DİFERANSİYEL DENKLEMLER

TANIM:

DİFERANSİYEL DENKLEM: Bağımsız değişken, bu değişkenin

fonksiyonu ve bu fonksiyonun türevlerini içeren bir bağıntıdır. Diğer bir ifade ile
içerisinde türev bulunduran denklemlere diferansiyel denklem denir.

Diferansiyel Denklemler Genel Olarak İki Grupta Toplanır:

1) Adi Diferansiyel Denklemi: Bir tek bağımsız değişken, bu değişkenin

fonksiyonu ve bu fonksiyonun türevlerini içeren diferansiyel denklemidir.

Bunlar genel olarak;

( )
f x , y , y 1 ,..........l (n ) = 0 A.Δ.Δ y = y(x )

⎛ dz dz ⎞
f ⎜⎜ x , y , z , , ⎟⎟ = 0 K .Δ.Δ z = z (x , y )
⎝ dx dy ⎠

Bir diferansiyel denklemin çözümü; genel çözüm, özel çözüm ve tekil çözüm
olmak üzere 3’e ayrılır. Diferansiyel denklemin c sabitine bağlı çözümüne genel
çözüm; c’ye değerler verilerek elde edilen çözümlere özel çözüm denir. Ayrıca bu
genel çözümdeki integral sabitine özel değerler verilerek elde edilemeyen fakat
denklemi sağlayan çözümlere de tekil çözüm denir.

Örneğin: y 1 = 1 − y 2 diferansiyel denkleminin çözümlerini bulalım.

y1 = 1 − y 2

dy
= 1− y2
dx

dy
= dx
1− y2

dy
∫ 1− y2
= ∫ dx

1
 arcsin y = x + c

y = sin( x + c ) genel çözüm

c=0 y = sin x ⎫
⎪
c=1 y = sin( x + 1) ⎬ özel çözüm
c=2 y = sin( x + 2 ) ⎪
⎭

y =1 ⎫
⎪
y1 = 0 ⎬ tekil çözüm
⎪
0 = 1 − 12 = 0 ⎭

I. Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemler:

I. mertebeden adi diferansiyel denklemin genel formu;

− P(x , y )
y 1 = f ( x , y ) şeklinde olup eğer f ( x , y ) = şeklinde bir fonksiyon
Q( x , y )

dy − P( x , y )
ise =
dx Q( x , y )

− P( x , y ).dx = Q( x , y ).dy

P( x , y ).dx + Q(x , y ).dy = 0 olur.

Bu eşitlikte P ve Q fonksiyonları x ve y’nin ayrı fonksiyonları olarak

yazılabiliyor ise bu tür denklemlere değişkenliklerine ayrılabilen diferansiyel
denklem denir. Yani;

P1 ( x )Q1 ( x ).dx + P2 ( x ).Q2 ( y ).dy = 0

P1 (x )Q1 ( y ).dx P2 ( x ).Q( y ).dy

+ =0
Q1 ( y ) P2 ( x ) P2 (x ).Q1 ( y )

P1 ( x ) Q (y)
.dx + 1 .dy = 0
P2 ( x ) Q2 ( y )

N .dx + M .dy = 0 [Δ.A.Δ.Δ]

2
 Örnek: y 1 = cos x denkleminin genel çözümünü bulunuz.

dy
= cos x
dx

∫ dy = ∫ cos x.dx
y = sin x + c

I. Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler:

Genel forma y 1 + P( x ). y = Q( x ) şeklinde olan denklemlere I. Mertebeden

lineer diferansiyel denklem denir. Bu türden denklemlerin genel çözümü 2 yol ile
yapılır.

1- Sabitin değişimi metodu.

2- y = ϑ ( x ).ϑ ( x ) dönüşümü.

