Eski̇ Anadolu Türkçesi̇nde Eczacilik

ESK ANADOLU TRKESNDE ECZACILIK TERMLER ve BU TERMLERN TIP, BOTANK, ZOOLOJ, MADENCLK, KMYA TERMLERYLE LKLER Grkan GMATAM
ZET Bu almada Eski Anadolu Trkesinde kullanlan eczaclk terimleri Tertb-i Mulece rneinden hareketle deerlendirilmitir. ncelemede tp ve eczaclk almalarnn ne derece i ie olduu klasik bir tp eseri olan Tertb-i Mulecede sorgulanmtr. Belirlenen eczaclk terimleri dilbilgisi zelliklerine gre incelenerek Eski Anadolu Trkesinin sz varlndaki yerleri deerlendirilmitir. Trk dili tarihi asndan olduu kadar Trk bilim tarihine k tutacak bulgular ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: Eski Anadolu Tertb-i Mulece, eczaclk terimleri. Trkesi,
THE OLD ANATOLIAN TURKISH PHARMACEUTICAL TERMS AND THE TERMS MEDICAL, BOTANY, ZOOLOGY, CHEMICAL, MINING TERMS RELATIONS WITH ABSTRACT Old Anatolian Turkish used in this study, the term Tertb-i Mulece pharmaceutical samples were analyzed with the movement. Examination of the extent of medical and pharmaceutical studies nested in the classical medical work has been questioned in the Tertbi Mulece. Pharmaceutical terms determined by
Dr., Dou Akdeniz niversitesi, Yeni Trk Dili Anabilim Dal, gurkan.gumusatam@emu.edu.tr.
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Turkish Studies
Volume 5/2 Spring 2010
1034
Grkan GMATAM
examining the grammar, vocabulary and the place of the Old Anatolian Turkish. In the history of the Turkish language as well as shed light on Turkish history of science findings have been revealed. Key Words: Old Anatolian Turkish, Tertb-i Mulece, pharmaceutical terms. Giri Bu incelemede Eski Anadolu Trkesi (EAT) dnemine tarihlendirilebilecek bir tp eserinden yola klarak eczaclk terimleri ele alnmtr. EAT tp eserleri tp tarihine k tutacak bilgilerle snrl deildir. Bu eserlerin iinde Trk tp biliminin tarih seyriyle birlikte onlarla ilikili dier bilim dallarn ve bu bilim dallarnn dilini de gzlemleyebiliyoruz. Eczaclk da bu bilim dallarndan biridir. EAT dneminde Trkenin bilim dili olarak oluumu ve geliiminde geirdii sreci; bu srete hangi dillerden etkilendiini, sz varln nelerin belirlediini renmek iin tp, eczaclk, astronomi, cebir vb. eserleri deerlendirmek gerekir. Bu noktadan hareketle devrin bir tp eseri ele alnarak bu bilim dalyla yan yana seyreden eczaclk almalar iinde Trke bilim dilinin geliimi deerlendirilmitir1. Devrin tp anlaynn gnmz tbbndan farkl ekilde gelimesi sayesinde2, EAT tp eserleri yazldklar dnemin beslenme kltr, insanlarn evresindeki hayvanlar ve bitkilere verdii adlar, l ve tart terimleri hakknda geni bir yelpazeyi iine al acak zengin sz varlna sahiptir3. Bitkiler ve hayvansal maddelerden istifade
Her ne kadar da EAT devrinde ilm eserlerin evrisiyle balayan bir sre olsa da bu devrin zellikle tp eserlerinde Trkeye ayr bir nem verilir ve zellikle terimlere Trke karlklar aranmaya veya Trkeletirilmeye allr. Bu yaplrken zellikle hekimler yaadklar devrin yresel syleyi zelliklerini metinlere yanstmaktan ekinmezler. 2 slm tbbnn kaynaklk ettii ve temel ilkelerini zellikle Arap tbbndaki ilkelere dayandrarak geliim gsteren Trk tbb ve benimsenen prensipler konusunda bk.: Adnan Advar, (1970), Osmanl Trklerinde lim, stanbul (2. Bask); Ahmet Araka, (2004), slm Tp Tarihi, stanbul: Nobel Tp Kitabevleri; Ali Haydar Bayat, (2003), Tp Tarihi, zmir: Sade Matbaa; Esin Kahya, (1995), bni Sina ElKanun fit-Tbb (Birinci Kitap), Ankara: AKM Yay.; Nil Sar, (1999), Osmanl Hekimlii ve Tp Bilimi, Yeni Tp Tarihi Aratrmalar, S:V. 3 Salk gibi kapsaml ve her kesimden kiiyi ilgilendirecek nitelikteki 14.,15. ve 16. yy. tp eserlerinden tp tarihi, halk hekimlii, botanik, zooloji gibi pek ok alan hakknda bilgi edinmek mmkndr. Bu eserler sayesinde ilgili bilim dallarnn Trk
Turkish Studies
Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...
1035
edilerek ila yapmn anlatan klasik tp eserlerinde, eczaclkla ilgili bulgulara ulalabilir. Bu noktada EAT tp eserlerinde tp ve eczaclk bilgilerinin i ie olduunu vurgulamak gerekir. te yandan eski eczaclk gelenei ve bu bilim dalyla ilikili olan botanik, zooloji gibi bilim dallarnn etkileimini grmek anlamnda da bu eserlere gereken nemi gsterme gerei hasl olur. Eczaclkla ilgili sz varl incelenirken ama EATdeki ila adlarn, ila adlarnn yap ve anlam zelliklerini deerlendirmek, ilgili dnemde eczaclk terimleri asndan Trkenin durumunu, hangi dillerden etkilendiini deerlendirmeye almaktr. ncelemede malzemenin derlenecei eser 15. yy. tp kitaplarndan yar telif yar tercme olarak nitelendirebileceimiz Tertb-i Mulecedir4 (TM). TM tp, eczaclk, botanik, zooloji gibi alanlarda dnemin sz varln ierir. TM tr iinde hacimli bir eser olmasna ramen, bugne kadar yeterince deerlendirilmemitir. TM birok tp eserinden derleme ve eklemelerle yazld iin barndrd terim kadrosu itibariyle geni bir kaynaa dayanr. Ayn nedenlerle de terimlerdeki eitlilik kadar e anlamllk da ortaya kmtr. Genel olarak EAT tp eserlerinde, hastalk tedavisi iin nerilen reeteler yalndr. Bunu kyaslayabilmek iin gnmz ila prospektslerinin diline bakmamz yeterli olacaktr. Adate anlalmaz olan gnmz prospektslere karlk (Doan 2010, 350), EATdeki tp konulu eserlerde ila yapmlar sade nesir diliyle aktarlmtr. Tp eserlerinin dilindeki yalnl kantlamann yollarndan biri onlar devrin edeb eserleriyle kyaslamaktr. Hastalklarn tehis ve tedavisi yannda ila terkiplerinden de bahseden bu eserlerde; melliflerin az zelliklerini yanstmada ekince gstermemeleri ilgili devrin eczaclk terimleri ve diline de yansmtr. Formln hazrlanmas iin gereken malzeme, miktarlaryla verildikten sonra, nasl, ne ekilde bir bileime dntrlecei ve ilacn uygulama biimi belli bir dzen iinde aktarlr5. Melliflerin az zelliklerini yanstmada daha serbest davran (Doan 2010, 320), edeb sylemden uzak olan anlatm,
bilim tarihindeki seyirlerine k tutacak zengin malzemeye elverili olmalar kymetlerini bir o kadar artrr. 4 Bu eser hakknda daha fazla bilgi iin bk. Grkan Gmatam, (2009), Haza Kitb u Hkem-y Tertb-i Mulece Adl Eser zerine Bir Dil ncelemesi, Ankara: Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Doktora Tezi). 5 zelde Tertb-i Mulece ve genelde EAT tp eserlerinin slup zellikleri iin bkz: Grkan Gmatam, (2009) 15. Yzyl Tp Kitaplarndan Tert b-i Mulecenin Sz Varl, Dil ve Anlatm zellikleri, Turkish Studies, V: 4/8, s. 1411-1443.
