Kk eyler

Prof. Dr. stn Dkmen

SSTEM YAYINCILIK

Sistem Yaynclk: 452 Kiisel Geliim Dizisi KK EY E! "r#$% Dr% stn D&kmen Yayna hazrlayan: Se'a (#ks#y Bu kitabn btn yayn haklar Sistem Yaynclk )%%'ye aittir. Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, o altlamaz ve yayn!anamaz. Birin"i Basm: #ralk $%%&'(stanbul ) *%.%%% adet +k. ,o: -./)0$$)0/1)2 3ilt 1: -./)0$$)0/$)4 5iz6i: 7bru 8ner Bask ) 3ilt: 9urti :atbaa"lk % ;$1$< *10 *4 -& ;pb=< Yayn ve 5a tm: S*S(E+ Y)Y,-., ,K /E +)(% S)-% (*.% )%% +nel, ,er6is >okak, >istem #partman, ,o: & 0&&0% Beyo lu'(stanbul +el: ;$1$< $-0 40.$ ) pb= ?aks: ;$1$< $&/ **1& 7)posta: sistem .@. sistem. "om, tr Aeb: http:''AAA.sistem."om.tr >(>+7: Y#Y!,3!B!9 B#Y(( C7 9(+#B7CB7D( *0+*! : >istem 9itabevi, 4/- >ok. ,o: /'# 9onak'(E:(D +el: ;$0$< &&* $.$-)pb= ?aks: ;$0$< &&* ./*.

12D!3+ : >istem 9itabevi, Fkuyular 3ad. ,o: 0 #zmakba ' BG5DH: +el: ;$/$< 010 11*. ) 01* &0%& )-K)!) : Bilim >anat 9onur >ok. ,o: 11'# 9zlay'#,9#D# +el'?aks: ;01$< &14 ./ $$

Kk eyler

Prof. Dr. stn Dkmen

SSTEM YAYINCILIK

**-DEK* E!
4-S40: K*()" 0E!*-E 5% KK EY E! 0E!*-E 1*! 4YK: *K* D2S(6 1*! K3 2% KK EY E!*- 4-E+* Yaamda 9k Ieyler (nsan (likilerinde 9k Ieyler 9adnlarn 7mpatik Be"erileri ,iin JelimiK 9k Ieylere 5ikkat 8 renilebilir Linliler Birbirine Benzer miK :utlu Glmak 8 renilebilen Bir Iey miK 9k Ieylere 8nem Cermek Mer Eaman :utluluk Jetirir miK 7% K*()1,- K)")8,-D)K* KK EY E! :idye 9abuklar Fzerine Bir Iiir 4% Y))+,-,0D)K* E-S()-()-E E!* Y)K) )+)K: KK EY E!DE- 1YK +3( 3 3K )! !E(+EK Dezalet mi ,ezaket miN ?elaket mi EaraOet miK Yaamnzdaki 7nstantaneleri Yakalamak 5% +3( 3 2 +)K "2 Y)--)., ,K +,9 :% *-S)- E/!E-*- +E!KE0*-DE +9 ;% 4(EK*<<1* +E0 *K=1E-<+E!KE0.* *K Ben):erkez"i 5avranlara 8rnekler ?iziksel Ben):erkez"ilik: 9ime JPreK Eihinsel Ben):erkez"ilik 5uy6usal Ben):erkez"ilik >% KE-D*-* 1* +E0 *K ?!2 (3(S)K ,8,@

A% DE8E! E!E 3Y+)D) B)() 5e erler 5e erlere Hymada F Mata Birin"i Mata: Grtama JPre 5e erlere Hymak (kin"i Mata: 9eyOimize JPre 5avranmak Fn" Mata: 9armzdaki 9iiye JPre 5e erlere Hymak (nsanlarn Gnurlan 7ittir 7kmek mi (nsan mK 5C% E *K* E!*+*06 *K* E+ E!*+*0 Leliki, (kilem Buzun (inde #te Car mK (kilemlerde >klmak Bir +r Leliki miK Lelikilerimize Birka 8rnek :oda 9iisel 5e erimiz Jurur 5uyma'5uymama ve Babalar #na Babalar ve Lo"uklar #rasnda Bir Benzerlik 8tekini (kileme >okmak (kilemlerimiz ve (ki :antk 55% Y0DE Y0 B)K , 2 3-3! +39 Mi Yzde Yz Makl Gldunuz muK #nnem mi Maklyd Babam mK Q9abul 7t MakszsnRQ 9issin6er >iyaseti, Mitler'in Ca6onu Lo"u unuz Yalan >Pylerse ?utbolda Bir #" #n

+raOik 3anavar +amamen 3anavar mK :aOyaya 5estek Glmulu unuz Car mdrK +oparlama 52% DBE+ OFR MEHELL, BE+ 1E K3!3D ?/EY) DY0 ) (,- SE-D!2+3D@ 5iyelim #nahtarnz Hnuttunuz 5iyelim 8 ren"isiniz 5iyelim Bir (yerinde Lalyorsunuz 5iyelim 7vlisiniz 7vlilik YldPnmlerini Hnutan 7rkekler 57% K3S3!S30 383 )!)+)-,- 1EDE * 54% +)!*EE( * (*E)() (F1*D*! Bilime, >anata, >pora (ltiOat #razi Glmaya 5e il, #raziye (ltiOat 7tmeli Yanl (ltiOat, Yanl Be"eri ;QBenim o lan pek zeki... Q< #ilede (ltiOat')szlk (yerinde (ltiOat')szlk +arihten Bu6ne (ltiOat')szlk #z (ltiOat, #z :ariOet, 8v6den 9anma, 7letiriye Da beti Babirentteki ?areye (ltiOat Babirentlerden Lkarma Yolu Lo"uklara Iekil Cermek :asloA'un +rke'si 55% .E0)6 4D 6 GE!*1* D*!*+6 Y)"(,!,+ 3eza +uhaOtr, 9omiktir 3ezann Jszl Lo"u a 5ayak #hlak 5 mK

3eza ve 8dl Yerine Jeribildirim 8dln >akn"alar 5:% KK)8)G,- E8*(*+* 5;% +2 ): ()+)+E- D3!+)+)K **- D3!+)K Jenel 8Oke 9ontrolnde :ola Lo"uklara :ola #ilemizde Bir :ola Hy6ulamas 5>% K)D,-,- DE8E!*6 1)+S, 1EY!EKG*- E!EE* 9adn))7rkek 7itli i Bams Beyrek :asal #nnemin 5e eri Babamn IereOi 5A% S*-E!H* (me"ede >inerSi 5o ada, ,esnelerde, >andalyede >inerSi 7vlilikte >inerSi (yerinde >inerSi 2C% Y, D,!+) ?+211*-G@6 *YE!* E21*S*6 K3!3+ DE"!ESY2-3 25% B21* (E!)"* S2-S40

Kk eyler

4-S40: K*()" 0E!*-E

Bir sredir televizyonda Q9k IeylerQ adl bir pro6ram yapyorum. 7linizdeki kitap, bu pro6ramdaki baz konularn 6eniletilmesiyle ve yeni konularn eklenmesiyle olutu. 9itabn erevesi, insan ilikileri, iletiim hatalar, yaama sevin"i, o"uklarla iletiim, elerle iletiim, rollerimiz, kadn))erkek eitli i... Bu6ne kadar akademik kitaplarn yan sra, ksmen akademik, ksmen popler saylabile"ek iki psikoloSi kitab yazdm. Bunlar Q(letiim Latmalar ve 7mpatiQ ve QCarolmak, Jelimek, HzlamakQT adlarn tayor. Bu kitaplarda, akademik erevede, bilindik bil6ilerin yan sra, yeni saylabile"ek baz 6Prlerime'iddialarma yer verdim. Bunlar, daha ok meslektalarma, psikoloSi ve psikoloSik danmanlk P ren"ilerine yPnelikti. ?akat bunun yan sra bu iki kitapta, mesle i psikoloSi olmayanlara da yPnelmeye altm. Buna ra men, alan psikoloSi))e itim olmayanlara bu iki kitap, Pzellikle birin"isi biraz teknik 6eldi 6aliba. Baz okuyu"ularm, kendileri iin Qdaha rahat anlalrQ bir kitap istediler. 7linizdeki kitapta bu Pneriye uymaya altm. #rada yeni eyler sPylesem bile, byk Plde teknik olmayan bir dil kullana"a m. 9itapta, sPz edilen konularla il6ili tm teknik bil6ilere, btn kuramsal 6Prlere yer verilmeye"ek. +emel konulara, Pzellikle toplumun ihtiya" oldu unu dnd m ve seminerlerimde izleyenlerin etkilendiklerini 6Pzledi im konulara yer verile"ektir.

Uek ok kii televizyondaki Q9k IeylerQ adl pro6rammz izledi, be endi. Iimdi iimde bir endie var. 9itap ne kadar ak" ve anlalr da olsa, yine de ekrandaki kadar keyiO veri"i olmayabilir. 9itap ve televizyon Oarkl eyler. +elevizyon renkli, ama kitap da 6erekli. +elevizyonda paylaamad m, tartamad m konular kitapta ele almaya ala"a m. #yr"a kitap okumaktan vaz6emi, sade"e seyrederek veya kitaplar kasetten dinleyerek P renen bir topluma dPnmemizden de endie ediyorum. Bu endieleri okuyu"ularmla paylamak istedim. 9k Ieyler pro6ram lkemizde, kiileraras iletiim konusunda, aile rehberli i konusunda, belki bir anlamda koruyu"u hekimlik konusunda, ortaya kan sre"in halkalarndan birisi. Bu sre"in pek ok halkas var ve hepsi de Pnemli. Belki ilk halka >elim >rr +ar"an. isve'te in"elemeler yapan +ar"an, yurda dPnnde bu lkedeki spor e itimiyle, insan ilikileriyle il6ili konOerans vermi. Birka izleyi"i 6elmi. 7rtesi haOta Q>elim >rr ?ltle (sve Mavalar Lala"akQ diye ilVn vermi, bu seOer salon dolmu. G da biraz Olt alm, sonra (sve'i anlatm. Bir baka Pnemli halka belki u: Lo"uklu umda haOtada bir 6n be dakika kadar radyoda birisi konuur, o"uklarn nasl yetitirilmeleri 6erekti ini anlatrd. 9onuma bitin"e spiker Q7 itim"i Grhan Lapl'y dinledinizQ derdi. #klmda bPyle kalm. >onra 6iderek yeni isimler kt ortaya. Bu alanda ok Pnemli bir halkay UroO. 5r. #talay YPrko lu ho"amzn, +D+'de yapt ve sundu u QMata 9imdeKQ adl bir pro6ram oluturdu. Lo"uklarn yetitirilmesinde dikkat edilmesi 6ereken noktalan vur6uluyordu bu pro6ram. ;Btn bu byklerimizi rahmetle ve sev6iyle anyorumN Pzellikle tanma onuruna eriti im YPrko lu ho"amza,

yazdklaryla )ok de erli kitaplar var), anlattklaryla ve tedavi ettikleriyle lkemize olan katklarndan Ptr kranlarm sunuyorum.< >onra 5o an 3"elo lu )benim 5o an # abeyim), ailelerle, o"uklarla il6ili pro6ramlar yaptN ok izlendi. >onra benim yazd m ve sundu um 9k Ieyler yaymland +D+'de. Yurt iinde ve dnda byk bir izlenme oran yakalad bu dizi. >anrm ok etkili oldu. G kadar ki, tpatp taklitleri ktN krmz koltu uyla, dekoruyla, ske)leriyle benzerleri yapld. ;Bu olayn sevindiri"i oldu unu, bu tarzda pro6ramlar yaplmasnn, toplumun konuya il6isinden kaynakland n dnyorum. 9k Ieylerin benzerlerinin daha yay6n bir ekilde ekranlarda 6Prlmesini dilerim.< 7linizdeki kitaba televizyondaki pro6ram ilham verdi. Bu yzden dostlarma teekkr etmek istiyorum. 9k Ieyler'in yPnetmen ve yapm"lar olan >ayn :uhammed Iimek'e, :uzaOOer 7v"i'ye, 7rol 7v"i'ye ve 7rol Yaz"'ya, ayr"a eine QMo"amla bir pro6ram yapsanaQ diyerek konuyu bizlerin 6ndemine 6etiren 5r. 7sin Hak Iimek'e teekkr etmek isterim. Benim aklamalarm arasna serpitirilmi kk tiyatrolar ;skeler< 9k Ieyler'e byk renk katt. Bu skelerin konularn ben belirledim, bazlarn yazdm, bazlarn de erli senarist arkadalarm, Prne in +ur6ay Yldz, Eehra Lelenk yazdlar. 5e erli tiyatro sanats arkadalarm >kWn !stan, >erhat :ustaOa 9l ;>erSi<, Dza 9araa al, 7lvan 9arahasano lu, #hmet Ba"no lu, >ezin #kbao ullar ve 5erya 9eyOe teekkr etmek istiyorum. ;#ra ara bazlar ekibimizden ayrlp (stanbul'a 6ittilerN zldm.< Ce yine her zamanki 6ibi anneme, babama, P retmenlerime, yurt iindeki ve dndaki btn

izleyi"ilerime, lkeme ve dnyaya teekkr etmek istiyorum. 7rdo an Yeni"e kardeim QMo"am bizi de unutmaQ dedi. >istem Yayn"l a, Iermin Yeni"e'ye teekkr etmek istiyorum. Ce son olarak, adetten de il ama kendime de teekkr etmek istiyorum. Mani el)6n yannda hatrm kalmasn diye.
T >istem Yayn"lk

1
KK EY E! 0E!*-E 1*! 4YK: *K* D2S(6 1*! K3
9itaba bir Pykyle balamak istiyorum. Bu Pyky ben yazdm. 8ykm, Pyle kssadan hisseli olsun istedim. 9elile ve 5imne'dekilere benzesin, :evlVna'nn Pykleri 6ibi bir ey olsun istedim. Glaya do udan, do rudan bakmaya altm. 8ykm imdilik yeni. 7 er yllar sonra anlatlrsa mutlaka, QBir zamanlar... Q diye balaya"aklar. :adem Oiyle, eskitilmi tahtalar 6ibi, Pykm imdiden eskiterek balayalm sPze: Bir zamanlar bir lkede iki arkada varm. Bunlar pek haylazm, stelik srekli 6evezelik ederlermi. Levrelerindeki bykler bunlara o kadar ok Q7vladm az ve Pz konuunQ demiler ki, sonunda adlan #z ve 8z kalm. #z, ok haylazmN 8z de haylazm ama, iyi))kPt u"undan kenarndan okurmu. 7ski Yunan'dan, 7ski

Doma'dan, 7ski +rk'ten kitaplar okurmu 8z. #isopos'u bile tanrm. ;Yz yze 6Prmemiler ama kalpten tanm, o ksa, kambur, kekeme, ama tatl dilli #isopos ustayla.< ,eyse laO uzatmayalm, #z ile 8z 6nlerden bir 6n kPt ilere bulamlar, kPt adamlarla dalamlar. Ce bir 6n olanlar olmu. Maydutlar #z'n ve 8z'n 6Pzlerini ba layp karmlar. 8yle az Pteye de ilN bir ara"a bindirip 6nler"e uzaktaki bir yere 6Ptrmler. +atan bir odaya kapatmlar. Gdann duvarnda uOak bir pen"ere varm. 5emirli. Bu pen"ereden bakn"a yalnz"a 6Pkyz 6Pzkyormu. Jnlerdir 6Pzleri ba l yol"uluk eden #z ile 8z ok yor6un dmler ve nerede bulunduklar konusunda en kk bir bil6ileri yokmu. Maydutlar iki arkada ta odaya koyduklarnda 6Pzlerini amlar. 8z hemen uyumu. #z ne olur ne olmaz diye uyumadan beklemi. Bir sre sonra 8z uyanm ve #z'a QBen uyurken ne olduKQ diye sormu. #z, hibir ey olmad n sPylemi. 8z QMibir ey duymadn m, 6Prmedin miKQ demi. #z, QMayr, sade"e pen"ereye bir ku konduQ demi. 8z heye"anla Q,asl bir kutuKQ demi. #z QBilmiyorum dikkat etmedim, basbaya bir kutu, tam 6Premedim, sade"e 6a6as 6PzktQ demi. 8z QJa6as nasldKQ diye devam etmi. #z, Q,e bileyim dikkat etmedimQ demi. 8z bu duruma ok zlm. QMay ben sana ne diyeyimN e er o kuun 6a6asna dikkatli baksaydn, imdi nerede oldu umuzu bilebilirdikQ demi. #z Q>ama, bir 6a6a ok kk bir ey. Gna bakp nerede bulundu umuzu nasl anlayabiliriz kiKQ demi.

8z QBu dnyada kk eyler yoktur. Bakmasn bilen 6Pz iin her eyin bir anlam vardrQ demi ve devam etmi: Bu dnyada kk eyler yoktur. Bakmasn !len "#$ !!n %er ey!n !r anlam &ardr. QBak e er kuun 6a6as uzun ise bizi #lma'nn ;#lma yola ktklar kasaba imi< kuzeydo usundaki bataklk bPl6eye 6etirmiler demektir. Hzun 6a6al kular suyun dibindeki solu"anlar, kk kabuklan toplar nk, 7 er kuun 6a6as, ksa, in"e ve sivri ise a a kabuklarndaki bP"ekleri yiyordurN >P t Blbl'dr Prne in. Bu durumda bizi 6neydeki ormanlk bPl6eye 6etirmilerdir. 7 er 6a6as e ri, apraz ulu ise, am kozalaklarnn pullarn ayran bir apraz 6a6adr. Bu durumda batdaki amlk bPl6eye 6etirmilerdir bizi. 7 er 6a6as ksa, kaln, 6l ise tohumlarn, yemilerin sert kabuklarn kryordur. Bu durumda #lma'nn kuzey batsndayz demektir. ,erede bulundu umuzu bilmek ise kurtulma yolunda ilk adm olabilir.Q #z duyduklar karsnda hayretler iinde kalm, 8z'e Q9k bir eyden bPyle byk sonular karabile"e ini hi dnmemitim. (yi de btn bunlar imdiye kadar niin bana P retmedinKQ 8z, QIimdiye kadar bPylesine zor durumda hi kalmadk da o yzden. Bu dnyada her durumda ie yaraya"ak kk bil6iler vardr. Hy6un durumda uy6un bil6iyi kullanrsan byk sonular kar ortaya. 9k, by n anasdr. #zlk oklu un PzdrQ demi. 'k, y(n anasdr. )$lk oklu(un #$dr.

9ssadan Misse ;8ykdeki 8nem<: Byk eylere kk admlarla ulalr. Ce insan, bedenine ve dnyaya hapsedilmitirN tatan bir h"rede 6ibidir. Levresindeki pek ok kk eyi Oark ettikten sonra Pz6rl ne kavuabilir. Bir 6n yldzlara ulaabilmek iin, bu6n yeryzndeki her eyi de erlendirmeniz 6erekir. #zlk oklu un Pzdr. Ce bir de u: 7vren, bir btndr, tektir. Belki bu yzden evrende birbiriyle tamamen ilikisiz iki ey yoktur. (likileri 6Prebildi inizde, evren kalbini aar size. (te #z ile 8z'n Pyks bunlar anlatyor bize.

$
KK EY E!*4-E+*
Yaamda K k !e"#er
Yukardaki Pykde kk eylerin Pnemi anlatlmak isteniyor. Jenelde byk eylere de er veririz. #n"ak byk eylere ulaabilmek iin kk eylere, kk admlara ihtiya"mz vardr. 5evasa byklkteki lar ortaya karan ey, balan6taki uOa"k kar para"klardr. Btn byk rmaklar, da lardaki szntlarla, anak bykl ndeki 6Pzelerle 6Pzlerini dnyaya aarlar. #kiro 9rusava'nn evirdi i 5ersu Hzala adl bir Oilm vard. >ibirya'daki ormanlara uyum sa lam bir adam anlatyordu. 5ersu Hzala, ormanda bir ayak izi 6Prd nde, bu izin sahibinin 6en bir insan m yoksa yal m oldu unu anlayabiliyordu. Jenlerin ayak izlerinin arkas, yallarn ise Pn taraO daha derin oluyormu. Lnk 6enler dik, yallar ise Pne do ru haOiOe e ilerek yrrlermi. Benzeri ekilde iz sren 9zlderililer de, alk

olmayanlarn asla Oark edemeye"ekleri kk ipularndan yararlanarak, Prne in 6en sr6nlerin han6i taraOa e ildi ine bakarak onun 6itti i yPn bilirlermi. Yaar 9emal'in (n"e :emed'indeki +opal #li do adaki kk ipularn okuma konusunda eOsanevi bir 6"e sahiptir. Mayvanlarda belli bir trn yeleri birbirinin tamamen benzeri olmaz. #ralarnda ok kk Oarkllklar bulunur. Bu Oarkllklar trlerin zaman iinde de iime u ramasna ve 6nmzdeki tr zen6inli ine yol amtr. Bununla ilikili olarak 6enlerdeki dizili Oarkllklar da yaamda vaz6eilmez bir Pneme sahiptir. Birbirlerinden ok Oarkl 6Pzken iki hayvann 6enlerinin dizilii arasnda 6enelde ok az Oarkllk vardr. Yani 6enlerin sralanndaki kk Oarkllklar ok Oarkl trlerin ortaya kmasna yol aar. Benzer ekilde atomlar oluturan para"klarda ortaya kan )bize 6Pre) kk Oarkllklar, bambaka elementlerin, maddelerin olumasna yol amtr. ?iziksel, biyoloSik evrendeki kk eylerin byk etkileri, yaamn her alannda, do ada, insanda, 9zlderili'den Mintliye, 7skimo'dan +rk'e, topraktan iklime, hemen her yerde, her toplumda karmza kar. Mintliler alk olmayan 6Pzlerin 6Premeye"e i uOa"k bir bulut kmesine bakp muson ya murunun balaya"a n bilirlermi. #nadolu kPyls de bir zamanlar belirli bir yPnden kan kk bulutlar 6Prr 6Prmez, Qsa anak 6eliyorQ diye harman toplard. Mekimler en kk belirtileri, dedektiOler ulaabildikleri btn ipularn de erlendirirler.

>onuta, ister bir ormanda, ister bir muayenehanede olalm, yaamdaki kk ipularn Oark etti imizde, do aya uyum sa lamamz, yarna kalmamz kolaylar. #slnda bu durumun Oarkndayzdr. 9k Ieylerin Pnemi 6eleneksel kltrmzde Qbir mh ;bir tr ivi< bir nal kurtarr, bir nal bir svari kurtarrQ Pzdeyiiyle iOade edilir. #n"ak pratikte kk eylere ne Plde Pnem verdi imiz ve Pzellikle kk eylerden mutlu olmay ne Plde be"erdi imiz tartmaya ak bir konudur. 'k !*ularn +ark ett!(!m!$de, do(aya uyum sa(lamam$, yarna 'almam$ 'olaylar.

nsan #$k$#er$nde K k !e"#er

9k eyler, do a))insan etkileiminde oldu u kadar, insanlar arasndaki iletiimlerde de Pnemlidir. 9onuurken, tek bir kelimeye alnrz veya tek bir kelimeye seviniriz. Birbirimizin yz iOadelerinden, en kk mimiklerinden srekli anlam karmaya alrz. 9armzdakinin sPzleri ile mimikleri arasndaki kk elikiler bizi ok il6ilendirir. 8rne in birisi bizi evine davet etti inde, bu daveti yrekten mi, yoksa usulen mi yapt konusunda ipu"u yakalamak iin onun yz iOadesini in"eleriz. Jenelde, davette bulunan 6Pzlerini aa aa ve haOiO yalvarr bir iOadeyle Q#llah akna 6el bak, 6elmezsen Plm 6PrQ diyorsa, 6itmemiz 6erekti ine 6Pnl rahatl yla karar veririz.

Kad%n#ar%n Em&at$k 'e(er$#er$ N$ $n )e#$m$*

(letiimde mimiklere dikkat etmek, baz "anl trlerinde, Pzellikle insanlarda il6in Pzellikler ortaya karyor. 8rne in, yaplan aratrmalar 6enelde kadnlarda empatik be"erinin erkeklere oranla daha yksek oldu unu 6Psteriyor. 9adnlarn empatik be"erilerinin erkeklerin empatik be"erisinden daha yksek olmas, Qkadn duyarll Q kavramyla aklanabilir. (yi de kadnlar niin daha duyarlK ,iin erkeklere oranla daha iyi empati kurabiliyorlarK 9adnlarn erkeklere oranla daha iyi empati kurmalarnn eitli nedenleri bulunabilir. Bir 6Pre 6Pre bu nedenlerden bir tanesi u: Baz "anl 6ruplarnda stats dk olanlar saldr6anl a u ramamak iin yksek statllerin, Prne in liderin davranlarn srekli 6Pzlerler. Benzer ekilde insanlarda da ni"e toplumda aile ortamlarnda erke in stats kadnnkinden stn olmutur. 9adn, erke in 6Pzne bakmak, onun sinirli olup olmad n anlayp kendini ona 6Pre ayarlamak zorundadr. #ksi halde, sPzel ya da Oiziksel saldrya u rayabilir. 7rke in u andaki davranlarna bakp az sonraki davranlarn tahmin etmek zorunda olan kadn, 6iderek onun yz iOadelerine, v"ut diline daha duyarl olmutur. Bu durum da kadnn empatik be"erisinin 6elimesine yol amtr. Levremizde vard, maaleseO hVlV var: 7rkek akam eve 6eldi inde kars kay6l bir ekilde onun yzne bakar. 9o"asnn sinirli olup olmad n, di er bir iOadeyle ereO saatinin yerinde olup olmad n anlamaya alr. 7 er

evin beyi sinirliyse hemen o"uklarn uyarr, QBabanz sinirli, aman ortalarda dolamaynQ dermi. 9k eylerin toplam, do ada olsun, toplumda olsun daima byk yekWnlar do uruyor 6aliba. Yzyllar boyun"a, onbinler"e kadn, 6Pkyznde karabulut 6Pzleyen iOtiler 6ibi, ko"alarnn yznde bir kararma, bir POke belirtisi 6Pzleye 6Pzleye, duyarl hale 6elmi, empatik be"erilerini 6elitirmi olabilirler. 7rkeklerin byk o unlu unda, Qya karm kzarsaQ korkusu bulunmad iin bPylesine bir duyarllk 6elimemi olabilir.

K k !e"#ere D$kkat +,ren$#e-$#$r

9adnlarn empatik be"erilerinin 6elimili inde, bir biyoloSik temel, bir 6enetik yatknlk da bulunabilir. #ma kadn))erkek ilikilerinden kaynaklanan P renme, anneleri ve evredeki di er kadnlar Prnek alma da etkili olmu olabilir. 7mpati, do utan sahip olunan bir Pzellik de ildir. #ratrmalar, kadn))erkek herkesin empatik be"erisinin e itim yoluyla 6elitirilebile"e ini, empati kurmann P renilebilen bir ey oldu unu 6Pstermektedir. 5ikkat konusuna ayrntl olarak 6irmeden, bu konudaki klasik bir aratrma sonu"una de inmek istiyorum: Belli mesleklerdeki kiiler, meslekleriyle il6ili eylere 6iderek daha Oazla dikkat eder hale 6eliyorlarm. 8rne in, terziler insanlarn elbiselerine, berberler salarna, ruh sa l uzmanlar yz iOadelerine daha Oazla dikkat ediyorlarm. Bir tiyatro salonunu, kk bir deli i bir saniye ap kapatarak bir tiyatro"uya 6Psterdi inizde seyir"i

yo unlu unu, bir itOaiye"iye 6Psterdi inizde ise salonda ka kap oldu unu al6lyormu. Bunlar ve benzeri Prnekler, kk eylere dikkat etmenin, aslnda P renilebilen bir ey oldu unu 6Pstermektedir. Belirli ortamlar, belirli yaam koullar bize baz eylere Pzellikle dikkat etmeyi P retir. Bildi im kadaryla biz +rke'de kara iki ad veririz: 9ar ve kr. ;9r, di di olmu eski kardr.< 7skimolarda ise otuza yakn kar ad vardr. 9ltrlerdeki bu Oarkllklar, yaam artlarndan kaynaklanyor olsa 6erek. Ben"e bu konudaki en arp" Prnek, her toplumun kendi yelerini birbirine benzemez, Pteki toplumlar ise benzer al6lamasdr.

.$n#$#er '$r-$r$ne 'en/er m$*

9k yalardan itibaren yakn evrelerindeki insanlarn QLinliler birbirlerine benzer miKQ sorusuna, do u ve Grta #sya dnda oturan pek ok kii Q7vetQ "evabn veriyor. #ma Linlilere sordu unuz zaman onlar da QBiz Linliler birbirimize benzemeyiz, batllarn hepsi birbirine benzerQ derlermi. Bize 6Pre zen"iler, Linliler birbirine benzer. #ma biz benzemeyiz. ,iyeK Jaliba olayn aklamas u: iinde yaad mz toplumda, kk yalardan beri yakndan tand mz ok sayda insan vardr. BPyle olun"a bunlarn yzleri arasndaki kk Oarkllklar yakalayabiliriz. Yeterli sayda Linliyle, yeterin"e uzun sre birlikte kalmad mz iin de,

Linlilerin yzleri arasndaki Oarkllklar Oark edemeyiz ve hepsinin birbirine benzedi ini dnrz. 'k +arkllklar yakalayamamak, #tek!ler! yanl al"lamam$a, $aman $aman da mutsu$ olmam$a yol aar. Bir arkadam anlatt. Mavaalannda bir 6rup +rk oturuyorlarm. Birka Xapon o"uk bunlarn karna 6emi, ba ve iaret parmaklaryla 6Pzlerinin altn ve stn ekitirip, yani ekik 6Pzlerini yuvarlak hale 6etirmeye alarak bir yanda da QMmm.. Q sesi karyorlarm. Birka kiinin bunlar bizimle dal6a 6eiyor diye "an sklm. #rkadam ise Q9zmayn, biz de kkken Linlilerin karsna 6eip, parmaklarmzla 6Pzlerimizi iki yana ekitirip 'Mmmm... ' derdikQ demi. Jaliba herkes, kendi 6Pznn, kendine ait her eyin normal oldu unu, Ptekilerde ise bir tuhaOlk bulundu unu dnyor. 9k eylere dikkat etmenin Pnemi 6aliba bir de dil konusunda ortaya kyor. #nadili +rke olanlar iin Q"amQ ve QamQ sPz"klerini birbirinden ayrt etmek kolaydr. #n"ak +rke'yi ileri P renmeye alan, anadili Mint)#vrupa dili olan batllar iin "'yi 'den ayrt etmek zordur. Bizim iin de (n6iliz"e'nin Oarkl t'larn ;the ile tree'yi< ayrt etmek 6. Yzler arasndaki kk Oarkllklar yakalamak da kltrle, P renmeyle il6ili.

M0t#0 1#mak +,ren$#e-$#en '$r !e" m$*

Yukardaki tartmalardan ortaya kan sonu u: 9k eylere dikkat P renilebilen bir eydir, insanlar, iinde yaadklar ortama, aldklar e itime 6Pre birtakm kk eylere dikkat etmeyi P reniyorlar. LiOtiler, hekimler, terziler, dedektiOler, kendi u ralaryla il6ili kk ipularn de erlendirmeyi P renebiliyorlar. 9k eylere dikkat etmeyi P renebilen insan, bunlar karsnda mutlu veya mutsuz olmay da P renebilir. Bazlarmz, kk eylere dikkat etmeyi ve bunlar karsnda mutsuz olmay P renmi bulunuyoruz. Bazlarmz ise ayn kk eylere dikkat edip mutlu olmay P renmi bulunuyoruz. ;:aaleseO, ikin"i 6ruba 6irenlerin says 6aliba daha az. 7n azndan lkemizde az. Bu konuda bir aratrma yrtmeye alyoruz.< 'k eylere d!kkat etmey! #(rene !len !nsan, unlar karssnda mutlu &eya mutsu$ olmay da #(rene !l!r. Yani bazlar barda n yars bo diye eseO etmeyi, bazlar ise yars dolu diye sevinmeyi, kretmeyi P renmi. 5o utan iyimser veya kPtmser olmuyoruz. Belirli durumlar karsnda iyimser veya kPtmser olmay eitli yollarla P reniyoruz. 8rne in, byklerimizi model alarak P reniyoruz.

Bir d ne 6iden insanlarn, bir eyleri Pvmekten ok, ne6atiO eletiri yPnelttiklerini 6Prrm. HOa"k uOa"k ayrntlar yakalayp kurabiyeleri, limonatalar, 6elinin, damadn kan, 6Pzn, kaynvalidelerin elbiselerini eletirdiklerini duyarm, insanlar eletiriyorlar, eletiriyorlar, ondan sonra da Q#mann bize ne, #llah mesud etsinQ diyorlar. (yi de, u 'bize ne'yi en bata demeyi P renebilir miyiz a"abaK 7 er bir insan 6enelde kPtmser, karamsar ise, 6aliba zamanla bu karamsarl destekleye"ek yPnde kk ayrntlar Oark eder hale 6eliyor. ,e6atiOi vur6ulaya vur6ulaya, yaama ne6atiO bir bak tarz 6elitiriyor. Bu durumun sonu"unda da, arabesk arklarda duydu umuz Qbatsn bu dnyaQ tavr kyor ortaya. 9aramsarl P rendi imiz 6ibi iyimserli i de P renebiliriz. Bu konuyu ilerde tekrar ele ala"a z.

K k !e"#ere +nem 2ermek 3er 4aman M0t#0#0k )et$r$r m$*

7 er Q9k eyler PnemlidirQ dersek bu, baz durumlarda sknt yaratabilir. 9k eylerden mutlu olabile"e imiz 6ibi, mutsuz da olabiliriz. Biz uzmanlar, e itim"iler bu konuda 6aliba bir eliki ser6iliyoruz. IPyle: 8rne in diyoruz ki, Q9omun sana 6lmserse, bu kk ey aslnda Pnemlidir, mutlu olmalsn. Q (yi. #ma diyelim ki komunuz, size dik dik bakt ve selam vermedi. Bu durumda ise 6aliba unu sPylyoruz: Q9omunun sana selam vermemesi kk bir eydir, moralini bozmana deymez. Q Ben"e burada bir eliki var.

Ceya, Q>ize traOikte teekkr anlamnda korna alarlarsa sevinin, e er hakaret anlamnda alarlarsa aldrmayn. Q Yine eliki var. 7 er kk eyler Pnemliyse, o zaman zlebiliriz de. Bu konudaki elikiyi a"aba u mantkla Pzebilir miyizK ,eyin kk, neyin byk oldu u veya kk eylerden han6isinin ne Plde Pnemli oldu u 6Pre"elidir ;rPlatiOtir<. ?iziksel dnyadaki hemen her eyin 6Pre"eli olmas 6ibi, insann dnyasnda bu ey de 6Pre"elidir. 7vrende yaklak $%% milyar "ivarnda 6alaksi var. Bu yaklak bir saydr. 5ardan bakn"a bir tanesi eksik veya Oazla, hi Pnemli de ildir. #ma bizim iin bizim 6alaksimiz ok Pnemlidir. 7vrende 1%$1 ;1, %%%, %%%, %%%, %%%, %%%, %%%, %%%< tane bizimkine benzer 6ne vardr. Bunlardan bir tanesi eksik veya Oazla olmu, hi Pnemli de ildir. #ma bizim 6neimiz bizim iin ok Pnemlidir. 7vrende her ey 6Pre"eli. ,ey!n kk, ney!n yk oldu(u &eya kk eylerden %an"!s!n!n ne #lde #neml! oldu(u "#re-el!d!r. (nsanlarn dnyasnda da neyin byk, neyin kk oldu u, neyin, ne zaman Pnemli veya Pnemsiz oldu u 6Pre"elidir. #n"ak bu 6Pre"eli alemde insann bir stnl var. (nsan, nesnelere ve olaylara de er verebilen, onlar de erlendirebilen bir varlktr. Jnein bPyle bir 6" yoktur, ama insann vardr. G halde insan, karlat kk eylerden han6isine, ne yPnde Pnem vere"e i konusunda iradesini kullanabilir.

