dolay Hristiyanln Yahudilikle bir kken ba bulunmaktadr. Bu nedenle Hristiyanlar, Yahudi kutsal metinlerini kendi kutsal metinleri olarak grmektedirler. DNELM Hristiyanlarn, Yahudilerin kutsal kitabna niin Eski Ahit adn verdiklerini arkadalarnzla beraber dnnz.

Ancak Hristiyanlar, Hristiyanln ortaya kmasyla Yahudiliin iptal edildiini, Yahudilerin Hristiyanla girmeleri gerektiini iddia etmilerdir. Bu iddialarn u esaslara dayandrmaktadrlar: Eski Ahitte gelecei bildirilen Mesih, haa gerilen Mesih sadr. Yahudilerin seilmilii, onlarn iledikleri gnahlar sebebiyle Hristiyanlara gemitir. sann haa gerilmesinin cezas olarak Kudsteki Sleyman Mabedi yklmtr. Pavlusun itihadyla Yahudi eriat ortadan kalkmtr.

Hristiyanlar, armh olayndan dolay tarih boyunca Yahudilere bask uygulamlardr. Bu bask, II. Dnya Savana kadar devam etmitir. II. Vatikan Konslnden sonra Hristiyanlarn Yahudilie baknda nemli deiiklikler meydana gelmitir. Bu konslde Hristiyanlarn Yahudilerle olan tarihsel ba zerinde durulmu ve ortak mirastan bahsedilmitir. Yahudilerin ncilleri kabul etmedikleri, bununla birlikte onlarn da Tanrnn sevgili kullarndan olduklar belirtilmitir. Ayrca sann ldrlmesinde Yahudi liderlerin roln dile getiren Yuhanna ncilindeki pasajlara dikkat ekilmi ve yeni bir yorum getirilmitir. Burada, Tanr sann lmnden btn Yahudilerin sorumlu olmad, bugnk Yahudilerin ise hibir sorumluluunun bulunmad, bu nedenle onlarn lanetlenmemesi gerektii vurgulanmtr.92 Hristiyanln slama Bak: Hristiyanlarn slama bak, Yahudilie bakndan farkldr. Bunun nedeni, Hristiyanlkla slam arasnda tarihsel bir ban bulunmamasdr. HristiyanARATIRALIM lktan sonra farkl bir corafi ve kltrel orHristiyanln slam ile Yahuditamda ortaya kan slam, Yahudilik ve Hrislie yaklam hangi ynlerden farktiyanlktan bamsz bir ekilde gelimitir. llk gsterir? Aratrnz. Bu nedenle Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda Yahudilikte olduu gibi seilmilik,
91 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 181. 92 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 184.

63

3.NTE
Mesih inanc gibi din problemler sz konusu olmamtr. Baka bir ifadeyle slam, Hristiyanln din yapsyla ilgili dorudan problem meydana getirmemitir. Bundan dolay II. Vatikan Konslne kadar hibir konsl belgesinde slamdan bahsedilmemitir. Bununla beraber Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda zellikle polemik (reddiye) tarznda tartmalar meydana gelmitir. Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda ciddi tartmalar, Hristiyanlarn Mslmanlarla karlamasyla balamtr. Yunanca konuan Doulu Hristiyan ilahiyatlar, slamla ilk karlatklarnda, onu Hristiyanlktan ayrlm (heretik) bir akm olarak grmlerdir. Fakat slam daha yakndan tanynca onun zannettiklerinden farkl bir inan yapsna sahip olduunu anlamlar ve Hristiyanl ona kar savunmaya almlardr. Bunu yaparken slama eletiriler getirmekten de kanmamlardr.93 Bunlarn en banda ise slamn silah zoruyla yayld iddias gelmektedir. slam limleri de Hristiyan ilahiyatlarn yapm olduu bu eletirilerin gerek d olduunu ifade eden reddiye trnde eserler yazmlardr.94 Hal Seferleri srasnda ise Hristiyan bilginler, slam daha yakndan tanma imkn bulmulardr. Ancak slam olduu gibi Avrupaya tantmak yerine arptlm bir slam ve Mslman imaj sunmay tercih etmilerdir. II. Vatikan Konslnden sonra ise Hristiyanlarn Mslmanlara bak asnda biraz deiiklik meydana gelmitir. lk defa bu konslde Mslmanlardan, onlarn inan ve ibadetlerinden sz edilmitir. Bu konsln belgesinde Mslmanlarla ilgili olarak u ifadelere yer verilmitir: Kilise, Mslmanlara da byk bir saygyla bakar. Onlar; tek, hayatta olan, merhametli, gn ve yerin yaratcs ve insana hitap eden Tanrya ibadet ederler. Mslmanlar, kendi inanlaryla derin bir ba kurduklar gibi brahimin Tanrnn planna teslim olmas gibi ekinmeden Tanrnn gizli emirlerine boyun emeye alrlar. Her ne kadar Tanr olarak kabul etmeseler de saya bir peygamber olarak sayg gsterirler. Ayn zamanda, onun bakire annesini de yceltirler ve zaman zaman onu samimiyetle anarlar. Daha da tesi, lmden sonra dirilmeyi takip eden hkm gnn ve Tanrnn verecei karl beklerler. Bu nedenle onlar, drst yaamaya olduka deer verirler. Tanrya dua, oru ve sadaka yoluyla ibadet ederler. Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda, asrlar boyunca pek ok ayrlk ve dmanlk meydana gelmitir. Konsl, taraflara gemii unutmalarn, karlkl anlay salamak iin samimi gayret gstermelerini, insanln menfaati iin bar, zgrl, sosyal adaleti ve ahlaki deerleri birlikte koruyup ilerletmelerini tavsiye eder.95 II. Vatikan Konslnde Mslmanlarla diyalog kurulmas iin de almalar yaplmtr. Gnmzde diyalog sreci, papaln zaman zaman Hz. Muhammed ve slam hakknda syledii olumsuz szlerle etkilenmesine ramen hlen devam etmektedir.

93 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 184. 94 Hidayet Ik, miriye Gre slam ve teki Dinler, s. 176. 95 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 185.

64

VAHYE DAYALI DNLER

YORUMLAYALIM ...man edenlere sevgi bakmndan en yaknnn da Biz Hristiyanlarz. diyenler olduunu grrsn...
(Mide suresi, 82. ayet.)

Onlarn (ehli kitabn) hepsi bir deildir. Ehlikitap iinde, gece saatlerinde ayakta duran, secdeye kapanarak Allahn ayetlerini okuyan bir topluluk da vardr. Onlar, Allaha ve ahiret gnne inanrlar. yilii emrederler. Ktlkten men ederler, hayr ilerinde birbirleriyle yarrlar. te onlar salihlerdendir.
(l-i mrn suresi, 113-114. ayet.)

De ki: Ey kitap ehli! Bizimle sizin aranzda ortak olan bir sze gelin: Yalnz Allaha ibadet edelim. Ona hibir eyi ortak komayalm. Allah brakp da kimimiz kimimizi ilah edinmesin. Eer onlar yz evirirlerse, deyin ki: ahit olun, biz Mslmanlarz.
(l-i mrn suresi, 64. ayet.)

Meryem olu Mesih sadece bir peygamberdir. Ondan nce de nice peygamberler gelip geti. Onun annesi de dosdoru bir kadndr. (Nasl ilah olabilirler?) ikisi de yemek yerlerdi
(Mide suresi, 75. ayet.)

O peygamberlerin izleri zere Meryem olu say, nndeki Tevrat dorulayc olarak gnderdik. Ona, ierisinde hidayet ve nur bulunan, nndeki Tevrat dorulayan, Allaha kar gelmekten saknanlar iin doru yola iletici ve bir t olarak ncili verdik.
(Mide Suresi, 46. ayet.)

(Ey Muhammed!) Sana da o kitab (Kuran) hak, nndeki kitaplar dorulayc, onlar gzetici olarak indirdik. Artk Allahn indirdii ile aralarnda hkmet ve sana gelen haktan ayrlp da onlarn arzularna uyma
(Mide suresi, 48. ayet.)

Yukardaki ayetlerden hareketle Kurann Hristiyanla bakn yorumlaynz. 3.6. Kuran- Kerim Asndan Hristiyanlk ve Hristiyanlar Kuran- Kerimde Hristiyanlar, birtakm ahlaki davranlar ve Mslmanlara sevgi bakmndan en yakn olmalar itibaryla vlmlerdir.96 Ancak Hristiyanlar, inan bakmndan Yahudilerden daha ok eletirilmitir. Bu eletirilerin banda teslis inanc gelmektedir. Kuran- Kerim, Hz. sann Allahn bir kulu ve resul olduuna ve onun hibir ekilde bir ilah olamayacana deinir.97 Nitekim Kuranda bu durum yle gemektedir: Andolsun, Allah, Meryem olu Mesihtir. diyenler kesinlikle kfir oldu. Oysa Mesih yle demiti: Ey srailoullar! Yalnz, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allaha kulluk edin.98 Yine Kuran, Allahtan bakalarn tanrlatran Hristiyanlar uyarmak zere Allahn Hz. saya u soruyu soracan ve alaca cevab temsil olarak anlatr: Ey Meryem olu sa! Sen mi insanlara, beni ve annemi Allahtan baka iki ilah olarak benimseyin, dedin? Haa, sen ycesin, benim iin gerek olmayan bir eyi sylemek benim haddime deildir. Eer demi olsaydm sen bunu bilirsin.99
96 Mide suresi, 82. ayet. 97 Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, s. 10. 98 Mide suresi, 72. ayet. 99 Mide suresi, 116. ayet.

65

3.NTE
KARILATIRALIM Ben aranzdayken size bunlar syledim. Ama babann benim admla gnderecei yardmc, kutsal ruh size her eyi retecek, btn sylediklerimi size hatrlatacak.
(Yuhanna, 14/26.)

...Ey srailoullar! Dorusu ben, benden nce gelmi olan Tevrat dorulayan ve benden sonra gelecek ve ad Ahmet olacak peygamberi mjdeleyen Allahn size gndermi bir peygamberiyim.
(Saff suresi 6. ayet.)

Yukarda verilen Kuran- Kerim ayetiyle ncilden alnan blm karlatrnz.

3.7. Trkiyede Hristiyanlk Hristiyanlk, Filistinde domu, esas gelimesini ise Anadoluda srdrmtr. Hristiyanln bugnk eklini almasnda nemli rol bulunan Pavlus, Tarsusludur. Pavlus Hristiyanl yaymak iin Trkiyenin birok yerini dolamtr. 100 Pavlusun gittii bu yerler, Katolik Hristiya larca hac meknlar olarak kabul edilmitir. Bunlarn en nemlisi Efestir. Katolik ve Ortodoks Hristiyanlar Hz. sann annesi Hz. Meryemin Efeste ldne inanmaktadrlar. Bundan dolay her yl binlerce Hristiyan Efese hac olmak amacyla gelmektedir. Trkiyeyi Hristiyanlk tarihi asndan nemli klan etkenlerden biri de ilk yedi konsln znik, stanbul, Efes ve Kadkyde yaplm olmasdr.

Miladi ilk yzylda Antakyada yaplm olan St. Pierre Kilisesi. lk kilise Antakyada yaplm ve Hristiyan kelimesi de ilk defa burada kullanlmtr.

TARTIALIM Hristiyanlk tarihinde ok nemli olan ilk drt konsl unlardr: znik Konsl (325): Hristiyanln temel inan retilerinin ekillendii konsldr. Bu konsl sonucunda baba ve oulun tanrlna karar verilmitir. sann bir beer olup herhangi bir tanrsal zelliinin bulunmadn syleyen Arius aforoz edilmitir. stanbul Konsl (381): Teslisin nc unsuru olan kutsal ruhun tanrlna karar verilmitir. Efes Konsl (431): sann tanrsal ve beer iki ynnn bulunup bunlarn birbirine karmadn syleyen Nestoryus aforoz edilmi ve bugn bildiimiz Nesturi mezhebi ortaya kmtr. Kadky Konsl (451): sada tek tabiat (tanrsal tabiat) bulunup beer tabiatn bulunmadn syleyen Monofizit gr kabul edilmemitir. Bu grn sahibi olan topluluklar da bundan dolay ana kiliseden ayrlmlardr. Ayrlanlar Yakubi, Kbti ve Ermeni kiliselerini kurmulardr. Yukardaki metinlerden hareketle Trkiyede yaplan konsllerin Hristiyanln ekillenmesindeki roln arkadalarnzla tartnz.
100 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 160.

66

VAHYE DAYALI DNLER

Trkiyedeki Hristiyanlarn byk ounluu, tarihi ilk yzyllara kadar uzanan kiliselerin mensuplardr. lkemizde bugn Hristiyan gruplar olarak Rumlar, Ermeniler, Sryaniler ve Arap Ortodokslar yer alr.

stanbul Rum Patriklii

stanbul Kumkapda bulunan Ermeni Ortodoks Patriklii

Rumlar Trkiyede Fener Patrikhanesine bal iki bin Ortodoks Rum yaamaktadr. Fener Rum Patrikhanesinin idaresi patrik ve sinot (yce meclis) tarafndan salanmaktadr. Patrikhanenin Trkiyede drt metropolitlik merkezleri vardr. Bunlar Kadky, Tarabya , Adalar ve Gkeada-Bozcaada Metropolitliidir. ARATIRALIM stanbul Rum Ortodoks Patrikliine niin Fener Patrikhanesi denilmi olabilir? Aratrnz.

Ermeniler Trkiyede yaayan Ermeniler, Hristiyan gruplar arasnda en kalabalk topluluu oluturmaktadr. Saylar altm bin kadar olan Ermeni nfusunun byk ounluu da stanbulda yaamaktadr. Ermenilerin byk ounluu, stanbuldaki Ermeni Patrikliine baldr. Bu patrikliin Anadoluda Kayseri, Diyarbakr ve skenderun olmak zere metropolitlii bulunmaktadr. Ayrca stanbulda bir metropolitlii vardr. stanbul Ermeni Patrikhanesine bal olan Ermenilerin haricinde ana kiliseden ayrlm olan Katolik ve Protestan Ermeniler de vardr.

Sryaniler Trkiyede Sryani gruplarn ierisinde grup vardr. Bunlar Sryani Kadim, Sryani Katolik ve Sryani Ortodoks kiliselerinin mensuplardr. Katolik ve Protestan Sryanilerin says olduka azdr. Sryani Kadim Kilisesi mensuplarnn byk ounluu Mardin ilimizde yaamaktadr. Bu ehirdeki Sryani nfusu stanbula yaplan glerin sonucunda olduka azalmtr. Trkiyedeki Sryaniler, Suriye am Patrikliine baldr ve din ileri barahiplerce ynetilir.

Arap Ortodokslar Antakya Patrikliine baldr. lk dnemlerdeki kilise tartmalarnda stanbul Patrikliinin grlerini benimsemedii iin uzun yllar bu patrikhane Bizansn basklarna maruz kalmtr. Bugn Trkiyede yedi bin civarnda Arap Ortodokslar youn olarak Hatayda yaamaktadrlar. Hatayn dnda Adana, Mersin ve stanbulda az sayda Arap Ortodoks bulunmaktadr.

67

3.NTE
4. slamiyet lah dinlerin sonuncusu slamiyettir. slamiyet, Hz. Muhammede yirmi ylda gelen vahiyle tamamlanmtr. Bugn dnyada bir milyar be yz milyon civarnda Mslman yaamaktadr.

SLAMYET

slama gre btn peygamberler birer slam peygamberi, onlara vahyolunan btn ilah mesajlar da insanlara slam reten ilah buyruklardr.

slamiyet, 7. yzyln banda Arabistanda domu olan evrensel bir dindir.

slam dier dinlerden ayran en temel zellik, Allahn btn isim ve sfatlarnda bir olarak kabul edilen tevhit inancn nemle vurgulamasdr.

4.1. slamiyetin Kelime ve Terim Anlamlar slam kelimesi szlkte itaat etmek, boyun emek, balanmak, bir eye teslim olmak, esenlikte ve barta olmak gibi anlamlara gelir. slamn terim anlam ise, yce Allaha teslim olup ona itaat etmek, Hz. Muhammedin tebli ettii her eyi btn varlyla benimsemek ve bunu yaantsnda gstermek anlamna gelir. slam dininin mensubu olan ve bu dinin hkmlerini uygulayan kiiye de Mslim ya da Mslman denir.101 YORUMLAYALIM Ben gzel ahlak tamamlamak iin gnderildim.
(Ahmet bin Hanbel, el-Msned, C 2, s. 381.)

Yukardaki hadisi peygamberlerin geli amalar asndan yorumlaynz.

Kim slamdan baka din ararsa, (bilsin ki o din) ondan kabul edilmeyecek ve o ahirette hsrana urayanlardan olacaktr.
(l-i mrn suresi, 85. ayet.)

DNELM De ki: Rabbimden bana apak deliller gelince Allah brakp da taptklarnza tapmam bana yasakland ve bana lemlerin Rabbine teslim olmam emredildi.
(Mminn suresi, 66. ayet.)

Bugn sizin iin dininizi kemale erdirdim. Size nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slam setim.
(Mide suresi, 3. ayet.)

De ki: Bana ancak, ilahnzn yalnzca bir tek Allah olduu vahyolunuyor. Artk Mslman oluyor musunuz?
(Enbiy suresi, 108. ayet.)

brahim neYahudi idi ne de Hristiyand. Fakat o, Hanif bir Mslmand. Allaha ortak koanlardan deildi. (l-i mrn suresi, 67. ayet.)

Azap size gelmeden nce Rabbinize dnn ve ona teslim olun. Sonra size yardm edilmez.
(Zmer suresi, 54. ayet.)

Kurann ifade ettii slam, hangi anlamlar ihtiva etmektedir? Dnnz.

101 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 51.

68

VAHYE DAYALI DNLER

4.2. slamn Douu slam, 7. yzyln banda Arabistanda domu olan evrensel bir dindir. slamn kt dnemde yeryznde pek ok din bulunmaktayd. Taoizm, Konfyanizm, Hinduizm, Budizm, Caynizm, Zerdtln devam olan Mecusilik, Maniheizm, Sabilik, Yahudilik ve Hristiyanlk bu dnemde bilinen dinlerdendi. Ayn dnemde, belli bir ad olmayan geleneksel putperestlik dinleri de yaygnd. Arabistan o devirde, ticaret yollarnn getii nemli bir kavak noktasnda bulunmaktayd. Hz. brahimin ina ettii Kbenin yer ald Mekke hem din hem de ticari adan Arap Yarmadasnda nemli bir rol oynamaktayd. Arap toplumu slamn douundan nce DNELM ahlaki adan tam bir knt iinde idi. Kz Cahiliye Dneminde Mekkeli ocuklar diri diri gmlyordu. Halk, putmrikler yaratc bir ilah kabul lara tapyor, eitli hurafe ve batl inanlarla ettikleri hlde niin ona yaklatrmrlerini geiriyordu. Kbede Arap kabilec bir puta ihtiya duymu olabilirler? leri saysnca put vard. Bu putlarn en by Dnnz. Hbel idi. Kiiler, kabilesinden kmadka putunu deitiremezdi. Evlerde de put bulundururlar ve onu yceltirlerdi. Cahiliye Araplar putperest olmalarnn yannda Allah biliyorlard. Fakat putlar Allahla kendi aralarnda arac kabul ediyorlard. Bununla beraber, says az da olsa putlar reddeden ve tek ilah fikrini benimseyenler de vard. Bunlara Hanif denilmekteydi. Arap Yarmadasnda genellikle putperestlik hkim iken evresinde farkl dinlere bal devletler bulunmaktayd. Bunlardan Bizansn ve Habeistann dini Hristiyanlk, Sasanilerin ise Mecusilikti. Yemen, Taif ve Medine gibi ehirlerde nemli miktarda Yahudi nfus bulunmaktayd. Ayrca Yemenin Necran blgesinde Hristiyanlar yaamaktayd. slamn ortaya kt dnemde Arabistan ve evresinde sava, hakszlk, mezhep atmalar, kabilecilik anlaylar ve benzeri olaylar yaygnlamt. Yanl yorumlar ve uygulamalar nedeniyle daha nceki peygamberlerin tebli ettii dinin, yani tevhit dininin canlandrlmas gerekiyordu. Allah, bunun iin Arap toplumundan bir peygamber seti ve onu bu ile grevlendirdi. Bu, son peygamber Hz. Muhammed idi. Hz. Muhammed, kendisine peygamberlik grevi gelmeden nce Mekkede sevilen ve gvenilen bir kiiydi. Bundan dolay Mekkeliler ona el-Emin sfatn vermilerdi. O, tefekkr etmek amacyla zaman zaman Mekkede bulunan Hira Maarasna gidiyordu. Bir gn 610 ylnda bu maarada tefekkr hlinde iken ona Oku! emriyle ilk vahiy geldi. Cebrailin getirdii bu ilk vahiylerle artk risalet balam oluyordu. Hz. Muhammed bana gelen bu durumu ei Hz. Haticeye anlatt. Hz. Hatice de eini teselli ederek amcas Varaka bin Nevfele gtrd. Varaka, Hz. Muhammedi dinleyerek ona gelenin Cebrail olduunu syledi. Bunun zerine ei Hz. Hatice, Hz. Muhammede iman ederek ilk Mslmanlardan oldu. Daha sonra Hz. Ali, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Muhammedin azatl klesi Zeyd bin Harise Mslman oldu. Zaman ierisinde slam hzla yayld.102 4.3. slamiyetin Temel zellikleri ve Farkllklar slam, Hz. Muhammedin peygamberlii ile tamamlanm ve son eklini alm bir dindir. Bu dinin Kuran- Kerimde belirtilen temel zelliklerini u ekilde sralamak mmkndr:
102 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 333.

69

3.NTE
slamda ruhbanlk yoktur. slam, dini tekeline alan ve insanlarn zerinde hkimiyet kuran din adamlar snfnn varln tanmaz. Bu konuda Kuranda Hristiyanlar eletirilmitir. Rahipler Allahtan baka rabler edinmekle sulanmtr.103 slam, insanla Allah arasnda arac kabul etmez. Herkes Allaha dorudan ulaabilir. Kii, sahip olduu doru inan ve iyi amellerle Allahn rzasn kazanr ve kurtulur. KARILATIRALIM slam dier dinlerden ayran en temel zellik, onun tevhit inancna dayal olmasdr. Bu zellik Kuranda hls suresinde en gzel ekilde zetlenmitir. hls suresinin anlamn aratrarak slam ve dier dinleri tevhit inanc asndan karlatrnz.

slam amentsnde kurtarc Mesih inanc yer almaz. Kuran- Kerimde Mesih inancna yer verilmemitir. Bununla birlikte Mslman toplumlarda zaman zaman Mesih-mehdi anlay ortaya kmtr. slam dini, btn insanlar doutan hr ve gnahsz kabul eder. nceki kiilerin veya nceki hayatlarn suunun doutan geldii inancna sahip olan Hristiyanlk inancn, slam kabul etmez. Gnahlar ve sevaplar, insanlarn ergenlik yalarndan itibaren hr seimleri ile yaptklar i ve davranlara baldr.104 slamda peygamberler de dahil hibir beer, olaanst ilah nitelikler tayamaz. Bundan dolay slama gre hibir beer varlk, mutlak manada mkemmel olamaz. Mkemmel olan ancak Allahtr. Hz. sa slama gre bir peygamber iken Hristiyanlarca ona olaanst gler atfedilerek tanrlatrlmtr. slamn inan ilkeleri ve ibadet esaslar Kuran- Kerimde belirtilmitir. Hz. Peygamber de dinin teblicisi ve uygulaycs olduu iin onun din ile ilgili sz ve uygulamalar olan snnet de slam iin nemli bir kaynak olmutur. slamda inan ilkelerinin banda Allaha iman gelir. slam, sadece Allahn varl asndan birlii deil, varln yan sra btn isim ve sfatlar bakmndan da bir birlik ve teklii vurgular. Tevhit inanc dorultusunda Kuran, Cahiliye Dnemi Araplarnn Allah inancnn yanlln vurgular ve eletirir. Onlarn, Allah gerei gibi takdir edemediklerini belirtir.105 Benzer ekilde Yahudiler ve Hristiyanlar gibi gruplar da eletirir ve onlar tevhit inancna davet eder. Bu konu Kuranda yle geer: De ki: Ey kitap ehli, ancak Allaha kulluk etmek, ona bir eyi ortak komamak, Allah brakp bakalarn rab olarak benimsememek zere bizimle sizin aranzda mterek bir sze gelin. Eer yz evirirlerse; Bizim Mslman olduumuza ahit olun.
103 l-i mrn suresi, 64. ayet. 104 Zmer suresi, 7. ayet. 105 Hac suresi, 74. ayet; Zmer suresi, 67. ayet; Enm suresi, 91. ayet.

70

VAHYE DAYALI DNLER

deyin.106 Tevhit inanc bozulan Hristiyanlkta, yaratc bir tanrnn yannda onun sfatlarn paylaan baka tanrlara yer verilmitir. Bu, Hristiyanlk inancnda baba-oul-kutsal ruh olarak sistemletirilmitir. Yahudilikte her ne kadar tek Tanr inanc korunmusa da Tanrya istirahat etmek gibi sfatlar verilmitir.107 slamn ibadet anlay, kiinin btn yaantsn kapsayan bir olgudur. Bu durumda kiinin almas, uyumas, yemesi ve yrmesi gibi btn davranlar ibadet olarak deerlendirilir. rnein Hz. Muhammed, insanlara zararl bir nesneyi yoldan kaldrmak, selam vermek gibi davranlarn birer ibadet olduuna iaret etmitir. Genellikle slamda ibadetlerin nem bakmndan imandan sonra geldii kabul edilir. Kuranda iyi davraifte Minareli Medrese (Erzurum) nlar (salih amel) ounlukla imanla bir arada zikredilmektedir. Dolaysyla imansz ibadet, gerekte sadece riya ve mnafklktan doan bir gsteriten ibarettir. Bu durum Kuranda yle gemektedir: Ey iman edenler! Gsteri iin mal harcayan, Allaha ve ahiret gnne iman etmeyen gibi sadakalarnz baa kakmak ve eziyet etmekle boa karmayn. Bunun hli, zerinde toprak bulunan iddetli yamurun vurup da rlplak brakt byk ve dz bir kayaya benzer. Bu gibiler, kazandklarndan hibir eyi elde tutmaya muktedir olamazlar. Allah kfirler topluluuna hidayet etmez.108Ayetten de anlalaca zere ibadetlerde asl olan, imanla birlikte niyet, ihls ve takva gibi kavramlarla ifade edilen samimiyettir.109 slamda ibadet ve ahlakla ilgili hkmler gelimi ve nihai hle gelmitir. Hac hari, ibadetler belirli bir yere bal deildir, her yerde yaplabilir. Duruma gre hem cemaatle hem de tek LSTELEYELM bana olabilir. slamda hi evlenmemek veya slamn dier dinlerden ayrlan temel zelliklerini listeboanamamak gibi insan ve toplum tabiatna leyiniz. aykr davranlar yoktur. slam, kadna gerek hakkn ve deerini vermitir. slamda dnya ahiret dengesi vardr. Dnya, ahiretin tarlasdr.
106 l-i mrn suresi, 64. ayet. 107 Kitab- Mukaddes, Yaratl, 2/1. 108 Bakara suresi, 264. ayet. 109 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 65.

slamda ruhbanlk yoktur. . .

71

3.NTE
slam, dier dinlerin peygamberlerini ve kutsal kitaplarn tasdik eder. Ancak bunlarn tahrif edilmi oduunu belirtir. Peygamberler arasnda ayrm yapmaz. slamda seilmilik ve stnlk anlay yoktur. nanan herkes, slamda eit haklara ve statye sahiptir. slamda tvbe ve balanma, kul ile Allah arasndaki bir ilikidir. Gnahlarndan tvbe etmek isteyen bir kii, herhangi kii veya kuruma bavurmadan gnahlarna tvbe edebilir. slam, akla ve bilime nem verir. slam, putperestliin ve irkin her trlsne kar kar; din kiilerin veya varlklarn resim ve heykellerine taplmasn, bunlarn ibadet yerlerinde bulundurulmasn reddeder. slam, sahip olduu bu zellikleri balangtan gnmze kadar korumutur.110

Okuma Metni slamn Dier Din ve Geleneklere Bak Kuran insanla, tarihte tamamyla yeni olan bir reti sunduu iddiasnda deildir. Onun getirdii ilkeler, Allahn peygamberler araclyla Hz. demden itibaren insanlara gndermi olduu mesajn yeniden hatrlatlmasdr. Allahn insanlardan kabul etmesini istedii mesaj, tevhit ve onun dorultusunda hayat alglamay ifade eden slamdr. Kuran, gemiteki peygamberlerin ilkelerini insanlara hatrlatarak onlar slama davet etmektedir. O, insanla hatrlatmay yapan son vahiy, Hz. Muhammed ise son elidir. Bundan dolay Kuran, nceki vahiyleri reddetmeyen, bilakis onlar tasdik eden bir kutsal kitaptr. Bu durum Kuranda l-i mrn suresinin 3 ve 4. ayetlerinde yle zikredilir: O, sana kitab hak ve kendisinden ncekileri dorulayc olarak indirdi. O, daha nce Tevrat ve ncili insanlar iin birer hidayet olarak indirmitir. Furkan da indirdi. phesiz, Allahn ayetlerini inkr edenler iin iddetli azap vardr. Allah mutlak g sahibidir. Kuran, vahiy geleneinin son halkas olarak ilah mesajn tarihsel almn tamamlamakta ve son vahiyle ilk vahiy Kuranda bulumaktadr. Kuran kendisinden nceki vahiyleri dorulamakla birlikte kendisinden nceki kitaplarn deitirildiine ve bozulduuna dikkat eker. Kurann genelinde kendinden nceki kutsal kitaplara yaplan tahriflere eitli rnekler vermekte ve benzeri birok konuyla ilgili ehlikitabn (Yahudilerle Hristiyanlarn) yanllar dzeltilmektedir. Kuran hem Yahudileri hem Hristiyanlar unuttuklar veya farkllatrdklar Allahn dinine tekrar davet etmekte ve bir Allah inancnda bulumaya armaktadr. (Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 59.)

110 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 54.

72

VAHYE DAYALI DNLER

VAHYE DAYALI DNLERN BALICA ZELLKLERNE TOPLU BR BAKI

Dinin Ad

Tanrs

Peygamberi

Kutsal Kitab

ldkten sonraya ili- Mensuplar daha ok Farkl dinlerden gei kin inan (Ahiret nanc) nerelerde yaamaktadr? mmkn mdr?

slamiyet

Allah

Hz. Muhammed

Kuran- Kerim

Ahiret inanc var.

Asya, Afrika, Avrupa ve dier ktalarda.

Btn insanlarn slama girmesini ister. Evrenseldir.

Yahudilik

Yahve Hz. Musa leme tarzndaki baba, oul, kutsal ruh Hz. sa

Hz. brahim

Ahd-i Atik iinde Tevrat (Torah)

Baz Yahudi mezhepleri haricinde ounluk ahirete inannr. Ahd-i Atik Ahd-i Cedit (nciller) Ahiret inanc var.

srail, ABD ve dnyann pek ok lkesinde.

Ancak Yahudi rkndan olan bu dine mensup olabilir. Mill bir dindir.

Hristiyanlk

Avrupa ve Amerika ktas bata olmak zere dnyann her yerinde.

Amac btn milletlerin bu dine girmesidir. Evrenseldir.

73

3.NTE
NTEMZ DEERLENDRELM A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Hristiyanlk ve Yahudilikte Mesihilik anlay neden ok nemlidir? Aklaynz. 2. Yahudi soyundan gelen Hz. sa, Hristiyanlkta nasl tanrlatrlmtr? Anlatnz. 3. slamda niin ruhbanlk anlay yoktur? Aklaynz. 4. Sleyman Mabedi Yahudiler asndan niin ok nemlidir? Aklaynz. 5. Hristiyanlkta; Katoliklik, Ortodoksluk, Protestanlk gibi mezhepler hangi sebeplerden dolay domutur? Aklaynz.

B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. srail lakab aadaki peygamberlerden hangisine aittir? A) Hz. Musa B) Hz. Sleyman C) Hz. brahim D) Hz. Yakup E) Hz. Davut

2. Hristiyanln doduu blge aadakilerden hangisidir? A) Roma B) Antakya C) Efes D) Filistin E) stanbul

3. Peygamberler tarihi kronolojisi asndan aadaki sralamalardan hangisi dorudur? A) Hz. brahim, Hz. shak, Hz. Yakup, Hz. Yusuf. B) Hz. shak, Hz. brahim, Hz. Yakup, Hz. Yusuf. C) Hz. brahim, Hz. smail, Hz. Yusuf, Hz. shak. D) Hz. brahim, Hz. shak, Hz. Sleyman, Hz. Davut. E) Hz. Musa, Hz. Yusuf, Hz. brahim, Hz. smail.

4. Yahudilerce kutsal saylan Kudsteki mabet kim tarafndan ina edilmitir? A) Hz. Musa B) Hz. Sleyman C) Hz. Davut D) Hz. brahim E) Hz. Yakup

5. Hristiyanlkla ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? A) Hristiyanlk, Yahudi gelenekleri iinde domutur. B) Hristiyanlk, Yunan ve Roma kltrlerinden etkilenmitir. C) Hristiyanlkta Hz. sa, merkez bir neme sahiptir. D) Hristiyanlk yaylmac karakterli bir dindir. E) Hristiyanlkta Hz. sa, kurtarc Tanr deildir. 74

VAHYE DAYALI DNLER

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (Konsl, Babil, Arzmevut, znik, Ermeniler, Rumlar.) 1. Sleyman Mabedi ilk defa ..kral tarafndan tahrip edilmitir. 2. Hristiyanln inan esaslarnn ekillendii toplantlara........................denir. 3. Yahudi inancna gre Hz. Musa ve atalarna Tanr tarafndan vadedildiine inanlan kutsal topraklara ...denir. 4. Trkiyede yaayan en kalabalk Hristiyan grup..dir. 5. Hristiyanlarn ilk konsl Trkiyenin snrlar ierisinde bulunan .ehrinde toplanmtr.

D- Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. (... ) slam, Hz. demden Hz. Muhammede kadar gelen dine genel olarak verilen isimdir. 2. (... ) Mesihilik anlay slamn temel inan ilkelerinden biridir. 3. (... ) Hristiyanln bugnk eklini almasnda en nemli rol olan kii Aziz Pavlustur. 4. (... ) Siyonizm ideolojisi Theodor Herzl tarafndan oluturulmutur. 5. (... ) Trkiyede yaayan Yahudilerin yasal temsilcisine patrik ad verilir.

75

HNT VE DOU ASYA DNLER

4.NTE

NTEMZE HAZIRLANALIM 1. Tenash, reenkarnasyon, enkarnasyon, nirvana, om, tabu ve totem kavramlarnn anlamlarn aratrnz. 2. Hint Yarmadasnda gnmzde varln devam ettiren dinler hakknda bilgi toplaynz. 3. in ve Japonyadaki inan sistemlerinin ortak zellikleri nelerdir? Aratrnz. 4. lkel dinlerin temel zellikleri hakknda bilgi toplaynz. 5. Eski Trk inanlarndaki temel ilkeleri inceleyiniz.

76

HNT VE DOU ASYA DNLER

1. Hint Dinleri Hint Yarmadasnda domu ve gelimi dinlere Hint Dinleri denir. Bunlarn felsefeleri genel olarak birbirlerine benzemekle birlikte tarih geliimleri veya kurucular asndan kendilerine has zellikleri vardr.1
Hint dinleri

Hinduizm

Budizm

Sihizm

Caynizm

1. 1. Hinduizmin Ortaya k ve Temel zellikleri Hint Alt Ktasnda ortaya kan inan sistemleri arasnda tarih bakmdan en eskisi Hinduizmdir. Mslmanlarn ndus Nehri etrafnda oturan halka verdikleri ismin Farsa ifadesi olan Hindu tabiri tamamen corafi bir deyimdir.2 Baz kaynaklarda Hinduizme Brahmanizm de denilmitir. Hindular ise kendi dinlerini, dnyann yaratl aamasnda, insann burada huzurlu bir hayat yaayabilmesi iin Tanr tarafndan nerilen ve tesis edilen yol manasndaki Sanatana Dharma (Ebed Dzen) terimiyle ifade ederler.3 Hinduizm, gnmzdeki ok tanrl inanlarn en renkli temsilcisidir. Ky mabetlerinde bazen saylar yzleri bulan putlar bulunur. Hintli Mslmanlarla i ie yaayan Hindular dnya nfusunun yaklak %12sini olutururlar.4 Hinduizm, Hint Yarmadasyla snrl bir din oluu itibar ile etnik kkenlidir. O, dier mill dinlerden, belli bir kurucusu ve inan sisteminin olmamasyla ayrlr. Hinduizmin bilinen tarihi, otuz be asrdan daha uzun bir zaman dilimini kapsar. Tarihsel geliimi Klasik, Orta a ve Modern Hinduizm olmak zere ana blmde incelenebilir. Klasik Dnem, miladi 9. asra kadar devam eden sretir. Orta a Hinduizmi, bu dinin ierisindeki deiim ve dnmde zellikle slamn byk rol oynad dnemdir. Bireyin ancak kendini sevgi ve samimiyetle Tanrya adamas sayesinde kurtulua erebilecei inanc bu dnemin en belirgin zelliidir. Modern Dnemde bu dindeki deiim ve dnmde Hristiyanlk etkili olmutur.5
UPANATLARA GRE EVRENN GELM SEYR

Saf Madde

Madde

Hayat

Bilinlilik

Akl

Yetkinlik

Saf Ruh

1 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 155. 2 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 156. 3 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 277. 4 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 47. 5 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 277.

77

4.NTE
Hinduizmde varlklarn oluumu, saf maddeden saf ruha doru bir srele ifade edilir. Bu iki u arasnda madde ve ruhtan oluan varlklar yer alr. Buna gre balangta sadece Brahman vard. Dierleri ondan sudur ederek varlk sahasna kmtr. Ancak bu oluumun ne zaman ve niin meydana geldii belli deildir. nk o, zaman srecinin dndadr. Varlklar dnyas, cansz nesneler, bitkiler, hayvanlar ve insanlar eklinde kategorilere ayrlr. Varlklarn Mutlak Ruha (Brahman) benzerlik oran, insanlar kategorisinden aaya inildike azalr. Ancak bu kategori ierisinde yer alanlar da ayn zelliklere sahip deildir.6 Hinduizmin en belirgin zelliklerinden biri kast sistemidir. Hindulara gre kast sistemi din bir inantr ve Rigvedaya dayanr. Kast, ayn ile megul olan, grev ve gelenekleriyle birbirine smsk sarlan insanlarn meydana getirdii birlik anlamna gelir.7 Kastlar, tanr Brahmann insan eklinde tasavvur edilen vcudunun farkl yerlerinden yaratlmtr. Bundan dolay insanlarn Brahmanlar (Din Adamlar) farkl karakterlerde ve farkl iler yapmaya meyilli olduklar kabul edilir. Bu erevede herkesin ncelikle, kendi kastnn gereklerini yerine getirmesi gerekir. Bireyin u andaki hayatnda alarak kastn deitirme imkn yoktur. Ancak daha st kastlara mensup bir kimse olarak yeniden dnyaya gelmek (reenkarnasyon) ise kiinin iinde bulunduu kastn gereklerini ek(iler ve Hizmetiler) siksiz olarak yerine getirmesiyle mmkndr.8 Hint dinlerinde ahiret inanc; karma, tenash Paryalar (Kast d kabul edilen ve toplumda hibir grevi ve hakk (ruh g ) ve defalarca dnyaya gelme (reenbulunmayan kimseler) karnasyon) inancyla balantldr. Hinduizmde bu kavram samsara terimi ile ifade edilir. Bu inan sistemine gre tam olgunlua ulaamam kimseler ldkten sonra baka bir hayat yaamaya devam ederler. Hinduizmde bulunan karma inanc dnya hayatndaki ilikileri dzenleyen ahlaki prensiplerdir. Bu prensiplere gre dnya hayatnda yaplan ameller, kiinin kaderine tesir eder ve tekrar vcut bulmasnda rol oynar. lm, bir korku vastas, bir yokluk ARATIRALIM deil, bir varlktan dierine geitir. Ruhlar, lmsz ve Kast sistemi ve Hinduizm ebeddir. Kii, karma kanunu gerei iyi veya kt davraarasnda bir iliki var mdr? nlarna gre ilah, beer, hayvani ya da nebati vcutlar Aratrnz. eklinde tekrar hayat bulur.9

6 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 287. 7 Osman Cilac, Dnya Dinleri, s. 152. 8 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, 288. 9 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 160.

78

HNT VE DOU ASYA DNLER

Yoga ve meditasyon da Hinduizmde nemli din kavramlardandr. Yoga, insann beden, zihin ve manevi gcn bir araya getirme egzersizidir. Meditasyon zihni olumsuz dncelerden arndrma ve bir rahatlama yntemidir. Hulul (enkarnasyon) ise tanr Vinunun insan ekline girmesidir. Hinduizmin belli bir kurucusu olmasa da kutsal metinler bakmndan olduka zengindir. Bunlarn dili ise ounlukla Sanskritedir. 10 Hintlilerde ortak ibadet sembol, omdur. Om kelimesi, Vedalar okumaya balamadan, duadan, yemekten ve herhangi bir ie balamadan nce sylenir.

TARTIALIM

Hinduizmde inek kltn tartnz.

Hinduizmde ibadet, tapnaklarda din adamlar liderliinde okunan ilahiler dnda temelde bireysel bir faaliyettir. Hindu ibadetleri, evde gnlk yaplanlar, zel durumlarda icra edilen trenler ve ay takvimine gre yln belli gnlerindeki periyodik ibadetler olmak zere gruba ayrlr. BLG KUTUSU Nirvana (moka) terimi, kelime olarak mutlak sknet, aydnlanma, zgrlk ve en yksek mutluluk anlamna gelir. Terim olarak ise doum-lm girdab ve bu srecin sebep olduu her trl ac ve kederden kurtulup mutlak aydnlanmaya kavumak demektir.
(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 282.)

Hint dininde hayatn her safhasn kapsayan dier baz riteller de vardr. Bunlardan biri de cenaze trenleridir. Hindular, ruhun lmezliine inandklar iin llerini gmmezler. Cesetleri yakarak kllerini kutsal kabul edilen Ganj Nehrine dkerler. Cenaze trenlerinden ve bu trenlere katlanlara yaplan ikramlardan ama, lnn yeni bir ruhsal bedene girmesine yardmc olmaktr.

1.2. Budizmin Ortaya k ve Temel zellikleri Budizm, M 6. yzylda Hindistanda Buda tarafndan kurulmu bir dindir. Gnmzde yaayan byk dinler arasndaki Budizm Hindistanda domu olmasna ramen mensuplar daha
10 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 98.