Turkish Studies
1036
Grkan GMATAM
Anadoluda gelien ehir hayatnda medrese rencilerinin saylarnn art ve temel ders kitaplarnn Trke yazlmas ihtiyacyla da ilikilidir. nk, belli bir zmrenin yannda Trke dnda dil bilmeyen halka da hitap edecek, onlarn ihtiyalarna cevap olacak bilgiler sunulmas ve bunlara daha kolay ulalmas hedefleniyordu (hsanolu vd. 2004, XIII). Eczaclk almalarnn Tarihi ve Trk Eczacl Eczaclk almalar en az tp tarihi kadar eskiye dayanr. Bu iki bilim dal tarihte birok toplumda yan yana hatta i ie yrtlmtr. Klasik tp kitaplarna bakldnda hastaln tehisi, tedavisi yannda ihtiya duyulacak ilalar ve ilalarn yapm; kullanm hakknda bilgiler iermesi bunu dorular. Eski Msrda doktorlar, hastalarn mshil ve kusturucularla tedavi etmeye alyorlard. En eski Msr tp yazlar, pratisyen doktorun kullanaca reete listelerinden oluuyor ve bunlarda eitli hastalklar kabaca tarif ediliyordu (Ronan 2005, 27). Msrda ilala tedavide bitkiler, ap, tlm talar ve tuz gibi mineraller yannda hayvansal maddeler de kullanlyordu (Ronan 2005, 37). Bu yntemler aslnda modern tbbn geliimine kadar birok uygarlkta ve Trklerde de devam eder. Eski Yunan hekimleri mshillerden, kusturuculardan, perhizden, kan almadan faydalanmakta, iyilemenin doal yollardan gerekleebilmesi, acnn dindirilmesi iin geveme, banyolar, masaj, arpa suyu, arap, bal enfzyonlar tavsiye ediyorlard (Ronan 2005, 96). Tm bunlar slm tbbnn da ana tedavi yollar olarak sonrasnda srdrlecektir. Bu noktada slmi dnem tp almalarnn balangcnda Antik Yunan tbbnn eviriler araclyla kaynaklk ettiini belirtmek gerekir. zellikle Galen zamannda insan vcudunun bozulan dengesini ilalarla salama benimsenmiti ve sonralar mslman hekimler Galenin kulland ilalara katklar yaparak onlar daha kark ve etkili hle getirmeyi baaracaklard (Mason 2001, 207). Eski inde gnmzde de ila yapmnda kullanlmakta olan malzemelerden faydalanlmtr. Mshil iin sodyum slfat, anemi iin demir ya da jinseng ieren tipik prepasyonlar devrine gre ileri bir anlaya ulaldnn kantdr. iek hastal iin baklk kazanma konusunda ilk admlar inli hekimler atar. iek hastas olan kiilerin deride oluan dkntlerini toplayarak toz hline getiren hekimler baklk kazanmalar iin ocuklarn burun deliklerinden bu tozu ieri flyorlard (Mondadori 1998, 19). Bu tekniin geliimi slm tbbnda olur. iek hastalnn tedavisi ve iek asnn Turkish Studies
1037
Avrupada Trkler sayesinde renilmesiyse Trk tbbnn ve eczaclnn ileriye gittiinin kantdr. Arap dnyasnda tercme hareketinin balatcs ilk Abbasi halifelerinden Harun Reidtir (Mondadori 1998, 46). Ayrca Harun Reid, slm dnyasnda ilk hastaneyi yaptrr. Harun Reid hkmdarl dneminde Antik dnem Yunanca makalelerin tercmesini emreder ve hzl bir tercme faaliyetine giriilir. Onun ardndan gelen El-Memun ise tercme ilerinin dzenli ekilde ileyiini salamak iin Beytll-Hikmeti kurar (Mason 2001, 82). Badatta yaplan ilk tercmeler arasnda botanik ve kimya konusundaki eserlerle beraber Dioscorides ve Galen (Ronan 2005, 259) gibi hekimlerin slm tbbnn da temel ilkelerini oluturacak eserleri bulunur. slm tbbnn en gl ismi olan ve eserleri uzun yllar kaynak kabul edilen bni Sin, deney ve gzlemlerini El-Kanun isimli ansiklopedik yaptnda sergiler. 12. yy.da Latinceye de evrilerek Ortaa boyunca hem Avrupa hem de slm dnyasnda yaygn tp anlayn belirleyen El-Kanun (Kahya 1995) be kitaptan (anatomi ve fizyoloji, ila ham maddeleri, insan bedeninde grlen hastalklar, bulac hastalklar ve cerrahi, ila reeteleri ve uygulamalar) meydana gelir. Bu ilm eserin iki cildinin dorudan eczaclk almalarna ynelik olmas, ila terkiplerine verilen nemi gsterir. Buraya kadar birok byk medeniyette tp ve eczaclk almalarnn gemiine yle bir bakldnda bu iki bilim dalnn balangta beraber yrtld gerei ortaya kmaktadr. Trklerde de genellikle tp ve eczaclkla ilgili almalar i ie yrtlyordu. Bugn elimizde bulunan eski tp eserlerinde ila yapmlarna ayrlan blmler, tedavi iin kullanlacak ilalar ve bu ilalarn zellikleri hakknda yaplan aklamalar bu gr destekler6. Trkler slm ncesi tp bilgileri ve alknlklar szl dilde nesilden nesile aktarrlar. Gnmzde halk arasnda kocakar ilac olarak adlandrlan, kimi evrelerce bir eit alternatif tp olarak srdrlen bu yol gemiteki gelenein gnmze gelen uzantsdr. Gemite benimsenmi olan kendi kendini tedavi etme gelenei devrin
6 Trk eczaclk tarihi konusunda 1950li yllardan bugne kapsaml almalar yaplmtr. Bu konu ile ilgili olarak u kaynaklara baklabilir: Nait Baylav, (1968), Eczaclk Tarihi. stanbul: Yrk Matbaas; Bedii Sehsuvaroglu, (1970), Eczaclk Tarihi Dersleri, stanbul; Turhan Baytop, (2001), Trk Eczaclk Tarihi. Ksaltlms 2. Bask, (hzl. Afife Mat), stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar; Rengin Dramur, (2008), Osmanl Devleti Saraylarnda Tp ve Eczaclk, stanbul: Aya Kitap.
Turkish Studies
1038
Grkan GMATAM
tp metinlerinin kolaylkla anlalmasn gerektiriyordu. Geni bir corafyaya hizmet gtrmek iin gezici tabipler yannda halkn hekim ihtiyacn karlayabilecek aile iinden rehberlere de ihtiya vard (Sar 1999). Tm bu nedenler karsnda hekimler bata Arapa olmak zere tp, ecza, veterinerlik vb. konularda yazlm kaynaklar tercme etmiler hem de Trke telif eserler yazmlard. Bu gelenek XVI. ve XVII. yzyllarda Osmanllarda yazlan tp eserlerinde de srdrlr. Yazarlar hemen eserlerinin banda, daha nce, Anadolu Seluklular dneminde olduu gibi, eserlerini Trke yazmalarnn sebebinin okuyan herkesin, eseri okuyup, kolayca anlamas olduunu kaydetmilerdir (Kahya 2002, 248). EAT dneminin gerek tercme gerekse telif tp eserlerinde tedavi iin ihtiya duyulacak tbbi malzemeler ve ilalar, ilalarn yapmnda izlenen uygulamalar srasyla anlatlyordu. Genellikle ilalar bitkilerden; tohumlar, yaprak, kk ve meyveler bazen de hayvansal maddelerden, kimyasallardan vb. yaplyordu. lalar genellikle bu maddelerin kaynatlmas, kurutulup toz hline getirilmesi, sklp suyunun karlmas vb. yollarla elde ediliyordu. Eczaclkla ilgili tp eserlerinde geni bilgiler bulunmakla beraber, bu bilim dalna arlk verilerek kaleme alnan ilk Trke eserler erefeddin Sabuncuoluna aittir. Eczaclk tarihiyle ilgili bugn EATnin bilinen hacimli en eski eserleri Sabuncuolunun Akrabadin tercmesi ve Mcerreb-nmedir. Sabuncuolu erefeddinin ilk eseri olan Akrabadin, Sabuncuolunun Zahire-i Harzemahnin ila yapmlaryla ilgili blmlerden II. Bayezidin ehzadeliinde (1454) (Gven 2005, 3) yapt tercmesidir. Eser, drog ve ilalarn kullanmn, zelliklerini ve etkilerini iermekte, yapmlar iin formllerini aktarmaktadr. Kenan Sveren, bn-i Sina (980-1037)nn Akrabadin Eseri le erefeddin Sabuncuolunun (1385-1468) Akrabadin Eserinin Tp ve Bilim Tarihi Asndan Karlatrlmas adl bir Doktora almas (Trkmen 2007, 16) yapmtr7. Mcereb-nme Sabuncuolu erefeddinin 873 (1468) ylnda 85 yanda iken kaleme ald bir eseridir. Sabuncuolu bu kitapta denemi olduu ilalarn yapl biimlerini anlatmtr. Kenan Sveren eseri tp ve bilim tarihi asndan deerlendiren bir Yks ek Lisans almas yapmtr. Daha sonra eserin metni ve tpkbasm lter Uzel ve Kenan Sveren (1999) tarafndan yaymlanmtr8.
7 Kenan Sveren, (1991), bn-i Sin (980-1037)nn Akrabdin Eseri le erefeddin Sabuncuolu (1358-1468?)nun Akrabdin Eserinin Tp ve Bilim Tarihi Asndan Karlatrlmas, Ankara: GATA Yay. 8 lter Uzel ve Kenan Sveren, (1999), erefeddin Sabuncuolu, Mcerrebnme (lk Deneysel Trke Tp Eseri-1468), Ankara: AKM Yay.
Turkish Studies
1039
Tercme faaliyetleri srasnda Trkecilik abalarna ramen birok Arapa, Farsa, Yunanca vb. terim de devrin sz varln etkilemitir. Bu yzden de ayn metin iinde, ayn kavram iin Trke, Arapa, Farsa vb. terimler e anlaml olarak kullanlmtr. Aslnda mellifler bunu zellikle yaparak neyi kasdeddiklerine vurgu yapmaktadr. 1. Tertb-i Mulecede Eczaclkla lgili Terimler Eczaclkla lgili Temel Terimler:
1.1. Yapca Tek Szden Oluan Terimler: TMde geen terimlerin bir blm dorudan eczaclkla ilgili, bu bilim dalnn snrlar iinde olan terimlerdir. Kimileri birok yeni ila ad yapmnda grev alarak birer terkip oluturabilmektedir9. Bazen de bu gruptaki terimler terkiplerde (birleik szck biimindeki terimlerin kurucular olarak) yer almasalar dahi temel bir eczaclk terimi olarak kullanlmlardr: ayric: < Ar. < Grk. Eski tpta ila olarak kullanlan bir grup macuna verilen genel ad. [123a] (8) Ayrc on dirhem, ar helle yedi direm, belle yedi direm / dev: < Ar. Deva, are, ila, hastal iyiletirmek iin uygulanabilecek ilalar; hastaln tedavisinde izlenecek yol; kr: edviyye. [126a] (4-5) badehu her bir dev in ya aynatdularnda ol ya dan bir pre buyan atup bir midr aynatsalar bu da ancalayn olur / ecz: Ecza, ila ham maddesi, ila vb. yapmnda kullanlan bitkilerden veya hayvanlardan elde edilen maddeler. [73b] (2-4) ularir-i sedb didkleri eczdan alup atalar, badehu ol adar aynadalar ki eczlar uvveti ol uya a / edviyye: la, ilalar; kr: dev. [125b] (4) mdi tom edviyyelerden ya armasnu ar budur / arara: < Ar. Gargara yapmak amacyla kullanlan tbbi sv. [40a] (1-2) ve her ne kim imek iti idnrse cmle ar ara ile la / abb: Hap, hamur kvamna sokulan karmlarn, kk yuvarlaklar haline getirilmesiyle elde edilmi ilalar. [122b] (1-2) Tertb-i abb- y
beynndadur: Bu abb da badan inen marlere ziyde nfidr / une10: < Ar. Makattan ila rnga etme ve bunun iin kullanlan
Birleik isim oluturanlar iin bk. 1.2. Yapca Birleik sim Olan Terimler. Eczaclkla ilgili olarak birka alet ismine de rastlanmaktadr. Eczaclk tarihimiz asndan ilalarn uygulanmas konusunda hangi aletlerin kullanldn ve bunlara hangi isimlerin verildiini renmemiz asndan bu bulgular dil ve bilim tarihimiz iin deerlidir.
