II.

ÜN‹TE

TAR‹H ÖNCES‹ ÇA⁄LARDA ANADOLU

KONULAR

1- PALEOL‹T‹K ÇA⁄
2- MEZOL‹T‹K ÇA⁄
3- NEOL‹T‹K ÇA⁄
4- KALKOL‹T‹K ÇA⁄
5- MADEN ÇA⁄I
 SANAT TAR‹H‹ 1

☞ BU BÖLÜMDE NELER Ö⁄RENECE⁄‹Z?

☞
Bu bölümün sonunda;
• Tarih öncesi ça¤lar› ö¤renecek,
• Bu ça¤lara ait Anadolu’daki yerleflim merkezlerini tan›yacak,
• Kaz›larda ele geçen buluntularla toplumun yaflam biçimi aras›nda s›k› bir iliflkinin
oldu¤unu,
• Yaflad›¤›n›z ülkenin oldukça zengin bir kültürel geçmifli oldu¤unu göreceksiniz.

✍ BU BÖLÜME NASIL ÇALIfiMALIYIZ ?

✍
• Ünitedeki konular›n adlar›n› ö¤renin.
• Yak›n çevrenizdeki arkeoloji müzelerini ziyaret ederek tarih öncesi ça¤lara ait
eserleri gözlemleyin.
• Tarihsel s›raya göre izleyece¤iniz eserlerin benzer ve farkl› yönlerine dikkat edin.
• Metin içinde verilen tan›mlar› tekrar edip tarihi yap›tlar›n resimlerini inceleyiniz.
• De¤erlendirme sorular› ile bilginizi kontrol edin.

☞ HAZIRLIK ÇALIfiMALARI
☞
• Varsa çevrenizde bulunan arkeoloji müzesini gezerek, Anadolu’ya ait tarih öncesi
ça¤lardaki eserlerin nas›l sergilendi¤ini inceleyin.
• Tarih öncesi ça¤larda Anadolu’daki yerleflim merkezlerini harita üzerine iflaretleyin.

12
 SANAT TAR‹H‹ 1

TAR‹H ÖNCES‹ ÇA⁄LARDA ANADOLU

Yaz›n›n kullan›lmad›¤› devirlere tarih öncesi ça¤lar, yaz›n›n bulunmas›yla

bafllayan devirlere de tarih ça¤lar› ad› verilmektedir.

Tarih öncesi Anadolu’da yaflayan uygarl›klar›; Paleolitik, Mezolitik,

Neolitik, Kalkolitik ve Maden ça¤› olmak üzere befl bölümde inceleyebiliriz.

Paleolitik Ça¤ (Eski Tafl Ça¤›) (M.Ö. 600 000-10 000)

Anadolu’da bu ça¤; Antalya yak›nlar›ndaki Karain, Beldibi, Belbafl›,

Öküzini, Kumbuca¤› ma¤aralar›nda yap›lan araflt›rmalarla ayd›nlat›lm›flt›r.
Tafltan baltalar, uzun yaprak biçiminde b›çaklar, kemikten i¤neler, m›zrak
uçlar›, tafltan ve fildiflinden yap›lm›fl heykelcikler, ma¤aralarda yer alan duvar
resimleri; avc›l›k ve toplay›c›l›k ile yaflam sürdüren, ma¤aralarda bar›nan bu dönem
insan›n› anlatan buluntulard›r.
Mezolitik Ça¤ (M.Ö. 10 000-8000)
Neolitik Ça¤a geçifl dönemi olan bu uygarl›k, Paleolitik Ça¤›n bir tekrar›
gibidir. Daha çeflitli ve daha kullan›fll› flekillere sahip çakmaktafl›ndan yap›lm›fl,
mikrolit ad› verilen aletler bu döneme özgüdür.
Paleolitik Ça¤›n sonlar›nda kullan›lan, Antalya çevresindeki Karain,
Beldibi ve Belbafl› ma¤aralar›, bu dönemde de yerleflim görmüfltür.
Neolitik Ça¤ (M.Ö. 8000-5500)
‹nsan topuluklar›n›n avc›, toplay›c›, tüketici yaflam düzeninden yerleflik,
üretici düzene geçtikleri bu dönem kültürüne ait izler Anadolu’da; Çayönü,
Çatalhöyük, Hac›lar, Norfluntepe ve Köflkhöyük yerleflmelerinde görülür.

? Höyük nedir? Bir höyük gördünüz mü? Gelin, tan›m›n› yapal›m.