Hinduizmde kutsal sembol om

79

4.NTE
ok lke dnda yaamaktadr. Gney Asya lkelerinde ve Uzak Douda yaygn olan Budizm, baz Bat lkelerinde zellikle yeni bir mezhep olan Zen-Budizmle ilgi grm ve taraftar kazanmtr. Gnmzde yz elli, drt yz milyon civarnda Budist olduu kabul edilir. Budizm, Hinduizmdeki Brahman ekilciliine ve kast taassubuna kar bir hareket olarak ortaya kmtr. Himalayalarn eteinde kk bir blge hkmdarnn olu olarak dnyaya gelen Budann asl ad Siddharta Gautamadr. Buda, kendisine ilhama kavumu, aydnlanm, uyanm anlamnda sonradan verilmi bir lakaptr. Asl ismi olan Siddharta ise gayesine ulaan anlamna gelmektedir. 11 Budann doktrinine Pali dilinde dhamma denilmektedir. O, ulat hayat kanununu ilan ettiinde verdii ilk vaazn kanun tekerleini dndrmek eklinde aklamtr. Bu sebeple tekerlek, Budizmin sembol olmutur. Buda, iki arlk arasnda orta yolu telkin etmitir. ki arlk strapl iken orta yolda, bilgi, kurtulu ve mutluluk vardr. Bu orta yol, kiiyi nirvanaya ulatracaktr. Nirvanaya ulamak iin kt huylara sahip benlii, arzu ve ihtiras yok etmek, hikmet olgunluuna kavumak gerekmektedir. Kii ancak nirvanaya ulaarak tenashten kurtulabilir. TARTIALIM Budizmin kurucusu Buda hakknda bilgi toplaynz ve Budann hayatndaki deiim srelerini tartnz.

Buda heykeli (Boghaya)

Istrabn kayna olan arzu ve ihtiraslarn giderilmesinde bavurulan sekiz dilimli yol Budizmin temelini oluturur. Bu sekiz madde, sila (ahlak), samadhi ( meditasyon) ve panna (hikmet) prensiplerinin gelitirilmi hlidir.

SEKZ DLML YOL

Doru Bilgi Kesin man Doru Ama Doru Dnce Doru Konuma Doru Davran Doru Meslek Doru Srekli aba Doru/Srekli Gzetim Doru Konsantrasyon

Budizmde iman ikrarna tri-ranta ( cevher) denir. Bu ikrar, Budaya snrm, dhammaya (doktrin) snrm ve sanghaya snrm eklinde ifade edilir. Buda, son vaaznda her eyin geici olduu, bu sebeple gerek kurtulu iin gayret edilmesi gerektiini ifade etmiti. Bu vaazndan bir mddet sonra len Budann cesedi yaklarak kemikleri ve
11 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 159.

80

HNT VE DOU ASYA DNLER

kalntlar stupalarda muhafaza altna alnd. Budann retileri vefatndan sonra bir araya getirilmitir. Budizm, en gl dnemini Magadha Kral Aokann Budizmi kabul etmesinden sonra yaamtr. Bir devlet dini hline gelen Budizm, Hindistan dnda da yaylmaya balamtr. Aoka, Budist dncelerin, unutulmamas iin bunlar Hindistann eitli yerlerinde ta ve kaya kitabelere yazdrtmtr.12 Buda, vefat ettii zaman geride ne bir kitap ne de bir vekil brakmtr. O, herkesin kendi kendine k tutmasn istemiti. Ancak kurmu olduu sangha tekilat onun retilerini yaatmay ve kayt altna almay stlendi. Hindistan dnda Budizm; in, Burma, Seylan, Nepal, Tayland ve Japonyada yaylmtr.

Buda heykeli ve Budann cesedinin kalntlarnn sakland stupalar

BLG KUTUSU Budizmin drt temel kutsal gerei unlardr: Hayat ac ve straplarla doludur ve bunlar dnyevi var oluun temel zelliidir. Ac ve skntlarn nedeni arzulardr. Ac ve skntlar sona erdirmek, arzu ve isteklerden vazgemeye baldr. Arzu ve isteklerin stesinden gelmek sekiz dilimli yolu izlemekle mmkndr.
(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 321.)

1. 3. Sihizmin Ortaya k ve Temel zellikleri Sihizm, 16. yzylda Hindistanda ortaya km, slam ve Hinduizm karm bir dindir. Mill bir karaktere sahip olan Sihizmin kurucusu Guru Nanaktr (1469-1539). Gnmzde Hindistanda nemli bir yer tutan bu dinin dnyann eitli yerlerinde yeleri bulunmaktadr. slamn Hindistanda yaylmasyla beraber baz Hindular slama girerken bazlar da Hinduizmi slamla uzlatrmaya almlardr. Bunlardan biri de slami fikirlerin etkisinde kalan Nanaktr. O, bir din kurma iddiasnda bulunmamtr. Hinduizmin rf, det ve kltrn tasfiye etmek, politeizmi, putuluu ve kast sistemini ortadan kaldrp slam ile Hinduizm arasnda orta bir yol tutmak istemitir.
12 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 167.

81

4.NTE
Siyasi olarak balayan bu hareket, daha sonra din bir ekil almtr. slam mutasavvflarnn etkisinde kalan Nanak, Kuzey Hindistanda vaazlarda bulunmu ve sinkretist (uzlamac) Sih Hareketini ortaya karmtr. O, slamn tek tanr inanc gibi baz hususlarndan etkilenmitir. Ona gre Tanr; tek, ebed, grnmez, szle anlatlmaz, her yerde hazr ve nazrdr. Nanak, bununla birlikte Hint felsefesinden gelen maya ve nirvana tasavvurlarn benimsemi, tenash fikrini kabul etmi, fakat avataralara (tanrnn bedenlemi grnts) inanmay reddetmitir.13

Sihler kendilerine has kyafetleriyle toplum ierisinde dikkat ekerler.

Tanrnn birlii, ibadette ilah adn tekrar tekrar zikredilmesi, eitli kastlardan insanlarn eitlii, putlara tapnmann ktl, sevginin nemi ve rehber olarak guruya (rehber) ihtiya bulunduu eklinde zetlenen bu din anlay, Nanak tarafndan herkes iin uygun bir dille anlatlm ve hayat nizam olarak sistemletirilmitir. Nanak lmeden nce en sadk rencisini Sihlerin gurusu olarak kendisine halef tayin etti. Onun telkin ettii tenash inanc gerei, ruhunun srasyla kendisini takip eden guruya geecei fikri ortaya kt. Bunun iin gurularn hepsi Nanakn yeni tezahr olarak grld. Bu silsile onuncu guru Gobind Singhin 1708de lmyle sona erdi. LSTELEYELM Sihizimde slam ve Hinduizmin etkileri nelerdir? Listeleyiniz. slam dininin tek tanr inancnn etkileri gzkr. ......................................... .........................................

Gobind, Sihleri asker bakmdan glendirerek taraftarlarn bir cemaat halinde birbirleriye kaynatrd. Khalsa ismindeki bu cemaatin temel esaslar unlardr: Sa ve sakaln kesilmemesi. Tarak taklmas ve sarkla onlarn intizamnn salanmas. Diz altnda balanan ksa pantolon giyilmesi. Sa bilek zerine elik bilezik taklmas. Kama tanmas.

Bu cemaate kabul edilenler sk bir disipline altrlrd. Onlar, iki ve sigara imez ve slami usulle kesilmi eti yemezlerdi.14 Gnmzde Hindistandaki Sihler, saylarnn azlna ramen askerlik, tamaclk, siyaset, spor, eitim ve ekonomi alanlarnda sz sahibidirler.
13 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 113. 14 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 115.

82

HNT VE DOU ASYA DNLER

1. 4. Caynizmin Ortaya k ve Temel zellikleri M 6. yzylda Hindistanda ortaya kan dinlerden biri de Caynizmdir. Baz bilginlere gre bir mezhep, bazlarna gre ise bir tarikat olarak grlen Caynizm, mill bir karaktere sahiptir. Gnmzde, milyon civarnda mensubu olduu tahmin edilmektedir. Caynizmin kkleri M 8. yzyla kadar gider. Katriya snfndan olan Parsva, inzivaya ekilmi ve aydnlannca vaazlara balamtr. Parsvann ortaya koyduu aydnlanma doktrini kendisinden sonra Mahavira Vardhamana Cina (l. M 599) tarafndan gelitirilmi ve sistemletirilmitir. Bu nedenle Cinann doktrinine Caynizm, taraftarlarna da Caynist denmitir. Ayn dnemlerde yaam olan Buda ile Cinann hayatlar, inan ve uygulamalar arasndaki benzerlik dikkati eker. Her ikisi de din adamlar snfna, onlarn ayin ve usullerine kar olmakla beraber Hinduizmin ruh g teorisinden etkilenmilerdir. Her iki hareket de ok tanrcla, kast sistemine ve kurbanlara kar bir reaksiyon olarak ortaya kmtr. Budistlerle birok ynden benzerlikleri olan Caynistler, zht hayatna daha fazla nem verir. Budizm ise bu konuda daha msamahakrdr. Caynizm, Hinduizmin baz zelliklerini ve mabet ayinlerinde din adamlarnn roln kabul eder. Ahimsa (ar zht)y prensip olarak alr, her trl varl ldrmeyi yasak eder. Bu sebeple ziraatla uramaz, i hayatn tercih ederler. Beslenmelerinde biraz sebze ve meyve ile yetinirler. yi bir Caynist itii suyu, ald havay szmek zorundadr. Bunun iin de daima aznda bir bez tar, kk bir canly ldrmemek iin yrrken nn sprr. M 3. yzyldan itibaren rahipler arasnda giyinmeyle ilgili tartma, Caynistleri ikiye blmtr. Mahaviraya uyarak tamamen plak gezenler digambara (havay elbise edinenler) diye isimlendirilmi ve daha sonra Mslmanlarn etkisi ile vcudun belli blgelerini rten bir kyafeti benimsemilerdir. Svetambara diye isimlendirilen ikinci grubun zellii ise beyaz giyinmektir. nan bakmndan aralarnda byk farkllklar yoktur. Yogay uygular, Cina, Tirthankara (veli) ve azizlerin varlna da inanrlar. Misyonerlik amac gtmeyen Caynizmin hedefi, karmadan kurtulup nirvanaya ulamaktr. Bu da Caynizmdeki be yasaa uymakla gerekleebilir. Caynistlere gre bu dine uyanlar lmsz ve ebeddirler. KARILATIRALIM Caynizmde ahlaki kurallar, ruhban snfnda olmayanlarda bile olduka kat olup be balkta toplanr: 1. ldrmemek. 2. Yalan sylememek. 3. Hibir ekilde almamak. 4. Mmkn olduu kadar cins mnasebetten kanmak. 5. Asgari derecede mal ile yetinmesini bilmek. Caynizmin ve ilah dinlerin ahlaki kurallarn karlatrnz.

83

4.NTE

Caynistlere ait bir mabet

2. in ve Japon Dinleri Gnmzde, Yahudilik, Hristiyanlk ve slamn dnda inde resm nitelie sahip din vardr. Bu dinler Konfyanizm, Taoizm ve Budizmdir. inin dnda Japonyada doup gelien intoizm ise drdnc bir din olarak kabul edilir. Ayrca Japonyada Budizmden etkilenen Zen-Budizm ortaya kmtr.

2. 1. Konfyanizmin Ortaya k ve Temel zellikleri inin byk filozoflarndan biri olan Konfys (Kung Fu- Tzu, M 551- 478) Konfyanizmin kurucusudur. O, hayatnn ilk yllarnn yoksulluk iinde gemesine ramen renmeye olan merak sebebiyle iyi bir eitim grmtr. Yirmi yanda renci yetitirmeye balamtr. Metodu, gemilerin hikmetini yorumlamaktr. Onun sisteminin temelinde insan ftratnn iyi olduuna inanmak ve bu ftrata uygun davranmak yatar. Konfys, hayatnn son be yln mehur eserlerini kaleme almak, renci yetitirmek ve doktrinini retmekle geirmitir. lmnden sonra hreti yaylm, mezar bir ziyaret yeri haline getirilmitir.15 YORUMLAYALIM Arbalysan sayg grrsn, cmertsen birok eyi elde edersin, samimiysen halkn gvenini kazanrsn, doru isen ok eyi baarrsn ve naziksen bakalarndan kolaylkla yardm grrsn. Konfysn mkemmel erdem olarak nitelendirdii bu ahlaki ilkeleri yorumlaynz.

Konfyslkte sosyal dzen ve salam bir toplumun olumas iin aile ve akrabalk balar da son derece nemlidir. Konfyslkte ahlaki yn, dier zelliklerden daha fazla n plana kmakta ve bu durum, yneticilerde idare sanat, soylularda
15 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 60.

84

HNT VE DOU ASYA DNLER

siyasi ahlak, halkta da gelenee ballk olarak gereklemektedir. Konfysn ahlak sistemi, cemiyet ve millet iindir. Gayesi ise milleti siyasi bir terbiye ile saadete ulatrmaktr. Konfys, dnyada arballk, cmertlik, samimiyet, doruluk ve nezaket gibi be ilkeyi her eye uygulayabilme yeteneine mkemmel erdem demektedir.

Konfyanizme ait bir mabet

Konfys, insann rahat bir hayat srebilmesi iin hayatn her safhasnda orta yolu tutmas, arlktan kanmas, iyilie iyilik, ktle kar da adalet gsterilmesi gerektiini ifade eder. Adaletin gereklemesi, menfaati nler.

LSTELEYELM ktidar sahibi olan kimselerin be stn eye deer verip drt kt eyden de kanmas gerekir. Be stn ey: Ar derecede harcama yapmadan faydal olmak. Halkna, pimanla sevk etmeyecek grevler vermek. Agzllk etmeden istedii eyi almak. Gururlu olmadan itibar kazanmak. Korkutucu olmadan yce olmaktr.

Drt kt ey:

Halka bir ey retmeden lme srklemek, buna zulm denir. Onlar haberdar etmeden ani olarak i yklemek, buna bask denir. Acele olmayan emirler verip bunlarn hemen uygulanmasn istemek, buna gaddarlk denir. nsanlara bir ey verirken hasis olmak, buna da yersiz davranmak denir.
(Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 66.)

Yukardaki metinde Konfysn nerdii ahlaki ilkeleri birer kavramla listeleyiniz. Tasarruflu olmak.
................................

85

4.NTE
Amirlerin riayet etmesi gereken temel esas, ynettiklerinin gvenini ve sevgisini kazanmaktr. lkesini erdemlilikle yneten hkmdar, kutup yldzna benzer. O, halkn doru yola iletir. Halk doru yola ularsa kimse yanl davranmaya cesaret edemez. Konfyanizm, 1912 ylna kadar inin resm devlet dini olmutur. Bu dine bal olanlarn ounluu inde, geri kalanlar ise Japonya, Burma ve Taylandda yaamaktadr.16

2. 2. Taoizmin Ortaya k ve Temel zellikleri Taoizmin kurucusu Lao-Tzudur. Lao-Tzu Konfys ile ayn yzylda yaamtr. u hanedannn son dneminde blge muhafz olan bir rencisi, ondan bir kitap yazmasn istemi, o da, Tao Te Kingi yazmtr. Tao yaratc prensip, te insan fazileti, King de kitap demektir (Hikmete Gtren Kitap). Bu kitap, bu gne kadar, btn Taoist dncelerin kayna olup Taonun ne olduunu aklamaktadr. Lao-Tzu, retilerinde ahlaki deerler zerinde de durmutur. Ona gre insan ancak manevi faziletleriyle insandr. rnek insan; iyi, merhametli, sadk, drst ve mtevaz olmaldr. nsan, tabiatn sesine kulak vererek Taonun kanunlarna tabi olmaldr. nk memlekette ne kadar fazla ey yasaklanrsa millet o kadar fakir olur. nsanlara kar alnan tedbirler ne kadar ustalkla hazrlanrsa o kadar inanlmaz hileler ortaya kar. Ne kadar ok kanun ve emir bildirilirse o kadar ekya ve hrsz zuhur eder.17 O, kibir ve gururu reddeder ve insann ihtiraslarna esir olmamasn ister. Taoizmde bu ahlaki prensipler sadece fertler iin deil, milletleraras mnasebetler iin de geerlidir. Sayg ve itaatle her eyin elde edilebilecei, hatta sevgi ile dmanlarn bile alt edilebileceini savunur ve bu sebeple savaa da kardr. Lao-Tzuya gre insann kendine hkimiyeti, nefsini bilmesinden geer. Bakalarn bilenin zeki, kendini bilenin akll, bakalarna kar zafer kazananlarn kuvvetli, kendi nefsine kar zafer kazananlarn ise kudretli olduunu belirtir.
Taoizme ait bir mabet Taoizmde lm ve lm sonrasndan bahsedilmesine ramen, cennet ve cehennem kavram konusunda pek aklk yoktur. Bununla beraber ruhun lmszl ve dnyada iyi bir hayat srenlerin Taoyla beraber olaca gibi anlaylara rastlanr. 16 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 26. 17 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 162-164.

86

HNT VE DOU ASYA DNLER

2.3. intoizmin Ortaya k ve Temel zellikleri in in dilinde, tanr, to (tao) da yol anlamnda kullanlr. Bu iki kelimenin birleimi olan into ise tanrlarn yolu demektir. Japoncada Kami no mii eklinde ifade edilen into terimi, Japonlarn eski dini inanlarn Budizmden ayrmak iin kullanlmtr.18 intoizm, dier dinlere tepki gstermeyen bir dindir. Bir kurucusu da bulunmayan intoizmde tabiat glerine ve ruhlara tapnma vardr. Bu inanca gre her eyde bir ruh bulunur. intoizmde insan kavraynn stndeki varlklar ifade etmek zere kami (stn, yksek) Japonyada intoistlere ait bir tapnak kelimesi kullanlr. Ruhun lmden sonra yaadna ve atalarn nesilleri koruduuna inanlr. len herkes kami olur; ama her kami tanr olmaz. Gne tanrsnn neslinden geldiine inanlan imparatorlar da tanr olarak kabul edilir. intoistlerin kutsal kabul ettikleri Kojiki ve Nihongi denilen vakayinameleri vardr. in yazsnn kabulne kadarki dnemlerle ilgili olaylar szl olarak rivayet edilmitir. intoizmde bilinen anlamda put yoktur. Tanrlara, tapnaklarda onlar sembolize eden nesneler vastasyla tapnlr. badet, tapnakta veya evde yaplr. intoist olan kii ayn zamanda baka dinlere de mensup olabilir. Bununla birlikte asl olan Japon olmaktr. Japon dilinde din ve milliyet e anlamda kullanlmaktadr. Japon halk, belli bir dinden daha ok geleneksel halk inanlarnn etkisi altndadr. Evlilik merasimleri into tapnaklarnda rahibin huzurunda yaplr. Cenaze ilerini ise Budist rahipler idare eder.

3. Dier Dinler 3.1. Zerdtlk Zerdt, M 6. asrda ortaya kan Zerdtlk dininin kurucusudur. Soylu bir aileden gelen Zerdt, randa domutur. Zerdt, ran dinleri zerinde nemli bir etki brakmtr. Tek tanrl bir inan telkin ettii iin onu, vahiy NOT EDELM Zerdt, Zarathustrann Yunanca karldr. (Zarath gzel, doru; ustra develer demektir. Gzel develere sahip olan anlamn ifade eder.)

18 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 222.

87

4.NTE
alan bir peygamber olarak kabul edenler vardr. Gathalar diye adlandrlan kutsal metinler ona dayandrlr. 19 Zerdt, eski rana tevhit inancn getirmitir. Onun getirdii din, tek tanr inancna dayanmaktadr. Ondan nce ranllar, bir ksm tanrlara tapnmakta ve rahiplerin hazrlad ve insan uyuturan bir kutsal ikiyi ierek uygulanan haoma (btn lemi sv ekilde doldurduuna inanlan hayat tanrs) kltrn devam ettirmekteydiler. Zerdt, dnyay kurtarmak zere faaliyete getii zaman, yce tanr Ahura Mazdaha ibadet, feritehlere (meleklere) hrmet, kt glere (eytanlar gibi) lanet ve iyilikte yar gibi konular, retisinin temeli yapmtr.

Zerdtn temsil resmi

Zerdtle gre lemin gayesi yalann ve ktln hakikat tarafndan yok edilmesidir. Zerdt, yce tanr olarak inand Ahura Mazdah ile yakn irtibatta bulunduunu sylemitir. Ona gre lemde mcadele eden iki ruh bulunur. Ahura Mazdah, bu iki ruhtan iyi olanla beraberdir. nsanolu da bu iki ruhtan birini semek zorundadr. Bu seim onun kaderini belirleyecektir. ARATIRINIZ Zerdtle neden Mecusilik denmitir? Aratrnz. Ahura Mazdah, nce manevi bir nur olarak kabul edilirken Zerdten sonra bu manevi nur, ate olarak dnlm ve bylece ate klt olan Mecusilik gelimitir.

Ahura Mazdahn yannda alt byk melek bulunmaktadr. Amea Spentalar ( Kutsal lmszler) denilen bu melekler iyi akl, adalet, ilah irade lkesi, tevazu, mkemmeliyet ve lmszlk eklinde Ahura Mazdahn sfat ve fonksiyonlar olarak telakki edilir. Zerdte gre bir tarafta iyilik ve aydnlktan oluan aa (lem nizam), teki tarafta da ktlk ve karanl iinde bulunduran drug (yalan, anari) vardr. Zerdtle gre, insanlar, hayvanlar, ldrmek byk gnahtr. Zina da yasaktr.

3.2. Kabile Dinleri Gelimi bir hayat tarzna ulaamam, geimlerini avclk, balklk ve toplayclk gibi uralarla salayan kk topluluklara kabile denir. Kabileler, gnmzde genel olarak Afrika, Avustralya, Pasifik Okyanusu, Cava, Brezilya gibi blgelerde bulunmaktadr.
19 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 116.

88

HNT VE DOU ASYA DNLER

lkel kabile dinlerinde eitli kavramlar vardr. Bunlar her kabilede deiik kelimelerle ifade edilse de zde ayndr. lkel kabile mensuplar kendilerinin grnmez kuvvetlerle kuatldna inanrlar. Bunlardan mana gizli bir gc, sakl bir enerji kaynan ifade etmek iin kullanlan bir kelimedir. BLG KUTUSU Manaya sahip bulunduuna inanlan ve tayanlara g verdii kabul edilen deiik talar, zincirler, muskalar, maskotlar ve kaba tasvirlere feti denir. Feti kelime olarak yaplm anlamndadr. Muskalar, tlsmlar ve uur getirdii kabul edilen eylerin fetiizmden kald ileri srlmektedir.

Yce tanr ve yaratc varlk inanc kabilelerde ortak inanlar arasndadr. Ancak bu stn varl tasavvur ekilleri farkldr. Bu yce Tanr, hkmeder veya daha aa derecede bulunan ruh ve tanrlar ynetir. O, insanlar ve her eyi yaratandr. Yce Tanrya ancak byk felaketlerde dua edilir. Tabu haram anlamna gelen bir kelimedir. Tutulmas tehlikeli ve yasakl eylerin dokunulmazln ifade eder. Mana inannn tabi bir sonucu olarak manaya sahip olan bir kimse, bir yer ve nesne tabu kabul edilir. Totem kelime olarak alamet, iaret anlamna gelir. Terim olarak ise genellikle ilkel kabile mensuplarnn kendilerine akraba saydklar hayvan, bitki veya cansz varlklara verdikleri bir isimdir. Toteme, kabilelerin byk atas olarak inanlr. Ayn toteme bal kimseler kenARATIRINIZ di aralarnda evlenemezler. Totem yenilmez, Totemizm ve mitoloji kavramtabu kabul edilir ve ona dokunulamaz. lar neyi ifade eder? Aratrnz. aman, kabilelerde din ayin ve trenlerle megul olan, by yapan, gelecekten haber veren ve ou zaman kendinden geerek ruhlar alemiyle iletiim kurabilen kimselere verilen bir isimdir. By tabiatst glerle ba kurarak belirli bir gayeye ulamak veya bir durumu gerekletirebilmek iin kendilerinde gizli gler olduu kabul edilen kiiler tarafndan uygulanan bir ilemdir.20 lk kabilelerde din ile by birlikte yaarken toplumlar ehirliletike by bilimsel bir yapya brnmtr. Efsane ve mit kelimeleri Yunanca mitostan (hikye, masal) dilimize gemitir. Bunlarla, tanr, kahraman ve kinatn oluumu ile ilgili hikyeler anlatlr. Ayin bir dinin pratii ve uygulanmas ile ilgili kurallar ve trenler btndr. Kabilelerde, birok farkl amala geleneksel trenler yaplr. Bu trenlerde danslara da yer verilir. Kabile mensuplar, ruhi durumlarn danslar araclyla da vururlar.
20 Heyet, Din Kavramlar Szl, s. 76.

89

4.NTE

KARILATIRALIM Gnmzde yaayan baz kabile dinleri

DNKA DN
Gney Sudan

ANU DN
Japon Adalar

MAOR DN
G. Pasifik Adalar (Polinezyallar)

GA DN
Gana

NAMBALAR DN Gney Pasifik Melekula Adas

Kutsal kitaplar ve yazl kaynaklar yoktur. Belli bir kabileye ait olup kabilesinin adyla anlrlar Mahalli bir zellie sahiptir.

Byye ve bycye ar ilgi gsterilir.

Bir din kurucusu bulunmaz. Ruhun eitli ekillerde yaadna inanmakla birlikte bir ahiret inanc yoktur.

yaayan kabile dinleriNN ZELLkLER

Farkl ekillerde ifade edilen bir yce tanr anlay vardr.

Kabile fertlerinin baka bir din seme ans yoktur.

Gnmzde yaayan kabile dinlerinin temel zelliklerini yukardaki emadan inceleyiniz ve dier dinlerle karlatrnz.

3.3. Eski Trk nanlar slamiyetten nce baz Trk boylarnn, Budizm, Hinduizm, Maniheizm, Mecusilik, Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinleri benimsedikleri grlr. slam ncesi Trklerin geleneksel dinlerinde Gk Tanr inanc hkim unsurdur. Trklerin geleneksel inan ve ibadetlerinden bahsedilirken Batl etnologlarn etkisiyle bu inanca amanizm deniliyordu. Bu kavram, gerekte eski Trk inanlarn ifade etmemektedir.21 Ancak Eski Trklerde tanr inanc Henoteizmdi. Bu deyim, birok tanrnn varln kabullenmekle birlikte bunlardan birine tapnmay ifade eder. Tanrnn her eye gc BLYOR MUYDUNUZ? yeter ve o, sadece iyilikten holanr. Trklerde Orhun Kitabelerinde de Trk hatanr kelimesi, eskiden hem gk hem de kan ve beyleri, daima kendilerini ve ilah anlamnda kullanlyordu. Farkl blgemilletlerini koruyan Gk Tanrya lerde, tanr iin lgen, lgn, Kuday, Tanakrederlerdi. Baardklar ilerden bahsederken, Tanrnn inayetiyle ra, Tura, di, alap ve Bayat gibi terimler de demeyi ihmal etmezlerdi. kullanlmtr.22
(Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 105.)

Eski Trk inanlarnda da klt, Gk Tanr anlayyla ilgilidir. Dalarn, Tengrinin

21 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 104. 22 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 530.

90

HNT VE DOU ASYA DNLER

makam olduuna inanlr. Dolaysyla Trkler iin dalar, gller ve rmaklar ruhlar olan canl varlklardr. Su klt de Eski Trk inanlarnda nemli yer tutar. Su; yetitirici, saf ve temizdir. Bilgiyi, akl ve gc sembolize eder. 23 Eski Trklerde, din ayin ve kurban merasimlerini yneten, ruhlarla insanlar arasnda araclk yapan, din adamlarna kam denir.24 Bunlar, bir yandan iyi ruhlarn insanlar iin faydal, hayrl tesirlerini devam ettirmeye, dier yandan da eitli arelere bavurarak kt ruhlarn zararl faaliyetlerini nlemeye alrlar. Eski Trkler, hastalk gibi lm de kt ruhlarn bir eseri sayarlard. Altay Trklerine gre yeralt dnyasnn hkimi olan Erlik, yeryzne gnderdii Aldalar vastasyla, insanlarn ruhunu yakalatarak hayatlarna son verdirirdi. Yakutlar da lm insan ruhunu, kt ruhlarn kapmas ile aklarlar.

lkel kabilelerde totemler

Eski Trk inanlarnda, len iin duyulan ac, eitli ekillerde ve baz merasimlerle ifade edilirdi. rnein Krgzlarda lnn gmld gn, dul kalan zevcesi ile kzlar salarn keserlerdi. Hunlar da kabile reislerini srmal elbiseler iinde gmerlerdi.25

Eski Trklerde nemli inanlardan biri de da kltdr. 23 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 87. 24 Gnay Tmer - Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 93. 25 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 110-113.

91

4.NTE

TAMAMLAYALIM - KARILATIRALIM

Tanr nanc

Peygamberi veya Kurucusu

Kutsal Kitab

ldkten Sonraya nan (Ahiret nanc)

Mensuplar Daha ok Nerede Yaamaktadr?

Farkl Milletlerden Mmin Kabul Ederler mi?

Hint ve Dou Asya dinleriyle ilgili olarak yukardaki tabloyu tamamlaynz ve ortaya kan bilgiler nda bu dinleri karlatrnz.

Sihizm

Budizm

Caynizm

Hinduizm

intoizm

Konfyanizm Taoizm

Dinin Ad

92

HNT VE DOU ASYA DNLER

NTEMZ DEERLENDRELM A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Hint Yarmadas dinlerinin benzer zellikleri nelerdir? Aklaynz. 2. Budizm ve Caynizmin ortaya k sebepleri nelerdir? Sralaynz. 3. lkel kabile dinlerinin temel zellikleri nelerdir? Belirtiniz. 4. Trklerin slam kabul etmelerinde eski inanlarnn etkisi var mdr? Aklaynz. B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Aadaki seeneklerden hangisi Hint Yarmadas dinlerinden deildir? A) Hinduizm A) Konfyanizm A) Budizm A) Konfyanizm B)Budizm B) Budizm B) Sihizm B) Caynizm C) Zerdtlk C) Hinduizm C) Zerdtlk C) Zerdtlk D) Caynizm D) Zerdtlk D) intoizm D) intoizm E) Sihizm E) Taoizm E) Caynizm E) Budizm 2. Aadakilerden dinlerden hangisinde kast sistemi vardr? 3. Aadaki dinlerden hangisi slamdan etkilenmitir? 4. Aadakilerden hangisi in ve Japonyada yaygn olan dinlerden biri deildir?

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (Totem, om, yoga, meditasyon, nirvana.) 1. Genellikle ilkel kabile mensuplarnn kendilerine akraba saydklar hayvan, bitki veya cansz varlklara verdikleri isimlere . denir. 2. nsann beden, zihin ve manevi gcn bir araya getirme egzersizine ., zihni olumsuz dncelerden arndrma ve rahatlama yntemine de . denir. 3. Hintlilerde ortak ibadet sembol olan Vedalar okumaya balamadan, duadan, yemekten ve herhangi bir ie balamadan nce sylenen kelimeye . denir. D- Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. () Eski Trklerde, din ayin ve kurban merasimlerini yneten, ruhlarla insanlar arasnda araclk yapan, din adamlarna kam denir. 2. () Totem yenilir, tabu kabul edilmez ve evcilletirilebilir. 3. () Zerdte gre bir tarafta iyilik ve aydnlktan oluan aa (lem nizam), teki tarafta da ktlk ve karanl iinde bulunduran drug (yalan, anari) vardr. 4. () intoist olan kii ayn zamanda baka dinlere de mensup olabilir. intoizmde asl olan Japon olmaktr.

93

5.NTE
DNLERDE NAN

NTEMZE HAZIRLANALIM 1. slam inan esaslarnn temeli olan tevhit inanc hakknda bilgi toplaynz. 2. Peygamber, din kurucusu, ahiret ve Mesih kavramlarnn anlamlarn szlkten reniniz. 3. Kuran- Kerim, Peygamberimiz zamannda hangi yollarla korunmu ve sonraki dnemlere bozulmadan nasl aktarlmtr? Arkadalarnzla konuunuz.

94

DNLERDE NAN
1. Tanr nanc Yazl kaynaklar ve arkeolojik bulgular, tarih boyunca herhangi bir tanr inancna sahip olmayan bir toplum bulunmadn gstermektedir. Yaratltan gnmze kadar, insanlarn bir ksm tek, bir ksm da birden fazla tanr inancna sahip olmutur. Tek tanrcla monoteizm, ok tanrcla ise politeizm denilmektedir. ok tanrcln hkim olduu inanlarda genellikle tanrlarn ilerinden biri, en byk tanr kabul edilmitir. Nitekim ilkel kabile dinlerinde bile totemist, animist inanlar, by ve atalar klt yannda bir de yce tanr anlay vardr.1 Tek tanrl dinlerde tanr, zaman ve mekn tesi bir varlktr. Her eyi o yaratmtr. Yaratlm hibir varlk ona benzemez. Onun ei ve benzeri yoktur. slamiyet ve Yahudilik, tek tanrl dinlerin en somut rnekleridir. ok tanrl dinlerde ise bazen tanrlarn says binleri, hatta milyonlar bulur. Nitekim intoizmde milyonlarca tanr bulunmaktadr.2 TARTIALIM slama gre din Hz. dem ile balamtr. Hz. dem ilk peygamber olup insanlara tek tanr (tevhit) inancn retmitir. Zaman iinde din anlaynn bozulmasyla tek tanrnn yannda tanrlara da inanma anlay (irk) ortaya kmtr. Darwinin evrim anlayn dine uyarlayan pozitivistlere gre ise tanr inancnn kaynanda insann tabiat karsndaki zayfl bulunmaktadr. lk zamanlar birden fazla tanrya inanan insanlar, bilgi ve glerinin artmasna bal olarak tek tanrya inanmaya balamlardr. Bu sre, insann tanrya ihtiya duymayaca zamana kadar srecektir. Yukardaki metinden hareketle bu iki yaklam karlatrarak tartnz.

1.1. Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyette Tanr nanc Yahudilik, ayn kaynaktan gelen brahim dinlerin en eski olandr. Yahudi kutsal kitaplarnda iman esaslar ile ilgili kesin bilgi olmay Yahudiler asndan problem olarak grlmtr. Yahudiliin inan esaslar konusunda din bilginleri tarafndan almalar yaplmtr. Fakat Yahudi bilgini Musa bin Meymuna (1135- 1204) kadar bu faaliyetlerden bir sonu alnamamtr. Musa bin Meymun, Yahudilii savunmak iin Mslman ve Hristiyanlara kar slamiyetteki amentye benzeyen on maddelik iman esas belirlemitir.3 Yahudilik, tek tanr inancna nem verir. Tevratta konuyla ilgili olarak, Dinle ey srail!

KARILATIRALIM Musa bin Meymunun belirledii on maddelik iman esaslarndan tanr ile ilgili olanlar unlardr: Tanr birdir ve ondan baka tanr yoktur. Tanr her eyi yaradan ve onlara hkmedendir. Tanr bir cisim deildir ve hibir biimde tasvir edilemez. Tanr, ezel ve ebeddir. badet, sadece Tanrya mahsustur; ona ortak koulamaz. Tanr, insann btn ilerini ve dncelerini bilir. Tanr, emirlerini yerine getirenleri mkfatlandrr, getirmeyenleri ise cezalandrr.
(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 237.)

Yukardaki metni okuyarak slamdaki Allah inanc ile karlatrnz.

1 Gnay Tmer, Abdurrahim Kk, Dinler Tarihi, s. 462. 2 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 69. 3 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 256.

95

5.NTE
Allahmz Rab, bir olan Rabdir.4 denilmitir. Yahudilie gre tanr hibir yaratlma benzemedii iin asla resmi ve heykeli yaplamaz. Onun ad gereksiz olarak zikredilemez. badet yalnzca ona yaplr. Tanrnn Elohim ve Yahve eklinde iki tane ismi vardr. Elohim onun gazap tarafn, Yahve ise rahmet tarafn ifade eder. Yahudiler, Tanrnn isimlerini sylemekten ekinirler. Bu yzden ona Ha-em ve Adonay diye seslenirler. Yahudilere gre Tanr Yahve (Yahova) Yahudileri dier insanlardan stn yaratmtr.5 Hristiyanlk, Yahudilikten domasna ramen ondan olduka farkl bir tanr inancna sahiptir. Hristiyanlar tek tanrya inandklarn sylemekle birlikte Hz. sa ve kutsal ruhun da tanr olduunu kabul ederler. Onlara gre ayn zden treyen tanr vardr. Buna teslis (trinite/leme) denir. Teslis; baba, oul ve kutsal ruhtan oluur. Hristiyanlar teslisi, kiilikte tek bir Tanrnn varl olarak ifade ederler. ayr varln tek bir varlk olarak aklanmas akli olarak mmkn deildir. Bu nedenle Hristiyanlar bu konunun ancak imanla idrak edilebileceini sylerler.6 Baz Hristiyan teolog (ilahiyat)lar ise baba tanr dndaki tanrsal varlklar mecazi kabul ederek tek tanr anlayn savunurlar. Ne var ki bu yaklam Hristiyanlarn kutsal kitaplarna terstir. Bundan dolay da genel kabul grmemitir. Hristiyanlktaki teslis anlaynn birinci unsuru olan baba tanr; ezel, ebed, her eye g yetiren, her eyi bilen, her eyi yaratan ve merhamet sahibi bir varlktr. Teslisin ikinci unsuru ise oul sadr. Oul sa, baba tanrnn insan bedenine gemi kelamdr. Dolaysyla oul sa, baba tanryla ayn cevherden olan tanrdr. Gnmzdeki Hristiyanlarn ounluuna gre baba tanr, insanlara olan sevgi ve merhameti sebebiyle onlarn arasnda sann bedenine girerek (hulul) Mesih sa eklinde bulunmutur. sa, Tanryla insanlar arasnda yegne ara bulucudur. O, ift tabiatl bir varlktr. Bir anneden dnyaya gelmesi sebebiyle bir insan, baba tanrnn ocuu olmas hasebiyle tanrdr. sa, insanln Hz. demden beri devam eden asli gnahlarn balatmak iin bedenini feda etmitir. Bylece onun insan olan taraf armhta son bulmutur. Fakat ilah yn devam etmektedir. Ona kulluk, baba tanrya kulluktur. BLG KUTUSU Hz. sa, Yahudilere gnderilmi bir peygamberdir. Ona inananlar ilk zamanlarda tevhit inancn savunuyorlard. Hz. sa da dier insanlardan farkl grlmyordu. Pavlusun bu dini kabul etmesiyle birlikte Hz. sann Tanr olduu, Hz demin iledii gnah sebebiyle insanlarn gnahkr doduu gibi anlaylar dine sokuldu. Fakat bu anlaya kar kanlar da oldu. skenderiye Piskoposu olan Arius (280-336), tevhidi savunarak sann Tanr olduunu reddetti. Bir ara Bizans mparatorluunun resm anlay da monoteizme dayanyordu. Zaman iinde Ariusun gr aznlkta kald. 325 ylnda yaplan znik Konslnde Ariusun grleri kabul edilmedi ve Arius aforoz edildi.

Teslisin nc unsuru kutsal ruhtur. 381de (Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi yaplan stanbul Konslnde kutsal ruhun da Olarak Hz. sa, s. 112- 113.) tanr olduu ilan edilmitir. Bylece Hristiyan inancnn temelini tekil eden teslis tamamlanmtr. Kutsal ruh, baba tanr ile ayn zden olmakla beraber mahiyeti farkldr. O, dier iki tanr gibi ezel olup insanlarn kalbinde ve evrende ya4 Kitab- Mukaddes,Tesniye, 6/ 4. 5 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 69. 6 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 95.

96

DNLERDE NAN

ayan tanrnn kendisidir. Baba tanr btn ilerini onunla yapar ve kudretini onunla gsterir. O, ayrca insanlar iyilie ynlendirerek ktlklerden uzak kalmalarn salar. slamn iman esaslar Kuran- Kerimde pek ok ayette aklanmtr. Ayrca Peygamberimizin hadislerinde de iman esaslar bir arada zikredilmi ve bunlara Mslmanlarn aments denilmitir. mann ne olduunu soran bir kimseye Peygamberimiz yle cevap vermitir: man Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne, kadere, hayr ve erri Allahn yarattna inanmaktr.7 slamn iman esaslar olduka sade ve anlalr niteliklere sahip olup evrenseldir. slamiyet, tanr inanc konusunda tek tanrya inanmaya byk nem vermi ve bu inanc tevhit Darl-Hadis Camii (Edirne) olarak isimlendirmitir. slama gre hibir noktada yaratlmlara benzemeyen Allah, meydana gelen her eyin sebebi ve yaratcsdr. Hibir konuda onun orta yoktur. Onun bilgi ve kudreti dnda hibir ey meydana gelmez. O, hibir eye muhta deildir. Kuranda yaratcnn zel ismi Allah olup onun eitli ynlerini gsteren sfat isimleri vardr. Bunlara Esmal-Hsna ( Gzel simler) denir. slamdaki tek tanr anlayna en yakn din Yahudiliktir. Fakat Yahudilikte yer yer antropomorfist (insan grnml) tanr tasvirleri grlmektedir. Yahudilikte tanr iin kutsal kitaplarnda, dinlenme,8 bahede gezinme,9 piman olma,10 grnme11 gibi ifadeler kullanlr. slam bu yaklamlar asla kabul etmez. Zaman ve mekndan mnezzeh olan Allah, dier varlklarda bulunan bu gibi zelliklerden uzaktr. Ayrca Yahudiliin yaratcs, mill bir zellie sahiptir.12 Dier insanlara kar Yahudileri her zaman korur. Oysa slama gre Allah, herkesin ilah olup kullar arasnda rka dayal bir ayrm yapmaz. LSTELEYELM
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyetin tanr anlaylaryla ilgili zellikleri listeleyelim.

Yahudilik ............ ............

Hristiyanlk ............ ............

slamiyet Tevhit ............

7 Mslim, man, 1. 8 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 2 / 2. 9 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 2 / 8. 10 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 6 / 7. 11 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 12 / 7. 12 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 17 / 9.