10 9
Turkish Studies
1040
Grkan GMATAM
ara. [67a] (7) abati une-i leyyinet ile teleyyn idp / ilc11: < Ar. 1. la, farkl maddelerin bir araya getirilmesiyle elde edilen ilalar; 2. tedavi yolu. [1a] (5) Sersem olan biri[ni] ilc. / macn: < Ar. Macun, genellikle hamur kvamnda olan, tlm veya toz haline getirilmi otlarn vb. urup, bal veya bir sv ile kartrlmasyla hazrlanm ilalara verilen genel isim. [121b] (8-9) edviyeleri atup macn idp bir dne utlmad avanozu iine oyup ziydesiyle f ide. / merhem: < Ar. Merhem, vcuttaki yaralara, ar olan blgelere srmek iin hazrlanm, ieriinde bitkisel ve hayvansal maddeler bulunan yal, kokulu ve kvaml ila. [127b] (34) Bu merhem yaralar zerini arup ve rk etlerini yeyp ve yeiden tze etler bitre. / mshil: < Ar. 1. Mshil, bnyedeki herhangi bir maddeyi hafifletici; 2. barsakta biriken muhtevay dar atan ila. [116b] (6-8) mdi bedenim tandur [gibi] []ss olsun
deyen dem ilk yazda an alup ve mshil ip at eylemek gerekdr / arb: < Ar. urup; kr. erbet. [7a] (3-5) Evvel ba a rsun mersn yapra n bir midr arb ile aynatup ziydesiyle a ryan baa ursalar def ola / erbet: < Ar. urup; bk. arb. [37b] (6) veger erbet da bulnmazsa / terkb: < Ar. Terkip, ila
terkibi, bileim, trl maddelerin ve bitkilerin karm ile elde edilen ila . [125a] (10-12) Terkb budur. Lzm oldu adar trplenmi bey andal bir pre keten bezi iine oyup kifyet adar u ile aynatup ie / tiry: < Ar. Panzehir niteliinde olan bir grup macun. Eserde iki ayr tiryak ad geer: tiry- e[r]baa ve tiry - fr12. [105a] (6) Bir dirhem tiry- fr virrler ise nfidr / yau: Yak, baz hastalklar tedavi etmek iin bir bez zerine yaylp vcudun kimi yerlerine konulan, koyuca lapa veya zel biimde yaplmeczal para. [101a] (6-8) veger ame yapra n bir midr zeyt ya yla ardurup ya gibi idp od yanu na ve a ulu cnavar odu yerlere ursalar fide ide
11 Terim olarak ilc metinde anlam genellemesine urayarak uruplar, merhemler, haplar vb. iin de kullanlan, tm bunlar kapsayan bir ad olarak da kullanlmaktadr. 12 Antik alardan itibaren ylan sokmalarna kar bir eit antidot kullanlm, sonraki alarda trl eitleri birok hastalk iin vazgeilmez birer ifa kayna olmutur. Deiik tiryaklar deiik adlarla anlmtr. EATde tiryaklara verilen isimler ve tiryak eitleriyle ilgili incelemeler yaplmtr. Daha fazla bilgi iin bkz: Sevgi ar ve Kenan Sveren, (2006), Mcerreb -nmedeki Tiryk Formllerinin Eczaclk Asndan Deerlendirilmesi, Trkiye Klinikleri J Med Ethics, Ankara niversitesi Eczaclk Fak. Yay. S: 14, s. 145-149.
Turkish Studies
1041
Eski tp anlayna gre birok hastaln tedavi ekli yaplan ila takviyeleriyle bnyedeki dengeyi kurmaya dayalyd. Vcuttaki maddelerin fazlalndan veya eksikliinden dolay hastalklarn yaandna inanlan bu evrede fazla olan maddeyi kusma yoluyla dar atma (Kaya 2008, 959) veya aksi olarak ila takviyesiyle dengeyi salama tedavideki esaslardand. Bunu gerekletirebilmek iin de eczaclkta mshil ya da bir nevi vitamin olarak kullanlacak besin maddelerine, uruplara vb. bavurulmutur. stte geen mshil, arb, ilc, abb ve erbet terimleri bununla alakaldr. Farkl ila terkiplerine ad verilirken oluturulacak ila adnn kurucu unsuru olarak da bunlar grev almtr. ncelemede bu terimler yapca birer birleik isim olmalarndan hareketle ikinci bir balk altnda (alt kategori olarak) deerlendirilmitir. 1.2. Yapca Birleik sim Olan Terimler 14. yzylda ilk tercmelerle beraber Arap tbbn renmeye balayan hekimler 16. yzyla kadar devam eden srede telif eserler de dahil bu tbbn prensiblerini benimser. Bu nedenle de bolca bitkilerden, bitkiler kadar olmasa da hayvanlar ve ksmen kimyasallardan, madenlerden ila yapmna giriirler. Temelleri Antik Yunan tbbna dayanan Arap tbbndan yaralanan Trk tbbnda ila olarak kullanlan droglarn ou aslnda baka bilim dallaryla da ilikilidir. TMde sadece eczaclk snrlar iinde olan, yalnzca bu sahaya zg terimler epeyce oktur. Metnin iinde birok hastaln, bedene rahatszlk veren herhangi bir eyin genel tedavisi, tedavi yolu o hastaln ilac eklinde adlandrlmtr. Ayrca hastalklara kar yaplan ila terkipleri, merhemler vb. de o hastalkla (hastaln ad + ilac/ merhemi biiminde) anlmtr. ou kez bununla ilgili terimler tretilirken yapca belirtisiz isim tamlamas kullanlmakla beraber, belirtili isim tamlamalar da kullanlmtr. Ayrca uruplar ve eitli iecekler de bu devirde ila olarak kullanlr13. teki eczaclk terimlerinde kullanlan terim yaplacak ilacn ierisine konan malzemeden sadece biri durumunda iken snrl rnekte dorudan bir ila olarak kullanlr. Fakat aadaki terimler dorudan belli bir hastalk iin kullanlan ila addr. Bu ilalarn ieriinde farkl droglar yer alsa da ad belli bir hastal iaret edecek ekilde geneli kapsamtr. Bu terimlerde dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de bazen tek bir ila ad olabilecekleri gibi, tedavi yolunu
13
Bunun iin bk. Yiyecek ve iecek adlar ile ilgili terimler eklinde
kalplam kelime gruplar
Turkish Studies
1042
Grkan GMATAM
karlayabilmeleridir. Baka bir deyile bu terimler uygulanacak tedavinin ad da olabilmektedir: Belirtili sim Tamlamas Biimindekiler: [2a] (6) ggs arsnu ilac / [2a] (8) yun-nefes marin ilc / [2b] (2) am ham olmasnu ilc / [2b] (8) yrek arsnu ve burmasnu ilc / [2b] (9) af astalar ilc / [3a] (1) al zil olmasnu ilc / [3a] (3) al ziyde olmasnu ilc / [3a] (6) ksiyrk olanlar ilc / [3a] (8) uln olanlar ilc / [4a] (5) bel arlarn ilc / [5a] (7) sekten ilc / [5a] (8) raanu ilc / [2a] (9) yken ve iger arlarnu ilc / [2b] (4) gz arsnu ilc / [2b] (6) ula arsnu ilc / [3b] (6) bil ovulunu ilac / [5b] (6) ar oanu ilc / [5b] (8) kk mamlar gz degmesin ilc. Belirtisiz sim Tamlamas Biimindekiler: [3b] (5) arn ars ilc / [3b] (8) bevsir zameti ilc / [3b] (9) sst endmlar ilc / [4a] (3) nr ilclar / [4a] (6) bil zs ilc / [4a] (7) urluan ilc / [4b] (1) cm zameti ilc / [5a] (1) et kesilmesi ve yrtlmas ilc / [5a] (2) te yanu ilc / [5a] (6) yanara ilc / [11b] (8) mliuly ilc / [1a] (7) unutsal ilc / [2a] (7) nr ve urluan ilc / [5b] (1) siirler bzlmek ilc / [105a] (5) flic ilc / [28a] (7) zencr merhemi14. Sfat Tamlamas Biimindekiler: Kimi ilalarn/haplarn adlandrlmasnda bunlarn o hastal gidermekteki ekli, bazen de nitelii grev almtr. Bu terimler yapca sfat tamlamas (-y def iden mulece vb.) biimindedir: [4b] (8) afray def iden mulece / [4b] (9) sevdy def iden mulece / [4b] (10) balam def iden mulece / [6b] (1) mferri ablar / [128a] (4) ovudc muleceler15. la olarak kullanlan kimi haplar (trl ilemler sonucu hap haline getirilmi bitki tabletleri veya tohumlar), merhemler vb. Farsann
14 la olarak adlandrlanlar yeme, ime, deriye srme vb. yollarla kullanlrken, merhem olanlar sadece ilgili blgeye ovarak srme yoluyla uygulanmtr. 15 Son iki terim tek bir ilac deil, ila grubunu karlamaktadr.
Turkish Studies
1043
tamlama kurallarna gre olumutur. Esasen EAT dneminde Trke bilim dili oluturulurken terimlerin bir blm Arapa, Farsa gibi dillerden eviri/aktarma yoluyla dile girmi ve sz varl gelitirilmitir. Yukarda Trkenin tamlama sistemine gre oluturulmu terimler, genellikle hastaln adyla ilikilendirilmiti. Aada sralanan terimlerde de bu yol izlenmekle beraber, farkl yollarla olumu (abb-/merhem-i + bitki/maden ad vb.) rnekler de grlr. [10a] (9) abb- ayrc / [25b] (10) ayrc -i u[ne]yn / [99b] (10) abb- eftmn / [122b] (11) abb- belesn / [99b] (10) abb- eftmn / [59a] (9) abb- y / [48a] (3) abb- mm / [43b] (8) abb- nl / [20a] (5) abb- abr / [10a] (10) abb- ebbe / [122a] (1)abb- ibyr / [123a] (5) abb- cmi / [122b] (8) abb- ayrc-i fayara / [46b] (6) merhem -i bseln / [25b] (2) merhem -i kfr / [127a] (6) merhem-i firenk / [28b] (1) merhem -i mul / [45a] (4) merhem -i mr / [28a] (10) merhem -i rusul / [126b] (13) merhem-i urre / [126a] (12) merhem-i ab / [126b] (6-7)merhem-i cenkr / [127b] (3) merhem-i ar / [73a] (1) mshil-i laf / [21a] (9) mshil-i sevd[v] / [93a] (10) mshil-i erbet / [118b] (9) macn zencebl / [118b] (5) macn- tevekkl / [119a] (2) macn- cevri / [119b] (12) macn- ndir / [120a] (5) macn- ekber / [120a] (3) macn- mferret / [18a] (8) tiry- e[r]baa / [105a] (6) tiry- fr. 2. Eczaclk Terimi Olarak Dier Bilim Dallaryla likili Terimler 2.1. Eczaclk Terimi Olarak Bitki Adlar (Botanik Terimleri): Sentetik maddelerin ila yapmnda kullanlmaya baland modern tbba kadar ila yapm konusunda bitkiler malzeme olarak ilk sradadr. la terkiplerinde uzun asrlar birer drog olarak bitkilerden yararlanlm, bunlarn birou hem ila hem de yaplacak ilata ham madde olarak kullanlmtr. Bunu klasik tarzda yazlan ilk tp eserlerinde (Kramer 2009, 86-91) ve tpla ilgili szlklerde de grebiliyoruz. yle ki tp eserleri iinde sz varl asndan botanik terimlerinin zenginlii, tp szlklerinde bitki adlarnn okluu buna kanttr (Kker 2010, 401). Trk dili tarihi zerine inceleme yapan aratrmaclar hakl olarak bitkilerin tpta ila olarak kullanlmasn gereke gstererek bunlarn ayn zamanda birer eczaclk ve tp terimine dntklerini Turkish Studies
1044
Grkan GMATAM
savunur. Zafer nler, bitki adlar zerine yaplan almalar botanik biliminin snrlarn aarak farkl bilim alanlarna aratrma konusu olmutur. der (2004, 274). Temellerini Arap-slam tbb zerine kuran ve ana ilkelerini o ekolden alp gelitiren bu devir Trk tbbnda birer drog olan bitkilerin miza zellikleri olduu kabul ediliyordu. Her bitkinin scak (issi), souk (ou), nemli ve kuru (ur) zellie sahip olduu inanc vard. Hastalk iin yaplacak ilata hangi bitkinin kullanlaca konusunda bitkinin zellii ve miza arasndaki ba nemliydi. Hekimler tp eserlerinde droglarn miza zelliklerini vermekte16 ve neye yarar salayacana ynelik bilgileri vurgulamaktayd. TMden alnan u ksmlar buna rnektir: [129b] (9-11) mdi her kim dr- flfl yeseler ssdur, urdur likin ba r ovu llardan pk ider [130a] (2-4) ve da gnlk ssdur, urdur likin fa
fide idp fehmi arturur ve zihni av idp cerb idp lca u ile iseler gzi nrlandurur
[63a] (4-5) fndu ssdur, ovudan l olan yrek
a rsna devdur
ncelenen eserde bitkiler konu edinilirken onlarn mizacyla beraber hangi hastalk iin kullanlmas gerektii, ila terkibinde ne kadar ihtiya duyulduu, hangi ksmnn (kk, yapra, tohumu, kabuu vb.) nasl kullanlaca ile ilgili bilgiler verilmitir. TMnin sz varlnda bitki adlar nemli bir pay kapsyor olmasna karlk, kken itibariyle Trke olan bitki adlar dier dillerden alnanlarn toplamna oranla azdr. Ayrca Trke bitki adlarnn bir ksmnn eserde Arapa ve Farsadan alnm e anlamllar bulunur. Bu tr e anlaml kullanmlar Trke bilim dilinin oluum srecini gstermeleri bakmndan dikkate deerdir (Uar 2010, 37). Bitki adlarn birer kltr kelimesi olarak deerlendiren Zafer nler, eski tbbn arkaik Yunan tbbndan byk oranda etkilendiini, sonrasnda ise Arap slm tbbnn tesiriyle Arapa terimlerin metinler araclyla dilimizde ve birok dillerde dnlendiini veya tercme yoluyla aktarldn bildirir (1985, 405).