Höyük: De¤iflik uygarl›klara ait yerleflimlerin zamanla üst üste
y›¤›lmas› ile topraktan oluflan, yass› büyük tepelerdir.
Bu ça¤›n önemli yerleflim yerlerine hangi merkezleri örnek verdik? Gözden
? geçirelim.
Çayönü: Diyarbak›r yöresinde Dicle’nin küçük bir kolu olan Bo¤azçay
k›y›s›ndaki yerleflim M.Ö 7250-6750 y›llar› aras›na tarihlenmektedir.

13
 SANAT TAR‹H‹ 1

Yerleflimin ortas›nda bir meydan, onun çevresinde dikdörtgen plânl› an›tsal

yap›lar ve evler yer almaktad›r. Binalar›n alt bölümleri tafltan, üstleri kerpiçten
yap›lm›flt›r.
Çayönü yerlefliminde oturanlar Anadolu’nun en eski çiftçileridir. Bu¤day
yetifltirmesini, hasat etmesini ve ö¤ütmesini bildiklerini yap›lan kaz›larda ele geçen
aletler kan›tlamaktad›r (Resim 1).

Resim 1: Ö¤ütme tafl›, Diyarbak›r Müzesi

Kaz›larda ele geçen buluntular

aras›nda ayr›ca nazar, büyü ve
kötülüklere karfl› koruyucu
anlam tafl›yan tak›lar (Resim 2)
ile tafltan ve kilden yap›lm›fl
küçük heykelcikler önemli yer
tutmaktad›r (Resim 3).

Resim 3: Oturan kad›n heykelci¤i, Ni¤de Müzesi

Resim 2: Gerdanl›k parças›,

Diyarbak›r Müzesi

14
 SANAT TAR‹H‹ 1

Çatalhöyük: Yerleflme, d›fla tamamen kapal› avlular etraf›nda, bitiflik

düzende kerpiçle infla edilmifl dikdörtgen plânl› tap›nak ve konutlardan oluflan
mahallelerin birbirine eklenmesinden oluflmaktad›r (Çizim 1)).
Tap›naklar, duvarlar›ndaki yüksek kabartmalar, duvar resimleri ve sekiler
üzerine b›rak›lm›fl adak heykelcikleriyle konutlardan ayr›l›rlar (Çizim 2).

Çizim 1: Çatalhöyük, rekonstrüksiyon

Çizim 2: Koçu ve bo¤ay›, do¤uran
(Çizimle yeniden aya¤a kald›r›lm›fl durumu) kad›n kabartmas›n›n bulundu¤u
yap›n›n rekonstrüksiyonu

Çatalhöyük duvar kabartma ve resimlerinde do¤um, yaflam ve ölüm

konular› ifllenmifltir.
Tafl ve piflmifl topraktan bir çok
tanr›ça heykelci¤i bulunmufltur (Resim 4).
Ç›plak olarak betimlenmifl bu kad›n
heykelciklerine Yeni Tafl Devrinde bir çok
Akdeniz ve Yak›n Do¤u ülkelerinde
rastlanmas›, ana tanr›çan›n yeryüzünün bu
bölgelerinde egemen oldu¤una iflaret
etmektedir.
Hac›lar:Burdur civar›ndaki
yerleflim, M. Ö. 7040 y›l›na tarih-
lendirilmektedir. Burada yap›lan kaz›lar
sonucunda evlerde bu¤day, arpa,
mercimek; ayr›ca keçi, koyun, köpek ve
büyük bafl hayvan kal›nt›lar› bulunmufltur.
Kad›n heykelcikleri, bu dönemde de ana
tanr›çaya tap›ld›¤›n› iflaret etmektedir .
Resim 4: Ana tanr›ça heykelci¤i, Ankara
Anadolu Medeniyetleri Müzesi

15
 SANAT TAR‹H‹ 1

Bu dönem yerleflimlerinden Norfluntepe ve Köflkhöyük’te yap›lan

kaz›larda ortaya ç›kan kabartmal› kaplar ve heykelcikler de Çatalhöyük buluntular›
niteli¤indedir.
Kalkolitik Ça¤ (Maden-Tafl Ça¤›) (M.Ö. 5500-2500)
Maden aletlerin yan› s›ra tafl aletlerin kullan›lmaya devam edilmesinden
dolay› bu devre, tafl ve maden devri anlam›na gelen Kalkolitik Ça¤ denilmektedir.
Bu dönemin en parlak merkezi, Hac›lar yerleflmesidir. Yerleflmenin
5. kat›nda, M.Ö.5500 y›llar›nda kullan›lan ilk bak›r aletler, yap›lan kaz›larla ortaya
ç›kar›lm›flt›r.
Bu ça¤daki di¤er yerleflim merkezleri; ‹stanbul Fikirtepe’den Samsun
‹kiztepe’ye, Çanakkale Kumtepe’den ‹ç Anadolu’daki Büyük Güllücek’e, Göller
Bölgesi’ndeki Kuruçay’dan Amik Ovas›’na ve Do¤u Anadolu’ya kadar uzan›r.
Avc›l›¤›n yerine tar›m›n öncelik kazanmas›, dönem insan›n›n yaflant›s›n›
de¤ifltirdi¤i kadar sanat›n› da etkilemifltir. Ma¤ara duvarlar›na yap›lan av sahneleri
giderek azalarak ortadan kalkm›fl, resim sanat› piflmifl kaplarda devam etmifltir
(Resim 5 ).