97

5.NTE
slam, tanr inanc konusunda Yahudilik gibi Hristiyanlktan da ayrlr. Hristiyanlk l tanr anlayn kabul ederek monoteizmden uzaklam ve politeizme yaklamtr. Baz mezhepler dnda Hristiyanlar kilisede oul tanrya ait resimler bulundurarak bunlarla sayg gstermilerdir. Bu yaklam tarzn Yahudilik ve slamiyet reddetmitir. Kuran, Hristiyanlkta savunulan tanrnn sann bedenine enkarnasyonunu da reddeder. slama gre Allah, zaman ve mekndan mnezzeh olan, mteal (akn) bir varlktr. slamn Allah anlay deistlerin tanr anlayyla da uyumaz. Deistlere gre evreni yce bir tanr yaratmtr. Fakat bu yaratc, insanlarn ilerine karmaz. Onlara akl vermi ve iyi ile kty birbirlerinden ayrmalarn istemitir. slamdaki yaratc dinamiktir.13 Evrendeki hibir olay, onun yaratcl olmadan aklanamaz. Kullarna kendi aralarndan peygamberler gndermi, onlar dnya ve ahiret konusunda aydnlatmtr. O, her an kullarnn yanndadr. slam, panteizmin tanr anlayn da reddeder. Panteizme gre tanr, tabiattaki hereyin iinde bulunmaktadr. Tabiattaki her eyin iinde tanr bulunmaktadr. Tabiatn dnda bir tanr yoktur. slama gre tabiatta bulunan her ey Allahn eseridir. Fakat Allah evrenin bir paras deildir. O, btn varlklarn tesinde bir varlktr. Evrendeki her ey onun varlna ve birliine delil olmakla birlikte onun keyfiyeti bilinemez. nk sonlu bir varln, ezel ve ebed bir varl tam olarak idrak edebilmesi imknszdr.14

1.2. Hint ve Dou Asya Dinlerinde Tanr nanc Hinduizmin tanr tasavvuru ak ve net deildir. Hinduizmin kutsal kitaplarnda, birok tanrnn isim ve grevlerinden bahsedilir. Bundan dolay Hinduizm ok tanrl bir din olarak tanmlanmtr. Tanrlarn en st tabakasn, yaratc tanr Brahma, koruyucu tanr Vinu ve cezalandrc tanr iva oluturmaktadr. Hinduizmde bu tanrlar dnda da pek ok tanr bulunmaktadr. Bununla birlikte Hinduizmin kutsal kitaplar olan Vedalarda, tek tanr inancn ifade eden cmleler de bulunmaktadr. rnein Rigvedadaki Onu, ndra, Mitra, Varuna ve Agni diye ardlar. Bilgeler onu farkl isimlerle arsalar da hakikat birdir. ifadesi Hinduizmin tek tanr inancna iaret eder. Ayrca VedalarBLG KUTUSU da tanr Brahmann ezel ve ebed, zaman ve Hinduizmdeki tanrnn dnda mekndan mnezzeh, dourulmam, insannemli baz tanrlar ve grevleri unlardr: lar tarafndan idrak edilemeyen bir varlk olSurya, Savitar: Gne tanrlar. duundan da bahsedilir.15 Soma: Ay Tanrs. slam bilgini Biruniye gre Hinduizmde Vayu: Rzgar Tanrs. aydnlarn ve halkn din anlay birbirinden Yama: ller leminin Tanrs. farkldr. Brahmanlarda tek tanr anlay Agni: Ate Tanrs. Varuna ve Mitra: Kozmik dzeni salayan tanmevcuttur. Onlara gre tanr hibir varla rlar. benzemeyen bir varlk olup onun her eye ndra: Sava Tanrs. gc yeter. Oysa halk pek ok tanrya inanr (Mircea Eliade, Dinler Tarihi Szl, s. 154.) ve onlarn heykellerini yapar. Biruniye gre
13 Rahmn suresi, 29. ayet. 14 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 15. 15 Swami Nikhilananda, Hinduizm, s. 27- 33.

98

DNLERDE NAN

Hint Ktasnda ilk nce tevhid bir din anlay mevcutken zaman iinde meydana gelen yozlamayla ok tanrl din tasavvuru ortaya kmtr.16 Hinduizme tepki olarak ortaya kan Budizm, tanr konusuna ilgisiz kalmtr. Fakat Budann tanr inancn reddettiini gsteren bir bilgi de yoktur. Budizmin zerinde odakland konu, insann ac ve straplarndan kurtularak nirvanaya ulamasdr. Buda, Hinduizmde bulunan antropomorfist tanr inancna ve tanrlarn heykellerinin yaplBLG KUTUSU masna kar karak17 tanr adna yaplan heykellerin krlmasn istemitir. Ne var ki sonraki inde yaygn dinlerden biri yzyllarda baz Budistler, Budann heykelKonfyanizmdir. Bu dinin kurulerini yaparak onu tanr kabul etmilerdir. Bu cusu Konfys, metafizik konudurum zellikle Mahayana Budizminde aka larla fazla ilgilenmemitir. Onun grlr. Bu mezhebin yaygn olduu lkelerde asl ilgi alan erdemli bir toplum meydana eitli tanr tasavvurlar bulunmaktadr. Onlara getirmektir. O, yaad dnemin sosyal pargre Buda, tanr veya tanrlarn en bydr. alanmlna son vererek iyi insanlardan Budizmin dier mezhebi Theravada, tanryla olumu bir toplum meydana getirme gayilgilenmemektedir. Tanr konusundaki bu belirretindedir. Bununla birlikte onun bir tanr sizlik nedeniyle Budizmin tanrsz bir din oldu18 anlayna sahip olduu bilinmektedir. Geleu grnde olanlar vardr. neksel in anlaynda insanlar tanrlara ve Hinduizm kkenli dier bir din de Caykutsal ruhlara inanrlar. Konfys, byk nizmdir. Bu din, evrenin bir yaratcs olduuoranda gelenein takipisi olmasna ramen nu kabul etmemekle birlikte tanrlarn varln bu varlklar reddetmitir. Daha nceden benimser. Caynistlere gre tanrsal varlklar, inliler tarafndan yce tanr iin ang-ti glerine gre gklerin eitli tabakalarnda ve Tien kelimeleri kullanlmtr. Konfotururlar. Baz tanrlar uzun mrl olmakla ys de bunlardan Tien kelimesini her eye birlikte lmsz deildir. Gkler leminin shkim olan tanr anlamnda kullanmtr. tnde bir yer daha vardr ki burada kurtulmuOna gre Tien, her trl iyiliin, lm ve lar oturur. Bu makam, tekrar dnyaya gelme hayatn kaynadr. Tanr her eyi grmekte zahmetinden kurtulanlar iindir.19 olup btn ilerinde insanlarla beraberdir. O, Hint Ktasnda, Hinduizm ve slamn senyasalar koyar. Tien, iyi davranlar sergitezinden meydana gelen Sihizm, monoteist bir leyenlerin mrn uzatabildii gibi erdemdindir. Sihlere gre Allah vardr ve birdir. Buli davranlar da mkfatlandrmaktadr. nunla birlikte Tanr lml olan insan tarafnKonfyse gre yerde bulunanlar, gn dan tam olarak idrak edilemez. Allah, varlemrine uygun yaamaldrlar. nk g nn fark edilmesi iin insana akl ve anlayabilgcendiren bir kimsenin dua edecek baka me yetenei vermitir. Allah, her yerde hazr ve bir yeri olamaz. nazrdr. Her ey onun varln gsterir. Sih(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 388, 389; ler, Tanry Nam,Rama ve Allah diye Konfys, Konumalar, s. 27.) isimlendirirler.20
16 Gnay Tmer, Biruniye Gre Dinler ve slam Dini, s. 175-178. 17 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 6, s. 353. 18 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.71. 19 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 178. 20 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 183; Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 463.

99

5.NTE
Lao-Tzuun dncesinin temeli, misDEERLENDRELM tik bir panteizmdir. Taoist ahlak zhde dayanr. Tao, dnyay yneten sebeptir, insan onu bilmeLao-Tzunun tanr anlay lidir. Tao, lemden nceki yaratc prensiptir. O, ile slamn Allah anlayn degrlemez, iitilemez ve kavranlamaz. O, ezel erlendiriniz. ve ebeddir, kendiliinden vardr. Her eyi yaratan ve besleyen odur, hibir eye ihtiyac yoktur. Baka glerle rekabet etmez. Dolaysyla insanlar da Tao gibi rekabet ve hrstan uzaklarlarsa iyi bir hayata sahip olurlar. Tao, bazen ana diye de isimlendirilir. nk her ey ondan gelir. Taodan bir, birden iki (Yin ve Yang), ikiden (Yin, Yang ve Nefes) doar. ten ise evren yaratlr. Taoizmde Tao ile beraber bir de te kavram vardr. Te, Taonun tabiattaki her eyi deitiren gcdr. Btn varlklar Tao meydana getirir. Te ise onlar besler, bytr, madde olarak ekil verir, kuvvetini tamamlar. Bundan dolay btn varlklar Taoyu yceltir ve Teye deer verir. Lao-Tzudan sonraki yllarda Taoizmin tanr anlaynda byk deiiklikler meydana geldi. Bu din, yaylma esnasnda inde varlk gsteren Budizm ile byk bir rekabete giriti. Fakat Taoizme inananlar Budizmle ilikilerinde onlarn ok tanrl din anlaynn etkisinde kalarak evrenin ilahlarla dolu olduu sonucuna ulatlar.21 Japonlarn mill dini olan intoizm, politeizmin hkim olduu dinlerdendir. Bu dinde politeist tanr anlay yannda animist tanr inanc da mevcuttur. Tanr ve ruh gibi varlklar Kami kelimesiyle ifade edilmitir. intoistlere gre dnya, birbiri zerinde duran tabakadan oluur. Bunlar gk, yer ve yer altdr. Her nde de tanrlar oturur. Ancak yer altnda ller ve devler bulunur. intoistlere gre birok Japon adas tanrlarn evliliinden domutur.22 Japonyada tanrlarn says milyonlarla ifade edilir. Da, rmak, aa, gk grlts, rzgar ve ate ilahlar olduu gibi her eit meslek sahibinin de bir ilah vardr. Hemen hemen her nesne bir ilaha baldr. Bununla birlikte en byk tanr Amaterasu (Gne Tanras)dur. mparatorun soyunun ondan geldiine inanlr.23 Eski Trk dinleri de Dou Asya din grubuna girmektedir. ok geni bir corafyaya yaylm olan Trk boylar eitli din anlaylarn kabul etmilerdir. Uygurlar Mani dinini, Hazar kysnBLG KUTUSU da bulunan Hunlar Musevilii, Bulgarlarn bir Eski Trkler, yce tanr anksm ise Hristiyanln Ortodoks mezhebini lamnda en ok Tengri kelibenimsemitir.24 mesini kullanmlardr. Zamanla bu kelime tanrya dnerek Geleneksel Trk dinleri ile ilgili ak bir bilgnmze kadar gelmitir. gi bulunmamaktadr. Orhun Abideleri gibi ge Bununla birlikte eitli Trk boylarnda, dnem yazl kaynaklarda ise monoteizmin izlelgen (Ulu), Bay lgen (Zengin Ulu), Kurine rastlanmaktadr. uras da bir gerek ki taday, Tanara, Tura, Idi, Ugan, alap ve Bayat rih boyunca Trklerin hayatnda tanr, merkez gibi kelimeler de telaffuz edilmitir. bir neme sahip olmutur. Trkler, her zaman yce tanr anlayn ne karmlardr.
(Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 105.)

Dou Asya dinlerinden bir dieri de Zerdtlktr. Ari rktan olan eski ranllar, Zerdtl

21 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 407. 22 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 222, 223. 23 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, s. 65; Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 463. 24 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, s. 57; Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 103.

100

DNLERDE NAN

kabul etmeden nce kendileriyle ayn rktan olan Hindularla ayn inanc paylayorlard. Zerdt, ranllara tek tanr esasna dayal bir din retti. Zerdtn getirdii anlaya gre tanr yce ve bir olup maddi bir yapya sahip deildir. Ahura Mazdah, merhametli, her eyi bilen, her yerde hazr olan ve deimeyendir.25 Sonraki dnem Avesta yazlarnda, iyi olan eylerin Ahura Mazdah, kt olan eylerin ise eytani kuvvet olan Ehrimen, dier adyla Angra- Mainyu tarafndan yaratld belirtilmektedir. Ehrimen, emrindeki er kuvvetlerle evreni kaplamtr. Bu anlamda iyilik tanrs ile ktlk tanrs arasnda amansz bir sava srmektedir. Bu savan sonunda Ahura Mazdah galip gelecek ve evren nurla dolacaktr.26 Bu ikili tanr anlayna dualizm (seneviyye) denir.27

ZMLEYELM
Aadaki tabloyu zmleyiniz.

intoizm

Hinduizm
Monoteizm Politeizm Panteizm

2. Peygamber ve Din Kurucusu nanc nsanlarn inandklar dinlerin kayna ya vahye ya da insan dncesine dayanmaktadr. Vahiy kaynakl dinlerde Allah, insanlardan setii peygamberlerle dini insanlara ulatrmtr. Baz insanlarn dnceleri de zaman iinde din bir ekil kazanm ve insanlar tarafndan benimsenmitir. nsan kaynakl bu dinlere beer dinler denir ve isimlerini kurucularndan alr. Beer dinler, kurucusu saylan kiilerin grleriyle ekillenmitir. Bu dinlerden ounun kurucusu bilinmekle birlikte Hinduizm, intoizm ve ilkel kabile dinlerinin din kurucular bilinmemektedir. Vahye dayal dinlerin kayna Allahtr. Peygamberler Allahtan aldklar vahyi kendi grlerini katmadan insanlara tebli ederler. Onlar, dinin nasl yaanaca konusunda insanlara rnek olmulardr. Bu ynyle beer dinlerin kurucusu saylan insanlarla peygamberlerin konumlar farkldr. Peygamber inanc, slamn iman esaslarndandr. Kuranda, Mslmanlarn btn peygamberlere iman ettii aka vurgulanr. Bakara suresinin 285. ayetinde konuyla ilgili olarak yle buyrulur: Peygamber, Rabbi tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de (iman ettiler). Her biri Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. Allahn
25 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 2, s. 472. 26 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s.121- 123. 27 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, s. 81.

Budizm

Sihizm

Caynizm

Konfyanizm

Taoizm

Zerdtlk

Kabile Dinleri

Eski Trk nanlar

101

5.NTE
peygamberlerinden hibiri arasnda ayrm yapmayz. ittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affna sndk! Dn sanadr. dediler. Mslmanlar, Yahudi ve Hristiyanlarn yapt gibi peygamberler arasnda ayrm yapmazlar. Her bir peygamberin Allah katnda dier insanlardan daha deerli olduklarna inanrlar. Ne Yahudilerin peygamberlere byk gnah isnat etmelerini28 ne de Hristiyanlarn Hz. say tanrlatrmalarn29 kabul ederler. Hz. sa, dier insanlar gibi Allahn bir kulu, dier peygamberler gibi de Allahn bir elisidir. Nitekim Kuran- Kerimde bu husus yle aklanr: sa yle dedi: Ben Allahn kuluyum. O bana kitab verdi ve beni peygamber yapt.30 Yahudilerin kutsal kitaplarnda inan esaslar belirtilmemitir. Bununla birlikte onlar da peygamberlere iman ederler. Fakat Hz. sa ve Hz. Muhammedi peygamber olarak kabul etmezler. Hristiyanlarn kutsal kitaplarnda da peygamberlere iman konusunda belirleyici bir ifade bulunmaz. Bu nedenle Hristiyan olmak iin peygamberlere iman zorunlu deildir. Bununla birlikte onlar Yahudi peygamberleri kabul ederler. Hristiyanlar Hz. Muhammedi peygamber olarak kabul etmezler. Ayrca Hz. sa da onlara gre bir peygamber olmayp teslisi oluturan unsurlardan Tanrnn olu konumundadr. Bu brahim dinin dnda, M 6. yzylda randa ortaya kan Zerdtlkte de peygamberlik inanc bulunur. Zerdtn bir peygamber olduuna inanlr. Tanr Ehrimen ona Avesta isimli kitab indirmitir.

2.1. Hz. Musa Hz. Musa, Yahudilere gre en byk peyTARTIALIM gamberdir. Onun bu neminden dolay Yahudiliin bir ad da Museviliktir. Kabul edilen Bat lkelerinde yazlan kitaplarn anlaya gre Hz. Musa, M 1250li yllarda bazlarnda Hinduizm ve Budizm gibi yaam olup Levi kavmindendir. Tevrata gre ifadelerin yannda Muhammedizm ifadesi de kullanlmaktadr. Sizce bu kulHz. Musa srailoullarnn Msrdaki esareti lanm doru mudur? Tartnz. srasnda domutur. Onun doduu ylda, srailoullarndan doacak bir ocuun firavunun hkimiyetini sona erdirecei kehaneti yaylmtr. Bunun zerine firavun tarafndan erkek ocuklar ldrtlmtr. Allahtan ald ilhamla Hz. Musann annesi onu bir sepet iinde Nil Nehrine brakm ve ocuk, firavun (II.Ramses)un kz tarafndan bulunarak saraya getirilmitir. Hz. Musann kz kardei, saraya gelerek ocuu emzirmesi iin bir kadn bulabileceini sylemitir. Firavunun kz, bu teklifi kabul edince ocuun z annesi saraya gelerek ocuunu emzirmitir.31 Hz. Musann ocukluk dnemiyle genlik dneminin bir ksm sarayda geti. Bu srete srailoullar Msrllar tarafndan hor grlyordu. Hz. Musa bir gn bir Msrlnn bir Yahudiyle kavga ettiini grd. Kendi rkndan olan kimsenin yardm istemesi zerine olaya karan Hz. Musa hata ile Kptiyi ldrd. Bunun zerine Msr terk ederek Midyan ( Kuranda Medyen)32da
28 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 19/30-36. 29 Yuhanna, 10/30-38; 13/3. 30 Meryem suresi, 30. ayet. 31 Kitab- Mukaddes, k,1/8-22; 2/1-7. 32 T-H suresi, 40. ayet.

102

DNLERDE NAN

bulunan bir khin (Kuranda uayp peygamber)33in yanna snd. Onun yannda uzun zaman kalan Hz. Musa, onun kzlarndan biriyle evlendi.34 Onun srlerini otlatrken Tanr onu Horepte peygamber seti ve srailoullarn Msrdan karmasn istedi.35 Harunu da ona yardmc verdi. Musa ve Harun, firavuna gelerek srailoullarn Kenan diyarna gtrmek istediklerini, bunun Allahn emri olduunu sylediler. Firavun ve onun etrafnda bulunan kimseler Hz. ARATIRINIZ Musann arsna olumsuz karlk vererek Hz. Musa ve sihirbazlar arasnonu toplum dzenini bozmakla suladlar. Fida geen mcadeleyi Kurandan ravun, Hz. Musa ve Hz. Harunu insanlarn garatrnz. znde kk drmek istiyordu. Bu nedenle onlardan mucize gstermelerini istedi. Harun (Kuranda Musa) deneini atnca ylan oldu. Bunun zerine firavun, mehur sihirbazlarn ard. Onlar da deneklerini attlar ve onlarn denekleri de ylan oldu. Fakat Harunun ylan onlarn hepsini yuttu. Sihirbazlar ve firavun bylece byk bir yenilgiye urad. Firavun ve yanndakiler inatlarna devam ederek onlara izin vermedi. Daha sonra Hz. Musann bahsettii baz felaketlerin meydana gelmesiyle firavun, Hz. Musann srailoullarn gtrmesine izin verdi. Hz. Musa bakanlnda srailoullar giderlerken firavun, grnden dnerek onlar takip etmeye koyuldu. Onlar mucizevi olarak Kzldenizden geiyorlard ki firavun da askerleriyle onlar takip etti. Fakat Kzldenizin eski eklini almasyla firavun ve ordusu bouldu. 36 Hz. Musa, srailoullarn firavunun zulmnden kurtararak Filistin (Kenan) blgesine getirdi. Orada srailoullarnn zgr bir toplum olarak dinlerini yaamalarn salad. Fakat KARILATIRALIM Kurann beyanna gre Hz. Musa, kavmi Yahudi inancna gre tarafndan devaml zor durumda brakld. O, Hz. Musa btn peygamberlerden stndr. Sina Danda Rabbinden vahiy ald srada Onun dndaki peygamberlerin tamam sakavmi Samiri adl kiinin yapt puta tapndece bir eitici ve mrittir. Oysa Hz. Musa, maya balad.37 ideal bir ynetici, hkim ve peygamberliin btn zelliklerine sahip olan bir peygamYahudilere gre Hz. Musann getirdii din berdir. Onlara gre dier peygamberler, yalnesh olmamtr. Kendinden sonra srailoullanzca Allahn diledii zaman vahiy alabilirrndan gelen peygamberler ona gelen dine herler. Hz. Musa ise Rabbiyle her istediinde hangi bir ey eklemeksizin veya ondan bir ey iletiim kurma ve onunla konuabilme nikarmakszn onun dinine uymulardr. Onlateliklerine sahiptir. Yahudiler Hz. Musann ra gre esasnda Allah, Hz. Musann dininin ok sayda insann onun mucizelerini grdnda bir din gndermemitir. Sonu olarak mesi sebebiyle bu konuda da dier peygamberlerden stn olduuna inanrlar Yahudilere gre Allah, dini insanla Hz. Musa kanalyla retmitir. Kendinden nce gelenler Yukardaki peygamber anlay ile slamn onu mjdelerken sonra gelenler ise ona gelen peygamber anlayn karlatrnz. dini tebli etmilerdir.38
33 Kasas suresi, 25. ayet. 34 Kitab- Mukaddes, k, 2/11-17. 35 Kitab- Mukaddes, k, 3/1-13. 36 Kitab- Mukaddes, k, 7/9-12; 12/12-14; 14/21-31. 37 T-H suresi, 85,86. ayetler. 38 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 237- 238; Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.71,72.

103

5.NTE

LAH DNLERE GRE HZ. MUSA YAHUDLKTE - Peygamberdir. - Kendisine kitap verilmitir. - Ona gelen dinin asl hi bozulmamtr. HRSTYANLIKTA - Peygamberdir. - Kendisine kitap verilmitir. - Ona gelen din neshedilmitir. SLAMDA - Peygamberdir. - Kendisine kitap verilmitir. - Ona gelen dinin asl bozularak neshedilmitir.

2.2. Hz. sa Hz. sa, miladi takvimin balarnda, Filistinin Nasara kasabasnda, Yahudi soyuna mensup olarak dodu. Kuran ve ncillere gre Hz. sann doumu babasz olarak gerekleti. ncile gre Meryem bu srada Yusuf ile nianl olup Hz. sann mucizevi ekilde doumu Allah tarafndan kendisine bildirilmi ve o da hanmna sahip kmtr.39 Yahudiler, Hz. sann babasz olarak dnyaya gelmesini kabul etmediler ve Meryemi iffetsizlikle itham ettiler. Hz. sann beikte iken konumas gibi mucizeleri de onlarn grlerini deitirmedi.40 Hz. sann ocukluk ve genlik dnemleriyle ilgili ncilde ve Kuranda fazla bilgi yoktur. Hristiyanlar, Hz. sann akrabas vaftizci Yahya (Yahya Peygamber) tarafndan vaftiz edilerek otuzlu yalarda teblie baladn kabul etmektedir. Hz. sann tebli faaliyetleri, o gnk otoriteleri rahatsz etmitir. zellikle Yahudi din adamlar, onun din anlayndan ve mevcut Yahudilie yapt eletirilerden byk bir rahatszlk duymulardr. Onu engellemek amacyla bal bulunduklar Roma idaresine onu ikyet etmilerdir. Bu srete Hz. sa ve ona tabi olanlar (havariler) gizli tebli yapyorlard. Hristiyanla gre havarilerden biri olan Yahuda kariyot, Hz. saya ihanet ederek onlarn yerlerini Romal idarecilere bildirmitir. kariyot, Yahudi din adamlarn Hz. sa ve arkadalarnn saklandklar yere gtrerek Hz. sann Romal askerlerce yakalanmasn salamtr. Hz. sa yarglanm ve Romal Vali Pilatus, Yahudi din adamlarnn srar sonucu onu cezalandrmtr. Hristiyan inancna gre Hz. sa, Kudste armha gerilerek ldrlm ve akama doru gmlmtr. Tanrnn iradesiyle pazar sabah dirilmi ve krk gn havarilerin arasnda yaamtr. Daha sonra ge ykselerek baba olarak isimlendirdii Tanrnn sana oturmu ve Hristiyan cemaati korumas iin kutsal ruhu onlara gndermitir.41 Hristiyanlara gre Hz. sa, doumu ve hayatndaki olaanst baz durumlardan dolay dier insanlardan farkldr. O, Allahn olu konumunda bir tanrdr. O, bir peygamber deildir. Hristiyanln bugnk ekliyle olumasnda barol oynayan Pavlus ise bir peygamber konumundadr. nk onun, tanr sadan vahiy aldna inanlr.42
39 Luka,1/26-38; Luka 2/21-40. 40 Meryem suresi, 27-29. ayetler. 41 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.3. 42 Resullerin leri, 26/13-18.

Hz. sa ve Hz. Meryem figr (Ayasofya/stanbul)

104

DNLERDE NAN

slam, Hz. sann doumu ve tabiat konusunda Hristiyanlarn grlerini kabul etmez. slama gre onun babasz olarak dnyaya gelmesi Hz. demin babasz ve annesiz olarak domasna benzer. Bu husus Kuran- Kerimde yle aklanr:

OKUYALIM DNELM Hz. Muhammed, Mslmanlar kendisine insanst zellikler atfetmeme konusunda uyarmtr. Sahabelerin kendisini ar vmesi karsnda yle buyurmutur: Hristiyanlarn Meryem olu say ar surette vdkleri gibi sakn sizler de beni vmede ar gitmeyiniz. phesiz ki ben ancak bir kulum. Onun iin bana Allahn kulu ve elisi deyiniz.

lar bakmndan) sann durumu, demin durumu gibidir. Onu topraktan yaratt. Sonra ona Ol! dedi. O da hemen oluverdi.43

phesiz Allah katnda (yaratl -

Mslmanlar Hz. sann babasz olarak Hz. (Buhari, Enbiy, 50.) Meryemden dnyaya gelmesi konusunda HrisHz. Muhammed bu uyarsyla hangi tiyanlarla hemfikirdirler. Fakat Hristiyanlarn mesajlar vermitir? Dnnz. ona olan sevgilerinin arl sebebiyle onu tanr olarak grmelerini reddederler. slam, Allahn dnda hibir varl tanr olarak kabul etmez ve bu anlay (irk), en byk gnah olarak kabul eder. Hz. Muhammed, Hristiyanlarn iine dt tehlike konusunda Mslmanlar uyarmtr. LAH DNLERE GRE HZ. SA
YAHUDLKTE - O, gnahkr bir kadnn ocuudur. - O, peygamber deildir. HRSTYANLIKTA - O, babasz olarak Meryemden domutur. - O, peygamber deildir. - Allah ona tanrsallk vermitir. - O, ncil yazarlarna vahyetmitir. SLAMDA - O, babasz olarak Meryemden domutur. - O, bir kul ve peygamberdir. - Ona ncil adl kitap vahyolunmu olup kitabn asl bozulmutur.

2.3. Hz. Muhammed Hz. Muhammed, Allahn gnderdii son peygamberdir. 571 ylnda Mekkede dnyaya gelen Hz. Muhammed, kk yata yetim ve ksz kalmtr. Onun bakmn nce dedesi Abdlmuttalip, onun vefatyla amcas Ebu Talip stlenmitir. Genliinde amcasyla birlikte ticaretle megul olmutur. Hz. Muhammed, ocukluundan itibaren, gzel ahlak ile toplumun beenisini kazanmtr. Onu takdir eden Mekkeliler, Muhammedl- Emin (Gvenilir Muhammed) sfatn kendisine layk grmlerdir. Hz. Peygamber; yalan, aldatma, insanlara zulm gibi huy ve davranlardan uzak durmu ve putlara tapmamtr. Hz. Muhammed, yirmi be yanda Hz. Hatice ile evlenmi ve ticaretle uramtr. Mekke toplumunun irk anlay ve kt davranlar onu her zaman rahatsz etmitir. Krk yana ulatnda ilk vahyi alm ve evresindeki insanlar slama davet etmitir. Bu davet karsnda Mekkenin
43 l-i mrn suresi, 59. ayet.

105

5.NTE
ileri gelenleri sert tepki gstermiler ve onu NOT EDELM davetinden vazgeirmeye almlardr. Bu Peygamberimizin kul ve eli abalar onun tebliini engelleyememitir. Ona olduu en gzel ekilde kelimeiinanan insanlarn oalmas sebebiyle de onu ehadette yle ifade edilmitir: ldrmeye karar vermilerdir. Bunun zeriTanklk ederim ki Allahtan baka ne Hz. Muhammed, iman edenlerle birlikte ilah yoktur ve yine tanklk ederim ki 622de Medineye hicret etmitir. slam dini Muhammed onun kulu ve elisidir. Medinede hzla yaylmtr. Peygamberimiz vefat ettii zaman Arap Yarmadasnn byk ounluu Mslman olmutu. Kuran- Kerim, Hz. Muhammedin insanst bir varlk olmadn ifade eder. Onu dier insanlardan ayran en nemli yn, Allahtan vahiy almasdr. Konuyla ilgili bir ayette, De ki: Ben yalnzca sizin gibi bir beerim. (u var ki) bana, ilahnzn, tek bir ilah olduu vahyolunuyor.44 buyrulur. Hz. Muhammed, tm insanla gnderilen bir peygamberdir. Bu nedenle o, insanla evrensel mesajlar getirmitir. Nitekim Kuran- Kerimde, Biz, seni ancak btn insanlara mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik. Fakat insanlarn ou bilmezler.45 buyrularak onun tm insanln peygamberi olduunu vurgulanmtr. O, Hz. demden balayan peygamberler silsilesinin son halkasdr. Cenab- Allah, Ahzb suresinin 40. ayetinde onun son peygamber olduunu aka vurgulamtr. Muhammed sizden herhangi birinin babas deil; fakat Allahn elisi ve peygamberlerin sonuncusudur. Ondan sonra baka bir peygamber ve Kurandan sonra baka bir kitap gelmeyecektir. Kuran, insanlk tarihinde orijinalliini koruyabilen yegne ilah kitaptr.

LAH DNLERE GRE HZ. MUHAMMED YAHUDLKTE - Onu peygamber olarak kabul etmezler. HRSTYANLIKTA - Onu peygamber olarak kabul etmezler.
SLAMDA - O, insanlara gnderilmi son peygamberdir. - Ona vahyolan Kuran gnmze asl bozulmadan gelebilen tek kitaptr. - O, btn insanlk iin rnek bir ahsiyettir.

2.4. Buda, Nanak, Parsva ve Mahavira Budizmin kurucusu olan Buda, M (563-483) tarihleri arasnda bugn Kuzey Hindistanla Nepal snrlar arasnda bulunan bir blgede yaamtr. Buda aydnlanm anlamna gelir. Soylu bir aileye mensup olan Budann asl ad Siddharta (baarl/gayesine ulam), aile lakab ise Gautamadr. Budann hayat ile ilgili bilgiler, kendisinden sonraki dnemlerde olumutur. Rivayete gre Budann annesi Maya, Budann doumundan nce bir rya grm ve bu ryada ona doacak olan olan ocuunun ileride mehur bir mrit olaca bildirilmitir.46 O, doar domaz yedi adm atar ve etrafna glckler saar. Yerdeki ve gkteki btn cisimler onun doumundan haberdar
44 Kehf suresi, 110. ayet. 45 Sebe suresi, 28. ayet. 46 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 160.

106

DNLERDE NAN

olur.47 Budann genlik yllar, sarayda halktan uzak olarak mutluluk iinde gemitir. Ancak gnn birinde saray dna km ve tank olduu drt durum, onun hayatnda kkl bir deiime sebep olmutur. Beli bklm bir ihtiyar, aclar iinde kvranan bir hasta, bir dilenci ve len bir kiiyi grnce btn neesini kaybetmi ve hayatn bo olduunu dnmtr. nce hayatn gaye ve anlamn renmek iin Hindu din adamlar olan Brahmanlara mracaat etmitir. Fakat onlardan rendii bilgilerden tatmin olmayan Buda, bir ormanda inzivaya ekilmitir. Ormanda zerinde bulunan mcevherleri karp hizmetisine vermi ve onu at ile geri gndermitir. Salarn kknden keserek suya atmtr. Alt yl boyunca hayatn anlamn renmeye alm ve sk bir zht hayat yaamtr. Daha sonra bu derece ar zht hayat yaamann doru olmad kanaatine vararak bu hayat Budist bir rahip brakmtr. Bundan sonra hayatn gaye ve anlamn aramak iin baka yollar aramtr. Kendini tefekkre vermi, uzun zaman hi ayrlmadan bodhi denilen bir incir aacnn altnda derin dncelere dalmtr. Sonunda orada aydnlanm ve kendisine aydnlanm anlamna gelen Buda sfat verilmitir. Buda, yedi yllk bir araytan sonra hakikate ulamtr. Buda, bu aydnlanmadan sonra ulat hakikatleri baka insanlara da anlatmtr. Krk be yllk bir tebli faaliyetinin ardndan M 483 ylnda vefat etmitir. Buda ile ayn asrda yaayan Mahavira, Caynizmin kurucusu kabul edilir. Asl ad Vardhamana (mutlu) olup M 6. yzylda Hindistann Bihar eyaletinde domutur. Anne ve babasnn lmnden sonra, otuz yanda ailesini terk ederek kendini zht ve riyazete vermitir. On yl sren sk bir riyazetle aydnlanmtr. Bundan sonra ona Cina (Fatih) veya Mahavira (Byk Kahraman) unvan verilmitir. O, mrnn kalan ksmn, kefettii hakikatleri ve kendisinden nceki yirmi Tirthankarann rettiklerini yeniden yorumlayarak halka anlatmakla geirmitir. O, Parsvann din kurallarna bal olarak yaamakla birlikte onun retilerini yenileyip gelitirmitir.48Asketizmi (ilecilik) hayatnn bir paras hline getiren Mahavira, M 470li yllarda aralksz oru sonucunda lmtr.

BLG KUTUSU Parsva, M 8. yzylda yaam olup hakknda fazla bilgi mevcut deildir. Hindistana bal Benareste domutur. Hayat hikyesi Buda ve Mahavira ile benzerlik gsterir. Her de Katriya (Prensler ve Savalar) kastndandr. ile iinde yaamay bir hayat felsefesi hline getiren Parsva, bu yaant sonucunda aydnlanm ve rendiklerini insanlara anlatmaya balamtr. Caynizmde 24 tane Tirthankara (Yol Gsteren) vardr. Bunlarn yirmi ncs Parsvadr.
(Dinler Tarihi, Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, s. 107.)

47 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 309. 48 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 358, 359; Dinler Tarihi Szc, Mircea Eliade, s. 74.

107

5.NTE
Nanak da Buda ve Mahavira gibi Hint Ktasnda yaam bir din kurucusudur. Nanak, 1469da Pakistan snrlar ierisinde bulunan Lahor yaknlarndaki Talvandi kynde dodu. O, Hindu bir aileden olup yksek bir kasta sahipti. ocukluk dnemiyle genlik dneminin bir ksm bu kyde geti. ocukluunda geleneksel Hindu eitimi ald. Kynde evlendi ve iki ocuk sahibi oldu. Bir mddet sonra kyden ayrlarak Sultanbur ehrine gitti. Burada Mslman bir idarecinin yannda alt. Nanak, ounluu Hindulardan oluan Hindistanda, slamn insanlar zerinde etkili olduu bir dnemde yaad. Dolaysyla hem Hindu hem de slami gelenekten etkilendi. Nanak, bo zamanlarnda inzivaya ekilerek derin dncelere dalard. Rivayete gre gnn birinde, yaratc, korku ve dmanlktan uzak, domam, zat ile var olan Tanry idrak etti. Bu gerei insanlara anlatmak ihtiyacn hissederek yaad ehri terk etti. eitli yerleri gezerek tek ve gerek olan Tanr hakkndaki grlerini insanlara anlatt. Vaazlaryla mehur oldu. Nanakn Hinduizm ve slamiyeti sentezleyen fikirlerinden Sihizm adl yeni bir din olutu. Nanak, Mekkenin de aralarnda bulunduu dinlerce mukaddes kabul edilen meknlar gezdi. Hindu ve Mslmanlarla tartmalara girdi. Gezdii yerlerde grd dine dayal atma ve savalardan ok rahatszlk duyarak insanlar arasnda bar ve kardelii ne kard. Nanak, Kartapur adl kyde 1539da vefat etti.49 2.5. Konfys, Lao-Tzu, Zerdt Konfys, Konfyanizmin kurucusu olup M 551de, inde Lu eyaletinin Tsou ehrinde dnyaya geldi. O, Kung Fu-Tzu (stat veya filozof Kung) olarak anlmtr. NOT EDELM Konfysn yaad dnemde toplumda Konfys kendisiyle ilgili u i atmalar bulunmaktayd. O, insanlar arasnbilgileri vermitir: da bara byk nem veriyor, toplumda bar 15 yanda kendimi renmeye verdim. tesis etmenin eitimden getiine inanyordu. 30 yanda irademe sahip olabildim. Bundan dolay gen yalarndan itibaren ken 40 yanda phelerden uzaklatm. dini eitime verdi. Konfys, gemiten gelen 50 yanda gn emrini rendim. bilge insanlarn syledii hikmet dolu szlerin, 60 yanda sezi yoluyla her eyi kavradm. 70 yanda doru olan eylere zarar vertoplum bar iin ok nemli olduuna inanmeden kalbimin isteklerini yerine getireyordu. Bundan dolay rencilerine geleneksel bildim. bilgileri retti. Toplumda bulunan kargaann sona ermesi iin devlet idaresinde bulunan kimselerin bu bilgilere sahip olmalar gerektiini 108
(Konfys, Konumalar, s. 21.)

Guru Nanakn temsil resmi

49 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 373, 374; Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Ekrem Sarkolu, s. 181.

DNLERDE NAN

dnyordu. Konfys, bu nedenle uzun yllar pek ok ehirde saraydan saraya gezerek bu dncelerini yneticilere anlatt. Bir eitimci olarak Konfys ok baarl olmutur. rencilerini politikaya hazrlayan Konfys, onlar edebiyat, tarih, felsefe ve ahlak eitimi almaya tevik etmitir. Onun ideali, erdemli insanlardan meydana gelen erdemli bir toplum oluturmakt. Fakat hayat boyunca bu zelliklere sahip bir toplum oluturma imkn bulamad. Ona gre ideal bir insan; akll, cesur, nazik olup cemiyet ilkelerine bal; hrsl olmayan, mtevaz bir kimsedir. Konfys, M 478 ylnda vefat etmitir.50 in filozoflarndan biri olan Lao-Tzu, M 604te Honan eyaletine bal kk bir kyde domutur. Gerek ad Li Tandr. Lao-Tzu; ihtiyar bilgin, filozof veya yal stat gibi anlamlara gelmekte olup ona Konfysn heykeli sonradan verilmi bir sfattr. mparatorluk saraynda ariv memuru ve tarihi olarak almtr. ocuk ve torun sahibi olan Lao, saray hayatndan ve devlet ilerinden bkarak mnzevi bir hayat yaamaya balamtr. Bu amala bir dan yamacnda bulunan bir kulbeye yerleerek yllarca burada yaam ve Tao-Te King (Doru Yol Kitab) adl BLG KUTUSU bir kitap yazmtr. Lao, seksen yalarnda Lao-Tzuya gre insanda asl bu kulbeden ayrlarak bat tarafna gitmi ve olan iyiliktir. Ktlk insana Hotan denilen yerde lmtr. sonradan arz olur. Ona gre ktln sebebi arzu, ihtiras Zerdt, M 6. yzylda ortaya kan ve g gibi etkenlerdir. Lao, Zerdtlk dininin peygamberi kabul edilmistik bir yaklamla isel yaanty ne karr. Ona gre ne kadar fazla hareketsiz mektedir. Onun hangi yllar arasnda yaabir hayat yaarsak o derece ktlklerden d kesin olarak bilinmemektedir. Avesta uzaklam oluruz. Onun fikir sisteminin ve Yunan kaynaklarndaki bilgilerden onun merkezinde Tao bulunmaktadr. Her eyin randa yaad anlalmaktadr. O, soylu bir kayna olan Taoyu hissederek ona uygun yaamak gerekir. ailenin nc ocuudur. Zerdtn yaaLao da Konfys gibi ncekilerden devd dnemde halk, ok tanrl bir din anlaralnan bilgilere nem verir. Fakat toplum yna sahipti. Mecusi kaynaklarna gre okonusunda grleri farkldr. Konfys cukluundan itibaren srekli bir aray iinerdemli bir toplum oluturmak iin gayret de olan Zerdt, yirmi yandan itibaren sk gsterir ve hkmdarlar bu dorultuda eitmeye alr. Laoya gre ise bir hkmdar sk ssz ve dalk yerlere giderek tefekkre ne kadar az hareket ederse ynetimi o kadar dalmtr. Zerdtlk inancna gre Zerdt, mkemmel olur. Hkmdar, i yapmamas otuz yana geldiinde, vahiy melei Behsayesinde devletini mkemmel bir ekilde men kendisine grnmtr. Bu karlamaynetebilir. (Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 401- 403.) da ilk vahyi alan Zerdtn ruhu, Behmen tarafndan Ahura Mazdaha gtrlmtr.
50 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 383, 384.

109

5.NTE
Bu ruhsal ykselme srasnda kendisine, feritehler (melekler) sayg gstermilerdir. Daha sonra Ahura Mazdahn huzuruna kan Zerdt Hayr Dininin hkmlerini renmitir. Ahura Mazdah evrendeki hareketlerden bahsetmi ve ona cennet ve cehennemi gstermitir. Ahura Mazdah, melekler tarafndan gs yarlp temizlenen Zerdt gerei aklayp yaymakla grevlendirmitir. Zerdt, ruhsal ykselme sonrasnda tebli faaliyetlerine balam; fakat baarl olamamtr. Halk kendisine tepki gstermi, onlar tek tanrya inanmaya armasndan bir netice alamad iin lkenin kuzey blgesine g etmitir. Zerdt, burada bulunan Kral Vitaspann bu yeni dini kabul etmesiyle inand hakikat insanlara rahata anlatabilmitir. Fakat bir savata komu lkelerden biri Vitaspay yenmi ve bu savata Zerdt lmtr.51 Zerdtn getirdii ilkeler onun takipileri tarafndan zamanla yozlatrlmtr.