16 Hastaln k nedeni bnyeyi oluturduuna inanlan drt eden (kan, safra, kara safra, balgam) birinin eksiklii veya okluuna balanmaktayd. Bu drt enin de souk, scak, nemli ve kuru olmak zere miza zellikleri tad kabul ediliyordu.
Turkish Studies
1045
Bundan hareketle incelenen eserdeki e veya yakn anlaml bitki adlarndan bir blmnn aktarma olduu sylenebilir. Arapa kkenli lisn-evr [lisn (dil) + evr (kz)], Farsa kkenli gvzubn [gv (kz) + zebn (dil)] ile Trke r dili incelenen eserde e anlaml olarak kullanlr ve bunlarn Trke ile Farsadaki biimleri Arapadan aktarma yoluyla bu dillere gemitir. TMde e veya yakn anlaml olarak kullanlan botanik terimlerinin ou Trke-Arapa, Arapa-Farsa, Trke-Farsa, Arapa/Farsa-Greke szcklerin ayn metinde bulunmasyla olumutur. Bunlar: baldrara persiyvn; da zmi mevizec; it burn Sleymn Pey mber a ac -rl-amer; semz ot tomekn; bbnec papadya; besbse - cevz-i bevv; cevz z; rummn nr-enr; snble - baa, bdrencrik o ul ot; r dili- vzubnli-evr; tuff-alma. TMde kimi zaman bir bitkinin Trke karl veya dier dillerdeki biimi verilerek bunlar doru ekilde tantlmaya allmtr: [11a] (3-4) Eger
da zmi ki aa mevzec dirler, bir
midrn sa idp
[24b] (2-4) Bdrencrik o ul otna dirler, anu bir drlisi olur, trunc ous gibi ryias olur. [69b] (5-6) Eger ksrk, bal am yd iri gelrse aa
gerekdr ki bir persiyvn ki baldr ara dirler

Eski Anadolu Trkesindeki bitki adlar zerine yaplan incelemelerin en nemli skntlarndan biri metinlerde geen bitki adnn gnmzde hangi bitki iin kullanldn her zaman kestirememektir. Bugn dahi ayn bitkinin Anadoluda farkl farkl isimlerle anlmas veya ayn adn deiik yrelerde kullanmna karn ayn bitkiyi karlamay incelemeyi zorlatrr (ahin 2007, 571). TMde de devrin dier tp eserlerinde olduu gibi e anlaml bitki adlarnn kullanm ve yeri geldike mellifin yabanc terimin ardndan Trkedeki karlna atf yapmas ilgili bitki adnn hangi bitki iin kullanldn tesbit edebilmek asndan nemlidir. Dier yandan bu yol melliflerin tp eserlerinde Trkeye verdii nemin bir kantdr. Ayn bilgiler bu ynyle metnin yazld devrin corafyas, beslenme kltr, yaama biimini aydnlatacak bilgilere de k tutar.
Turkish Studies
1046
Grkan GMATAM
Trkede bitki adlar ile ilgili ilk bilgileri veren kaynak Divan u Lgatit-Trktr (DLT). Burada kullanlan bitki adlarnn bir blm gnmz Anadolu azlar iinde kullanld gibi (Baytop 2007) bu tp eserinde de geer. DLT iinde geen bitki adlar zerine inceleme yaplm olmakla beraber17 tarih metinlerdeki botanik terimleri zerine yaplm almalar snrldr. Farkl dnemlere ait metinlerde geen botanik terimlerinin deerlendirilerek gnmz sz varlna olan katklarn Trk dili incelemeleri asndan ortaya koymamz gerekir18. Bitki adlarnn hangi ses deiimlerini geirip gnmze geldiini grmek anlamnda (patlcan < bdilcn/bdincn; pelesenk < belesn; pespaye < besfyic; kna < enn/inn; kimyon < kemmn/kemyn, kereviz < kerefes/ kerefe, safran < zafirn/ zafirn, zencefil < zencebl/ zencebn, armut < amrd, rezene < rzyne) incelenen eser ve devrin ayn ierikteki eserleri nemli birer veri kaynadr. Trkedeki botanik terimleri zerine tanklk eden DLTte dnlemelerle beraber yaklak 155 tane bitki ad vardr. ncelenen eserde ise bu say 260a kmtr. DLT ve incelenen eserdeki botanik terimlerinin bir blm ortaktr. Ancak TMde, DLTte olmayan birok yeni bitki ad da kullanlmtr. Eserlerin yazld corafyann deimesi, kltrel etkilenme ve dil etkileimindeki younluk bu farkllamada grev almtr. Botanik Terimlerinin Sralanmasnda zlenen Yol: I. nce ait olduklar dile gre (Trke, Arapa, Farsa ve dier diler) snflandrma yolu seilmitir.
17 Bunun iin bk. Nigar Oturak, (?) Divan Lgatit Trkteki Botanik Terimlerinin Kazak Trkesinde ve TrkiyeTrkesinde Grnmleri ukurova . http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/nigar_oturakci_divanu _lugatit_turk_botanik_terimleri.pdf; Canan leri, (2007), Divan Lgatit-Trkte Geen Meyve-Sebze Adlar ve Trklerin Bunlardan Yararlanma Biimleri, Trk Dili, Ankara: TDK. S:669, s. 542572; etin, Engin (2005), Divan Lgatit-Trkte Yiyecek ecek Adlar ve Bu Adlarn Trkiye Trkesindeki Grnmleri, .. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S: 2, s. 185-200. 18 Eski Anadolu Trkesinde bitki adlar zerine yaplan u incelemelere baklabilir: Zafer nler, (1990), XIV. ve XV. Yzyl Anadolu Trkesi Botanik Terimleri, Journal of Turkish Studies (Fahir z Armaan), Harvard, V: 14, s. 357-392; Hatice ahin, (2007), Cmil-Frs rneinde XVI. Yzyl Bitki simleri, Turkish Studies, V: 2, s. 570-602.