7ldeki Plt ben"e, Qyarna kalmakQ olmaldr. 7 er bir olaya verdi imiz de er, yarna kalma ihtimalimizi artra"aksa Pnemlidir, artrmaya"aksa Pnemli de ildir. Mer eyin 6Pre"eli oldu u bir dnyada kiinin kendini korumas esas olmaldr. E(er !r olaya &erd!(!m!$ de(er, yarna kalma !%t!mal!m!$! artra-aksa #neml!d!r, artrmaya-aksa #neml! de(!ld!r. Her ey!n "#re-el! oldu(u !r dnyada k!!n!n kend!n! korumas esas olmaldr. 5iyelim ki komunuz size selam verdi. Bundan honut olursanz, kendinizi iyi hissedersinizN bu da sizin yarna kalma ihtimalinizi artrr. #ma e er 'Yahu bu adam bir kar olmadan babasnn hayrna selam vermezQ 6ibilerden dnrseniz, kendinizi iyi hissetmezsiniz. Bu da sizin yarna kalma ihtimalinizi azaltr. 5iyelim ki komunuz size selam vermedi: 7 er bu duruma Oazla"a zlrseniz, yarna kalma ihtimaliniz azalr. QJPrmemitirQ diye dnr, Oazla"a zlmezseniz, yarna kalma ihtimaliniz artar. Jenelde yaama pozitiO bakmalyz. +ehlikeler karsnda Pnlem almak 6erekti inde, bazen ne6atiO dnmek 6erekebilir. ?akat ne6atiO dnmeyi bir alkanlk haline 6etirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine, tehlikeye atyor demek istiyorum. Glaylara ne zaman pozitiO, ne zaman ne6atiO yaklaa"a mz P renirsekN bizi rahatlata"ak olaylar Oark etmeyi, vur6ulamay, yan sra rahatsz ede"ek olaylara Oazla"a Pnem vermemeyi

P renirsek Pmrmz uzar. .e%l!keler karsnda #nlem almak "erekt!(!nde, a$en ne"at!+ dnmek "ereke !l!r. Fakat ne"at!+ dnmey! !r alkanlk %al!ne "et!rmek, !$! te%l!kelerden korumak yer!ne, te%l!keye atyor. (nsann, 6Pre"eli bir dnyada, dnyaya uyum sa laya"ak, kendini mutlu kla"ak ekilde, evresindeki olaylar Pnemli ya da Pnemsiz al6lamaya yete"ek beyin 6" vardr. Bir o"u un sokakta bana 6lmsemesi ok Pnemli bir olaydr. Birisinin ters ters bakmas ise, dzeltmem 6ereken bir davranm varsa PnemlidirN ama yapabile"e im bir ey yoksa hi Pnemli de ildir. 9endimi bu ekilde dne"ek ekilde e itebilirim. Bireyin kendi 6ayretiyle duy6ularn tamamen denetim altna almas ve ruhsal sorunlarn Pzmesi mmkn de ildir. Bu konuda Oazla"a enerSi har"amas da, herhalde uy6un de ildir. Bireye Oazla yklenmemek 6erekir. Bu konuda Pzetle unu sPylemek istiyorum: 9aramsarl n biyoloSik birtakm nedenleri bulunabilirN ama karamsarlk, yaama olumsuz bak tarz, bir adan evreden P renilebilen bir eydir, iyimserlik, yaama olumlu bak tarz da, bir Plde P renilebilen bir eydir. Birey, kendini Oazla zorlamadan, ksmen de olsa yaama olumlu 6Pzlerle baka"ak ekilde kendini e itebilir. (nsann D#:'i, sabit)) diski buna msaittir.

0
K*()1,- K)")8,-D)K* KK EY E!
9itabn kapa nda midye kabuklan var. :idye kabuklar kk eylerdir. Lo"ukken il6imi ekerdiN biriktirirdim. Bir midye kabu u koleksiyonum vard. Yetikin oldu umda, kumsallarda 6zel renkli olanlar elime alp il6iyle bakmaya devam ettim. #ma birka yl Pn"esine kadar, o kk midye kabuklarnn ilerinde byk bir matematik tad n bilmiyordum. :idye kabuklarndaki helezonu dikdPrt6enler iine yerletirdi iniz zaman, ?ibona""i dizisine uy6un bir yap ortaya kyormu. ?ibona""i dizisi %, 1, 1, $, 0, /, 4, 10, $1, 0&... eklindedir. ;Yani dizideki her say, kendinden Pn"eki iki saynn toplamdr.< :idye kabu u, belki insan kula , bu diziyi barndran bir yapya sahip. #yieklerinin'6nebakanlarn tanelerinin sralan, a alarn Oidan verme, 6llerin budanma dzenleri, hatta eni))boyu zariO altn oranl dikdPrt6en, midye kabuklar 6ibi ?ibona""i dizisini barndryormu iinde. Bir midye kabu u veya bir ayie i kk bir eydir.

>aylarn 1, $, 0, /, 4... diye pe pee yazlmas da bir bakma kk, Pnemsiz bir ey saylabilir. #ma midye kabuklarnda ve ayieklerinde bu say dzeninin ortaya kmas, ite bu byk bir eydir. 9k eylerde, kk olaslklarn, srekli bir kesinlikle 6Pzkmesi byk bir eydir. Bir insan parma , evrende ok kk bir eydir. #ma bir parmak izinin, 6emiteki ve 6ele"ekteki tm parmak izlerinden Oarkl olmas, ite bu byk bir eydir. ;Glaslklar aleminde, kk olaslklarn mev"udiyeti, bazen ise byk olaslklarn imkVnszl , byk bir eydir.< 7ski Yunan ?elseOesi, Q#rke ;arkhe<, ana ey nedirKQ diye balamt ie. 5nyay oluturan ana ey, kimine 6Pre bir maddeydi, Prne in toprak, hava, ate, su idi. 9imine 6Pre arke, atomdu. Uytha6oras Hsta, arkenin say oldu unu sPyledi. Gna 6Pre uzayda saylarn dans vardN yerde, 6Pkte, mzikte saylarn dans vard. :uhteem bir iddia. Jerekten, atomlarda, molekllerde, 6alaksilerde, seslerin dal6a boylarnda, mzikte, saysal dzenler, matematiksel tekrarlar var. :idye kabu unda, Oidanlarda saysal dzenler var. Belki 6erekten de evrende saylar dans ediyorN bazen sessiz, bazen mzikle...

M$d"e Ka-0k#ar% /er$ne '$r !$$r

Bazen kk bir ey, btn bir yaammz 6Pzden 6eirmemize yol aabilir. Jeen sene, henz elinizdeki kitabn kapa ortada yoktu. >amsun'a konOerans vermeye 6itmitim. >abah otelin Pnndeki kumsalda yry yaparken midye kabuklar 6Prdm ve o 6n u iiri yazdm:

KOLEKSYONCU Kylar boyunca yrdn yllar yl, akl talar topladn ve !dye kabuklar""" #e!p $!t e%!n d!ye $nler ek ecelerde %akladn" &oplad'n onca pul, k!br!t, ta, kabuk b!r kya et $nnde $el!p %en! bulacaklar( )te*) d!yecekler )b!+! b!r!kt!ren ocuk)( eller!nden ,pecekler"

>anrm bu iirde, kk bir midye kabu undan yolaR kp btn bir yaam 6Pzden 6eirmi oldum.

&
Y))+,-,0D)K* E-S()-()-E E!* Y)K) )+)K: KK EY E!DE1YK +3( 3 3K )! !E(+EK
Jnlk yaamda karnza kan kk olaylar, kendinizi ve evrenizi mutsuz ede"ek ekilde, Qok byk ve kPtQ olaylar olarak al6layabilirsiniz. BPyle bir 6"nz vardr. 8rne in traOikte size haksz yere korna alan birisini ara"nzla izleyip, sktrp, kav6a edip, karakollara, hastanelere debilirsiniz. Bunu be"ermeye yete"ek zihinsel ve bedensel 6"nz vardr. #ma sizin ayn zamanda size haksz yere korna alnmasn kk, Pnemsiz bir ey olarak al6lama ve skntya 6irmeme 6"nz de vardr.

Ce dahas, sizin, evrenizdeki baz kk eyleri Oark edip onlarda byk lezzetler, byk mutluluklar yakalama 6"nz de vardr. 8rne in bir yol"ulukta, yoldan, yol"uluktan, teknoloSiyle btnleiyor olmaktanT Ptr keyiO duymaya 6"nz vardr. Yaamnzdaki enstanta) neleri yakalamaya 6"nz vardr. 7 er bunu 6erekletirirseniz )bir Pn"eki bPlmde belirtildi i 6ibi) yarna kalma ihtimaliniz artar. 7 er kk eylerde byk mutsuzluklar yakalar, zlr kav6alar ederseniz, Plme ihtimaliniz artar. >eim size aittir.

5e/a#et m$ Ne/aket m$6 7e#aket m$ 4arafet m$*

7piktetus'un da dedi i ve bu6n psikoloSideki baz yaklamlarda da vur6uland 6ibi, olaylar Pnemli de ildir, onlar al6lama eklimiz Pnemlidir. >ize korna alnmasn, annda "ezalandrlmas 6ereken byk bir kabalk olarak da al6layabilirsiniz, Pnemsiz bir ukalalkY olarak da al6layabilirsiniz. Olaylar #neml! de(!ld!r, onlar al"lama ekl!m!$ #neml!d!r. ,eyin Pnemli, neyin Pnemsiz oldu u, neyin kabalk, neyin kibarlk oldu u, boyutta de iir: 9iiden kiiye de iir, toplumdan topluma de iir, zaman iinde de iir.

5nyada baz kltrlerde misaOire dil karmak zaraOet saylyormu. 7skiden :a"aristan'da ev sahipleri, nezaket 6Psterip Q6e"e yatya kalQ anlamnda misaOirin at arabasnn tekerlerini sPktrrlermi. Iimdi biz misaOirimize dil karsak zaraOet de il Oelaket olur. :isaOirimizin arabasnn dPrt lasti ini karp arabay takozlara oturtsak, nezaket de il rezalet olur. (inde yaad mz toplumun kltrne, de erlerine uyup uymamakta ksmen Pz6rz. +amamen Pz6r de iliz. Iehir parknda tOekle ku avlamaya veya rlplak dolamaya karar verirsek "iddi problemler kar ortaya. Bu konuda banz emniyetle derde 6irdi inde, QBakn benim plak dolamam kk bir olaydrN Oazla bytmeyinQ demeniz, pek anlaml de ildir. Eaman ve mev"ut toplumsal de erleri hie saymak konusunda tamamen Pz6r de iliz. #ma bireysel boyutta, 6aliba byk Plde Pz6rlk var. 8rnek: Lplak dolaamazsnzN ama sokakta yrrken elbisenizin lekeli oldu unu 6Prd nzde, bu olay bir Oelaket olarak da al6layabilirsiniz, Oazla bytmeyebilirsiniz de. :isaOirinize dil karp karmama konusunda tamamen Pz6r de ilsiniz. :isaOirlerinize srekli dil karyorsanz, size 6elen misaOir saysnda, en azndan azalma ortaya kar. #ma misaOire sundu unuz "evizli kekin iinden "eviz kabu u kt nda, 6nler"e zlp zlmemekte, bu olay Oazla"a bytp bytmemekte tamamen Pz6rnz. Yaamnzda ortaya kan baz aksilikleri byk de il, kk olarak al6lamak, baz 6zellikleri ise byk'Pnemli olarak al6lamak mmkndr. Bu konuda

kendinizi e itebilirsiniz. Balan6 olarak unu dnebilirsiniz: 9arlat nz olaylar Qrezillik miQ yoksa Q6zellik miQ olarak al6laya"a nzN e er 6zellikse ne byklkte bir 6zellik olarak al6laya"a nz P renilebilen bir eydir. Ce sizin bunu P renmeye 6"nz vardr. ;Ce tabii P renmeye direnme konusunda da 6"nz vardr. >eim size aittir.<

Yaam%n%/dak$ Enstantane#er$ Yaka#amak

?oto raO sanatlar enstantane yakalamaktan sPz ederler. >rekli de iim iindeki bir dnyada, bir an iin ortaya kan ve tekrar mmkn olmayan bir hareketin, bir durumun Ooto raOn ekmek demektir enstantane yakalamak. Cesikalklar enstantane de ildirN poz veririz nk. #ma #O6an kzn o bir anlk bak veya duvar dibindeki amelelerin bir anlk varolular birer enstantanedir. 7nstantane kk bir andrN ama o an yakalad nzda, o an Pmr boyu karnzdadr. 9arnza kan birtakm olaylar Pnemsemeyebilirsiniz. Ya da onlardan bazlarn ekip karma ve onlardan byk lezzetler alma konusunda, ksa"as yaantmzdaki enstantaneleri yakalama konusunda kendinizi e itebilirsiniz. 5nyada, bir insan olmadan kendi kendine enstantane olmay hak eden hibir manzara yoktur. 7nstantane sanatnn beynindedir. >anat, enstantane yakalama

konusunda, daha do rusu, bir eyi enstantane haline 6etirme konusunda kendini e itmi kiidir. 5ilerseniz siz de kendinizi e itebilirsiniz. Enstantane kk !r andr/ ama o an yakalad(n$da, o an #mr oyu karm$dadr.
89.:9.8::; Perem-e <=.>: !0 anda -a#konda"%m. Yan%mda -a-aannem ?ar. 'a-am $ er$ @$tt$. K$ta& "a/%"or @a#$-a. k$ sat%r da -en$m katk%m o#s0n. )ar$-$m -a-aannem de -"#e maA/0n maA/0nB -$r ate to&0 @$-$ @rnen @ne$n -at%%n% $/#$"or. 'a"an 2asf$Cn$n stnde de,$$k renkte -$r a# ?ar. Man/ara s&er. '"#e masma?$ -$r man/aran%n kar%s%nda ot0r0& "a/% "a/makB k$ta& ok0mak ?e a?a# a?a# -akmak $nsana -"k -$r /e?k ?er$"or. 'a-aannem DT0,(an -$r ka"%k a#a#%mD d$"or. Da,#ar% de#en Sa-aAat DkmenB -$/ tekne"$ ne "a&a#%m* Nas%# k0##an%r%/* A#%r%/ ama -a-am%n a#d%,% o @ereks$/ e"a#ar @$-$ -$r kede -o -o d0r0r. 3aks%/ m%"%m* Ya -0 ses ne* E ak desem de,$#B @k @r#ts desem A$ de,$#. '0rada ....................#t0fta -0#0nm0 defter$ne -$r $k$ e" "a/%"orB $md$ stn 'e" -0 $e k%/ar m%* San%r%m an#att%k#ar%"#a t0tar#% da?ranmak $ $n k%/ma/. K%/arsa on0n &ro-#em$. 're...

5e erli okuyu"ularm, yukardaki ereve iindeki yaz nereden kt diye dne"eksiniz. Glay u: Bir yaz akam balkonda oturmu bu kitab yazyordumN deOtere kalemle. Yanmda kk kzm ;o yl ilkP retimi bitirmiti< ve tekerlekli sandalyesinde annem oturuyordu. Bir ara ieri 6irdim. Balkona tekrar kt mda 6Prdm ki kzm deOtere yukardaki yazy yazm. Iaka olsun diye. >ilesim 6elmedi. 5aha sonra karrm diye dndm,

unuttum. Yaynevindeki arkadalarm msveddeyi temize ekerken, bilmeden bu yazy da yazmlar. Yine iimden silmek 6elmedi, kald. >onra bir ara dndm ki, bu da bir enstantane ya da ne bileyim, bir 6zel tesadO. 8yle"e braktm. (te bu yaznn Pyks bu. 5evam edelim: Jaliba, akp 6iden zamandan elimizde kalan bir avu eye enstantane diyoruz. >izin evinize bu6ne kadar #ra Jler hi 6elmediN bundan sonra da 6elmeye"ek. Bu demektir ki, evinizdeki, yakalanmas mmkn binler"e enstantane ziyan oldu ve ziyan ola"ak. #ma zlmeyin, evinizdeki enstantaneleri siz yakalayabilirsiniz. 0!$!n e&!n!$e )ra 1ler %! "elmeye-ek. E&!n!$dek! &e yaamn$dak! enstantaneler! yakalamaktan s!$ sorumlusunu$. Iu an bu kitab okumaktasnz. Birazdan okumay braka"aksnz. Ce tarih boyun"a, u andaki duruunuz, pozunuz bir daha hi varolmaya"ak. Bakn ve bu enstantaneyi Oark edin. JPzlerinizle, zihninizle, iinde sizin de bulundu unuz u enstantaneyi yakalayn. +ek kopya halinde zihninizde sakl kalsn. Iu an evinizin en da nk kPesini dnn. Benim 6Prmemi istemezsiniz. #ma bir Ooto raO sanats 6elip o kPeyi Pyle bir adan eker ki, ser6ilere koyarlarN 6Prseniz iOtihar edersiniz. G halde o kPeyi bu6n siz Oark edin. JPzlerinizle, zihninizle o kPenin resmini ekin. Mi Oark etmeden 6eip 6itti imiz sokaklar vardrN kap Pnlerinde o"uklar vardr. #ra Jler onlar Plmsz hale 6etirmitir. Iemsi Jner onlar Plmsz hale 6etirmitir.

Mi Oark etmedi imiz, alarken bile tam bakmad mz kaplar vardr. Iakir 7"za"ba, Baleper #ytek veya Ylmaz Bulut, onlar Plmsz hale 6etirmitir. Gnlar, binler"e kez alp kapanan kaplarn resmini bir kez ektiler sPz6eliiN ve o bir deOalk 6Prnt, ok uzun bir zaman, ok sayda insan taraOndan 6Prlebilir oldu. >ade"e ;onlar de ilN ni"e ressam, ni"e yazar, ni"e Ooto raO... Bizim hi duymad mz, bakt mzda yalnz"a pimi hallerini hayal etti imiz alabalklarn sesini >"hubert olmasayd nasl duyabilirdik. 7 er Gsman Mamdi Bey'in o 6Pzleri olmasayd, o hallar, o kaplumba alar nasl 6Prebilirdik. Can Jo6h'un o basit ve da nk odasnn, o Pylesine atlvermi eski postallarnn bPylesine ihtiaml oldu unu, o 6Pstermese nasl 6Prebilirdik. Ce bu6n, sizin taraOnzdan al6lanan ve bir 6n kay)l< ola"ak bir dnyay, kk))byk, Pnemli))Pnemsiz demeden, siz topyekWn Oark edip ku"aklamazsanz, bir 6n kim Oark ede"ektirK 2aamn$dak! kk eylerde yk tatlar ulmak s!$!n sorumlulu(unu$dur. >oOrada, yaknlarnzdan birisinin barda a su doldurmasn basit bir olay olarak al6layabilirsiniz. Ya da bu olay tarih boyun"a tekrar olmaya"ak bir enstantane, muhteem bir an olarak da al6layabilirsiniz. Bir kadnn bir odadan di erine 6iderken ete ini savurmas ko"asnn, veya bir erke in kravatn dzeltmesi karsnn yllar sonra hasretle hatrlaya"a bir an ola"ak belki. #"aba bunlar, 6Prd mz o ilk anda keyiOle seyretsek ve keyiO ald mz onlara sPylesek nasl olurK

3nyada enstantane sknts yoktur/ #neml! olan s!$!n o 4ekt!+!n!$!n kaydetme "-dr.

/
+3( 3 2 +)K "2 Y)--)., ,K +,9
:utsuz olmay, una buna sPylenmeyi, karamsarl Pylesine derinden P renmiiz ki, QBu lkede yaanmazQ ve nihayet QBatsn bu dnyaQ demeye hakkmz oldu unu dnyoruz sonuta. Ce daha da kPts, iyimser birini 6Prdklerinde "anlar sklyor kPtmserlerin, adeta QIuna bir ey sPyleyeyim de keyOi kasnQ diyorlar ilerinden. Yllardr seminerlerimde iyimser olmann Pneminden sPz etti imde en az bir kii kp QMo"a iyi de o zaman bu polyanna"lk olmaz mKQ der. Bu karamsarl a prim veren bak tarz beni zyor. Iimdi sPz konusu "mleye tekrar bakalm: Q(yimserlik, kk eylerden mutlu olmak polyanna"lk saylmaz mKQ Bu 6Prte, sanrm iki hata var. Birin"isi Qiyimserlik eittir polyanna"lkQ iddiasdr ki bu do ru de ildir, ikin"isi bPyle sPylendi inde polyanna"l n kPt bir ey oldu u varsaylmaktadr. Uolyanna"l n kPt oldu unu kim sPylediK Uolyanna"lk, kayba u rad mzda, elimizde kalanlar

Oark etme ve sevinme be"erisidir. Uolyanna"lk bir psikoloSik savunma mekanizmasdr, ar olmadan yerinde kullanld sre"e, kiiyi kay6dan, sknadan korur, kiinin yarna kalma ihtimalini artrr. Uolyanna"lk, kendini avutmak de il, barda n dolu yann Oark etmektir. 5iyelim ki birisi bir ba"a n kaybetti. Iphesiz bu kPt bir durumdur. #n"ak bu kiinin Pnnde iki yol uzanr: Birin"i yol, bir ba"ak 6itti i iin yaamdan elini ekmek, srekli zlmek, artk hibir eyden keyiO almamaktr, ikin"i yol ise udur: 9ii e er 6eriye dPn yoksa, mev"ut durumu kabullenir, elinde kalan ba"ak iin sevinir, yaamdan elini ekmez, yaama sevin"ini kaybetmez, ikin"i yol polyanna"lktr. Uolyanna"nn Pmr, birin"iye oranla daha kaliteli 6eer. Uolyanna" tavr, Lin atasPzn hatrlatyor. IPyle demi Linli: .anrm, ana de(!t!re !le-e(!m eyler! de(!t!rme "- &er. 3e(!t!remeye-e(!m eyler! 'a ullenmem! sa(la, k!s!n! ayrt ede !lmem !!n de akl &er. 5e itiremeye"e imiz kayplar karsnda, yaama sevin"imizi kaybetmemek polyanna"lktr. 9aramsarl a oranla da herhalde daha 6ereki bir tavrdr. Bir toplantda polyanna"l tartyorduk, bir dostum unlar anlatt: QF ye enim vard. :armara depreminde de enkaz

altndayd. Bir tanesine ulatk, kardk, Plmt. :ahvolduk. 5aha sonra, ayn enkazn altndan di erleri sa kt. 8lene zldk, ama sa lam kanlara sevindik. 8lene zlmemek, sa lam kanlara sevinmemek mmkn de ildi.Q Yukardaki tavr, bir polyanna"lk saylabilir. #ma sade"e Plene zlp sa lam kanlara sevinmeselerdi, en azndan ayp olurdu. +atsz olaylar karsnda, kaOamz kuma 6Pmp bir ey yokmu 6ibi davranmak, bamza ne 6elirse 6elsin mutlu dolamak, polyanna"lk de il, Qdevekulu uQ olsa 6erek. 5olyanna-lk, yaama de&am ede !lmek !!n, "erekt!(!nde skntlarla a ede !lme sanatdr. SA'A3 SA'A3 AFA. 1LMAK )er ek '$r "kG
'"k k%/%m k kken Hsan%r%m anaok0#0na @$d$"ord0H sa-aA#ar% "ata,%nda -e dak$ka ot0r0rd0B -en de kar%s%na ot0r0rd0m. K kB s&ontan -$r o"0n o"nard%k. 'enB -$r Aa"?anB e"a ?e"a -$tk$ ro#ne @$rerd$mB o kend$s$ o#0rd0 ?e kar%#%k#% -$r drama ?e"a fa-# d$"e-$#e(e,$m$/ -$r e" ser@$#erd$k. '$r sa-aA 0"and%B ot0r0& -attan$"e"e sar%#d% ?e D3ad$ -ana -$r a,a o#D ded$. 1 sa-aAB (an%m s%kk%nd%B ke"f$m "okt06 son @n#erde $r$#$ 0fak#% -$r ok o#a" mora#$m$ -o/m0t0. $me -akt%mB o"0n o"namak $stemed$,$m$ A$ssett$m ?e drst e -0n0 k%/%ma s"#eme"e karar ?erd$m. DCan%m -en$mD ded$m D-0 sa-aA ke"f$m "okB (an%m s%k%#%"orB a,a o#mak $stem$"or0m. D '$r an d0rd0 ?e &arma,%n% 0/atarak D'a-a tamamD ded$ Do /aman /@n -$r a,a o#. D Tekrar $ $me -akt%mB nee#$ -$r a,a o#mak $stem$"ord0mB ama /@n -$r a,a o#a-$#$rd$m. 2e /@n a,a o#d0m. '$r$#er$n$n me"?e#er$m$ ta#ad%,%n%B $nsan#ar%n (an%m% s%kt%,%n% an#att%m. An#att%k aB Aaf$f#ed$mB

feraA#ad%m. 'e dak$ka -$tt$,$nde raAat#am%t%m. Ifade ed$#en s%k%nt%B o,0n#0k#a -$/$ raAat#at%r.J K%ssadan A$sseG Yaam%n Aer /erres$ de,er#end$r$#me#$d$r. )/e##$k#erden @/e##$k#er s%k%nt%#ardan da @/e##$k#er %karmak mmkndr. k0tsa#d%rB %kar6 ama

*
*-S)- E/!E-*+E!KE0*-DE +*9
7ski Yunandan bir bil6e Q(nsan evrenin merkezindedirQ demi. Bu sPz eitli ekillerde yorumlamak mmkn. Bir: (nsan PnemlidirN her ey insan iindir. 8rne in insanlar kanunlar iin de il, kanunlar insan iin olmaldr. Bilim ve sanat insan iin olmaldr. Q(nsan evrenin merkezindedirQ sPznn ikin"i yorumu Pyle olabilir: 5 uzay ok byktrN ama i uzay da, yani insann iindeki uzay da ok byktr. (nsan bu iki uzayn tam ortasndadr, yani evrenin merkezindedir. Bu6nk bil6imize 6Pre d uzayda binler"e, binler"e 6alaksi var, 6ne var. ( uzayda da binler"e h"re, binler"e 6en var. (nsan da bunlarn arasnda. (nsann evrenin merkezinde bulundu u 6Pr, 6aliba asl insann beyniyle ilikili. IPyle ki: $%% milyar "ivarnda 6alaksi var evrende. Jneimize en yakn ikin"i 6nee, mev"ut uzay 6emisiyle /. bin ylda ulaabilirmiiz. 7vrenimizde 1%$1 tane ;yani 1, %%%, %%%, %%%, %%%, %%%, %%%, %%% tane< 6ne var. >onu: >iz, bu evrende ok kksnzN bir nokta bile etmezsiniz. #ma

sizin u uOa"k beyniniz muhteem bir ey baaryor. Beyniniz, modelleme yoluyla btn bir evreni alp kendi iine sokuyor. Ben size, Q5 uzayda $%% milyar 6alaksi varQ dedi im zaman, zihninizde az buuk bir eyler "anlanyor muK >anrm QevetQ diyorsunuz. 5emek ki evren beyninize 6irmi. >iz, dardaki evren ile beyninizdeki evrenin arasnda, iki evrenin tam ortasnda bulunuyorsunuz. 5ardaki evren ok byktr. #ma siz, modelleme yoluyla ;bu ilemi hibir bil6isayar, sizin beyniniz dnda hibir makine be"eremiyor< dardakine eit bir evreni beyninizin iinde tayorsunuz. 5ardaki evrenin ap, sizin beyninizin apna eittir. >iz 6erekten evrenin merkezindesiniz. E&ren!n a*, eyn!n!$!n a*na e!tt!r. Lnk siz, evreni Oark edebilen, al6layabilen, yorumlamaya alan, evrenin apn Plebilen bir varlksnz, >iz, evreni idrak edebilen, uOak ama muhteem bir varlksnz. Lapnz kk, kapsamnz muhteemdir. >iz evreni idrak edebiliyorsunuz. Bil6isayarnz bunu yapamyor, evreni ve tarihini idrak edemiyor. Jneimizi bu6ne kadar ok 6zel eyler yaptN ama bunun Oar knda de il. Jne, ne evreni idrak edebiliyor ne kendisini ne de yaptklarn. >iz, yaptklarnz ve yapabile"eklerinizi idrak edebilen bir varlksnz. >iz muhteem bir evrende yaayan ve onu beyninde tayabilen bir varlksnz. 0!$ mu%teem !r e&rende yaayan &e onu eyn!nde taya !len !r &arlksn$. :adem bPyle muhteem insano lu, o halde niin

bPylesine yalnz, mutsuz ve POkeli. Bakalm, dnelim, Pnmzdeki bPlmlerde anlamaya alalm.

.
4(EK*<<1* +E0 *K= 1E-<+E!KE0.* *K
Q(nsan evrenin merkezindedirQ sPznde, bu sPz sPyleyen bil6enin kastetmedi i bir de olumsuz anlam, n" bir anlam 6izli belki. G da u: (nsano lu ben"ildir, kendini dnyann merkezinde kabul ederN her eyin onun iin oldu unu, her eyi key)Oin"e sPmrebile"e ini dnr. (nsan, bir yandan iletiim kurar, sosyaldir, yardmseverdirN ama bir yandan ben)merkez"idir ;e6o)santriktir<, olaylara karsndakinin bak tarzyla bakmaz, onunla empati kurmaz. Bir insan e er ben)merkez"i davranyor, kendini karsndaki insanlarn, Ptekilerin yerine koyamyor, onlarn bak tarzlarn kavrayamyorsa, bu durumu QPteki) bilmezlikQ olarak adlandrmak istiyorum. ;9adir bilmezli i a rtran bir kavram oldu.< Bir insan, ben)merkez"i davrand nda, sade"e kendi bak tarzn Pnemseyip Ptekini bilmedi inde, onun bak tarzn kavrayamad nda sorunlar kar ortaya. Birka Prnek:

1en<+erkezci DaIranlara 4rnekler

Bir mdr, hata yapan elemanna ba ryor. Bu mdre niin bPyle davrand n sorsak, byk ihtimalle Pyle der: QBeni sinirlendiriyor. (lerini do ru drst yapsalar ba rmam. Q Bu mdr, olaya yalnz"a kendi asndan bakmakta, ben)merkez"i davranmaktadr. 7lemannn istemeden hata yapm olabile"e ini, kendisine ba rlmasndan, Pzellikle bakalarnn yannda ba rlmasndan holanmad n dnmemektedir. 7 er bu mdr ba rd zaman elemannn rahatsz oldu unu Oark edemiyorsa, ben)merkez"idir, Pteki) bilmezdir, bu yzden de empati kuramyordur. ;7 er mdr, elemannn rahatsz oldu unu biliyor ama aldrmyorsa, ben)merkez"i de ildir, Pteki))bilmez de ildir. Ueki nedirK >adiste davrand n, eziyetten holand n dnsek yanlm olur muyuzK< Latmalarda insanlarn ben)merkez"i davrandklarn, ok net bir ekilde olmasa da ksmen 6Prebiliriz. #n"ak ben) merkez"ili i daha iyi 6Prebilmek'6Psterebilmek iin okuyu"ularma birka soru sora"a m: 1. >oru: >"ak havada ))be 6nlk bir le ;hayvan Pls< nasl kokarK $. >oru: 9aliteli bir losyon nasl kokarK 0. >oru: Eeytinya sa l a yararl mdrK BtOen yukardaki sorular "evapladktan sonra kitab okumaya devam ediniz: Merhalde birin"i soruya QBe pis kokarQ diye "evap

verdiniz. Baknz ben"e, QBe pis kokarQ demek ben) merkez"i bak tarznn rndr. Lnk, le pis korkmaz, lete bir pislik yoktur. Be, taze et yiyen "anllara, aslana, insana pis kokar. #yn le, srtlana, akbabaya herhalde misk kokuyor. Lete !r *!sl!k yoktur/ le, ta$e et y!yen -anllara, !nsana, aslana *!s kokar/ le, srtlana m!sk "! ! kokar. (kin"i soruya herhalde QBosyon ho kokar diye "evap verdiniz. #yn ekilde losyonda da herkes iin 6eerli bir holuk yoktur. Bosyon bize 6zel kokarN baz hayvanlara i ren kokarN losyondan bu"ak bu"ak kaarlar. Merhalde n" soruyu da Qzeytinya sa l a yararldrQ diye "evapladnz. Bu "evap da ben)merkez"i bak tarznn, Pteki))bilmezli in rndr. Eeytinya biz insanlara yararldrN ama bir damlas baz bP"ekleri Pldrrm. ;Man6i bP"ek oldu unu sPylemek istemiyorum.< Baknz, yukardaki Prneklerde de 6Prld zere, dnyaya bakarken kendimizi merkez alyoruz, ben) merkez"i dnyoruz. 5ilimiz ile bu dnme sistemi arasnda paralellik oluturmu bulunuyoruz. QBe pis kokar, losyon 6zel kokarQ derken dnyada bizim dmzda da yaayanlar bulundu unu unutuyoruz. QBenim dn"elerim en do rusuQ derken de bunu yapyoruz. ;#rada ben de yapyorum bunu.< #ma unutmayalm:

Losyon !$e "$el kokar, $eyt!nya( !nsan sa(l(na yararldr. Bu !l"!ler tn -anllar !!n "eerl! de(!ld!r. Ben)merkez"ili imizi 6rupta toplayabiliriz. Bunlar, Oiziksel, zihinsel, duy6usal.

Eiziksel 1en<+erkezcilik: Kime G&re9

>okakta bir adres sordu unuz zaman, insanlarn en az yars, eliyle 6Pstermeden Qsoldaki yolu izleN sa a dPnQ benzeri eyler sPylerler. Bunu sPyleyen kendi solunu kastederN o kii karnzda durdu u iin onun solu sizin sa nz olur. #slnda sizin sa taraOa 6itmeniz 6erekir ama o QsolQ dedi diye siz sola, yani yanl taraOa 6idersiniz. ;Bu durum yalnz"a lkemizde de il, dnyann hemen her yerinde karnza kar.< #dres tariOindeki bu yanllk, tariO eden kiinin ben) merkez"ili inden kaynaklanmaktadr. +ariO eden kii kendini karsndakinin yerine koymamakta, Oiziksel adan ben)merkez"i dnmekte ve davranmaktadr. Bir Pyk: Kar%dak$ Adam
'$r %rma,%n -0 "akas%nda -$r adam ?arm%. Kar% "akas%nda da -aka -$r adam. Irmak @e $#mes$ /or -$r %rmakm%. '0 "akadak$ kar% "akadak$ne ses#enm$G D3e"B kar%"a nas%# @e e-$#$r$m*D Kar% "akadak$ adam Aa"ret#e (e?a& ?erm$G DNe #/0m ?arB sen /aten kar%das%n.D Nerede ok0d0,0m0 Aat%r#am%"or0m. InternetCtek$ $m/as%/ "k#erden -$r$"d$ @a#$-a. nsan%n -enHHmerke/($#$,$n$ @/e#

an#at%"or.