3. Ahiret nanc lk insandan itibaren insanolu sonsuzluk dncesine sahip olmutur. lmszlk dncesi insanlarn byk ounluu tarafndan kabul edilmektedir.52 lmszl en iyi ifade eden kavram, bu dnyadan sonra sonsuz bir yaant anlamna gelen ahiret kavramdr. Dinlerin byk ounluunda, insanlarn dnyada iledii ameller sebebiyle hesaba ekilecei ve amellerinin karln grecei inanc vardr. Yaplan aratrmalar sonucunda hemen BLG KUTUSU hemen btn kltr ve dinlerde ahiret inanAhiret, szlkte son, sonra olan ve son gn anlamlarna gelir. cnn bulunduu ortaya kmtr. Bununla Terim olarak ise srafilin Allahn birlikte ahiret inancnn mahiyeti, btn klemriyle, kyametin kopmas iin tr ve dinlerde ayn deildir. Her eyden nce sra ilk defa flemesiyle balayacak olan sonsuz hayata denir. ahiret, insann duyu organlaryla alglayabi(Heyet, lmihal, C 1, s. 117.) lecei bir muhtevaya sahip deildir. Bu konu hakknda pek ok gr ileri srlmtr. Aristo, Platon, bn-i Sina, Farabi ve Descartes (Dekart) gibi filozoflara gre lm sonrasnda insann ruhu ebedlie ulaacaktr. nsann bedeni yok olacak; fakat sonsuz olan ruh yaamaya devam edecektir. Dolaysyla sonsuz hayat, insan ruhu iin geerlidir.53 brahim dinlerde ahiret inancnn temelinde, baka bir dnyada bedenen yeniden dirilme anlay bulunur. Yahudiliin kutsal kitabnda ahiretle ilgili az da olsa bilgi vardr. Fakat ahirete iman konusunda ak ve net bir bilgi bulunmamaktadr. Sonraki dnemde slamiyet ve Hristiyanlktan etkilenen Yahudi bilgin Musa bin Meymun (Meymonides), on maddelik iman esaslarn oluturmutur. Bu maddelerin sonuncusu, Tanrnn bildii bir zamanda, lmden sonra dirilme gerekleecektir. eklindedir. Ahiretle ilgili iman esasn Ortodoks Yahudiler kabul ederken kutsal kitaptan baka bir kaynak kabul etmeyen Sadukiler ise ahiret inancn reddetmektedir. Yahudi din bilginleri olan rabbilere gre ahirete inanmayanlar kfirdir.54
51 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 508, 509; Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 119, 120. 52 Turan Ko, lmszlk Dncesi, s. 3. 53 Turan Ko, lmszlk Dncesi, s. 27. 54 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 236, 237.

110

DNLERDE NAN

slam, ahirete iman konusuna Yahudilik ve Hristiyanlktan daha fazla yer verir. Ahiret kelimesi Kuranda pek ok yerde gemektedir.55 Ahiret gnne inanmak, slamn iman esaslar arasnda yer alr. Ahirete iman nemli kabul edildii iin pek ok ayette Allaha imanla birlikte zikredilir. Bu ayetlerin birinde yle buyrulur: Allaha ve ahiret gnne hakkyla inanp iyi iler yapanlar iin Rableri katnda mkfatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyeceklerdir.56 Peygamberimizin de konuyla ilgili pek ok hadisi bulunmaktadr. Ahiret alemi; maher, cennet ve cehennemden olumaktadr. Maher, kyamet koptuktan sonra btn insanlarn topland yerdir. Cennet mkfatlarn cehennem ise cezalarn verilecei meknlardr. slam, Yahudilik ve Hristiyanlktan farkl olaler Mezarl ve Mevln Trbesi (Konya) rak dnya ve ahiret arasnda bir denge kurmutur. Nitekim Kuranda konuyla ilgili yle buyrulur. Allahn sana verdii eylerde ahiret yurdunu ara. Dnyadan da nasibini unutma57 Yahudilikte dnyaya vurgu yaplrken Hristiyanlkta ise dnyann, insanlar iin bir srgn yeri olduu vurgulanr. Hint dinlerinde sonsuz hayat, bu evrenin dnda bir yerde gereklemeyecektir. Bu dinlere gre tabiat sonsuza kadar yaayacaktr. Onlarda lm sonrasnda, tenash (ruh g) anlay vardr. BLG KUTUSU Hristiyanlara gre ahiretin varl iman esaslarndandr. Hristiyanlara gre beklenen Mesih Hz. sann ikinci defa dnyaya dnyle kyamet kopacak ve ller dirilecektir. Kyametin ne zaman kopacan yalnzca baba (tanr) bilir. Baba, yeniden dirilmenin (hair) ardndan hkmetme yetkisini oul saya verecektir. (Matta 28/18) Hz. sa, insanlar arasnda adaleti saladktan sonra grevi sona erecek ve yetkiyi babaya devredecektir. yiler orada cennete, ktler cehenneme gidecektir. Mkfat ve ceza ebed olacaktr .
(Osman Cilac, Dinler Tarihi, s. 101.)

Budizm, Hinduizmin karma yasasn ve tenash anlayn kabul eder. Bu yasaya gre insann u andaki hayat nceki yaantlarndaki fiillerinin bir sonucu olduu gibi gelecekteki hayatlar da bugnk eylemlere gre ekillenecektir. Dolaysyla Budizme gre insann kaderi, insann kendi fiilleri ile belirlenir. nsann varlnn eitli bedenlerde devam etmesi (tenash) nirvanaya ulaana kadar srer. Bu yzden ama, ahireti kazanmaktan ziyade nihai kurtulu olarak kabul edilen nirvanaya ulamaktr.58 Hinduizme gre ise insan ruhunun eitli bedenlerde varolmaya devam etmesi, Brahmaya ulamak suretiyle sona erecektir. Dolaysyla Hinduizme gre yce hakikati, (Brahma) idrak etmek suretiyle ruh, en st mertebeye, mutlak huzura erimektedir.

55 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 1, s. 543,544. 56 Bakara suresi, 62. Ayet. 57 Kasas suresi, 77. ayet. 58 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 324; Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, s. 139.

111

5.NTE
Zerdtlk, ahiret inancndan oka bahseden TARTIALIM bir dindir. Zerdt, vaazlarnda sk sk yaklamakta olan hesap gnnden bahseder. ZerdtHint dinlerindeki nirvanann karllk inancna gre maherde genel sorguya e dier dinlerde ne ile ifade edilebilir? kilmeden nce ferd ruhlar hesaba ekilir. Eer Tartnz. sevaplar fazlaysa cinvat kprsn geerek vgevi denilen cennete, gnahlar ar gelirse bu kprden derek onun altnda bulunan, yalanevi denilen cehenneme gider. Sevap ve gnahlar eit olanlar ise bu ikisinin arasnda (arasatta) kalarak kyamet ve hesap gnne kadar orada bekleyecektir. 59 Konfyslkte ahiret inanc yoktur. Bir hkm gn, kyamet ve yeniden dirilme gibi kavramlara in dinlerinde pek rastlanmaz. Fakat Budizmin ine girmesiyle beraber tenash inanc gibi baz inanlar Taoizme gemitir. Caynizme gre yaadmz dnya ezel ve ebeddir. Dolaysyla pek ok dinde bulunan kyamet anlay bu dinde yoktur. Fakat bu evrenin cennet ve cehennemleri bulunmaktadr. Cennetler, tanrlarn bulunduu yerdir. Cehennemler ise yerkrenin ok altnda bulunmaktadr. Tekrar bu dnyaya gelme zahmetinden kurtulanlar ise gkler leminin zerindeki baka bir lemde bulunacaklardr.60 Sihler, kiinin fiillerinin gelecek hayattaki durumunu etkileyeceine (karma) ve ruh gne (tenash) inanrlar. Onlarn cennet ve cehennem anlay birok dinin cennet ve cehennem anlayndan farkldr. Onlara gre cennet, Tanrnn mutlak hakikati ve sevgisinde fena (yok) olmaktr. Cehennem ise bu deerden mahrum kalmaktr.61 intoizmde ruhun lmden sonra yaamaya devam ettiine inanlr. Onlara gre ldkten sonra kiinin ruhu tanrya dnr. Bu dinde ahiret inancna rastlanmaz. 3.1. Hesap Verme slamiyete gre Allah, insanlarn yaptklar her eyden haberdardr ve kyamet koptuktan sonra onlar hesaba ekecektir. Hesap sonunda iyiler mkfatlandrlacak, ktler ise cezalandrlacaktr. Konuyla ilgili bir ayette yle buyrulur: phesiz onlarn dn sadece bizedir. Sonra onlarn sorguya ekilmesi de sadece bize aittir.62 Dier bir ayette bu konu yle ifade edilmitir: Biz, kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir ekilde hakszlk edilmez. (Yaplan i) bir hardal tanesi kadar dahi olsa onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gren olarak biz (herkese) yeteriz.63 Tevratda net bir bilgi bulunmad iin baz Yahudi mezhepleri ahirete inanmamaktadr. Hristiyanlkta ise hesap verme biraz farkldr. Hristiyanlarda imann nc esas, Hz. sann insanlar hesaba ekmesiyle ilgilidir. Onlarn inancna gre oul say sana oturtan baba, kyamet gnnde insanlar hesaba ekmek zere yetkisini ona verecektir.64 Hesaba ekilme anlay Hinduizm ve Budizmde de bulunmaktadr. Hindu kutsal kitaplarnn
59 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 517, 518. 60 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s.110. 61 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 377, 378. 62 Giye suresi, 25, 26. ayetler. 63 Enbiy suresi, 47. ayet. 64 Efesoslulara Mektup 1/21, 22.

112

DNLERDE NAN

birinde, insanlarn amellerinin terazide tartlaca, iyi amel sahiplerinin dllendirilecei, kt amel sahiplerinin ise cezalandrlaca belirtilmektedir. Fakat bu ceza ve mkfat geicidir. Budistlerde de olgunlua ulaamam, dnyevi arzu ve ihtiraslarnn esiri olmu kiileri ldkten sonra amellerine gre Hindu lm tanrs Yama yarglayacaktr. Zerdtle gre ise kyamet koptuktan sonra hair balayacak ve insanlar dnyadaki bedenleriyle dirileceklerdir. Tanr Ahura Mazdah yanna Mehdi Saoyant alarak ilah mahkemeyi kuracaktr. Adaletli bir ekilde iyilerle ktler birbirinden ayrlacak ve iyiler cennete, ktler cehenneme girecektir. Fakat cehennemde ceza arnmak iin olup bir sre sonra onlar da cennete girecekler ve buradaki hayat sonsuz olacaktr.65

3.2. Ceza ve Mkfat slama gre insanlar dnyada iledikleri ameller dorultusunda ahiret leminde hesaba ekilecektir. Kyamet koptuktan sonra maher hayat balayacak ve Allah adaletli bir hesaptan sonra insanlar iman ve amelleri dorultusunda cennet veya cehenneme koyacaktr. Konuyla ilgili olarak Mminn suresinin 102 ve 103. ayetlerinde yle buyrulur: Artk kimlerin (sevap) tartlar ar basarsa ite bunlar kurtulua erenlerdir. Kimlerin de tartlar hafif gelirse artk bunlar da kendilerine yazk etmilerdir; (nk onlar) ebed cehennemdedirler. BLG KUTUSU slam ve Hristiyanln ahiret anlaylar u noktalarda ortaktr: Kyametin kopmas. llerin bir sr sesiyle kalkmas. Cismani hair. Hesap. Kabir hayat. Cennet- Cehennem kavramlar.

(Suat Yldrm, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, s. 142.)

Yahudiliin kutsal kitab Tevratta ahirete imanla ilgili kesin bir emir bulunmamakla birlikte Yahudi din adamlarna gre ahirete inanmayan kfir olur ve ebed cehennemde kalr. Bu dnyada iyi ameller ileyerek len ise cennete gider. Din inan esaslarn inkr etmedii hlde gnahkr olarak len ise cehenneme girer ve burada en fazla on iki ay kalr. Bu anlaya Kuran- Kerimde yle deinilmitir. Bize ate, sadece belirli gnlerde dokunacaktr66 Hristiyanlarn ahiret anlayna gre kii, dnyadaki amellerinin karln lr lmez grmeye balar. yi insan mezarda rahat ederken kt olan ise azap eker.67 Kyamet sonrasnda ise iyiler sonsuza kadar cennette kalmay hak ederler.68 Asl byk dl elde edenler ise cennette Allah grrler.69 Kt insanlar ise eytan ve yandalar iin hazrlanan cehennemde sonsuza kadar kalacaklardr.70 Hinduizm ve Budizmde ceza ve mkfat anlay dier dinlerden farkldr. Onlara gre evren sonsuz olup insanlar amelleri dorultusunda mkfat veya ceza grrler. Kt fiil ileyenler ldklerinde kt varlklarn bedenlerinde varlklarn srdrrken (reenkarnasyon) iyi fiil ileyenler gzel bedenlerde varlklarn srdrrler ve bu durum nirvanaya ulancaya kadar srer.
65 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, s. 126. 66 l-i mrn suresi, 24. ayet. 67 Luka, 16/19-31. 68 Matta 25/46. 69 Matta 5/8. 70 Markos 3/29.

113

5.NTE
Zerdtln mkfat ve ceza anlay ilah dinlere yakndr. Onlara gre hair olayndan sonra insanlar hesaba ekilecek ve iyi olanlar cennete, kt olanlar ise cehenneme gideceklerdir. Cennettekiler pek ok nimetin iinde mutlu olurken cehennemdekiler azap ekecekler.71 3.3. Ahiret nancnn Yaptrm Gc Dinlerin ounda ahiret lemi sonsuzluu ifade eder. nsanlarn bu sonsuz hayatta mutlu veya mutsuz olmas, dnya hayatndaki eylemlerle ilikilendirilir. Din anlaylara gre lmeden nce inandklar deerler dorultusunda gzel iler yapanlar, YORUMLAYALIM esiz mkfatlarla dllendirilir. nansz veya phesiz ki, ahirete inankt fiiller ileyen kimseler ise bitmeyen azap ve mayanlarn ilerini kendilestraba urarlar. Btn dinler insanlarn bu dnrine ssl gsterdik; o yzden bocalar dururlar. yada gzel ahlaki deerlere sahip olarak yaa(Neml suresi, 4. ayet.) malarn ister. Dinler, zellikle slam dini, gzel eylemlerde bulunmakla Allaha ve ahirete iman Yukardaki ayeti, ahirete imann insann arasnda kopmaz bir iliki kurar. Bir ayette koeylemleri zerindeki yaptrm asndan nuyla ilgili olarak Rabbimiz, Onlar, Allaha yorumlaynz. ve ahiret gnne inanrlar; iyilii emreder, ktlkten sakndrrlar; hayrl ilerde kouurlar. te bunlar iyi insanlardandr.72 buyurarak Allaha ve ahirete inananlarn gzel fiillerde bulunurken kt davranlardan uzak durduklarn ifade etmektedir. Bir baka ayette ise bu konuya yle deinilmitir: Kim de ahireti diler ve bir mmin olarak ona yarar bir aba ile alrsa ite bunlarn almalar makbuldr.73 Ahirete inananlar, geici dnya hayatndaki davranlarnn ahiretteki konumlarn belirleyecei fikrini benimserler. Dolaysyla btn dinlerin mensuplar dinlerine gnlden balanarak gzel ahlakl olmaya byk nem verirler. Ahiret inanc onlar yalan, hrszlk, zina, zulm vb. davranlardan uzak tutar. nanan insanlar zerinde bu inancn yansmalar grlr. Ahiret inanc olmayan veya zayf olan kimseler, hukuki yaptrma uramayacaklarn anladklarnda pek ok yanl davranlar ortaya koyarlar. Oysa ahiret inanc salam olan insanlar, kendilerini kimsenin grmedii yerlerde dahi yanl davranlar sergilemezler. nk onlar, her eyi gren ve fiilleri dorultusunda insanlar hesaba ekecek yaratcy devaml akllarnda ve kalplerinde bulundururlar.

4. Mehdi-Mesih nanc Mehdi ve Mesih kavramlar, ahir zamanda ortaya kp insanlar iinde bulunduklar olumsuz durumlardan kurtaracak veya bozulmu olan dinleri dzeltecek kurtarclar iin kullanlan kavramlardr. Mehdi ve Mesih tasavvuru hemen hemen tm dinlerde bulunmaktadr. Yaplan aratrmalarda insanlarn bir kurtarc beklemelerinin temelinde psikolojik, sosyolojik, din ve siyasi etkenlerin bulunduu ortaya kmtr.
71 Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dnya Dinleri, s. 125, 126. 72 l-i mrn suresi, 114. ayet. 73 sr suresi, 19. ayet.

114

DNLERDE NAN

Eski Msrllar da bir kurtarc bekliyorlard. Onlara gre kurtarc, tanr Renin gnderecei Ameni isimli bir hkmdar olacaktr.74 Eski Amerika yerlilerinden Azteklerde ms(Ekrem Sarkolu, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, takbel kurtarc, ilah bir hkmdardr. Mayas. 15,16.) larda beklenen kurtarcnn ad Kukulkandr. Her iki kavim de beklenen kurtarclarn ahir zamanda geleceine ve kendilerini dmanlarndan kurtararak ilah adaleti salayacaklarna inanyorlard. Gnmzde yaayan en eski din olan Hinduizmde beklenen kurtarc hkmdara Kalki ad verilmitir. Hindularn inancna gre kurtarc Kalki, dnyann zulmle dolduu bir dnemde gelecektir. Hint kkenli dier dinlerden biri olan Budizmde de ahir zaman kurtarcs beklenmektedir. Onlar bu kurtarcy Maitreya diye isimlendirmilerdir. Maitreya, kurtarc olarak gelecek, dnya rahmetle dolacaktr. Ayn zamanda Maitreya eksik kalm olan Budizmi tamamlayacaktr.75 Zerdtlk dininde ise beklenen mehdi, Zerdtn soyundan babasz olarak dnyaya gelecek olan Saoyanttr. Saoyant, dnyann mr NOT EDELM sona erdikten sonra zuhur edecek ve bin ylYahudilik ve Hristiyanlkta ahir lk bir almayla ktle galip gelerek tanr zaman kurtarcsna, yani mehdiye Ahura Mazdah hkim klacaktr. Mesih ismi verilir. Mesih kelimeHabeistan Hristiyanlar krallar Theodor si, branice maiah ve Aramca meiha olup Arapada Mesih olarak kullanlmtr. Bu (Teodor)un ahir zamanda kurtarc olarak kelimenin Avrupa dillerinde karl maiageri dneceine inanrlar. Moollar da Cengiz hn Yunanca karl olan christos(kristo) Hann lmeden nce halkna tekrar dnyaya kelimesidir. Kelime, ya srlm, mesh geri dneceini vadettiine inanrlar. Onlaedilmi, temizlenmi anlamlarna gelir. Bara gre Cengiz Han geri dnecek ve halkn langta bu kelime, srailoullarnn krallar inin basksndan kurtararak zgrlklerine iin kullanlrken zamanla rahipleri de iine almtr. Bu kullanmn nedeni, krallarn kavuturacaktr. Eski in kaynaklarnda da tahta geerken ve rahiplerin de tayinlerinde mehdi tasavvurunu andran kurtarc temas kutsal ya ile mesh edilmeleridir. Kutsal vardr.76 yalanma ile kiilerin kutsal bir g kazandna inanlyordu. Yahudiler beklenen kurtarcya Mesih ismini vermilerdir. Onlarn iman esaslarndan biri de ahir zamanda bir Mesihin gelmesidir.
(Ekrem Sarkolu, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, s. 15.)

BLG KUTUSU Mehdi kelimesi Arapadan tremitir. Kelimenin kk heda olup szlkte, birine yol gstermek, birini doru yola veya inanca sevk etmek anlamlarnda kullanlr. Mehdinin terim anlam ise ahir zamanda, Allah tarafndan gnderileceine ve Mslman bir dnya imparatorluu kuracana inanlan bir ahstr. Bu ahs bozulmu dini aslna dndrecek ve Mslmanlar zulmden kurtaracaktr.

nsanlar ok eski alardan beri kendilerini kurtaracak olaanst glere sahip yol gstericiler beklemilerdir. Dinlerin ounda bu kurtarcnn gkyznden inecei ve inmesinin hemen ncesinde tabiatta byk deiikliklerin olaca kabul edilmitir. Btn dinlerde mehdi, olaanst glere sahip bir hkmdar, peygamber veya Hinduizmde olduu gibi bir tanrdr.

74 Ekrem Sarkolu, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, s. 13, 14. 75 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.78. 76 Avni Doan, Mehdilik, s. 45, 46.

115

5.NTE
Tarihlerinde en grkemli dnemi Hz. Davut zamannda yaayan Yahudiler bu dnemin zlemi iindedirler. Onlara gre Hz. Davut soyundan kral olarak gelecek olan Mesih, eitli yerlere dalm Yahudileri vadedilen topraklarda toplayacaktr. Beklenen Mesih bu topraklarda tanrsal bir imparatorluk kuracaktr. Beklenen kurtarcnn dneminde Sleyman Mabedi yeniden ina edilecek ve arzmevut, cennet bahelerine dnecek, llerde akasyalar, selviler ve meyveler yetiecek, aalar devaml meyve verecektir. Hristiyanlk, Mesih inanc zerine kurulmu bir dindir. Hristiyanlar Yahudilerin bekledii Mesihin, Hz. sa olduuna inanrlar. Hristiyanla gre Hz. sa, insanln evrensel kurtuluu Mesih sann geliini gsteren temsil bir resim iin armha gerilerek lm ve sonra ge kaldrlmtr. Ahir zamanda tekrar yeryzne inerek ilah bir devlet kuracaktr. Hz. saya inananlar mutlu bir hayat yaayacaklardr. slamn iman esaslar arasnda mehdi ve Mesih inanc yoktur. Kuranda mehdi veya Mesihin gelecei konusunda ayet bulunmamaktadr. Baz hadislerde mehdi kelimesi kullanlmakla birlikte en nemli hadis limlerinden Buhari ve Mslim mehdi konusundaki rivayetleri kitaplarna almamlardr. Mslmanlar arasnda mehdi anlay ilk defa Emeviler Dneminde, Ebu Sfyann vefatndan sonra ortaya kmtr. Mslmanlar da dier dinlerde olduu gibi bir mehdi beklentisi iinde olmulardr. Onlara gre Mslmanlar birletirecek, bozulmu din anlayn yeniden ihya edecek, slam dmanlarn yok edecek bir mehdi gelecektir. Bu inanc kabul edenlere gre mehdi, Hz. Muhammedin soyundan gelecek ve onun ismini tayacaktr. Bu nedenle zaman iinde slam corafyasnda pek ok kii mehdi olduunu iddia etmitir. iilerde mehdi inanc ok nemlidir. Onlarn inancna gre bir mehdi olan on ikinci imam lmemitir. Bir gn geri dnerek Mslmanlarn bana geecektir. Mslmanlardan bir ksm, Hz. sann, kyametten nce yeryzne inerek Hz. Muhammedin getirdii din ile insanlar belli bir zaman yneteceine ve daha sonra kyametin kopacana inanmaktadr.

YORUMLAYALIM Mslmanlar arasnda ilk defa mehdilik anlay niin Emeviler Dneminde ortaya kmtr?

116

DNLERDE NAN
5. Kutsal Kitap nanc lkel dinler hari btn dinlerde kutsal kitap anlay vardr. Dinlerin en nemli unsuru olan kutsal kitaplar, dinlerin temelini, her tr din anlay ve uygulamada k noktasn oluturur. Dinlerin byk ounluunda tanr sz saylan kutsal kitaplar, inananlarca kutsal bir konuma sahiptir. nsanlar bu kitaplara inanr ve hayatlarn ekillendirirken bu kitaplardan byk oranda faydalanrlar. Bununla birlikte kutsal kitap inanc btn dinlerde ayn deildir. Yahudiler sadece kendi kitaplarn kabul ederler. Hristiyanlar, kendi kutsal kitaplar yannda Yahudilerin kitaplarn da benimserler. Onun nesholduuna inanrlar; fakat Kuran kabul etmezler. Mslmanlar Kuranla birlikte Yahudi ve Hristiyanlarn kitaplarn da kabul ederler. Ancak bu kitaplarn daha sonralar tahrif edildiine inanrlar.77

5.1. Dinlerde Kutsal Kitaplar ve Kaynaklar Yahudiliin kutsal kitaplar, yazl ve szl olmak zere iki ksma ayrlr. Yazl kutsal kitaplar, Trkede Ahdi Atik olarak bilinen Tanahtr. Tanah; Tora (Tevrat), Nevim (Peygamberler) ve Ketuvim (Kitaplar) blmlerinden olumaktadr. Bu kitaplardan Torann Hz. Musaya verildii kabul edilir. Tevratta, lemin yaratlndan Hz. Musann vefatna kadar meydana gelen olaylar YORUMLAYALIM ve Tanrnn Hz. Musaya gnderdii din kaMina ve Talmut, slami nunlar bulunur. Tanahn dier iki blm olan bilim dallarndan hangilerine Peygamberler ve Kitaplarda, Hz. Musadan sonbenzemektedir? raki olaylar ile dier srailoullarna indirilen Yorumlaynz. vahiyler bulunmaktadr.78 Hz. Davuta atfedilen Mezmurlar (Zebur) ise Kitaplar blmnde gemektedir. Geleneksel Yahudiler ve onlarn gnmzdeki takipileri konumunda bulunan Ortodoks Yahudiler, Tevratn Hz. Musaya indirildii ekliyle korunduu grndedir. Bunlarn dnda kalan pek ok Yahudi grubu, Tevratn zaman iinde baz deiiklilere maruz kaldn kabul ederler.79 Yahudi hahamlarnn nesilden nesile aktardklar szl rivayetlerin btnne Talmut denir. Talmut iki kitabn teekklnden meydana gelmitir. Bunlar Mina ve Minann yorumu olan Gemeradr. lk dnemlerde yazl olmayan bu eserler, kaybolmalarnn engellenmesi iin M 2. yydan sonra yazl hle getirilmitir. Tm bu kitaplarn oluYeni Ahit umundan meydana gelen Talmut bir anlamda Tanahn tefsiridir.80 Ortodoks Yahudilere gre bu iki eseri de Tanr, peygamberlerine bildirmitir. Onlarn inancna gre bu kitaplar inkr etmek kfrdr. Hristiyanlarn kutsal kitab, Ahdi Atik ve Yeni Ahitten oluur. Bu iki kitap Kitab-
Drt ncil Matta Markos Luka Yuhanna Havarilerin yirmi bir mektubu Resullerin leri Vahiy

77 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.79. 78 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.80. 79 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 222, 223. 80 Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, s.799.

117

5.NTE
Mukaddes diye de anlr. Ahdi Atik, Yahudilerin kutsal kitab olan Tanahtr. Hristiyanlar Tanah kutsal kitap olarak kabul ederler. Fakat Yeni Ahitle birlikte onun hkmnn nesholduu grn benimserler.81 Yeni Ahite ait blmlerin yazl hle getirilmesi Hz. sadan otuz yl sonra balanarak uzun bir sre sonucunda tamamlanmtr. Drt ncilden ilk ne ieriklerinin benzerlii nedeniyle Sinoptik nciller denir. 82 Hristiyan inancna gre Hz. sa, tanr kelamnn cisme brnm ekli olup bir peygamber deildir. Hz. sann yaptklar ve syledikleri, ilk nce Hz. sann arkadalar tarafndan hafzalarda tutulmu, sonraki nesillere de szl olarak aktarlmtr. Daha sonra bunlar yazlmaya balanmtr. Bu aamada yzlerce ncil nshas ortaya kmtr. Kutsal ruhun ynetimindeki din adamlar topluluu, drt ncilin de iinde bulunduu yirmi yedi ncili kabul ederek bunlarn lafz olarak deil, mana olarak vahiy kaynakl olduunu benimsemilerdir. Dier ncil nshalarn ise imha etmilerdir.

KU T

RK

-I v KER E e M M EA L

AN

Kuran- Kerim, ncil, Tevrat

Hristiyanlara gre mevcut nciller arasnda da birbirini tutmayan ifadelerin bulunmas normaldir. nk bu ncillerdeki ifadeler, Hz. saya vahyedilmi deildir. Bunlar, kutsal ruh denetiminde bulunan kiiler tarafndan yazlmtr. Her ncil yazar, kendi grdklerini ve duyduklarn yazmtr. Dolaysyla nciller arasnda birtakm farkllklarn olmas doaldr. slama gre asl bozulmam tek ilah kitap Kurandr. Bu kitap Hz. Muhammede (610- 632) yllar arasnda nazil olmutur. Kuran ayetleri bizzat Peygamberimiz zamannda yazl ve szl olarak korunmu ve bu ayetler Peygamberimizden sonra Hz. Ebu Bekir Dneminde kitap hline getirilmitir. Hz. Osman zamannda oaltlan Kuran nshalar gnmze kadar hi deimeden gelmitir. Kuran dnda hibir kitap orjinalliini tamamen koruyarak gnmze kadar gelememitir. Kuran, kendinden nceki kitaplar dorulayan ve onlar tamamlayan son ilah kitaptr.83 Allah, Kuran- Kerimde insanlarn ihtiya duyaca konulara yer vermi ve btn insanlar iin onu yegne uyulacak kitap olarak kabul etmitir. Dolaysyla zaman ve meknla snrl olmakszn Kuran herkese gnderilmi ilah bir kitaptr. Hinduizmde ok sayda ve hacimli, dili Sankriste olan kutsal metinler vardr. Bu metinler iki ksma ayrlr: 1) Sruti Metinler: Bunlar vahye ve ilhama dayanan metinlerdir. Bu metinler iinde en nemli olanlar Vedalardr. Bunlarn rii denilen kutsal kimselere vahyolunduuna inanlr. Vedalar, Hindu inancnn temel kaynaklardr. Vedalarn yannda, Brahmanalar, Aranyakalar ve Upaniatlar da Sruti metinlerdendir. 2) Smriti Metinler: Vedalar zerine yaplan yorum ve destanlardan oluur. Bunlar nesilden nesile szl olarak aktarlmtr.84
81 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.81. 82 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 466. 83 Bakara suresi, 97. ayet. 84 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s.82.

118

DNLERDE NAN

Budizmin kutsal metinleri Pali dilinde yazlm Tripitaka ( Sepet)dr. Tripitaka; Vinaya-Pitaka, Sutta-Pitaka ve Abhidhamma-Pitakadan meydana gelmitir. Bu metinler Budadan ok sonra yazlm metinlerdir.85

TRPTAKA
Vinaya-Pitaka (Disiplin Sepeti) Sangha ve keilerle ilgili usul ve kaideleri ierir. Sutta-Pitaka (Vaazlar Sepeti) Buda ve baz keilerin vaaz ve hitabelerini ierir. Abhidhamma-Pitaka (Yorumlar Sepeti) Budizm felsefesinin savunmasn ierir.

Caynizmin kutsal metinleri, Agama veya Siddhanta diye adlandrlmtr. On bir blmden meydana gelir. Mahaviradan ok sonralar yazlmtr. Sihizmin kutsal kitab Adi-Grant tr. Metin sadece Nanaka ait deildir. Onda Ferit ve Kabirin iirleri de bulunmaktadr. Zerdtln kutsal kitab Avestadr. Bu kitap blmden olumakta olup bunlar; Yesna, Yet ve Videvdattr. Zerdte nisbet edilen Gathalar Yesnann iinde gemektedir. Konfysln kutsal metinleri, be klasik ve drt kitaptan oluur. Be klasik; iir, Tarih, Ayin, Deiiklikler, lkbahar ve Sonbahardan oluur. Drt kitap ise Konfysten Semeler, Orta Yol Doktrini, Mensiyustan Semeler ve Byk Bilgiden meydana gelir. Taoizmin kutsal kitab, TaoTe-King (Doru Yol Kitab) diye adlandrlmtr. Anlalmas olduka zor, mistik bir eserdir. Taoizmle ilgili yazlan dier kitaplarn esin kayna bu kitaptr. intoizmde vekayiname trnde iki kitap bulunmaktadr. Bunlar da Kojiki ve Nihongi dir. 712 ylnda yazlm olan Kojikinin yorumu olan Nihongi ise 720de kaleme alnmtr. Bu eserlerde tanrlarn kayna, insanln balangc, imparator ailesinin ve devletin ilah kaynakl olmas gibi konular ele alnr.86

5.2. Kutsal Kitaplarn Dinlerdeki Yeri ve Otoritesi Kutsal kitaplarn dinlerdeki yeri ve otoritesi, her dinde ayn deildir. Baz dinlerde kutsal kitaplar, ibadet ve ayinlerde dua kitab olarak kullanlr. Yahudilerin Tanah, Hristiyanlarn Kitab- Mukaddesi, Mslmanlarn Kuran- Kerimi buna rnek veri lebilir. Din esaslarn yorumlanmas ve uygulanmasnda ise genellikle tefsir niteliindeki dier kitaplara bavurulur. nk geleneksel anlaya gre herkes, birinci dereceden kutsal kitaplar anlayp yorumlayamaz. Yahudi geleneine gre yazl kutsal kitap Tanah okuyup yorumlamak herkesin ii deildir. Bu, zel tefsircilerin iidir. Bundan dolay, tarih iinde szl kutsal metinlerden olan Talmut n plana km ve din kurallar renmek isteyenlerin Talmuta bavurmas tlen mitir. Bu nedenle, Talmutun otoritesini tanyan Yahudiler, din nas kayna olarak Talmuta bavururlar. Talmutun otoritesini kabul etmeyenleri kfr ilemi sayarlar. Gnmzdeki Ortodoks Yahudiler bu anlaytadr. Dier Yahudi mezheplerine bal olanlarn hepsi bu gr benimsemez.
85 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 315, 316. 86 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 75-77.

119

5.NTE
Kitab- Mukaddesin Hristiyanlktaki yeri ve nemi Hristiyan mezheplerine gre farklBEYN FIRTINASI lk gsterir. Katolik mezhebine bal olanlar, slamda din bilginleriKitab- Mukaddesi Hristiyanlkta tek otorite nin grlerinin mukadolarak kabul etmezler. Onlar, kilise babalar des olarak grlmemesinin nemi zerinde beyin frtnas yapnz. adn verdikleri din bilginlerinin yorumlarn esas alrlar. Kitab- Mukaddesi bu yorumlara gre anlarlar. Bu bakmdan Katolik mezhebinde kilise gelenei de denilen din gelenek Kitab- Mukaddesten nce gelir. Buna karlk Protestan mezhebinde sadece Kitab- Mukaddes esas alnr. Kilise babalarnn yorumlarna ve kilise geleneine itibar edilmez. slam dininde Kuran- Kerim temel kaynaktr. slamn inan, ibadet ve ahlak esaslar Kuran - Kerime dayanr. slam dini Kuran her Mslmann anlayarak okumasn ister. Ancak slam bilginlerine gre Kuran- Kerimin kendine has slubundan dolay Kurann anlalmas ve yorumlanmas her zaman kolay olmaz. Hadisler, bu esaslarn yorumlanmasnda ve uygulanmasnda Mslmanlara yol gsterir. Bu bakmdan hadisler, slam di ninde ikinci temel kayna oluturur. Bunun yannda Kuran- Kerimi tam olarak anlayabilmek iin tefsir ve fkh usul bilginlerinin tespitlerinden de yararlanlr. slamda Kuran yegne mukaddes kaynaktr. slam limlerinin eserleri, aydnlatc olmakla beraber Yahudilik ve zellikle Hristiyanlarda olduu gibi mukaddeslik tamaz. Hindularda din inancn kaynan Sruti denilen kutsal metinler oluturmakla birlikte, halk arasnda daha ok Smriti metinler yaygndr. zellikle destan niteliindeki Mahabbarata ve Rama yana 87 isimli kitaplar Hindular tarafndan geni kabul grmektedir.
KUTSAL KTAPLAR VE KAYNAKLARI

DNLER YAHUDLK HRSTYANLIK SLAM HNDUZM BUDZM SHZM CAYNZM KONFYANZM TAOZM NTOZM ZERDTLK

KUTSAL KTAPLARI Tevrat nciller Kuran- Kerim Vedalar, Upaniatlar ve Bhagavat Gita Tripitaka ( sepet) Adi-Grant Agama ve Siddhanta (Ganipidaka) Be klasik (Wou-King)Drt Kitap (Se chou) Tao Te King Kojiki ve Nihongi isminde tarih metinler Gatalar-Avesta

KAYNAKLARI Asl itibar ile vahye dayanr. Asl itibar ile vahye dayanr. Vahye dayanr ve ilk ekli ile muhafaza edilmitir. Kutsal kitaplarn kaynaklar ruti (Vahiy) ve Smriti (Gelenek) olmak zere iki ana gruba ayrlr. Gautama Budann fikirlerini esas alr. Kabir, Ekber, Nanakn grlerine dayanr. Mahavirann vaazlarna dayanr. Konfysn fikirlerini esas alr. Lao-Tzunun retilerine dayanr. Kojiki imparatorun emri ile yazlmtr. Nihongi ise bu kitabn yorumudur. Zerdtn fikirlerine dayanr.

87 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 82-83.

120

DNLERDE NAN
NTEMZ DEERLENDRELM A-Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Hristiyanln tanr inancn aklaynz. 2. slamn Allah inanc ile dier ilah dinleri karlatrnz. 3. Ahirete imann, fert ve toplum asndan nemini deerlendiriniz. 4. Mehdi ve Mesih inancnn kkeni hakkndaki grleri syleyiniz. B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Aadaki dinlerden hangisi Hinduizm ve Budizmin senteziyle olumutur? A) Zerdtlk B) intoizm C) Taoizm D) Sihizm E) Konfyanizm

2. Aadaki dinlerden hangisi ahiret inancna sahip deildir? A) Yahudilik B) Hristiyanlk C) Zerdtlk D) Budizm 3. Avesta adl kutsal kitap aadaki dinlerden hangisine aittir? A) Zerdtlk B) intoizm C) Sihizm D) Taoizm E) amanizm E) slamiyet

4. Mslmanlar arasnda mehdi anlay ilk defa ne zaman ortaya kmtr? A) Drt Halife Dneminde D) Seluklular Dneminde B) Emeviler Dneminde E) Osmanllar Dneminde C) Abbasiler Dneminde

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parentez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (Musa bin Meymun, Hristiyanlk, Taoizm, Budizm, nirvana.) 1. Yahudilerin iman esaslarnadl kii belirlemitir. 2. ..inancna gre Hz. sa, kyametten nce, Tanrnn kendine verdii yetkiyle yeryzne inecek ve insanlar hakknda ahiretle ilgili hkm verecektir. 3. , dnya ve ahiret dengesini salayan tek dindir. 4. Hinduizm ve Budizmde nihai hedef tenash zincirinden kurtularak .ulamaktr. D- Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. ()Yahudilie gre en byk peygamber Hz. Musadr. 2. () Hristiyanln kutsal kitaplar Hz. sa zamannda yazlmtr. 3. () intoizmde ahiret inanc yoktur. 4. () slam, tenash inancn kabul etmez.

121

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

6.NTE

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. Dinlerde ibadetin nemini aratrnz. 2. evrenizde bulunan farkl dinlere ait ibadet meknlarn ziyaret ederek bilgi edininiz. 3. Oru ibadetinin kiinin ruh yaps zerinde ne gibi etkiler yaptn aratrnz. 4. Zekt ve sadakann toplumsal dayanmay nasl etkilediini aratrnz. 5. slamda ibadet kavramnn kapsamn aratrnz. 6. lah ve beer dinlerde ibadet kavramnn olmas bizi hangi sonuca gtrr? Aratrnz.

122

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

1. Dinlerde badet Din, akl sahiplerini kendi iradeleriyle kurtulua sevk eden bir deerler btndr. Din kavram iman ve uygulamadan oluan bir btndr. badetler, dinin pratie yansyan boyutudur. Bugn yeryznde yaayan pek ok din bulunmaktadr. Bu din ler deki ibadetler, ekil bakmndan farkl olsa da nitelik, ama ve anlam bakmndan birbirine yakndr. DNLERDE BENZER BADETLER
Dua ve Namaz Oru Hac Sadaka Kurban Kutsal Gn ve Geceler

Her dinin bir de ibadet boyutu vardr. Dolaysyla din ve ibadet kavramlar insanlk tarihi kadar eskidir. badet; tevazu gstermek itaat ve kulluk etmek anlamlarna gelir. Terim olarak ibadet ise kulun, Allahn raz olaca ileri yapmasdr. Dier bir tarife gre saygnn en ileri derecesi dir.1 slamda Allahn rzasn kazanmak iin yaplan her iyi ve doru davran ibadet saylmtr. Allah, insann yaratl amacnn kulluk etmek olduunu Kuran- Kerimde yle aklamtr: Ben cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.2 Yahudilikte ibadet kelimesinin karl avodahtr. Avodah Elohim, yani Rab Yahovaya kulluk, Tevratta yle emredilmitir. Allahnz Rabbin ardnca yryeceksiniz, ondan korkacaksnz, onun emirlerini tutacaksnz ve ona kulluk edeceksiniz3 Hristiyanlkta ibadetler, sakramentler diye ifade edilir. Dier dinlerin de ibadeti karlayan kavramlar vardr. Onlar da kendilerince yce varla kulluk ederler ve sayglarn sunarlar.

1.1. Dua ve Namaz Szlkte armak, seslenmek, istemek ve yardm talep etmek anlamlarna gelen dua, btn dinlerde insann btn benliiyle kutsala ynelerek maddi ve manevi isteklerini ona arz etmesidir. Dua, kul ile kutsal varlk arasnda bir diyalog anlam tar. Duada sayg ve istek bir aradadr. Dua sadece skntl anlarda deil, rahatlk durumunda da yaplan bir zikir ve ibadettir. Dualar, kabul edileceine inanlarak gnlden, alak sesle ya da gizlice yaplr. Gnahtan pimanlk ve tvbe etmek gibi sebepler yerine getirildikten sonra dua yaplmaldr.
1 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 233. 2 Zriyt suresi, 56. ayet. 3 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 13/4

123

6.NTE
slama gre dua, dorudan Allaha yaplr ve araya herhangi bir arac konulmaz. Kuran- Kerimde bir ayette Allahn kullarna ok yakn olduu yle belirtilmitir: Kullarm, beni senden sorarlarsa (bilsinler ki) gerekten ben (onlara ok) yaknm. Bana dua edince dua edenin duasna cevap veririm (kabul ederim). O hlde, doru yolu bulmalar iin benim davetime uysunlar, bana iman etsinler.4 Hz. Peygamber ise, Dua ibadetin zdr5 diyerek duann nemine iaret etmitir.
Alaattin Camii (Konya)

BLG KUTUSU Rabbimiz! Bize dnyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver ve bizi ate azabndan koru.
(Bakara suresi 201. ayet.)

ittik ve itaat ettik. Ey Rabbimiz! Senden balama dileriz. Sonunda dn yalnz sanadr. Ey Rabbimiz! Unutur ya da yanlrsak bizi sorumlu tutma! Ey Rabbimiz! Bize, bizden ncekilere yklediin gibi ar yk ykleme. Ey Rabbimiz! Bize gcmzn yetmedii eyleri ykleme! Bizi affet, bizi bala, bize ac! Sen bizim Mevlamzsn. Kfirler (Bakara suresi, 285 ve 286. ayetler.) topluluuna kar bize yardm et. Rabbim! Beni namaza devam eden bir kimse eyle. Soyumdan gelenleri de namaz klanlardan eyle. Rabbimiz! Duam kabul eyle. Rabbimiz! Hesap grlecek gnde, beni, ana babam ve inananlar bala. (brahim suresi, 40-41. ayetler.) Rabbiniz buyurur ki: Bana dua edin, duanz kabul edeyim!...
(Mmin suresi, 60. ayet.)

(Ey Muhammed) De ki: Duanz olmasa, Rabbim size ne diye deer versin?
(Furkn suresi, 77. ayet.)

Allahm! Sen affedicisin, affetmeyi seversin, beni de affet.

(Tirmizi, Deavat, 84.)