Turkish Studies
1047
II. Ayrlan Trke terimler de tek szckten ibaret olanlar ve birleik isimler olarak ikiye ayrld. III. Arapa terimler de, benzer yolla, kendi iinde nce tek szckten ibaret olanlar sonra da tamlama biiminde olumu birleik isimler olarak ayrld. Tamlamalar hlinde bitki adlarysa Farsann ve Arapann tamlama sistemine gre oluumlar gz nnde bulundurularak gruplandrld. IV. Farsa ve dier dillere ait bitki adlar sayca az ve benzer yapda olduklarndan sadece ait olduklar dile gre birer alt balkta sraland. 2.1.1. Trke Terimler: 2.1.1.1. Tek Szckten baret Terimler: alma: Elma (Pirus malus). [93a] (7) da alma ve ayva ve amrt ve enr istiml idp / arduc: Ard aac ve yemii (Juniperus). [132a] (11-13) Mayr in arduc a acn. azuu gene do rayup azana oyup aynatup uv zarur / ama: Asma aac; belirli bir tr zm veren bitki (Vitis). [43a] (11-12) badehu bir midr ama yapra n ubu n maan tee yaup / arpa: Arpa (Hordeum vulgare). [82b] (4-5) Yarm dne cevz-i bevvy bir dne arpa ile igneyp fera vire / ayva: ayva (Cydonia vulgaris). [92b] (13) bira dne ayva balla birp memesi zerine ursalar / bgrtlen: Brtlen (Rubus caesus). [102a] (4) bir midr bgrtlen budalarn da yapra yla maan aynatup birp a olan aa aala sreler. / bu day: Buday (Triticum). [106b] (12) Eger urunc arpa bu day iine osalar aa bit dmeye. / bura: Burak (Vicia ervilia). [50a] (4-5) veger her ab iki dirhem bura tom a znda temm lannca utup / buyan: Meyan (Glycyrhiza glabra). [126a] (5) ol ya dan bir pre buyan atup bir midr aynatsalar bu da ancalayn olur / crcr: Su teresi (Nasturium officinale). [130b] (5-6) benefe, nlfer ve gl ve a ve crcr ve unnb ve demr hind gibi olan eyleri muaddem u ile yle aynatup / igdem: idem iei (Crocus cancellatus). [70b] (1112) veger igdemi dgp bir midr balla ardurup ala byk olan demi ala zerine ursalar nfidr. / erik: Erik (Prunus domestica). [116b] (9-10) ve gevdeyi zdurur eyler yemeyp amm erik ve yr ve arpz istiml idp / gebre: Kebere, kapari (Capparis). [85b] (4-5) Eger bir midr arp sirke ile gebreyi
Turkish Studies
1048
Grkan GMATAM
ardurup scala urdularnda / gelincik: Gelincik iei (Papaver rhoeas). / [8a] (6-7) Her kim gelincik iegin dibin ekinse banda olan nzileyi ekp indre / gnlk : Gnlk aac;
ak gnlk (Boswelia), kara gnlk (Cortex styracis). [121b] (5)
rek ot yigirmi be dirhem, rvend on iki direm, maak on direm. / r an: Isrgan otu (Urtica). [109a] (3-4) mdi her kim bir midr r an dikenin dgp temm un gibi oldudan ora zerine bir preik bal srp / aba: Kabak (Cucurbita). [47b] (7-8) ve hem da al am ve aba yemek ziyde nfidr / an: Kad aac, eytanboku otu (Ferula assa-foetida). [98a] (2) Eger bir pre any sirke ile ezp srseler def ide. / avun: Kavun (Cucum). [130a] (4-5) ve da avun yemek o ssma getrr ve rpz ge ham olur, amm cigeri tzeler / oru: Henz olgunlamam eki zm; koruk. [127a] (12-13) Sehil alt dirhem, sirke, oru, mrdeseng on be dirhem, cengr bi dirhem. Bunlar adedince evvel / pazu: Yabani spanak (Beta vulgaris varcicla). [88b] (8-10) badehu bir midr am yapra n ve pazu[nu] yapra n ve bir midr kepek ile cmle birbirinden kifyet adar arb ile mukem aynatup / andal: Sandal aac (Santalum album). [11a] (2-3) ve da birer midr andal, gl ya ve sirke cmlesin sirke ile maan oup bana srseler a r def ide. / arma: Sarmak bitkisi (Hedera helix). [97a] (5-6) arma tom drt dirhem, bu edviyyeleri alup zyt bir iki ana a oyup / arma: Sarmsak (Allium sativum). [19b] (1-2) bir ba arma kendsine yedrp ve apu n da ttsi virseler bi-inillh al ola, mcerrebdr. / siirlice: Sinirlice otu (Plantago). [77a] (5-6) Eger, siirlce yapra nu kkin ve yapra n pk yuyup dgp uyn arup / o an: Soan (Allium cepa). [44a] (9-10) bir midr o an oup ab a arna irseler ylan preleyp ara bra a, mcerrebdr. / st: St (Salix). [62a] (8-9) ve da r dili ve gl uv ve tomekn irp gk benefe ve sgt yapra ve yr / ekerli: < Far. + T. ekerli ot, andz otu (Compositae). [111a] (9-10) Eger ekerli yapra nu uyn iseler nfidr. / ar: Msr (Panicum miliaceum). [82b] (5-6) Eger bira dne ar ile aranfili igneseler fera vire. / obala ( ): Hunnapgillerden bir bitki (Rhamnus clorophorus globosus). [81a] (5-6) obala yigirmi dirhem, egir yigirmi dirhem bu eczlar adedince alup mukem dgp / ura: Durak otu (Anethum graveolens). [102b] (10-11) ve da n
Turkish Studies
1049
zemnnda ura olama ziyde nfidr / zm: zm. [117b] (8-9) zr ya zme knzut-tom dimilerdr, yan tma anesi dimek olur. / yarpuz: Ballbabagillerden, iekleri birbirinden ayr
halka durumunda, nane trnden, ksa sapl, az veya ok tyl, gzel kokulu bir bitki (Mentha pulegium). [96a] (1-2) Eger yarpuz sirke ile mal idp gevdesine srseler def ide. / yosun: ou sularda, aa veya talarn zerinde yetien tall bitkilerin ilkel yapdaki rneklerine verilen genel ad. [83a] (7-9) badehu te giderp yerine ara yosun deyp badehu ktrm olan demi getrp uuru iine oyup yaturalar / yzerlik19: Yzerlik bitkisi (Peganum harmala). [91a] (57) Eger yzerlik [ve] gelncik iegin [to]mn bir dirhem adar
ale-ab ovu u ile iseler if bula.

2.1.1.2. Birleik sim ( Yapca sim veya Sfat Tamlamas Biiminde) Biimindeki Terimler: imdiye kadar sralanan terimler tek szckten ibaret olup basit yapdadr. Ancak birleik isim yapsnda olan birok terime de rastlanmaktadr. Birleik isim yapsndaki bitki adlarnn ounluu Trkenin tamlama kurallarna gre oluturulmutur. Tm eleri (esas ve yardmc unsur) Trke olanlar yannda, iinde Arapa veya Farsa unsur barndran, her iki esi de Arapa/Farsa olup Trkenin tamlama sistemine uygun oluturulmu terimler de sayca az deildir. Bunlar ana gruba ayrlabilir: 1. gnlk vb. Tm eleri Trke olanlar (T. + T.): a u a ac, a
2. Arapa + Trke (Ar. + T.) / Trke + Arapa (T. + Ar.) yapsnda olanlar: fndu a ac, a srincn vb. 3. Farsa + Farsa (Far. + Far. + T.) / Arapa + Arapa (Ar. + Ar. + T) yapsnda olup ald ekler ve yaps itibariyle Trkenin tamlama sistemine gre olumular: hindustn cevzi, ebucehl arpz vb.
kr Haluk Akaln, zerlik/yzerlik teriminin kkence birleik bir szck olduunu savunur. U ve Barsgan dilinde sedef otu karlndaki ilrk/eldrk kelimesini Ouzlar, peganum harmala iin yabani sedef otu anlamna gelmek zere yoz ilrk (veya yozeldrk) olarak kullanmlardr. Enkliz olay ve gerileyici benzeme sonucunda ilk kelimenin nls ye dnmtr. Me tatez sonucunda l ve r yer deitirmi, daha sonra da i genileme sonucu e'ye dnm, bylece kelime yzerlik ekline gelmitir. Ouz grubunda grlen bata y nsz dmesi olay sonucunda da zerlik ekli ortaya kmtr. Ancak, yzerlik ekli de azlarmzda hl yaygn olarak kullanlmaktadr (1993, 256).
19
Turkish Studies
1050
Grkan GMATAM
ac bdem: (T. + Far) Badem aacnn keskin kokulu meyvesi (Amygdalus amara). [60b] (10) Eger, ac bdem ya n ula grltsine amzursalar def ide. / a u a ac: (T. + T.) Zakkum, a aac (Nerium oleander). [80a] (10-11) ve da her kim be dirhem a u a ac yapra n dgp tencereye oyup / a gnlk: (T. + T.) Tts olarak yaklan bir tr aa sakz. [61a] (4-5) badehu bir pre a gnlk atup her merhem gibi olduda ula a ursalar / a o an: Aksoan, ada soan (Urginea maritima). [61a] (11) [61b] (1) a o an uyn udulmasna amzursalar nfidr. / a srincn: (T. + Far.) Sorncan aacnn bir tr (Colchicum autumnale). / [84b] (56) run-nis in birer midr abr- usur ve ar helle ve a srincn bunlar alup ve dgp elekden gerp / a ssen: (T. + Ar.) Akzambak (Lilium candidum). [55b] (9-10) veger a ssen mukem dgp uyn bir bezden szp alalar / arduc a ac: (T. + T.) Ard aac (Juniperus). [132a] (11-12) Mayr in arduc a acn azuu gene do rayup azana oyup / ayva a ac: (T. + T.) Ayva aac (Cydonia vulgaris). [91b] (1) veger bir dne ayva a acnu dibine ieyp / b ubu : (Far. + T.) Asma fidesi. [97a] (11-12) kel baa merkeb rna n yaup ve bir midr b ubu n da yaup klin eleyp / baldrara: (T. + T.) Karabaldr (Aspelinum adianthum-nigrum). / bo a dikeni: (T. + T.) Halk arasnda eker dikeni, gz dikeni, deve dikeni gibi farkl adlarla bilinen bir bitki (Eryngium campestre). [50a] (5-8) ve da her kim bo a dikenin
amn mukem dgp uyn arup ve bir midr gl uyn atup iseler bi-inillh if bula, al ola, mcerrebdr. / rek ot: (T. + T.) Karacaot (Nigella damascena). [104b] (4-5) gnde bir ammma iletp cmle gevdesine ferfiyn ya n ve bbnec ya n ve rek ot gibi fideli eyleri sreler / da zmi: (T. + Far.) Yaban zm. [11a] (3-5) Eger da zmi ki aa mevzec dirler, bir midrn sa idp da zeyt ya yla mal idp bana ursalar a r def ide. / demr dikeni: (T. + T.) Demir dikeni (Tribulus terrestris). [110b] (7-9) mdi her kim iki dirhem demr dikenin ylan om deme irseler maarratn def ide. / demr hind: (T. + Ar.)20
20 Terim bu blmde ele alnsa da asl demr-i hind < temr-i hinddir. Yaygnlam hata sonucu (galatmehur olduu iin) Trke sfat tamlamas olarak alglanm ve daha eserin yazld dnemde bu yanl kullanm yazmda da devam etmitir. Bu hata gnmzde de srmektedir. TDK Trke Szlkte (2005) demir
Turkish Studies
1051
Demirhindi bitkisi (Tamarindus indica). [130a] (7) demr hind ovudur, likin tma dutan demlere nfidr / deve dikeni: (T. + T) Meryemana dikeni, peygamber dikeni, stl kengel (Silyum marianum). [81a] (4-5) ve da marama tom yigirmi dirhem, deve diken[i] tomn yigirmi dirhem / ebem gmeci: (T. + T.) Ebegmeci (Malva siylvestris). [92b] (5) Eger, ebem gmeci yapra yla kkin maan birp badehu / ebucehl arpz: (Ar. + Ar. + T.) Ac hyar, ac elma, ac karpuz, it hyar, ebucehil karpuzu gibi adlarla anlan bitki (Citrullus colocynthis). [72b] (2) amm eger ebucehl arpznu iine fetil idp gtrseler ulnc def ider. / enir a ac: (Far. + T.) ncir aac (Ficus carica). [29A] (6-8) veger enir abu n burnna osalar skin ide veyd enir a ac tozn azyup frseler nfidr / fndu a ac: (Ar. + T.) Fndk aac (Corylus avellana). / gn iegi: (T. + T.) Gn iei, gnebakan, gndnd (Helianthus annuus). [26b] (7) bir midr gn iegi cem idp ve bir e iine oyup / nzr od: (Ar. + T.) Domuz otu. [96b] (8-9) Eger nzr odn bir midr bal ile ve bber ile ardu[rup] badehu kll bana srseler kelini def ide / hindustn cevzi: (Far. + Ar.) Hindistan cevizi (Cocos nucifera). [42a] (3-5)
bir dne hindustn cevzi ve bir pre Efl uzn cmle baa baa dgp / ibls rna : (T. + Ar.) eytantrna (Phyteuma). [104b] (6-7) ve da ikest olan ibls rna n ttsi virseler al ola / it burn: (T. + T.) Yabani gl; ku burnu (Rosa canina). [14a] (5-8) mdi bu gk yer altnda dem ftnda biter ve cem-yi endm yine dem kipidr ve aya zerine durur ve da yapra yir stnde it burn yaprana bezer / it zmi: (T. + T.) Kpek zm, tilki zm (Solanum nigrum). [68b] (1-2) ve da it zmin bir yanna daup gtrseler arl a nfi olup / adn uzlu : (T. + T.) Kadntuzluu,
obantuzluu, amberbaris, saral gibi adlarla bilinen bitki (Berberis vulgaris). [94a] (6-7) rbsnu iine adn uzlu didkleri edviyyeden bir pre tereya n mal idp yedreler / ara a a: (T. + T.) Karaaa, narven (Ulmus). [100b] (11-12) ve da ara a a kkin abu yla maan ufacu do rayup badehu bir lmege oyup / kei boynuz: (T. + T.) Keiboynuzu, harnup aac (Ceratonia siliqua). [77a] (11-12) Eger kei boynuzn dgp bir
midr bey ketvn ile ve bir midr um ve sca u ile

maddesi iindeki birleik isimler arasnda demirhindi maddesi geer. Oysa bu terimin demir maddesi ile etimolojik hibir ba yoktur.