Bu Pykyle benzer bir ey var. ,i"e (stanbulluya Q,erede oturuyorsunKQ diye sorarsanz size Q9ardaQ diye "evap veriyor. #nadolu'da oturanlar da Pyle, Dumeli'de oturanlar da Pyle. #raba park ederken yardm eden ok olur. #rkadan Pyle bir ses duyarm: QJel, 6el, 6el, sa yap, sol yap, topla, topla... Q ,e yana toplaman 6erekti ini hi anlamammdr. 5nya haritasna baknz. #vrupa kuzeyde, yukardadr. Bunun nedeni, "o raOyay, "o raOyann matemati ini 6elitirenlerin #vrupa'da yaam olmalar. Hzayda dnyann aa s))yukars yoktur. #ma yeryznde bir yerkre yapt nda, kendi lkesini yukarya yerletirmek insano luna iyi 6elmektedir. 7 er "o raOyay #boriSinler 6elitirmi olsalard, #vustralya bu6n haritalarn yukarsnda bulunurdu. ;#boriSinler kendilerine QJerek insanlarQ diyorlarmN 6aliba ayn eyi Batllar da kendileri iin dnyorlar.< ?iziksel ben)merkez"ilikle il6ili bir son sPz: 5nya 6Prd nz 6ibi de ildir. Be QsizeQ pis kokmaktadrN dnya da size bPyle 6Prnmektedir. 7ski Yunanda bir bil6e, muhteem bir sez6iyle Q3isimlerde renk yokturN renk ktadrQ demi. Jaliba olay u: Bir "isimden 6Pznze belli dal6a boylarnda k 6elirN beyin bunu yorumlar, QkrmzQ diye al6lar. 3isimlerde renk yokturN renk beyninizdedir. ,itekim bir kPpek veya ar dnyay bizim 6ibi 6Prmez. 5nya bizim 6Prd mz 6ibi de ildir. >a lam bir duvarn dopdolu oldu unu 6Prrz. Gysa o duvarn

onbinde biri atomlarn ekirdekleri ve elektronlar taraOndan doldurulmuturN atomun iinde byk bir boluk vardr. 5uvarn onbinde ---'u botur. Biz dolu 6Prrz.

0iJinsel 1en<+erkezcilik
9armzdakilerin dnyay ve olaylar al6lama ve dnme biimlerinin yanl oldu unu, bizim al6lama ve dnme biimimizin ise tek do ru oldu unu dnmek zihinsel ben)merkez"iliktir. ?iziksel ben)merkez"ilik zihinsel ben)merkez"ili i besler. 5iyelim ki o"u unuza matematik Pdevinde yardm ediyorsunuz. >ize 6Pre kolay bir eyi anlamad. Lo"u a 'Yavrum bak ok kolayQ deriz. Bete pislik yoktur, bize pis 6elir. Uroblemlerde de kolaylk veya zorluk yokturN bize 6Pre kolay veya zordur. Bir Pyk: Sa/ .a#ama"an 'ekta$
'$r 'ekta$ sa/ a#ma"% -$#m$"orm0. I'e#k$ de -$#$"ord0 da -$/e ders ?ermek $ $n -$#m$"or @/km.J '$#med$,$ $ $n de so# e#$n$n -$r &arma,%n% sa/%n -$r &erdes$nde Aarekets$/ t0t0& sa, e#$"#e de a#ar @$-$ "a&%"orm0. '$r ara -$r$s$ DEren#erB -aka#ar% e##er$n$ &erdede @e/d$r$"orB sen$n e#$n n$ $n sa-$t*D d$"e sorm0. 'ekta$B D'en$m t0tt0,0m "er en do,r0 "erd$r. 1n#ar -en$m t0tt0,0m "er$ ar%"or#arD dem$.

Yukardaki Pyk, ben)merkez"ili i ok 6zel anlatyor. Ben)merkez"i kii, kendi bak tarznn, kendi dn"elerinin tek do ru oldu unu, kendisi 6ibi dnmeyenlerde bir bozukluk bulundu unu dnr. Bazen de kendi 6ibi dnmeyenleri de itirmeye,

kendine benzetmeye abalar. (nsan ilikilerinde ben)merkez"ilikten tamamen uzaklamak herhalde mmkn de il, belki 6erekli de de il, u Ben)merkez"ili in Oazla olmamas yeterli. Bir Pyk: Menemen Tren$
'$r dost0m @er ek d$"e an#att%. Tren /m$rCden Menemen $st$kamet$nde "o#a %km%. Ya#% -$r te"/e kondktr a,%r%& DYa?r0m Menimen'e ?ar%n(a -en$ -$#d$r$?erB aman 0n0tmaD dem$. Kondktr de DSen 0"0 te"/emB Men$menC$ ?ann(a -en sen$ -$#d$r$(emD d$"e @arant$ ?erm$. Te"/e @?en$& 0"0m0. Kondktr $se o#a"% 0n0tm0. Tren MenemenC$ @e m$. E&e" sonra kondktr te"/en$n $ne(e,$n$ Aat%r#a"%& mak$n$ste kom0. Tren$ d0rd0rm0#ar ?e /#m#er. )e(en$n -$r ?akt$ kad%n(a,%/%n MenemenCe tek -a%na dnmes$ o#a(ak $ de,$#m$. Mak$n$st DD0rB -en tren$ @er$ a#a"%mB MenemenCe @er$ dne#$m. )e(e fark eden o#ma/6 soran o#0rsa da CYan#% makasa @$rm$$/C de"$& $dare eder$/D dem$. 2e @e(e karan#%,%nda MenemenCe @er$ dnm#er. Kondktr ko0& te"/e"$ 0"and%rm% DKa#k te"/emB Men$menC$ ?ard%kD dem$. Te"/e 0"anm% Dmrne -ereket "a?r0mD d$"erek antas%n% a m%B -$r Aa& %kar%& "0tm0. Tekrar -a%n% "as#am%. Kondktr Aa"ret#er $ $ndeB $nm$"or m0s0n d$"e sorm0. Te"/e DYok "a?r0mB -en -0@n doktora @$tt$"d$mB doktor $k$ tane Aa& ?erd$. '$r$n$ 'asmaneCde a#(en ded$B $k$n($"$ de Men$menC$ ?ann(a a#(en. 'en Aa&%m% a#d%mB ka# sa,#%(ak#aD dem$.

9arnzdakinin sPzlerine veya davranlarna bakp onun ne dnd n yzde yz anlamanz mmkn de ildir. #n"akN #neml! olan, %ata ya*mamak de(!l, ya*lan %atalardan ders almak 6"er! !ld!r!m almak7,

te-r e ka$anmaktr. Eihinsel ben)merkez"ilik bireylere Pz6 de ildir. +oplumlar da ser6iler bu tavr. +arih boyun"a ni"e toplum kendini herkesten stn 6Prmtr. Bilimde, OelseOede bile bu ben)merkez"i tavr 6Prmek mmkndr. Batl bilim insanlarnn yazd Q5nya +arihiQ veya QBilim +arihiQ adn tayan ni"e kitap sade"e Bat tarihinden ve biliminden sPz eder. Ues. Belki benzeri tavr bizde de var. Lo"uklu umda unu sk duyardm: Q7Oendim, Bat bu seviyeye bizim sayemizde ulat. Barutu, ka d, pusulay, biz Lin'den aldkN Bat da bizden P rendi. Biz olmasaydk var ya, Bat 6eri kalrd. Q Ues.

DKyLKsal 1en<+erkezcilik
9arnzdakinin hakl oldu unu dnebilirsiniz, onun bak tarzn kavrayabilirsiniz. #ma bir de onun neler hissetti ini anlamalsnz. 9arnzdakinin duy6ularna kapal kalp yalnz"a kendi duy6ularnz Oark etti inizde duy6usal ben)merkez"ilik ser6ilemi olursunuz. Baz beyler eleri a lad nda, bunu 6ereksiz buluyorlarsa QManm bunda a laya"ak ne varQ derler. BPyle sPylediklerinde, Oarknda olmadan, bir insann a lamas iin mantkl'makul nedenler bulunmas 6erekti ini iOade etmi olurlar. Gysa, btn duy6usal davranlar 6ibi a lama da, Pznel ;sbSektiO< bir de erlendirmenin sonu"udur. Bir P ren"i Q5ers almak beni skyorQ dedi inde annesi ' babas QBiz senin yandayken hi sklmazdkN

sklma, bu senin istikbalinQ derlerse, bu sPzleri duy6usal ben)merkez"ili in rndr. #nne)baba o"u un, kendine Pz6, Pznel duy6ular olabile"e ini dnmemektedir, onun duy6ularna benzer duy6usal yaant 6eirememekte, ksa"as o"uklaryla empati kuramamaktadrlar. 7 er ders almaktan skld n sPyleyen o"u a Q>en ders almaktan sklyorsunQ eklinde basit bir mesaS verseler, bu mesaS ben)merkez"ilikten uzak olurdu. Lo"u unuza QLalmaktan sklyorsunQ derseniz almaz diye endie edebilirsiniz. (yi de, QalQ dedi iniz zaman da zaten almyor. Bari QsklyorsunQ diye empati kurarak sPze balayn da aranzda bir diyalo6 kurulma ihtimali artsn. Bu konuda son olarak unu belirtmekte yarar var. ?iziksel, zihinsel, duy6usal ben)merkez"ilik, birbirlerinden tamamen ba msz eyler olmayp birlikte ileyen yaplardr. (lerinden birini ser6iledi imizi Oark etti imizde, di erlerini azaltma ansmz artar.

4
KE-D*-* 1* +E0 *K ?!2 (3(S)K ,8,@
Bir Pn"eki bPlmde Pteki))bilmezlikten sPz ettik. (nsanda 6aliba bir de kendini bilmezlik var. 9endini bilmezli e Qrol tutsakl Q da diyebiliriz. 9endini bilmezlik, di er bir iOadeyle rol tutsakl ksa"a u: Dollerimizin bysne kaplp kendimizi, ben'imizi 6eri plana itiyorsak, rollerimiz olmadan kendimizi tanmlayamyorsak, rol tutsakl iindeyiz demektir. Dol tutsakl , kiinin rolleriyle Pvnmesi, kendisine ait rolleri, Oarknda olmadan kendinden stn tutmasdr. Dollerimizi kendimizden stn tuttu umuz zaman, bir anlamda rollerimizin altnda eziliriz, kendimizi bir kenara atm oluruz. Bu durumu anlatan bir Pykm var. IPyle kssadanN hisseli, hayat ateinde eskitilmi "insten: KE52ANCI
'$r ker?an "o#a %kma"a Aa/%r#an%"orm0. SaArada m% desemB 1rta As"aCda m% desemB $te "#e -$r "er#erde. Ker?an%n saA$-$B /en@$n#er /en@$n$ A#$Aan 'e"Cm$. A#$Aan 'e" te#a#a son Aa/%r#%k#ar% denet#$"orm0. En k%"met#$ k0ma#arB $&ek#erB a#t%ndanB @mtenB sedeften &aAa -$ $#me/ ka&#arB ka ak#arB e"a#arB -$-er -$rer ?e /en#e denk#ereB -oA a#araB sand%k#ara

"er#et$r$#m$. Se"$s#er$B m0Aaf%/#ar% ?e n$(e adam#ar%B de?e#er$B at#ar% Aa/%rm%. Tam "o#a %k%#a(akB 0fak tefek e#$ms$/ -$r adam koarak @e#m$. A#$Aan 'e"Ce D'en$m ad%m 2e#$6 -en$ de a#%n "an%n%/aD dem$. Sonra ara#ar%nda 0 kon0ma @e m$G A#$Aan 'e"G DSen$ de a#a"%m da sen$n ne Aner$n ?ard%r* S$#aA k0anmas%n% -$#$r m$s$nB sen$ m0Aaf%/ "a&a#%m.D 2e#$G D'en s$#aA k0##anma"% -$#mem.D A#$Aan 'e"G DSen$ se"$s "a&a#%m6 attan de?eden an#ar m%s%n*D 2e#$G D2a##aA$ A$ an#amam.D A#$Aan 'e"G DA % "a&a#%m o /aman6 "emekten an#ar m%s%n*D 2e#$G DYemek "eme"$ se?er$m deB &$$rme"$ -$#mem. D A#$Aan 'e"G DY%#d%/#ardan an#ar m%s%n* Sen$ m$Amandar "a&a#%m.D 2e#$G DKaran#%k @e(e#erde s%rtst "at%& "%#d%/#ar% se"retme"$ &ek se?er$m deB Aan@$ "%#d%/ Aan@$ "n @ster$rB $te on0 -$#emem.D A#$Aan 'e" k%/m%G DKarde$mB Aem e#$nden A$ -$r $ @e#me/ Aem de ker?ana kat%#mak $sters$n6 -0 nas%# $*D dem$. 2e#$ "#e kar%#%k ?erm$G D'enB se"$s de,$#$mB m0Aaf%/ de,$#$mB a % de,$#$mB m$Amandar de,$#$m6 sat%(% ?e"a m0Aase-e($ de de,$#$m. 'en sade(e "$"enB $ enB kon0anB dnenB se"redenB ke"$f a#an -$r ?ar#%,%m. Ekme,$n$/$ "ersemB kar%#%,%nda 0fak tefek $#er "a&ar%m. Ama -"k Aner#er -ek#eme"$n -enden. Ker?ana a#%rsan%/ &$man o#ma/s%n%/.D A#$Aan 'e"C$n ak#% -0 $e &ek "atmam%. Ama t0Aaf -$r se/@$ @e#m$ $ $ne. '0 adam% a#%rsam $"$ o#a(ak6 ka#-$n$ k%rma"a"%mB Aa -$r eks$k Aa -$r fa/#a d$"e dnm. Katm% 2e#$C"$ ker?ana. Ne"seB #af% 0/atma"a#%mB ker?an "o#a %km%. 'a#an@% ta Aer e" "o#0nda"m% ama @n#er @e t$k e $#er de,$m$. '$rka

k0m f%rt%nas%na "aka#anm%#ar #de. Ard%ndan -$r Aasta#%k dadanm% Aem adam#ara Aem de?e#ere. '$r de ek%"a -asma/ m% ker?an%. Ne "kten eser ka#m%B ne ma#dan Aa-er. Adam#ar desenB "a #m#er "a $# "a?r0s0 @$-$ da,%#m%#ar drt -$r "ana. .#n son#ar%na ?ard%,%ndaB A#$Aan 'e" tek -a%na"m%. 'tn adam#ar%n%B ma##ar%n%B de?e#er$n$B at#ar%n% ka"-etm$. Yan -a"@%n @e $rd$,$ -$r @e(en$n son0ndaB -$r de @/#er$n$ a m% k$B 2e#$ "an% -a%nda ot0r0"or. '$r tek o @$tmem$. A#$Aan 'e" D3erkes -en$ terk ett$B sen n$"e @$tmed$n*D d$"e sorm0 2e#$C"e. 2e#$ D1n#ar%n Aer -$r$n$n -$r $$ ?ard%6 k$m$ se"$st$B k$m$ m0Aaf%/d%. -$tt$B Ae&s$ @$tt$. 'en$m -$r $$m "okt06 @$tmem de @erekmed$.D A#$Aan 'e"G DSa,o# daB -en $md$ ne "a&a"%m* Ma#%m m#km @$tt$6 "aamam @ereks$/ $md$.D 2e#$G D3K#K "a&a-$#e(e,$n -$r e" ?ar.D A#$Aan 'e"G DArt%k "a&a-$#e(e,$m A$ -$r e" "ok. De?e#er$m$ srememB ma##ar%m% satamam.D 2e#$G DYa&a-$#e(e,$n e"#er ?ar. '$r sre "an%mda ka# ?e -ana -ak. 'en sen$n ?ar#%,%n%nB @rnrde A$ -$r $e "arama"anB ama as#%nda sen$n /n o#0t0ran "an%n% @ster$"or0m sana.D A#$Aan 'e"G DNas%# "an$*D 2e#$G D+n(e 0 a,a #ardak$ A0rma#ardan "$"e#$m ?e 0 k0"0dan s0 $ e#$m. '0@ne kadar Ae& Aasta o#mamak $ $nB a"akta ka#%& ma#%na m#kne saA$& %ka-$#mek $ $n "ed$n. '0@n "a#n%/ kend$n $ $n "$"e(eks$n. '0@ne kadar "a -$r sonrak$ men/$#e kadar "a s0 -0#ama/san d$"e dn& s0 $ t$n. '0@n "a#n%/(a kend$n $ $n $ e(eks$n. 2e @e(e s%rtst "at%& "%#d%/#ar% se"rede(e,$/. Sen -0@ne kadarB @e(e "o#0n0 -0#a-$#mek $ $n -akt%n "%#d%/#ara. '0 @e(e "a#n%/(a kend$n $ $n -aka(aks%n on#ara. '0@ne kadar senB a#t%n#arB sand%k#ar $ $n "aad%n6 kend$n$ sand%k#ara ka&att%n. D A#$Aan 'e"G D'enB ma#%m m#km o#madan A$ $e "aramam.D

2e#$G D"$ de -0 s"#e"enB ma#% m#k o#an A#$Aan 'e" m$B "oksa sade(e A#$Aan m%* 'tn 0n?an#ar%n%n d%%ndaB kon0anB dnenB "$"$& $ enB d$n#e"enB se"reden -$r sen ?ar sen$n $ $nde. 1 sen$B "an$ kend$n$ 0n0tma. Kend$s$ $#e saA$& o#d0k#ar% aras%ndak$ fark% 0n0tanB saA$& o#d0k#ar%n% ka"-ett$,$ndeB kend$n$ -o#0kta A$sseder -0 a#emde.D

9ssadan hisse: QBenQ dedi imiz eyi oluturan pek ok rol var. Q#"kan, yiyen))ien benQ vardrN Qkonuan, dnen, al6layan benQ vardrN bunlar psikoloSik rollerimizdir. Bir de sosyal rollerimiz vardr, mesleki rollerimiz vardrN evlat, anne, baba, P ren"i, P retmen, avukat, mdr, al", sat"... rollerine brnrz. >osyal'toplumsal rollerimizi o kadar benimseriz ki, 6iderek psikoloSik rollerimizi kmser, hatta unuturuz. 5oktor, mhendis, mdr yanmza ok Pnem veririz de, Qyiyen))ien, uyuyan, konuan, dnen benQi kk bir ey olarak al6larz. Gysa, psikoloSik ve sosyal rollerimiz bir btndr ve psikoloSik rollerimiz Qkk eyQ de ildir. >"ak bir yaz 6n buz 6ibi bir bardak suyu 5oktor #ye Manm imezN #ye ier. 5oktor #ye Manm hastalarna bakar. >o uk bir k 6n, bir bardak tarnl salebi :dr Bey imez, #hmet ierN :dre Manm imez, Eeynep ier. Biz 6nlk yaamda salebi #hmet'in de il, :dr #hmet Bey'in iti ini dnyoruz. :drl #hmetlikten daha Oazla Pnemsiyoruz. Mataldr bu tavrmz. 7 er, yiyen, ien, dnen, manzaray seyreden #hmet olmasayd, :dr #hmet de olmazd. Bir Linli bil6enin sPz: 5o du un zaman l'sin, sapsade

bir 1. Eamanla l'in sa na sOrlar eklersinN diplomalarn olur, unvanlarn, rollerin, rozetlerin olur, evler, arabalar alrsn. Bunlarn her biri bir sOrdr ama l'in sa na eklendike senin de erin artar. Iu hale 6elirsin: 1%%%%%%%%%%... % Btn bu sOrlarn ne zamana kadar de eri vardrK >en hayatta oldu un sre"e. >en Pldn, 1 6itti, %%%%%%%%%%... % oldu, sOrlarn hibir anlam kalmad. (te Q1Q bizim psikoloSik rollerimizi, %'lar ise sosyal rollerimizi sembolize ediyor. #lihan Bey'in btn %'lar 6itmitirN ama l'i hVlV elindedirN onun de erini bilmelidir. 1 ;bir< kk bir eydir. #ma sOrlarnzn banda bu kk ey olmasa siz evreni Oark edemezdinizN o 1 olmasa siz u an bu kitab okuyor olmaya"aktnz. 9endini bilmezlik, rol tutsakl , varoluu yaayamamann belki de en temel 6Pster6esi. Caroluumuzu yaayamad mz zaman sahip oldu umuz toplumsal rolleri 6iderek Pz varl mzdan stn tutmaya balyoruz. Uek ok kiiye Q:dr BeyQ, karsna da Q:dr Bey'in ManmQ denir. Ya da Q>av" Bey, >av" Bey'in ManmQ. 9iilerin adlar evre iin Pnemli de ildir. (in kPts, mdr bey de kendisini, 6iderek yalnz"a Q:dr BeyQ olarak al6lamaya balar. Ueki, ya mdrl 6iderse, ite o zaman Oelakettir. 8aroluumu$u yaayamad(m$ $aman sa%!* oldu(umu$ to*lumsal roller!, "!derek #$ &arl(m$dan

stn tutmaya alyoru$. Levremde emekli olan baz kiilerin byk skntya dtklerini 6Pzlemiimdir. 9endilerini sade"e Qmdr, mhendis, e, evlatQ diye tanmlayanlar, 6n 6elip de bu rollerini kaybettiklerinde sudan km bal a dPnyorlar. 8rne in emekli olduklarnda kendilerini bolukta hissediyorlar. Gsmanlda bir veziri padiah azletmi. Dtbesini, tu larn, maiyetindeki adamlar kaybeden vezir, akam kona na tek bana 6elmi. QBPyle hayat olmaz olsunQ demi, soyunup yata na yatm. 5okunmaya "esaret edememiler. 7rtesi 6n yor6an amlar ki, adam"a z Plm. Gysa o vezir, kk yalardan beri, sahip oldu u psikoloSik rollerin de Oarknda olarak yetitirilseydi Plmesi 6erekmezdi. Cezirli i kaybettikten sonra, imdi hayal bile edemedi imiz, o 6nn yemyeil (stanbul'unun keyOini srebilir, 6e"eleri 6Pkyzn keyiOle seyredebilirdi. :uhtemelen btn paras elinden alnmyorduN iOtar soOralarnda sohbetler edebilir, okuyup dnebilirdi. G vezir, vezirli e byk ihtimalle krkndan sonra eriti. Ueki vezirli i kaybetti inde yaayamayan bu vezir vezir olmadan Pn"e nasl yayorduK 7mekli olur olmaz hastalanan baz byklerimiz, o mesle e 6irmeden Pn"e nasl yayorlardK Baz rtbeler'makamlar'roller bir ayrkotu 6ibi yaam bahemizi Pylesine kaplyor ki, onlar sPklp 6itti inde, artk ekilip biilemeyen bir bahe, ie yaramayan bir Pmr kalyor elimizde. (te bunu anlatyor #lihan Bey'in Pyks. #lihan Bey'in mal mlk PnemlidirN sahip oldu u roller Pnemlidir.

#n"ak btn bu sosyal'mesleki rollerin yan sra, psikoloSik rolleri de Pnemlidir. Yiyen, ien, uyuyan, konuan, dinleyen, seyreden #lihan da Pnemlidir. UsikoloSik rollerimiz, sosyal rollerimizden Pn"eliklidir. >osyal rollerimiz olmadan da psikoloSik rollerimizle yaayabiliriz. #ma psikoloSik rollerimiz olmadan yaayamayz. Celi, #lihan Bey'in, bu olmazsa olmaz yann, psikoloSik rollerini sembolize etmektedir. Misse: 9endimiz ile sahip olduklarmz arasnda ayrm yapmakta 6lk ekeriz. Gysa her insan, sahip oldu u eyalarn, unvanlarn, rollerin dnda, yiyip ien, konuup dnen, seyredip dinleyen bir ben'e sahiptir, iimizdeki bu sapsade ben'e sahip kt mzda, o 6ne kadar tatmad mz bir mutlulu u yakalayabiliriz. Belki o zaman #boriSinler, bizim de 6erek insan oldu umuzu sPylerler. Her !nsan, sa%!* oldu(u eyalarn, un&anlarn, roller!n dnda, y!y!* !en, konuu* dnen, seyred!* d!nleyen !r en9e sa%!*t!r.

DE8E! E!E 3Y+)D) B)()

De,er#er
+oplumsal de erler insan yaamnn Pnemli bir yann oluturur. Bir de er, belirli bir insan davrannn veya yaam ama"nn, bir di erinden daha stn oldu u yPnndeki tutarl ve derin inantr. 5e erler, toplumdan topluma ve zaman iinde de iir. +oplumlar, de erleri do rultusunda baz davranlarn ser6ilenmesini takdirle karlar. 8rne in, sadakat, sev6i, "esaret, dostluk, temizlik, say6, drstlk, nezaket ve benzerleri, Pnem verilen toplumsal de erlerdir. 5e erler toplum iin de erlidirN de erlere uy6un davranan insanlar da toplumun 6Pznde de erlidir.

De,er#ere E"mada 3ata

>okakta herhan6i bir insana, toplumun de erlerine Pnem verip vermedi ini sorarsanz, hi duraksamadan Pnem verdi ini sPyler. Mepimiz de erlere teorik olarak ok Pnem veririz. #ma pratikte srekli olarak de erleri i neriz.

5e erlere uymada, kanksam oldu umuz, temel hata vardr: 1. Grtamna 6Pre de erlere uyarzN $. 9eyOimizin'moralimizin iyi olup olmamasna 6Pre de erlere uyarzN 0. 9armzdaki kiiye 6Pre de erlere uyarz. Iimdi bu hatay aklamaya alalm.

1irinci Bata: 2rtama G&re DeMerlere 3ymak

Baz toplumsal de erlere baz ortamlarda uyar, baz ortamlarda uymayz. 8rne in traOik polisinin yanndaki krmz kta dururuz, polis yoksa ayn krmzda durmayz. Bu, de erlere uyma konusundaki birin"i hatadr. Bu tr hatalar, de erleri iselletirmedi imiz iin ortaya kar. Bir de eri 6erekten benimseyenler, her ortamda, her durumda o de ere uy6un davranrlar. Q+emizlikQ de erlerimizden birisi olarak kabul edilebilir. Bu de ere, ne yazk ki toplumun en azndan bir bPlm ortamna 6Pre uyuyor. 8rne in, hi kimse evindeki halya, koridora tkrmez, si6arasnn izmaritini atmaz. #ma soka a tkren, si6arasnn izmaritini atan ", ok kii 6Pryorum. Grtama 6Pre davranyoruz. #vrupa lkelerine 6iden vatandam, kaldrma tkrmyor, piknik yapt nda Ppn ime atmyor. #ma 9apkule'yi 6ein"e Oarkl davranyor. Q,iin orada Pp atmyorsun da burada atyorsunKQ desem, byk ihtimalle Pyle diye"ek banaN Q#ma burada herkes atyor. Bu

"mleyi, birtakm de erlere ortamna 6Pre uydu umuz zaman, kendimizi savunmak iin kullanyoruz: Q#ma burada herkes yapyor.Q Ce maaleseO liste uzuyor: Cer6i karan, Q#ma herkes karyorQ diyor. +raOik kurallarn i neyen, Q#ma kurallara kimse uymuyor, ben niin uyaymQ diyor. Belirli bir de ere niin uymad mz aklamaya alrken Q#ma... Q diye balayan mazeret "mleleri kurdu umuz zaman, bu tavrmz, sPz konusu de eri yrekten benimsemedi imiz anlamna 6elir. Bir de eri yrekten benimseyen kii, o de ere ortamna 6Pre uymaz, bakalarna bakarak uymaz, ne olursa olsun uyar. Ben, Bat lkelerinde yere Pp atmyorumN ben lkemde de yere Pp atmyorum. Ben temiz bir soka a Pp atmyorumN ben, bakalar taraOndan Pp atlm pis so) kaklara da Pp atmyorum. G pis sokak, belki yere Pp atlmasn hak ediyor, ama ben oraya Pp atmay hak etmiyorum. 5!s !r sokak, $er!ne yen! #*ler atlmasn %ak ed!yor ola !l!r. )ma en o soka(a #* atmay %ak etm!yorum. 7 er, bir toplumsal de eri yrekten benimsemisek, iselletirmisek, bakalarnn ne yapt na bakmadan, ortama 6Pre davranmadan uyarz o de ere. Bun"a yldr, evindeki halya asla tkrmeyen bir insann nasl olup da soka a rahatlkla tkrd n anlamakta 6lk ekmiimdir. QBunun mantkl bir aklamas olmas 6erekirQ diye dnmmdr. Yllardr

bekledi im aklamaya 7krem !n'n Q(stanbul'da Jndelik MayatQT adl kitabnda rastladm. !n'n bu konudaki aklamas, iddias, 6emie yPnelik, ispat zor bir hipotez. #ma il6in. IPyle: 7ski (stanbul'da tane kutsal mekan vard: 3ami, ar, ev. (nsanlar sokakta Oazla dolamazlardN 6ezmek ama"yla soka a kmazlard. Bu kutsal alandan birinden di erine 6idebilmek iin sokaklardan 6eerlerdi. 7vlerin darya bakan pen"ereleri snrlydN pen"ereler, QhayatQ ad verilen, kapal i mekana alrd. 8zellikle kadnlarn hayat hayatta 6eerdi. Yo urtu, st kapya 6elirdi. 7v kutsald. Bu yaam tarz iinde, sokaklar kutsal de ildi, kPpeklere terk edilmiti. (stanbul'a 6elen Batl 6ez6inleri hayrete dren iki ey vard: Birin"isi, sokaklarda ok miktarda kPpek bulunmasyd, di eri ise sokakta ok az insan 6Prlmesi. (stanbullu merhametliydi. Byk binalarn d yzlerine tatan ku yuvalar ;ku kPkleri< yaplrd. >okak kPpeklerine ise, sade"e yemek artklar de il, Pzel olarak hazrlanm paparalar verilirdi.
T Yap 9redi Yaynlar.

9Ppek pis ;mekruh< kabul edilirdi, eve sokulmazd. #ma sokakta baklrd. !n'a 6Pre bunun nedeni, soka n kutsal olmamasydN bu yzden de kPpeklere terk edilebilirdi. 7 er bu aklamann 6erek pay varsa, kuaklar boyun"a insanlar, model alma yoluyla evlerini temiz tutmay, ama soka a aldrmamay P renmi olabilirler. 9onuya ilikin baka pek ok aklama yaplabilir.

8rne in, bizim bu6n ehirlerdeki, piknik yerlerindeki Pp atma rahatl mzn nedenlerinden biri, 6Pebe yaam dedelerimizin do adaki rahatlklar olabilir. Gnlar, yayladan 6Perken, do al atklarn evrede brakabilirlerdiN do a bunlar Pzmler, iine sindirebilirdi. #n"ak bu6n, teneke kutular, naylon poetleri do a iine sindiremiyor. Belki bu yzden eski alkanlklarmz, yeni dnyada sorun yaratyor. Bunlar belirtmemin ama" u: +emiz olma de erine ortamna 6Pre uyuyor olmamz, basit bir olay de il, ok de ikenli karmak bir olaydr. >okaklara Pp atanlar, kPpeklerinin kakasn kaldrmda brakanlar, Qpis, 6Pr6szQ diye adlandrp iin iinden kamayz. Glay, daha derin, daha ayrntl dnmek, yorumlamak zorundayz.

*kinci Bata: Key$imize G&re DaIranmak

Yay6n bir tavr vardr. 3anmz sklyorsa, keyOimiz yoksa, evremize ters davranrz, aksilik ederiz. BPyle davranmak bize 6ayet do al 6elir, iyerinde "anmz sklmsa ev halkna sinirli davranrz, traOikte "anmz sklmsa iyerinde evremizdekilere POkeleniriz. 9sa"as, herhan6i bir nedenden Ptr keyOimiz kamsa, moralimiz bozuksa evremize POkeli davranrz, zaman zaman say6szlk ederiz. Gysa bPyle davranmak zorunda de iliz. 9eyOimiz var veya yok, evremizdekilere say6l davranabiliriz, davranmalyz. 9eyOimiz olmad nda da evremizdekilere say6l davranabile"e imizi, 9oreliler bize ok k bir ekilde 6Psterdiler.

Bizde Outbol seyir"isi iin alla6elmi davran ekli udur: 7 er tuttu unuz takm ma kazanmsa seviniriz, alklarzN kaybetmise sinirleniriz, alklamayz. Gysa 9oreliler, son 5nya 9upas manda bPyle davranmadlar. Fn"lk manda 9oreliler +rk :illi +akmna yenilmilerdi, z6ndler. #ma yine de nezaketi elden brakmadlar. Yenilen takmlarn ve bizim takmmz alkladlar. Fn"lk manda televizyonu ma biter bitmez aan bir +rk izleyi"i herhalde Pyle derdi: Q+uh, ma biz kaybetmiiz, 9oreliler kazanm. Q ,iin bPyle derdiK Lnk 9oreliler alklyordu. Gysa 9oreliler yenildikleri halde alklyorlard. Yenilmilerdi, z6ndler, buna ra men alklyorlard. (te, bunu belirtmeye alyorum. 9eyOimiz var veya yok, evremizdekilere, karmzdakilere say6l davranabiliriz. 9oreliler 6ibi. 5nya 9upasnda n"lk man anlatan +D+ spikeri, o 6zel +rke'si ve her zamanki nezaketiyle Pyle diyordu: Q>ev6ili izleyi"iler, inanmaya"aksnz ama, man bitimine bir dakika var ve bir tek 9oreli stadyumu terk etmedi.Q :a bitti, 9oreliler yenildi. >piker arkadamzn hayreti daha da artt. Lnk, bir tek 9oreli bile stadyumu terk etmemiti ve stelik tm izleyi"iler her iki takm birden alklyorlard. Ce dahas tribnlerde iki bayrak belirdi. +rk bayra daha bykt, 9ore bayra daha uOak. ;Bu da ev sahibi nezaketi olsa 6erek.<

>tadyuma 6idip Outbol ma izlemem ama bildi im kadaryla bizde bPyle ey olmaz. (ki taraOtan birinin kaybetti i anlaln"a, kaybeden takmn taraOtarlar, daha ma bitmeden stadyumu terk etmeye balar. Bu arada oturulan plastik koltuklan kranlar da olur. Bu, do al kabul edilebile"ek bir davran de ildir. 7vde, mata, iyerinde, bizim keyOimiz yok diye bakalarnn da keyOini karmamz art de ildir. 9eyOimiz var veya yok, evrimizdekilere say6l davranabiliriz, davranmalyz.

nc Bata: Karmz'aki Kiiye G&re DeMerlere 3ymak

Baz de erlere uyup uymama konusunda Pltmz, karmzdaki kiidir. 8rne in Oiziksel adan ve stat asndan bizden 6l kiilere say6l davranrz. Jl bulmad mz kiiler karsnda ise say6l davranmayz, davranlarmz kontrol etme ihtiya" duymayz. Gysa, renkleri, "insiyetleri, yalar, statleri ne olursa olsun, tm insanlarn onurlan eittir. Bu yzden ayrm 6Pzetmeden hepsine say6l davranmalyz.

nsan#ar%n 1n0r#ar% E$tt$r

(nsano lu bilmiyor, bilmedi ini de bilmiyor. (te bu beni zyor. >okakta herhan6i birilerini durdurup Q(nsanlara say6l msnzKQ diye sorarsanz, hemen hepsi Q7vetQ der. #ma bu evetilerin birisi amirdir, hata yapan elemann azarlarN birisi P retmendir, Pdevini yapmayan P ren"iye ba rrN di eri hekimdir, kPylye QsenQ der, ehirliye QsizQN bir di eri polistir, hrsza hakaret eder. Mer ne kadar insana say6l olduklarn iddia etseler de, bu amir, bu P retmen,

bu hekim, bu polis insana say6l de ildir. Lnk: 9iiyi ve hatal davrann ayrmak zorundasnz. Matal davrann eletirebilirsiniz, hatta hatal davranndan Ptr bir yaptrm ;meyyide< uy6ulayabilirsinizN Oakat kiiyi topyekWn eletirmeye hakknz yoktur. 9iiyi topyekWn eletirmek insana say6szlktr, insan onurunu umursamazlktr. Bir proOesPrn onuru bir Ppnn onuruna eittirN bir kap"nn onuru, bir 6enel mdrn onuruna, hekimin onuru hastann, hastabak"nn onuruna eittir ve bir mOettiin onuru, bir hrszn onuruna eittir. (ster bir varsaym deyin, ister bir do6ma, tm insanlarn onurlar eittir bu dnyada. (nsanlarn bil6ileri, yetkileri, statleri, 6leri Oarkl Oarkl olabilirN an"ak onurlar eittir. Mibir insan, ren6inden, "insiyetinden, inanlarndan veya hatal bir davranndan Ptr aa lanmamaldr. Bir hrszn, diyelim ki on davran var. 5okuzu iyi, ama onun"u davran kPt, hrszlk yapyor. Bu onun"u davran iin onu tutuklayabilir, yaptrm uy6ulayabilirsiniz. #ma onu topyekWn sulamaya, iinizden 6eldi i 6ibi aa lamaya hakknz yoktur. +utuklularn, mahkumlarn haklar vardrN haklarn i nerseniz siz de su ilemi olursunuz. Bir lkenin yasalarna 6Pre bir kiiyi idam ede"eksiniz diyelim. Bu mahkumu idamdan Pn"e a brakmaya veya ona kOr etmeye hakknz yoktur. G mahkumun onuru, hapishane mdrnn onuruna eittirN benim onuruma da eittir. Benim onurum, bir Ppnn onuruna eittir. (kimizin bil6isi, yetkisi, stats Oarkldr. G Pp, benim Oaklteme 6elip ders anlatma yetkisine sahip de ildirN ben

de sokaktaki Pp bidonunun yerini de itirme yetkisine sahip de ilim. G Pp evinin kraldr. 9Pyne 6itse, kuyruk olup elini Pperler. Ben kendimi ondan stn 6Premem. Benim onurum, tuvalet temizleyen bir hanmn onuruna eittir. G hanm, evine 6e 6itse, kz kapya kp Q#nne 6e kaldnQ diye yanaklarndan Ppyor. Benim kzmn, eimin yana n Ppmesi, o kzn annesinin yana n Ppmesi veya hrszlktan hkm 6iymi bir kad)nn kznn onun iki yana ndan Ppmesi ayn eydirN aralarnda hibir Oarkllk yoktur. +m insanlarn onurlar eittir. 9zlderili'nin iOadesiyle Q:itaku GyasnQ ;Mepimiz )hayvanlar ve bitkiler dahil) kardeiz<. 7 er bir mahkumun hatal davran varsa onu e itmeli, slah etmelisiniz. ;Jele"ekte mahkumlar tedavi edile"eklerdir.< Ben, e itilebile"ek, tedavi edilebile"ek bir insandan daha onurlu oldu umu nasl dnebilirimK Biz bu6n, mahkumlar tedavi edemedi imiz, e itemedi imiz iin, arada bir aO karyoruz. Mi hastanelerde aO karld n, hastalarn sevabna erken tabur"u edildiklerini duydunuz muK (nsanlar, onurlarnn eit oldu unu dnmek istemiyorlar. 9endilerini bakalarndan stn 6Pryorlar. Bir yPneti"i, bir mOetti, balan6ta iyi niyetle, iini hakkyla yapabilmek ama"yla, i ilikisi iinde bulundu u kiilere mesaOeli durmaya balyor. Jiderek bu mesaOeli duru, kendini stn 6Prmeye dPnebiliyor. Bu kiiler, hem mesaOeden hem de hiyerarideki konumlarndan Ptr, kendilerini her adan, bu arada onur asndan da Ptekilerden stn 6Prmeye balyorlar. Bu durum, Ptekilerden daha Oazla uzaklamalarna yol ayor.