4 Bakara suresi, 186. ayet. 5 Tirmizi, Deavat, 1.

124

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

Yahudilikte sinagogda yaplan ibadetler duadan ibarettir. Hristiyanlkta ise dua, sa merkezli olmak zere Tanr (Peder) ve kutsal ruhu anmakla yaplr.6 Namaz (salat), szlkte, dua, istifar ve vg anlamlarna gelir. Din bir kavram olarak namaz, slamn be esasndan biridir. Namazda, her trl zikir ve tespih vardr. Beden, akl ve kalp ile klnan namaz insan fenalklardan korur. Kuran, bu hususu yle ifade eder:

(Ey Muhammed!) Kitaptan sana vahyolunan oku, namaz da dosdoru kl. nk namaz, insan hayszlktan ve ktlkten alkor. Allah anmak (olan namaz) elbette en byk ibadettir. Allah, yaptklarnz biliyor.7

Ulu Cami (Bursa)

BLG KUTUSU nk namaz, mminler zerinde vakitleri belirlenmi bir farzdr.

(Nis suresi, 103. ayet.)

lk sorgu namazla balayacaktr. Kuran- Kerim, Allahn dier peygamberlere (Ebu Davut, Salat, 145.) ve onlarn mmetlerine namaz emrettiini birok ayette haber vermitir. Hz. dem, Nuh, dris, brahim, Lut, Lokman, Zekeriya, Yakup, shak, Musa ve sa peygamberlere namazn emredildii ayetlerde aka ifade edilmitir.8 Mesela Hz. Musaya Yce Allah: phe yok ki ben Allahm. Benden baka hibir ilah yoktur. O hlde bana ibadet et ve beni anmak iin namaz kl.9 eklinde buyurmutur. Hz. sa ise beikteki mucizevi konumasnda Allahn namaz kendisine emrettiini yle ifade etmitir: Nerede olursam olaym beni kutlu ve erdemli kld ve bana yaadm srece namaz ve zekt emretti.10 Yukardaki ayetlerden anlald zere srailoullarna namaz emredilmitir. Ancak mevcut Yahudi ve Hristiyan kaynaklarnda ak bir namaz emri yoktur. Onlarn ibadetleri dua ve ayin eklindedir. Yahudilikte Kudse dnlerek ayakta yaplan ibadette (amida) kyama benzer bir duru ve rkya yakn bir hareket olmakla beraber slamdaki ARATIRALIM namazn yerini tutmaz. Kuran- Kerimde Yahudilikte sabah, le ve akam yaplan gnnamaz vakitlerinden bahselk, cumartesi gnleri sinagogda yaplan haftalk den ayetleri aratrnz. ve Yom-Kippur (tvbe gnleri) da yaplan yllk ibadetler vardr.
6 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 479-481. 7 Ankebt suresi, 45. ayet. 8 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 32, s. 350 9 T-H suresi,14. ayet. 10 Meryem suresi, 31. ayet.

125

6.NTE
Yahudilikte ibadet ferd olarak ve cemaatle yaplr. Ferd ibadetler evde toplu ibadetler ise sinagoglarda yaplr. Sinagog (havra)da yaplan toplu ibadet, on iki yan gemi en az on kii ile yaplr. Kadnlar erkeklerden ayr bir meknda balar rtl olarak sadece ibadeti izlerler. badetlerden nce abdest (Takdis edilmi suya el daldrp bileklere kadar el ykamak) vardr. Kippur Gnnde tm vcut ykanr ve gzel elbiseler giyilir. Ayrca toprakla teyemmm de yaparlar.11 Yahudilerde evler adeta mabet gibidir. Evde, mezuza denilen bir silindir iine rulo hlinde konulmu Tevrat metinleri bulunur. Rulolar, zerinde ema12duasnn ilk iki paragrafnn yazl olduu klflar iinde bulunur ve Yahudi evinin giri kapsnn arkasnda yksek bir yere aslr.13 Haftalk abat ayini evde de yaplabilir. Bu durumda evin hanm zel amdanlar iindeki mumlar zerine u duay okuyarak ibadeti balatr: Ey Tanr! Bizim Allahmz, kinatn hkimi, emirleriyle bizi takdis eden ve bize abat n tututurmamz emreden Tanr hamt sanadr. badet esnasnda baba ve ocuklar annenin etrafnda toplanrlar. Baba eline bir fincan zel bir iecek alr ve hayr dua yaptktan sonra herkese birer yudum iirir.14 badetten sonra dua yemekle son bulur. Yahudilikte ibadet dili genellikle branicedir. Bununla beraber Aramice de kullanlr. badetin zn ise Tevrat tomarlarnn alp okunmas oluturur. nan esaslarn kapsayan ema duas okunurken ayaa kalklr. Haftalk abat (cumartesi) Tanrnn kinat yarattktan sonra dinlendii gn ifade eder. Nitekim Tevratta bu husus yle ifade edilir: Ve Rab Allah yedinci gn mbarek kld ve onu takdis etti; nk Allah yaratp yapt btn iten o gnde istirahat etti.15 Ortodoks Yahudiler o gn ate yakmaz, elektrikli ve ateli aletler kullanmaz. O gn, tatil ve ibadetle geirirler, herhangi bir i yapmazlar.16

Tevrat okuyan bir Yahudi

Hristiyanlkta Hz. sa tarafndan ayin ve dua telkin edilmi; ancak kesin bir ibadet ekli belirtilmemitir. 325 znik Konslnde kabul edilen dua ve ayinler de zamanla Protestan mezhebi tarafndan deitirilmitir. Bununla beraber ayinlerde u ortak ynler vardr: - Tanr ibadetin tek kaynadr. (Vaftiz olmak ve Tanrya ynelmek.) - badetin gayesi Tanrda birlemektir. - badet, hayat deitirici olmaldr. Ruh, manevi dnyaya ynelmelidir. - Kurtulu ancak kutsal ruhun nclnde olur.
11 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 479. 12 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 6/4 13 Ahmet G, Dinlerde Mabet ve badet, s.147. 14 Ahmet G, Dinlerde Mabet ve badet, s.150. 15 Kitab- Mukaddes, Tekvin, 2/2-3. 16 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 240.

126

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

Hristiyanlkta gnlk dua ve ibadetler geBLG KUTUSU nelde kilisede ve papazn ynetiminde yaplr. imdi siz yle dua edin: Ey nk papaz, dua ve ibadetlerin kabul iin aragklerde olan babamz! smin cdr. badetlerde Yeni Ahitten ve Eski Ahitin mukaddes olsun, melekutun gelzellikle mezmurlar ksmndan blmler ve ilasin; gkte olduu gibi yerde de hiler okunur. Hristiyanlkta haftalk ayin ve dua senin iraden olsun. Gnlk ekmeimizi bugn ver...Bizi ivaya gtrme. ibadeti, pazar gnleri yaplr. Haftalk ibadetin cema atle yaplmas gerektii iin pazar gn (Matta, 6/ 9-13.) kiliseye gitmek ok nemlidir. nk bugn, Hristiyanlkta en nemli ibadet olarak grlen evharistiya ayini icra edilir. sann havarileriyle yedii yemein ansna yaplan bu ayinde kutsal kitaptan pasajlar okunur, ilahiler sylenir, vaaz ve dualar edilir. Gnah itiraf, kuvvetlendirme, nikah ve son yalama gibi ayinler Hristiyanln belli bal din trenlerindendir. Ayrca noel, paskalya ve ha yortusu gibi kilisede yllk olarak yaplan ayinler de vardr.17 Hinduizmde ibadet tanrlarn heykellerinin nnde yaplr. Herkes kendi tanrsnn putuna ibadet ettii iin vakti ve ekli dzenli olan bir ibadeti yoktur. Hindularn evlerinde tanr heykellerinin bulunduu bir ke vardr. Burada putlara sayg gsterilir, onlarn bakm ve temizlii yaplr.18 Bir Hindu, gnlk ibadetini yapmak iin sabah gn domadan kalkar ve Hin duizmin besmelesi olan om kelimesi ile tanrsnn ismini anar. Sa larn bann zerinde toplar, belden yukars ve ayaklar plak bir biimde douya doru ynelir ve bada kurup oturur. Derin bir tefekkre dalarak nefesini kontrol altnda tutar. Bu esnada kutsal kitap Vedalardan dualar okur. Tanrsnn putuna su serper ve ona eitli kurbanlar sunar. Ayn ibadeti biraz daha ksa olarak akam vak tinde de tekrarlar.19 Budizmde de ibadet, bu dinin kurucusu Budann heykellerine tapnma eklinde gerekletirilir. Kii, Buda heykelinin nnde diz kerek ellerini yznn hizasnda ve avu ileri yan yana gelecek ekilde birletirir. Duaya Budaya sayg cmleleriyle balar. Buda, Drahama ve Sanghaya snrm! der. Bazen sayg ve tapnma bir nevi secdeyle sona erer.20 Caynistlerin de ibadetlerinde her ey rahip ve rahibelere baldr. nceleri gezgin olan zahit rahipler byk manastrlar yaparak buralara yerletiler. Bunlar, kutsal metin ve ilahiler okuyarak ruh ve bedenlerini terbiye badet eden Budist rahipler ederler. Caynistler, mabetlerdeki heykelleri takdis ederek bunlarn nlerinde ilahiler sylerler. Heykellerin nlerine lamba, tts koyar ve onlar ieklerle sslerler. Ayrca onlara meyve ikram ederler.21 Caynistler, zellikle sabahleyin gne doarken tapnaklarndaki Tirthankara heykelleri nnde meditasyon yaparlar ve secde ederler. Etraflarnda dnerek onlar selamlarlar.22
17 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 85. 18 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 236. 19 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 87 20 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 236. 21 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 484. 22 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 370.

127

6.NTE
Sihler tek tanrya ibadet ederler. Adi- Grant adl kutsal kitaplarndan baz dualar okurlar. Onlarn ibadeti ok basittir. Altn Mabet in havuzunda ibadet maksadyla ykanrlar. Ve kutsal kitaptan blmler okurlar. Toplu ibadetleri en saygn kii ynetir. Mabetlere girmeden ayakkablarn karrlar ve kadn-erkek balarn rterler.23 Konfyanizmde ibadet, Konfysn Tien NOT EDELM diye adlandrd yce tanr ve dier ruhanilere intoizm ok tanrl bir din oltapnmak, onlara dua etmek ve kurban sunmaktan ibarettir. in genelinde yaygn olan atalara sayg ibadet saylr. badetlerde sayg, samimiyet ve sadelik esastr. nk dinin zn ahlak deerler ve erdemli davranlar oluturur.24 Taoizmde ibadetler yce tanr kabul edilen Shang-Tiye yaplr. Taoizmde ruhun lmszlne ve iyilerin Tao ile birleerek bu dnyada mutlulua ulaacana inanlr. Taoizmdeki manastr ve rahiplik anlay sonradan benimsenmitir. Zerdtlkte ibadet tek tanrya yaplr. Bu dine inanan kii, mabede girmeden nce ellerini ve ayaklarn ykar. Mabede girerken ayakkab larn karr ve gnahlarnn balanmas n diler. Mabette rahip araclyla kutsal atein klleri alnr. Kut sal metinlerden baz paralar okunarak dua edilir ve atee srt evrilme den geriye doru gidilerek kapdan k lr. Mabetteki ibadet ferddir. Rahipler, Tanrnn azametini temsil eden mabetteki atein devaml yanmasn salar. Ayrca gnde be defa atein temizleme ve koruma ayinini yaparlar. Kutsal kitap Avestadan baz ksmlar okur. Ate, gne nlarndan ve insan nefesinden korunacak ekilde muhafaza edilir. Erkek ve kz ocuklar iyiyi ve kty birbirinden ayrt edebilecek yaa geldiklerinde naujote ad verilen bir t renle din retilerinden sorumlu hle gelirler. Zerdtlkte rahipler snf dndakiler iin iba detin vakti ve gn yoktur. Eski Trklerde tek tanr inanc vard. Eski Trk dininde dzenli gnlk iba detlerin ve iba23 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, 484. 24 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 237, 238.

duundan ibadet, tanrlara yaplr. Bu ibadet, tanrlara dua ederek pirin ve arap sunarak yaplr. Bir intoist, tapnaa gitmeden nce el ve yzn ykar, azn alkalar ve zel temizliini yapar. Tapnaa girerken el rpar ve tanrlarn dikkatini ektikten sonra ibadete balar. Diz st kp ban ne eerek dua eder. Tapnaklarda ancak rahibin girebilecei kutsal bir hcre ile ibadet edenlere ayrlm dua salonu yer alr. Buraya miya veya cinca denir. intoistlerin ibadetleri; dua ve kurban-

lardan ibarettir. Eskiden hayvanlar kurban edilirken bugn genellikle gdalar kurban (sunak) olarak Tanrya sunulur. mparator Neycinin kabre konulduu gn General Nogi ve kars harakiri yaparak kendilerini kurban etmek suretiyle daha nce var olan insan kurban etme detini ortadan kaldrmtr. Dua, en basit ekliyle yz ykanp eller birbirine vurulduktan sonra zihnen yaplr. En ar ibadet ise souk su ile ykandktan sonra slak elbiseyle mabedin etrafnda yz defa dnmektir. Tapnak ilerini zel okul ve fakltelerden yetien rahipler idare eder.
(Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 238.)

128

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

dethanelerin bulunduuna dair ak bilgi yoktur. Ancak in kaynak lar, uyun-se diye adlandrdklar bir ta pnak veya ibadethanenin Trklerde mev cut olduunu bildirmektedir. Eski Trk lerde ecdat maaralar, mukaddes da lar, yersular, hakann ota, obalar, abidevi mezarlar, ev veya Trk adr nemli din merasimlerin yapld meknlar olmutur. Ba ak, yz ve eller ge doru dnk Tanrya dua edilirdi.Tanrya tapnma, douya ynelerek ve diz klerek yaplrd. Trklerde zellikle resm byk ayinlerin bakanln veya yneti ciliini hakan yapmaktayd. Kamlar ise ayin srasn da zel ilahiler syler, ruhlar ve atalar arr, sihirli davulunu alarak ge ykselip in meyi temsil ederdi.

YORUMLAYALIM

Tek tanrya inanan bir Zerdt her gn, Ey mutlak g sahibi, yardmma yeti! Ben Tanrnn bir ibadetisiyim. Ben Tanrya ibadet eden bir Zerdtm. Zerdtn dinini vmeyi ve ona inanmay kabul ediyorum. eklindeki duay okur.
(Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 238.)

Zerdtlerin aments olan bu metni yorumlaynz.

Eski kabile dinlerinden biri olan Dinka dininde ibadet, insanst kuvvetlerin en by olan ve yaratc olarak kabul edilen Nihialike devaml tekrarlanan dua cmleleriyle yaplr. badet ve dualarla yce g olan Nihialikten salk ve yamur istenir. Ainu dininde tanrlara ve ruhlara sayg vardr. Maori dininde rahipler eliinde ilahilerle ayin yaplr. Ga dininin kutsal mekanlar ve rahipleri yoktur.25

NOT EDELM slam dininin temel ibadetlerinden olan namaz, dier dinlerin ibadetleriyle karlatrdmzda arada pek ok farkn olduunu grrz. slamdaki namazn dzen ve disiplini dier dinlerin hibirinde yoktur. Yahudilik hari dier dinlerde tevhit inancna uygun bir ibadetten bahsedilemez. slami kaynaklara gre Yahudi ve Hristiyanlarn peygamberlerine namaz emredilmi olduu hlde bugnk Yahudilik ve Hristiyanlkta ibadet olarak dua, kutsal metinleri okuma ve eitli ayinler vardr. Tm dinlerin ibadetlerinde benzer baz ynler bulunmakla birlikte bunlarn ierii birbirinden farkldr. rnein Yahudi ve Hristiyanlkta cemaatle mabetlerde yaplan ayin uygulamas bulunmaktadr. ekil olarak Sryani Ortodoks kiliselerinde secdeli ibadetler vardr. Ancak Hristiyanlarn ibadetinin temelinde Mesih saya tapnma yer almaktadr. Hinduizm, Budizm ve in dinlerinde cemaatle ibadet zorunluluu yoktur. Hinduizm, Budizm ve in dinleri gibi dinlerde ibadet putlara kar yaplmaktadr. Yeryznde slamn namazna tam olarak denk gelen, benzer art ve rknleri olan bir ibadet yoktur.
(Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 485.)

25 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 19, s. 238

129

6.NTE
1.2. Oru Oru, szlkte bir eyden uzak durmak, bir eye kar kendini tutmak anlamlarna gelir. Arapa karl savmdr.26 Kuran- Kerimden rendiimize gre oru, btn milletlere farz klnm bir ibadettir.27 Bundan dolay bugn bata slam olmak zere pek ok dinde yer almaktadr. slam, orucu belirli bir disiplin ve kurala balam, insanlarn keyf tasarrufundan karmtr. slamn oru anlay insan ftratna uygundur. Dier dinlerde oru, gne takvimine gre tutulduu iin sabittir. Ancak slamda ay takvimine gre ramazan aynda tutulmaktadr. Bu ay her yl farkl gnlere denk geldii iin Mslmanlar her mevsimde oru tutma imknna sahiptir. Hinduizm ve Budizm gibi dinlerde de baz yiyecek ve ieceklerden uzak durma ve perhiz nite li in de oru uygulamalar 28 bulunmaktadr. Hinduizm, Budizm, Caynizm ve Sihizmde oru gnmzdeki biimiyle sadece din adamlar snfn ilgilendiren bir ibadettir. Hinduizmde baz orular unlardr: Adak orular: Arzu edilen bir iin olmas amacyla pe pee on be gn tutulur.

Yllk periyodik orular: Her ayn birinci ve on beinci gn tutulur. Tanr ivaya bal Brahmiler kendi mahalli aylarnn on nc gn yirmi drt saatlik bir oru tutarlar. Caynizmde ibadet, din adamlar tarafndan yaplr. Bu rahipler hayatlar boyunca bitkisel besinlerle beslenirler. Ancak soan ve sarmsak yemezler. Kuluk veya zeval vaktinde olmak zere gnde sadece bir n yemek yiyebilirler. Dilencilik, manevi arnma arac olarak kabul edilir. Manastrlarda yaayan Caynist rahipler bu gelenei yaatrlar.29 Caynistler arka arkaya krk gn oru tutarlar.30 Sih dininde oru, yoga ve keffaret gibi ibadetler yoktur. Onlara gre Tanrnn adn anmak ve dnmek yeterlidir. Zerdtlerde bilinen ekilde bir oru ibadeti yoktur. Onlarda oru yerine fiil, dnce ve konumada hataya dmemeye dikkat etmek eklinde bir uygulama vardr.31
26 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 33, s. 414. 27 Bakara suresi, 183. ayet. 28 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Dinler Tarihi, s. 89. 29 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 33, s. 415. 30 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s.489. 31 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi C 33, s. 415.

130

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

YAHUDLKTE ORU Eski Ahitte Canlarnza cefa edeceksiniz. emrine gre oru nefsi alaltma vastas olarak kabul edilir. Yahudilerin farkl ama ve niyetlerle tuttuklar orular vardr. Yahudilikte gnahlara kefaret olmas veya gemiin kt gnlerinin hatrlanmas veya at yaklmas amacyla orular tutulur. Bu orularn en nemlileri unlardr: Yom Kippur (Tvbe ve Kefaret Gn) orucu, tiri ayinin onuncu gnnde tutulan kefaret orucudur. Bir yl iinde yaplan hata ve gnahlarn affedildiine inanlan bu gnlerde tutulan oru, bir nceki gn gnein batmasyla balar ve yirmi be saat srer. Bu sre ierisinde yiyecek, iecek ve cinsellikten tamamen uzak durulur. Ykanmak, temizlik yapmak, deri giysi ve ayakkab giymek o gn haramdr. Kudsteki Sleyman Mabedinin iki defa yklmas ansna ab (austos ) aynn dokuzunda tutulan ve teabeav orucu denilen oruta da Yom Kippur orucunun kurallarna uyulur. Bu iki orucun dndaki orular, sabahn ilk klar ile balar ve gnein batna kadar devam eder. Yahudilikte bu orulardan baka, eitli amalarla tutulan orular da vardr. Mesela, Yahudi ay takvimine gre 17 Temmuzda Kudsn Babillilerin eline geiinden dolay bir gn oru tutulur (drdnc ay orucu).

HRSTYANLIKTA ORU Hristiyanlkta oru anlay farkldr. Genelde, Paskalya Bayramndan nceki krk gnlk Lent Dnemi oru zaman olarak kabul edilmektedir. Fakat bu gnlerde tutulan oru, tamamen yemeden ve imeden uzak durma eklinde deildir. Hristiyanlar bu gnlerde sadece bir n yemek yiyerek oru tutarlar. Gnn her annda hafif birtakm yiyecekler almalar mmkndr. Bunun dnda, Katolik mezhebine bal olanlar cuma, dou kiliselerine bal olanlar ise hem aramba hem de cuma gnleri et yemezler. Krk gnlk oru zorunlu deildir. Zorunlu oru, bu gnler iinde sadece bir gndr. Baz gruplar haricinde Protestan mezhebine bal olanlar, orucu kabul etmezler ve bu nedenle oru tutmazlar. Monofizit Hristiyanlardan Sryani Kilisesinde yllk orular yle sralanr: 1. Byk oru: Kiliselerce de kabul edilen krk gnlk Paskalya ncesi oruca yedi gnlk elem haftas orucunun da eklenmesiyle tutulur. 2. Ninova orucu: ubat aynde tutulan gnlk orutur. 3. Haziran ba perhizi: gndr ve havarilerin orucu olarak kabul edilir. 4. Austos perhizi: Meryem Ana orucu olarak bilinir. 5. Aralk perhizi: 5-25 Aralk arasnda Noele hazrlk amacyla tutulur. Katolik Kilisesinde oruca balama ya yirmi iken Ortodoks ve Sryani kiliselerinde on drt-on betir.

SLAMDA ORU slami bir terim olarak oru; tan yerinin aarmasndan gnein batmasna kadar geen sre iinde yemek, imek ve cinsel ilikiden uzak durmaktr. Oru tutan kii, orulu olduu sre ierisinde gnah ve ktlklerden uzak durmaya alr. Kiinin kendisini oru yasaklarna kar tutmasna imsak, vakit gelince orucu amaya iftar denir. Bu yasaklar mazeretsiz olarak yemek, imek ve cinsel ilikide bulunmaktr. Yasaklar ihlal etmek ise cezay gerektirir. Ayrca slamda oru tutmak iin sahura kalkmak Hz. Peygamber tarafndan tavsiye edilmitir. slamn be temel esasndan biri olan ramazan orucunu tutmak, akll ve ergenlik ana gelmi herkese farzdr. Oru bir irade terbiyesidir. nsanlar ktlklerden korur. Onlarn merhamet duygularn gelitirir ve salklarn korur. Oru, nimetlerin kymetini bilmeyi ve sabrl olmay retir. Farz, vacip ve nafile olarak grup olan orucu; hasta, yal ve yolcu baka zamana erteleyebilirler. Oru tutamayan yallar ve iyilemeleri mmkn olmayan hastalar her gn iin bir fidye verirler.

(Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 37, s. 414-425.)

131

6.NTE
DEERLENDRELM Ey iman edenler! Allaha kar gelmekten saknmanz iin oru, sizden ncekilere farz klnd gibi size de farz klnd.
(Bakara suresi 183. ayet.)

Oru bir kalkandr.

(Buhari, Savm, 2.)

Kim inanarak ve mkfatn Allahtan bekleyerek Ramazan orucunu tutarsa gemi gnahlar balanr.
(Buhari, Savm, 7.)

Ve oru tutuunuz zaman, ikiyzller gibi surat asmayn. Zira onlar oru tuttuklarn insanlar grsn diye surat asarlar.
(Matta, 6/ 16.)

Ktlk zincirlerini amak, boyunduruk balarn zmek ve ezilmi olanlar hr olarak salvermek. Benim setiim oru bu deil mi? Kendi ekmeini a olanla paylamak, yurtsuz dknleri kendi evine getirmek ve pla grnce stn rtmek . deil mi?
(aya, 58/7-8.)

Yukardaki ayet, hadis ve Kitab- Mukaddes metinlerinden hareketle dinlerin oruca bakn deerlendiriniz.

1.3. Hac Hac, slamn be artndan biri olup hicretin dokuzuncu ylnda farz klnmtr. Gerekli artlar tayan her Mslmann mrnde bir defa hacca git mesi farzdr. Hac mevsimi dnda yaplan ziyaretlere ise umre denir. Kutsal mekn kavram ve bu tr yer lerin ziyareti, tarih boyunca btn inan larda mevcut olmutur. Kutsal mekn lar ziyaretin sebebi o meknn kutsiyetinin bahedebilecei maddi, manevi ve ahlki faydalar elde etmektir. Hac btn din lerin tarihten gnmze, deiik ekillerde de olsa tad nemli iba detlerden biridir. Kutsal mekanlar kabileci, mill ve evrensel dinlerin hep sinde 32 ibadet maksadyla ziyaret edilir.

1.3.1. Hac Merkezleri slamn hac merkezi Mekkedir. Kuran- Kerimde phesiz, insanlar iin kurulan ilk ibadetevi, elbette Mekkede, lemlere rahmet ve hidayet kayna olarak kurulan Kbe dir.33 ayetiyle Kabenin kutsal mabed olduu vurgulanr. Mslmanlar Kabeyi tavaf edip Arafatta vakfe yaparak hac ibadetini yerine getirir. Ayrca Kuran-
32 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi C 14, s. 382. 33 l-i mrn suresi, 96. ayet.

132

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

Kerimdeki nsanlar arasnda hacc ilan et ki gerek yaya olarak gerekse nice uzak yoldan gelen yor gun argn develer zerinde kendilerine ait birtakm yararlar yakndan grmeleri, Allahn kendilerine rzk olarak verdii kur banlk hayvanlar zerine belli gnlerde Al lahn ismini anmalar (kurban kesmele ri) iin sana (Kbeye) gelsinler. Artk on dan hem kendiniz yiyin hem de yoksula, fakire yedirin; sonra kirlerini gidersinler, adaklarn yerine getirsinler ve re Mekkeye davet eden ilk peygamo eski evi tavaf etsinler.34 ayetinden insanlar hac yapmak ze berin brahim olduu anlalmaktadr. Hz. b rahim, haccn usllerini tespit ederek Kbenin her yl ziyaret edilmesini salam ve olu Hz. smaili orada brakp Fi listine dnmtr. O tarihten sonra ge len peygamberler ve mmetleri de K beyi ziyaret etmilerdir. Araplar, Cahiliye Devrinde ellerini rpp slk alarak ve plak olarak Kbeyi tavaf ederlerdi.

DEERLENDRELM Yolculuuna gc yetenlerin haccetmesi, Allahn insanlar zerinde bir hakkdr Kim Allah iin hacceder, kt szlerden ve Allaha kar gelmekten saknrsa annesinin onu dourduu gnk gibi (gnahsz olarak) dner. Yukarda verilen ayet ve hadis mealinin nda haccn nemini deerlendiriniz.

(l-i mrn suresi, 97. ayet.)

(Buhari, man, 2.)

Tevrat, btn Yahudi erkeklerine ylda defa Kudste Yahvenin huzurunda bu lunmay emretmitir. Bunlar Fsh (Paskalya), avuot (Pentekost ) ve Sukkot (ardaklar) bayramlaryd.35 Yahudilikteki hac meknlarn grup ta toplamak mmkndr. 1- Kuds ve evresinde olumu, tarih zellie sahip ve Kitab- Mukaddesin tarihi iinde orta ya kan Alama Duvar gibi meknlar. 2- Genelde Celilede bu lunan, Talmut ve Kabalada ad geen bil gelerin mezarlar. 3- Diaspora (Filistin d nda Yahudilerin yaadklar merkezler.)
34 Hac suresi, 27-29. ayetler. 35 Kitab- Mukaddes, k, 23/17, 34/23; Kitab Mukaddes, k, 23/14.

133

6.NTE
Musa eriat ncesinde yaam nemli kiilerin balarndan geen olaylarla ilgili olarak Eski Ahitte zikredilen yerler da ha sonra Yahudilik iin zel meknlar ol mutur.36 Yeni Ahitte haccn nemi ve anlam pek ak deildir. Sinoptik nciller, Hz. sann sadece bir de fa Fsh Bayramnda hac iin Kudse git tiini belirtirken Yuhanna ncilindeki ifadelerden Hz. sann hac merasimlerine dzenliolarakkatldan lalmaktadr.37 Hristiyanlkta Hz. sann son Kuds Alama Duvar (Kuds) yol culuu ile Tanrnn ehrine eskatolojik haccn gerekletirdiine ve Tanrnn kralln balattna inanlr. lk Hristiyanlar Yahudilikte olduu gi bi Kudsteki mabedi zi38 yaret ediyorlard. Daha sonraki dnemlerde Beytlehemdeki Hz. sann do duu maara ve armha gerildii Golgota mevkii ziyaret yeri hline gelmitir. Kudse yaplan haccn yan sra trbeleri, hatta manastrlarda yaayan rahipleri ziyaret de bir tr hac olarak mtalaa ediliyordu. Dier bir hac ekli de azizlerin ve ehitlerin mezarlar zerine yaplm kiliseleri ziyaret etmekti. Romada iki byk havarinin (Petrus ve Pavlus) ve imparatorluun Hristiyanlara kar bas ksnn sonucunda ehit edilen azizlerin cesetlerinin Avrupa topraklarnda bulun mas nedeniyle buras dier merkezlere gre ne kt. spanyada Santiago de Compostelada havarilerden Byk Yakupa atfedilen mezar nemli bir hac mer kezidir. Kuds, Roma ve Santiago de Compostela olmak zere dnyada hac merke zini mukaddes sene dolaysyla ziyaret edenlere Katolik Kilisesince endljans verilmektedir. Dolaysyla mukaddes se ne ilan edilen yllarda bu yerlere giden hac saysnda be lirli bir art gzlenmektedir. Mesela Santiago iin Aziz Yakupa Hristiyan takviminde ayrlan gn olan 24 Temmuz eer pazar gnne rastlarsa o yl mukaddes kabul edilir. Hristiyanlkta ikinci tr hac merkezleri dnyann deiik yerlerinde Meryeme at fedilen kutsal meknlardr.
36 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 383. 37 Kitab- Mukaddes, Yuhanna, 2/13, 6/4, 7/2, 10/22, 11/54, 55. 38 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 383.

Santiago de Compostela (spanya)

134

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

Hristiyanln Anadoluda da ziyaret yerleri vardr. Bu meknlar Hristiyanlk tarihi ve nemli ahsiyetleriyle balantldr. Pavlusun misyonerlik gezi leri esnasnda dolat yerler bugn ba z Hristiyanlarca ziyaret edilmektedir. An takya bu yerlerden biridir. Pavlus, Petrus ve Barnaba burada Hristiyanl yaym lar, Antakya Kilisesi be byk kilise arasnda yer almtr. Di er bir kutsal mekn da Efestir. Pavlus Efeste kalarak Hristiyanl yaymaya a lm, Havari Yuhanna ise burada yaa m ve lnce 39 buraya defnedilmitir. BLG KUTUSU ncilde Hz. sann hacc yle anlatlr: Ve sa Allahn mabedine girdi, btn mabette alveri edenleri dar att; sralarn masalarn ve gvercin satanlarn iskemlelerini devirdi. Ve onlara dedi: Benim evime duaevi denilecek.(saya, 56/7.) yazldr; fakat onu haydut ini yapyorsunuz. Ve mabette kendisine krler ve topallar geldiler. sa onlar iyi etti.
(Kitab- Mukaddes, Matta, 21/12-14.)

Hinduizmde de hac yerleri Benares ve Ganj Nehridir. Ayrca tanr Vinu ve ivaya adanan byk mabetler de hac merkezi olarak kabul edilir. Bu hac merkezlerine bir Hindu durumuna gre ylda birke sefer gider.40 Budizmde hac ziyareti, Budaya ait me knlarla ondan kalanlarn bulunduu yer lere yaplr. Bod hi Gaya Hindistanda Budistlerin en nem li hac yeridir. Bunun dnda hac iin ziya ret edilen yerler; Nepaldeki Budann doum yeri Ganj Nehrinde hac ibadeti yapan Hindular olan Lumbini, Budann ilk vaazn yapt Benaresdeki Geyik Par k ve Budann ld yer olan Kuinagaradr. Taoizm ve Konfyanizmde hac merkezleri kutsal kabul ettikleri yksek dalarda kurulan eski tapnaklardr. Bu dinlerin mensuplar ayrca Budistlerin hac merkezlerini de ziyaret ederler. Japon inanlarna gre dalar, tanrla rn yurdudur ve bundan dolay da tepe leri yzyllardr hac yeri olmutur. Japon geleneinde hem intoya hem Budizme ait eitli hac yer leri vardr. sedeki tapnak intoizmin en yce ilahna adanm into hac yeridir. Sihler aslnda hacca kar kmakla beraber dinsel merkezleri olan Amritsarda bulunan kutsal Altn Tapnak, dnyadaki btn Sihlerce ziyaret edilmektedir.41
39 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 383. 40 Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, s. 271. 41 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 381.

135

6.NTE
1.3.2. Hac Yapma ekilleri slamda hac ibadeti, Kurban Bayram gnlerinde Kbeyi tavaf etmek, Arafatta vakfe yapmak ve Kbe civarndaki kutsal yerleri ziya ret ederek yaplr. Bir Mslman hac yolculuuna kmadan nce varsa borlarn der, gnahlarndan tvbe ederek yola kar. Mekke yaknlarndaki Mikt denilen harem blgesindeki giri yerlerine gelince gerekli temizlik yaplr, gusl veya abdest alnr. Arefe gn vakfenin yapld Arafat Da (Mekke) Bundan sonra, erkekler elbiselerini karrlar ve ihram denilen iki para beyaz rtye brnrler. Balar ak ve ayaklar plak olur. Kadnlar ise normal elbiseleriyle ih rama girerler. Sonra, Allahm! Senin rzan iin haccetmek istiyorum, bana kolaylk ver ve haccm kabul eyle. diyerek hacca niyet eder ve telbiye getirirler. Harem denilen yasakl blgeye girdikten sonra ihramn yasaklarna uyarlar. Mekkeye varnca, ilk tavaf (kudm tavaf) iin hemen Kbeye gidilir. Hacerl-Esvet se lam lanr ve tavafa balanr. Tavaf esnasnda eitli dualar okunur. Kbenin etrafnda sola doru ye di defa dnmek suretiyle ilk tavaf tamamlanr. Tavaftan sonra Makam- brahimin nnde iki re kt namaz klnr. lk tavaf yapldktan sonra tekrar Hacerl-Esvetin nne gelinir ve Hacerl-Esvet selamlanr. Sonra, say et mek iin Safa Tepesine gidilir. Kbeyi grecek kadar bu tepenin yksek bir yerine klr. Gerekli dualar okunur ve saya balanr. Say grevi, yedi defa Safa ile Merve tepeleri arasnda gidip geli nerek Merve Tepesinde tamamlanr. Say yaparken tavafta olduu gibi eitli dualar okunur.

Safa ve Merve arasnda yaplan say (Mekke)

Haccn farzlarndan olan vakfe grevini yapmak iin, arife gn Mekkeden Arafata gidilir. Arafata varnca herhangi bir yerde bir sre bekleyerek vakfe grevi tamamlanr. Vakfe yaparken yine dualar okunur ve gnahlardan tvbe edilir. Sonra, ayn gn Mzdelifeye hareket edilir. Kurban Bayramnn birinci gnnn sabahnda Mzdelifedeki vakfe 136

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

grevi tamamlanr, gne domadan Minaya gidilir. Minada eytan talama grevini yerine getirdikten sonra tra olup ihramdan klr. Kadnlar salarnn ucundan biraz keserek ihramdan karlar. Ardndan biri dnda, ihram yasaklar sona erer. Daha sonra, bayramn ilk gn veya ikinci, nc gnlerinden birinde Mekkeye gidilir ve farz olan ziyaret tavaf yaplr. Bylece, hac grevi ta mamlanm olur.42 Yahudiler, Tevratta ylda defa, yaplmas emredilen hacca her zaman gereken nemi gstermemilerdir. Fsh, Sukkot ve avuot bayramlarnda hac yapmalar istenmiti. Miladi 70 ylnda Sleyman Mabedinin y klndan sonra mabetle ilgili hac artk yaplmad. Ancak Yahudilerin kutsal top raklara ynelik ziyaretleri devam etti. Ge mile ilgili hatralar, o topraklara yeniden dnme zlemi ve Yahudi byklerinin ora lardaki kabirleri Yahudileri o blgeye e kiyordu. Kudste Sleyman Mabedinden geriye kaldna inanlan Alama Du var nemli bir ziyaret mahalli oldu. Oray ziyaret edip dua ederek hac yapmaya baladlar. Gnmzde Yahudiler belli gnlerde bu tr yerleri ziyaret eder, bu ziyaretle rin ans getireceine, talihsizliklere iyi ge leceine inanrlar. Hac mahallerinde dua edilir, adaklar adanr, bazen de istekler kda yazlp braklr. Alama Duvar ve ya Sleyman Mabedinin bat duvar d ndaki ziyaret merkezlerinde azizlere yalvarlp onlarn efaati olmalar istenir.43 Hinduizmde hac Benaresi zi yaret etmek ve Ganj Nehrinde ykanmak, lmden sonra yeniden dnyaya gelite daha mutlu olma midini vermektedir. Ykandktan sonra hac gre vini ifa etme yannda kutsal meknn ev resinde dnmek de (tavaf) haccn unsur larndan biridir.

NOT EDELM Hristiyanlkta bir kimsenin hac yapmas iin hayatnda herhangi bir muayyen zaman yoktur. Ancak Kudse gidi genellikle ge yalarda gereklemektedir. Kudse varan kii, artk hayatnda nemli bir ii yerine getirdiini hisseder. Hz. sann lp dirildii yere baknca kendisi de Kudste lmeyi arzular. Ermenice mahdesi kelimesi, lm ve ayn zamanda Kudste Paskalya Bayramnda yaklan kutsal atei gren kimse anlamndadr. Kuds haccndan dnen kimseye bu sfat verilmektedir. Rus haclar da Kudse beyaz kefen gtrr, Hz. sann vaftiz olduu rdn Nehrinde bu kefenleri sarnarak ykanrlar. Dier dou Hristiyanlar ise beyaz kefenleri Hz. sann armha gerildii cuma gn onun mezarna koyarlar. Genelde gruplar hlinde Kudse gidip dnen haclar, dnlerinde bu grevi tamamladklar iin kilisede kran dualar yapar, Kudsten getirdiklerini datrlar. lk Hristiyanlar Yahudilikte olduu gi bi Kudsteki mabedi de ziyaret ediyorlard. Hris tiyanlarn hac gelenei de hemen hemen birbirinin ay ndr. Ha clar, gnahlardan arnmak iin nce rdn Nehrinde suya dalarlar. Sonra, srayla sann ha yatnn getii nemli yer lere ziyarette bulunurlar. ncillerden paralar okur, tvbe eder ve lm dnrler.

(Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 91; Trkiye Diyanet Vakf, slam Ansiklopedisi, C 14, s. 384.)

42 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi s. 92. 43 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 233.

137

6.NTE
Taoizm ve Konfyanizmde inananlar ise sonbaharda gerekletirilen hac srasnda krmz veya sar renkli elbiseler giyen hac adaylar buhur ubuklar ve kselerini tayarak on be kiilik gruplar hlinde sessizce meditasyon yaparlar. Sadece bitkilerle beslenirler, uzun yolculuk esnasnda tvbe ederler. Hac mahallerine vardklarnda ise ykanp temizlenerek tapnrlar. Evlerine dnnceye kadar ibadet ve riyazete devam ederler.44

1.4. Sadaka Sadaka, Allahn rzasn kazanmak niyetiyle karlksz olarak fakir ve muhtalara yardm etme, iyilik ve ihsanda bulunmaktr.45 slam dini ayet ve hadislerde sadaka vermeyi tevik etmitir. Mslmanlar zekt ve sadaka gibi ibadetlerle fakir ve muhtalar gzetirler. Kuran- Kerimde bildirildiine gre zekt ve sadaka Yahudilik ve Hristiyanlkta da emredilmi bir ibadettir. Mesela srailoullarna yce Allah, Namaz kln, zekt verin, rk edenlerle birlikte siz de rk edin.46 eklinde hitap etmitir. Hz. sa ise beikteki mucizevi konumasnda Allahn namaz kendisine emrettiini yle ifade etmitir: Nerede olursam olaym beni kutlu ve erdemli kld ve bana yaadm srece namaz ve zekt emretti.47 Tevrat ve ncillerde de sadaka vermek emredilmitir: Mesela bu konuda Tevrat, Ve eer kardein fakir der ve senin yannda zayf derse ona yardm edeceksin.48 der. ncilde ise Fakat sadaka verdiin zaman, sa elin sol elinin ne yaptn bilmesin de.49 eklinde emredilmektedir. Yahudilikte ilk dnemlerde sadakalar dzenli bir ekilde Beytl-Makdisin zekt sandna denirdi. Miktar r(1/10 orannda) olan bu zektlar belirli yerlere verilirdi. Daha sonralar bu durum terk edildi. Ancak bu emir, ferdi olarak gz nnde bulundurulmaktadr. Hristiyanlkta da gnmzde uygulama deitirilerek oru gnlerinde yemeklerini bakalaryla paylamak eklinde yerine getirilmektedir.50 Hristiyanlar, zekt ve sadakann gnahlara keffaret olduuna inanrlar. DEERLENDRELM Onlarn mallarnda, muhta ve yoksullar iin bir hak vardr. Siz, Allah iin ne verirseniz, Allah onun yerine verir.
(Zriyt suresi, 19. ayet.) (Sebe suresi, 39. ayet.)

Kim fakire verirse onun eksii olmaz; fakat kim ondan gz evirirse o ok lanet alr.
(Kitab- Mukaddes, Sleymann Meselleri, 28/27.)

Sadakan gizlide olsun; gizlide gren baban da sana deyecektir.

(Kitab- Mukaddes, Matta, 6/3.)

Yukardaki Kuran- Kerim ayetlerini ve Kitab- Mukaddes metinlerini deerlendiriniz.

44 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 14, s. 384. 45 Heyet, Din Kavramlar Szl, s. 568. 46 Bakara suresi, 43. ayet. 47 Meryem suresi, 31. ayet. 48 Kitab- Mukaddes, Levililer, 25/35 49 Kitab- Mukaddes, Matta, 6/3. 50 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 496.

138

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

1.5. Kurban Kurban; tapnlan tabiatst varlk veya varlkla ra yaknlama, kran duygularn ifade etme, bir ey isteme ya da gnahlara ke faret olmas gibi niyetlerle sunulan varlk ve nesnelerdir. Tabiatst bir gce su nulan nesnelere genel anlamda takdime ad verilirken kurban kelimesi zellikle l drme veya boazlama yoluyla sunulan lar iin kullanlmaktadr. slama gre kurban, ibadet maksadyla belli vakitte uygun artlar tayan hayvan usulne uygun olarak kesmeyi ve bu amala kesilen hayvan ifade eder. Ayrca bu ekilde kesilen kurbana udhiye de denir. Kurban kesmenin vakti, Kurban Bayramnn ilk gndr. slamda bunun dnda adak ve akika gibi kurban eitleri de vardr. YORUMLAYALIM Her mmet iin Allahn kendilerine rzk olarak verdii hayvanlar zerine ismini ansnlar diye kurban kesmeyi meru kldk. te sizin ilahnz bir tek ilahtr. u hlde yalnz ona teslim olun. Alak gnllleri mjdele!
(Hac suresi, 37. ayet.)