Resim 5:Kad›n betimli çanak, Burdur Müzesi

Resim 6:‹kiz idol, Ankara Anadolu
Medeniyetleri Müzesi

16
 SANAT TAR‹H‹ 1

Bereketi sembolize eden kad›n heykelcikleri ile, ça¤›n sonlar›nda çok bafll›
dinî simge olan idoller ortaya ç›kar›lm›flt›r (Resim 6).
?
‹dol nedir? Tan›mlayal›m.

‹dol, tek veya çok bafll›, stilize (do¤al görüntülerin bozularak verilme-
si ) gövdeli heykelciklerdir.
Bu dönem yerleflimlerinden Beycesultan’da rastlad›¤›m›z megaron tipi
konutlar, daha sonra Bat› Anadolu ve Ege Bölgesi’nde kulan›lan yap› tipinin
temelini oluflturmufltur.
?
Megaron nedir?

Megaron dikdörtgen plânl› bir yap›d›r. Önü aç›k bir yar›m oda
fleklinde girifli ile ortas›nda ocak bulunan büyük bir odadan oluflur.

Tunç Ça¤› (M. Ö. 2500- 200)

Anadolu’da Tunç Ça¤› üç bölüme ayr›l›r:
Erken Tunç Ça¤› (M.Ö. 2500-2000),
Orta Tunç Ça¤› (M.Ö.2000-1500)
Yeni Tunç Ça¤› (M.Ö.1000-1200)

Do¤u, Güneydo¤u, Orta ve Bat› Anadolu’da yer alan bu dönem

yerleflimleri, yak›n oldu¤u çevre kültürlerinin etkisiyle de birbirinden farkl›
özellikler gösterir.
Tar›ma dayal› köy kültürü Erken Tunç Ça¤›nda devam eder. Bu dönemin
en büyük buluflu dört tekerlekli arabad›r.
Orta Tunç Ça¤›nda Anadolu; flehircilik, mimarl›k, heykelt›rafll›k ve
çömlekçilikte en baflta gelen merkezlerden biridir. Kaz›larda, tunç eserlerin yan›
s›ra, alt›n, gümüfl ve alt›n kar›fl›m› olan elektrondan yap›lm›fl buluntulara
rastlanm›flt›r. M.Ö 1700 y›llar›nda yaz›y› kullanmaya bafllayan Orta ve Güneydo¤u
Anadolu için Yeni Tunç Ça¤› önemli bir evredir.

17
 SANAT TAR‹H‹ 1

Bu ça¤a ait yerleflim merkezlerinin baz›lar› flunlard›r:

Orta Anadolu’da: Malatya Aslantepe, Çorum Aliflar, Mersin Yümüktepe,
Samsun ‹kiztepe.
Bat› Anadolu’da: Çanakkale Truva baflta olmak üzere Eskiflehir
Demircihöyük, Karatafl Semahöyük, Diyarbak›r Beycesultan, Afyon Kusura, Urla
Limantepe, Menemen Panaztepe.
Truva: Yap›lan kaz›larda ele geçen buluntular, höyü¤ün, 1. ve 2.
katlar›nda, Tunç Ça¤›nda yerleflim gördü¤ünü belgeler.
Kentin etraf› surlarla çevrilidir. Konutlar (evler, tap›naklar, saraylar)
megaron plânl›d›r.

19.yüzy›lda Alman arkeolog Heinrich Schliemann (Haynrih fiiliman)

taraf›ndan kaz›lan höyü¤ün ikinci kat›nda sur duvarlar› içine saklanm›fl; üç alt›n taç,
bir çok alt›n i¤ne ve tak›, altm›fl alt›n küpe, on befl alt›n ve gümüfl vazo, çok say›da
idol, bir çok alt›n yüzük ve saç tokas›ndan oluflan hazine bulunmufltur. Almanya’ya
kaç›r›lan bu hazine II. Dünya Savafl›’nda Rusya’ya götürülmüfltür. Bugün bu
hazineye ait eserler yurt d›fl› müzelerinde yer almaktad›r (Resim 7). Yurdumuzda
kalan bir grup eser de Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi ve ‹stanbul Arkeoloji
Müzesi’nde sergilenmektedir.
? Tarih öncesi Anadolu’da yaflayan uygarl›klar hangileridir? Tekrarlayal›m.