>onuta, kendi yalnzlklar artyor, Ptekileri mutsuz ediyorlar ve i zarar 6Pryor. Bir proOesPr sPzl snavda "ppesini 6iyip, Qaday yakndan tanyorQ demesinler, laO 6elmesin diye, balan6ta so uk, 6iderek yukardan bakan bir iOade taknp bir en6izisyon yar6"nn yz iOadesiyle, adayla hibir insani iliki kurmadan mekanik bir snav da yapabilirN ya da 6lmseyerek selam verme, hatr sorma 6ibi adayla insani ilikiler kurduktan sonra, ilikiyi ve ii ayrt ederek, ilikide eitliki, insan onuruna say6l, ite ise obSektiO bir tavr taknabilir. Bir mOetti, balan6ta iini iyi yapabilmek ama"yla "iddi davranp 6iderek statlarnn abartsna kaplarak kendini Glimpos'tan inmi Eeus 6ibi hissetmeye ve teOti heyeti bakanndan baka dnyada kimseye say6 duymamaya da balayabilirN ya da ilikiyi ve ii ayrt edip tm insanlara say6l ama iinde obSektiO olabilir. 9endilerini herkesten stn 6Prenler, kendi onurlarna onulmaz biimde hayran olanlar, insan ilikileri konusunda kendilerini e itimle 6elitirebile"eklerine inanmayanlar, bana 9k # a'taki hindiyi hatrlatyorlar. (l6in bir roman olan Q9k # a"n 7 itimiQTnde 9zlderili dede ve nine ile 9k # a adl o"uk arasndaki iliki anlatlmaktadr. 9k # a"n dedesi, 6iderek derinleen, st dallara Prtl, hindinin boynundan alak bir tnel kazar, tneli derin bir ukura ba lar. +opra n yzeyinden tnelin iine do ru msr taneleri serpitirir. Yaban hindisi ban e ip taneleri yiye yiye tneli 6eer, ukura 6irer. Ban

kaldrr, ukurun st aktr ama ukur derindir. +ek bir k yolu vardr, ban e ip tnelden 6erisin 6eriye 6itmek. #n"ak hindi ban e meyi akl edemedi i iin ukurdan kamamaktadr. 9k # a dedesine, Q5ede, hindi niin kaOasn e ip tnelden dar kmyorKQ diye sorar. 5edesi 'Yavrum, hindi kendini herkesten stn 6Prd iin, P renebile"e i yeni bir eyler bulundu una inanmad iin, alak 6Pnlllk 6Psterip ban e emedi i iin 6irdi i ukurdan kamyorQ der. Lukurlar iinde kalakalma tehlikesi hepimiz iin vardr. #ma e er tm insanlarn onurlarnn eit oldu una inanrsak bu tehlike bizden uzaklar. 5aha onurlu bir insan olmaya almak yerine, daha bil6ili, daha etkili, daha iyimser, daha seve"en olmaya almak, daha akll"a olsa 6erek. #nadolu'da QBo baak dik dururQ derler.
T 9k # a"n 7 itimi, ?orrest 3arter, >ay Yaynlar, $%%0

5olu ve alak6Pnll bir baak oldu umuzda, yaam kalitemiz arta"aktr. Bo aak d!k durur.

Ekmek m$ nsan m%*

Man6isi daha Oazla say6 6PryorN ekmek mi, insan mK JPzlenen o ki, ekmek daha Oazla say6 6Pryor lkemizde. Yukarda de erlere uyma konusunda tr )kanksad mz) hata ser6iledi imizi belirttik. Baz de erler sPz konusu oldu unda bu hatalar yapmayz. 7kme e yPnelik olarak da sPz konusu hatalarn

ser6ilendi ini hemen hi 6Prmeyiz. Man6i ortamda olursa olsun )evde veya sokakta) ekme e say6 6Psteririz. Yerdeyse basmayz, stnden atlamayzN kaldrp kenara, ykseke bir yere koyarzN hatta Pperiz ekme i. 7kme e 6Psterdi imiz say6, ekme in bykl nden ve niteli inden ba mszdr. Yerdeki ekme i kaldrma konusunda, byk))kk veya bu day) arpa ayrm yapmayz. 9eyOimiz olsa da olmasa da yerdeki ekme e basmayz. (nsanlara, sokaklara kar ser6iledi imiz temel halay ekme e kar ser6ilemeyiz. 9sa"as ekme e ok say6lyzdr. 7kme e 6Psterdi imiz say6y birbirimize 6Pstersek ok daha huzurlu yaarz. 7kme e niin say6 6PsteririzK Lnk nimettir. (yi de elerimiz, o"uklarmz nimet de il miK 8 ren"ilerimiz, raklarmz, komularmz nimet de il miK Ekme(e "#sterd!(!m!$ say"y !r !r!m!$e "#stersek, ne "$el olurdu. Ben lkemde yerdeki ekme e tekme atld n hi 6Prmedim. #ma yerdeki insana tekme atld n ok 6Prdm. Yerdeki ekmeklere 6Psterdi imiz say6y birbirimize de 6Pstere"e imiz 6nlerin 6elmesini diliyorum. ;>anrm o 6nler yakndr.<

1%
E *K* E!*+*06 *K* E+ E!*+*0
.e#$k$B k$#em
Jnlk yaamda eliki, ikilem, dilemma, paradoks kavramlarn 6enelde yanl kullanyoruz, birbirinin yerine kullanyoruz. 8rne in bazen QMan6isini see"e im konusunda elikiye dtmQ, bazen de, Q(kilem iinde oldu unun Oarknda de ilQ diyoruz. >anrm bPyle dedi imiz zaman, eliki ve ikilem kavramlarn birbirine kartrm oluyoruz. 9onumuz elikilerimiz ve ikilemlerimiz. 5ilemma ve paradoks kavramlar iin OelseOe sPzlklerine baklabilir. ;QBen adalymN btn adallar yalan sPylerQ demek bir dilemma saylabilir. QBir okun hareket noktasyla hedeOi arasnda sonsuz nokta vardrN sonsuz noktay kat etmek ise sonsuz zaman alrN bu yzden bir ok hedeOine hibir zaman ulaamazQ demek ise 6aliba bir paradoksal dn"edir.< Iimdi eliki ve ikilem kavramlar arasndaki Oarka bakalm. Jaliba do rusu u: 5o ada ya da insan zihninde ztlklarn birlikte bulunmas bir eliki saylabilir. ;Bir tezin antitezini iermesi bir

eliki saylabilir.< (nsan, sahibi oldu u elikili dn"elerin 6enelde Oarknda de ildir, ikilem ise iki Oarkl davrantan han6isine yPnelmek 6erekti i konusunda sknt, kararszlk ekmek demektir. >ahip oldu umuz elikili dn"elerin, davranlarn 6enelde Oarkna varmayz, ikilemde ise Oarknda oldu umuz bir kararszlk sPz konusudur. Bir dostunuzu hem seviyor hem de kzyorsanz ve bu iki zt duy6uya'dn"eye birlikte sahip oldu unuzun Oarknda de ilseniz, bu durumu bir QelikiQ olarak adlandrmaktan yanaym. Benzer ekilde, belirli bir olay karsnda z6n oldu unuz halde sevinmi 6ibi davranyorsanz ve bu tezad Oark etmiyorsanz, yine eliki iinde oldu unuzu dnebiliriz. #ma e er bir arkadanz sevip sevmedi inize bir trl karar veremiyorsanz veya iki meslekten han6isini see"e inize karar veremiyorsanz, bir QikilemQ iinde oldu unuz kansndaym. Lo unlukla alttaki elikiler, 6Prnrdeki bir takm ikilemleri yaratr. Bu durumda, elikilerimizi Oark etmekten, ikilemlerimizi ise Pzmekten sPz edebiliriz. Lelikiler ve ikilemler, Oarknda oldu umuz ve olmad mz skntlar yaratr. Lelikilerimizi Oark etti imiz, ikilemlerimizden rahatsz olmad mz zaman, stresle ba etmemiz ve 6elimemiz kolaylar. Bazen bir ii hem yapmak istersiniz hem yapmamak istersinizN hem almak istersiniz hem almak istemezsiniz. Bu ikileminizi Q"an sk" bir samalkQ olarak adlandrrsanz skntnz artar. #ma bu ikileminizin yaamn do al bir paras oldu unu dnrseniz, onunla uzlama'Pzme ansnz artar.

+amamen elikisiz, ikilemsiz olmak pek mmkn de il. ?azla"a elikiye, ikileme sahip olmak ise sorun yaratabilir, ruh sa l n bozabilir. Bunlara belirli miktarda sahip olmak, an"ak yerine 6Pre Oark etmek, yerine 6Pre ba etmeyi P renmek 6aliba en sa lkls. (kilemler yaamn ayrlmaz bir paras, ikilemlerden arnm bir dnya mmkn 6Prnmyor. (kilemler, elikiler kimi zaman "anmz sksa da, toplumlarn, bireylerin 6elimesi iin bazen iti"i 6 olduklar da bir 6erek. k!lemler yaamn ayrlma$ !r *aras. k!lemlerden arnm !r dnya mmkn "#rnmyor. >ade"e "anllar, insanlar iin de il, belki nesneler dnyas iin de 6eerli ikilemler. #yn anda hem maksimum karmaaya hem de minimum enerSili bir duruma ulamak isteyen sistemler, bir uzlama noktasna ulatklarnda ;Oiziksel, kimyasal, biyoloSik adan den6e sa land nda< 6eze6enler, yaamlar ortaya kyor belki. (kilemler evrenin her kPesinde olabilir ;olmayabilir de<N an"ak "anllar, Pzellikle insanlar, ikilemlere 6irmekten Ptr a" ekiyorlar. (nsann 6Previ, ikilemlerini Oark etmek, bunlar yaamn do al bir paras kabul etmek, Pzebile"eklerini Pzmek, Pzemediklerine ise uyum sa lamak olmaldr.

'0/0n $nde Ate 2ar m%*

7ski Yunan'dan bu yana hemen her eyin kendi zd) dn

iinde barndrd 6Pr var. Bu 6Prten hareketle a"aba Pyle dnebilir miyizK Buzun iinde ate vardr. ,asl mK 7linize ala"a nz bir buz kalb oksiSen ve hidroSen atomlarndan olumaktadr. #tom ekirdeklerinin etraOnda dPnen elektronlar ise yksek enerSili "isim"ikler, bir anlamda kk atelerdir. Buz, bize 6Pre buzdur. #n"ak, e er elektronlarn bilin"i olsayd, her)halde buz olduklarn dnmezlerdi. Bu dn"eden harekede, dalndaki bir yapra n aslnda alev alev yand n, ama bizim onu yeil 6Prd mz ileri srebiliriz. Jaliba do ada ztlklar i ie. 7 er bPyleyse, insan zihninde birtakm ztlklar bulunmas do al. G halde zihnimizi veya d dnyay elikilerden ve bunlarn uzants olan ikilemlerden arndrmak yerine, onlar Oark etmek, onlarla birlikte yaamay P renmek daha do ru olsa 6erek. Lelikiler, ikilemler yaamn, yaamlarmzn Pnemli bir paras. 3o(ada el!k!ler &ardr, !nsann el!k!ler!:!k!lemler! olmas da do(aldr. Bu y$den, el!k!s!$, !k!lems!$ olmak de(!l, onlar +ark etmek, onlarla u$lamak !r +a$!let saylmaldr.

k$#em#erde S%k%#mak '$r Tr .e#$k$ m$*

(kilemlere dmekten yaknd mz zaman, Oarknda olmadan bir eliki iine 6irmi oluyoruz. IPyle ki: (kilemler iinde olmak bizi kstlar, QGnu mu seeyim,

bunu mu seeyimKQ diye skntya 6ireriz. #ma ayn zamanda ikilemlere sahip olmak Pz6rlk saylrN nk ikilem var demek, seenekler var demektir, seebile"e iz demektir. Belki de bu yzden, ikilemler karsnda bunalrken, bir yandan sPylenip bir yandan da sevinmek 6erekir. >izin iin seilebile"ek tek bir mesle in, evlenilebile"ek tek bir kiinin bulunmasn ister miydinizK (kileme 6irme zahmetinden, seim yapma skntsndan kurtulurdunuz. #ma sanrm yine de Pnnzde seenekler olmasn, 6erekti inde ikileme 6irmeyi ter"ih ederdiniz.

.e#$k$#er$m$/e '$rka +rnek

S#rK 5: 5iyelim ki arabanzda veya bir otobstesiniz. +raOik tkand, bekliyorsunuz, ie 6e kaldnz. 9zar msnzK >anrm pek o unuz QevetQ dersiniz. S#rK 2: #nneler 6n, babalar 6n, sev6ililer 6n trnden 6nleri anlamsz, 6ereksiz buluyor musunuzK >anrm pek ok kii bu soruya da QevetQ diye"ektir. Yukardaki sorulara QevetQ dedi iniz zaman, Oarknda olmadan bir eliki ser6ilemi, adeta bindi iniz dal kesmi olursunuz. Baknz niin: +raOik tkand zaman, tkayanlara kzyorsanz, traOi i tkayan P elerden birisi de sizsiniz. Bu yzden kendinize de kzmaksnz, ama muhtemelen Oarknda de ilsiniz. +raOikte QYahu, her arabada bir ya da iki kii varN niin dPrt komu birleip ayn arala 6itmiyorKQ diyen arkadalarm olur bazen. Bunu sPyledi i srada arabasnda biz de iki kiiyizdir. Bu elikinin Oarknda de ildir. +raOik niin tkanrK :etro yoktur, demiryolu azdr, karayollar yetersizdir, apartmanlarn park yeri yoktur...

Bir de u: Flkemizde traOikteki ara says hzla artmaktadr. #ra saysnn artmas, bir adan, insanlarn en azndan bir bPlmnn paras oldu u anlamna 6elir. Bu arabalar ala"ak kadar paras olanlar, her halde paralarnn tmn bir arabaya yatrmazlar. Baka alanlarda da har"arlar ve 'veya israO ederler. BPyle"e ekonomi "anlanr. Bu "anllk pek o umuzun "ebine para olarak 6irer, an"ak Oarknda de ilizdir. Banka"snz diyelimN araba alsnlar diye insanlara dk Oaizli kredi verirsiniz. Gnlar da bakarlar kredi iyi, arabalar alrlar. Gndan sonra sizin traOik tkanyor diye sinirlenmeniz bir eliki mi, de il miK Bir zamanlar Bursa'da traOik ok kPtyd. Gtomobil reti"isi bir Oirmada alan bir arkadamla birlikte traOikteydik, ok sinirlendi. Ben de ona Q,iye sinirleniyorsun, bu arabalar siz yapyorsunuz. 9apatn Oirmay iki yl, traOik rahatlarQ dedim. Q#llah saklasnQ diye karlk verdi. QG zaman sklmaN traOik tkand nda 'Lok kr, Pnm arkam, sa m solum mteri' demelisinQ dedim. Dahatlad m bilmiyorum ama, sanrm bir elikisini 6Prmek ona il6in 6eldi. #nneler 6n, sev6ililer 6n 6ibi 6nlerin temel ama" ekonomiyi "anlandrmak olmal. 7konomideki "anlanma, araba satlar 6ibi hepimizin "ebine katk sa lyor. ;7konomideki "anlanmann 6etirilen oldu u 6ibi 6Ptrlen de var belkiN byk bir ihtimalle ekonomideki "anlanma elikisini de iinde tayor. 7konomideki buzun iinde de ate olabilir. Yaam 6Prnd nden daha karmak.< 7n azndan yzeydeki bu katky Oark etmiyoruz. Lieki, yl iindeki en byk "iroyu anneler 6nnde yapyor, parasn 6Ptrp bankaya yatryor.

Gndan sonra da hem ieki hem banka" anneler 6nn 6ereksiz buluyorlar. ;Lieki o 6n iek satyor, an"ak bir ihtimal o 6n anlamsz buldu u iin annesine iek 6Ptrmyor.< #lttaki durumu bir yana brakrsak, ieki, banka" ve belki de hepimiz, bir eliki iinde miyiz, de il miyizK

Moda
:oda konusunda, insana Pz6, insan"a bir eliki ser6ileriz. Mem modaya uy6un 6iyinmek isteriz hem de 6iydi imiz baka kimsenin zerinde olmasn isteriz. Bu bir ikilemdir. ;Jeri moda tasarm"s, hem modaya uy6un hem tek olan kyaOetler tasarlayabilirN ama toplumun o unlu u bPyle Qhem benzeyen hem benzemeyenQ 6iysiler talep etti inde, herkesin bu iste ini karlamak, herhalde ok 6 ola"aktr.<

K$$se# De,er$m$/
9endimizi ok Pnemser ama be enmeyiz. 8rnek: 5 n)) dernek olur, Ooto raO Ooto raOmz ekerN az sonra basar, 6etirir. 7limize Ooto raOmz aln"a 6enel tavrmz udur: Yalnz"a ortada 6Pzken kendimize bakarz ama onu da be enmeyiz. Q#y, ne kPt kmmQ, QHO, ne biim bakmmQ deriz. 'end!m!$! ok #nemser ama e(enmey!$. Jaliba bu tavrmz, kendimizi yeterin"e kabullenmemekten kaynaklanyor. 9endimizi kabullendi imizde, kendimizle bark oldu umuzda,

Ooto raOlarmza daha rahat bakabile"e iz. 9endimizi kabullenme skntsndan do an Pnem verme ama ayn anda be enmeme tavrmz, kendimize ve yaama obSektiO bakmamz zorlatryor. Levremizdeki insanlarla, yaknlarmzla sorunlar yaamaya balyoruz. (nsanlar, Pzellikle 6enler, ana babalarn ok Pnemserler )Pnemsemiyor izlenimini verseler de, iten ie ok Pnemserler) ama onlar kolay kolay be enmezler, srekli eletirirler. #na babalarda bulunabile"ek en kk kusur, 6enleri POkelendirir.

)0r0r D0"maLD0"mama ?e 'a-a#ar

Yay6n ikilemlerimizden biri de babalarn davranlarnda 6Pzleniyor. Babalar kzlaryla, o ullaryla 6urur duyuyorlar ;herhalde duyuyorlar< ama bunu yeterin"e ak iOade etmiyorlar. Flkemde ni"e baba, bir o lu dnyaya 6eldi inde 6nler"e 6ururla dolar. G lann daha hibir kiisel Pzelli i belli de ildir, tek belir6in Pzelli i "insiyetidir. Gl sun, baba bu durumdan mthi 6urur duyar, evresindekilere ne smarlaya"a n arr. G lan on beine 6elir, birok Pzelli i belirmitir, eksilerinin yan sra pek ok arts vardr. Bu durumdan da babasnn 6urur duymasn beklerizN ya duymaz ya da duyar ama iinde tutar. ,i"e baba var, evredeki 6enleri be enir de bir kendi o lunu be enmez, bir tek kendi o luyla 6urur duymaz.

QBu o lan adam olamaya"akN bu o lan benim istedi im 6ibi de il, benim istedi im 6ibi olsun, "anm alsnQ der. ;Q>enin istedi in nedir, yaz bakaymQ desem, yazamaz. Lnk bu babann kaOasndaki belirsiz bir rol tanmdr.< Ben tek o"uktum. Babam beni ok sever, sev6isini de aka iOade ederdi. #n"ak, ok be"eriksiz bulurduN bunu da sk sk sPylerdi. Babam iin hayattaki en Pnemli ey Qhayat adamQ olmakt. 9endi bak asna 6Pre kendisi tam bir hayat adamyd. ;Jerekten de PyleydiN ok zor artlardan syrlp kendini yetitirmi, her durumda pratik Pzmler bulabilen, her ortama uyum sa layabilen, hayatla bark bir insand.< Benim de bir hayat adam olmam isterdi, ama onun 6Pznde ben hi mi hi hayat adam de ildim. Grtaokul, lise yllarmda, evremizde bulunan yatm btn 6enler babama 6Pre hayat adamydN bir tek ben de ildim. Babam anneme benim iin, QBu o"u un taban a r, bir ii iki saatte yapyorN hayat adam de ilQ derdi. Bu6n inanlmaz bir yaam temposu iindeyim. Babam beni imdi 6Prse, herhalde iOtihar ederdi. Burada anlattklarm birka yl Pn"e bir toplantda anlattm. Bir arkadamn on yanda o lu varm, o da babam 6ibi o lunun a r kanll ndan, yaval ndan yaknyormu. Babamla il6ili anlattklarm dinledikten sonra bana unlar sPyledi: QBaban senin yaval ndan ikayet ediyormu, ama bak sen imdi iyi bir eyler olmusun. 5emek benim o lan da ilerde bir eyler olabile"ek. #"aba ben bouna m telalanyorumKQ Jaliba olay u: #nneler, babalar o"uklarn ok seviyorlar, onlara ok Pnem veriyorlar ve onlarn

6ele"ekleri konusunda kay6 duyuyorlar.

Ana 'a-a#ar ?e .o(0k#ar Aras%nda '$r 'en/er#$k

Usikolo6lar, Pzellikle 6eliim psikolo6lar, er6enlik dPnemiyle il6ili olarak unu sklkla vur6ularlar: 7r6enlik dPneminin Pzelliklerinden birisi, 6en"in baz ikilemler iinde olmasdr. Bunlardan birisi, 6en"in ana babasna hem ok Pnem vermesi, onlarla Pzdeim kurmas, ama ayn zamanda onlar eletirmesi, onlarla atmasdr. ;7r6en, kendine Pz6 bir kimlik oluturabilmek iin bu ikilemi yaamak zorundadr.< Bu6ne kadar ben de, ana babaya ok Pnem verip onlarla Pzdeim kurmann, ama ayn zamanda onlar eletirmenin, er6enlik dPnemine Pz6 bir Pzellik oldu unu dnyordum. ?akat bir sredir unu Oark etmeye baladm: #na babalar da benzeri bir ikilem ser6iliyorlarN o"uklarn hem ok seviyorlar, onlara Pnem veriyorlar hem de onlar ok eletiriyorlar, be enmiyorlar. 7r6enler ile ana babalar arasndaki bu benzerli in zerinde dnmeye ve aratrma yapmaya de er oldu u kansndaym. >Pz konusu ikilem, belki de yalnz"a er6enlere Pz6 de il, herkes iin 6eerli. Bir an: 3em )0r0r 3em fke
Sem$ner#er$mden -$r$s$n$ $/#e"en -$r -a-a"a a$t -$r an%"% aktarmak $st$"or0m. Kend$s$nden $/$n a#d%m. '0 -e"$n o,#0 on a#t% "a%nda"ken -$r @n annes$ne %k%m%B ses$n$ "kse#tm$. '0n0n /er$ne -a-a o,#0n0 "andak$ oda"a

ek$& sa, e#$n$n $aret &arma,%"#a on0n om/0n0 $tt$re $tt$reB "Bana bak, bir daha annenle yle konuma" dem$. De#$kan#%B "Baba tamam, hakl olabilirsin, ama bir daha yle el hareketi yapma" d$"e kar%#%k ?erm$. 'e" "#e ded$G "Hocam, anlattnz gibi, o an hem ke duydum hem de gurur! Bir yandan kelendim, ama bir yandan da, o ana kadar ark etmediim m"thi bir eyi ark ettim# benim k"$"k olum, meer kala gz arasnda b"y"m", aslan olmu, g"$lenmi! %n yandayken onu parmamla itekleseydim byle bir eyi asla syleyemezdi! &imdi onurlu, babayiit bir delikanl olmu! Hem kzdm hem gurur duydum! 'zsam m diye d""nd"m# sonra (azge$tim, sesimi $karmadm! )yi ki bir ey dememiim!"

Jenlerin ana babalarna, ana babalarn o"uklarna yPnelik ikilemli'elikili duy6ular olabilir. Lo"uklarmza kzabiliriz. >aldrmadan, ksmeden, uy6un lisanla iOade edelim. ?akat madem ayn anda onlarla 6urur duyabiliyoruz, o halde 6urur duydu umuzu da iOade edelim. BPyle yaparsak, do ru davranmann Ptesinde, drst de davranm oluruz. 5rstlk trlerinden birisi, iimizdeki mev"udu, sansrlemeden darya sunmaktr. 3rst olma yollarndan !r!s!, !!m!$dek! duy"ular sansrlemeden darya !+ade etmekt!r. k!lemler!m!$ ola !l!r/ !k!lemler! !+ade etmek de !r drstlktr. (kilemlerimiz olabilirN bu do aldr. #n"ak bunlar Oark etmeyi ve 6erekti inde iOade etmeyi de do al kabul etmek 6erekir.

+tek$n$ k$#eme Sokmak

9endi iimizde ikilemlerin bizi skntya soktu u yetmiyormu 6ibi, bir de tutar birbirimizi ikilemlere iteriz. 8rne in Q7 er dostumsa iki eli kanda olsa 6elmeliQ deriz. Carsn, 6erisini o dnsn. ;7llerini mi ykasn, polise dert mi anlatsn, yoksa kalkp sizin d nnze mi 6elsinN artk ona kalmtr.< 7n kPts de bazen eler birbirlerine QYa ben, ya iinQ ya da QYa annen ya benQ derler. (ki seenekten birisini semek zorunda kalmak zordur, bazen ruh sa l mz bile bozabilir. Gysa yarat" dnd mzde yeni yollar bulabiliriz, Qhem bu hem oQ diyebiliriz. (ki seenekten birisini semeye zorlamak, zorlanmak, yarat"lk de ildir. Fn" seene i oluturmak ise yarat"lktr. Fn" seenek uzlama 6etirebilir. k! seenekten !r!s!n! semeye $orlamak, $orlanmak, yarat-lk de(!ld!r. ;n- seene(! oluturmak !se yarat-lktr. (nsan, bazen ok 6addar olabiliyor. 8tekini ikileme sokmak kimi zaman iken"eye dPnebiliyor. Jerek yaamda ve onun uzants olan sanatta bunun Prneklerine rastlamak mmkn. >ophie'nin >eimi adl Oilmde oldu u 6ibi. ;Bu Oilmde ,azi subay, bir anneye 6eriye dPn olmayan bir kapnn Pnnde, iki o"u undan birisini yanna almasn sPyler. 9adn semedi i o"u unu sonsuza kadar 6Premeye"ek ve onun akbetinden haberdar olamaya"aktr.< +anr, insan insandan korusunR Biz yetikinler, birbirimize eziyet etti imiz yetmezmi 6ibi, bir de )belki de mazoist yanmz tatmin iin) o"uklar ikileme itmeye alrz. ;Buna baylanlarmz vardr.<

9imimiz, bir o"ukla ayakst sohbet etmek istedi imizde, aklmza daha yarat" bir soru 6elmedi i iin Q>Pyle bakiim, anneni mi daha ok seviyorsun, yoksa baban mKQ diye sorarz. ;Bu soru inanlmaz bir sohbetilik Prne idir.< Iimdi o"uk"a z ne "evap versinK #nnemi mi desin, babam mK +ut ki "evap verdi. Bu "evap ne iimize yaraya"akK 7n Oazla o"u u skntya sokmaya yaraya"ak.

k$#em#er$m$/ ?e k$ Mant%k
8zetleyerek iOade ede"ek olursak, olaylar Q1 veya %Q diye de erlendiren bir dn"e eklimiz vardr. Buna, 6nlk yaamda Q#risto mant Q diyoruzT. Bu iOade, Qya hep ya hiQ anlam tar. Bu dnme ekline 6Pre, bir ey ya do rudur ya yanl, ya siyahtr ya beyaz. Jriler yoktur. 9uantum Oizi i ortaya kt nda, Q1)%Q mant nn atomalt para"klarda 6eerli olmad n 6Psterdi. 8rne in, Ootonun ya dal6a ya para"k olmas 6erekirdi eski bak tarzna 6Pre. Fn"nn imkVnszl ilkesinden Ptr, ayn anda hem dal6a hem para"k olamazd. Gysa kuantum Oizi i, onun hem dal6a hem para"k oldu unu 6Psterdi. ?izikteki bu 6elime, insan ve 6nlk olaylar de erlendirmede de yepyeni bir bak tarz kazandrd bize. Bu6n, 6nlk yaamda, bazen #risto, bazen kuantum mant kullanabile"e imizi dnyoruz. 8zellikle insan ilikilerinde srekli #risto mant kullanmak atmalar ve stresi artran bir yaklam oluyorT.
T #risto'ya hakszlk etmeyelim. #risto mant bundan ibaret de il. Fstelik #risto mant n 6nlk dile bu ekilde tamak, #risto'nun hatas de ilN

bizim ter"ihimiz. Ya hep ya hi tavrn Q#risto mant Q diye basitletirmek, yine bir Qya hep ya hiilikQ olsa 6erek. 9onu, 5Pkmen'in QCarolmak, Jelimek, HzlamakQ adl kitabnda da ele alnmtr.

#risto mant kullanmak, dn"eleri do rular)yanllar, insanlar iyiler))kPtler diye kat snOlara sokma anlam tayor. +elevizyonlardaki ak oturumlarda katlm"lar belki de bPyle yaptklar iin sabahlara kadar uzlaamyorlar. ;Latan taraOlarn bitirdi i ak oturum hi 6PrmedimN oturumu yPneten, Qsremiz bittiQ diyerek pro6ram sonlan diriyor.< Gysa Q1)%Q diye dnmek yerine, 6rileri de dikkate alsak, bu mant P renmeye balasak, 1 ile % arasnda ok sayda de er bulunabile"e ini dnsek, uzlama ihtimali arta"aktr. >ize bir soru sora"a m, sade"e #risto mant yla Q7vetQ veya QMayrQ deme hakknz var. #klama yapmanz yasak. >oru: Q5nyada inek kutsal mdr, de il midirKQ Bu soruya aklama yapmakszn, sade"e QevetQ veya QhayrQ diye "evap vermeniz ie yaramaz. Gysa ayn soruya kuantum mant ile Q1 ve 1Q diye "evap verebilir, QMem evet hem hayrQ diyebilirsiniz. Bu dnyada inek baz lkelerde kutsaldr, bazlarnda de ildir.
T 9uantum mant n yararl bulanlarn yan sra, sakn"al bulan, e6emen 6lerin kitleleri yPnlendirmede bu mant bir ara olarak kullanmasndan endie edenler de var. 8rne in, Q>en de haklsn, sen de haklsnQ diyerek insanlar Qidare etmekQ isteyenler bulunabilir diye kay6 duyanlar var. Glabilir. #n"ak bu sakn"a, #risto mant iin de 6eerli. Birisi de kp 'Ya benden yanan ya da karmdasnN ikisinin aras yokQ diyerek 1)% mant yla insanlar kutuplatrabilir. Burada, kullanlan mant n niteli inden ok, kullan"nn niyeti Pnemli olsa 6erek.

Q1 veya %Q yaklamnn, bazen dilemmalar, iinden klmaz ikilemler yaratabile"e ini 6Psteren bir Okra:

San%k '0na#%n(a
'a/% f$#m#erde @rrsn/B tan%k#arB /an#%#ar a?0kat#ar%nB sa?(%#ar%n sor0#ar%na "a#n%/(a De?etD ?e"a DAa"%rD d$"e (e?a& ?ere-$#$r#erB a %k#ama "a&ma#ar% "asakt%r. '0 k0ra#%n -a/% "arar#ar% -0#0na-$#$r. An(ak -$r A0k0k 0B -0 k0ra#dan "arar#an%& 0sta(a sor0#ar sorarak tan%,% /or d0r0ma dre-$#$rB a,/%ndan $sted$,$ (e?a&#ar% a#a-$#$r. Srek#$ De?etHHAa"%rD d$"e (e?a& ?ermek /or0nda ka#an -$r tan%k H?e"a -$r /an#%H ok -0na#m%B Aak$me "*ayn hakim, izin (erirseniz sayn a(ukata bir soru soracam# ama o da benim gibi yalnzca e(et (eya hayr diyebilsin" dem$. 7%kra -0 "aB Aak$m de $/$n ?erm$. '0n0n /er$ne tan%k a?0kata dn& "*ayn a(ukat, h+l+ uyuturucu kullanyor musunuz," d$"e sorm0. A?0kat "Hayr" de"$n(e tan%k ke"$f#e Aak$me dn& "Baka sorum yok" dem$.