O halde Rabbin iin namaz kl ve kurban kes.

( Kevser suresi, 2. ayet.) (bn-i Mace, Adahi, 2.)

Kimin hli vakti yerinde olup da kurban kesmesse, namazghmza yaklamasn. Yukardaki ayetleri ve hadisi yorumlaynz.

slam dininde kurban, Allahn herhangi bir maddi veya manevi ihtiyacn karlamak iin kesil mez. nk Allahn insanlarn malna ihtiyac yoktur. Bu konuda Allah, Kuran- Kerimde y le buyur maktadr: ... Elbette kurbanlarnzn ne etleri ne de kanlar Allaha ular; sizden o na ulaan, ancak takvadr.51 Bu ayette ifade edildii gibi kurban kesen kiinin sadece ibadeti Allaha ulamaktadr. Tevrat ve ncillerde de kurban ile ilgili hkmler mevcuttur. Yahudilikte kurban uygulamas iki ekildedir. Bunlar Hz. Musa eriatnda uygun grlen hayvanlar bo azlamak suretiyle sunulan kanl kurban lar ile eitli yiyecek, su ve arap gibi ie ceklerin takdim edilmesi eklindeki kan sz kurbanlardr. Yahudilikte kurban, Tanrya balln bir iareti ola rak ve onun ltuf ve affn elde etmek niyetiyle baz hayvanlarn veya yiye NOT EDELM ceklerin bir mezbaha zerinde tamamen ya da ksmen yaklarak yok edilmesin Kabul olunasnz diye srlardan, koyunlardan yahut keilerden kusursuz bir den ibarettir. Tarihi, Hz. brahime kadar erkek takdim edeceksiniz. gtrlen kurban, Yahudilikte en nemli
(Kitab- Mukaddes, Levililer, 22/19.)

ibadetti. Keffaret, adak, esaretten kurtulu

51 Hac suresi, 37. ayet.

139

6.NTE
yl dnm gibi ok farkl amalarla kurbanlar gnlk, haftalk, aylk, mevsimlik ve yllk olarak sunulmaktadr.52 Ancak 70 ylnda mabet Romallar tarafndan ykldktan sonra Yahudiler kurban ibadetini askya aldlar.Gnmzde Yahudiler arnmak iin horoz ve tavuk kurban edip etlerini fakirlere datrlar.53 Hz. sa zamanndaki kurban uygulama lar Ahdi Atike dayandrlmaktayd.54 Hz. sadan sonra Hristiyanlkta say merkezletiren farkl bir kurban anlay geliti rilmitir. Bu uygulama lara ramen sann armha gerilmesi ve diriltilmesi inancnn ardndan Hristiyan lk Yahudilikten ayr bir din mahiyeti kazanmaya balamtr. Ni tekim Hristiyan geleneinde sann, havarileriyle yedii son akam yemeinde dklen kannn, insanla r Tanr ile bartrdna inanlmtr.55 ncillerdeki sann kan biroklarnn gnahnn balanmas iin dkld56 ve Pavlusun mektuplarndaki Gnah iin bir kurban. ve Tanrya kurban. eklindeki ifadeleri, Hz. sa y insanl asli gnahtan kurtaran bir kurban57 olarak gren inanca esas tekil etmitir. Bylece Hristiyan ilahiyatnda sann ha zerindeki lmnn tek bana yeterli ve dier kurban sunma fiillerini faydasz klan bi ricik kurban olduu inanc kabul edilmitir. Hristiyan anlaynda sann kendisi ilk ve son kurban olarak Ahd-i Atikin kurban sistemini iptal etmitir.58 Dolaysyla kurban kesmeye gerek kalmamtr. Pazar gnleri ve Paskalya Bayramnda yaplan ekmek arap ayini kurbann yerini almtr. Eski ranllar, tanrlara kurbanlar, eitli bitkiler ve haoma ikisi sunmulardr. Zerdt, hayvan kurbann yasaklayarak Ahura Mazdaya adak ve krler kurbann telkin ettiyse de lmnden sonra canl kurban detine geri dnlmtr. ranllar adak ve kranlarn Hrmze, dier takdimlerini de ktl engellemesi iin Ehrimene arz ederlerdi. BLG KUTUSU Geleneksel Trk inancnda lm atalar tazim ve onlar iin kurbanlar sunma deti nemlidir. Yer alt lemi, genellikle korkun ve kt ruhlarn yaad yerdir. Yer altnda l ruhlarnn bulunduuna da inanlr. Erlik Kaan emrindeki bu l ruhlar, yaayanlarn ruhlarn kapmak ister, hastalk saarlar. Baz blgelerde, kt ruhun basks altnda bulunan kimseyi kurtarmak iin kara renkli bir hayvan kurban edilirdi. Tarih kaynaklar her yl dzenli olarak yaplan resm din trenlerden sz eder. badetin zn kurban merasimi tekil eder. En makbul kurban attr. Doan gne ve geceleyin ay ululanrd. Kansz takdimlerde ise baz gda maddeleri sunulurdu.
(Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 535.)

52 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 26, s. 435. 53 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 95. 54 Kitab- Mukaddes, Matta, 8/4. 55 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 26, s. 435. 56 Kitab- Mukaddes, Levililer, 2/26. 57 Kitab- Mukaddes , Efesoslular, 5/2. 58 Kitab- Mukaddes, braniler, 10/5-10.

140

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

Eski in dinlerinde tanrlara ve len atalarn ruhlarna onlar memnun etmek ve ilh lutuflar elde etmek amacyla evcil olan veya olmayan hayvanlar kurban edilir. Hububat, mayalandrlm iki, eitli yiyecekler ve ipek gibi takdimler sunulurdu. Hinduizmde kurban, insanlar kurtulua gtren yollardan biridir. Brahmanlar Dneminde, kozmik gc meydana getirdiine inanlan, yaratln srr ve kinatn devamnn anahtar olarak kabul edilen kurban merasimi, rahiplerin nezaretinde gerekletirilirdi. Vedalar Dneminde gnlk merasimler atete yaklan takdimeleri, kutsal soma ikisini yere dkmeyi, atalara, yer tanrlarna ve ruhlara yiyecek takdimlerini ihtiva ederdi. Aylk takdimler, yeni ay ve dolunayda eitli tanrlara, zellikle frtna tanrs ndraya sunulan pastalar ve yiyeceklerdi. Rahipler tarafndan kefaret niyetiyle ve ilkbaharn balangcnda bolluk dncesiyle yamurlu mevsim ve serin k beklentisiyle bir ylda defa olmak zere mevsimlik kurbanlar sunulurdu. Budizm ve Caynizmde Ahimsa (Hibir canly ldrmemek.) prensibi ve tenash inanc gerei canllar kurban edilmemektedir. Ancak her iki din mensuplar mabetlerinde tts, mum, buhur, yiyecek ve iecekler takdim ederlerdi. Japon dini intoizmde kurban ve takdimler; tanrlara ve llere, onlarn fkesini yattrp ltuf ve yardmlarn salamak veya gnahlara kefaret dncesiyle sunulurdu. Erken dnemlerde uygulanan insan kurbanlarnn yerini sonradan hayvan kurbanlar almtr. Gnmzde pirin ve pirin arabndan oluan yemek takdimleriyle elbise ve mesken dahil asli ihtiyaca tekabl eden her ey kurban olarak sunulmaktadr.59 1.6. Kutsal Gnler, Geceler ve Bayramlar Her dinin kutsal gn, gece ve bayramlar vardr. lah dinlerde bu kutsallk ya dorudan dinin bir emri gerei atfedilir ya da peygamberlerin hayatnda doum, hicret ve vefat gibi baz dnm noktalarn ifade eder. nananlar iin bu kutsal vakitler nemli birer frsat olarak kabul grlr. eitli ibadet, kutlama ve anma trenleriyle en gzel ekilde deerlendirilir. lah olmayan dinlerde de ayn ekilde din kurucularnn hayatnda meydana gelmi nemli safhalar, kutlanan bu gn, gece ve bayramlarn ortaya kmasna sebep olmutur. Kutsal gn ve gecelerin en ak rnekleri slamda grlr. Cuma gn, Regaip, Mevlit, Mira, Berat kandilleri ve Kadir Gecesi bunlarn banda gelir. Bunlardan Berat Kandili hari, dierleri Hz. Muhammedin hayat ile ilgilidir. Beraat Kandili ise tvbe ve ba lanma gecesi olarak kabul grmtr. Bu gecede yaplan samimi ibadetlerin, tvbe ve istifarlarn kabul edile ceine inanlr.

Kandil gecelerinde camilerde mevlit okunur.

59 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 26, s. 434.

141

6.NTE
Aure Gn de eitli etkinliklerle anlan gnlerdendir. Bu gn ve gecelerden sadece cuma gn ve Kadir Gecesi Kuranda zikredilmitir. zellikle Kadir Gecesinde Kuran- Kerimin indirildii ve bin aydan daha hayrl olduu aka ifade edilmitir: phesiz, biz onu (Kuran) Kadir Gecesinde indirdik. Kadir Gecesinin ne olduunu sen ne bileceksin! Kadir Gecesi bin aydan daha hayrldr.60 slamda btn Mslmanlarn ortaklaa kutlad iki bayram vardr. Bunlar, Ramazan ve Kurban Bayramlardr. Ramazan aynda oru tutan Mslmanlar, bu ibadeti tamamlam olmann sevinciyle gn bayram yaparlar. Topluca klnan bayram namazndan sonra birbirleriyle bayram larlar. Ramazan Bayramndan iki ay on gn sonra Kurban Bayram kutlanr. Hac ibadeti de bu bayramda yerine getirilir. Kurban Bay ram drt gn srer. slamda bayramlar, toplumsal kaynama, dayanma ve paylamann vesilesidir. Bay ramlarda dargnlar barr, muhta olanlarn ihtiyalar giderilir, sevinler paylalr. Bu ba kmdan bayramlarn Mslman topluluklarda ayr bir yeri vardr. Yahudilikte en nemli kutsal gnler, RoHaana ve Yom Kippur gnleridir. Ro-Haana, Yahudi takvimine gre din ylbadr. Bir yllk kader bu ylbanda belirlenir. Eyll-ekim aylarnda balar, iki gn kutlanr. Yom Kippur ise Ro-Haanann ikinci gnnden itibaren on gn sren kefaret gnleridir. Ro-Haana da belirlenen bir yllk kader , bu gnde mhrlenerek tamamlanr. Cumartesi de Yahudilerce kutsaldr. Sinagogta haftalk ibadet yaplr. Yahudilikte, kutsal kitap Tevratta yaplmas emredilen tane din bayram vardr. Bunlar, Fsh, Sukkot ve avuot bayramlardr. Fsh:Yahudilerin Msrdan klar ansna kutlanan bir hac bayramdr. Mart-nisan aylar arasnda sekiz gn srer. Bu bayramn zellii, bayram sresince mayal yiyecek yenmemesidir. avuot: Tevratn Tanr tarafndan Yahudilere veriliini kutlama bayramdr. Haftalar Bayram olarak da bilinen avuot, haziran-temmuz aylarnda kutlanr. Sukkot: Yahudilerin Msrdan ktktan sonra krk yl lde dolamalar ansna yaplan bir bayram olup sekiz gndr. Elence yn arlkl bir bayramdr. Yahudiler Sukkot
60 Kadir suresi,1-3. ayetler.

NOT EDELM Hristiyanlkta Hz. sann doumu, lm, dirilmesi ve ge ykselmesi olaylarn anmak iin kutlanan iki tane nemli bayram bulunmaktadr. Bunlara Noel ve Paskalya ad verilmektedir. Kutsal gnleri pazar gndr. Bu gn kilisede evharistiya ayini icra edilir. Noel: Tanrnn olu olarak kabul edilen Hz. sann dnyaya geliini, rdn Nehrinde vaftiz oluunu anmak iin kutlanr. Katolik ve Protestanlar Noeli 25 Aralk, Ortodokslar ise 6 Ocak tarihinde kutlarlar. Hristiyanlar, Noelde ayin yaparlar, ilahiler okurlar ve birbirlerine hediyeler verirler. Ayrca bu bayramda, hastaneleri ve kimsesiz ocuk yuvalarn da ziyaret ederler. Noel aac ve Noel Baba, bu kutlamalarn en nemli zelliklerindendir. Hristiyanlar, evlerini Noel aalaryla sslerler. Paskalya: Hz. sann ldkten sonra dirilii ansna kutlanan bir bayramdr. Bu bayramn ncesinde krk gnlk bir tvbe ve perhiz zaman bulunmaktadr. Bu krk gnlk srenin son cuma gn Hz. sann armha gerildii gn olarak anlr ve bu gn youn ibadetlerle geirilir. Cumadan iki gn sonraki pazar gn ise Paskalya, yani Hz. sann dirili gn olarak kutlanr. Baharda kutlanan Paskalya dneminin tarihi deiken olduu iin kesin tarih kilise yetkilileri tarafndan her yl yeniden belirlenir. Bunlarn dnda Meryem Ana Gn, Ha Yortusu gibi bayramlar kutlanmakta dr.
(Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 5, s. 258.)

142

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

Bayramnda evlerinin bahesine bir adr kurarlar ve onu aa dallaryla sslerler. adrlarda mill oyunlar oynarlar.61 Hinduizmde kutlanan pek ok bayram vardr. Bunlarn kutlan ekli ve zaman blgeden blgeye deiir. Gnmzde Hindistan hkmetince resm tatil ilan edilen on alt bayram vardr.62Ay takvimi esas alndndan bayram gnleri her yl farkllk arz eder. Mesela Chaitra, mart-nisan aylarnda kutlanan ylba bayramdr. Elence ve hediyeleme arlkl bir bayramdr. Budizmde de birok bayram ve festival vardr. Bunlarn bir ksm din bayramlardr.63 Mesela aralk aynda Budann aydnlanmaya ulamas, ubatta ise Budann nirvanaya ulamas bayram olarak kutlanmaktadr. Bu bayramda, btn Budistler ocuklaryla birlikte mabetlere ve kutsal yerlere doluurlar ve youn bir ekilde ibadet ederler. Ayrca caddeleri de sslerler. Sih dininde de Nanakn doum ve lm gnleri gibi baz kutsal gnler vardr. Hindistanda kutlanan eitli bayramlar da Sihler tarafndan kutlanr.64 intoizmde neyin ne zaman ve nasl yaplaca kurallara balanmtr. Balayc olan bu kurallara tre denmektedir. Treler, Japon kltrnn nesilden nesile aktarlmasn salamaktadr. En byk bayram, tanry armak ve ona hizmette bulunmak anlamnda Matcuridir. Genellikle bu bayramdan nce gn oru tutulur. 2. Dinlerde badet Yerleri badet yeri denilince ibadet etmeye mahsus yap, bina ve tapnak akla gelir. Bu meknlara mabet denir. Mabet, genelde btn dinlerin ibadet ma hallini ifade etmektedir. zelde Mslman mabedi iin cami veya mescit kullanl maktadr. Dinin temel unsurlarndan biri olan ibadet, genelde bir meknda yapld iin mabetlere ihtiya duyulmutur. B tn dinlerin mabedi ifade eden kelime veya kavramlar ve kendilerine has mabet anlaylar vardr. Mabetler ilk dnemlerdeki ak alanlardan basit ve kk yaplara, zamanla byk ve geni binalara kadar gelen bir gelime ve dei iklik arz etmektedir.65 Kuran- Kerime gre yeryzndeki ilk ibadet ye ri, Mekkedeki Kbedir.66 Kbe, ayn zamanda Ms lmanlarn da kblesidir. Kbeden sonra slmda ibadet yerleri iin kullanlan ilk kelime mescittir. Bunun dnda musalla, namazgh ve cami kelimeleri de Mslmanlarn ibadet yerini ifade etmek iin kullanlr. slamda ibadet yerleri iin kullan lan kelimelerden biri de musalla veya namazghtr. Musalla, Resulullah Dneminde bayram ve cenaze namaz k lnan yerler iin de kullanlmtr. Farsada yol boylarndaki st ak mescitlere namazgh denilmitir. Namazgh bir ka sabann btn halkn bir araya toplayan geni sahadr. Pek ok namazghta hut be okumak ve namaz kldrmak iin ya plm minber ve mihraplar vardr.67 Mescitlerin ve camilerin, belirli fonksi yon la rna g re isimlendirilmi baz blmleri vardr. Bun lar; mih rap, minber ve vaaz krssdr. Na maz kldrr ken i ma mn durduu yere mihrap, hutbe oku61 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 241. 62 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 301. 63 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 333. 64 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 380. 65 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 27, s. 276. 66 l-i mrn suresi, 97. ayet. 67 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 27, s. 279.

143

6.NTE
nan yere minber ve vaaz verilen yere de vaaz krss denir. Ayr ca baz camilerde mez zin mahfili, cemaate vaktinde yetiemeyenler iin son cemaat yeri, sultanlarn ina ettirdii camiler de sultanlarn namaz klmalar iin ayrlan hnkr mahfili bulunur. Ezan okunan minare lerve abdest alnan adrvanlar da cami leri tamamla yan yap lar dr.

Sultanahmet Camii (stanbul)

Hinduizmde mabet yapm ve ilerine tanrlarn suretlerinin konulmas Upaniatlar Dneminin sonrasna rastlar. Youn olarak 7. yzyldan sonra yaplmaya ba lanan ve tanrlarn ikamet mahalli olan mabetler ayn zamanda insanlarn tan rlarla bir araya geldii, onlar ziyaret edip eitli takdimelerde bulunduu yerlerdir. Hinduizmde ibadet ferd olup pek ok evde ibadet iin tahsis edilmi zel bir oda veya bir ke vardr. Mabetlerin esas ksm, iine tanrnn suret veya sembolnn konulduu, vimona ad verilen kutsal mekndr. Hint mabetleri birer ziyaret (hac), gnahlardan arnma ve din temizlik yeridir. intoizmde ayin merkezi de olan tan rlarn ikamet yerine, jinja veya jinsa (tanrevi) denilmekte, ayrca miya ismi de kullanlmaktadr. Saylar bazen yz binlerle ifade edilen mabetler genellikle yol kenarlarnda, fabrika kelerinde veya binalar blokunun tepesinde bulunan k k ve sade aa yaplardr. intoizmde en eski ve en mehur mabet, milattan nce 4. yzylda sede Gne Tanras Amaterasu adna yaplm olan mill mabettir.68
68 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 27, s. 278.

144

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

BLG KUTUSU
YAHUDLKTE BADET YERLER

Sade ve gebe bir hayat yaayan Yahudi atalar, din vecbelerini yerine getirebilmek iin her konakladklar yerde veya nemli grdkleri mahallerde birer mezbah (altar) yapmlardr. Hz. Musa, kavmini Msr esaretinden kurtardktan sonra onlarla lde krk yl ortak bir hayat srmtr. Tanrnn talimatyla yine Tanrnn ikmeti ve ibadet- Yahudilerin ibadet ettikleri Alama Duvar (Kuds) lerin ifas iin bir mesken (mikan) toplanma adr yaplmtr.
Kitab- Mukaddes, k, 33/7-11. Saylar, 12/4-12.

Yahudilikte en kutsal yer, Sleyman Mabedinin ina edildii Kudstr. Kudste srailoullarnn ortak ibadet merkezi olan Sleyman Mabedi, Hz. Sleyman tarafndan ina edilmitir. Yahudilerin Romallara kar ayaklanp yenilmeleri zerine Romallar tarafndan mabet tamamen yklmtr. Mabetten sadece Alama Duvar da denilen bat duvar gnmze kadar ulamtr. Mabedin yklnn ardndan onun yerini artk sinagoglar almtr. Sinagoglarn belli bir mimari yap zellii yoktur. Blgeye gre yap ekli deiiklik gsterir. Sinagogun, camilerde olduu gibi, bir kutsall vardr. Sinagoglarda resim ve heykel bulunmaz. nk, bunlarn bulunduu yerde ibadet yasaktr. Sinagoga uygun kyafetle ve ba rtl olarak girilir. Ba ak olarak girmek, Tanrya saygszlk kabul edilir. Bunun iin Yahudi erkekleri kipadenilen takke benzeri bir ey giyerler. Kadnlar da balarn rterler. HRSTYANLIKTA BADET YERLER Hristiyanln balangta bir ibadet yeri yoktu. Bask nedeniyle ilk Hristiyanlar ibadetlerini gizli yerlerde yapyorlard. IV. yzylda Hristiyanlk, Romallar tarafndan serbest braklnca ibadet yerleri ina edilmeye balad. Hristiyanln balca ibadet yeri kilisedir. apel kelimesi de mahalli bir kilise veya katedral dnda hapishane, ato yahut gsterili bir bina ierisindeki ibadet yerlerini ifade eder. Daha geni bir kilise ierisindeki zel ibadet yerine de apel denilir. Bir piskoposluk blgesinde kurulan ve ok sayda grevlisi bulunan, sradan bir kiliseden daha byk olan binalara ise katedral ad verilir. Kilise ve katedrallerin birok ortak zellii vardr. Bu ibadet yerlerinin ana giri kaps, dou tarafndadr. Giriin tam karsnda vaftiz, gnah itiraf ve nikh gibi trenlerin yapld mihrap yer alr. Rahibin Hristiyan Dou Kilisesi (Filistin) konuma yapt vaaz krss de ayn blmdedir. Mihrap ile duvarlar, Hz. sa ve azizlerin resim ve heykelleriyle ssldr. Katolik mezhebine ait kiliselerin giriinde kutsal suyla dolu bir tas bulunur. Ayrca, mihrabn iki yannda mzik korosu iin ayrlm yerler vardr. Hristiyan ibadet yerlerinde kadn, erkek ve ocuklar birlikte otururlar. badet yerlerinde ba rtme zorunluluu yoktur.
(Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 99.)

145

6.NTE
Budizmde ibadet mekn viharadr. Bu tapnaklar, Bu da ve nemli Budist byklerinin hatralarnn sakland, bu sebeple de tazim gsterilen stupalara dnmtr. Budann heykellerinin bulunduu yaplara ise pagoda denilmektedir. Pagodalarn ounda cemaatle ibadet yaplmaz. Hal kn mabetlerle ilikisini canl tutan esas unsur sadece ibadet olmayp Buda ve dier Budist azizlerinin buralarda muhafa za edilen hatra eyalar da ziyaret edilir.69 Caynist mabetlerinin genel plan; bir cmle kaps, sra stunlar, mabedin ortasnda bu lunan geni bir mekn veya ak avlu ve tasvirlere tahsis edilmi kutsal mekn eklindedir. Caynist mabetleri de bir iba det mahalli olmaktan ziyade Tirthankaralara sayg gsterilen yerlerdir. Sih dininde gurdvara ad ve rilen mabet, cemaatin ilahiler okumak iin gnlk olarak toplanmas sonucun da ortaya kmtr. Bu mabetler Guru Nanak Dne minden beri cemaatin hayatnda nemli bir rol oynamaktadr. Gurdvaralarn en stn, zamanla Sih inan ve ibadetinin merkezi hline gelen Amritsardaki Altn Mabettir. Bu mabedin bulunduu Amritsar Sihlerin din merkezi olduu gibi Altn Mabet de din ve toplumsal faaliyetlerin merkezidir. Mabette sembol olarak Sihizmin kutsal kitab Adi-Grant ile bir k l bulunur. Buras ayn zamanda bir sos yal kurumdur. Her gurdvarann Guru Nanak
Sihlerin hac yeri Altn Tapnak 69 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 27, s. 277

Budist mabedi (Pagoda)

zamanndan beri devam eden bir

146

DNLERDE BADET VE BADET YERLER

imarethanesi vardr.70 Bu mabetlerde resim ve heykel bulunmaz. Mabetlerin ak bfe tarz yemeklerinden her Sih yararlanr.71 Bir yaplar btnnden oluan Tao mabetlerinin avlular ok amal salonlardan meydana gelir. in terminolojisinde Taoist dini binalar veya bina gruplar iin kung (manastr veya saray), kuan (ma nastr mabedi) ve miao (mabet) kelime leri kullanlr. Saysz tanr ve tanrlatrlm kahraman tasvirlerini ihtiva eden Taoist mabetlerinin pek ou 1911 Dev riminden sonra tahrip edilmitir.72 Lu hkmdar, Koninde bir ibadet yeri

fys iin bir mabet ina ettirmitir. Daha sonraki dnem lerde hkmdarlar, Konfys on bin neslin muallimi diye nitelendirip adna mabetlerde trenler dzenlemilerdir. Ayrca

milattan sonra 59da imparator, her mabette kurbann Konfys adna takdim edilmesini emretmi, bizzat kendisi de Konfys adna takdimde bu lunmutur. En mehur in ibadet yerleri Pekindeki
mparatorluk mabedi (Pekin)

imparatorluk

mabetleri ve mezbahlardr.

70 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 27, s. 277 71 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 381. 72 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 27, s. 278.

147

6.NTE
NTEMZ DEERLENDRELM A-Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. badet ne demektir? Tarif ediniz. 2. Hristiyanlkta gnah itiraf nasl yaplr? Anlatnz. 3. intoizm de dua ve tapnma nasl yaplr? Ksaca anlatnz. 4. slamdaki zekt ibadetinin toplumsal yararlar nelerdir? Yaznz. B-Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Atalara ve yce ruhlara sayg aadaki dinlerden hangisinde ibadettir? A) Hinduizm B) Sihizm C) Konfyanizm D) Hristiyanlk E) Budizm 2. lk insan tarafndan ilendiine ve btn insanla sirayet ettiine inanlan asli gnah anlay aadaki dinlerden hangisine aittir? A) Caynizm B) Budizm C) Yahudilik D) Hristiyanlk E) Hinduizm

3. slamda haccn rknlerinden biri olan vakfe nerede yaplr? A) Medine B) Kuds C) Arafat D) Uhut E) Bedir 4. Aadaki dinlerin hangisinde ibadet tek tanrya yaplr? A) Taoizm B) Budizm C) Zerdtlk D) Caynizm E) Hinduizm 5. Aadaki din kurucularndan hangisi daha ok ahlaka ve siyasi birlie nem vermitir? A) Buda B) Guru Nanak C) Konfys D) Zerdt E) Dalay Lama

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. ( Mira, om, havari, Avesta.) 1. Hz. sann t ve inanlarn yayma iiyle grevlendirdii on iki yardmcs ve renci sin den her birine..denir. 2. slamda srdan sonra Hz. Muhammedin yaad manevi ykseli olaynadenir. 3. Hinduizmde bir ie balarken sylenen kutsal hecedur.

D-Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. () Japon dini intoizmde kurban ve takdimler, tanrlara ve llere, onlarn fke sini yattrp ltuf ve yardmlarn sala mak veya gnahlara keffaret dncesiy le sunulur. 2. () Vaftiz, Hint dinsel geleneklerinde bir meditasyon tekniidir. 3. () Say, slamda hac srasnda, Safa ile Merve tepeleri arasnda hzl admlarla yedi kez gidip gelme eklinde yaplan ibadettir. 148

7.NTE
DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

NTEMZE HAZIRLANALIM 1. Ahlakn dinle ilikisi hakknda bilgi toplaynz. 2. Kuran- Kerim mealinden iyilik ve yardmlama ile ilgili ayetler bularak inceleyiniz. 3. Bakalarna zarar vermenin tm dinlerde yasak olmasnn nedenlerini aratrnz. 4. Kuran mealinden dorulukla ve yalanc ahitlik yapmamakla ilgili ayetler bularak inceleyiniz.

149

7.NTE
1. Doruluk Ahlak, szlkte huy, seciye, miza gibi anlamlara gelen hulk veya huluk kelimelerinin ouludur. Ahlak, insann iyi veya kt olarak nitelendirilmesine yol aan huylar ve bunlarn etkisiyle ortaya kan sz ve davranlar btnne denir.1 Hz. demden itibaren gnderilen dinlerin hepsinde ahlak nemli bir yer tutmutur. Bu ahlaki deerleri bugn yeryzndeki dinlerin ounda grmek mmkndr. Ahlak kurallar son din slamla en gzel eklini almtr. Ahlak, evrensel bir olgudur. Bu nedenle her milletin, topluluun ve dinin bir ahlak anlay vardr. Bununla birlikte yeryzndeki ilah ve beer kkenli dinlerde baz ortak ahlaki ilkeler vardr. Bunlar; doruluk, temizlik, iyilik ve yardmseverlik, byklere sayg, zarar vermemek, ldrmemek, hrszlk, zina ve yalanc ahitlik yapmamaktr. Doruluk; insann znde, sznde ve davranlarnda tutarl olmasdr. nsann dier insanlarla ilikilerini belirleyen temel ahlaki llerden biri olan doruluk, ayn zamanda insan tabiatna uygun davranlar ortaya koymaktr. Bu nedenle doruluk; yalan, hile, ikiyzllk ve sahtekrln zdddr. Btn dinler dorulua byk nem vermilerdir. Yeryzndeki dinlerin mesajnn z, insann doruluk zere olmasdr. slam dini dorulua byk nem vermitir. Nitekim Kuran- Kerimdeki ...Emrolunduun gibi dosdoru ol...2 ayeti Hz. Peygamberin ahsnda tm mminlere her zaman doru olmay emretmektedir. slam, sadece doru szl olmay deil, dorularla beraber yaamay da doruluun bir gerei olarak kabul etmitir. Bu konu Kuran- Kerimde yle ifade edilmitir: yorumlayalm Ey iman edenler! Allahtan saknn Hz. Muhammed (s.a.v.) ve dorularla birlikte olunuz.3 yle buyurmutur: (Doruluktan ayrlmayn.) DoruHristiyanlkta da dorulua nem verilmiluk insan iyilie, iyilik de intir. ncillerde her zaman doru olmak emredilsan cennete gtrr. Srekli mi ve bu konuda yle denilmitir: En kk doru konuan ve doruluun peinde olan insan, Allah katnda drst bir kii olarak ite gvenilir olan kii, byk ite de gvenilir yazlr. olur. En kk ite drst olmayan kii, byk (Yalandan saknn.) Yalan insan ite de drst olmaz.4 sahtekrla, sahtekrlk da cehenneme gtrr. Kii yalan syleye syleye, yalan slam ve Hristiyanlkta olduu gibi dorupeinde koa koa Allah katnda yalanc luk, Yahudiliin de nem verdii bir deerdir. diye yazlr. Bu konu Tevratta yle ifade edilmitir: al(Buhari, Edeb, 69.) mayacaksnz. Hile yapmayacaksnz. BirbiriYukardaki hadisi yorumlaynz. nize yalan sylemeyeceksiniz. Benim admla yalan yere ant imeyeceksiniz...5
1 Heyet, Din Kavramlar Szl, s. 13. 2 Hd suresi, 112. ayet. 3 Tevbe suresi, 119. ayet 4 Luka,16/10. 5 Kitab- Mukaddes, Levililer, 19/1-12.

150

DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

karlatralm Ey iman edenler! Allahtan korkun ve doru sz syleyin.

(Kuran- Kerim, Ahzb suresi, 70. ayet.)

...Sen iyilerin yolunda yr. Dorularn izinden git. nk lkede yaayacak olan dorulardr. Drst kiilerdir, orada kalacak olan.
(Tevrat, Sleymann zdeyileri, 3/20-21.)

Yaamdan zevk almak isteyen, dilini ktlkten, dudaklarn yalandan uzak tutsun... nk Rabbin gzleri doru kiilerin zerindedir.

(ncil, Petrusun Birinci Mektubu, 3/ 10-12.)

Yukardaki uyarlar okuyarak ilah kkenli dinlerin dorulua bakn karlatrnz.

Budizm ve Hinduizmde de doruluk ahlaki erdemlerden saylmtr. Hinduizmdeki karma inanc, insann gemite yaptklarnn karlnn gelecekte grlecei esasna dayanr. Bu nedenle doruluk insann karmasn belirleyen en nemli ahlaki ilkedir. Konfyanizmde ise doruluk insann mkemmel erdemlerinden birisidir. Buna gre doru olan insan, ok eyi baarabilecek vasftadr.6

BLG KUTUSU
Her Budistin doru bir insan olmas iin be arta riayet etmesi, haram olan be yasaktan kanmas lazmdr. Bu ilkeler unlardr: Can tayan varlklar ldrmemek, kendisine ait olmayan eyleri almamak, bakasnn karsna dokunmamak, doru olmayan eyi sylememek, sarholuk veren ikileri kullanmamak.

(Asaf Halet elebi, Pali Metinlerine Gre Gotama Doruluk bireysel ve toplumsal hayatta Buddha, s. 55.) olumlu sonular douran ahlaki bir fazilettir. Zira doru davranlar hem bireyi ahlaken yceltir hem de sosyal hayatta huzur, dzen ve bar tesis eder. Bu nedenle amalar birey ve toplumlarn hayatnda bar tesis etmek olan tm dinler doruluu emretmitir.

2. Temizlik Temizlik btn dinlerin ortak ahlaki ilkelerinden biridir. nsanlk tarihi boyunca ortaya kan tm dinler insan ve toplum yararna olan temizlie nem vermilerdir. Dinler genelde temizlii maddi ve manevi olmak zere iki ksmda ele almlardr. Baz dinlerde manevi temizlie daha ok vurgu yaplrken bazlarnda ise her ikisine de nem verilmitir.
6 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 395.

NOT EDELM ...phesiz Allah ok temizlenenleri sever. Temizlik imandandr.

(Buhari, man, 45.)

(Tevbe suresi, 108. ayet.)

151

7.NTE
slam dini temizlie byk nem vermitir. slam, hem maddi hem de manevi temizlii dinin nemli esaslarndan saym ve ibadetlerle ilikilendirmitir. Hz. Peygambere gelen ilk ayetlerde temizlie vurgu yaplm ve yle denilmitir: Ey brnp sarnan! Kalk ve (insanlar) uyar. Sadece Rabbini byk tan. Elbiseni tertemiz tut. Kt eyleri terket. 7 Maddi ve manevi temizlii bir btn olarak gren slam, maddi temizlii birok ibadetin n art kabul etmitir. Nitekim namaza hazrlk olarak abdest ve gerekli durumlarda boy abdesti almak bu duruma rnektir. Ayrca beden, elbise, gda, mekn ve evre temizlii de slamn nemle zerinde durduu temizlik eitleridir. Kt duygu, dnce ve davranlar manevi kirlilii ifade etmektedir. slam dini ktlklerden saknarak manevi ynden temiz olmay emretmitir. Nitekim Kuran- Kerimde ... Kukusuz Allah, tvbe edenleri ve temizlenenleri sever.8 buyrulmaktadr. Buna gre dua, ibadet ve tvbe gibi davranlar insan manevi kirlerden arndrr.

Yukardaki fotoraf temizlik-ibadet ilikisi asndan yorumlaynz.

Hristiyanlkta maddi temizlikten ok manevi temizlie vurgu yaplmtr. Nitekim d temizlie daha ok nem verenlerle ilgili ncillerde u benzetme yaplmaktadr: Siz dtan gzel grnen, ama ii l kemikleri ve her trl pislikle dolu badanal mezarlara benzersiniz. Dtan insanlara doru grnrsnz; ama ite ikiyzllk ve ktlkle dolusunuz.9 Hristiyanla gre kt sz ve davranlar insan maddi eylerden daha ok kirletir. Nitekim bu anlay, ncillerde yle geer: sa, halk yanna arp onlara, Dinleyin ve unu belleyin. dedi. Azdan giren ey insan kirletmez. nsan kirleten azdan kandr.10 Yahudilikte temizlik hem maddi hem de dnelim manevi ynyle ele alnmakla birlikte maddi temizlik ne kar. Nitekim Tevratta yle buyDinlerin temizlie neden ok nem verdiini arkadalarnzla rulur: Ykanp temizlenin, ktlk yaptnz beraber dnnz. gzm grmesin. Ktlk etmekten vazgein. yilik etmeyi renin.11 Maddi ve manevi temizlii emreden Yahudilikte her trl kirli eyden uzak durmak emredilmitir.12 Yine Yahudilikte ibadet yapmak iin temizlenmek nemlidir. badet yapacak kii, el ve ayaklarn ykarken ibadeti ynetecek kiiler de vcutlarn tmyle temizlerler.
7 Mddessir suresi, 1-5. ayetler. 8 Bakara suresi, 222. ayet. 9 Matta, 23/27,28. 10 Matta, 15/10,11. 11 Kitab- Mukaddes, Yeeya, 1/16,17. 12 Kitab- Mukaddes, Levililer, 11/1-47.

152

DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

Budizm ve Hinduizmde de d temizlikten ok i temizlie nem verilmitir. Hinduizmde insann kalbini her trl kt dncelerden arndrmas emredilir. Bir Hindu, sabah afaktan nce kalkar, tanrnn adn anar ve ykanr. Bylece sabah ibadeti ncesinde su ile temizlenmi olur.13 nsanlar iin maddi temizlik kadar manevi temizlik de nemlidir. Kalbini her trl kt dnceden arndran insan, maddi ynyle de temiz olmaldr. Bu sebeple tm dinler, insanlarn hem madden hem manen temiz olmasn amalamtr.

3. yilik ve Yardmseverlik yilik ve yardmseverlik tm dinlerin ortak zelliklerindendir. Dinler mensuplarna iyi olmay, iyilik yapmay ve bakalarna yardmc olmay emretmitir. nk iyilik ve yardmseverlik dindarln bir gereidir.

yorumlayalm slama gre yaplan iyiliklerin hibiri karlksz kalmayacaktr. Allah, yaplan btn iyiliklerin ve yardmlarn karln mutlaka verecektir. Nitekim bu konuda Allah yle buyurmutur:

slam dini iyilii ve yardmseverlii gzel Erkek olsun kadn olsun kim mahlakl Mslman olmann bir gerei olarak min olarak iyi ve yararl iler yaparsa grmtr. Bu nedenle her zaman iyilik ite onlar cennete girerler ve zerre kadar bile haklar yenmez. ve yardmlamay emretmitir. Kuran- Kerimde: Bir kimse iyi bir i yaparsa (Nis suresi, 124. ayet.) faydas kendisinedir.14 buyrulmu ve bir Yukardaki ayet mealini iyilik yapmann nemi asndan yorumlaynz. Mslmann iyilik yapmasnn ona byk faydalar salayaca ifade edilmitir: Yine, ...yilik ve takvada yardmlan, gnah ve dmanlkta yardmlamayn. Allahtan korkun...15 eklinde buyrularak Mslmanlarn iyilik konusunda yardmlamalar emredilmitir. slam dini iyilik ve yardmlamay kimseyi incitmeden, Allah rzas iin yapmay emretmitir. Nitekim bu husus Kuranda yle ifade edilmitir: Ey iman edenler! Sadaka verdiiniz kimselere baa kakmak, incitmek suretiyle o sadakalarnz boa karmayn. Allaha ve ahirete inanmad hlde srf insanlara gsteri yapmak iin maln harcayan kimsenin durumuna dmeyin...16 Hz. Peygamber de bu konuda yle buyurmutur: Kim kardeine yardm ederse Allah da ona yardm eder. Kim bir Mslmann skntsn giderirse Allah da onun kyamet gnndeki skntlarndan birini giderir. Kim bir Mslmann aybn rterse Allah da kyamet gnnde onun ayp- Yukardaki fotoraf inceleyerek yardmlamann toplumsal birlik ve beraberlik asndan nemini konuunuz. larn rter. 17
13 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 299. 14 Csiye suresi, 15. ayet. 15 Mide suresi, 2. ayet. 16 Bakara suresi, 264. ayet. 17 Buhari, Edeb, 27.

153

7.NTE

karlatralm Bir kardein yoksullar, muhta duruma derse ona yardm etmelisin.
(Levililer, 25/35.)

Yoksula verenin eksii olmaz, yoksulu grmezden gelense bir sr lanete urar.
(Sleymann zdeyileri, 28/27.)

Kuran- Kerim mealinden Mide suresinin 2. ayetini bularak yukardaki Kitab- Mukaddes metinleriyle karlatrnz. slama gre iyilik ok ynl bir davrantr. Yolda kalma yol gstermekten hastay ziyarete, bir yetimin ban okamaktan bir insana tebessm etmeye ve ihtiya sahibine yardm etmekten bir hayvana efkat gstermeye kadar birok davran biimi iyilik olarak tanmlanmtr. Nitekim Hz. Peygamber yle buyurmutur: Dostunuzu gler yzle karlama eklinde bile olsa iyilii kmsemeyin. 18 yilik ve yardmseverlik Yahudiliin de nem verdii ahlak ilkelerindendir. Yahudiliin kutsal kitab Tevratta her Yahudinin imknlar lsnde iyilik yapmas gerektii ifade edilir. Bu husus Tevratta yle emredilir: Elinden geldike iyilie hakk olanlardan iyilii esirgeme.19 Hristiyanlkta iyilik ve yardmseverlik ebedi mutlulua ulamann yollarndan biri olarak kabul edilmitir. Ancak yaplan yardm ve iyiliklerin gsteriten uzak ve gizli olmas tavsiye edilir. Nitekim Hristiyanlarn kutsal kitab ncilde yle emredilmitir: Birine sadaka verirken bunu borazan aldrarak ilan etmeyin. Siz sadaka verirken sol eliniz sa elinizin ne yaptn bilmesin. yle ki verdiiniz sadaka gizli kalsn Gizlice yaplan gren babanz sizi dllendirecektir.20 YORUMLAYAlm
yilikle ktlk bir olmaz, Sen (ktl) en gzel bir ekilde nle. O zaman seninle arasnda dmanlk bulunan kimse, sanki candan bir dost olur.
(Kuran- Kerim, Fussilet suresi, 34. ayet.)

Dmann ackmsa doyur, susamsa su ver. Bunu yapmakla onu utanca boarsn. Ve Rab seni dllendirir.
(Kitab- Mukaddes, Sleymann zdeyileri, 25/21, 22.)

Size kar davac olup mintannz almak isteyene abanz da verin. Sizi bin adm yol yrmeye zorlayanla iki bin adm yryn. Sizden bir ey dileyene verin, sizden dn isteyeni geri evirmeyin.
(ncil, Matta, 5/40-42.)

Yukardaki metni okuyarak ilah dinlerin iyilik anlaylarn yorumlaynz.