1- Sabitin Değişimi Metodu: Bu metod ile önce homojen kısmın genel

çözümü bulunur. Bu genel çözümdeki integral sabiti x’in bir fonksiyonu olup
denklemi sağlayacak şekilde belirlenir.

y 1 + P( x ). y = Q( x ) (L.Δ.Δ )
y 1 + P( x ).y = 0

dy
= − P(x ).y
dx

dy
∫ = − P( x ).dx
y ∫

Any = − ∫ P( x ).dx + AnK , K = K ( x )

Any − Ank = − ∫ P( x )dx

y
An = − ∫ P( x ).dx
k

3
y − P ( x ).dx
=e ∫
k

− P ( x ).dx
y = k .e ∫

− P ( x ).dx − P ( x ).dx
y 1 = k 1 .e ∫ + (− P (x )).e ∫ .k

y 1 + P( x ). y = Q( x )

− P ( X ).dx − P ( x ).dx − P ( x ).dx

k 1 .e ∫ − P ( x ).e ∫ .k + k .e ∫ .P( x ) = Q( x )

− P ( x ).dx
k 1 .e ∫ = Q(x )

P ( x ).dx
k 1 = Q ( x ).e ∫

P ( X ).dx
k = ∫ Q( x ).e ∫ +c

− P ( x ).dx
y = k .e ∫

y = ⎡⎢ ∫ Q( x ).e ∫ + c ⎤⎥ .e ∫
P ( x ).dx − P ( x ).dx
’dir.
⎣ ⎦

Örnek:

y 1 + y = e − x diferansiyel denklemin çözümünü bulunuz.

P(x ) = 1 , Q( x ) = e − x (L.Δ.Δ )
y1 + y = 0 y = k .e − x

dy
= −y y 1 = k 1 .e − x − k .e − x
dx

dy
= −dx y1 + y = e−x
dx

k 1 .e − x − k .e − x + k .e − x = e − x

4
Any = − x + AnK k 1 .e − x = e − x

Any − AnK = − x k1 = 1

y
An = −x k = x+c
k

y
= e −x y = k .e − x
k

y = ( x + c ).e − x ’dir.

2- y = u .A dönüşümü:

y 1 = u 1 .A + u .A 1

y 1 + P( x ). y = Q( x )

u 1 .A + u .A 1 + P( x ).u .A = Q( x )

Au 1 + P( x ).u + u .A 1 = Q( x )
 
 

=0 =

u 1 + P( x ).u = 0 Λ A 1 .u = Q(x )

du dA
= − P( x ).u .u = Q( x )
dx dx

du dA − ∫ P ( x ).dx
− P( x ).dx .e = Q(x )
u dx

− P ( x ).dx
Anu = − ∫ P( x ).dx dA = Q( x ).e ∫ .dx

− P ( x ).dx P ( x ).dx
u=e ∫ A = ∫ Q( x ).e ∫ .dx + c

y = u .A

− P ( x ).dx ⎡
.dx + c ⎤⎥' dir .
P ( x ).dx
y=e ∫ .⎢ ∫ Q( x ).e ∫
⎣ ⎦

5
 dy 1 1
Örnek: − . y = 2 diferansiyel denklemi çözünüz.
dx x x

y = u .A

y 1 + P( x ). y = Q( x )
1 1
P(x ) = − , Q( x ) = 2
x x
y = u .A ⇒ y = u .A + u .A
1 1 1

1 1
y 1 − .y = 2
x x

1 1
u 1 .A + u .A 1 − .u .A = 2
x x

⎛ 1 ⎞ 1
A⎜ u 1 − u ⎟ + u .A 1 = 2
⎝ x ⎠ x

=0 =

1 1
u 1 − .u = 0 Λ u .A 1 =
x x2

du dx 1
= A 1 .x =
u x x2

1
enu = enx A1 =
x3

u=x A 1 = x −3

A = ∫ x −3 .dx

1
A=− +c
2.x 2

y = u .A

⎛ 1 ⎞
y = x.⎜ − 2
+ c⎟
⎝ 2.x ⎠

6
 1
y=− + x.c genel çözümdür.
2x

Çalışma Soruları

Aşağıdaki diferansiyel denklemlerin genel çözümünü bulunuz.

dx
1) tan x.dy =
Any

1
2) y 1 + y = 3x
x

3
3) (2 x − 1) y 1 + y = x3
x