Bu Okradaki avukatn ii zordur. #klama yapamad sre"e, evet de dese, hayr da dese, )en azndan) bir zamanlar uyuturu"u kulland dnle"ektir. Bu yzden avukatn evet))hayr dnda "evap verme hakk olmaldr. Jnlk yaamda bazen 1)% eklindeki #risto mant n, bazen de 1)1 eklindeki kuantum mant n kullanmakta yarar vardr. #slnda zaten bu mant dolayl olarak yaamn her alannda kullanyoruz. 'Ya istiklVl ya PlmQ bir #risto mant dr. 7lektrikteki seri devreler bir #risto mant drN tek bir d me ald nda akm kesilir. Bir siperler sava olarak tarihe 6een Birin"i 5nya >avandaki mdaOaa hatt Oikri bir #risto mant dr. Bunlarn yan sra paralel devreler kuantum mant na daha yakndrN paralel devreler ya hep ya hi de ildir. Jaliba QMatt mdaOaa yoktur, sath) mdaOaa vardrQ Oikri de kuantum mant na uy6undur.

11
Y0DE Y0 B)K , 2 3-3! +39
3$ Y/de Y/ 3ak#% 1#d0n0/ m0*
Iu an 6emite yaad nz ve kendinizi yzde yz hakl 6Prd nz birka atmay hatrlamanz ri"a ediyorum. 7vde, traOikte veya iyerinizde, hakllk konusunda, kendinize yz, att nz kiiye sOr puan verdi iniz en az bir atma dnnz. Bu atma konusunda yzde yz hakl oldu unuza emin misinizK Ben"e emin olmayn. Bu6ne kadar yaayarak P rendi im eylerden birisi u: +araOlardan birinin yz, di erinin sOr oldu u hibir atma yoktur. Baknz niinK 8n"elikle unu dnmek 6erekir: >izin QYzde yz haklymQ iddianzn matematiksel olarak do ru olabilmesi iin att nz kiinin de kendisini yzde yz haksz 6Prmesi 6erekir. 7 er o kii kendini yzde on bile hakl 6Pryor ise ortaya bir ilem hatas kar. Bir seime katlan adaylarn aldklar oy oranlar topland zaman sonu yz olmaldr. Yzden byk karsa bir ilem hatas var demektir. Makl olma konusunda da Pyle. ;9av6a eden

pek ok kii kendini yzde yz hakl 6Prd iin, ortada yzde iki yzlk bir hakkaniyet durumu var 6Pzkyor. Bu, sanal bir durum olmal. Yzde iki yz ka t zerinde olur da pratikte imkVnszdr.< .ara+lardan !r!n!n y$, d!(er!n!n s+r oldu(u %! !r atma yoktur.

Annem m$ 3ak#%"d% 'a-am m%*

Ben kkken annemle babam birbirlerine 6zel sOatlarla seslenirlerdiN QMayatm, "anmRQ 6ibi. #n"ak tarttklar, kav6a ettikleri de olurdu. +arttklar zaman zlrdm. G yllarda, tarttklarnda han6isi hakl diye dnd mde, bana hep annem hakl 6eliyordu. G 6nk de erlendirmeme 6Pre, btn tartmalarda annem yzde yz haklyd, babam ise yzde yz haksz. Bydm, evlendim. (lk aylarda eimle kav6amz yoktuN tartmadk bile. Bebe imiz do duktan sonra bu durum de iti. (kimiz de doktora yapyorduk, bebe in bakm, doktoru, as, evin sorumluluklar a r 6eldi. +artmaya, kav6a etmeye baladkT. G 6nlerde Q9im haklKQ diye bakt mda, yzde elli ben, yzde elli eim hakl 6ibi 6eldi. Glabilir. >onra bir 6n, birden bire bir eyi Oark ettim: #nnemle babamn tartmalarnda me er yzde elli annem haklym, yzde elli babam. G yllarda babam hayattayd. Bunu ona sPyledimN QBaba ben kkken seni hep haksz, annemi hakl 6Prrdm, imdi anladm ki me er yzde elli sen haklymsn, yzde elli de annem. Q Bunu duyan babam, Q+abii o lumQ dedi, QBen sana hep sPylerdim, byyn"e, baba olun"a anlarsn diye, bak anladnQ. 7vet, anladm.

Yzde yz hakl, 6aliba yoktu.

DKa-0# Et 3aks%/s%nMD
Iu iOade kula nza tandk 6ele"ek miK Bazen kar ko"a tartrlar ve kadn POkeli, in"inmi bir halde parma n eine uzatarak, Q9abul et hakszsnN kabul et, bii"ikler demeye"e imRQ der. Burada evin hanm, QBen tamamen haklym, sen sOrsnQ demek istiyor olmal. (yi de, evin beyi de kendini tamamen )yzde yz) hakl 6Pryor. 7rkek kendini biraz olsun hakl 6Prmese atmaya 6irmez.
T G 6nlerde tartmalar yznden evlili imizin ren6i kamaya balad. 7imle birlikte bir ho"amza, psikolo6 UroO. 5r. !k >avar'a 6itmeye karar verdik. Jittik. Lok yararl oldu. (htiya" olan btn iOtlerin bPyle bir destek alabilmelerini diliyorum !k Mo"a'mz da sev6i ve rahmetle anyorum.

7vde veya iyerinde yzde yz hakl oldu unuza inansanz bile, bunu ille de karnzdakine sPyletmeyin, hakl oldu unuzu tes"il ettirmeyin, bir anlamda hakszl n karnzdakinin 6Pzne sokmayn, onun burnunu srtmeyin. 7 er bPyle yaparsanz, yani yzde yz haksz oldu unu karnzdakine itiraO ettirirseniz, bu durumun kokusu ilerde kPt kar 6enellikle. Yzde byk Plde, sPz6elii yzde doksan be hakl olabilirsiniz ama karnzdakine de bir yzde be pay braknN onun da kendin"e bir nedeni vardr, onu bPyle davranmaya iten kendi dnda nedenler bulunabilir. E&de &eya !yer!nde y$de y$ %akl oldu(unu$a !nansan$ !le, unu !lle de karn$dak!ne s#yletmey!n.

K$ss$n@er S$"aset$B 3$t#erC$n 2a@on0B

9issin6er >iyaseti denilen bir ey var. 8zetle u: Hluslararas bar 6Prmelerinde yzde yz hakllar ve yzde yz hakszlar retmemek, 1)% diye ayrlm 6alipler, ma luplar yaratmamak 6erekli. 7 er bunu yaparsanz, yani kaytsz artsz teslim anlamalar imzalarsanz, bu durumun kokusu ilerde kPt kar. :zakereden sOrla kan taraO, bunun rPvann bir 6n mutlaka almak ister. 9issin6er >iyaseti'nin +rke'si belki de u: 'Yenilen pehlivan doymazm. Q Bu sPzde, yenilen pehlivann, kazanana veya berabere kalana oranla bir ma daha yapp kazanmaya daha ok 6dlendi i iOade ediliyor. Jerekten de tam yenil6i, ksmi yenil6iye oranla kazanma konusunda daha 6dleyi"i olabilir. >evr bir kaytsz artsz teslim antlamasyd. (mzaland 6n kazanan iin kVrlydN ama az sonra kaybedeni kazanma konusunda daha 6l bir ekilde 6dledi. ;Belki de QBir musibet bin nasihattan evlVdrQ, yani bir bela binler"e P tten daha 6dleyi"i olabilir.< Divayete 6Pre Birin"i 5nya >ava sonunda #lmanya'nn kaytsz artsz teslim antlamas bir va6onda imzaland. ;Cersailles'da imzaland da sPyleniyorN an"ak sanrm 6Prmeler Cersailles'da yaplm, antlama va6onda imzalanm.< #lmanlar, kaytsz artsz teslim olayna ok zlmler. (kin"i 5nya >ava srasnda #lmanya ?ransa'y i6al edin"e bu seOer ?ransa'nn kaytsz artsz teslim antlamas imzalana"ak. #lmanlar bir Pn"eki antlamann imzaland va6onu arayp bulmular,

?ranszlara antlamay orada imzalatmlar. ?ranszlar da bu ie ok zlm. (kin"i 5nya >ava bitin"e #lmanya'nn tekrar kaytsz artsz teslim antlamas imzalana"ak. ?ranszlar ne yapmlar, tahmin edinR Iphesiz onlar da ayn va6onu aramlar. ;G va6on olmadan olmuyor.< #n"ak aksili e bakn ki va6on yok. Lnk Mitler, Qtarih boyun"a #lmanya dnyann hakimi ola"ak, artk va6ona ihtiya yokQ diyerek va6onu sPktrm. (leri srld ne 6Pre va6onu bulamayan ?ransz lar ok zlmler, an"ak sonunda sorunu halletmiler. ,e yapmlarK Bir Pn"eki antlamann imzalanmasnda kullanlan kalemi mzeden bulup 6etirmilerN #lmanlar onunla imzalatmlar. Btn bunlar ne anlama 6eliyorK Iphesiz savalarn, askeri, ekonomik, politik, sosyoloSik, antropoloSik... sebepleri varN an"ak bir de psikoloSik sebepleri var. Ce 6aliba, sOr))yz eklindeki kaytsz artsz teslim antlamalar, savalarn psikoloSik nedenlerini kPrklyor, toplumlarn iinde bitmemi))iler ;ukdeler< olumasna yol ayor. 9issin6er >iyaseti diye adlandrlan 6Pr, benzeri te"rbelerden sonra ortaya atlmtr.

.o(0,0n0/ Ya#an S"#erse

Bazen o"uklar, 6enler yalan sPylerler. #na babalar da bu yalan yakalar. (te bu an kimi ana baba, adeta lOer yakalam 6ibi sevinir. #na babann 6Pznde o"uk'6en yzde yz hakszdr, s na"ak hibir liman, mazereti yoktur, bir anlamda batmtr, bitmitir. #na baba, bu kesin 6alibiyetin tadn kararak parma n o"u a uzatr ve ma rur bir eda ile Q>us, aybnla otur, bana yalan sPyledinRQ der. #na baba burada muhtemelen, QBen yzde

yz haklym, sen sOrsnQ demektedir. GlabilirN o"u un'6en"in yalan sPylemesinde kendi pay yksektir. ?akat bu yalanda ana babann hi mi pay yokturK Ben"e, o"uklarmzn sPyledikleri her yalanda, biraz olsun bizim de tuzumuz vardrK Baknz niin: 1. Lo"u umuz yalan sPylemi ise, yalan sPylemeye"ek yapda 6l bir o"uk yetitirememiiz demektir. Yalana bavurmaya"ak kadar 6l bir yaps yoksa, bu durum, biraz onun sorumlulu udur, biraz da bizim. $. Lo"uklarmz, baz hatalarn yalana bavurmadan aka iOade ettiklerinde, bu durumu her zaman ol6unlukla karlar myzK Jaliba hayr. 7n azndan bazlarmz, samimi itiraOlar karsnda bazen ba rr, bazen de baylrz. Bu tavrmzla da o"uklarmz istemeden yalana iteriz. 0. Biz bykler )kendimiz"e hakl nedenlerle) bazen o"uklarn yannda bakalarna yalan sPyleriz. Bazen de Qonlara kk beyaz yalanlar sPylenirQ diye o"uklara yalan sPyleriz. Jn 6elir bizim, belli durumlarda yalan sPyledi imizi anlarlar. Gnlar da belli durumlarda )kendilerin"e hakl 6erekelerle) yalan sPylerler. ;Lo"uklara kk beyaz yalanlar sPylenebilir dn"esi tamamen yanltr.< >onu: Yukarda iOade edilenler, yalan sPyleyen o"uklara aldrmayalm, ho 6Prelim anlamna 6elmiyor. Yalan sPylediklerini Oark etti imiz zaman, zld mz, rahatsz oldu umuzu belirtelim. #n"ak, kendimizi yzde yz hakl 6Prp Pnlenemez bir POke iine 6irmeyelim. Lo"u umuzun yalann yakalad mzda kendimizi yzde yz hakl 6Prrsek, POkemiz de yzde yz olur. 7 er

o"u unuz size yalan sPylem ise bu yalanda sizin de paynz vardr. Bu 6erekten yola karak olaya bakt mzda, daha lml olabiliriz. !lml oldu umuz zaman ise o"u umuzu arzu etti imiz yPnde de itirme, 6elitirme ansmz artar. Gnlarn bir yalanlarna bu6n ar POkelenirsek, yarn daha drst olmalarna de il, daha iyi kamuOle edilmi, daha or6anize yalanlar sPylemelerine yol aarz. E(er o-u(unu$ s!$e yalan s#ylem!se u yalanda s!$!n de *ayn$ &ardr. DYa#an Yaka#amakD "$ '$r fade m$*
DYa#an "aka#amaD $fades$ -en(e &e$nen @er@$n#$k "aratan -$r $fade. '0 $fade @a#$-a $ $m$/dek$ a?(%#%k $ste,$nden ka"nak#an%"or. Ka %& k0rt0#ma"a a#%an#ara sess$/(e "ak#a%& -$r a?(% at$k#$,$ $#e on#ar% "aka#amak $st$"or0/. E?#erde ?e $"er#er$ndeB "a taAta#ara -asmamak $ $nB -$r ked$B -$r &anter @$-$ ad%m#ar%n% "a?a ?e "0m0ak atan a?(%#ara -en/$"or0/. IE,er a?(%#%k "a&arsan%/B a?#ar% "ok ett$,$n$/$ dne-$#$rs$n$/6 ama -$r "andan da a?#ar% ka ma"aB kor0nma"a te?$k eders$n$/.J 1#a"#ara -ak% tar/#ar%m%/ $#e on#ar% ad#and%rma ek#$m$/ aras%nda kar%#%k#% $#$k$ ?ard%r6 -$r$s$ de,$$n(e d$,er$ de de,$e-$#$r. '0 d0r0mdaB D"a#an "aka#ad%mD "er$ne D"a#an% fark ett$mD ?e"a D@er e,$ sak#ad%,%n% fark ett$mD d$"e dnsek nas%# o#0r* NotG Kon0"#a $#@$s$ "ok ama $stemed$,$m -$r a,r%%ma "o# a mas%n d$"e 0n0 -e#$rtmek $ster$mG 'enB @ene#de a?#anma"aB -0 arada /e##$k#e #kem$/ @$-$ do,a# "aam% -"k # de taAr$& o#m0 to&rak#arda a?#anma"a kar%"%m.

70t-o#da '$r A(% An%

Beni zm bir olay paylamak istiyorum: Lo"uktum, iki nl takmmz Outbol li6indeki son malarn yapa"aklard. # ve B takmlar diyelim. Uuanlar eit,

averaSla # takm Pnde. Yani ma berabere biterse # ampiyon ola"ak, sonu 1)% B'nin lehine olursa da ampiyon o ola"ak. # takmndan, yanl hatrlamyorsan Jven isimli bir oyun"u, heye"anlanp 6ereksiz yere "eza sahasnda topa elini srd. Uenalt verildi. B takm penalty 6ole evirdi. B 1)% 6alip 6elerek ampiyon oldu. # takm ve taraOtarlar bu sonu karsnda kahroldular. 7 er Jven topa 6ereksiz yere elini srmeseydi biz ampiyon ola"aktk diye hayOlandlar. # takmnn antrenPr Jven'e ok kzd ve hi aOOetmedi. Yllar"a Jven'i sahaya karmad, yedekte tuttu. Jven'in # takmndan baka bir takma satlmasn istedi. >atmadlar, oynatmadlar. BPyle"e bir 6en"in hayat mahvoldu. # takmnn antrenPr ve yPneti"ileri, pek o umuzun yapt bir hatay yaptlar, yz))sOr diye dndlerN btn suun Jven'de oldu una inandlar. Uenaltnn ortaya knda Jven'in pay'hatas vard. #n"ak antrenPrn ve takmdan sorumlu olan herkesin de bu penaltda pay vard. 8rne in, Outbol"ular ma Pn"esinde rahatlatmay be"eremediler, belki de bir Plm))kalm m"adelesine ktklar mesaSn vererek onlar daha da 6erdiler. ;Fniversite snav Pn"esindeki baz ana babalar 6ibi.< #yr"a olayn do asnda 6er6inlik oldu unu, Jven'in bu 6er6inli e kurban 6itti ini dnmediler. ;5enk takmlar ampiyonluk mana ktklarnda, avantaSl balayanlar o unlukla avantaSsz konuma 6eerler. >on malarda ilk 6ol atan taraO 6enelde ma kaybedermi.< 7 er bunlar dnselerdi, ok daha iyi olurdu.

Traf$k Cana?ar% Tamamen Cana?ar

m%*
>ize bir sorum var: +ek arabalk dar bir yolda 6idiyorsunuz. ;(ki yana park etmi aralar yolu daraltm.< Yolun sonunda krmz k yanyor, kta bir araba durmu. :e"buren siz de durdunuz, nk hem krmz yanyor hem de Pnnzdeki ara durmu. Bu srada n" bir ara 6elip arkadan size arpyor. #"aba Q7Oendim bu durumda bendeniz yzde yz haklymRQ der misinizK Ben"e siz, yukarda belirtilen durumda hukuksal adan yzde yz haklsnzN an"ak ahlaki adan yzde yz hakl de ilsiniz. >ize arkadan arpan adamn davrannda bir miktar sizin de tuzunuz vardr. Matta bu olaydan kilometreler"e uzakta bulunan bendenizin de arpma olaynda tuzu'katks var. Baknz niin: Yirmi yama 6eldi imde ehliyet iin bavurdum. G yllarda ehliyet ok zor alnyordu. >navlar ok zorduN arabayla 6eri 6iderek 4 izmenizi isterlerdi. Memen herkes pek ok deOa 6irdikten, araba kullanmay iyi"e P rendikten sonra ehliyet alrd. >onra, seksenli yllarda bir mu"ize oldu, Pzel kurslar ald ve ehliyet almak birden kolaylat. #deta konta evirebilenlere ehliyet verilmeye balad. 9imse bu duruma itiraz etmedi. 8rne in o yllarda ben P retim yesiydimN hibir yere, QBu lkede traOik kazalar zaten ok olur, ehliyet bu kadar kolay alnrsa kazalar artarQ diye iki satr yaz yazmadm. Levremdeki herkes, bu arada ben de ehliyet almak kolaylat diye sevindik. Iehirlerimizde metro yoktur, apartmanlara park yeri yaplmaz... Btn bunlara toplum"a itiraz etmedik. Bu durumda, size arkadan arplmasnda, siz dahil herkesin biraz sorumlulu u vardr.

7n azndan ahlaken sorumluyuz.

Maf"a"a Destek 1#m0#0,0n0/ 2ar m%d%r*

Balktaki soruya herhalde pek o unuz QMayrQ dediniz. 7min misinizK 7 er sokaktaki dilen"i o"uklara, en az bir deOa para verdiyseniz )pek o umuz hatal oldu unu bildi imiz halde dayanamayp bu ii yapyoruz) siz dilen"i maOyasna destek oldunuz demektir. G o"uklarn sokaklarda aka ihmale ve istismara u ramalarnn nedeni aileleri, dilen"i maOyas, bu durumu Pnleyemeyen il6ili kurulular olabilir. #ma onlara bilinsiz ekilde para veren bireyler de bu iin srmesine destek oluyorlar diyebiliriz. Bir ehirde iki yl kimse dilen"i o"uklara para vermese, bu traSedi biterdi. ;5ilen"i o"uklarn kazandklar para, ne okumalarna ne de kaliteli yaamalarna katkda bulunuyor. Yalnz"a dilen"i maOyasna katkda bulunuyor.< Uek ok konuda oldu u 6ibi bu konuda da, olaylarn ahlaki sorumlulu unu stlenmedi imizde olup biten ilerin tamamen bakalarnn sorumlulu unda oldu unu dnyoruz ve de imeye'6elimeye kiisel katkda bulunamyoruz.

To&ar#ama
(nsan, birtakm elikiler'ikilemler yaar. Bu kanlmazdr. #n"ak e er, yaamnn bir paras olan elikilerini Oark ederse, kararsz kalma, a" ekme ihtimali azalr, stelik toplumun 6elimesine katkda bulunur. Ya hep)ya hi, di er bir iOadeyle yz))sOr, insan ilikilerini zedeleyen, 6elimeyi en6elleyen Pnemli bir

ikilemdir. Yzde yz haklym anlay, Pzmsz atmalar do urabilir, ben)merkez"i olmamza yol aabilir. 'Yzde yz haklymQ anlayndan vaz6emek, bireyin a" ekme ve a" ektirme ihtimalini azalta"ak, insanlar daha duyarl hale 6etire"ektir. 2a %e*<ya %!, d!(er !r !+adeyle y$<<s+r, !nsan !l!k!ler!n! $edeleyen, "el!mey! en"elleyen #neml! !r !k!lemd!r.

1$
DBE+ OFR MEHELL, BE+ 1E K3!3D ?/EY) DY0 ) (,SE-D!2+3D@
UsikoloSide Bilisel 5avran Yaklam ad verilen bir yaklam var. 8zetle unu sPylyor: 5uy6ularmz ve davranlarmz ortaya karan ey, d OaktPrler de il, zihnimizin bir kPesine kaydetmi oldu umuz kalp dn"elerdir. 9imi kuram"lar, sPz konusu dn"elerden bazlarnn akl"'6ereki olmad n ve bunlarn sknt yaratan duy6ulara ve davranlara yol at n, ruh sa l n olumsuz yPnde etkiledi ini belirtmektedirlerT.
T Bilisel 5avran Yaklamn 6enel erevesi iinde, QBen yetersizimQ eklindeki bir kalp dn"e'temel inan, ana inanlara, ara inanlar ise QBen bu snavdan 6eememQ eklindeki otomatik dn"eye yol aar, sknt yaratr.

3uy"ularm$ &e da&ranlarm$ ortaya karan ey, d +akt#rler de(!l, $!%n!m!$!n !r k#es!ne kaydetm! oldu(umu$

kal* dn-elerd!r. >knt yaratan kalp dn"elere birka Prnek:

D3erkes -ana $"$ ?e k$-ar da?ranma#%d%r.D D3er /aman Aer $te -aar%#% o#ma#%"%m6 k0s0rs0/ o#ma#%"%m.D D3a"at -ana $sted$k#er$m$ Aemen ?erme#$B $stemed$k#er$m$ ?ermeme#$.D

Yukardaki "mlelerden n"s, belki ilk ikisini de kapsyor. Fn" "mlede, dnya ve onun bir paras olan toplum, bana benim istedi im 6ibi davransn talebi var. Iphesiz bu ben)merkez"i bir tavr ve 6ereki de il. QMayat bana istediklerimi tam olarak vermeliQ dn"esinin akl" olmad ve bu dn"enin duy6ularmz ve davranlarmz nasl etkiledi i, son yllarda #lbert 7llis taraOndan ortaya atlm, in"elenmi. #n"ak bundan yzyllar Pn"esinde insanlar 7llis'in 6Prne paralel saylabile"ek 6Prler ileri srmler. 8rne in 7piktetos, QGlaylar Pnemli de ildirN asl onlar al6lama eklimiz PnemlidirQ demi. 7piktetos'un bu 6Pr, Bilisel 5avran Yaklam Pzetlemektedir. #kl" olmayan dn"elerimizi, mkemmeliyetili imizi )biraz da a6Pzll ) irdeleyen, eletiren bir Bektai Okras var. IPyle: 'ekta$Cn$n A#t%n#ar%
'ekta$Cn$n -$r$ -$r @n DTanr%mB -ana @kten "/ a#t%n at. 'ak amaB doksan dok0/ o#sa ka-0# etmemD dem$. Tanr%dan "/ a#t%n $ste"enB aa,%s%na ra/% o#ma"an 'ekta$B -$r an#amdaB D3a"at -ana $sted$k#er$m$ Aemen ?erme#$B $stemed$k#er$m$ ?ermeme#$D demekted$r.

>Pz konusu akl" olmayan dn"eye ilikin bir de 7rzurum hikVyesi var. 8n"e hikVyeye bakalm, sonra da yorumlayalm. 3em !ofr MeAe##$B 3em 'e K0r0
5$?a"ete @reB <=N:C#arda @e m$ -$r o#a"G 1 /aman#ar ta%ma(%#%k kam"on#a "a&%#%"or. '$r kam"on "o#(0#ar%n% "k#en$rken Er/0r0m "ak%n#ar%ndak$ K&rk"Ce @$de(ek -$r "o#(0 @e#$r. !ofr $#e "o#(0 aras%nda 0 kon0ma @e erG Yo#(0G DDadaB Ae#e -en$ -$r K&rk"Ce @tr. D !ofrG D3e @e .D Yo#(0G DK0r-anB kam"on0n /er$ne -$nme"e"$mB so?0kt0rB r/@Krd%r6 ofr meAe##$ne ot0ra"%m.D !ofrG DTamam @e .D Yo#(0G D!ofr meAe##$ ka k0r0t0r*D !ofrG DY$rm$ -e k0r0.D Yo#(0G D'en -e k0r0 ?ersem o#ma/ m%*D !ofrG DDadaB Aem ofr meAe##$ Aem Kr&k" Aem -e k0r06 -0 nas%# $*D

Jaliba pek o umuz, )belki de hepimiz) Bektai 6ibi hayattan yz altn istiyoruz. Ceya dada 6ibi, hayat bizi oOPr mahallinde, 9PprkPy'e be kurua 6Ptrsn istiyoruz. Bu istedi imiz olmad nda da kk aksiliklere eseO ediyoruz, POkeleniyoruz. Yz altn sendromu yznden hem kendimizi hem evremizi huzursuz ediyoruz. Iu Prneklere ne dersinizK

D$"e#$m AnaAtar%n%/% En0tt0n0/

5iyelim bir sabah evden ktnz ve anahtar evde

unuttu unuzu Oark ettiniz. F kat merdiven kp anahtar ala"aksnz. Bu durumu ol6unlukla kabullenir misiniz, yoksa kendinize esasl miktarda kzar msnzK >anrm o unluk, Q#llah beni kahretsin, #llah benim belam versinQ diye sPylene sPylene kyor merdivenleri. ,iin kzyorsunuz kendinizeK Bu6ne kadar pek ok deOa anahtarl ktnz evdenN bu baarnzdan Ptr hi kendinizi kutladnz mK Mayr. 5o ru eyler yapt mz zaman kendimizi kutlamayz, hatal bir ey yapn"a kzarz. ,iinK Bunun nedeni hayattan yz altn beklememiz olmal.

D$"e#$m +,ren($s$n$/
5iyelim P ren"iyiz, bize iyi bir 6ele"ek sa lamaya katks ola"ak diye lisede veya niversitede okuyoruz. Mem okuyoruz hem de durmadan derslerin a rl ndan, snavlarn skl ndan ikayet ediyoruz. Mi okumasak sknt da olmaz ama iyi bir 6ele"ek umudu da suya der. Yani hem skntya 6irmeye"e imiz bir P ren"ilik yaammz hem de iyi bir 6ele"e imiz olsun istiyoruz. ?arknda olmadan hem oOPr mahallinde oturmak hem be kuru Pdemek istiyoruz. ,e yazk ki bu kadar "Pmert bir dnyamz yok. Uratikte Oazla "Pmert olmayan dnyay, ok "Pmert hale 6etirmek istedi imizde kopya ekeriz. Bu durumda hem oOPr mahalli hem be kuru olur. #ma ne yazk ki kopya, drst bir yol olmad 6ibi uzun vadede kVrl da de ildir.

D$"e#$m '$r "er$nde .a#%%"ors0n0/

Baz i yerlerinde patron as6ari "reti, maksimum

perOormans, alanlar ise as6ari perOormans, maksimum "reti ter"ih ediyor. >onuta iki taraO da yz altn'" oluyor. 5iyelim bir iyerinde ok yo un alyoruz. #ma bunun karl nda da iyi saylabile"ek bir "ret alyoruz, stelik kendimizi 6elitirmemiz, 6erekletirmemiz de mmkn oluyor. Buna ra men zaman zaman tablonun 6enelini unutup ok almaktan yaknyoruz. 5aha az "rete daha az almay 6erektiren bir i bulabilirizN ama bunu asla istemeyiz. Yine, hayattan, istediklerimizi tam olarak vermesini, istemediklerimizi vermemesini, her eyin kusursuz olmasn istedik demektir. 5i er bir iOadeyle, hem oOPr mahalli hem be kuru. ,e yazk ki ikisi bir arada olmuyor. #slnda, hem az almak hem de ok kazanmak mmkndr. Bunun yollarndan birisi ka tlk, hortum"uluktur. Bunlar yapt nzda, hem oOPr mahalli hem be kuru olur. Glur da, drst olmazN uzun vadede kVrl olmaz. +orunlarnza kPt bir miras, ka t bir dnya brakm olursunuz. Mem iyi "ret alaym hem az alaym 6ereki de il. #n"ak bunun tersi bir durum varsa ve siz yaknyorsanz, 6ereki dnmedi inizi sPyleyemeyiz. 8rne in bir patron, nasl olsa piyasada i az, eli mahkum diye dnp as6ari "retin altnda bir "retle sizi 6nde sekiz saatin ok zerinde altrr, bu arada si6ortanz da yaptrmazsa ve siz de bu durumdan szlanrsanz, 6ereki dnyorsunuz demektir. Bu patronunuzun aybdr. Uatronunuz ksa vadeli kVrdadrN an"ak torunlarna hakszl n, ahlakszl n artt bir dnya braka"aktr. +orunlarnn ayn sPmrye u ramaya"a n kim 6aranti edebilirK

5iyelim iyerinizde bir hatanz olduN herkes Oark etti. Jnler"e zlr msnzK Q7vetQ dedi inizi duyar 6ibiyim. Ueki bu hataya eit bir baarnz oldu. Jnler"e mi sevinirsiniz, yoksa daha ksa bir sre miK 7 er QevetQ derseniz, demektir ki, yine kusursuz davranmay, hayatn size kusursuzu vermesini istiyorsunuz. Birka deOa "errahlar ameliyatta hastann karnnda makas, 6azl bez brakmtr. Bu kamuoyuna ok il6in 6elir, yllar"a sPylenir. #ma ayn hekimler, her 6n binler"e hayat kurtarr, binler"e kiiyi Plmn kysndan dPndrrN bu il6in 6elmez. Bir eksi Oark edilir, ---- art Oark edilmez. >anrm bu da bir yz altn sendromu. (yerinde patronlar, amirler, elemanlarnn binler"e artsn, 6ayretini 6Prmezler de bir tek hatalar oldu unda ortaya kverirler. Lnk yz altn isterler, kusursuzluk isterler. QUeki patron hi mi eletirmesinKQ diyebilirsiniz. Mi eletirmesin veya siz kendi kendinizi hi eletirmeyin demiyorum. Matamz olun"a birbirimizi eletirelim ama olumlu davranlarmz da vur6ulayalm, Pvelim. 9endi kendimizi de 6erekti inde eletirelim, davranlarmzdan 6eribildirimler karalmN ama olumlu davranlarmz da Oark edelim, onlarla 6urur duyalm. :ariOet iltiOata tVbidir. Levremizdekilere iek atalmN arada bir de kendimize atalm. Hatam$ olun-a !r !r!m!$! elet!rel!m ama olumlu da&ranlarm$ da &ur"ulayalm, #&el!m. ( stresi herkesi rahatsz eder. Bu stresi tamamen yok etmenin bir yolu vardr. Jayet basit: (stiOa etmek. 7 er istiOa ederseniz, baz alardan ok rahatlarsnz. #n"ak

parasz kalrsnz. Bu dnyada hem oOPr mahalli hem be kuru yok. 9amyonun zeri be kurutur ama so uktur. IoOPr mahalli yirmi be kurutur ama s"aktr.

D$"e#$m E?#$s$n$/
7vlerimizde de yz altn bekliyoruz. 7ler birbirlerinden kusursuzluk bekliyorlar, dPrt dPrtlk e, dPrt dPrtlk hayat istiyorlar. Mayat bana istediklerimi tam versin istiyorlar. 8rne in kadn, hem einin akam belli bir saatte 6elmesini, mesaiye kalmamasn, tatillerde almamasn, ama ayn anda da mev"ut yaam standartlarn aynen srdrmek ister. Ceya bir erkek ayn eyleri karsndan ister. Bu iki istek bir arada nasl olurK Bir insann hem az almas hem ok kazanmas olduka zordur. ;#yn anda drst olmak istedi imizde iyi"e zordur.< Bir insan ailesine daha Oazla zaman ayrmak iin Oazla almaktan ve Oazla kazanmaktan vaz6eebilir. #ma bunlarn n birden istemesi, kendini ve dnyay zorlamak anlamna 6elirN yz altn istemek anlamna 6elir. 7rkekler de elerinden yz altnlk, kusursuz bir 6ayret bekliyorlar. >Pz6elii erkek aka sPylyor, aka sPylemese bile davranlaryla Pylesine bir tablo ser6iliyor: 7i ;yani kadn< para kazand bir ite alsn istiyor. Glabilir. 9adn ayn zamanda akam kendisinden Pn"e eve 6elsin, o"uklaryla il6ilensin, onlarn Pdevlerini yaptrsn, yedirip iirip yatrsn istiyor. Glabilir. 7rkek ayn zamanda, kendisi 6e 6else bile soOra hazr, orba dudak kvamnda'hemen iilebilir s"aklkta beklesin istiyor. Bu da olabilir. 7rkek bir ey daha istiyorN 6e"enin bir yars kars kapy at nda sabahlkl, 6e"elikli olmasn, Pyle bir 6zel 6iyinmi olsun istiyor. Madi bu da

olabilir. #n"ak erkek bir ey daha istiyor, Q9arm kapy at nda, saat ka olursa olsun 6ler yzl olsunQ diyor. (te bu olamaz. 5Prt ba ma rur olamazN hem oOPr mahalli hem be kuru olamazN kadndan ille de yz altnlk davranmas istenemez. Jn boyu yzn doksan dokuzunu yerine 6etirmi kadnn, bir tane de eksi i olmasn kabullenmek 6erekliN onun yzn asmasn, serzenite bulunmasn ho 6Prmek 6erekli. ;Iphesiz kadn da, sPylenmeyi veya szlanmay abartmamal. 7 er abartrsa, bu kez de o erkekten yz altnlk bir 6ayret beklemi olur.< 7imizden yz altn beklemeyelim. #ma e er yzn" altn yok diye, yani eimiz bize kusursuz davranmyor diye "anmz sklrsa, bu durumda bu beklentimizi oturup konualm. >Pz6elii, ev dnda da alan, evi))o"uklar ekip eviren bir kadn akam ei 6e 6eldi diye yzn asarsa, bundan rahatsz olan ko"as, ortam uy6un ise o an, de ilse daha sonra bu olay 6ndeme 6etirmeli, rahatszl n belirtmeli.