18 Mslim, Birr, 144. 19 Kitab- Mukaddes, Sleymann zdeyileri, 3/ 27. 20 Matta, 6/ 2-4.

154

DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

Budizm ve Hinduizm gibi Dou dinlerinde de iyilik ve yardmseverlik emredilmi ve mutlulua ulamann yolu kabul edilmitir. rnein Budizme gre btn canllara ayrm yapmadan sevgi ve iyi niyetle yaklamak, her canlya merhamet etmek ve bakalarnn baarsndan mutluluk duymak insan mutlulua ulatran yollardandr. Bu sebeple bir Budist tm canllara ve zellikle insanlara iyi davranmaldr.21 Konfyanizme gre ise bakalarnn duygularn paylaabilmek, onlara efkatle davranmak olan iyilikseverlik, temel ahlaki faziletlerden saylmtr.22 YORUMLAYAlm Bir Budistin mutlulua ulaabilmesi iin u hasletlere sahip olmas gerekir: 1. Cmert olmak. 2. Ktlk edeni affetmek, fkeyi hilm ile savmak. 3. Dnyevi ehvetlerden uzak durmak. 4. Bu fni lemden geilecek olan beka lemine ulamak iin derin dncelere dalmak. 5. lim, edep ve ilerin akbetlerini dnmek suretiyle akli riyazette yani meditasyonda bulunmak. 6. Nefsi ulvi gayeler ynnde hareket ettirme gcne ulamak. 7. Herkese kar yumuak kalpli ve ho szl olmak. 8. Dostlarla iyi geinmek ve onlarn tercihlerini kendi tercihine yelemek. 9. Halktan tamamen uzaklap btnyle Hakka ynelmek. 10. Hakkn zlemi ve ona kavumak urunda ruhu gelitirmek.
(ehristani, Milel ve Nihal, s. 455,456. zetlenmitir.)

Yukardaki metni okuyarak Budizmin ahlak anlayn yorumlaynz. yilik ve yardmseverlik din inann znde olan bir ahlak duygusudur. Bir dine inanmak tm varlklara iyi davranmay, iyilik yapmay ve efkatle muamele etmeyi zorunlu klar. Bu nedenle tm dinler, mensuplarna iyilik ve yardmlamay emretmitir.

4. Byklere Sayg Byklere ya ve hayat tecrbeleri nedeniyle sayg gsterilmesi ve iyi davranlmas gerekir. Her insann kanlmaz bir evresi olan yallk, insanlarn sevgi ve saygya daha ok muhta olduklar dnemdir. Bu nedenle tm dinler byklere sayg gstermeyi ahlaki erdemlerden saymtr. Byklere sayg ncelikle anne babayla balar. Tm dinlerde anne babaya saygl olmak ve gzel muamelede bulunmak emredilmitir.23 slam dini byklere saygl olmay ahlaki bir grev sayar ve anne babaya iyi davranmay emreder. Nitekim bir ayette yle denilmitir: Rabbin, kendisinden bakasna kulluk etmemenizi ve anne babaya iyilikle davranmanz emretti. ayet onlardan biri veya ikisi senin yannda yalanrsa, onlara: f!. bile deme ve onlar azarlama; onlara gzel sz syle.24 Dier bir ayette ise
21 Budizm, Cengiz Erengil, s. 54. 22 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 397. 23 Baki Adam, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 105. 24 sr suresi, 23. ayet.

155

7.NTE
Biz insana, ana babasna iyi davranmasn tavsiye etmiizdir. nk anas onu nice sDEERLENDRELM kntlara katlanarak tamtr. Stten ayrlslam dini byklere saygl mas da iki yl iinde olur. (te bunun iin) davranmay emretmitir. NiteBana, sonra da ana babana saygl ol diye kim Hz. Peygamber bu hususta tavsiyede bulunmuuzdur.25 buyrulmaktadr. yle buyurmutur: Byklerimize sayg gstermeyen, kHz. Peygamber de anne babaya saygl olmay klerimize merhamet etmeyen bizden ve iyi davranmay tevik etmitir. En fazla sedeildir. vab olan davranlar kendisine sorulunca (Tirmizi, Birr, 15.) Anne babaya iyi davranmak26 cevabn vermitir. Bir dier hadiste ise En ok kime Yukardaki hadisi okuyarak slamn iyilik etmeliyim? diye sorulduunda Hz. Mutoplumsal kaynamaya yapt katky arkadalarnzla deerlendiriniz. hammed yle cevap vermitir: Annene. Adam iki kez daha Sonra kime? diye sorunca Peygamberimiz her defasnda da Annene. demitir. Adam drdnc kez, Sonra kime iyilik etmeliyim? deyince ise Babana. cevabn vermitir.27

BLG KUTUSU
Byklere saygl olmak Yahudilikte nemli bir ahlak kuraldr. Yahudilerin kutsal kitab Tevratta yle buyrulmaktadr: Ak sal insanlarn nnde ayaa kalkacak, yallara sayg gstereceksin.
(Kitab- Mukaddes, Levililer, 19/32.)

Anne babaya saygl olmak ve iyi davranmak Hz. Musaya verilen on emirden biridir. Tevratta bu hususta u emirler yer almaktadr: Herkes anne babasna sayg gstersin.
(Kitab- Mukaddes, Levililer, 19/3.)

Tanrn Rabbin buyruu uyarnca anne babana sayg gster. yle ki mrn uzun olsun
(Kitab- Mukaddes, Yasann Tekrar, 5/16.)

Babann buyruklarna uy, annenin rettiklerinden ayrlma.

(Kitab- Mukaddes, Sleymann zdeyileri, 6/ 20.)

Hristiyanlarn kutsal kitab olan ncilde byklere sayg gstermek ve anne babaya iyi davranmak ok nemlidir. Nitekim bu hususta ncillerde yle denilmitir: Rab yolunda anne babanzn szn dinleyin. nk dorusu budur. yilik bulmak, yeryznde uzun mrl olmak iin annene babana sayg gstereceksin.28 Konfyanizmde byklere iyi davranmak ve saygl olmak, ailesine hizmet etmek kiinin bilge olduunun iaretlerindendir.29 Budizm ve Hinduizm gibi dinlerde de byklere kar iyi davranmak ahlaki erdemlerden saylmtr.
25 Lokman suresi, 14. ayet. 26 Buhari, Edeb, 1. 27 Seme Hadisler, s.147. 28 Efesliler, 6/1-3. 29 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 396.

156

DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

5. Bakalarna Zarar Vermemek Btn insanlar doutan birtakm haklara sahiptir. Yaama, mlkiyet, inanma, dnce, namus ve iffet bunlarn en bata gelenleridir. Btn dinler insanlarn sahip olduklar temel haklar koruma altna alarak onlara ynelik her trl saldry yasaklamlardr. nk dinlerin hedefi insanlarn huzur ve mutluluunu salamaktr. nsanlarn canna, malna, kiiliine, namusuna ynelik her trl tehdit dindarla ve gzel ahlaka aykr bulunmutur. slam dini tm canllara efkat ve merhametle davranmay emretmi ve zulm byk gnahlardan biri saymtr. Bakalarna zarar vermek ve zarar verene ayn ekilde karlk vermek de slamda yasaklanmtr. Hz. Peygamber bu konuda, Mslman, Mslmanlarn elinden ve dilinden emin olduu kiidir.30 buyurmutur. slam, Yahudilik, Hristiyanlk, Budizm, Hinduizm ve Konfyanizm gibi dinlerin hepsi insanlara ve dier canllara zarar verecek her trl davran doru bulmamtr. Bu dinler bakalarna zarar vermemeyi dindarln ve gzel ahlakn bir gerei saymtr. Bu nedenle bakalarna zarar vermemek tm dinlerde ortak olan ahlaki ilkelerden biridir. Budist inanna gre tm canllar birbirinin akrabas sayld iin herhangi bir canly incitmek doru deildir. Bu nedenle bir Budistin kan dkmemesi ve canllara zarar vermemesi byk nem tamaktadr.31 Budist metinlerine gre btn varlklar tehlike karsnda korkarlar ve hayat hepsi iin de kymetlidir. Bu durumu kabul eden bir insan, onlar ldrmez ve ldrlmelerine de sebep olmaz.32 Din inancn znde efkat ve merhamet duygusu yatmaktadr. Herhangi bir dine inanan insan, hibir canlya eziyet etmemeli ve zarar vermemelidir. YORUMLAYAlm Bir kimse kendi nefsi iin istediini kardei iin de istemedike gerek mmin olamaz. (slam) nsanlarn sana nasl davranmasn istiyorsan sen de onlara yle davran. (Hristiyanlk) Sana kt gelen eyleri arkadalarna yapma. te bu Tevratn zdr. (Yahudilik) Bir kimse dnyadaki tm yaratlmlara kendisine davranlmasn istedii gibi davranmaldr. (Caynizm) Hayat herkes iin azizdir. Dierlerini kendinle mukayese ederek ne onlarla eki ne de ekimeye neden ol. ( Budizm) Kendin iin istemediin eyi bakalarna yapma. (Konfyanizm) yi insan dierlerinin kazancn kendi kazanc, dierlerinin kaybn da kendi kayb olarak grr. (Taoizm)
(Mahmut Aydn, Paradigmann Yeni Ad: Dinsel oulculuk, Akademik Aratrmalar Dergisi, Say: 14, s. 108.)

Kendisine yaplmasn istemedii eyi bakalarna yapmamak neden tm dinlerde ortak bir ahlak ilkesi saylmtr? Arkadalarnzla yorumlaynz.
30 Tirmizi, man, 12. 31 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 6, s. 357. 32 Dhammapada, s. 129, 130.

157

7.NTE
6. ldrmemek Tm dinlerin yasaklam olduu kt davranlarn banda bir insann canna kymak gelir. nk insann sahip olduu temel haklarn ilki ve en nemlisi yaama hakkdr. Herhangi bir insan haksz yere ve kasten ldrmek byk bir insanlk suudur. Bu sebeple cinayet ilemek btn dinlerde byk gnah saylm ve yasaklanmtr. slam dini ldrmeyi yasaklam ve byk gnah kabul etmitir. slam inancna gre her insan gnahsz, hr ve yaama hakkna sahip olarak doar. Bu sebeple slam, geerli bir sebep olmakszn bir insann yaama hakkn alan kimseyi, btn insanlar ldrm gibi sayar. Dier taraftan slam dini, bir insann hayatn kurtarmay da btn insanlarn hayatn kurtarm gibi deerlendirir. NOT EDELM Bu durum Kuran- Kerimde yle ifade edilir: Cinayet ilemek Yahudi...Kim bir cana kymam ya da yeryznde likte byk gnahlardan biri bozgunculuk yapmam bir kimseyi ldrrse saylmtr. Nitekim Yahudilibtn insanlar ldrm gibidir. Kim de onu in temel ilkelerinden olan On hayatn kurtarmak suretiyle yaatrsa btn Emirden biri de ldrmeyeceksin! emridir. insanlar yaatm gibi olur...33 Dier bir ayette ise yle buyrulmaktadr: Geim endiesiyle (Tevrat, k, 20/13.) ocuklarnzn canna kymayn. Biz onlarn da sizin de rzknz veririz. Onlar ldrmek byk bir sutur.34 Hristiyanla gre sonsuz hayata kavumann ve mutlu olmann artlarndan biri de ldrmemektir. Dou dinlerinde de ldrmek byk gnahlardan saylmtr. Budaya gre insan nirvanaya ulatran yollardan biri de hibir canly ldrmemektir.35 Budizm kutsal metinlerinde bu BLG KUTUSU husus yle ifade edilir: Btn insanlar cezalanCaynizme gre drlrken titrerler, btn insanlar lmden korkarahimsa kural gerei lar; sen de onlara benzediini hatrla ve ne ldr hibir canlya zarar vene de ldrmeye sebep ol.36 rilmez. Ve bunun iin baz Caynistler, canlla7. Hrszlk Yapmamak r inememek iin adm Dinlerin ortak ahlaki ilkelerinden biri de hra t a - ca yeri sprr ve canllarn szlk yapmamaktr. Hrszlk; hile, dolandrclk, azlarna kamasn nlemek iin azyankesicilik, rvet ve yalanc ahitlik gibi yollarlarnda maskeyle dolarlar. la bakasnn maln elinden almaktr. Tm dinler (Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 364.) insanlarn yaamn olduu gibi maln da koruma altna alm ve hrszl yasaklamtr. slam dini hrszlk yapmay byk gnahlardan saymtr. nk hrszlk yapmak hem insanlarn emeine kar saygszlk hem de bir kul hakkdr. Kuranda bakalarnn mallarna haksz yere el uzatmak yle yasaklanmtr: Ey iman edenler! Karlkl rzaya dayanan ticaret olmas hli hari, mallarnz, batl (haksz ve haram yollar) ile aranzda (alp vererek) yemeyin.37
33 Mide suresi, 32. ayet. 34 sr suresi, 31. ayet. 35 Budizm, Cengiz Erengil, s. 46. 36 Dhammapada, s. 246-247. 37 Nis suresi, 29. ayet.

158

DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

LKELER IKAralm Ey Peygamber! Mmin kadnlar ne zaman sana gelip Allahtan baka hibir eye ilahlk yaktrmayacaklarn, hrszlk yapmayacaklarn, zina etmeyeceklerini, ocuklarn ldrmeyeceklerini, iftira atmayacaklarn ve (bildirecein) hibir hakikate kar kmayacaklarn (taahht ederek) sana ballklarn bildirirlerse onlarn ballk taahhtlerini kabul et ve Allahtan onlarn (gemi) gnahlarn affetmesini dile; nk Allah ok balaycdr, rahmet kaynadr.
(Mmtehine sresi, 12. ayet.)

Yukardaki ayeti okuyarak ahlaki ilkeler karalm. slam dini Mslmanlara helal rzk kazanmak iin almay emretmitir. slama gre bir Mslman, e ve ocuklarna aln teri dkerek kazand helal rzk yedirmelidir. Bakalarnn hakkndan saknmaldr. slamda kul hakk Allah tarafndan affedilmeyen gnahlardandr. Kul hakknn nemini Hz. Peygamber bir hadisinde yle ifade etmektedir: Kimin zerinde kardeine ait namus veya baka bir eye ait hak varsa parann gemedii (hesaplamann olaca ) gn gelmeden nce daha burada iken helallesin. Aksi takdirde o gn, salih bir ameli varsa o zulm nispetinde kendisinden alnr. Eer sevaplar yoksa hak sahibinin gnahlar alnr, BLG KUTUSU ona yklenir.38 Hrszlk yapmamak bir Hristiyann ebedi mutlulua ulamas iin uymas gereken Tanr buyruklarndandr.39 ncile gre hrszlk yapmak doru bir davran deildir ve yasaktr. Yahudilikte de hrszlk yapmak yasaklanmtr. Yahudilikteki On Emirden biri de almamaktr.40 Tevratta insanlarn mallarna gz dikmek, onlar haksz yere almak gnah saylm ve bu suu ileyenlere kar sert cezalar ngrlmtr.41 almayacaksnz, hile yapmayacaksnz.
(Kitab- Mukaddes, Levililer, 19/ 11.)

Hrsz, aldnn karln kesinlikle demelidir. Hibir eyi yoksa hrszlk yapt iin kle olarak satlacaktr.
(Kitab- Mukaddes, k 22/ 4.)

Hinduizm ve Budizmde de hrszlk yapmak yasaklanmtr. Budizmin be ilkesinden biri de bakasna ait olan bir mal almamaktr. Bu dinlerde hrszlk yapmak insann iyilie ve dorulua ulamasn engelleyen bir davran olarak grlmtr. Arzularna uyarak bakalarnn mallarna gz koyan kiiler manen kirlenmi saylmlardr.

KONUALIM Hrszln tm dinlerde yasaklanmasnn nedenleri neler olabilir? Arkadalarnzla konuunuz.

38 Buhari, Mezalim, 23. 39 Matta,19/18, 19. 40 Kitab- Mukaddes, k, 20/15. 41 Kitab- Mukaddes, k, 22/1, 9.

159

7.NTE
Hrszlk yapmak, insanlarn emeine ve mlkiyetine kar bir saygszlktr. Hrszlk yapmak bireylerin ve toplumlarn hayatnda olumsuz sonular dourur. Kiilerin ahlaki duygularn kreltir. Toplumsal bara zarar verir.

8. Zina Yapmamak Aralarnda evlilik ba olmayan kimselerin cinsel birlikteliklerine zina denir. nsan neslinin devamn tehdit eden, bireylerin iffet ve namus deerlerini yok eden zina, tarih boyunca toplumlar ve dinler tarafndan zararl bir davran olarak grlmtr. Hukuki, ahlaki ve siyasi sistemler zinaya kar caydrc tedbirler almlardr. slam dini zinay byk gnahlardan biri olarak kabul etmitir. Zina, insanlar ahlakszla sevk eder ve kul hakkna sebep olur. Bu nedenle Kuran Kerimde insan zinaya gtrebilecek dnce, sz ve davranlar yasaklanmtr. Nitekim bu konuda yle emredilir: 42 Zinaya yaklamayn. nk o, phesiz bir hayaszlktr, kt bir yoldur. Yahudilie gre zina yapmak kt ve yasak davranlardandr. On Emirden biri olan Zina etmeyeceksin!43 emri her Yahudinin uymas gereken temel ilkelerdendir. Tevratta zinann her trls iddetle yasaklanm ve bunu yapanlara sert cezalar ngrlmtr.44 Yine Tevratta insanlar zinaya drecek davranlardan saknmak gerektii emredilmektedir. 45 Hristiyanla gre de zina yapmak byk bir gnahtr. Hristiyanla gre zina yapmak haram olduu gibi herhangi bir kadna kt duygularla bakmak da o kadnla zina yapm gibi saylmtr. Yine ncile gre bir kiinin fuhu dndaki bir sebepten dolay eini boamas doru deildir.46 Hint dinlerinde de zina yasaklanmtr. Evlilie din ve sosyal adan byk nem verilen Hinduizme gre cins ihtiyalar meru yollarla karlanmal ve zinadan uzak durulmaldr. Budizmde ise zina yapmamak, uyulmas gereken be temel ilkeden biridir. Bir Budist, nefsini ve bedenini kontrol etmeli, her trl ehvet ve kt huydan kendini korumaldr. Zira cins tatmin her trl ktln kaynadr.47

9. Yalanc ahitlik Yapmamak Yalan sylememek ve yalanc ahitlik yapmamak dinlerin ortak ahlaki ilkelerindendir. Yalan, bakalarn kandrmak amacyla geree aykr beyanda bulunmaktr. Doruluu emreden dinler, yalan sylemeyi ve yalanc ahitlikte bulunmay yasaklamlardr. nk yalan sylemek insanlar arasndaki gven duygusunu zedeler. Yalanc ahitlik yapmak ise hem adaletin gereklemesini engeller hem de insanlarn madur olmalarna sebep olur.

slam dini yalan sylemeyi ve yalanc ahitlik yapmay yasaklam ve byk gnahlardan saymtr. Nitekim Kuranda, Yalan szden saknn.48 diye buyrulmutur. Yalanc ahitlik yapmann yasak oluu ise Kuranda yle ifade edilmektedir: Ey iman edenler! Allah iin hakk ayakta
42 sr suresi, 32. ayet. 43 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 5/ 18. 44 Kitab- Mukaddes, Levililer, 18/1, 30. 45 Kitab- Mukaddes, Levililer, 19/29. 46 Matta, 5/27, 32. 47 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 6, s. 357. 48 Hac suresi, 30. ayet.

160

DNLERDE TEMEL AHLAK LKELER

tutan, adaletle ahitlik eden kimseler olun. Bir toplulua duyduunuz kin, sizi adaletsizlie itmesin. Adaletli olun; bu, Allah korkusuna daha ok yakan (bir davran) tr. Allaha isyandan saknn. Allah yaptklarnz hakkyla bilmektedir.49 Yalanc ahitlik yapmak Yahudilikte de yasaklanmtr. Yahudilikteki On Emirden biri de Komuna kar yalan yere tanklk etmeyeceksin!50 buyruudur. Bu konuda Tevratta yle emredilmektedir: Yalan haber tamayacaksnz. Haksz yere tanklk ederek kt kiiye yan kmayacaksnz!51 Hristiyanlkta da yalanc ahitlik yapmak yasaklanmtr. Mutlulua ulamann yollarndan biri de Tanrnn buyruklarndan olan Yalan yere tanklk etmeyeceksin.52 emrine uymaktr.

yorumlayalm
Hz. Peygamber bir gn ashabna Byk gnahlarn en arn size haber vereyim mi? diye sordu. Ashab da Evet, ya Rasulallah. dedi. Peygamberimiz, Allaha irk komak, ana-babaya itaatsizlik etmek. dedikten sonra, yasland yerden dorulup oturdu ve yi dinleyin, bir de yalan sylemek ve yalanc ahitlik yapmak diye buyurdu.
(Buhari, ehadat, 10.)

Yukardaki hadisi yorumlaynz.

Hint dinlerinde de yalanc ahitlik yapmak yasaklanmtr. Budizmin be ilkesinden biri de yalan sylememektir. Budizme gre her zaman doru konumak ve doru hareket etmek insann iine dt ztraptan kurtulmasn salar.53

LKELER IKAralm Muhakkak ki Allah, adaleti, iyilii, akrabaya yardm etmeyi emreder; irkin ileri, fenalk ve azgnl da yasaklar. O, dnp tutasnz diye size t veriyor.
(Nahl suresi, 90. ayet.)

Rabbin nefret ettii alt ey, irendii yedi ey vardr: Gururlu gzler, yalanc dil, susuz kan dken eller, dzenbaz yrek, ktle seirten ayaklar, yalan soluyan yalanc tank ve kardeler arasnda ekime yaratan kii.
(Kitab- Mukaddes, Sleymann zdeyileri, 6/16-19.)

Dmanlarnz sevin, sizden nefret edenlere iyilik yapn, size lanet edenler iin iyilik dileyin. Size hakaret edenler iin dua edin... Size iyilik yapanlara iyilik yaparsanz, bu size ne vg kazandrr? Gnahkrlar byle yapar.
(Luka, 6/ 27-33.)

Yukardaki metinleri okuyarak ahlak ilkeleri kartnz. *Adaletli olmak, *.

49 Mide suresi, 8. ayet. 50 Kitab- Mukaddes, k, 20/16. 51 Kitab- Mukaddes, k, 23/1. 52 Matta, 19/ 18, 19. 53 Asaf Halet elebi, Pali Metinlerine Gre Gotama Buddha, s. 55.

161

7.NTE
NTEMZ DEERLENDRELM A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Dinlerin dorulukla ilgili grleri hakknda bilgi veriniz. 2. Dinlerin temizlie verdii nemi anlatnz. 3. yilik ve yardmseverliin tm dinlerde ortak deer olmasn aklaynz. 4. Dinlerin ldrmekle ilgili hkmlerini karlatrnz. B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi dinlerin ortak ahlaki zelliklerinden biri deildir? A) ldrmemek B) Temizlik C) Faiz yememek D) yilik E) Doruluk

2. Aadakilerden hangisi kutsal metinlerinde kul hakkna byk nem vermitir? A) Hristiyanlk B) Yahudilik C) Budizm D) slam E) Zerdtlk

3. Nirvanaya ulamak aadaki dinlerden hangisine ait bir kurtulu inancdr? A) slam B) Budizm C) Hinduizm D) intoizm E)Yahudilik

4. On Emir, aadaki dinlerden hangisinde yer alan bir prensiptir? A) Konfyanizm B) Budizm C) Hinduizm D) intoizm E) Yahudilik

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (Caynistler, hrszlk, doruluk, rvet.) 1. nsann znde, sznde ve davranlarnda drst olmasna............................ denir. 2. ............................insanlarn aln terine ve emeine kar yaplm bir saygszlktr ve gnahtr. 3. ............................ canllar inememek iin adm ataca yeri sprr ve canllarn azlarna kamasn nlemek iin azlarnda maskeyle dolarlar.

D- Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. (...) Hristiyanlkta maddi temizlikten ziyade manevi temizlie vurgu daha fazla yaplmtr. 2. (...) slam dini insan zinaya gtrecek sz ve davranlar yasaklamtr. 3. (...) Yahudi kutsal metinlerine gre bir insan ldrmek tm insanl ldrmek gibidir.
4. (...) Kendine yaplmasn istemediin bir eyi bakalarna yapmama prensibi tm dinlerde ortaktr.

162

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

8.NTE

NTEMZE HAZIRLANALIM

1. oulculuk, diyalog, misyonerlik ve tebli kelimelerinin anlamlarn szlkten aratrnz. 2. Benim grlerim yanl ihtimali olan dorulardr. Bakalarnn grleri ise doru ihtimali olan yanllardr. sznn anlam zerinde dnnz. 3. Misyonerlik faaliyetleri hakknda bilgi edininiz. 4. Laikliin din ve vicdan hrriyeti ile ilikisini aratrnz.

163

8.NTE
1. Din oulculuk Din oulculuk (plralizm), farkl dinlere mensup insanlarn birbirlerinin haklarna sayg gstererek bir arada bar iinde yaamalarna denir. oulculuk, znde farkllklarn zenginlik kabul edildii ve tekilerin haklarnn hukuki teminat altna alnd bir hogr ortamdr. Byle bir ortamda kimse kimseye inanc, yaay ve kltr nedeniyle bask yapamaz, kimse farkllndan dolay eletirilemez ve knanmaz. NOT EDELM Felsefi anlamda plralizm yani din oulculuk, btn dinlerin insanlar kurtulua ulatrma konusunda e deerde olduu fikrine dayanr. Arnold Toynbee, John Hick ve W. Cantwel Smith gibi dnrlerin savunduu bu fikre gre btn dinler insan Tanrya gtren eit yollardr.
(Krat Demirci, Yahudilik ve Din oulculuk, s. 18.)

inde yaadmz dnya farkl din, kltr ve etnik kkene sahip insanlarn bir arada yaamak zorunda kald ok kltrl bir dnyadr. Gnmzde iletiimin kolaylamas, bilim ve teknoloji alanndaki gelimeler nedeniyle dnyamz adeta kresel bir ky hline dnmtr. Bu nedenle farkl inan ve kltrlere mensup insanlarn birlikte yaamalar ve ayn havay teneffs etmeleri kanlmaz olmutur. Bylece yemesi, imesi, giyimi, konutuu dili ve inanlaryla birbirinden farkl olan insanlarn farkllklarn koruyarak bar iinde yaama anlay domutur. Bu anlay genel olarak din oulculuk olarak tanmlanmaktadr. Din oulculuk tm inanlara sayg ve hogr ile yaklamay gerektirir. Her insan, mensubu olduu dinin en doru ve mkemmel din olduuna inanr. Ancak bu tabii durum insanlarn farkl inan sahiplerine hogr ile bakmasna engel deildir. Zira inanlar, insanlarn akli abalarna ve Farkl inan sahiplerinin bir arada hogr iinde yaamas toplumsal bar hr iradelerine dayal kendi asndan nemlidir. tercihleridir. Bu sebeple farkl inanlara hogr erevesinde bakmak hem insani hem de din bir zorunluluktur. YORUMLAYALIM Sizin dininiz size, benim dinim banadr.
(Kfirn suresi, 6. ayet.)

Allahtan bakasna tapanlara (ve putlarna) svmeyin; sonra onlar da bilmeyerek Allaha sverler.
(Enm suresi, 108. ayet.)

Yukardaki ayetlerden hareketle slamn din oulculua bakn yorumlaynz. 164

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

Din oulculuk, zengin bir tarih tecrbeye sahip olan Mslmanlar iin yeni ve yabanc bir anlay deildir. Zira slam dini ilk zamanlardan itibaren farkl inanlara din hrriyet tanyan ve onlarn haklarn koruyan oulcu bir yapya sahip olmutur. Hz. Peygamberin Medinede bulunan Araplar, Yahudiler ve Hristiyanlarla birlikte imza altna ald Medine Antlamas bu anlayn ilk rneklerindendir. Tarih boyunca Yahudi, Hristiyan ve Budistler gibi farkl din gruplar Mslmanlarn hkimiyeti altnda dinlerini serbeste yaamlardr.

2. Trkiyedeki Din Gruplar Trkiye asrlardr birok din, kltr ve medeniyete ev sahiplii yapm bir corafyada yer almaktadr. Bu nedenle asrlar boyunca Anadolu topraklarnda Mslman, Yahudi ve Hristiyanlar gibi birok farkl inan mensubu bar ve hogr iinde bir arada yaamlardr. lkemizde Mslmanlarn yan sra Yahudiler ve Hristiyanlar gibi din gruplar yer almaktadrlar.
LKEMZDE YAAYAN DN MENSUPLARI

Mslmanlar

Hristiyanlar

Yahudiler

Yahudiler Trkiyede bulunan din gruplarn en nemlilerindendir. Osmanllar devrinde din ve ekonomik hayatta nemli bir yer edinen Yahudiler, adalet ve hogr ile muamele grmlerdir. Tarih iinde spanya ve Rusyadan ge zorlanan Yahudilere Osmanl Devleti kucak amtr. Bamsz srail Devletinin kurulmasndan sonra Trkiyedeki Yahudi nfusu yarya yakn oranda azalmtr. Bugn Trkiyede yaayan Yahudilerin says yaklak yirmi alt bin kadardr. Bunlarn byk bir ounluu stanbul ve zmirde, dierleri ise Ankara, Bursa ve Edirne gibi ehirlerde yaamaktadr. Trkiyede yer alan Hristiyan gruplarn tarihi olduka eskidir. Zira Anadolu topraklar Hristiyanln gelimesinde nemli bir merkezdir. Bunun yan sra lkemizde birok yer Hristiyanlarca kutsal saylmaktadr. Bunlarn iinde Efes, stanbul ve znik gibi yerler saylabilir. Trkiyedeki Hristiyan gruplar arasnda Rumlar, Ermeniler, Sryaniler ve Arap Ortodokslar yer almaktadr. Trkiyede yaayan en kalabalk Hristiyan grup olan Ermenilerin says altm bin civarndadr. Bu nfusun byk bir ounluu stanbulda ikmet etmektedir. Ermeni Patrikliine bal olan Ermeniler haricinde, ana kiliseden ayrlm olan Katolik ve Ortodoks Ermeniler de vardr. Trkiyede yaayan Hristiyan din gruplardan biri de Sryanilerdir. Sryaniler; Sryani Kadim, Sryani Katolik ve Sryani Ortodoks Kilisesi mensuplar olarak gruba ayrlmlardr. Trkiyedeki Sryaniler, Suriye am Patrikliine baldr. Dier bir Hristiyan grup olan Arap Ortodokslar, Antakya Patrikliine bal olarak yaamakta olup sayca azdrlar.1
1 Baki Adam, Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 267.

165

8.NTE
3. Dinler Aras Diyalog Dinler aras diyalog, gnmzdeki farkl din mensuplar arasnda ne kan nemli konulardan biridir. Kelime olarak diyalog, iki veya daha fazla kiinin karlkl konumas demektir. Dinler aras diyalog ise farkl dinlere mensup insanlarn, inan ve fikirlerini zorla birbirlerine kabul ettirmeden fikir alveriinde bulunabilmesi, yaanan sorunlar zerinde konuabilmesi ve i birlii yapabilmesidir.2 Dinler aras diyalog ifadesinde kastedilen husus dinlerin deil, din mensuplarnn birbirleriyle diyalog hlinde olmalardr. Bu nedenle dinler aras diyalog hem insani bir faaliyettir hem de ahlaki bir ilikidir. inde yaadmz bu yzylda bilim ve teknolojinin gelimesi, iletiimin yaygnlamas ve lkeler arasndaki snrlarn kalkmas farkl kltr ve dinlere mensup insanlar birbirlerine daha da yaknlatrmtr. Kreselleen dnyamzda insanlar farkllklarla daha sk karlamaktadr. Birlikte yaamann artk bir zorunluluk hline geldii gnmzde dinler aras ilikiler giderek nem kazanmaktadr. Bu nedenle insanlarn bar ve uyum iinde yaayabilmeleri iin birbirlerinin inan, fikir ve yaaylarna sayg gstermeleri gerekir. Bunun iin de insanlarn nyarglardan arnarak birbirlerini tanmalar arttr. Bu bar ve hogr ortamnn oluturulmasnda ise dinler aras diyaloun nemli katklar olacaktr. Yeryzndeki btn dinlerin kendi inan ve grlerinin en doru ve en gzel olduunu iddia etmeleri tabii bir durumdur. Ancak bu durum farkl dinlere mensup insanlarn bar ve hogr iinde yaamasna engel deildir. Btn dinlerin teki inanlarn da varln kabul etmesi, farkl din mensuplarnn birbirlerinin inan ve ibadetlerine sayg gstererek birlikte yaamalarn mmkn klmaktadr. Byle bir ortamda hi kimse inancndan dolay knanmayacaktr. Her din mensubu kendi dinini serbeste yaayabilecek ve bakalarna anlatabilecektir. Byle bir ortamn tesis edilebilmesi iin n yarglardan uzaklaarak birlikte yaama kltrne ve diyalog ortamna ihtiya vardr. Dolaysyla insani bir faaliyet olan dinler aras diyaloun amac birlikte yaama kltrne katkda bulunmaktr.
2 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 396.

NOT EDELM Dinler aras diyaloun kayna Hristiyan Katoliklerdir. Katolikler, 1962-1965 yllar arasnda yl devam eden II. Vatikan Konslnde Hristiyanlk dndaki dinlerin mensuplaryla diyaloa girilmesini kararlatrmlardr. Bu konslde, bata Yahudiler ve Mslmanlar olmak zere dier dinlerin mensuplarndan saygyla bahsetmiler ve onlarn inanlarn Hristiyanlk asndan vmlerdir. Ayrca dier dinlere ve mensuplarna saygyla yaklalmas, onlarla diyaloa girilmesi konusunda Hristiyanlara tavsiyede bulunmulardr. Katolikler dinler aras diyalou gerekletirmek iin eitli birimler oluturmular ve uzmanlar yetitirmilerdir. Papa VI. Paul 1964 ylndaki bildirisinde kilisenin ieride ve darda herkesle diyaloa girmesi gerektiini ve kilisenin btn insanlk iin olduunu bildirmitir. Papa, dinler aras diyaloun btn insanlar kurtulua ulatrma amacn tadn belirtmitir. Gnmzde Katolik Hristiyanlar eitli birimler ve uzmanlar vastasyla dnyann her yerinde diyalog giriiminde bulunmaktadrlar. Fakat Hristiyanlarn gemiteki misyonerlik faaliyetlerini unutmayan dier dinlerin mensuplar, Katoliklerin bu giriimlerini pheyle karlamaktadrlar. Bunun bir misyonerlik faaliyeti olmasndan endie etmektedirler.
(Baki Adam, Dinler Aras Diyalog, Din retiminde Yeni Yaklamlar, Mill Eitim Bakanl, s. 193-195.)

166

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

DEERLENDRELM

Dinde zorlama yoktur; artk dorulukla erilik birbirinden ayrlmtr...

(Bakara suresi, 256. ayet.)

De ki: Hak Rabbinizdendir. yleyse dileyen inansn dileyen inkr etsin...

(Kehf suresi, 29. ayet.)

(Resulm!) de ki: Ey ehlikitap! Sizinle bizim aramzda mterek olan bir sze geliniz: Allahtan bakasna tapmayalm; Ona hibir eyi e tutmayalm ve Allah brakp da kimimiz kimimizi ilahlatrmasn. Eer onlar yine yz evirirlerse ite o zaman, ahit olun ki biz Mslmanlarz, deyiniz.
(l-i mrn suresi, 64. ayet.)

Her bakmdan alak gnll, yumuak huylu, sabrl olun. Birbirinize sevgiyle, hogryle davrann.
(Kitab- Mukaddes, Pavlusun Efeslilere Mektubu, 4/1.)

Kimseyi ktlemesinler. Kavgac deil, uysal olsunlar. Herkese her zaman yumuak davransnlar.
(Kitab- Mukaddes, Pavlusun Titusa Mektubu, 3/2.)

Herkese sayg gsterin. manl kardelerinizi sevin, Tanrdan korkun, krala sayg gsterin.
(Kitab- Mukaddes, Petrusun Birinci Mektubu, 2/17.)

Yukardaki metni okuyarak dinlerin hogr ve diyaloa bakn deerlendiriniz. Mslmanlar, tarihin her dneminde farkl din mensuplaryla salkl diyaloglar kurmulardr. Hz. Peygamber Dnemindeki Medine Szlemesi, Necranl Hristiyanlarla grmesi, Endlste Yahudi ve Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki uyumlu yaama ve Fatihin stanbulun fethi sonrasnda bu dinlerin mensuplarna gsterdii hogr bu diyaloun baz tarihsel rnekleridir.3 Kuran- Kerimin Yahudi ve Hristiyanlara ehlikitap diyerek onlar dier gruplardan ayrmtr. Onlarn yanl inan ve davranlarn yermekle birlikte olumlu davranlarndan da bahsetmitir. YORUMLAYALIM Fatih Sultan Mehmet stanbulun fethinden sonra Anadoludaki Yahudi cemaatlerine aadaki mektubu gndermitir: Osmanl Padiah Mehmet der ki: Tanr bana birok lke bahetti ve hizmetkr Hz. brahim ve Yakupun slalesine sahip kmam, kendilerine yiyecek vermemi ve onlar himayeme almam bana emretti. Aranzda kim, Tanrnn yardm ile stanbula, bakente gelip yerlemeyi, incirin ve ban glgesinde huzur iinde yaamay, serbest ticaret yapp mal mlk sahibi olmay arzular?
(Baki Adam, Dinler Aras Diyalog, Din retiminde Yeni Yaklamlar, Mill Eitim Bakanl, s. 205.)

Yukardaki metni okuyarak Mslmanlarn farkl din mensuplarna gsterdii hogry yorumlaynz.

3 Baki Adam, Din retiminde Yeni Yaklamlar, s. 204.

167

8.NTE
Ayrca Hz. Peygamberin onlarla srekli ileTARTIALIM tiim iinde olmas, Mslmanlarn ehlikitapla diyalog kurmalarn kolaylatrmtr. Ancak Dinler aras diyaloun birey ve toplum asndan faydasn ve nemini artarihte grlen Mslman, Budist ve Hindu kadalarnzla tartnz. gibi toplumlara ynelik misyonerlik faaliyetleri ve smrgecilik hareketleri birok toplumda diyaloa kar phe olumasna sebep olmutur. Bununla birlikte tarih olaylarn oluturduu endieler, nyarglar ve dmanlklar diyalog ortamna engel tekil etmemelidir. Aksine sorunlarn zm ve insanln ortak bar iin diyalog yolu daima ak tutulmaldr. Zira Mslmanlarn dier din inanlarla karlamaktan, onlarla yzlemekten ve diyalog kurmaktan ekinecek ve korkacak hibir yn yoktur.4 nsanln huzurunu, bir arada yaama kltrn amalayan diyalog faaliyetlerinin ncelikle nyarg ve art niyetten uzak olmas gerekir. Diyalog sinsi ve gizli gayelere ara klnmamal, samimiyet esasna dayanmaldr. Diyalog iin Kurann ortaya koyduu Sizin dininiz size benim dinim bana.5 ilkesi gerei herkes kendi inanc zerinde olmaldr. Diyalog ortamna zarar verici her trl misyonerlik anlay terk edilmeli, inan ve fikir hrriyeti erevesinde herkesin kendi dinini ifade edebilmesi salanmaldr. nsanln yaad ortak sorunlara zm retmeyi, bar ve hogr ortamn tesis etmeyi amalayan diyalog almalar, eit artlarda ve bu alanda uzmanlaYukardaki fotoraf inceleyerek din adamlarnn dinler m kiilerce yaplmaldr.6 aras diyalogdaki roln tartnz. 4. Misyonerlik Misyonerlik kelimesi Latince missio kknden tremitir. Bu kelime yetki, veklet ve tamamlamas iin birine verilen grevi ifade eder. Misyon, bir dinin propagandasn yapmakla grevli insanlar tekilat anlamna gelmektedir. Bu ii yapan kiiye misyoner, yaplan bu faaliyete ise misyonerlik ad verilir. Misyonerlik her ne kadar dinlerin yaylma faaliyeti iin kullanlsa da daha ok Hristiyan yaylmacln ifade etmektedir. Bu kelime ilk defa Hristiyanlar tarafndan bu anlamda kullanlmtr.7 Zira misyonerlik faaliyetlerini dnya genelinde sistemli bir ekilde ve kurumsal dzeyde yrten din, Hristiyanlktr. Bu amala ilk misyonerlik tekilat 1646 ylnda ngilterede kurulmutur. Bununla birlikte Yahova ahitleri, Bahai, Budist ve Hindular gibi din gruplar da misyonerlik faaliyetlerinde bulunmulardr.
4 mer Faruk Harman, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, s. 35. 5 Kfirn suresi, 6. ayet. 6 Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 416. 7 mer Faruk Harman, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, s. 25.

168

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

Her din, mesajlarnn dier insanlara iletilmesini hedefler. Bu anlamda Mslman, Hristiyan, Budist ve Hindularn kendi dinlerini bakalarna duyurmalar temel insan haklarndandr. Ancak misyonerlik, dini duyurma faaliyetlerinden farkldr. Misyonerler hileli yollarla insanlarn sosyal ve ekonomik zaaflarn suistimal ederek muhataplarn din deitirmeye zorlar. Ayn ekilde kar tarafn inancn arptarak onlar kt gstermek gibi davranlar dini yayma hakkn ktye kullanmaktr. KARILATIRALIM Tebli; tamak, gtrmek, ulatrmak ve bildirmek anlamlarna gelir. Bir kavram olarak tebli, slam mesajnn insanlara duyurulmasdr. slamdaki tebli almalarnn temel amac slami retilerin dier insanlara duyurulmasdr. Tebli, tm Mslmanlarn yapabilecei ferd bir grevdir. Kuran- Kerimde Mide suresinin 67. ayetindeki Ey Resul! Rabbinden sana indirileni insanlara tebli et. ve Giye suresinin 21 ve 22. ayetlerindeki O hlde (Resulm), t ver. nk sen ancak t vericisin. Onlarn zerinde bir zorba deilsin. ifadeleri tebliin sadece duyurma ve davet olduunu bildirir. slama gre artk inanp inanmama kiinin hr iradesine kalmtr. Nitekim Mslmanlar tarihleri boyunca egemenlikleri altndaki gayrimslimlere adalet ve hogryle davranm, onlar zorla Mslmanlatrma yoluna gitmemilerdir. Asrlarca Mslman egemenliinde kalan dier din mensuplarnn; din, dil ve kimliklerini korumu olmalar Mslmanlarn zorla Mslmanlatrmay deil, inandklar prensipleri tebli etmeyi n plana kardklarn gsterir. Hristiyanlkta misyonerlik anlay ncilde yle ifade edilmektedir: Yahudileri kazanmak iin Yahudilere Yahudi gibi davrandm. Kendim kutsal yasann denetimi altnda olmadm hlde, yasa altnda olanlar kazanmak iin onlara yasa altndaymm gibi davrandm. Tanrnn yasasna sahip olmayan biri deilim, Mesihin yasas altndaym. Buna karn, yasaya sahip olmayanlar kazanmak iin yasaya sahip deilmiim gibi davrandm. Gszleri kazanmak iin onlarla gsz oldum. Ne yapp yapp bazlarn kurtarmak iin herkesle her ey oldum. Bunlarn hepsini, mjdede paym olsun diye mjdenin uruna yapyorum.
(1. Korintliler, 9/20-23.)