Turkish Studies
1052
Grkan GMATAM
ardurup iseler / zl a a: (T. + T.) Kzlst (Alnus). [55a] (3-4) veger zl a a yapra n ya iken bira kerre gze ekseler ola / zl gl: (T. + T.) Kzl gl (Rosa). [122a] (3-5) abr- usur on dirhem, zl gl yapra on dirhem bu edviyyeleri baa baa dgp elekden gerp badehu cmlesin bir yere cem idp / zl kinic: (T. + Far.) Kzl kini (Coriandrum sativum). [13a] (9-10) Eger zl kinic sa idp am zerine ekp yeseler / zl zm: (T. + T.) Kzl zm (Vitis vinifera). [85a] (9-11) Eger bir midr zl zm ve pala un ve kemnn ve vr alup mukem sa idp nr zerine ursalar nfidr / oar ot: (T. + T.) Kokar ot, mavzek otu (Delphinium staphisagria). [110a] (5-6) badehu bir midr oar otdan cem idp fuudan du gibi ol [o]tu zerine yatalar / undus ays: (T. + Far.) Cavir otu ve bundan elde edilen zamk (Ferula elaochytris). [127b] (10-11) on dirhem nds ays be dirhem, bu mu[ale]ceyi cmle mukem sa idp cmlesin bir yere atup ya idp / mrr dikeni: (Ar. + T.) Mirra ad verilen ve Arabistanda yetien bir aa (Comiphora myrrha). [30a] (3-4) mdi a z a ryan dem mrr dikenin bal ile al idp a znda tutsa def ide / o ul ot: (T. + T.) Oulotu, kovan otu, melisa gibi adlarla bilinen bitki (Melissa officinalis). [24] (2-4) Bdrencrik o ul otna dirler, anu bir drlisi olur, trunc ous gibi ryias olur. / pala ot: (Ar. + T.) Bakla iei. [25b] (4-5) badehu bir midr pala ot ve nod, benefe, zl gl, arpa un, ba runc abu . /
pey amber ieki: (T. + Far.) Peygamber iei, acmk (Centaurea cyanus). [35b] (7-8) Eger pey amber iekin kkin mukem sa idp / ar helle: (T. + Far.) Helile otunun bir tr (Terminalia). [10a] (3-4) on be dirhem ar helleyi muhkem dgp da yz r dirhem erik uv birle ol adar ezeler ki / ar abr: (T. + Ar.) Sarsabr, azvay gibi adlarla bilinen bitki (Aloe vera) ve bu bitkinin etli, kaln yapraklarndan karlan, krmzmtrak esmer renkli, hekimlikte kullanlan bir madde. [104b] (12) Eger ar abr didkleri edviyyeyi alup badehu / siyh zm: (Far. + T.). Siyah zm. [54a] (1-3) bir midr ura otn siyh zmle aynatup badehu uyn ammmda ziyde iseler istifr kll eyledgden ora on yll baha zahmetin def ider / ay iegi: (Ar. + T.) akayk iei (Paeonia mascula). [101b] (13) Bir vaiyye ay iegine drt dirhem sa olm rstu an atup / semz ot: (T. + T.) Semizotu (Portulaca oleracea). [50b] (10-11) ve ds da nmTurkish Studies
1053
serite yumurta ve riteyi semz ot ile bdem ya ile ve eker ile avu orbsn yedreler / r dili: (T. + T.) Srdili otu (Anchusa officinalis). [62a] (8-9) ve da r dili ve gl uv ve tomekn irp / o ulcan otu: (T. + T.) Solucan otu (Pelargonium endlicherianum). [76a] (3-4) Eger, kk mamu o ulcan olsa ilc yine o ulcan otun bal ile yeseler drp def ide. / u teresi: (T. + Far.+ T.) Su teresi (Nasturium officinale). [79b] (7-8) Eger ayda, veger sir yerde olan i mulecesi budur ki vfir ziydesiyle u teresini cem idp / Sleymn Pey mber a ac:
(bk. it burnu, Sleymn Peymber aac, rl-amer). / atlu bdem: (T. + Far.) Badem aacnn (Amygdalus amara) kokulu meyvesi. [47b] (1-2) ulnca ziyde nfidr ve da atlu bdem yemek aldur / ura ot: (T. + T.) Durak otu, dereotu; kr: dura ot (Anethum graveolens). [54a] (1-2) bir midr ura otn siyh zmle aynatup badehu uyn ammmda ziyde iseler / u adr: (Ar. + T.) adrua otu (Dorema ammoniacum). [76b] (4-5)
Eger gbekde u olsa u adrndan fndu darn a arna sab yeseler def ide. / ylanyadu : (T. + T.) Ylanyast (Dracunculus vulgaris). [50a] (1-2) veger ylanyadu nu kkin balyla aynatup macn idp / yonca dikeni: (T. + T.) Ac yonca (Menyanthes trifoliata). [108b] (9-10) Eger yonca dikenin aynatup uyn iseler teennce nfidr ve ishl da a ider.
2.1.2. Arapadan Alnm Botanik Terimleri: 2.1.2.1. Tek Szckten baret Terimler: anber: Ar. Amber iei (Geum urbanum). [64b] (4-5)
da ayu arb ve anber ve d da nfidr / afr: < Ar. Yalanc safran (Carthamus tinctorium). [90b] (2-3) veger afr tomn ile bir dne avu on iki gn besleyp badehu arnn yarup ya n [ara]lar / bbnec: < Ar. bbnec < Far. bbne. Papatya (Matricaria chamomilla). [104b] (5) bbnec ya n ve rek ot gibi fideli eyleri sreler / bdilcn: (bk. bdincn) / bdincn: < Ar. Patlcan (Solanum melongena). [92a] (2-3) veger bir iki dne bdincn sa idp sigil zerine ursalar def ide / bala: < Ar. bil. Bakla (Vicia faba). [72b] (1) ve da ulnc olan dem amrd, bala, gndr yemekden aer ideler / belesn: < Ar.
Pelesenk aac (Commiphora opobalsamun) ve bundan elde edilen ya. [44b] (4) veger belesn ya n srseler nfidr / besbse: Turkish Studies
1054
Grkan GMATAM
< Ar. Kk hindistan cevizi (Myristica fragrans); Kr. cevz-i bevv. [119a] (3-5) Zencebl be dirhem, irfa be dirhem, cevz-i bevv be
dirhem, besbse be dirhem, dr- fulful be dirhem, afyn drt dirhem. / besfyic: < Ar. Bespaye, kaya ereltisi, bir erelti otu eiti (Polypodium vulgare). [99a] (1) bir midr besfyic ve ura ot ile yeseler ishli def ide / bezr: < Ar. Keten tohumu, bezir. [42a] (6-7) bir midr bezr ya nu iinde aynatup alar ve badehu / cevz: < Ar. Ceviz (Juglans regia). [120b] (5-6) bir ralu ap iine ziyde f idp ab aam cevz adar yeyp nice fidelerin greler. / emlec: < Ar. Amlacotu (Phyllanthus emblica). [119b] (3-5)
ar helle on dirhem balla on dirhem emlec on dirhem. mdi bu edviyyeleri mukem sa idp elekden gerp / ferfiyn: < Ar. Stleen otu ve bundan elde edilen tbbi bir zamk (Euphorbia officinarum). [85b] (10) Eger, teni renginde olursa aa bir midr ferfiyn ve banc ya n srp / fndu: Fndk (Corylus avellana). [63a] (4-5) amm fndu ssdur ovudan l olan yrek a rsna devdur / fsd: (bk. fstu). / fstu: < Ar. Fstk (Pistacia vera). [126a] (1-2) likin eger bdem ve fstu ve aba ekrdegi ya n arma lzm gelrse anlar abu n arup dgp / flfl: < Ar. Karabiber (Piper). [112b] (7-8) bir midr fulful dgp balla ardurup dim a srseler unna nfidr. / alb: < Ar. am fst (Pistacia vera). [49a] (5-7) bal am giderp bal uyn yd alb uyn yd amen abu n arup ve aynatup uyn ireler / ardal: < Ar. Hardal otu (Brassica nigra), ak hardal (Snapis alba) ve yabani hardal (Snapis arvensis) olmak zere iki tr bulunur. / a: < Ar. Haha (Papaver somniferum). [130b] (4-6) tomlar gibi benefe, nlfer ve gl ve a ve crcr ve unnb
ve demr hind gibi olan eyleri muaddem u ile yle aynatup /

ame: (bk. am). / am: < Ar. Hatmi (Althaea officinalis). [67a] (9-11) ve da arblardan benefe ve nlfer ve rummn arbn virp da ulvv, am ve buyan dibi lanm ola. / elyn: < Ar. Kukonmaz (Asparagus officinalis). [120b] (2-3) elyn (10 direm), tom- tere (10 direm), tom- o an, (10 direm) tom-
kerefes, (10 direm) rek ot. mdi bu edviyyeleri on drt eczs otuz ml ve alt eczs onar dirhem zerine alup / enn: < Ar. inn. Kna. [72b] (8-10) badehu bir au a nefti ol ennya oup ulnc oldu yire srseler bir yumurta biiminden ziydece durduda yan us skin olup ve uyuur gibi olur / umm: < Ar.