E?#$#$k Y%#dnm#er$n$ En0tan Erkek#er

,i"e ailede erke in evlilik yldPnmn, einin do um 6nn unutmas "iddi sorun yaratyor. 7vet bir erkek diyelim einin do um 6nn unuttu. Yl iindeki Pnemli bir 6n unuttu. #ma ayn erkek bir ylda 0*& 6n ii iin, evi iin alt, abalad. Bu erke e o 0*& 6n iin teekkr edilmemitir, ama o bir 6n iin eseO edilir. Yine bir yz altn beklentisi. 8zel bir 6n unutan bir erke e ei, kzmak yerine Pyle dese nasl olur: Q>a ol, 0*& 6n evini, beni hatrladn,

bizler iin altn. #n"ak evlilik yldPnmmz unuttun. >eneye dilerim 0*&' 0*/ yaparsn.Q Ya da son ana kadar bekleyip einizin evlilik yldPnmn unuttu u kesinletikten sonra sPylenmek yerine, bir 6n Pn"eden hatrlatabilirsiniz. Baknz artk polisler QDadar varRQ diye tabela koyup Pn"eden uyaryorlar. >iz de pein pein uyarabilirsiniz. ;,ot: 7rkekler Q7vlilik yldPnmmz unuttunQ diye sPylenmezler. Lnk kendileri hatrlamazlar.<

10
K3S3!S30 383 )!)+)-,- 1EDE *
Bir Pn"eki bPlmde sPz edilen, QMayat bana istediklerimi tam olarak versin, istemedi imi vermesinQ dn"esi 6ereki de ildir. Mayat, iinde elikileri de barndrr. Gysa biz eliki sevmeyiz, elikilerden arndrlm, klklar ayklanm bir hayat isteriz. Bu 6ereki de ildir. 9usursuzlu u aramann bedeli a rdr. 'usursu$u, kusursu$lu(u aramak !$e *a%alya mal ola !l!r. 9usursuzlu u arad mzda, elde edemedi imiz tek ey yznden, elimizde bulunmakta olan pek ok eyi kaybedebiliriz. Yz altnda direnmek, eldeki doksan dokuz altn tehlikeye drebilir. 7n azndan, yzn" 6elmedi diye elimizdeki doksan dokuz altnn tadn karamayz. (te bu yzden kusursuzlu u aramann bedeli a rdr. QBir lokma, bir hrkaQ Pnerisinde bulunmuyoruz phesiz. #n"ak, doksan lokmanz, elli de hrkanz varsa ve hVlV mutsuz dolayorsanz, bunun 6ereki olmad n, bir psikolo6a, bir psikiyatriste 6itmenizin iyi olabile"e ini sPylyoruz. ;Yaammzdan honut olmak, 6elimemize

en6el de ildir. Bir o"u u hem sevip hem onun 6elimesini ister 6ibi, hem hayatnzdan honut olup hem onu daha da iyiye 6Ptrmeye abalayabilirsiniz. Bu konu QCarolmak, Jelimek, HzlamakQ adl kitabmda ele alnmt.< 9usursuzlu u aramakla il6ili bir 7rzurum hikVyesi: .a"s%/ D,n Yeme,$
Er/0r0m#0 -$r kad%n stan-0#Ca "er#em$B -$r d,n "eme,$ne da?et etm$#erB @$tm$. Sofra ok /en@$nm$6 or-adan do#ma"aB t0/#0dan tat#%"a Aer e" ?arm%. An(ak stan-0#Cda adet o#mad%,% $ $n "emekten sonra a" ?ermem$#er. '$/$mk$B "emekten sonra a" $ me"e a#%%k o#d0,0 $ $nB d,n %k%%ndaB &ek o,0n0n "a&t%,% -$r e"$ "a&m%B ded$kod0 etm$. "-yh baba $ha, bir $ay itmediler ki yediimizi sindirek" dem$.

Ben, babam taraOndan 7rzurumluyumN 7rzurumlu hemehrilerim alnmasnlar. 7rzurumlu kadnn yapt n aslnda hepimiz yapyoruz. 5 n yemeklerinden sonra dedikodu etmesek iimize sinmiyorN adeta yeme i iimize sindiremiyoruz. Ce bir eksi yznden doksan dokuz artnn de eri 6Pzmzde siliniveriyor. 8rne in, eimizin bin tane 6zelli i vardr, sesimizi karmayz, bir eksik 6Prdk m kyametleri koparrz. Binler"e 6zel anmz olan bir arkadamz iin, QBir davrann 6Prdm, izdim stnN notunu verdimQ deriz. Yerine 6Pre, sahip oldu umuz de erlere aykr olan karmzdaki kiiye ait kk bir davran, byk'Pnemli diye al6lamaya elbette hakkmz var. #ma 6nlk yaamda her ey srekli olarak sahip oldu umuz de erleri tehdit mi ediyorK Yoksa, baz kk davranlar, iimizde bilmedi imiz bir yerlere dokundu u iin mi 6ere inden

Oazla POkeli, krl6an, kr" davranyoruzK (nsan, kusursuzlu u istiyorN yz altn istiyorN her eyi birlikte istiyor. (yi de, her ey'in iinde ztlklar da vardr. Mer ey'e talip olan insan, dolaysyla ztlklara da talip olmu oluyor. #ma ayn zamanda ztlklar sevmiyor, tutarllk istiyor. ;Bu bir elikidirN insann eliki yaamaya da hakk vardr.< Yaama tmyle talip olan, an"ak yaamn iindeki eksileri, ikilemleri ayklamaya alan insan ikileme 6iriyor, o unlukla da zorlanyor, a" ekiyor. Bu konuda bir iirimi paylamak istiyorum:
-./.0C1 2r%t ol ak !%t!yor%un ve +en$!n ol ak !%t!yor%un( %at ak !%t!yor%un, %akla ak !%t!yor%un" Sen! %ev%!nler !%t!yor%un ve erkek ol ak !%t!yor%un( a'la ak !%t!yor%un, $,r e%!nler !%t!yor%un" !n +or be pa+arc, k! b!l!r da3a neler !%t!yor%un" Ek! 4554

9usursuzlu u'mkemmeli istemek, zorlay" olmann yan sra, 6aliba imkVnsz da. >rekli de ien, 6elien, bir rmak 6ibi akp 6iden yaamda, srekli kusursuzluk istemek, 6elimekten vaz6emek anlamna 6elir. 8zel yaamnzda veya iinizde, varsayalm ki kusursuzlu a ulatnz. Bu, artk bir anlamda 6elimeye"eksiniz demektir. Gysa de imek, 6elimek kanlmazdr. 9usursuzluk sanal bir ey. 7 er srekli 6eliiyorsak, bir

Pn"e yapt mzn kusursuz olmas mmkn de ildir. Bu yzden, kusursuza talip olmak yerine, bir QPn"ekine 6Pre daha iyiyeQ talip olmak daha 6ereki 6Pzkyor. E(er srekl! "el!!yorsak, !r #n-e ya*t(m$n kusursu$ olmas mmkn de(!ld!r.

1&
+)!*EE( * (*E)() (F1*D*!
5ilimizde, dnden 6elen birtakm atasPzleri var. Bu6n bunlardan bazlarn hVlV be eniyoruz, bu6nk bil6ilerimize uy6un buluyoruz, bazlarn ise be enmiyoruzT. 8rne in Q9zn dPvmeyen dizini dPverQ sPz, e itim psikoloSisi kapsamndaki 6nmz bil6ileriyle ba damyor, tedavlden kalkm 6Pzkyor. #n"ak baz atasPzleri hVlV 6eerli. Bunlardan birisi u: Q:ariOet iltiOata tVbidir.Q Q:ariOet iltiOata tVbidirQ sPz, bir insanda bir be"eri 6elitirmek istedi imizde, o insana iltiOat etmek 6erekti ini belirtiyor. Bu sPz, psikoloSideki edimsel ;operant< artlama yaklamn adeta Pzetlemektedir.
T 7 er dnyadaki btn dillerde sPylenmi btn atasPzlerini 6Pzden 6eire"ek olsak, sanrm hemen her konuda, birbirinin ztt nitelikte atasPz bulabilirsiniz. 9ltrler ve zamanlar arasndaki Oarkllklar, atasPzlerine de yansm olsa 6erek.

7dimsel artlama ksa"a u: Bir insan veya hayvan, belirli bir uyar" karsnda bir davran ser6iledi inde, e er bir pekitire elde ederse )Prne in bir yiye"ek veya aOerin alrsa) 6ele"ekte ayn davran ser6ileme ihtimali artar.

9Ppe iniz, adn sPyledi inizde yannza 6else, siz de ona yiye"ek verseniz )veya yalnz"a sevseniz), ilerde adn sPyledi inizde yannza 6elme ihtimali ykselir. Ya da diyelim ki bir o"uk eline bir kitap ald ve resimlerine bakmaya baladN siz ona QaOerinQ derseniz, 6ele"ekte o"u un ayn davran tekrarlama ihtimali artar. 9sa"as siz, hayvanlara veya insanlara, bir ekilde iltiOat ederseniz ;yiye"ekle veya aOerin vererek iltiOat ederseniz<, onlarn kendilerine Pz6 mariOetler'be"eriler edinmelerine katkda bulunmu olursunuz. ;Bu noktada unu belirtmekte yarar var: 7dimsel artlamada, d kaynakl'6dml bir P renme, daha do rusu bir QP retmeQ sPz konusudur. Lo"u un ya bydke, dardan verilen 6eribildirimlerin'pekitirelerin yerini i kaynakl aOerinler almaldr. 8rne in bir 6en, birileri ona QaOerinQ dedi i iin de il, baarmaktan haz duydu u iin almaldr. #n"ak o"uklar bydklerinde, dardan verilen aOerinler, azalarak da olsa devam etmelidir. Yetikinlerin de, ara ara da olsa aOerin'e ihtiyalar vardr.< :ariOet iltiOata tVbidir sPz, 6eleneksel kltrmzn sez6i 6"n ser6iliyor. Jeri somut))soyut ;yani yiye"ek vererek veya Pverek< iltiOat etmek, bir be"eri 6elitirmede tek yol de ildir, insanlar hatta hayvanlar, model alma veya keOetme yoluyla da P renirler. #n"ak pekitire verme'iltiOat etme de P retmede Pnemli bir yoldur. Gkulda aOerin, evlilikte iltiOatn her trls, iyerinde para)Pv6, sokakta teekkr, insanlarn 6elimelerine, mutlu olmalarna yol aar.

'$#$meB SanataB S&ora #t$fat

9iiler iltiOat yoluyla 6eliebilirlerN ayn zamanda evrelerine iltiOat ederek veya etmeyerek evrelerini ekillendirirler. (bn)i >ina QBilim ve sanat iltiOat 6Prmedi i lkeyi terk ederQ demi. 7 er bilime, sanata iltiOat ederseniz bunlar 6elitirirsiniz. 5o aya iltiOat ederseniz, do al yaam korursunuz. #va iltiOat ederseniz, do al yaam zedeleyebilirsiniz. >pora iltiOat ederseniz sporu 6elitirirsiniz. JPrd m kadaryla toplum olarak spora yeni yeni iltiOat etmeye baladk. Ben ilkokuldayken, resim, mzik, beden e itimi derslerinde o unlukla matematik yapardk. Jnmzde artk bPyle de ilN resim dersinde resim yaplyor. #n"ak yine de toplum"a, Outbol dndaki sporlara yeterin"e il6i 6Pstermedi imizi dnyorum. Malen okullarmzda veli))P retmen 6Prmelerinde Oizik, matematik P retmenlerinin kapsnda kuyruklar oluuyor da, ne hikmetse resim, mzik P retmenlerinin kaplarnda kuyruklar olumuyor. Ben!m lkem ne $aman k! res!m, m$!k, eden e(!t!m! #(retmenler!n!n ka*snda kuyruk ola-ak, !$ o $aman res!mde, m$!kte, s*orda &e unlarn etk!s!yle !l!mde da%a aarl ola-a($.

Ara/$ 1#ma"a De,$#B Ara/$"e #t$fat Etme#$

,eye iltiOat ederseniz ona mstahak olursunuz ;onu hak edersiniz<. Flkemize Pyle bir baknzN insanmz arazisine de il, arazi olmaya iltiOat ediyor. IPyle: #skere 6iden 6enlere, yar aka yar "iddi Q#kln varsa askerde arazi ola"aksnQ diye P t verirler. Jen de tutar, arazi olmaya, ortalarda 6Pzkmemeye alr. Baz iyerlerinde insanlar, ad resmen konmasa da arazi olmaya alrlar. Yeni evlenen erkeklere, te"rbeli erkeklerin yar aka yar "iddi bir Pnerisi vardr: 'Yardm ediyorum diye mutOa a 6ir, karnn bardaklarn kaza ss vererek krN seni bir daha mutOa a sokmaz. Q Yani mutOakta da arazi olmasn P tlerler. 7h, artk herhalde lkede de arazi ol, etliye, stlye karma, bana dokunmayan ylan bin yaasn deR Bu kadar arazi olmak da kPt. Lnk, bu6n arazi olan yarn arazisiz kalr. Bu"n ara$! olan yarn ara$!s!$ kalr. )ra$! olmayn, ara$!n!$e sarln. E(er s!$ to*ra(a !lt!+at edersen!$, to*rak da s!$e eder. Benim vatandam, reterek kazanmak yerine topra n satarak kazanmay ter"ih ediyor. Bu yllardr bPyle. 9ylardaki zeytinlikleri, naren"iye bahelerini satt, ierlerdeki bu day tarlalarn satt benim vatandam. Eeytin, bu day reterek kazanmak yerine, topraklarn satp ehirde bir apartman dairesi almay ter"ih ediyor. 7linde kalan be))on milyar parayla hayat boyu 6einirim sanyor. Gysa hazra da lar dayanmaz. ;Catandamn satarak kazanma ter"ihinde yanllk olabilirN an"ak onu bu6ne 6etiren artlarda da yanllklar var. >Pz6elii,

e er krsal kesimdeki yaam artlan onu tatmin etseydi, reterek kazanmay ter"ih edebilirdi. 7 er kPy enstitleri kapatlmam olsayd, kPynde oturup reterek kazanmaya iltiOat edebilirdi.<

Yan#% #t$fatB Yan#% 'e(er$ ID'en$m o,#an &ek /ek$... DJ

7dimsel artlamada QtesadOi pekitirmeQ denilen bir olay vardr. Jelii6zel verilen Pdller, hedeOlenmeyen davranlarn ortaya kmasna yol aabilir. +asmasndan tutmu, kPpe inizi 6ezdirmektesiniz diyelim. 9omaya balad nda, onu yavalatmak ama"yla 'YavaRQ diyerek tutup severseniz, Oarknda olmadan, komamasn de il, komasn pekitirmi olabilirsiniz. Jele"ekte, siz QYavaQ dedi inizde koma ihtimali arta"aktr. Bazen bir o"uk elini a zna sokar, ana babas Q>okmaQ diyerek elini tutar, onu ku"a na alr. #na babann bu davran, o"uk iin il6i 6Prmek anlamna 6elirN bu il6iyi srdrmek ama"yla elini a zna sokmaya devam eder. BPyle"e o"u un elini a zna sokmamas de il, sokmas pekitirilmi olur. +esadOi pekitirme sayabile"e imiz bu olayda, yanl iltiOat, istenmeyen bir davrann ortaya kmasna yol amtr. Yerinde kullanlmayan iltiOatlar yersiz mariOetlere yol aabilir. Bu konuda bir Prnek: ,i"e baba o luyla iOtihar ederken, o lunun dinledi ini Oark etmeksizin birilerine, QBu o lan ok zekiN snOta P retmeni bir dinler, hemen kaparN artk bir daha kitab okumas 6erekmezQ der. Bu konumaya kulak misaOiri olan o lanlar 6aliba u sonu"u karyorlar: QBen zekiyim

;babam Pyle diyor<, P retmeni bir dinleyip hemen kapyorum, artk bir daha okumam 6erekmiyor. Benim kadar zeki olmayanlarn, aptallarn, ineklerin, harl harl okumalar 6erekebilir. #ma ok kr ben zekiyim. Q (te bilinsiz"e pekitirme sonu"unda ortaya kan bir yar6: D1en zekiyimN #kKmam art 'eMilO%D Baba o"ukta bPyle bir yar6 oluturmay hedeOlememiti. #n"ak bu yar6 ve bunun devam olarak ka"ak Qokumama davranQ o"u u hayat boyun"a etkileyebilir. ;Burada babann bir hatas daha var. G da u: QEeka eittir ezberleme be"erisiQ sanyor. Gysa, yeni bil6ileri keOetmek' retmek de en az ezberlemek kadar, belki ondan Oazla zeka belirtisidir.<

)ile'e *lti$at=<szlk
#ile yeleri birbirlerine iltiOat etmeli. 9ar ko"a birbirlerine zaman zaman iltiOat etmeli. 9adn ve erkek, o 6ne kadar einden ald 6zel eylerin ne oldu unu sPylemeli. >Pz6elii QBana 6ven verdinQ veya QBun"a yl evimizin rzkn kardnQ ya da Q>eninle birlikte olmak keyiOliN senin yannda kendimi rahat hissettim'hissediyorumQ demeli. 7imizin, mutlaka bizi rahatsz eden davranlar vardrN bunlar sPyleyelim. #ma ltOen, onun bizi olumlu yPnde etkileyen 6emie veya u ana ait olumlu duy6ularn, dn"elerini, davranlarn da dile 6etirelim, insanlar, birbirlerinin eksilerini'eksiklerini yakalamak iin 6Pzlerini dPrt aarlar da, artlarn, olumlu yanlarn yakalamak iin ayn dikkati 6Pstermezler. Bu6ne kadar kPyde, kentte ni"e ailenin soOrasna konuk oldum. Bir ksm akrabalarmd, bir ksm dostlarm. #ile

yeleri, o"uklar, babalar, zaman zaman evin annesine yemeklerde 6Prdkleri eksikleri sPylediler, unun tuzu ok, bu biraz daha pimeliydi dediler de, Pyle bir yrek dolusu, Q7llerine sa lk, pek 6zel olmuQ denildi ini az duydum. Bokantalarda, yemekte bir eksik 6Pren kimi mteri, aya iletilmesi ama"yla bu durumu 6arsona sPyler. #n"ak, baars iin ay kutlad n sPyleyen ok az kii 6Prdm. 9onOeranslarmda izleyi"ilere bazen, Q+ipik bir baba, o"uklarna duy6ularn iOade eder miKQ diye soruyorum. Jurup hep bir a zdan )bazen yzler"e kii) Q7tmezQ diye "evap veriyor. G zaman, Q#rkadalar, olumsuz yanlarn iOade eder, olumlu yanlarn iOade etmezQ diyorum. Jlyorlar. Bazen de Pyle devam ediyorum: QBir baba iin sPvmek kolay, Pvmek zordur.Q Ueki niin bPyleK ,iin evremizdekilere olumsuz eletirileri rahata yPneltiyoruz da olumlular yPneltemiyoruzK Bu konuda pek ok yorum yaplabilir. Iphesiz konunun tarihsel, kltrel, sosyoloSik nedenleri var. Belki olumluyu sPyledi imizde, eski bir alkanlkla nazar de e"e inden korkuyoruz. Belki olumsuzu sPylemek, POkeli bir av" davran ve bu davran toplumda prim yapyor, staty ykseltiyor ve eletiren kendisini 6l hissediyor. Bu ve bunlara benzer derin yorumlar yaplabilirN an"ak konunun basit yorumlarndan birisi u: nsanlar olumsu$ elet!r!de ulunmay !r !rler!nden #(ren!yorlar, #$ell!kle u konuda ykler!n! model alyorlar.

7 er bPyleyse, bu konuda yeni bir P renme 6erekletirmek, olumluyu sPylemeyi alkanlk haline 6etirmek mmkndr. Bu yeni P renme sre"inde ilk adm, olumsuzlar sPylemeyi alkanlk haline 6etirdi imizi Oark etmek olmaldr. #ile iinde yaknlarmzn srekli eksiklerini, istemedi imiz davranlarn 6Pzleyip sPyleyebiliriz. #ma bunun yan sra onlarn 6zel davranlarn da 6Pzleyip sPyleyebiliriz. >Pz6elii kaynvalidenizin, size 6Pre pek ok olumsuz davran bulunabilirN ama onun en az iki de olumlu Pzelli i vardr. Bir, einizi do urmu ve bytmtr. (ki, o"uklarnzn anneannesi'babaannesi'dir. Bunu hi dndnz mK 'ayn&al!den!$!n !rtakm eks!ler! uluna !l!r/ ama en a$ !k! de arts &ardr= E!n!$! do(urmutur &e o-uklarn$n n!nes!d!r. #ilelerde kav6alar da olur, irinlikler de. #radan yllar 6eti inde hatrlananlar, hatrlanmak istenenler 6enellikle 6zelliklerdir, iltiOatlardr. #nnem ile babam arada tartrlard, kav6a ederlerdiN ama birbirlerine sev6iyle seslendikleri de olurdu, muhabbetleri de oktu. Iimdi o"uklu uma dPnp bakt mda kav6alarn, kav6a ederken birbirlerine ne sPylediklerini hi hatrlamyorum. Yalnz"a birbirlerine sPyledikleri 6zel sPzler kalm hatrmda. Birbirlerine Sabahat'cm, Salih'ciim demelerini hatrlyorum, bir de babamn banyodan kma tPrenini. +elevizyonda paylatm, okuyu"ularmla da paylamak isterim. K0--emde 'ak$ Ka#anG 'a-am%n 'an"odan

.%kma Tren$
.o(0k#0k an%#ar%m aras%nda annem$n -an"odan nas%# %kt%,%na $#$k$n -$r res$m "okt0r6 nk trens$/d$. 'a-am%n -an"odan %k%#ar% $se -0@nk @$-$ ak#%mdad%rB nk -a-am%n -an"odan Aer %k%%nda k k a&#% -$r tren "a&%#%rd% e?$m$/de. Aks%ran#ara D.ok "aaD denmes$ @$-$ a#%kan#%k Aa#$ne @e#m$B annem#e -a-am%n "%##ar(a -%kmadan 0sanmadan ($dd$"et#e ser@$#ed$k#er$ -$r trend$ -0. 'a-am "%kan%rB k0r0#an%rB @$"$n$rB -an"on0n e$,$nde d0r0& DCeeeMD d$"en o(0k#ar @$-$ ".ktm a$klara/" d$"e -a,%r%rd%. Annem de ona Aer sefer$nde a"n% ($dd$"etB a"n% se?e(en#$k#e "0anm benim, shhatler olsun" d$"e kar%#%k ?er$rd$. '0n#ar% ded$#er de ne o#d0* .ok $"$ o#d0. "$ k$ "#e ded$#er6 $"$ k$ "#e ses#end$#er. '0 $r$n trenB -0 r0t$nB tar$A -o"0n(a e?$m$/de tekrar#anma"a(akt%r. .nk art%k -a-am Aa"atta de,$#. '0 k0--ede -ak$ ka#anB @er ekten Ao sada#ard%r. 4$An$mdeB k0--emde -ak$ ka#anB on#ar%n -$r-$r#er$ne se?e(en#$k#e s"#ed$k#er$ o Ao s/#erd$r. Ka?@a ett$k#er$ /aman -$r-$r#er$ne ne s"#ed$k#er$n$ @er ekten Aat%r#am%"or0m. Se?@$ s/(k#er$n$ Aat%r#%"or0mB ste#$k Aasret#e Aat%r#%"or0m. S$/#er se?@$#$ ok0"0(0#ar%mB -0@n e?#er$n$/de -a,%r%& a,%r%"or o#a-$#$rs$n$/. San%r%m aradan k%rk "%# @e t$,$ /amanB o(0k#ar%n%/ -a,%rma#ar%n%/%B $t$& kakma#ar%n%/% Aasret#e Aat%r#ama"a(ak#ard%r. Aradan k%rk "%# @e t$,$ /aman o(0k#ar%n%/B @/e# @e m$ -$r -a"ram @nnB ke"$f#$ -$r &a/ar% Aasret#e Aat%r#a"a(ak#ard%r. 'ak$ ka#a(ak e"B s$/$n @/e# s/#er$n$/ o#a(akt%r. "er#er$nde e#eman#ar%n%/a -a,%r%& a,%rma#ar%n%/% "%##ar sonra k$mse Aasret#e Aat%r#ama"a(akt%r. 3asret#e Aat%r#a"a(ak#ar% e"B -0na#d%k#ar%nda "rek#end$ren -$r (m#en$/B $e "en$ -a#ad%k#ar%nda dost a ser@$#ed$,$n$/ -$r ta?%r o#a(akt%r. Yar%n#arda -ak$ ka#a(ak e"B -0@n#erdek$ Ao sada#ard%r.

*yerin'e *lti$at=<szlk
Levreme bakyorum, iyerlerinde birbirlerine iltiOat etmeyen insanlar 6Pryorum. ,i"e amir, elemanna do ru

yapt bir i iin teekkr etmiyor, Q+eekkre ne 6erek var, bunu yapmak iin para alyorQ diye dnyor. Matta bu dn"esini dile 6etiriyor. JPzledi im kadaryla amirler memurlara iltiOat etmiyor, memurlar da amirlere etmiyor. #mirin memura iltiOat etmesi adetten de ildir. 9aOalarda olan belki de u: 7 er amir memuruna iltiOat ederse, amirin otoritesi sarslabilir, memur marabilir, yz bulur zam ister, hi olmad izin ister. 7 er memur amirine iltiOat ederse, kaOalarda klie hazrdrN amirine iltiOat eden memur, ya "lkla, yalakalkla, dalkavuklukla veya yPresel iOadelerimizden birisi olan omolukla sulanr. Btn bunlar 6ereki mi, yoksa kaOalarmzdaki 6ereki olmayan emalarn'ablonlarn m rnK (yerlerinde, 6erekten amir ile memur arasnda byke bir mesaOe mi bulunmal, yoksa bulunmas 6erekli do al mesaOeyi abartyor muyuzK >anrm amir ile memur arasndaki uzak durma problemi, iyerlerine Pz6 de il, 6nlk yaammzn hemen her alannda karmza kyor. 8rne in babalar ile o"uklar arasnda da benzeri kopuklu u yay6n olarak 6Prmek mmkn. 7skiye 6Pre azalmakla birlikte halen sryor, ni"e o lan, kz babasna onunla 6urur duydu unu aka sPyleyemiyor, babasna iltiOat edemiyor. Brakn iltiOat, babasyla rahatlkla konuamyor. Ce ne yazk ki ni"e baba, o lunu, kzn ba rna basp Pyle bir dolu dolu Ppemiyor. Madi iyerlerinde mesaOeli duru 6erekli diyelim. 7vde de mi 6erekliK Madi diyelim memurun amirini Pvmesi ya "lktr. #ile iinde birbirimizi Pvmek de mi ya "lkK Memen her ortamda insanlar arasndaki ilikilerde )Oiziksel

ve psikoloSik anlamda) belirli bir mesaOe 6erekebilir. #n"ak bu mesaOeyi, kiisel kay6larmzdan Ptr 6ere inden byk tuttu umuzda, iletiimde sorunlar ortaya kyor, 6er6inli imiz artyor, hatta bunlarn uzants olarak psikosomatik rahatszlklar beliriyor. 7 er amirlerin memurlar, 6erektike, 6ereki bir ekilde Pvmeleri yay6n bir tavr olursa, o zaman insanlarn bunu yadr6amalar, marmalar sPz konusu olmaz. Ce e er bir amir kendine 6veniyorsa, memurundan 6elen hak etti i Pv6leri ya "lk olarak al6lamaz. ;9endilerine 6venleri az olan kiiler, ne sPylerseniz sPyleyin yadr6arlarN Pvseniz bile hayra yormazlar.< Mem birbirimize iyi davranmak, birbirimizi yreklendirmek hem de iimizi iyi yapmak mmkndr.

(ariJten 1KLne *lti$at=<szlk

Bu konuda tarihten iki Prnek sunmak istiyorum. Birin"isi 6erek, ikin"isi rivayet. Gsmanl'nn son dPnemlerinde zen6in bir adamn iOtar soOralar n salm. Bunu duyan padiah bir akam habersiz"e konuk 6itmi bu kiiye. 7v sahibi telalanmam. >ade"e adamlarna, 6nlk takmlar yerine altn)6m atal bak koymalarn sPylemi. Uadiah bakm, soOrada her ey mkemmelN yemekler 6zel, hizmet kusursuz. Yeme in sonlarna do ru kristal hoaO kasesinin e ri oldu unu Oark etmi ve hemen bunu ev sahibine sPylemi. QLelebi, kaselerin e ridirQ demi. 7v sahibi, QMnkVrm, kaseler buzdandrQ diye karlk vermi. :e er hoaO buzdan yaplm kaselerde sunmular. ;BPyle bir kasede hoaO imek il6in ve keyiOli olsa 6erek.< Uadiah hatal bir k yapt n dnm,

"an sklm. Byk ihtimalle padiah iOtar iin ev sahibine teekkr etmitir. #n"ak bunun yan sra, hepimizin pek ok zaman yapt mz bir eyi yapm, ni"e olumlu ayrnty tek tek vur6ulamam ama 6Prd olumsuz bir ayrntnn alela"ele altn izip sPyleyivermi. 7vlerde ve iyerlerinde ayn tavr srekli ser6ilemiyor muyuzK &"de, !lt!+atta me%ter adm "!d!yoru$ da, olumsu$u s#ylemekte d#rtnalay$. Bir zamanlar padiahlar, vezirleri baarl olduklarnda, krkler 6iydirerek, hediyeler vererek onlar onurlandrrlard. #n"ak, bazen en uOak bir hatalar zerine onlar idam ettirirlerdi. Uiri Deis'in 6erek askeri 6erekse bilim alannda pek ok baars olmutuN an"ak seksen yalarndayken bir seOerdeki hatasndan Ptr idam edildi. Jemiteki bu tavr, ben"e 6nmzde de, biraz stilize olmu halde de olsa devam ediyor. IPyle: (nsanlar birbirlerine bakyorlar, bir hata 6Pryorlar, ardndan da QBir hatasn 6Prdm, izdim stn abiN bir davrann 6Prdm notunu verdim, sOrQ diyorlar. Bunun sonu"unda da ya ksyorlar ya da birilerini iten atveriyorlar. Ceya 6enliklerinde ni"e eme i 6emi alanlara, politika"lara yalandklarnda, onlarn son hallerine bakp QdinozorQ diyorlar, on"a hizmetlerini unutuveriyorlar. Jaliba tarih bPyle tekerrr ediyor. Divayete 6Pre bir sadrazam sade bir vatandala tavla oynarm. Gynarken zaman zaman oyun arkadana Q#l eOendim, ver eOendim, buyur eOendimQ dermi. Bir sadrazamn halktan birisine kibar davranmasn

yadr6ayan bir yakn ona niin bPyle davrand n sormu. >adrazam, 'Ben arada padiahla da tavla, satran oynuyorum. Iimdi buna al ulan, ver ulan dersem, a zm alr da bir 6n ya padiaha da Pyle dersemQ diye "evap vermi. >adrazam, vatandaa endiesinden Ptr kibar davranyormu. Mer yerde, her zaman evremizdekilere kibar davranmalyz. Biraz endiemizden Ptr, )bu yetmez), biraz da 6enelde insana olan say6mzdan Ptr a zmz iyiye, 6zele, iltiOata altrmalyz. Lo"uklarmza kPt modeller ser6ilememek iin, birbirimizi krmamak iin.

A/ #t$fatB A/ Mar$fetB +?@den Ka %nmaB E#et$r$"e 5a,-et

Levremize iki tr eletiri yPneltebiliriz: Glumlu eletiri, olumsuz eletiri. Iimdi ltOen bir dnr msnzK 7vinizde, iyerinizde, okulunuzda... evrenizdeki insanlara, daha ok olumlu eletiri mi yPneltiyorsunuz, yoksa olumsuz eletiri miK Jaliba o unlu umuz olumsuz eletirileri daha Oazla yPneltiyoruz. Mer yata evreden 6elen mesaSlara'6eribildirimlere ihtiya"mz vardr. Bu mesaSlar olumlu veya olumsuz olabilir. Mepsi davranlarmza yPn verirN toplumda, do ada yaplmas ve yaplmamas 6erekenler konusunda bu mesaSlar Plt alrz. 9sa"as evremizden 6elen olumlu mesaSlar da olumsuz mesaSlar da ie yarar, bizi 6elitirir.

#n"ak olumlu mesaSlarn bir ilevi daha vardr: Glumlu mesaSlar, olumlu eletiriler bizi 6elitirmenin yan sra mutlu eder, yreklendirir, motivasyonumuzu artrr. Glumlu eletiriler bizde mariOet 6elitirir. Glumlu eletirilerin az olmas, insanlarn mariOet'be"eri 6elitirmelerini zorlatrr. Lnk "eza'eletiri, daha ok, belirli bir davran yapmamay P retir. ;Fstelik "eza, mev"ut oldu unda etkilidirN "eza ortadan kalkt nda, bastrd davrann 6Prlme ihtimali artar.<

La-$renttek$ 7are"e #t$fat

3eza'eletiri, bir davran yapmamay P retebilir. #n"ak karmak bir davran, hele hele bir bak tarzn "eza ile P retmek mmkn de ildir. 8rnek: Babirente koydu unuz bir Oareye, elektrik oku vererek bir pedala dokunmamay P retebilirsiniz. ;Uedala dokundu unda birka deOa ok verirseniz ksa srede dokunmamay P renir. Burada korku koullamas yoluyla Oobi oluturulmas sPz konusudurN pedal karsnda kama ve kanma ser6ileyen Oarede pedal Oobisi yerleir.< #n"ak ayn Oareye, labirentten k yolunu ok vererek P retmek, son dere"e zordur. ?areye k P retmek istiyorsak, hedeOe yPnelik do ru davranlarn Pdllendirmek'pekitirmek ;bu amala daha ok ekerli su verilir<, bir anlamda Oareye iltiOat etmek 6erekir. Bir baka Prnek: Bir insana uOak oklar vererek, ba rp a rarak, belirli bir ara"a dokunmamay P retebilirsiniz. #ma ayn insana ok vererek veya ba rarak, matemati i, drst olmay veya mutlu olmay P retemezsiniz. Bunlar P retebilmek iin o kiiye 6eribildirimler vermelisiniz,

iltiOat. etmelisiniz, 6erekti inde davranlarnzla model olmalsnz. :ariOet iltiOata tVbidirN "eza Oaydasz, Pv6 keyiO halidir. ;Bu "mlenin ikin"i yarmn, eski sPyleme benzeterek bendeniz ekledi. < (renme, key!+le olmaldr/ #(renme srasnda, k!!n!n ! &e d ortam ra%at olmaldr. Bir 6n #nkara'da :illi 7 itim IWra >alonu'nda bir P retmen 6rubuna konOerans veriyordum. Bir ara, evremize olumlu eletirileri az, olumsuzlar daha Oazla yPneltti imizden sPz ettim ve o an aklma 6elen u soruyu sordum: Q5e erli P retmenlerim, eminim, snOta 'aOerin'i etkili bir ara olarak kullanyorsunuz. Ueki, snOta kulland nz aOerinlerin, Pv6lerin yzde kan evde einize yPneltiyorsunuzKQ Lo unluk 6lmsedi, evde pek Oazla aOerin vermediklerini sPylediler. Bir baka 6n bir 6rup )o unlu u erkek) banka mdryle konuuyordum, benzerini onlara sordum. IPyle dedim: Q7minim, ubede elemanlarnzn bir sorunu olun"a, onlar il6iyle, anlayla uzun uzun dinliyorsunuzdur. 7lemanlarnza 6Psterdi iniz bu 'anlayl dinleyi"i tavrn' evde einize de 6Psteriyor musunuzKQ QMayr evde yor6un oluyoruzN ne dinlemeye halimiz oluyor ne konumayaQ dediler. >ade"e P retmenler veya banka"lar de il, hemen herkes benzer ekilde davranyor 6aliba. 2aknlarm$a k$may do(al, onlar d!nlemey!, onlara "$el eyler s#ylemey! "ereks!$ uluyoru$.

La-$rent#erden .%karma Yo#0

9armak bir labirentteki Oareye k yolunu P retmek istiyorsak, Oarenin davranlarna ekil veririz, yani hedeOe yPnelik kk admlarndan sonra kk Pdller veririzT. Lk yolunu buldurmak iin iki yaklam daha dnebilirizN an"ak bunlar etkili de ildir. 3eza verebiliriz, ie yaramaz. ?areyi kendi haline brakp k kendi kendine bulmasn bekleyebilirizN bunun 6ereklemesi ise kk bir ihtimaldir. ?areye labirentin kn P retmenin en 6venli yolu, hedeOe yPnelik kk do rularna kk Pdller vermektir. #yn ey biz insanlar iin de 6eerli. Uek o umuz, zaman zaman yaam sava verirken labirentler iinde kayboluyoruz. Babirentlerde kaybolanlara, yardm istediklerinde rehberlik etmek, onlar yreklendirmek, 6erekti inde kk do rularna kk aOerinler vermek, baz durumlarda onlar ku"aklayp karmak insan"a bir i olsa 6erek. 5nyada bunu ok 6zel baaranlar var. >Pz6elii, dnyadaki alara, hastalara, sokak o"uklarna yardm iin labirentlere 6irenler varN bunlar, labirentlerin 6Pnll ve onurlu yol"ulardr. 9endilerini hayvanlara adayanlar varN bunlar, labirentlerin 6Pnll ve onurlu yol"ulardr. >Pz6elii adsz alkolikler varN bunlar, labirentlerden kmaya alan "anlar iin "ansiperane alan 6Pnll ve onurlu yol"ulardr. 9at kat enkaz altndan bir "an kurtarmak iin "ann ortaya atan bir #9H+ yesi, labirentlerin 6Pnll ve onurlu yol"usudur.
T 5avrana ekil verme denilen ilemde, pekitirme ve sndrme pe pee belirli Prntlerle kullanlarak hedeOe yPnelik olmayan davranlar ayklanr, hedeOe yPnelik davranlar 6lendirilir.