Misyonerlik anlaynda temel ama, insanlar ne yapp edip Hristiyanlatrmaktr. Nitekim Hristiyanlar, tarih boyunca gittikleri yerlerde hitap ettikleri insanlara Hristiyan mesajn duyurmay deil, onlar Hristiyanlatrmay hedeflemilerdir. rnein Amerika Ktasnn Hristiyanlarca igalinden yaklak iki yz yl gemeden gney ve kuzeydeki btn yerli inan ve kltrler yok edilmitir. Ayrca Afrika Ktas smrgeci devletlerce igal edildikten sonra hzla Hristiyanlatrlmtr. Ayn durumu Avustralya ve Yeni Zelanda gibi lkelerde de grmek mmkndr.
(inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, s. 16-18. zetlenmitir.)

Yukardaki metni okuyarak iki dinin yaylma metotlarn karlatrnz.

169

8.NTE
4.1. Trkiyede Faaliyet Gsteren Misyoner Gruplar Trkiye konumu itibaryla Asya, Avrupa ve Afrikay birbirine balayan yollarn kesitii bir noktada yer almaktadr. Tarih olarak da ilk alardan beri pek ok kltr ve medeniyete ev sahiplii yapmtr. Bugn dnyann en hareketli blgeleri olan Orta Dou, Kafkaslar ve Balkanlara alan kap zellii tayan Trkiye, pek ok din grubun hedefidir. Bugn dnyann byk dinlerinden biri olan Hristiyanln Trkiyeye zel bir ilgisi bulunmaktadr. Hristiyan misyonerlerine gre Trkiye, Hristiyanln beiidir. nk bugnk Hristiyanln kurucusu olan Pavlus, Tarsusludur. Ayrca Pavlusun dinini yaymak iin gezdii pek ok yer Anadoludadr. Bu nedenle misyonerler, Trkiyeyi Hristiyanlatrmak iin 19. yzyldan bu yana misyonerlik faaliyetlerini srdrmektedirler. Hristiyanlarn dnda Yahova ahitleri, Bahailer gibi gruplar da lkemizde misyonerlik faaliyeti srdrmektedirler. 4.1.1. Hristiyan Gruplar
Trkiyede Faaliyet Yrten Misyoner Gruplar

Hrstyan Gruplar

Yahova ahitleri

Baptistler

Adventisler

Mesih nanllar

Hristiyanlk, misyon zellii olan bir dindir. Hristiyanla gre sa, Tanrnn kutsal mesajn insanlara duyurmak misyonuyla yeryzne inmi ve havarilerini bu misyonu yaymak iin dnyaya gndermitir. Bu husus ncillerde yle geer: mdi, siz gidip btn milletleri ahit edin, onlar baba ve oul, ruhulkuds ismi ile vaftiz eyleyin, size emrettiim her eyi tutmalarn onlara retin ve ite ben btn gnler, dnyann sonuna kadar sizinle beraberim.8 Hristiyanlktaki misyonerlik faaliyetlerinin temeli bu misyon anlayna dayanr. Bu husus sann yeryzndeki bedenini temsil eden kilise ile misyonerlik faaliyetleri arasndaki ilikiyi de ifade etmektedir. Bu faaliyetlerin ncln yapan kii ise bugnk Hristiyanlk anlaynn mimar olan Pavlustur. Btn dnyaya yaylma amacnda olan Hristiyanlk, dnyann birok blgesinde misyonerlik faaliyeti yrtmektedir. lkemize ynelik ilk misyonerlik faaliyetleri Osmanl Devletinin son zamanlarnda Ermeniler arasnda balamtr. Katolik ve Ortodoks Hristiyanlar, Ermenileri kendi saflarna ekebilmek iin bu grup arasnda misyonerlik faaliyetlerinde bulunmulardr. Bu faaliyetler sonucunda bir ksm Ermeni, Katoliklie gemi ve ayr bir Katolik Ermeni Kilisesi oluturmutur. Fransann gayretleriyle de bu kilise Osmanl Devleti tarafndan 1830 ylnda ayr bir cemaat olarak tannmtr. Sonraki yllarda ise Amerikal Protestanlarn misyonerlik faaliyetleri sonucunda bir de Protestan Ermeni Kilisesi olumu ve bu kilise de 1847 ylnda ngilterenin istei zerine Osmanl Devleti tarafndan tannmtr.9
8 Matta, 28/19-20. 9 Baki Adam-Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 201.

170

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonraki yllarda Tevhiditedrisat Kanununa uymayan ve rencilere ncil okutan, onlar ayinlere gtren birok okul kapatlmtr.10 Bu okullardan biri olan Bursa Amerikan Kz Koleji, sistemli ekilde misyonerlik yapt iin Atatrk Dneminde (1928) kapatld.11 Bununla birlikte lkemizde Protestan gruplarn misyonerlik faaliyetlerini devam ettirmeye almlardr. Bunlar iinde Babtistler, Adventistler ve Mesih nanllar gibi Protestan gruplar misyonerlik faaliyetleri ile dikkat ekmektedirler.

TRKYEDE MSYONERLK FAALYET YRTEN HRSTYAN GRUPLAR

Baptistler 17. asrda Hollandada doan Hristiyan bir gruptur. Dier Hristiyan mezheplerinden farkl olarak vaftizi sadece yetikinlere uygularlar. Onlara gre vaftiz, kiinin kendi iradesiyle sa Mesihe iman etmesinin kesin bir semboldr. Henz anlamn kavrayamadklar gerekesiyle bebeklere vaftiz uygulamayan Baptistler, vaftizi vcudu suya tamamen batrarak yaparlar. lk Protestan misyonerliini balatan Baptistler, dnya genelinde misyonerlik yapmaktadrlar. lkemizde Hristiyanlatrma faaliyeti yrten bu grubun stanbulda da kilisesi bulunmaktadr. Baptist anlayna gre her Baptist bir misyonerdir. Bu ilke onlar misyonerlik faaliyetlerinde etkin klmtr. Onlara gre sa Mesihin yeryzne geliiyle tanrsal krallk kurulacak ve tm Hristiyanlar kurtulua ereceklerdir.

Adventistler 1831 ylnda Amerikada kurulan Protestan ve Mesihi bir harekettir. Adventistler, ruhun lmszlne inanrlar, ldkten sonra sadece dorularn dirileceini kabul ederler. Et yemez, kahve, ay, sigara ve iki imezler. Bu mezhep sa Mesihin tekrar dnyaya gelecei inanc zerine kurulmutur. Dier Hristiyanlarn aksine pazar deil cumartesi gnn kutsal dinlenme gn olarak kabul ederler. Adventistlerden pek ok grup domutur. Bunlardan Yedinci Gn Adventistleri misyonerlik faaliyetleri asndan nemlidir. Bu grup Kitab- Mukaddese sk skya baldrlar. Yedi Gn Adventistlerine gre Trkler, Hristiyanln yaylmas nnde bir engeldir. Trkler, sa Mesihin ikinci geliini geciktirmilerdir. Bu nedenle bu engeli ortadan kaldrmak iin alrlar. Trkiyede bir kiliseleri vardr.

Mesih nanllar Evanjelik Hristiyanlar olarak bilinen bu grup Trkiyede kendisini Mesih nanllar veya Mjdeciler (ncilciler) olarak tantr. 18. yzylda ngilterede kurulan Evanjelik Hristiyanlk, Kitab- Mukaddesi dinde tek otorite olarak kabul eder. 1846da kurulan Evangelical Alliance (Evanjelikal Alayns) adl uluslararas rgtn emsiyesi altnda pek ok Mesihi Protestan grup misyonerlik faaliyeti yrtmektedir. Evanjelik Hristiyanlara gre herkes kutsal kitab okuyup anlayabilir, ahstan meydana gelen Tanr tektir, sa Mesihe iman gnahlardan arnmak iin yeterlidir. Yeni Ahitte olmayan hibir inan ve uygulamay kabul etmezler. Trkiyede yaygn bir misyonerlik faaliyeti yrtmekte olup illerde eitli misyoner gruplar oluturmaktadrlar.

10 http://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr/700ozelAytenSezer.pdf 11 Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, s. 282.

171

8.NTE
Trkiyede misyonerlik almalar yrten Hristiyan gruplar birok metot ve argman kullanmaktadr. Misyonerler; bedava ncil, kitap, dergi, bror, kaset, CD gibi iletiim malzemeleri datmaktadrlar. Bu klasik yntemlerin dnda sesli ve grsel medya, ncil okuma gruplar ve nternet gibi yollarla Hristiyanlatrma faaliyetleri yapmaktadrlar.
Skntl insanlara yardm etmek Kilise evleri amak Yurt d eitim turlar dzenlemek Dil kurslar amak Genleri din ve kltrlerinden uzaklatrmak Konumalarnda sevgiyi ne karmak Salk ve eitim hizmetlerini cretsiz sunmak zel okullar araclyla eitim vermek Kimsesiz ve yoksullara yardm etmek

Misyonerlerin kullandklar yntemlerin bazlar

Aratrma enstitleri kurmak

Hristiyan misyonerliinin en temel zellii, faaliyetlerinin kurumsal dzeyde yrtlmesidir. Ayrca din ve siyasi amalar da bulunmaktadr. Bu nedenle lkemizde olduu gibi dnya genelinde de misyonerlik faaliyetleri eitli rgt ve kurumlar tarafndan finanse edilmektedir. Bu amala acil yardm ekipleri oluturan misyoner kurulular felaket ve afet annda insanlara maddi-manevi yardmlarda bulunurlar. Nitekim 1999 Marmara Depremi sonrasnda insani yardm amacyla lkemize gelen gruplardan bazlar misyonerlik faaliyeti yrtmlerdir.12 Zor durumda olan insanlarn bu hllerini suistimal etmeye alan misyonerlerin ou yardm gnlls, doktor, retmen ve hemire gibi farkl meslek gruplarna mensuptur.13

YORUMLAYALIM
...Biz, ona (insana) ah damarndan daha yaknz.
(Kf suresi, 16. ayet.)

Kuran kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz koruyacaz.

(Hicr suresi, 9. ayet.)

Allah onlar (mminleri) sever, onlar da Allah severler

(Mide suresi, 54. ayet.)

Misyoner kurulular, misyonerlik faaliyetlerinin siyasi ve ekonomik smrgecilikle ilikilendirilmesinden dolay yntem deiikliine gitmitir. Bu amala ncilin mesajnn hedef kitle olan lkenin artlarna uydurulmas ve misyoner faaliyetlerinin yerelletirilmesine karar verilmitir. Bunun yansmalarndan biri, yabanc misyonerlerin yerine, yerel kiliseler ve yerli Hristiyanlar araclyla bu faaliyetlerin yrtlmesidir.14 Halkn tepkisini azaltmak iin ev kiliseleri ve yerli Hristiyanlar araclyla misyonerlik faaliyetleri yrtlmeye balanmtr. Misyoner gruplarnn kulland argmanlar, faaliyetlerin yrtld lkenin artlarna gre dzenlenmektedir. Trkiyeyi Hristiyanln vatan olarak gren misyoner gruplarnn kulland argmanlarn ban-

Yukardaki ayet meallerini misyonerlerin slamla ilgili iddialar asndan yorumlaynz.

12 Ali Erba, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, s. 185. 13 inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, s. 116. 14 inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, s. 87.

172

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

da Kuran- Kerimin Hz. saya byk nem verdii propagandas gelmektedir. Buna gre misyoner gruplar Kuranda Hz. sann ok anlmas, babasz olmas ve ykseltilmesi gibi konular arptarak Kurann da kendi mesajlarn onayladn iddia etmektedirler.15

NOT EDELM Misyonerler, Misyon Cemiyeti ve dier misyon kurulular tarafndan zel olarak yetitirilirler. Bir misyoner, yapaca ie gre zeki ve kabiliyetli ocuklar arasndan seilir. Kk yatan itibaren zel eitim alr. Gidecei blgenin dili, inanlar, rf ve detlerini renir. Bazen de misyonerlik yapaca lkeye gnderilir ve o toplumda yetitirilir. Bylece yerli bir Mslman gibi grnr; ancak asl amac misyon grevini yerine getirmektir. Mslmanlar tarafndan fark edilmeyecek derecede yetien misyonerler bulunduklar blgede din faaliyet yaptklar izlenimini vermezler. Okullara byk nem verirler ve genlerin nce kendi kltrlerinden uzaklamalarn salarlar. Muhataplaryla, ihtilafl konularda konumazlar.
(Osman Cilac, Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri, s.72.)

Misyonerler muhataplarna kar ncelikle Hz. sann peygamber oluuna vurgu yaparken onun tanrlna deinmezler. Hristiyanlarn tanrya inanmadklarn iddia eden misyonerler, bunun Mslmanlarn uydurmas olduunu belirtirler. Onlara gre Tanr tektir; ancak kiilie sahiptir.16 Misyoner gruplar, muhataplarna merhametli ve sevecen bir tanr anlayn telkin ederler. slamdaki Allah inancn, insana uzak ve acmasz olduu gerekesiyle eletirirler. Kurann asln koruyamadn, Tevrat ve ncilin de Allahtan geldiini ve Kuran- Kerimin bunu onayladn iddia ederler. Ayrca Kurandaki baz ayetleri balamndan kopararak Allahn Hristiyanl vd gibi grler ileri srmektedirler. Misyonerler bunlarn yannda etnik veya din aznlklara, ounluun onlar smrd ve ezdii eklinde propaganda yaparak kaos ve atma ortam oluturmaya almaktadrlar.17 SIRALAYALIM lkemizdeki misyonerlik almalar ve misyonerlerin insanlar ikna etmek iin hangi metotlar kullandklarn sralaynz. *Ekonomik ve sosyal sknt iindeki insanlara yardm etmek amacyla onlar Hristiyanlatrmak. * * *

15 inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, s. 109. 16 2. Korintliler, 3/16,17; Matta, 28/18,19; Yuhanna, 5/18; 15/31. 17 inasi Gndz-Mahmut Aydn, Misyonerlik, s. 108.

173

8.NTE
Misyoner gruplar, eitli internet sayfalar araclyla Hristiyanlk inanlarnn doruluunu Kuran ayetleriyle ispatlamaya almaktadrlar. Bunu yaparken Kuran ayetlerini, kendi amalar dorultusunda yorumlayarak arptmaktadrlar. Btn bu faaliyetleri yaparken yrttkleri eylemin din zgrl kapsamnda serbest olduunu iddia etmektedirler. Oysa istismara ynelik inan yayma faaliyeti hukuka aykrdr ve inan hrriyeti kapsamnda deildir.18

4.1.2. Yahova ahitleri Yahova, Yahudilikte Tanr iin kullanlan Yahve kelimesinden gelmektedir. Bu isim Tevratta yle geer: Beni size ... Yakupun tanrs Yahve gnderdi.19 Yahova ahitleri isimlerini kutsal kitapta geen Siz ahitlerim ve setiim kulumsunuz, ta ki bilip bana inanasnz ve benim o olduumu anlayasnz.20 ifadesinden alrlar. Yahova ahitleri, 19. yzylda ortaya kan, Yahudilik ve Hristiyanlk karm Mesihi ve misyoner bir harekettir. Bu hareketin temeli, dnyadaki dzenlerin yaknda sona erecei ve sa Mesihin tekrar gelerek yeryznde tanrsal krall kuraca inancdr. Bu grup kendilerini Yahova krallnn gerek sahipleri ve ahitleri olarak tantrlar.21 Bununla birlikte Yahova ahitleri kendilerini ayr bir din olarak grrler.22 Yahova ahitlerinin kurucusu Charles Taze Russell (arls Teyz Rassl) (1852-1916)dr. Amerikada yaayan Russell, sa Mesihin ikinci geliine inanan Adventistlerle karlam ve onlarn fikirlerinden etkilenmitir. 1914te kyametin kopaca kehanetinde bulunan Russell, bu durum gereklemeyince tezini bu tarihin kyamet alametlerinin balad tarih olduu eklinde deitirmitir. Russellden sonra onun yerine geen Rutherford, Russelistler diye bilinen cemaati 1931de Yahova ahitleri olarak adlandrd. Rutherford (Ruterford), grup yelerinin zerlerinde altn ta ve ha tamamas, yaz ve brorlere isim yazlmamas, yeni dergiler karmak gibi deiiklikler yapt. 1975 ylnda Armagedon Savann olaca kehanetinde bulunan hareket liderleri, bu durum gereklemeyince mensuplarn hayal krklna urattlar. Bunun zerine IV. Lider F. Franz, Yahova ahitlerinin kutsal savan ne zaman olacan bilmeden de Yahovaya hizmet etmeleri gerektiini belirtti.23

Yahova ahitlerinin Kurucusu Charles Taze Russell (1852-1916)

BLG KUTUSU Yahova ahitleri; hkmet, devlet, lke, snr, askerlik, bayrak, milli mar ve sava gibi kavramlara kardr. Bu fiilleri yapanlar, Tanr Yahova krallna kar gnah ilemi olurlar. Kan ve organ naklini kabul etmezler.
(Baki Adam, Dinler Tarihi, s. 208.) 18 mer Faruk Harman, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, s. 32. 19 Kitab- Mukaddes, k, 3/15. 20 Kitab- Mukaddes, aya, 43/10. 21 Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, s. 411. 22 Gnay Tmer, Yeni Dkmanlar Inda Yehova ahitleri, s. 29. 23 Gnay Tmer, Yeni Dkmanlar Inda Yehova ahitleri, s. 23-29.

174

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

Yahova ahitleri, Kitab- Mukaddese inanrlar. Onun Tanr sz olduunu kabul ederler. Tanr olarak Yahovaya inanrlar. Bununla birlikte sa Mesihi, Tanrdan daha alt seviyede Yahova ahitleri, ve onun olu kabul ederler. Yahova adinler aras diyalohitlerinin bu inanc sa Mesihi Tanr a katlmamaldr. olmaktan kard gerekesiyle Hristiyan mezheplerince reddedilmitir.24 Yahova ahitleri, slam peygamberi Hz. Muhammedi yalanclkla itham ederler. Kuran- Kerimi aslsz olarak grrler. Kendi inanlar dndaki dinleri sahte kabul ederler.25
nsan, demin gnah yznden lmektedir. Tanr bugnk ortam Armagedon Savayla ortadan kaldracaktr.

eytan dnyann grnmez yneticisidir.

Kurtulua gtren tek yol vardr. O da Yahova ahitleridir. nsan evrim sonucu olumam, yaratlmtr. nsanlk sona yaklamtr. Mesihin ynetimindeki krallk yeryzne bar ve adalet getirecektir.

Yahova ahitlerinin Baz nanlar

Yahova ahitlerine gre sa Mesihin tanMesih sadr. rsal krall, eytan ve yandalarn yenerek yeryzndeki btn beer sistemleri, devletleri ortadan kaldracaktr. Ardndan da gklerde egemen olan tanrsal krallk yeryzne hkim olacaktr. sa Mesih, bu zaferden sonra yz krk drt bin kiilik sekin Yahova ahitleri topluluuyla beraber bin yl boyunca bu krall ynetecektir. Bu sre iinde insanlk ve yeryz, demin ilk gnahndan nceki hline dnecektir. Bu bin yllk dnemin sonunda sa Mesih, krall, asl sahibi olan Tanrya devredecektir.26 Yahova ahitleri, sistemli ve srarc misyonerlik faaliyeti yrten bir gruptur. Misyoner okullarnda yetitirdikleri Yahova ahitleri, gnn her vaktinde ev ev, sokak sokak dolaarak inanlarn yaymaya alrlar. Bu faaliyete tarla hizmeti adn verirler. Bunlarn kulland metot, genelde vaaz etmek, kitap ve bror datmaktr. Bu i iin grup yeleri genelde vakitlerinin tamamn almayan ilerde alrlar ve kalan zamanlarnda ise Yahova ahitlii inancn yaymaya alrlar. Her blgede alan gruplar dzenli olarak genel merkeze rapor sunarlar. lkemizde Yahova ahitlerinin misyonerlik almalar 1909da balamtr. Bu dnemde zmirde, Yahova ahitlerinin dergisi olan Tarassut Kulesini dzenli okuyan bir grup olutu. Bylece lkemizde bu grubun misyonerlik faaliyeti balam oldu. lk zamanlar Ermeni ve Rum vatandalarmz arasnda yaylmaya alan hareket daha sonra Mslman Trkler arasnda az da olsa taraftar bulmutur. TARTIALIM Yahova ahitlerinin vatan, millet, bayrak, askerlik gibi kavramlara kar olularnn sebebi ne olabilir? Arkadalarnzla tartnz.

Cemaatin temeli

Trkiyede yirmi civarnda cemaati bulunan hareket daha ok zmir, stanbul, Ankara ve Mersin gibi illerimizde etkinlik yrtmeye almaktadr.27
24 Hikmet Tanyu, Yehova ahitleri, s. 13. 25 Hikmet Tanyu, Yehova ahitleri, s. 25-28. 26 Mehmet Katar, Yaayan Dnya Dinleri, s. 414. 27 Baki Adam, Mehmet Katar, Dinler Tarihi, s. 208.

175

8.NTE
5. Laiklie Ynelik ve D Tehditler Laiklik, devlet ile din ilerinin birbirinden ayr olmas; devletin, din ve vicdan zgrlnn gereklemesi bakmndan tarafsz olmas demektir. Bu ynyle laiklik, din ve vicdan zgrln koruyan bir ilkedir. Laiklik ilkesi gerei Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatanda olan herkesin din ve vicdan zgrl teminat altna alnm ve korunmutur. Bylece her din mensubu kendi inancn yaayabilecei gibi bakalarnn da inan ve ibadetlerine karamaz. Herkes istedii gibi inanp inanmama, ibadet edip etmeme hakkna sahiptir. Atatrkn Laiklik sadece din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas demek deildir. Laiklik, tm vatandalarn vicdan, ibadet ve din hrriyetini tekeffl etmek demektir.28 sz laikliin bu zelliine vurgu yapmaktadr. NOT EDELM
Herkes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. 14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, din ayin ve trenler serbesttir. Kimse, ibadete, din ayin ve trenlere katlmaya, din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; din inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. Din ve ahlak eitim ve retimi devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlak retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine baldr. Kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyas veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz.
(Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, 24. madde.)

lkemizde laiklik ilkesi zaman zaman i ve d tehditlerle kar karya kalmaktadr. Laiklii tehdit eden i faktrlerden biri, ar din yorumlar benimseyerek onlar bakalarna empoze etmeye alan gruplardr. Laiklii yok etmeye alan kimi dnce sahipleri zaman zaman siyasi hedefler gtmekte, toplumsal dengeleri ve i huzuru bozmaya almaktadrlar. Bununla birlikte laiklii dinsizlik olarak alglayan, din ve vicdan zgrln kstlamay amalayan dnceler de laiklii tehdit etmekte ve toplumsal huzuru bozmaktadr. Her iki tehdit de lkemizin birlik ve beraberliine, devletin btnlne ve toplumsal bara zarar verici fikir akmlardr. Laiklii tehdit eden bir dier faktr ise lkemizde yrtlen misyonerlik faaliyetleridir. Farkl dinlere mensup misyonerlik faaliyetleri kendi inanlarn lkemizde yaymak ad altnda istismarc bir metot takip etmektedir. Bu din grnml etkinliklerinin arkasnda ise siyasi gayeler yatmaktadr. Bu gruplar, blc almalar kapsamnda zellikle ocuklar ve genleri hedef almaktadr. Dzenledikleri kurslar, kamplar, yaz okullar ve ocuk kyleri gibi etkinliklerle misyonerlik faaliyetlerinde bulunmaktadrlar. Bu tr zararl i ve d tehditlere kar gerekli tedbirleri almak, zararl fikir akmlarna meydan bo brakmamak, insanlarmz mill ve manevi deerlerle donatmak mill ve din grevlerimizdendir.
Atatrk, Amasya Mfts Abdurrahman Kamil Efendi

28 Atatrklk, C 2, s. 331.

176

DN OULCULUK, DYALOG VE MSYONERLK

NTEMZ DEERLENDRELM A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz. 1. Din oulculuk ne demektir? Aklaynz. 2. Bakalarnn inancna saygl olmak niin nemlidir? Aklaynz. 3. Dinler aras diyalogdan ne anlyorsunuz? Aklaynz. 4. Trkiyede yaayan din gruplar hakknda bilgi veriniz. 5. Dinler aras diyaloun faydalar nelerdir? Anlatnz.

B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi Trkiyede yaayan din gruplardan deildir? A) Ermeniler B) Sryaniler C) Yahudiler D) intoistler

E) Hristiyanlar

2. Aadakilerden hangisi Trkiyede faaliyet gsteren misyoner gruplardan biri deildir? A) Baptistler B) Yahova ahitleri C) Sadukiler D) Bahailer E) Mesih nanllar 3. Aadakilerden hangisi Russell tarafndan kurulan ABD merkezli bir misyonerlik hareketidir? A) Bahailer B) Mesih nanllar C) Yahova ahitleri D) Baptistler E) Adventistler

C- Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz. (Dinler aras diyalog, Bahailer, Din oulculuk, misyonerlik, laiklik.) 1. Farkl dinlere mensup insanlarn birbirlerinin haklarna sayg gstererek bir arada bar iinde yaamalarna...................................... denir. 2. Devlet ile din ilerinin birbirinden ayr olmas, devletin, din ve vicdan zgrlnn gereklemesi bakmndan tarafsz olmasna ................................ denir. 3. ....................................... farkl dinlere mensup insanlarn, inan ve fikirlerini zorla birbirlerine kabul ettirmeden fikir alveriinde bulunabilmesi, yaanan sorunlar zerinde konuabilmesi ve ibirlii yapabilmesidir. 4. ................................................. daha ok Hristiyan yaylmacl iin kullanlan bir kavramdr.

D. Aadaki bilgilerin dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz. 1. (...) Dinler aras diyalog, dinler arasnda deil, din mensuplar arasnda gerekletirilen insani bir olaydr. 2. (...) Yahova ahitleri, Mesihi bir din harekettir. 3. (...) lkemizde faaliyet gsteren misyonerlerin almalar din hrriyeti gereidir ve dorudur. 4. (...) Laiklik ilkesi, din ve vicdan hrriyetini teminat altna almaktadr.

177

SZLK
A aba: Ynden yaplan kaln stlk, hrka. ahit sand: Hz. Musaya ilah vahyin yazl olduu levhalar saklamak iin yaplan sandk. ahit: Anlama, szleme, mukavele, bir ii stlenip sz verme. Altn Tapnak: Beinci Sih Gurusu Aryan Dev tarafndan Amritsarda yaptrlan kutsal mabet. Amritsar: Sihlerin kutsal ehri. Animizm: Tabii olaylar ve nesnelere tapnma dini. antropolog: nsan bilimi uzman. antropomorfizm: nsan eklinde dnme, yce varlklar insan eklinde dnenlerin grleri, insanbiimcilik. argman: Kant, tez, iddia. arkeoloji: Tarih ncesi ve eski alardan kalma antlar, zellikle tarih ve sanat bakmndan inceleyen bilim, kaz bilim. Armagedon Sava: Ahd-i Ceditin vahiy kitabna gre iyilikle ktlk arasnda vuku bulacak olan nihai savan yeri, bu savaa verilen ad. atalar klt: Bir kiinin, klannda ya da halkn atalarna ynelik inan ve ibadetleri. avatara: Hindu geleneinde Tanrnn inkarnasyonu ya da eitli varlklar eklinde bedenlemesi. ayin: Din merasim, ibadet. aziz: Hristiyan geleneinde kilise tarihinde nemli bir yere sahip olan ermi kii. B Bay lgen: Eski Trk geleneinde yce tanrsal varlk. baya: Aalk, pespaye, kibar olmayan, basit, adi, sradan, amiyane. bhakti: Hindu geleneinde tanrya teslim olma. boodhisattva: Budizmde bakalarn ac ve skntlardan kurtarmak iin mutlak hikmet ve merhamete ulamaya yemin eden; ideal kii, Budda adaylar. Brahman: Hint geleneinde mutlak ruh, yaratc ilke. Brahmana: Hint geleneinde mensur biimde kaleme alnm olan kutsal metinler. Brahmiler: Hint kastlar arasnda din adamlarndan oluan en st snf. by: Tabiat kanunlarna aykr sonular elde etmek iddiasnda olanlarn gizli ilem ve davranlar. D dejenere olmak: Bozulmak, asln kaybetmek. diaspora: Yahudilerin genellikle tutsaklk, srgn ve bazen de seyahat gibi nedenlerle Filistin blgesinden ayrlarak baka blgelerde yaamalar. disiplin: retim konusu olan veya olabilecek bilgilerin btn, bilim dal. dalizm: Birbirine indirgenemeyen iki prensibin veya iki cevherin varlna inan bulunan her sistem, ikicilik. E edyan: Dinler. ehrimen: Mecusilikte kt tanrsal g. erdem: yi olma, alak gnlllk, yiitlik, doruluk vb. 178 niteliklerin genel ad, fazilet. erlik: Eski Trk geleneinde cehennem dnyasnn hkimi. esatir: Tarih ncesi tanrlarn efsaneli servenlerini anlatan ve bir topluluun duygularn, anlaylarn ve zlemlerini gstermesi bakmndan deeri olan hikyeler, mitoloji. etnoloji: nsanlarn rklara ayrln bunlarn nereden ktn, oluumunu, yeryzne yayln, aralarndaki balantlar ve onlarn niteliklerini inceleyip karlatran ve snflayan bilim, budun bilimi, rkiyat. evrim: Zaman iinde birdenbire olmayan, kesintisiz, kemiyet ve keyfiyet asndan gelime sreci. endljans: Gnah itirafna bal olarak kilise tarafndan verilen af belgesi. F fenomenoloji: Grng (olay, olgu) bilimi. ftrat: Yaradl, hilkat. filolog: Dil yoluyla bir toplumun kltrn inceleyen bilim adam. H haham: Yahudi din adam. halakha: Yahudi hukuk retisi. halef: Sonradan gelen. havari: Yardmc, Hz. sann peygamberliini kabul edip fikirlerini yaymay stne alan on iki kiiden her biri. havra: Yahudilerin ibadethanesi. henoteizm: Bir tanrya balanrken dier tanrlarn varln da kabullenmeyi tanmlama. hiyerari: Makam sras, basamak, derece dzeni, aama sras. hlasa: zet, genel deerlendirme. hsn: yi, gzel. hulul: Girme, sinme, tenash inancna gre ruhun bir bedenden ktktan sonra baka bedene girmesi. itihat: Gr, zel gr, anlay, kavray, ideoloji: Bir hkmet veya partinin davranlarna yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din, moral, estetik dnceler btn. iltica: Snma, gvenilir bir yere snma. inkarnasyon: eitli tanrsal varlklarn maddi varlklar eklinde bedenlemesi, tenleme ya da hulul etmesi. K kardinal: Yksek rtbeli katolik rahibi, papay seen, danmanln yapan bapapazlardan her biri. karma: Hinduzimde insanlarn gemite yaptklar davranlarn bir sonraki hayatlarn etkileyecei gr. kilise: Hristiyanlarn ibadet etmek iin toplandklar yer, Hristiyanlkla ilgili din kurulu. Kitab- Mukaddes: Ahd-i Atik (Eski Ahit) ve Ahd-i Cedit (Yeni Ahit)in birlemesinden oluan kutsal metin. konsl: st dzey Hristiyan din adamlarnn inan, ibadet ve ynetimle ilgili sorunlar grmek ve karara balamak amacyla bir araya gelerek yaptklar toplant. koer: Yahudilerin yiyeceklerindeki helal haram hususlar. kutsal ruh: Hristiyan ilahiyatnda teslisin nc unsuru.

Onun, baba ve ouldan farkl; fakat ayn cevherde ezel ve ebed tanrsal varlk olduuna inanlmas. klt: Belirli bir nesne ya da objeye ynelik inan ve tasavvurlar btn. M Mahavira: Byk kahraman anlamnda Caynizmin kurucusuna verilen unvan. Mana: Doast g. manastr: Hristiyanlk ve Budizm gibi dinsel geleneklerde keilerin sk bir disiplin iinde topluca yaadklar mekn. meditasyon: Bir dnce karsnda kendinden geercesine sessiz bir cokuya dalma, Dou dinsel geleneklerinde teemml ve istirak hli. Merikul-Ezkar: Bahai tapnaklar metropolit: Hristiyan Ortodoks mezhebinde bapiskoposla patrik arasnda ruhani bir rtbe. misyoner: Bir dini zellikle Hristiyanl yaymakla grevli kimse. monoteizm: Tek tanrclk. monofizit: sada var olduuna inanlan insani ve tanrsal tabiatlarn katma ve deime olmakszn tek bir tabiatta birlemesi ve tek tabiata dnmesi. motif: Yan yana gelerek bir bezeme iini oluturan ve kendi balarna birer birlik olan gelerden her biri. mhtedi: ihtida eden, doru yola giren. mntesip: Bir yere, birine balanm, kaplanm, intisap etmi olan, ilgisi bulunan, ilgili. mnzevi: Topluluktan kaan, yalnz bana kalmay seven. mteal: Yksek, yce, ulu, akn. N nirvana: Budizmde karmadan kurtulu, ac ve straplardan kurtularak mutlak huzur hli. P panteizm: Tanr evren ayniliini ya da her ey tanrdr dncesini savunan teolojik akm. Paskalya: Hristiyanlarn Hz. sann dirildiine inandklar gn ansna yaplan bayram. patrik: Ortodoks kilisesinin banda bulunan en st rtbeli rahip, din hiyerarinin ba. Petrus: Hristiyan din geleneinde havarilerin prensi diye adlandrlan havari. piskopos: Bapapaz, bir piskoposluk blgesinde bapiskopostan sonra gelen papaz. politeist: ok tanrc. politeizm: ok tanrclk. pontifeks maksimus: Pagan Romada imparatorlara verilen barahiplik sfat. pozitivizm: Hakikatin deneme ve gzlemle elde edilebilecei grnde olan felsefi doktrin, olguculuk. psikolog: Ruh bilimci. R rabbi: Yahudilikte din bilginlerine verilen isim. reenkarnasyon: Yeniden dou, ruh g ya da tenash. rii: Hindu geleneinde vahiy rn kutsal metinleri derleyen azizler.

ritel: Ayin, ibadet. riyazet: Nefsin isteklerini krma, uzlet. ruhani: Din ve mezhep ilerini ele alan, bunlarla ilgili bulunan, ruhla ilgili, dinle ilgili, din bir havas olan, manevi, cismani kart. S sinagog: Yahudilerin ibadethanesi. Sruti: Hizduzimde vahiy ve ilhama dayal olduu dnlen kutsal metinler. subjektif: znel, objektif kart. Svetambara: Gaynizmin beyaz giyinenler mezhebi. Sakrament: Hristiyanlkta inancn gstergesi olarak yaplan dzenli ayin. sudur: lahi varlktan kmak ya da zuhur etmek. abat (sebt): Yahudilerde i yapmann yasak olduu kutsal dinlenme ve ibadet gn. akirt: renci, rak. uur: Bilin. T tahrif: Bir eyin asln bozma, kalem oynatma, deitirme. takdis: Kutsal sayma, kutsama. Talmut:Yahudi kutsal kitab Tevratn tefsirine verilen isim. Tanah: Yahudilerin kendi kutsal kitaplarna verdikleri isim. teizm: Tanr inancna verilen isim. teslis: Hristiyanlkta, Tanrnn kiilikte, yani baba, oul ve kutsal ruhta mevcut olmasna dayal temel inan. Tirthankara: Gaynizmde ezel hikmeti tarihin deiik zamanlarnda insanlara anlatan nderler. totem: lkel toplumlarda topluluun ondan tredii sanlan ve kutsal saylan hayvan, aa, rzgr gibi herhangi bir tabii nesne. U ulvi: Yce, esiz, benzersiz zellikler tayan. upanayana: Hinduzimde erkek ocuklar iin dzenlenen dine giri treni. V vakayiname: Gn gnne yazlm olaylar iine alan eser, kronik. Vakanvislerce olgular, olaylar olu srasna gre yazlm tarihsel yapt. vicdan: Kiiyi kendi davranlar hakknda bir yargda bulunmaya iten, kiinin kendi ahlak deerleri zerine dolaysz ve kendiliinden yarglama yapmasn salayan isel g. Y yer-sub: Eski Trklerdeki natralist inanlar ifade eden bir terim. yin-yang ilkesi: in geleneinde iki asli dourucu ilke. Varlklarn znde yer alan pasif ve aktif kozmik gler. Z zevilukul: Akl sahibi.

179

KAYNAKA Adam, Baki, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Pnar Yaynlar, stanbul, 2001. Adam, Baki; Katar, Mehmet, Dinler Tarihi, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir, 2006/2007. Adam, Baki, mam-Hatip Liseleri Karlatrmal Dinler Tarihi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2007. Ahmet bin Hanbel, el Msned, Beyrut, 1991. Advar, Adnan, Tarih Boyunca lim ve Din, Remzi Kitabevi, stanbul, 1987. Aliyyl-Kri, el- Mevzuatl-Kbra, Darl- Ktbl-lmiyye, Beyrut, 1985. Aslantrk, Zeki, Aratrma Metot ve Teknikleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1995. Atasagun, Galip, lah Dinlerde Din Semboller, Sebat Ofset, Konya, 2002. Atatrklk, Cilt 1-3, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997. Ate, Sleyman, Kuran- Kerim ve Yce Meli, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul. Ataurrahim, Muhammed, Bir slam Peygamberi Olarak Hz. sa (ev. : Krat Demirci), nsan Yaynlar, stanbul, 1985. Aydemir, Abdullah, Tefsirde srailiyat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1974. Aydn, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Szl, Din Bilimleri Yaynlar, Konya, 2005. Aydn, Mehmet, Din Felsefesi, Dokuz Eyll niversitesi Matbaas, zmir, 1990. Aydn, Mehmet, Dinler Tarihine Giri, Damla Yaynlar, Konya, 1995/1996. Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1995. Aydn, Mehmet, Mslmanlarn Hristiyanlara Kar Yazd Reddiyeler ve Tartma Konular, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1998. Akz, Hac Mustafa, Tevhid Kozmik Holizm phe ve Eski Uygarlklar, Elis Yaynlar, Ankara, 2006. Bilmen, mer Nasuhi, Byk slam lmihli, Bilmen Yaynlar, stanbul, (Tarihsiz.) Buda, Dhammapada, Mkemmellie Giden Yol (ev. : Cengiz Durkan), Dergh Yaynlar, stanbul, 2005. Buhari, Sahih-i Buhari, ar Yaynlar, stanbul, 1982. Cilac, Osman, Dinler ve nsanlar, Damla Yaynlar, Konya, 1990. Cilac, Osman, Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri, 5. Bask, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997. Crcani, Seyyit erif, Tarifat, Esat Efendi Matbaas, stanbul, 1283/1837. elebi, Asaf Halet, Pali Metinlerine Gre Gotama Buddha, Hece Yaynlar, Ankara, 2003. Demirci, Krat, Dinler Tarihinin Meseleleri, nsan Yaynlar, stanbul, 1997. Demirci, Krat, Yahudilik ve Din oulculuk, Ay Yaynlar, stanbul, 2000. Dinler Tarihi Aratrmalar (II), Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara, 1999. Doan, Avni, Mehdilik, Beyan Yaynlar, stanbul, 1993. Eliade, Mircea, Dinler Tarihi Szl (ev. : Ali Erba), nsan Yaynlar, stanbul, 1997. En-Nedvi, Ali el-Hasen, Mslmanlarn Gerilemesiyle Dnya Neler Kaybetti (ev. : Mehmet Ssl), Hikmet Yaynlar, stanbul, 1986. Erengil, Cengiz, Budizm, nsan Yaynlar, stanbul, 2004. Esed, Muhammed, Kuran Mesaj, aret Yaynlar, stanbul, 2000. Fromm, Erch, Ryalar Masallar Mitoslar, (ev. : Aydn Artan-Kaan H. kten) Artan Yaynevi, stanbul, 1990. G, Ahmet, Dinlerde Mabet ve badet, Ensar Neriyat, stanbul, 2005. Gndz, inasi; Aydn, Mahmut, Misyonerlik, Kakns Yaynlar, stanbul, 2002. Gndz, inasi, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 1998. Heyet, Din retiminde Yeni Yaklamlar, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 2000. Heyet, Din Kavramlar Szl, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2006. Heyet, Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2006.

180

Harman, mer Faruk vd., Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, Ensar Neriyat, 3. Bask, stanbul, 2005. Heyet, Yaayan Dnya Dinleri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2007. Hikmet Tanyu, Yehova ahitleri, 3. Bask, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1984. bn-i Mace, Snen (ev. : Haydar Hatipolu), Kahraman Yaynlar, stanbul, 1982. bn-i Mace, Snen, ar Yaynlar, stanbul, 1983. Ik, Hidayet, miriye Gre slam ve teki Dinler, z Yaynclk, stanbul, 2006. Kahraman, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yaynlar, 7. Bask, stanbul, 1984/1999. Katipolu, Bedri, Freud Psikanalizi ve Din, zden Ofset, zmir, 1991. Kefl-Hafa, Darl- Ktbl lmiyye, Beyrut, 1988. Kitab- Mukaddes, Kitab- Mukaddes irketi Yaynlar, stanbul, 1981/2003/ 2007/1988. Ko, Turan, lmszlk Dncesi, z Yaynlar, stanbul, 1991. Konfys, Konumalar (ev. : Muhaddere zerdim), Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2004. Nikhilananda, Swami, Hinduizm (ev. : Asl zer), Ruh ve Madde Yaynlar, stanbul, 2003. zbay, Ekrem, Ergenlerde Allah ve Din nanc, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal (Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1995. Pazarl, Osman, Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, 3. Bask, stanbul, 1982. Roux, Jean- Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini (ev. : Aykut Kazancgil), aret Yaynlar, stanbul, 1994. Ruben, Walter, Eski Metinlere Gre Budizm (hzl. Ltf Bozkurt), Okyanus Yaynlar, stanbul, 2004. Sarkolu, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Faklte Kitabevi Yaynlar, Isparta, 2000/2008. Sarkolu, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Sidre Yaynlar, Samsun, 1997. Schimmel, Annamarie, Dinler Tarihine Giri, Krkambar Yaynlar, stanbul, 1999. Sezen, Ymni, Sosyoloji Asndan Din, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1993. ehristani, Milel ve Nihal (ev. : Mustafa z), Litera Yaynclk, stanbul, 2008. entrk, Ltfi; Yazc, Seyfettin, slam lmihali, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997. Tirmizi, Snen, ar Yaynlar, stanbul, 1983. Tmer, Gnay, Biruniye Gre Dinler ve slam Dini, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. Tmer, Gnay; Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1988/1993/1997/2002. Tmer, Gnay, Yeni Dkmanlar Inda Yehova ahitleri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, stanbul, 1987. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1985. Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Eser Neriyat, stanbul, 1971. Yldrm, Suat, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1988. Yldrm, Suat, Kuran- Hakimin Aklamal Meli, Ik Yaynlar, stanbul, 2004. nternet Kaynaklar http://www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr http://www.tdk.gov.tr

181