Resim 7: Madenî kap, British Museum.

18
 SANAT TAR‹H‹ 1

TRUVA’NIN TAHTA ATI

Truva’n›n Tahta At› efsanesi, dünyan›n her köflesinde bilinir:
“Kral Priamos devrinde, Priamos’un yak›fl›kl› o¤lu Paris, bir gün Sparta
Kral› Menelaos’a konuk olur. Kral›n kar›s› güzel Helena’y› kand›rarak bir gece,
gemisi ile Truva’ya kaç›r›r. Bu olay›n peflinden, Sparta Kral› Menelaos, a¤abeyi,
Agamemnon’un komutas›nda güçlü bir orduyu Truva üzerine gönderir. Truval›lar
savunmaya geçerler. Sparta, Truva savafllar› on y›l sürer. Spartal›lar, Truva’y› bir
türlü ele geçiremezler. Sonunda bir hile düflünürler. Tahtadan kocaman bir at
yapt›r›r, içine gizlice en önemli savaflç›lar›n› doldururlar. At›n ayaklar› alt›nda
tekerlekler vard›r. Bunu yapt›ktan sonra memleketlerine dönüyorlarm›fl gibi
gemilerine binerek denize aç›l›rlar. Bu durumu kalenin burçlar›ndan seyreden
Truval›lar sevinç 盤l›klar› atarak d›flar› ç›kar, tahta at› bir savafl ganimeti gibi flehre
getirirler. O gece flenlikler düzenlenir, herkes ç›lg›nca e¤lenir, içer, sarhofl olur. Gece
yar›s›ndan sonra bütün askerler bir köfleye çekilir, s›zar. ‹flte bu anda tahta at›n
içindeki savaflç›lar ç›kar, nöbetçilerin üzerine at›l›rlar. Pusuda bekleyen Spartal›lar
da Truva’ya üflüflür, bir kaç saat içinde flehri ele geçirirler.
Yunanl› flair Homeros, ‹liada Destan›’nda bu olay› uzun uzun anlat›r.
Çanakkale’de yer alan tahta at kopya, bu efsaneyi günümüzde yaflat›r.
Mehmet Önder
(fiehirden fiehire Anadolu, s.132-133)

19
 SANAT TAR‹H‹ 1

Ö⁄REND‹KLER‹M‹Z‹ PEK‹fiT‹REL‹M

Bu ünitede;
• Tarih öncesi ça¤lardan beri Anadolu’nun sürekli yerleflim gördü¤ünü,
• S›ras›yla; Tafl, Bak›r, Tunç ve Demir Ça¤›n› yaflayan Anadolu insan›n›n
öyküsünün-günlük yaflam, inan›fl, ekonomik durum, siyasal yap›lanma-kaz›larda ele
geçen buluntularda gizli oldu¤unu,
• ‹lk yaflam yerleri olan ma¤aralardan köylere inen, atefli keflfeden,
tekerle¤i bulan Anadolu insan›n›n sürekli bir kültürel evrim geçirdi¤ini ö¤rendik.
fiimdi, ö¤rendiklerimizi pekifltirmek için üniteye tekrar göz atal›m.
De¤erlendirme sorular›n› yan›tlayal›m.

20
 SANAT TAR‹H‹ 1

✎ DE⁄ERLEND‹RME SORULARI

1- Yaz›n›n kullan›lmad›¤› devirlere ne ad verilir?

A) Tarih öncesi ça¤lar
B) Paleolitik Ça¤
C) Neolitik Ça¤
D) Tarihsel ça¤lar

2- Tarih öncesi ça¤lara ait zengin koleksiyona sahip olan ve Ankara’da yer alan
müze hangisidir?
A) Devlet Resim ve Heykel Müzesi
B) Etnografya Müzesi
C) Anadolu Medeniyetleri Müzesi
D) MTA Müzesi

3- Tafl ve maden devri anlam›na gelen ça¤, afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Kalkolitik Ça¤
B) Neolitik Ça¤
C) Mezolitik Ça¤
D) Paleolitik Ça¤

4- Homeros destanlar›nda ad› geçen, Bat› Anadolu’da Tunç Ça¤›n›n en önemli

yerleflim merkezi hangisidir?
A) Alacahöyük
B) Çatalhöyük
C) Truva
D) Hac›lar

5- Tarih öncesi ça¤larda anaerkil (kad›n egemenli¤i) bir düzenin hâkim oldu¤u
görüflünü, kaz›lardan ele geçen hangi buluntular destekler?
A) tak›lar
B) günlük kullan›m eflyalar›
C) kad›n heykelcikler
D) mobilya parçalar›

21
22