Turkish Studies
1055
Kuzukula otu (Rumex acetosella). [130b] (1-2) alma gibi, ayva
gibi, enr gibi, htere gibi ve lmn ve umm ve oru ve ot gibi olan eyleri cmle muaddem sa idp ve up / kfr: < Ar. Kafurotu (Camphorosma monspeliaca). [89a] (12) ve da her kim bira dirhem rzyne [ve] kfr bal mm ile mal idp / le: < Ar. Kakule (ElEATaria cardamomum). [118a] (6) misk alt ml, sud alt ml, le alt dirhem, palar alt dirhem / aranfil: < Ar. Karanfil (Eugenia caryohyllata). [62b] (7-8) mdi ilc misk, tuff arbn bir midr ud ve reyn, aranfil. / an: < Ar. Pire otu (Tanacetum coccineum). [74b] (8-10) badehu bir midr urm an ile bir midr reyn tomn eribeler ile ardurup ireler, ziyde nfidr. / kebbe: < Ar. Kebabe, kebabiye, kuyruklu biber (Piper cubeba). [121a] (11) drcn drt direm, kebbe drt dirhem, maak bir direm, licn drt dirhem /
kemmn: < Ar. Kimyon (Cuminum cyminum). kemyn: (bk. kemmn) / kerefes: < Ar. Kereviz (Apium graveolens); kr. kerefe. [17b] (3-5) Bu illeti olan kiin evine al kerefes omayalar, zr kerefes ar derdi ndr / kerefe: (bk. kerefes) / keten: < Ar. Keten bitkisi (Linumusitatissimum). [69b] (3-4) veger bir midr
keten tomn mukem dgp bir midr balla ardurup ab ve aam yeseler ziyde nfidr. / n: (bk. enn). / nna: (bk.
enn). / irfa: < Ar. Amber kabuu, tarn aacna benzer bir aacn kabuu (Croton eluteria). [119a] (3-4) Zencebl be dirhem, irfa be dirhem, cevz-i bevv be dirhem, besbse be dirhem / mamde: < Ar. Mahmudiye otu ve bu bitkinin kklerinden karlan reineye benzer madde (Convolvulus scammonia). [21b] (5-6) bu iki kk mamde da oyup ieler, amm mamdeyi at ziyde atmayalar / mamre: < Ar. Mahmur iei, idem (Colchicum). [98b] (8) ve da buu dirhem mamre ve bir dirhem maakyi mukem sa idp / nane: < Ar. Nane (Mentha piperita). [51b] (78) Eger naneyi bir midr sirke ile dgp madeye ursalar def ide. / nrenc: < Ar. Turun (Citrus aurentium amara). [65b] (5-6) ve da nrenc abu n olasalar ala nfidr / pala: (bk. bala). / reyn: < Ar. Reyhan, fesleen iei (Ocimum basilicum). [79a] (910) Eger, bir midr reyn dgp badehu ayda olan i zerine ursalar def ide / rummn: < Ar. Nar; kr: nr, enr (Punica granatum). [49a] (9) rummn yd lisn-evr uv yd nlfer arpn ireler / abr: < Ar. Sabrlk otu ve bu otdan elde Turkish Studies
1056
Grkan GMATAM
edilen tbbi bir zamk (Agave americana); kr. abur. [96b] (5-7) Eger
gn her ab birer dirhem abr yeyp yd sca u ile iseler uyuz def idp nice drl derde devdur. / abur: (bk. abr). / saleb:
< Ar. Sahleb (Orchis). / sinmeki: < Ar. Baklagillerden, scak blgelerde yetien, birok tr bulunan bir bitki (Cassia officinalis) ve bu bitkinin baz trlerinden elde edilen, hekimlikte i srdrc olarak kullanlan madde.[16a] (9) Eger bir midr sinmeki da ise nfidr. / uma: Sumak (Rhus coriaria). [55b] (7-9) badehu elli dirhem u ile birp umau uvveti uya duda badehu ol udan an olan gze amzursalar ann def ide / srcn: < Far. Sorncan aac (Colchicum autumnale); kr. srincn. [87a] (11-12) Ol macn budur: Srcn be dirhem, eker be dirhem. Bunlar adedince alup macn idp yeseler ziyde nfidr. / srncn: (bk. srcn). / snble: < Ar. Baak. [122b] (11) Maak iki dirhem, za firn iki direm, snble iki direm, abb- belesn iki dirhem / aul: < Ar. Yabani havu, karakk (Pastinaca sativa). [121a] (12) dr- fulful dirhem, besbse dirhem, aul dirhem / ay: < Ar. akayk iei (Paeonia mascula). [101b] (13) Bir
vaiyye ay iegine drt dirhem sa olm rstu an atup / ayaranc: < Ar. Serkile otu ve kknden elde edilen bir ila (Plumbago zeylanica). [25a] (7-9) badehu birer midr tay, ardal ve ayaranc, zl boya da nrinc. mdi bunlar alup mukem sa idp / arn: < Ar. Tarhun (Artemisia dracunculus). [35b] (6)
veger arn iyneyp di etlerine srseler anamasn def idp vebsn gide. / tuff: < Ar. Elma; kr. alma (Pirus malus). [52a] (3-4) eribelerden tuff arb ve umm arb ip ve amlardan / unnb: < Ar. Kzlide, vez aac (Sorbus aucuparis). [10a] (2) benefe ya unnb yd erik erbeti ireler / za firn: < Ar. Safran (Crocus sativus); kr zafirn. [115a] (6) ve alluta gibi eyler yemeyeler, zr za firn bevli ar gsterr / zafirn: (bk. zafirn). / anba: < Ar. Zambak (Lilium candidum). [7a] (6-7) veyd aba ya vey anba ya srseler def ide / zencebl: Zencefil; kr: zencebn (Zingiber officinale). [118b] (12) Zencebl yigirmi be dirhem abu m bdem, yigirmi be dirhem / zencebn: (Bk. zencebl). / zeyt: Zeytin (Olea europaea), kr zeytn. [96a] (5-7) Eger bir pre uz zeyt ve sirke ile ardurup gicik olan demi asna srp temm terleyince durdularnda al ide. / zeytn: (bk. zeyt). / zf: < Ar. dkotu, zufa otu (Hyssopus Turkish Studies
1057
officinalis). [51a] (1-2) arb- zfy bir midr bal uv birle
irp ve yine bir midr encr ve ur zm ve bal dgp

2.1.2.2. Tamlama Biiminde Olumu Terimler: Arapadan alnan botanik terimlerinden bir blm tek kelimeden ibaretken bazen de tamlama yapsndaki birleik isimlerdir. Bu tr terimler oluturulurken kimi zaman Arapann kimi zaman da Farsann tamlama sistemi kullanlmtr: Arapann tamlama kurallarna gre oluanlar: ayyl- lem: < Ar. Sinir otu, baa yapra (Plantago major; plantago media), kr. ayy- lem, lisnl-amel. [50b] (910) midr an ve bir midr ayyl-lem lubn ireler / u[y]et-aleb: < Ar. Tilki taa otu; it kasar (Orchis hircina). [31a] (1-2) u[y]et-aleb uyn ip yd enr ve um uyn ireler. / knzut-tom: < Ar. Ya zm iin yaplan bir adlandrma? [117b] (7-9) sca gnde ya zm yemek ziyde
tma getrr, zr ya zme knzut-tom dimilerdr, yan tma anesi dimek olur. / lisnl-amel: < Ar. bk. ayyl- lem. [63b] (7-8) likin bir midr an ve tom- reyhn ve lisnl-amel ve tomekn. / lisn-evr: < Ar. Srdili bitkisi (Anchusa officinalis); kr. gavzbn; r dili. [69a] (8-9) Eger, lisn-evri birp yeseler def ide / rl-amer: < Ar. bk. sleymn peymber aac, it burn. [13b] (10) - [13a] (1) ve da bir gk vardr ki aa sircel-iirb dirler ve rl-amer
Farsann tamlama kurallarna gre oluanlar: Bu terimlerde tamlama Farsann kurallarna gre olusa da yapy meydana getiren kelimeler Arapadr. rar (r- ar): < Ar. Pire otu, nezle otu (Anayciclus pyrethrum). [8b] (6-7) bira defa bir midr
rar ile maan birer pre az yd zift ignese, cmle bal am dimgdan indrp gezi da pk eyleye. / bur- meryem: < Ar. Devetaban bitkisi (Cyclamen coum). [68a] (6) mdi her kim arl in bur- meryem iseler def ide / cevz-i bevv: < Ar. Kk hindistan cevizi (Myristica fragrans). [29b] (6-7) mdi her kimi a zndan ryia gelse bira gn cevz-i bevv yeseler def ider/ dr- flfl: < Ar. Uzun biber, ba biberi (Piper longum). [121a] (12) dr- flfl dirhem, besbse dirhem, aul
Turkish Studies
1058
Grkan GMATAM
dirhem / flfl-i eby: < Ar. Beyaz biber. [121a] (12) dr- flfl dirhem, besbse dirhem, aul dirhem/ flfl-i kebr: < Ar. Bir biber eiti. [98a] (8-9) velikin temregsi olan demler yo urt yemekden ve flfl-i kebr yemekden aer ideler /
dest-i meryem: < Ar. Deve dikeni (Silyum marianum). [77a] (3-5)
Eger, dest-i meryem ile iki arnda ann mukem dgp badehu rafadn yumurta zerine ekp iseler ve def ide. / ayy-i lem: <
Ar. Sinir otu, baa yapra (Plantago major; plantago media); kr. ayyl- lem; lisnl-amel. [57a] (7-8) veger ayy-i lem yapra n dgp gze ekseler gzde olan bana ursalar al ide. / lisn- aafr: < Ar. Kudili bitkisi (Rosmarinus officanilis). [120a] (13) lisn- aafr on ml, ds-lib on ml, snbl-i
hind
Trke szckler Arapa ve Farsa tamlamalar iinde bulunmaz. Ancak metinde bu kuraln inendii ilgin bir rnek vardr. Farsa tamlama kuralarna gre Arapa renk ad ve Trke hayvan ad (hayvandan bitkiye deyim aktarmas gerekletirildii anlalyor) bir tamlama kurarak bitki ad olarak kullanlmtr: kene-i ebya: Communis). T. + Far. + Ar. Kene otu (Ricinus
Farsa tamlama kurallarna gre olumu bir unsuru Arapa, dieri Farsa olan u terim de dikkat ekicidir: hellec-i esved < Far. + Ar. Kara helile otu. [118a] (10-11) hellec-i esved yigirmi alt dirhem. mdi bu ikr olnan edviyyeleri esbnca alup aa gre bal alup alt idp Renk adlar bitkilerin trn belirlemede ve yeni terim oluturmada grev alabilir. TMde bir bitkinin tr bildirilirken kimi zaman Trkenin kimi zaman da Farsann tamlama sistemine uyulmu ve adlandrmaya gidilmitir. Bu yolla yaplan terimlerde yardmc ge ya Trke ya da Arapa/ Farsa renk addr: flfl-i eby e.. ar abr y.. zl kinic
y.. e.. y.. e..