3nyadak! alara, %astalara, %ay&anlara,

sokak o-uklarna yardm !!n la !rentlere "!renler, la !rentler!n "#nll &e onurlu yol-ulardr. 8ldrerek kazanmak yerine yaatarak kazanmaya alanlar, sizler insanl n ak yzlerisiniz, yz aklarsnz.

.o(0k#ara !ek$# 2ermek

UsikoloSide hayvanlarn davranlarna ekil vermekten sPz ederiz. Mayvanlarn davranlarna ekil vermede kullanlan teknikleri kullanarak insanlarn davranlarna da ekil vermeye almak mmkndr. #n"ak bu yaklam do ru olmad kadar ilevsel de olmaz. 8n"elikle, insanlar ekillendirmeye, artlamaya hakkmz olup olmad n dnmek 6erekiyor. ;#slnda pek ok insan, buna hakk oldu una inanyor, bazen aka, bazen Prtl biimde insanlarn dn"elerini ve davranlarn, kendi do rulan do rultusunda yPnlendirmeye alyor.< ikin"i olarak, insan sade"e artlanarak e itilebile"ek bir "anl de ildir. Lnk davranlarnn arkasnda karmak ve 6l bir dn"e sistemi, bir bilisel yap vardr. (nsann e itilmesi, basit bir artlamann rn de il, dn"e yaplarnn etkilenmesine dayanan karmak bir sretir. Bu yzden bir psikolo6 hastasnn davranlarna ekil vermek yerine onun dn"elerini akl" hale 6etirmeye alr. Benzeri ekilde bir P retmen de P ren"ilerinin tek tek davranlarn de itirmek yerine, onlara eletirel bak tarz kazandrmaya almal, sistematik dnmeyi P retmelidir. Gkullarda P ren"ilere bil6inin kavranmas, uy6ulanmas, analiz ve sentez edilmesi, de erlendirilmesi konusunda koluk edilmeli, P ren"ilerin spontanlklar ve yarat"lklar 6elitirilmelidir. #n"ak burada, bunlarn tmn ele

almak yerine, o"uklarn'insanlarn e itilmelerinde QiltiOatQ kavramndan yola karak kk bir noktaya de ine"e im. Lo"uklarmzn belirli davranlar kazanmalarm, Prne in odalarn toplamalarn, okulda baarl olmalarn isteriz. 3eza vererek bunlar sa lamaya almak, ie yaramayan bir yoldur. Lo"uk hedeOe ulat nda ona byk bir Pdl vermek de, en azndan her zaman ie yaramaz. Lo"u un, asl ama"a yPnelik kk davranlarn, belirli aralarla Pdllendirmek en ilevsel yoldur. 8rne in, tamamen derli toplu olun"a onu Pdllendirmek yerine, kk bir tertipli davrann, sPz6elii paltosunu askya asmasn samimi bir takdirle karlamak daha Oazla ie yarayabilir. ;+abii bu arada ana babann kendisi de derli toplu olmal ve o"u un modelden P renmesine katkda bulunmaldr.< Baz babalar, o"uklar, Pzellikle o ullar iin QBenim istedi im 6ibi de il. (stedi im 6ibi olsun, "anm alsn. (stedi im 6ibi olmadN bana bPyle evlat 6erekmiyorQ diyorlar. Bu tavr do ru muK >o-u(a re% erl!k etmeden, onu !sted!(!m!$ kal a sokmam$ *ek mmkn de(!ld!r. Lo"uklarnn birden bire belirli bir davran dzeyine, belirli bir kaliteye ulamasn bekleyen babalarn durumu, a"emi aratrma"lara benziyor: Babirentteki Oaresi iin unlar sPyleyen a"emi bir aratrma" dnelim: Q9endi kendine bulsun k. 7 er k bulursa ona uvalla eker vere"e im. Bulamazsa da bana bPyle Oare 6erekmiyor. Q

Jaliba bazlarmz, bu a"emi aratrma" 6ibi dnyoruz. Bu tavrmzla o"uklarmza k yolunu bulduramayz. 7 er yaam labirentleri iinde kaybolmalarn istemiyorsak, onlar tek balarna brakmamalyz, Prnek'model olmal, onlarla iletiim kurmalyz, kk do rularn Pdllendiren, onlara 6zel 6eribildirimler veren yetikinler olmal, rehberlik etmeliyiz. Yerine 6Pre ne yapa"aklarn 6Pstererek, kk Pdller vererek, yerine 6Pre onlar do rudan yPnlendirmeden, >okrat tarz sorular sorarak, deneyimlerimizi paylaarak uOuklarn amal, yollarn aydnlatmalyz. Gnlarn yannda, yksek sesle sistematik ve eletirel dnmeliyiz. ;+abii bunlar Pn"e biz bilmeliyiz.< E(er o-uklarm$n yaam la !rentler! !!nde kay olmalarn !stem!yorsak, onlar tek alarna rakmamal, onlara #rnek:model olmal, onlarla !let!!m kurmaly$. Lo"uklarmz labirentlerden karmak veya labirentlere hi 6irmemeleri iin, onlarn dnme ve davranma tarzlarna ekil vermek mmkndr. Bunu yaparken kullanabile"e imiz yollardan birisi de kk do rularna Pdl vermektir. #n"ak unu da Pnemle hatrlatmak 6erekir: Lo"uklar dardan 6ele"ek Pdllere ba ml klmak da sa lkl de ildir. Lo"uk kkken d kaynakl Pdller 6erekli olabilir. #n"ak ya bydke d kaynakl Pdllerin yerini i kaynakl olanlarn almasnda yarar vardr. 8rne in okuyup yeni bir ey P rendi i, bir

arkadana veya sokaktaki sakat bir hayvana yardm etti i zaman, kendinden honut olmal, bir anlamda kendi kendine QaOerinQ diyebilmelidir. Ci"dan 6eliimi bu yolla olur.

Mas#oOC0n Trk eCs$

UsikoloSide :asloA'un (htiyalar Miyerarisi ad verilen bir yap var. Buna 6Pre bireyin ihtiyalar hiyerarik bir yap oluturur, srayla 6iderilmesi 6erekir. 7 er, kiinin'alann maddi ihtiyalarn karlar, kendini 6vende hissetmesine yardm" olursanz, evresinden say6)sev6i 6Prmesini, mensup oldu u 6ruba kendisini ait hissetmesini sa larsanz, bu kii kendini 6erekletirmeye hazr demektir, kendisini 6erekletirebilir, 6elimi bir insan olabilir. Bu 6Pr, yani :asloA'un (htiyalar Miyerarisi'ni a"aba Pyle Pzetleyebilir miyizK 9iiye'alana maddi))manevi iltiOat ederseniz, o kii kendisine ve dnyaya iltiOata hazr hale 6elir.

1/
.E0)6 4D 6 GE!*1* D*!*+6 Y)"(,!,+
3eza ve Pdl, "anlnn belirli bir davran yapmasn sa lamak iin bir insan taraOndan kastl olarak verilen uyar"lardr. Jeribildirim ve yaptrm ;meyyide< ise bir davrann do al sonu"udurN davrann neye yol at , hedeOe ne kadar yaklat konusunda ortaya kan bil6idir. (stenen d meye basn"a hayvann yiye"ek almas veya o"u un istenen bir davran yapn"a aOerin almas Pdldr. Mayvana veya bir insana istenmeyen bir davran yaptktan sonra bir iti"i uyar" yPneltirsek, bu da "eza olur. Bil6isayar banda bir tua dokunduktan sonra ekranda bir ekil ortaya kmas 6eribildirimdirN bir aynn a a kabu unu kur"alad nda bal bulmas 6eribildirimdirN P ren"iye verilen snav sonular 6eribildirimdir. Jeribildirimler olumlu veya olumsuz )e er bir insan elinden kyorsa Pdl veya "eza) olabilir. Jeribildirim, do ada veya toplumda ortaya kabilir, kastl olabilir veya olmayabilir. Yaptrm ise 6eribildirimin Pzel bir halidir. QYaptrmQ dendi inde, toplum kurallarn 6Pzetmeye yP)nelik kastl 6eribildirimler kastedilir. 5o ada yaban arlarn rahatsz etti inizde arlarn sizi

sokmas, daha ok bir 6eribildirimdir. +raOik kurallarn ihlVl etti inizde polisin "eza yazmas da bir 6eribildirim, ama ayn zamanda bir yaptrmdr. Jeribildirimde adeta yaplan bir iin sonu"u hakknda bil6i verilir. Yaptrmda ise Qyapmazsan yaptrrmQ mant vardr. ;Yaptrmlarn hepsi de ilse de bir ksm "ezadr.<

Ce/a T0Aaft%rB Kom$kt$r

3eza do al de ildir, tuhaOtr, komiktir. Baknz niin: Jeribildirim, yaptrm, bir davran sonu"unda ortaya kan do al durumdur. 3eza do al de ildir. Lnk do ada "eza veya Pdl yoktur, 6eribildirimler, yani davrannz sonu"unda ortaya kan do al durumlar vardr. 8rnek: 5o ada, elinize bir ubuk alp yaban arlarn rahatsz ederseniz, bu davrannzn do al sonu"u udur: #rlar sizi sokar. #rlar sizi "ezalandrmak iin sokmazlarN davrannzn do al sonu"u sokulmaktr. 7 er siz arlar rahatsz etti iniz iin bir Oil 6elip srtnza hortumuyla vursayd, bu "eza olurdu. Lok kr do ada bPyle tuhaOlklar yoktur. 7 er ormanda yanl mantar yerseniz, bunun do al sonu"u ;6eribildirimi< udur: Mekimler midenize hortum sokup ykarlar. Bunu size "eza olsun diye yapmazlar. Yanl mantar yemenin do al sonu"u, midenizin ykanmasdr. 7 er siz yanl mantar yedi iniz iin yaban atlar size iOte atsayd, bu "eza olurdu. +raOikte "eza ie yaramyor. (stedi iniz kadar para "ezas verin, insanlar bir yolunu bulup kurtulmay be"eriyorlarN

kurtulmak iin yPntemler 6elitiriyorlar. 8rne in, oOPrler aras dayanma ;R< ser6iliyorlar, radar 6Pren, di er oOPrleri uyarmak iin sevabna ;R< selektPr yapyor. +raOik "ezas ie yaramyor. 7n azndan paras olan iin "aydr" de il. Bir de ehliyetin belirli bir sre alnmas var. Birka deOa radara yakalanrsanz ve alkoll ara kullanrsanz ehliyetiniz alnyor. 7hliyete el konmas, ksmen "eza saylabilir, ama ben"e daha ok bir yaptrm ;meyyide<. Lnk temelde insanlarn korunmas ama"na yPnelikN ehliyet, alkoll sr"y ve bakalarn korumak ama"yla alnyor. Iimdi e er alkoll yakalanan sr"ye polis, bir P n yemek yememe "ezas verseydi, ok tuhaO olurdu. ;Baz Batl Oilmlerde o"uklara yemek yememe "ezas verildi ini sklkla 6Prebilirsiniz. 8rne in bir anne Q>ana tatl yok, abuk odana kQ der.< 3eza tuhaOtr, nk yaplan davran ile "eza arasnda do rudan bir iliki yoktur. Lo"u un soOrada 6rlt yapmas ile "eza alp tatl yememesi arasnda do rudan bir iliki yoktur. Jrlt yapan o"u a yemek yememe "ezas vermek yerine mola uy6ulanabilir. ;:ola kavramn bir sonraki bPlmde ele ala"a z.< Lo"uk yemek yemiyor, ba ryoruz ;"ezadr bu<, 9alemle duvar iziyor, ba ryoruz. >uyla oynayp stn slatyor, ba ryoruz. Yemek yemiyor, ba ryoruz. +uhaOl 6Pryor musunuzK Lo"u un davran repertuar zen6in, bizimki ise bir tane: Mep ayn davran ser6iliyoruzN ba ryoruz ya da vuruyoruz.

Ce/an%n ) s/#,

Lo"uk yemek yemiyorsa, biraz beklemek, uyarmak, daha sonra da soOray toplamak uy6un olur. Bir sonraki P ne kadar soOra kurulmaz. Bu bir "eza de ildir, iin do as 6ere idirN bu bir 6eribildirimdir, yaptrmdr. Biz, Pn"e yemedi diye o"u a ba ryoruz, daha sonra da iki P n arasnda istedi i anda soOray kuruveriyoruz. Bu tavrmzda bir tutarszlk vardr. Lo"uk e er kalemle duvar izerse, bunun yaptrm duvar silmesi veya izmemeyi P renene kadar kalemsiz kalmasdr. 7 er o"uk suyla oynarsa bunun yaptrm slanmaktr. #hap, toprak kap, ynl, pamuklu 6ibi do al malzemelerin yan sra plastikler, sentetikler, do al olmayan malzemeler var. 5o al olmayan eyalar iimize yaryor. #ma sonuta 6Pnlmz do aldan yana. 5o a, do al olmayan malzemeyi, Prne in plasti i kolay kolay hazmedemiyor. Bana Pyle 6eliyor ki, insana 6eribildirim verilmesi, yaptrm uy6ulanmas do al, insann do asna uy6un bir ey. 3eza ise insan do asna aykr bir eydir. Ulasti i hazmedemeyen do a 6ibi, insan da "ezay kolay kolay hazmedemiyor, iine sindiremiyor. ?e$a, do(aya, !nsann do(asna uy"un de(!ld!r. 5last!(! %a$medemeyen do(a "! !, !nsan da -e$ay kolay kolay %a$medem!yor. Oysa ya*trmlar do(aldr, do(am$a uy"undur/ s!nd!r!le !l!r. 3eza'eletiri, bir davran yapmamay P retir, Prne in "eza okul Oobisi oluturabilir. #n"ak karmak

davranlar, eletirel dnmeyi, hayata olumlu bakmay, insan sev6isini veya matemati i "eza ile P retemeyiz. 3eza, korku yaratabilir, 6eriletebilir, ama 6elitirmez. (te bu yzden "eza 6szdr. Jszler, konumak yerine "eza vermeyi ter"ih ederler. #ma ne il6in ki "ezalar da kendileri 6ibi 6szdr.

.o(0,a Da"ak AA#ak D%% m%*

:aaleseO evet. Lnk, QLo"u un iyili i iinQ diye mant a brndrsek bile, bir yetikinin bir o"u u dPvmesi demek, 6lnn zayO dPvmesi demektir. Jlnn zayO dPvmesi ise 6enelde istenmeyen bir eydir, ahlaki bakmdan kabul edilmez. Jlnn zayOa Oiziksel 6 uy6ulamas, toplumlarda 6Pre 6eldi imiz bir ey. 5o ada bu durum do aldrN 6lnn zayO ezmesi, yemesi ahlak d de ildir. Lnk do ada QahlakQ kavram yoktur. ,eokortekse, dile, dilin reOakat etti i bilin"e sahip insan, ahlak anlayna da sahiptir. Ce insanlar iin 6lnn zayO ezmesi, ilevsel olabilir, an"ak ahlaki de ildir. 1lnn $ay+ e$mes! do(ada do(aldr. )n-ak u durum, !nsanlar arasnda do(al de(!ld!r, anlak ddr. Bir baba dnn: Jn boyu ev dnda bir ok kiiye sinirleniyorN ama kendini tutuyor. Jitti i resmi dairedeki kadn memura sinirleniyor, iinden bir tokat atmak 6eiyor belki ama asla bPyle bir ey yapmyor. >o)kakta,

iyerinde insanlara kzyor, iinden vurmak 6eiyor ama vurmuyor. ,iin vurmuyorK Lnk sa a sola birer tokat atarsa ok masraOl olur, karlk verirler, mahkemeye der. #yn baba evine 6eliyor ve on yandaki o lu "ann skyor, o da kalkp bir tokat atyor. ,iinK Lnk o luna tokat atmas masraOszdrN babaya pahalya mal olmaz. Lo"uk karlk veremez, mahkemeye veremez. 7vde biri o"u u dPvmenin maliyeti yoktur. (te bu yzden o"uklarmz dPvmek ahlak ddr. #damna 6Pre davranyoruzN karmzdaki adam 6lyse, arkas sa lam ise POkemizi kontrol ediyor, say6l davranyoruz. 7 er karmzda kk bir adam, kk bir hanm varsa, 6"mz kullanp onu eziyoruz. Bu tavr ahlak ddr. Yapt sporun OelseOesini kavram bir tekvando"u bir boksPr sokakta dPvmezN zerine 6elirlerse, kendini korumadan Pn"e uyarr. BPyle davranan bir spor"u, 6lnn zayO ezmesinin ahlakd oldu unun Oarkndadr. >okakta 6lnn zayO, evde ana babann o"u u veya erke in karsn dPvmesi ahlaki de ildir. (yerinde amirin, bana 6" yetmez rahatl iinde memura hakaret etmesi ahlaki de ildir.

Ce/a ?e +d# Yer$ne )er$-$#d$r$m

7 itim psikoloSisi alannda, Oarkl uzman 6Prlerinden kaynaklanan eitli modalar yaand bu6ne kadar. 8rne in, (kin"i 5nya >ava'nda otorite altnda insanlarn umulmadk saldr6anlklar ser6ilediklerini 6Pzlemleyen uzmanlar, sava izleyen yllarda, otoriteden uzak,

tamamen serbest o"uklar yetitirilmesini Pnerdiler. #n"ak 6Prld ki, QsOr otoriteQ o"uk e itiminde yararl olmuyor. Lo"uklarn iOadelerinden de anlalyordu ki, o"uklar, ana babalarnn bask" olmayan rehberliklerine ihtiya duyuyorlard. ,eyi yapp neyi yapamaya"aklarnn kendilerine sPylenmesini, an"ak bu konuda srar" ve kat davranlmamasn istiyorlard. Yine bir dPnem, o"uklarn Pdl ve "eza ile e itilmesi 6erekti i )bu aslnda tarihin bandan beri yay6n bir 6Prt) Pnerildi. 5aha sonra uzmanlar o"uklarn yalnz"a Pdlle e itilebile"e ini ileri srdler. 3ezaya kar bir tavr ser6ilendi. >on zamanlarda ise Q,e "eza olmal ne PdlN yalnz"a 6eribildirimle o"uk yetitirilebilirQ 6Pr yay6nlat. 8Okeli o"uklara mola uy6ulamas, bu 6Prn bir uzants oldu. Jnmzdeki yay6n 6Pr, Pdle ve "ezaya bavurmadan, yalnz"a 6eribildirimle o"uklarn e itilebile"ekleri yolunda. Jeribildirim nedirK Bir davrann sonu"u hakknda evreden edinilen bil6iye Q6eribildirimQ ad verilir. ;Yukarda da belirtildi i zere, baz 6eribildirimler yaptrm niteli i de tayabilir.< Bu bil6iyi, yani 6eribildirimi, o"uk bazen kendi kendine edinir, davrannn sonu"unu kendi kendine de erlendirir. 8rne in odasn toplad nda, bu durumun kendine kolaylk sa lad n Oark eder. 9endi kendine ald bu tr 6eribildirimler o"u un ba msz, kendine 6venli olmasn kolaylatrr. Bazen de o"u a 6eribildirimleri evresi verir. Lo"u unuz odasn toplad nda ona QaOerinQ derseniz, bu iOade iinde yo un olarak Pdl bulunan bir 6eribildirim saylr.

#a da tartla"a zere, yerinde kullanlmayan Pdln birtakm sakn"alar vardr. 7 er odasn topla yan o"ukla bu davrannn ne ie yarad n konuursanz, Prne in ona, Q#rtk arad n kitab kolay"a buluyorsun, bu yzden de sabahlar antan rahat hazrlyorsun, okula 6e kalmaya"aksnQ derseniz, ona 6eribildirimi vermi olursunuz. Cerilen bu 6eribildirim ayn zamanda bir Pdl de ierir. #slnda her 6eribildirim, ayn zamanda bir Pdl veya eletiri ierir. #n"ak her Pdln iinde, bu Pdln niin verildi ine dair ak bir bil6i, yani 6eribildirim bulunmayabilir. Burada unu belirtmek isterim: 8dl "ezadan, 6eribildirim ise Pdlden stndr. 8dl ile 6eribildirim arasnda, 6eribildirimin lehine kk bir Oarkllk bulunabilir. #n"ak bu Oarkllk uy6ulamada Pnemli Oarklar yaratabilir. 8dl))"eza))6eribildirim lsnde benim ter"ihim, o"uklara QsOr "eza, az Pdl, bol 6eribildirimQ vermektir.

+d#n Sak%n(a#ar%
Lo"uklarmza Pdl verelim, an"ak Pdl verirken unlar bilmekte yarar var: 1. Lo"u a kkken, baz eyleri P retirken, Prne in tuvalet alkanl n kazandrrken aOerin 6ibi, eker 6ibi d Pdller verilebilir. #n"ak o"u un ya bydke, d Pdllerin yerini i Pdller almaldrN o"uk kendi davranlarnn sonu"unu de erlendirebilmen, baz eyleri baard nda kendisiyle 6urur duymaldr. $. 8dl, o"u u, Pdl verene ba ml klabilir. Lo"uk kendisi istedi i iin veya 6erekli oldu u iin de il, birileri Pdl verdi i iin baz eyleri yapmaya yPnelebilir.

Ba ml kl" Pzellikleriyle d kaynakl Pdller, vi"dan 6eliimini ve bireysellemeyi en6elleyebilir. 0. Q>nO 6eersen sana unu alrmQ eklindeki haberli Pdller, bir tr rvet saylabilir. Dvete alan bir elemann, rvet olmad nda iini aksatmas 6ibi, Pdle alan o"uklar da, Pdl olmad nda istenen davranlar ser6ilemeyebilirler. &. Mer Pdl, her aOerin, ayn zamanda bir eletiri de ierir. QBu6n ok ksnQ mesaSnn altnda, dnk kyaOete ilikin bir eletiri de bulunmaktadr. Bazen uzun sal bir 6en erkek san kestirir, komu teyzeler, Q#man pek eOendi oldunQ derler. Burada da san kestirmeden Pn"e eOendi olmad 6Pr Prtk ekilde dile 6etirilmektedir. /. Gkullarda, iyerlerinde Pdl, kiilerin motivasyonunu artrabilirN an"ak dikkatli verilmezse baz Pdller ksknler de yaratabilir. 8zellikle okullarda, kimi P ren"i kurdeleyi erken hak eder, bir di eri ni"e sonra okumaya kar. 9urdeleyi 6e takan P ren"inin bu durumdan zarar 6Prmesini Pnlemek iin P retmenin birtakm telaOi edi"i Pnlemler almas 6ereke"ektir. Mem okumaya erken kan ma dur etmeye"ek hem 6e kan mahzun etmeye"ek Pnlemler 6ereklidir. 'urumlarda #dl &er!l!rken, %em #dl %ak edenler ma(dur ed!lmemel!, %em de #dl alamayanlar ma%$un ed!lmemel!d!r. *. 8dl karl nda istenen davranlar ser6ileyen bir o"uk, Pdle doydu unda veya Pdl kendi 6ayretiyle elde etti indeT sizi dinlemeye"ek, isteneni yapmaya"aktr.

Lnk Pdl, bizi, yapt mz iin do rulu una de il, kVrl oldu una inandrr. dl, !$!, ya*t(m$ !!n do(ru oldu(una de(!l, k@rl oldu(una !nandrr. 1er! !ld!r!m !se !$e do(ru yolda oldu(umu$u "#ster!r. Lo"uklarmza, birbirimize Pdl verelim, an"ak dikkatli olalm. Bu bPlmde iletilen 6Prlerin uy6ulamas saylabile"ek bir romandan, 9k # a'n 7 itimi'nden sPz et)mek istiyorum.

1*
KK )8).,E8*(*+*
9k # a"n 7 itimi adl romanda, bir 9zlderili dede, 9k # a isimli torununu e itmektedir. 5aha do rusu, torununun 6elimesinde ona rehberlik'koluk etmektedir. Yazar romanda, belki 9zlderili aileleri 6Pzleyip aynen yanstm, belki de e itim psikoloSisi alannda edindi i bil6ilerden yola karak olay kur6ulam. Man6isi, bilmiyorum. #n"ak romanda ser6ilenen aile))ii iletiim biimi etkileyi"i. 9k # a'n dedesi, torununa hi "eza vermemektedirN Pdl de vermemektedir. Eaman zaman 6eribildirimler vererek, davranlarnn ne ie yarad konusunda rehberlik etmektedir. 9k # a ise pozitiO 6eribildirimler aldka kendisiyle 6urur duymaktadr. ;5ede burada, kendisine 6venen yetikin tavrl bir insan yetitirmektedir.T< 5ede, msr kazanda, belirli yPntemlerle kaynatarak viski yapmaktadr. Bir 6n 9k # a, kaynatma ilemi bitti inde dedesine Q9azan ben temizleyebilir miyimKQ diye sorar. 5edesi de QolurQ der.

9k # a, uzun sre u rap kazan temizler. 5edesi 6elip bakar, QaOerinQ demezN nk aOerin Pdldr. 5ede Q9k # a, sen kazan ok iyi temizlemisin, bulak kalmam, yarn viskimiz kPt kokmaya"ak. #yr"a, bize zaman kazandrdnN kasabaya daha abuk 6idip 6ele"e izQ der. Burada dede 6eribildirim vermitir. 9k # a, ailesine katkda bulundu u iin kendisiyle 6urur duyar. 5ede, verdi i 6eribildirimlerle, torununun davranlarnn ne ie yarad n Oark etmesine katkda bulunmutur. 9k # a davranlarnn ne ie yarad n kendi kendine Oark etse, i kaynakl 6eribildirim alsa, belki daha iyi olurdu. #ma henz kktr ve bir by n rehberli ine ihtiya" vardr. 5ede, 9k # a'a 6eribildirim vererek, neyi iyi yapt n Oark etmesi konusunda ona rehberlik etmitir. ;,eyin QiyiQ oldu u 6Pre"elidir. #n"ak insanlarn, 6Pre"eli olanlar P renmeye de ihtiyalar vardr. Fstelik dedenin yukarda kazan konusunda verdi i mesaSlar, 6Pre"eli olmaktan ok, yere, zamana 6Pre pek Oazla de imeye"ek bil6ileri iermektedir.<
T Yetikin tavrnn ne oldu u konusunda, 5Pkmen'in Q(letiim Latmalar ve 7mpatiQ adl kitabna baklabilirN >istem Yayn"lk, $%%&

7 er 9k # a kazan iyi temizlemeseydi, dedesi byk ihtimalle onu azarlamaya"akt. G zaman 6eribildirimi bir ihtimal Pyle vere"ekti: Q9k # a, uras kirli kalm, bu yzden yarn viskimiz kPt kokabilir.Q 8n"eki bPlmde, insanlarn, hayvanlarn davranlarn "eza vererek ekillendirmenin, snrl bir etkiye sahip oldu unu, Oazla"a ilevsel olmad n belirttik. ;3eza, yapmamay, korkmay, Oobi edinmeyi kolaylatryorduN

karmak eyleri "eza ile P retmek kolay de ildi.< 8zellikle insanlarn dn"elerini ve bunun bir uzants olarak davranlarn ekillendirmek istiyorsak, onlara kabul edi"i iletiim ortamlar sa lamal, uy6un 6eribildirimler vermeli ve Pzellikle iltiOat'Pdl yPneltmeliyiz. Q(nsanlarn dn"elerini ekillendirmeye hakkmz var mKQ sorusu ayr bir konu. Makkmz var veya yok, pek o umuz, Pzellikle ana babalar ve P retmenler bunu yapyoruz. +oplumsal de erler do rultusunda 6aliba, arya kamadan yapmak da zorundayz. ;7 er QBen toplumun de erlerinin Pdllerle kiilere benimsetilmesine karymQ derseniz, bu da baka bir de erdir, toplumun yelerinden birisi olan siz, kendi de erinizi ortaya koymu olursunuz.< :adem eninde sonunda, u ya da bu de eri Pne karp o"uklarmzn dn"elerini ve davranlarn ekillendirmeye alyoruz, o halde bu ii usulne uy6un yapalm. :adem eninde sonunda, do ru veya yanl insanlar yPnlendire"e iz, bari onlara a" vermeden, "ezalar vermeden yapalm. 3eza yerine 6eribildirimler verelim, Pdller verelim, iltiOatlar edelim. Yalnz"a kendi isteklerimiz do rultusunda onlar ekillendirmek iin de il, insan olduklar iin iltiOat edelim. La da, demokratik de erlere uy6un davranabilmeleri iin iltiOat edelim. Bazen, yerine 6Pre, 9k # a'n dedesi 6ibi yeni yollar deneyelim. Domandan bir olay: 5ede bir 6n yaban hindisi avna 6ide"e ini sPyler. 9k # a da heveslenir, katlmak ister. 5ede QJeleneklerimize 6Pre, bir erkek hindi avna 6ide"e i zaman, 6ne do madan kendi kendine uyanmaldr. Gnu kimse uyandrmaz. 7 er kendi kendine uyanabilirsen 6elirsinQ der.

9k # a o 6ne kadar hi, 6ne do madan kendi kendine uyanmamtr. #va 6idemeye"e ini dnerek umutsuz bir ekilde yatar. #n"ak o 6e"enin sabahnda dede, barakada 6rlt yapmaya balar. >a a sola vurur, arpar, 6rltyle Pksrr. 9k # a 6rltden uyanr. Menz 6ne do mamtr. Memen 6iyinip avluya kar. 5edesi Pyle bir bakp Q# kalktn mKQ der. 9k # a kendisiyle 6urur duyarak Q7vetQ der. Birlikte ava 6iderler. Burada ne olmuturK Iu 6aliba: 5ede pas vermitir, 9k # a ise 6ol atmtr. Burada iyi bir ekip'takm vardr. 9azan temizleme konusunda 9k # a topu ken)disi ele 6eirip 6ol att diye dnebiliriz. #ma hindi av konusunda topu kendisi ele 6eirememitirN dedesi ona pas vermitir. 9k # a da bu pas de erlendirerek 6ol atmtr. Iimdi sev6ili ana babalara sormak isterim: Jerekti inde o"uklarnza pas veriyor musunuzK Yoksa, sabrszlk ederek topu aya nza 6eirip onlar adna 6ol m atmaya alyorsunuzK 7 er Pdevlerini'proSelerini siz yapyorsanz, onlar adna 6ol atmaya alyorsunuz demektir. Yok, e er Pdevlerine kaynak bulmada yardm" oluyor, neyin nasl yapla"a konusunda onlarla birlikte sesli dnerek olay sor6ulamalarna rehberlik'katalizPrlk ediyorsanz, onlara pas veriyorsunuz demektir. Lo"uklarmz kendileri 6ol attklarnda, kendilerine 6venleri artar, benlik say6lar ykselir, be"eri 6elitirirler, ba msz olmay P renirler. Gnlara destek olmak, rehberlik etmek yerine, bir eyleri onlar adna

planlad mzda, onlar adna kararlar ald mzda, kendilerine 6venmeyen, kendi ayaklar zerinde duramayan, hayat boyu srekli birilerinin deste ine ihtiya duya"ak bir insan yetitirmeye baladk demektir. Eaman zaman baz okullarda ;daha ok ilkP retimde< baz velilerin P retmenlerin yzne kar Pyle sPyledi ini duymuumdur: QMo"am hep sPylyorum, matematik, Oen, in6iliz"e senin temel derslerin diyorum. >en onlara al, Pteki derslerin Pdevlerini 6etir, ben yapaym diyorum. Q Bu tavr yanltrN birka adan yanltr, hakszlktrN hem Pteki derslere kar hakszlktr hem de o"u a kar hakszlktr. Lo"u a hakszlktr, nk o"uk, e er iyi okutulursa tm derslerde yaam boyun"a kullanabile"e i temel be"eriler kazanabilir. (lerde bir 6n yPneti"i ola"ak bir o"uk, beden e itimi dersinde ekip olmay, resim dersinde or6anize etmeyi, mzik dersinde uyum sa lamay P renebilir. Celinin bu tavr, o"u a oldu u kadar resme, mzi e, beden e itimine, kompozisyona da hakszlktr. Lnk e er bu derslere de iltiOat etmezsek, sanata, spora ve topluma da hakszlk etmi oluruz. :ariOet iltiOata tVbidir.

1.
+2 ): ()+)+ED3!+)+)K **D3!+)K
Jenel anlamyla mola, bir yol"uluk srasnda dinlenmek iin yol"ulu a ara vermek demektir. Yol"uluklarda, Pzellikle kara yol"uluklarnda mola vermek 6erekti ini biliriz de, yaam yol"ulu u srasnda da bazen mola vermek 6erekti i pek o umuzun aklna 6elmez. ;9ara yol"u u srasnda mola vermek 6erekti ini herkesin bildi inden emin de ilimN ni"e sr", bir 6nde dokuz saatten, aralksz olarak ise be saatten Oazla arabama kullanmama kuraln bilmiyorN ni"esi de direksiyonun bandan uzun sre kalkmamay yi itlik sayyor.< 7vet, yaam yol"ulu u srasnda, yerinde ve zamannda mola vermek, yaammzn kalitesini ve sresini artrabilir. :olasz almak, bir 6n tamamen durmaya, en azndan tkenmili e ;burnout sendromuna< yol aabilir. Bu yzden, tamamen durmamak iin arada, ksa ya da uzun molalar vermekte yarar vardr. (kolik oldu umuz zaman mola, zaman kayb 6ibi 6elebilir.

#n"ak ilevsel bir yaamda, yerinde kullanlan molalar, ksa vadede zaman kayb 6ibi 6Pzkse de, uzun vadede kazan 6etirir. Bu yzden bir 6n tamamen durmamak iin, kk durmalarn 6erekli oldu unu unutmamak 6erekir. :ola kk bir eydirN an"ak byk eyleri, bazen btn bir hayat kurtarabilir. Yukardaki bPlmde, "eza)Pdl)6eribildirim)yaptnm dPrtlsn ele aldk, do ada Pdl ve "eza bulunmad n, 6eribildirimler bulundu unu, Qyaptrm ;meyyide<Q denen eyin ise, 6eribildirimi bir adm ileri 6Ptren insana Pz6 bir tr 6eribildirim oldu unu belirttik. :ola bir tr yaptrmdr. :ola iki ana konuda verilebilir: Bunlardan birisi, zihinsel veya bedensel yor6unluk oldu unda, dinlenme amal mola vermektir, di eri ise POke kontrol ama"yla mola vermektir. Bu bPlmde, POke kontrol ama"yla verilen molalardan, Pzellikle o"uklara verilen molalardan sPz etmek istiyoruz.

)ene# +fke Kontro#nde Mo#a

:ola, tarihin eski a larndan beri, Oarkl adlarla da olsa, POke kontrolnde kullanlan bir yaptrm ekli. Bu anlamda mola, POke duy6usu ile POkeli davran arasna belli bir mesaOe koymak demektir. Leitli tarzlarda uy6ulanr. 8rne in kltrmzde QBa havle... Q diye balanp yedi))sekiz saniyelik bir la)havle ekilir. Iimdilerde POkelenenlere yirmiye kadar saymalar P tleniyor. Baz sporlarda, Prne in buz hokeyinde hrnlaan oyun"ular belirli bir sre iin saha dna alyorlar. Bunlar, kiilerin kendi kendilerine verdikleri veya dardan verdirilen molalardr.

9Pt 6iden evliliklerde, boanmaya yPnelmeden Pn"e iOtin evlili e mola vermesi Pnerilebilir. Bu 6ei"i ayrlk dPnemi bazen, kadnn ve erke in sakinlemesine, evliliklerinin artlarna ve eksilerine sakin bir 6Pzle bakabilmelerine yol aar. Boanmak zereyken mola veren, birka aylk ayrlk dPneminden sonra evliliklerini baaryla yrtmeyi be"eren iOtler vardr. >oluklanma 6enellikle ie yarar.

.o(0k#ara Mo#a
Bat lkelerinde mola o"uklara yay6n olarak uy6ulanyor. Flkemizde, okullarmzda molann uy6ulanmas konusunda lehte, aleyhte 6Prler var. ;:olann uy6ulanp uy6ulanmamas, uy6ulana"aksa nasl uy6ulana"a konusunda, 6eneldeki tartmalarn yan sra, bir okuldaki P retmenlerin, o okula Pz6 yapy da dikkate alarak karar almalarnda yarar var.< :ola ksa"a u: Mrnlaan, POkeli davranlar ser6ileyen o"uklar veya 6enler, bir sreli ine ortamn dna karlr. 8rne in salonda hrnlk yapyorsa bir baka odaya 6Pnderilir. >nOta saldr6an"a davranta bulunuyorsa, okulun bu i iin ayrlm bir odasna 6Pnderilir. Bu odalarda sakinletikten sonra eski ortama dPnerler. >nOta P retmenin, yaramazlk eden P ren"iye QJit, kat muavinini 6PrQ demesi mola saylmaz. Bu tr sPzler, olsa olsa "eza))tehdit karm bir ey saylmaldr. Lo"uklara mola uy6ularken dikkatli olmak 6erekir. Burada molay btn yPnleriyle ele almaya"a z. Yalnz"a iki noktay vur6ulamak istiyorum: :ola, sade"e POkeli

davranlar ser6ileyen, disiplini bozan o"uklara uy6ulanmaldr. (stedi imiz eyleri yapmayan o"uklarn molaya 6Pnderilmesi yanltr. Yemek yemedi, Pdev yapmad diye o"u u molaya 6Pnderirsek, mola de il, hapis "ezas olur bu. :ola konusunda dikkat edilmesi 6ereken di er nokta, o"u un mola iin 6itti i yerin, 6eldi i yerden, belir6in ekilde daha eki"i olmamasdr. :ola yeri, ne Oazla renkli bir ortam ne de hapishane benzeri bir te"rit odas olmaldr. :ola yeri, yalnz"a sakinlemek iin ksa sre durulan bir ortam olmaldr.

A$#em$/de '$r Mo#a E"@0#amas%

#ileme ait bir any okuyu"ularmla paylamak istiyorum. ;Uaylaabilmek iin ev halkndan izin aldm.< 9k kzmz dPrt))be yalarndaydN zaman zaman, Pzellikle de soOrada hrnlk ediyordu. 7im meslektamdrN kitaplardan okuduk, de erli bir o"uk psikolo6u arkadamza dantk, mola uy6ulamaya karar verdik. Birka deOa hrnlk yapt nda, olay kendisine aklayarak odasna 6itmesini sPyledik. :ola uy6ularken kitaplarda yazmayan bir ey ekledik. Birlikte yemek yerken onu molaya 6Pndere"e imiz zaman QGdana 6it, sakinle, 6elN sen 6elene kadar biz di er yeme e 6emeye"e iz, seni bekleye"e izQ dedik. 5i er yeme e 6emememizin 6erekesi vard: Birin"isi, di er yeme e 6emeyip onu bekleyerek, kendisini yalnz hissetmemesini sa lamak, 6rubun'ailenin bir paras oldu unu hissettirmek istedikN ailede birinin bir sknts varsa, bunu herkes paylamalyd, ikin"i neden,

soOradakilerin kendisini bekliyor olmalar, zerinde bir bask yaratsn ve bir an Pn"e sakinlesin dn"esiydi, n"s ve belki de asl neden, o olmadan yeme in bo azmzdan 6ememesiydi. :ola uy6ulamas iyi sonu verdi. 9zmzn soOradaki )Pzellikle ablasyla arasndaki) hrn davranlar byk Plde azald. #n"ak bir 6n il6in bir ey oldu. Bir akam soOrada yemek yerken ben sesimi ykselttim. ;Ben bu olay, eim sesini ykseltti diye hatrlyorumN an"ak eim Q>en yanl hatrlyorsun, o sendinQ diyor. 7im daima hakl oldu u ve belle i de benden 6l oldu u iin, olayn Pznesinin ben oldu umu belirttim.< ,eyse ben sesimi ykselttim. Bir an kk kzmn 6Pzleri parlad ve QBaba abuk odana 6it, sakinle, Pyle 6elRQ dedi. G an, QBu kural sizin iin 6eerli, bykler iin de ilQ demeyi dndm, an"ak vaz6etim. 5aha sonra eimle konuup mola uy6ulamasnda de iiklik yaptk. Yeni kuralmz uydu: >oOrada sesini ykseltip 6er6inlik yaratan ieriye 6idip sakinletikten sonra dPne"ekti. Bu kural, yani mola uy6ulamas o"uklarn yan sra biz bykler iin de 6eerliydi. >onra ne olduK Yeni uy6ulamay izleyen 6nlerde ailedeki herkes aya n denk aldN mola almamak iin dikkatli davrandk.

14
K)D,-,- DE8E!*6 1)+S, 1EY!EKG*E!EE*
Kad%nHHErkek E$t#$,$
Uek ok konuda neyin kk neyin byk oldu u 6Pre"eli. Bu arada kadn ile erke in arasndaki Oarkll n Pnemli mi Pnemsiz mi oldu u da 6Pre"eli. BiyoloSik adan "insiyetler arasnda Pnemli Oarkllk )ama birbirini tamamlayan, yaam iin 6erekli olan bir Oarkllk) bulunmaktadr. #n"ak kadn ile erkek arasnda, sosyal adan, kiilik Pzellikleri, yaamdaki roller asndan, abartld kadar Pnemli, zorunlu bir Oarkllk yoktur. (ki "insiyet arasnda Oarkllk varsa da, bu Oarkllk QOarkllk varQ dendi i iin, zamanla yapay olarak ortaya km Oarkllklardr. 9adn ile erkek arasndaki kk biyoloSik Oarklar yzyllar boyun"a vur6ulana vur6ulana, sosyal adan byk Oarkllklar ortaya kt. #a daki Bams Beyrek masaln bu duruma Prnek vere"e iz. #n"ak daha Pn"e unu belirtmek istiyorum:

7rkek ile kadn arasnda yapay olarak ortaya karlm Oarkllklarn bir benzeri, 6aliba asil))halk ayrmnda da ortaya kyor. Merhalde balan6ta asillerle asil olmayanlar arasnda kk Oarkllklar vard. Bider'yPneti"i, eitler arasnda birin"iydi, belki de kav6alarda bir adm Pnde dPvyordu. >onra 6iderek Oark aldN kk Oarkllklar zamanla byk Oarkll a dPntN asiller snO kt ortaya, kastlar olutu. #salet konusunda da, "insiyetler arasnda da, kendinizi inandrr, tarihsel sre"i dikkate almazsanz, "iddi Oarkllklar bulundu unu ileri srebilirsiniz. 9anm"a Bams Beyrek bu konuda 6zel bir Prnek.

'ams% 'e"rek Masa#%

5ede 9orkut masallarndan Bams Beyrek Pzetle Pyle: Bams Beyrek ile Baniek beik kertmesidirler, an"ak birbirlerini tanmamaktadrlar. #yr ayr avlanrlarken yollar kesiir, aralarnda anlamazlk kar. Jree tutuurlar. ;Jreleri dello niteli indedir.< Bams Beyrek'in krk yi idi, Baniek'in krk in"e belli kz 6rei seyretmektedir. Bams Beyrek ok u rar ama 6rei kazanamazN ne yapsa Baniek "evabn vermektedir. Jleri denktir. Bams Beyrek krk yi idinin kendisini ayplamasndan korkar, tutup Baniek'in em"e ini ;6P sn< skar. Bu durumdan rahatsz olan Baniek bir an duralayn"a, Beyrek dalp tu eder onu. Bams Beyrek 6rei kazanmtr. #ma naslK Baniek'i kadnl yla vurarak kazanmtr. Beyrek ben"e, kadn kadnl yla vurmutur. Balan6ta 6leri denkti. Beyrek

kk bir Oarkllktan, rakibinin bir "insel Pzelli inden yararlanarak onu yendi. #slnda, Baniek de erkeklere Pz6 bir Pzellikten yararlanp belden aa sna vursayd Bams Beyrek'i yenebilirdi. #ma ayp olurdu, Bams Beyrek de ayp etmitir. Jaliba Bams Beyrek'in bu tavrn, bilinli veya bilinsiz olarak pek o umuz srdryoruz. Beyrek ne yaptK 9adn kadnl yla vurdu. 7 er bu6n biz, sade"e kadn oldu u 6erekesiyle bir elemanmz ykseltmezsek ya da kre amak zorunda kalmamak iin belirli saynn zerinde kadn ii altrmazsak, Beyrek 6ibi kadnlar kadnlklaryla vurmu oluruz. 9ltrmzn mstesna P elerinden birisi olan 5ede 9orkut masallarndaki tm di er mesaSlar 6ibi, Bams Beyrek masalnda da derin, zen6in ve in"e bir mesaSn verildi i kansndaym. 9ssadan hisse: Aekada &eya "te kadnlarm$la aa a olmaktan "o-unmayalm/ &e 'adnlarm$ kadnlklaryla &urmayalm. Bams Beyrek ile Baniek sonuta evlenirler. :asallarda veya 6erek yaamda Bams Beyrekler, elerinin 6"nden rahatsz olmamal, elerinin 6"n kendi ereOlerini tehdit eden bir ey olarak 6Prmemeliler. 5ilerim bu 6ele"ekte 6erekleir. #n"ak az sayda da olsa 6emite bunu 6erekletirenler oldu. 8rne in babam.

Annem$n De,er$ 'a-am%n !eref$

Babam, Birin"i 5nya >ava yllarnda anasz babasz

bym bir o"ukmu. Fniversitede okuyamam. 9endi imkVnlaryla sanat okulunu bitirip dPkm" olmu. Matrlad m kadaryla kendine son dere"e 6venen bir insand. Babam, niversite mezunu ;(stanbul 7debiyat ?akltesi mezunu< bir kzla, annemle evlendi. ;7vlendiler.< 7vliyken annem, babamn da deste iyle Mukuk ?akltesi'ni de bitirdiN yllar"a hem P retmenlik hem avukatlk yapt. >anat okulu mezunu bir erkek, iki Oaklte mezunu bir kadn. Iimdi beklenir ki bu erkek, bu durumdan rahatszlk duysun, eiyle yara kalksn. Babam bunu asla yapmad. 9arsna de er verdi. Yzne kar veya arkasndan, onu hep Pvd. Gnunla 6urur duydu. Bir anne veya baba, kendisinden daha tahsilli o"u uyla nasl 6urur duyarsa, babam da annemle Pyle 6urur duydu. Ben bu yPnden babama ektim. 7imin 6l bir kadn olmasyla, bil6ili olmasyla, istatisti i benden daha iyi bilmesiyle, yaamda benden daha be"erikli olmasyla 6urur duydum. ;Gndan iyi yapt m eylerden Ptr o da benimle 6urur duyuyor.< Yalnz eimle de il, annemle, kaynvalidemle, (OOet ho"amla, !k ho"amla, Yldz ho"amla, +rk ve dnya tarihindeki, bilim ve sanat tarihindeki 6l kadnlarla, ,ene Matun'la, Bayan 3urie'yle, Malide 7dip Manmla 6urur duydum. +arihimizde 6l kadnlar olmas, erkeklerin ereOine halel 6etirmez. #ile iinde de Pyle. ,ot: 7im 5o. 5r. Eehra Yan 5Pkmen'in Q+oplumsal 3insiyet: >osyal UsikoloSik #klamalarQ adl bir kitab yaynland ;$%%&, >istem Yayn"lk<. 9onuyla

il6ilenenlere Pnermek isterim.

1S*-E!H*
Bir evlilikte iOtlerden birisi, einin de erinin, kendi de erine'ereOine zarar vermedi ini dnrse, o evlilik sinerSik olmaya hazr demektir. Bir irkette, elemanlar i arkadalarnn de erinin, kendi de erlerine'ereOlerine zarar vermedi ini dnrlerse, o iyeri sinerSik olmaya hazr demektir. >inerSi nedirK >inerSi ksa"a u demek: Grtak bir sonu"a katks olabile"ek birka etkenin belirli bir etkileim sonu"unda, bu etkenlerden her birisinin tek tek ser6ileyebile"e i etkilerin toplamndan daha 6l bir etki retmeleri durumuna QsinerSiQ ad verilir. Balan6ta daha ok tp alannda ilalarn etkileimi konusunda kullanlan bu kavram, 6nmzde 6eliim psikoloSisinde ;psiko))motor davranlarn ortaya kmasnda< ve Pr6tsel davranlarn in"elenmesinde Pnemli bir yere sahiptir. >inerSi 6nmzde daha ok, ortak bir ama"a yPnelmi insanlarn ibirli ini aklamada kullanlmaktadrN an"ak ortaya k da dikkate alnd nda bu kavram, aa da da belirtile"e i zere, do ay, nesneler dnyasn yorumlamada da kullanabiliriz. >inerSi bir anlamda ibirli i yoluyla 6 artrm demektir. 5iyelim ki bir kii QaQ kadar enerSi kullanp Q/Q

miktarnda retim 6erekletiriyor, ikin"i kii de bPyle. Zn"ak bu iki kii ibirli i yaptklar zaman, yine her biri 'aQ kadar enerSi har"aya"ak, an"ak toplamlarnda /=$[1% kadar de il, 1%'dan Oazla, sPz6elii 1& dzeyinde retim 6erekletirebile"eklerdir. (ki kii sinerSi ser6ilediklerinde, bazen enerSiden, basen malzemeden, bazen zamandan tasarruO edebilirler, sonuta da retimlerinin bazen kalitesi, bazen miktar, bazen de her ikisi birden artar. >inerSi kurumlar ileriye 6Ptrr. 7 er bir iyerinde, bir ailede veya bir lkede sinerSi varsa 6elime kolaylar, takm olmak, QbizQ olmak kolaylar. >inerSik iletiimde her zaman enerSi tasarruOu, retim artm 6Pzetilmemelidir. Bezen birka kiinin mutlulu u, dostlu u paylamalar, bir tr sinerSi saylabilir. Bir zamanlar ok be endi im bir karikatr 6Prmtm. ,e yazk ki u an elimde yok. >anrm Balkan lkelerinden bir sanatya aitti. Bu karikatr betimlemek istiyorum: '$r Kar$katrG Dost0ms0n
'o"#ar%B "a#anB k$#o#ar% e$t $k$ maAk0m ?ard% kar$katrde. .$/@$#$ maAk0m e#-$ses$ @$"m$#erd$. 3er $k$s$n$n de a"ak -$#e,$ne /$n($r#e -a,#% -$r dem$r kre @/k"ord0. I'0 dem$r kre#erB @n#k "aam%nda maAk0ma e/$"et o#s0n d$"e kon0#m0t0r.J !$md$ Aer -$r maAk0m kend$ kres$n$ ta%mak /or0ndad%r. An(ak -0 $k$ maAk0m -$r-$r$#er$n$n kre#er$n$ ta%"or#ar. '0 d0r0mda f$/$kse# an#amda A$ -$r e" de,$m$"or. Kend$ kre#er$n$ ta%sa#ar a"n% enerP$"$ Aar(a"a(ak#ar. 7$/$kse# an#amda -$r s$nerP$ "ok. Ama d0"@0sa# an#amda mtA$ -$r s$nerP$B $nan%#ma/ -$r &a"#a%m ?ar. '0 maAk0m#arB kend$ kre#er$n$ ta%mak "er$ne -$r-$r#er$n$n kre#er$n$ ta%"arak -$r-$r#er$ne DSen -en$m dost0ms0nD mesaP%n% ?er$"or#ar. '0 maAk0m#ar ortak -$r kader$ &a"#amak /or0nda o#a-$#$r#er. '$r-$r#er$n$n kre#er$n$ ta%d%k#ar% /aman kader#er$ne "en$ -$r

-o"0t kat%"or#ar. '$/#ere ?erd$k#er$ mesaP -e#k$ de 0G Ya&%#a-$#e(ek -$r e" ka#mam% @$-$ @rnd,ndeB "$ne de "a&%#a-$#e(ek -$r e"#er ?ard%r. Yaam%n a"a,%n%/aB s%rt%n%/a ?0rd0,0 "kB -a/en dn(e#er$n$/#eB d0"@0#ar%n%/#a Aaf$f#ete-$#$rs$n$/. 'en -"#e "or0m#ad%m -0 kar$katr. IE##er$nde kar$katrn ko&"as% o#an dost#ar%m%n @nderme#er$n$ r$(a ed$"or0m. '"#e -$r kar$katr $/e-$#$r$/6 an(ak sanat %n%n $m/as% o#madan 0"@0n o#ma/.J

Yukarda dile 6etirilen karikatrde iki insann sinerSik iletiimi, rn veya para de il, dostluk retiyor. Mem rn hem dostluk reten bir baka sinerSik iletiim de ime"e. 2a*la !le-ek !r ey kalmam "! ! "#rnd(nde, y!ne de ya*la !le-ek !r eyler &ardr. 2aamn aya(n$a, srtn$a &urdu(u yk, a$en dn-eler!n!$le, duy"ularn$la %a+!+lete !l!rs!n!$.

me(ede S$nerP$
Jeleneksel kltrmzde Qime"eQ ad verilen bir etkinlik vard. ;#zalmakla birlikte hVlV yayor.< Bir kadn, tarhana, tavudka, kurut, yatak))yor6an 6ibi klk hazrlklarn tek bana diyelim on be 6nde an"ak yapabile"ektir. :ahalle veya kPydeki on kadn, srayla her 6n bir evde toplanr, maniler, trkler sPyleyerek, on be 6nlk ii bir 6n iinde yapverirlerdi. (me"e denilen bu etkinlisin, bir sinerSik etkileim oldu unu dnebiliriz. (me"ede zaman tasarruOu olabilir, Oarkl bil6ilerden, Oarkl bak tarzlarndan Ptr, rnlerde kalite art 6Prlebilir. Bunlar olmasa bile ime"e, en azndan katlanlar arasnda birlik ve beraberlik duy6usunu artrabilir, yalnzl 6iderebilir.

Do,adaB Nesne#erdeB Sanda#"ede S$nerP$

>inerSik etkileim yalnz"a insanlara Pz6 de de il. Mayvanlar da bunu be"eriyorlar. 8rne in arlar, karn"alar, aslanlar... Belki baz nesnelerin ilevleri de bir tr sinerSik etkileim saylabilir. Bu dn"eden hareketle, do ada, nesnelerde, Prne in bir sandalyenin ba"aklar arasnda bir tr sinerSi bulundu unu sPyleyebilir miyizK >inerSi, ibirli i'dayanma yoluyla 6 artrm demekti. Bir sandalyeyi oluturan paralar, bir araya 6eldiklerinde, tek balarna olduklar zamana kyasla daha ilevsel olurlar. Bir sandalyenin ortasna otursanz ve ayaklarnz yerden kaldrrsanz, dPrt ba"aktan her biri sizin a rl nzn yzde $/'ini tar. 7 er bu dPrt ba"aktan birisini kesersek, v"udunuzun yzde $/'i de il, tm birden devrilir yere. Bu durumda unu dnebilir miyiz: >andalyenin her ba"a , a rl nzn hem yzde $/'ini hem yzde 1%%'n tamaktadr. ;Bu durum, kuantum Oizi indeki, bir elektronun ayn anda iki Oarkl enerSi durumunda bulunabile"e i bil6isine benzemektedir.< Bunun yan sra, sandalye, her bir ba"a nn tek tek tayabile"e i ykn dPrt katndan Oazlasn tamaktadr. B!r sandalyey! oluturan *aralar, !r araya "eld!kler!nde, tek aslarna olduklar $amana kyasla da%a !le&sel olurlar Btn bunlara bakt mzda, sandalyenin dPrt ba"a arasnda muhteem bir sinerSi bulundu unu dnebiliriz.

>andalye Prne inden yola karak, do adaki ya da yapay evredeki pek ok eye bu 6Pzle bakmak mmkndr. 7koloSik den6ede de bir tr sinerSi bulundu unu dnebiliriz. 3o raOi koullar, bitkiler ve hayvanlar, karlkl dayanma iinde, tek balarna yapamaya"aklar ola anst bir ey yapmakta, byk bir 6 ve 6zellik yaratmaktalar.

E?#$#$kte S$nerP$
Bir iOtin evliliklerindeki paylar yzde katrK Yzde /%) /% miK +am de il. 9adnn evlilikteki pay hem yzde /% hem yzde 1%%'dr. 7rke inki de Pyle. >andalye Prne ine benzer ekilde. 7 er kadnn ve erke in evlilikteki paylar yzde /% ve yzde 1%% olmazsa, sPz6elii yzde /1 ve yzde &- olursa o evlilik sa lam durmaz. >andalyenin ba"aklarndan birisi di erlerinden uzun olursa, o sandalye de sa lam durmaz. Bir kadn ile erkek arasndaki sinerSi, hem biyoloSik anlamda o almaya hem de mutlulu a yol aar.

"er$nde S$nerP$
(yerlerinde, bireyler ve birimler arasnda sinerSi bulunmaldr. #n"ak bunu her zaman 6Prmek mmkn olmuyor. Baz irketlerde retim biriminin, zaman zaman kendini Oazla Pnemsedi ini, en azndan sat biriminden stn 6Prd n duyabilirsiniz. #yn anda sat biriminin de kendini stn 6Prd n, QBen satamazsam onlarn retmesi neye yarar, depolar dolar taar, retimi ksmak zorunda kalrlarQ dedi ini iitebilirsiniz. Fretim ve sat birimlerinin bu tavrlar sinerSik de ildir.

#"aba bir irketteki birimleri sandalyenin ba"aklar 6ibi dnebilir miyizK 5iyelim ki bir irkete ait retim, pazarlama, bil6iilem ve insan kaynaklar bir sandalyenin dPrt ba"a 6ibi bir btn oluturmaktadr. Mer birinin btn iindeki pay yzde $/'tir ve yzde 1%%'dr. >andalyenin dPrt ba"a ndan han6isinin di erlerinden daha Pnemli oldu unu sPyleyemedi imiz 6ibi, bir irketi oluturan birimlerden han6isinin di erlerinden daha Pnemli oldu unu da sPyleyemeyiz. +ek balarna Pnemli bir ilev ser6ileyemeye"ek olan birimler, bir araya 6elip sinerSik bir iletiim oluturduklarnda, byk bir 6"e sahip bir irket ortaya karabilirler. Jiderek artan bir ekilde i dnyasnda sinerSiden, ekip olmaktan sPz ediliyor. 7kip olmak Pnemli phesiz. #n"ak ekip olmay olmazsa olmaz bir art kabul etmek, ekip olamayanlarn ie yaramaz olduklarn dnmek, her halde bir abart olsa 6erek. Mer konuda oldu u 6ibi bu konuda da arlktan kanmak, 6erekti inde istisnalar kendi snrlar iinde de erlendirmek do ru olmal. Yerine 6Pre yPneti"ilerin, ekip almasna yatkn olmayan kiileri, kendi yetenekleri ve ter"ihleri do rultusunda, bireysel olarak alabile"ekleri ilere yPnlendirmeleri yararl olabilir. :oreno'nun >osyometri'sinde, birlikte alan, yaayan insanlara, kiminle birlikte almak, yaamak istedikleri sorulurT. #ratrmalar, karlkl olarak birbirlerini seen kiilerden oluan ekiplerde verimin artt n, hata orannn dt n 6Pstermektedir. Bu konudaki klasik almalar nda yeni aratrmalar yaplmasnda, 6nmzde iyerlerinde pek dikkate alnmayan sosyometrik ter"ihlere Pnem verilmesinde yarar vardr. >inerSik etkileim iin, ekip olabilmek iin, alanlarn sosyometrik ter"ihlerinin

sorulmas, bu alanda yeni uOuklar aabilir.

T :oreno, ;1-*$< >osyometri ve Usikodrama, 5Pkmen, F., >istem Yayn"lk, $%%0

$%
Y, D,!+) ?+211,-G@6 *YE!* E21*S*6 K3!3+ DE"!ESY2-3
Jenellikle kk sorunlar bir araya 6elir, Pnemli sorunlara yol aar, bunlar da sinerSik etkileimi, ekip olmay zorlatrr veya imkVnsz klar. 9k birikimler byk patlamalara, damlalar sellere sebep olur. 9k birikimlerin yol at byk sorunlardan tanesinin adn belirte"ek olursak unlar sralayabiliriz: Yldrma, kurum depresyonu ve iyeri Oobisi. Bunlar, birbirlerinden ba msz olarak ortaya kabile"ekleri 6ibi, birbirleriyle karlkl etkileim iinde de 6Prlebilirler. >Pz konusu bu kavram, 6ele"ek kitapta ayrntl olarak ele ala"a z. Iimdi ksa"a, niteliklerinden ve bunlara ilikin aratrmamdan sPz etmek istiyorum. :obbin6 karl olarak dilimizde ilk kez Q(yerinde duy6usal ta"izQ denildiN daha sonra ben Q(yeri zorbal Q iOadesini kullandm. >on olarak meslektalarmla QyldrmaQ kelimesi zerinde karar kldk. Yldrma ksa"a u: Bir iyerinde, bir apartmanda veya bir mahallede birlikte yaayan bir 6rup insan, ok kk baz

Oarkllklarndan Ptr ;bu Oarkllklar, ille de olumsuz Pzellikler olmak zorunda de ildir<, ilerinden birisini, bilinli'kastl olmakszn kurban olarak seerler ve 6iderek artan bir tempoda onu be"eriksiz, 6eimsiz olarak al6lamaya balayp iti"i davranlaryla bu kiiyi 6erekten de be"eriksiz, 6eimsiz, mutsuz, sorunlu bir insan haline 6etirirlerN o kiiyi psikoloSik ve Oiziksel anlamda "iddi olarak zedelerler. (yeri Oobisi kavram taraOmdan ortaya atld. Gkul Oobisine benzer bir oluumun iyerlerinde de ortaya kt kansndaym. Leitli nedenlerden kaynaklanabile"ek iyeri Oobisinin niteli i ve lkemizdeki yay6nl aratrlmaya de er bir konudur. Yldrma ve iyeri Oobisi konusundaki aratrmaya temel oluturmak zere (nternet'te AAA. isyeriOobisi. "om adl bir site oluturduk. Bu siteye 6irip yldrma konusunda evrenizde 6Pzledi iniz veya banzdan 6emi olaylar anlatarak ve iyeri Oobisiyle il6ili Ple i doldurarak, veri toplanmasna katkda bulunabilirsiniz. BtOen (nternet'te AAA.isyeriOobisi."om adl siteye baknz. Bilimsel literatrde kurum'Pr6t depresyonu ;or6anizational depression< ad verilen ey, ana iz6ileriyle bireyin depresyonunu hatrlatr nitelikte. 9imi kurumlarda ortaya kan kurum depresyonunda, kurumdaki 6enel havada umutsuzluk vardrN elemanlarda kurumu de ersiz 6Prme, kurumu ve birbirlerini sulama e ilimi yay6ndr. 8zellikle kurumun 6ele"e ine ilikin motive edi"i beklentiler yoktur, karar verme sknts vardr.

9urum depresyonu iinde bulunan kurumlarda, dilimizdeki iOadesiyle kurum yelerinin zerine Pl topra serpilmi 6ibidir. Cizyon ya hi yoktur ya da unutulmutur. 9urum 6enelde yeniliklere ak de ildir. Yeni katlan bir kii, henz depresiO havaya kaplmam olsa ve herhan6i bir yenilik Pnerse, di er yelerin tepkileri 6enelde Q(l6in, ama bizde olmazN 6enel mdr s"ak bakmazN daha Pn"e denedik olmadQ eklindedir. Bu tr kurumlarda ne Pnerirseniz Pnerin, ne hikmetse daha Pn"e bir kere denenmi ;R< ama ie yaramamtr. 9sa"as yapa"ak bir ey yoktur. 9urum depresyonu, Pllebilir, tehis edilebilir bir sorundur. Jiderilmesinde, bilisel))davran yaklamdan ve hobi terapiden a rlkl olarak yararlanlabile"e i 6Prndeyim.

$1
B21* (E!)"*
Gkuma terapisi ;biblioterapi<, Oilmterapisi ;sineterapi< ad verilen yaklamlar var. Birin"isinde belirli kitaplar okuyan, ikin"isinde ise Oilm izleyen bir 6rup bunu bir uzmann denetiminde tartr. >Pz konusu uzmann, etkileim 6ruplar konusunda bil6i sahibi bir psikolo6, psikiyatrist veya psikoloSik danman olmas 6ereklidir. Bu yaklamlar, tedavi amal uy6ulanabile"e i 6ibi, rehberlik'psikoloSik danma kapsamnda ruhsal 6eliim sa lamak ama"yla da kullanlabilir. 9ullanm ama" ne olursa olsun, 6rubu yPnete"ek liderin psikoloSi, rehberlik veya psikiyatri alannda uzman olmas vaz6eilmez art olmaldr. Bu alanlar dnda uzmanlam kiilerin yPnete"ekleri tartma 6ruplar da phesiz yararl olabilir, an"ak baka bir ey saylrN biblioterapi veya sineterapi saylmaz. Bir sredir, kiileraras iletiimle il6ili seminerlerimde, konOeranslarmda zaman zaman astronomiyle, biyoloSiyle il6ili ksa ksa bil6iler vermeye baladm. Bazen de mzik eli inde, Byk Uatlama'dan ;belki bPyle bir ey var< bu yana evrenin, dnyann oluumunu anlatyorum. Bu uy6ulamaya Q7vreni Matrlama 76zersiziQ adn verdim. Bunlarn tmnn izleyi"ilere iyi

6eldi ini, onlar rahatlatt n, yaama Oarkl bir 6Pzle bakmalarn sa lad n, yaama sevinlerini artrd n 6Pzlyorum. Bu 6Pzlemlerden yola karak ve biblioterapi, sineterapi kavramlarndan esinlenerek QMobi terapiQ adn verdini bir yaklam ortaya koymay dnyorum. Mobi terapide, kk 6ruplarda katlm"lara astronomi, biyoloSi, arkeoloSi, antropoloSi, Oizik, "o raOya 6ibi alanlarda veya el sanatlar konusunda, herkes taraOndan anlalabilir dilde, o unlu un il6isini ekebile"ek nitelikte bil6iler verile"ek, kk uy6ulamalar yapla"ak, etkileim 6ruplar konusunda e itim alm bir psikolo6, psikoloSik danman veya psikiyatrist liderli inde, 6rup yelerinin duy6ular))dn"eleri ele alna"aktr. (nsanlar, "o raOya okuyor, teleskopla 6Pzlem yapyor veya el sanatlaryla u rayorlarN bunlar zaten hobi terapi oluyor diye dnlebilirN an"ak bu do ru olmaz. Bu tr u ralar, hobiler, u raana iyi 6eliyor olabilir, belirli bir terapPtik etkileri bulunabilir. #ma burada sPz konusu olan terapPtik etki, kontrol altna alnm, sistematik hale 6etirilmi bir etki de ildirN tesadOi niteliktedir. Bu yzden biyoloSi okumay, hobi edinmeyi, hobi terapi saymyoruz. Mobi terapide, sistematik bir tarzda psikoloSik mdahale, liderin bilinli bir katalizPrl sPz konusudur. Mobi terapinin ileyii 6enel iz6ileriyle Pyle olmaldr: Jrup, etkileim 6ruplar konusunda uzmanlam bir ruh sa l uzmannn liderli inde toplanr. #stronomi, biyoloSi... konularnda yetimi bir uzman, 6rubun anlaya"a dilde bil6iler verirN veya 6rup lideri, astronomi, biyoloSi... uzmanlarn"a hazrlanm bil6ileri okuduktan sonra 6ruba aktarrN ya da 6rup yeleri biblioterapide

oldu u 6ibi 6rup Pn"esinde bu bil6ileri kendileri okurlar. Bunun zerine lider 6rup iinde paylam balatr. Fyeler edindikleri bil6ilere ilikin duy6ularn, izlenimlerini paylarlarken, lider belirli psikoterapi'psikoloSik danma yaklamlarna uy6un olarak 6rubu yPnetir. 8rne in psikodrama yapabilir veya bilisel))davran yaklam uy6ulayabilir. Jerekli buldu unda eklektik bir yaklam izleyebilir. Mobi terapinin iki temel ilevi ola"aktr. Birin"isi, astronomide, biyoloSide veya el sanatlarnda edinilen bil6iler, psikodramadaki snma aamas 6ibi, 6rup etkinlikleri iin bir snma sa layabilir, ikin"isi, belki de daha Pnemlisi, katlm"larn, kendileriyle u ramaktan uzaklap d dnyaya il6i 6Pstermeleri, il6i alanlarn, dolaysyla yaam alanlarn 6eniletmeleri sa lanabilir. Mer iki ilev de ruhsal 6eliime katkda buluna"ak niteliktedir. Byk bir ihtimalle hobi terapinin en etkili yan, katlm"larn, yaam il6in ve heye"an veri"i bulmalar, d dnya ile iletiimlerini artrarak ruhsal sorunlarndan uzaklamalar ola"aktr. Duh sa l ile d dnyaya il6i duyma arasnda karlkl etkileim bulundu unu dnebiliriz. 9iinin ruh sa l bozulduka d dnya ile etkileimi de azala"aktr. #yn anda d dnya ile etkileimin azalmas da ruh sa l n bozu"u bir etkiye sahiptir. Yo un ruhsal sorunlar olan kiilere hobi terapinin yarar sa laya"a n herhalde dnemeyiz. #n"ak hobi terapinin bir tr koruyu"u ruh sa l ilevine sahip ola"a n, d dnya ile sa lkl etkileim iinde bulunan bir kiinin ruh sa l nn bozulma ihtimalinin )sOr olmasa da) azala"a n dnebiliriz.

Mobi terapi, 6nlk yaamda karmza sk sk kan, bazen ise hi kmayan kk eyleri Oark etme ve heye"an duyma ihtimalimizi artra"aktr. Belki de yaammzn sresine ve kalitesine katkda buluna"aktr. 7 er bu olursa, yaamda kk eylerden byk kazanlara 6iden yolda bir tr sinerSi de yaratm oluruz. Mobi terapinin niteli i ve ilevleri konusunda P ren"ilerimle pro6ram 6elitirmeye ve deneysel aratrma yapmaya alyoruz.

S2-S40
9k Ieyler'de her zaman sPyledi im bir eyi tekrarlayarak kitab bitirmek istiyorum. Lo"uklarnz e itirken baz hatalar yapt nz iin sakn kendinizi sulamaynz. #na babalarn saylabilir miktarda hatalar vardrN ama saylamaya"ak kadar artlar vardr. Lo"uklarnz iin ni"e ey yaptnzN hepsinden Pnemlisi sevdiniz onlar. >aylabilir miktarda hatanz var diye, binler"e, onbinler"e artnz Ppe 6itmesin. 8nemli olan, 6elimek ve Oark edilen hatalar tekrarlamamaktr. ?ranszlarn dedi i 6ibi, bakalarna iek atnz ama bu konuda da )her konuda da) arada bir de kendinize iek atnz. 5a larda, koparlmam btn iekleri, koparmadan sizlere hediye ediyorum. JPrmek zere.