2.1.3. Farsa Kkenli Botanik Terimleri: amrd: < Far. Armut aac (Pirus communis) ve bu aacn meyvesi; kr: amrt. [72b] (1) ve da ulnc olan dem amrd, bala, gndr yemekden aer ideler / amrt: (bk. amrd). / Turkish Studies
1059
bdem: < Far. bdm. Badem aac ve bu aacn meyvesi (Amygladus communis). [118b] (12) Zencebl yigirmi be dirhem abu m bdem, yigirmi be dirhem aranfil / bdrencrik: < Far. Oul otu (Melissa Officinalis); kr oul ot. [24b] (2-4) Bdrencrik o ul otna dirler, anu bir drlisi olur, trunc ous gibi ryias olur. / belle: < Far. Belile otu (Bellerica myrobalan). [123b] (5) amm ba
kimsene bir midr belle birp her kiiye mizcna gre ideler. /
cnnr: < Far glnr. Yabani nar aac (Punica granatum) ve meyvesi, kr glnr. [127a] (6-7) Ac ya yz dirhem, cnnr be dirhem, ara boya be direm / eftl21: < Far. eft + l. Glgillerden, lman blgelerde yetien, iekleri pembe renkli bir aa (Persica vulgaris). [75b] (12) Eger, eftl yapra n dgp gbegine ursalar / enr: < Far. nar aac (Platanus), kr nr. [46a] (8) ve enru bunlara bir midr ac ya la sa idp ve gice ile sreler / nr: (bk. enr) / gndr: < Far. Pancar (Bera vulgaris-folliora). [72b] (1)
ve da ulnc olan dem amrd, bala, gndr yemekden aer ideler / drcn: < Far. Tarn aac (Cinnamomum) ve bu aacn baharat amacyla kullanlan kabuu. [67b] (11-12) bey gnlk ve drcn da mukem sa idp ve bir midr u ile aynatup ireler/ dt: < Far. tt. Dut (Morus); kr. d. [125b] (1-2) birer al dt uyna er al eker atup aynatup temm vma geldkde vat- cetde n etdklerinde ziyde nfidr. / enr: < Far. Nar (Punica granatum), kr nar. [37b] (6-8) veger erbet da bulnmazsa enr ya ayvay ya yourd uv ile maan mercimek rbs birp yeyeler / encr: < Far. ncir (Ficus carica); kr:
enr. / enir: (bk. encr). / fndu: < Far. Fndk (Corylus avellana). [50b] (1-2) siyh nod uyn iseler ba urdu [zamn] seddi
aa, sergencbn da nfidr ve da zencebl, fndu, bdem da nfidr / fsd: (bk. fstu). / gvzubn: < Ar. Srdili otu,
(Anchusa officinalis); kr. lisn-evr, r dili. [130b] (14) ovu ile gvzubn yd nlfer uv birle ideler, cizdr / gl : < Far. Gl (Rosa canina). [23a] (5-6) ve da bada olan bur
def itmek in gerekdr ki gl, benefe, nlfer, ame tom. / glnr: < Far. Yabani nar aac (Punica granatum). [31a] (6-8) ve bundan mad bir drl ilc budur ki, glnr sekiz dirhem, b-
14. ve 15. yzyl yazarlarnn tp konusundaki eserler sz konusu olunca kendi az zelliklerini metne yanstmakta ekinmediklerini dndren gzel bir rnektir.
21
Turkish Studies
1060
Grkan GMATAM
yemen drt dirhem, za firn iki dirhem / helle: < Far. Helile otu,
sar helile, kara helile gibi trleri bulunur (Terminalia), kr. hellec. [123a] (9-10) mdi bu edviyeleri helle ile bellen ekirdeklerin arup mukem dgp sa idp / hellec: (bk. helle). / rlu: < Far. + T. ebboy, msr menekesi (Cheirantus cheiri). [118a] (8)
on dirhem, besfyic on dirhem, abana on dirhem, rlu on dirhem /

yr: < Far. Hyar, salatalk (Cucumis sativus). [116b] (9-10)
gevdeyi zdurur eyler yemeyp amm erik ve yr ve arpz istiml idp / yrenbe: < Far. yt + ember. Acur, hinthyar (Cassia futula), kr. yrenpe. [74a] (4) bir midr yrenbe ve demr hind iseler afry da ishl ide / yrenpe: (bk.
yrenbe) / urm: < Far. Hurma (Phonix dactylifera). [108b] (12) Eger bir midr yal[n]a urm ile [bir] dne / licn: < Far. lincn. Havlincan otu. [121a] (11) drcn drt direm, kebbe drt dirhem, maak bir direm, licn drt dirhem / arpz: < Far. arbz. Karpuz (Citrullus vulgaris). [112a] (5) Eger bir midr avun ve arpz ve aba ekrdegin / kn: < Far. Yaban marulu, hindiba, (Cichorium endiva). [38a] (9-10) veger ksnyi da bir midr bal ile oup dama a srseler / kelem: < Far. Lahana (Brassica olaracea). [99a] (2) sevd[s] olan kimseneler kelem yemekden ve bdincn ve badrma ve r eti / kendene: < Far. Yabani prasa (Allium porrum). [55b] (1-2) veger kendene yapra n ve iegin mukem dgp imi gze ursalar def ide / kenger: < Far. Kenger, eek dikeni, (Cynara cardunculus). [108b] (1112) Eger bir demi siirleri bzilse bir midr kenger yapralarn ya idp bozldu yere ursalar def ider. / ker: < Far. Havu (Daucus carota). [117a] (2) her ne yese, varsama ve princ ve ker ve al am ve syir ss otlar oyalar / kinc: Kini (Coriandrum sativum). [92a] (9-10) Eger, amlde ziy arplansa bir midr ya kinci uyluna balayup aa osalar fl-l va- aml ide / kit: < Far. Ekin. [99a] (4-5) ve da herbr kit ile eker yemek nfidr / z: < Far. Ceviz; kr: cevz. [89a] (9-10) ve da bir dem aru olma in bir dne zu iin arup artalar / m[zehre]: < Far. Srkuyruu bitkisi (Verbascum sinicatum). [42a] (3-5) enr gbegin be dne m[zehre] ve bir dne
hindustn cevzi ve bir pre Efl uzn cmle baa baa dgp / m: <far. < Far. ma. Maz (Thuya). [48a] (5-6) urlu an in ya myi sirke [birle] ladup ursalar def ide / mercimek: <far.
Turkish Studies
1061
Merdubek. Mercimek (Lens culinaris). [71b] (6-8) Meel mercimek ve badrma ve bdilcn ve r eti ve sir uzl amlardan behrz zre olup / meviyz: <far. zm. [17a] (8-9) ve badehu meviyz ay ile yo urup cevz adarn ara dutan deme yedrseler bi-inillh al ola / nr: (bk. enr). / nlfer: < Far. Nilfer iei (Nymphea). [9a] (1-2) veyd nlfer olayup afr def idici eyler istiml eyleyeler / nod: < Far. Nohut (Cicer arietinum). [34b] (3-4) veger nod ladup uyn agznda utsalar a r def ide / pazu: < Far. (bz) Paz, yaban pancar, yabani spanak (Beta vulgaris varcicla). [88b] (9-10) ve pazu[nu] yapra n ve bir
midr kepek ile cmle birbirinden kifyet adar arb ile mukem aynatup / persiyvn: < Far. Baldrkara, birok erelti otu
trnn genel ad (Aspelinum adianthum), baldrara. [69b] (5-6) Eger ksrk, bal am yd iri gelrse aa gerekdr ki bir persiyvn ki baldrara dirler / rzyne: Rezene otu, maydonozgillerden ok yllk otsu bir birki (Foenicolum vulgare). [73b] (6-7) bir dem ishl olma murd eylese be dirhem sinmeki, be dirhem aba ekeri, bir dirhem rzyne, bu mekr eczlar mukem dgp / htere: < Far. ahtere otu (Fumaria officinalis). [12a] (6-7) nlfer arpn virp htere ile lmn arbn da al idp ireler / al am: < Far. algam, turpgillerden yumru kkl bir bitki (Brassica rapa). [85b] (1) Eger bir midr al am nr zerine ursalar al ola / eftl: < Far. eftali (Persica vulgaris). [93a] (10-11) eftl mili meyvelerden ve ammmdan aer ideler / tomekn: < Far. Semizotu (Portulace oleracea), kr semz ot. [62a] (9) tomekn irp gk benefe ve sgt yapra ve yr / d: (bk. dt). / urunc: < Far. Turun (Citrus aurantium amara). [24a] (9-10) veger urunc eker ile yeseler bezi b idp zarda / t: (bk. dt). / trbd: < Far. Trbit otu (Conculvulus turpethum). [118b] (6) Trbd sekiz ml,
kerefes bir ml, zencebl bir ml, rar bir ml / ysemn: Yasemin (Jasminum). [7a] (8-9) [7b] (1) Ysemn olama balamdan ve sevddan ve rzigrdan olan ba a rsn def ider / zerdec[b]: < Far. Zerdeal, Hint safran (Cucurma Longa). [126b] (4) zerdec[b] be direm, yumurta dne, bkrk ya yigirmi dirhem. / zurunb: < Far. Zidvar, cedvar bitkisi (Curcuma zedoaria). [98b] (12) mdi her kim zurunb istiml eyleseler sevdy def ide.
Turkish Studies
1062
Grkan GMATAM
2.1.4. Greke (Eski Yunanca) veya Rumca Kkenli Terimler: TMnin sz varlndaki Greke/Rumca kkenli terimler Arapa/Farsa terimlere gre olduka azdr ve bunlar bitki adlarnda younlar. Trkler Anadoluda daha nce tanmadklar bitkilere ad verirken hem Trkenin tretme yeteneinden yararlanm hem de baka dillerden szck alma yoluna gitmitir. Bu diller arasnda Arapa ve Farsa ilk sradadr. Ancak bu dillerdeki kimi bitki adlarnn kkeni eski Yunancaya dayanr. Eski Yunan tbbna ait eserlerin evirisi srasnda Arapaya ok sayda bitki ad gemitir. TMdeki adlaryla ilgili Greke/Rumca kkenli szklerin ou da bu dillerden dorudan deil Arapadaki biimleriyle alnm ve devrin sz varln meydana getirmitir: ansn: < Rum. Anason (Pimpinella anisum). [21a] (5-6) Ol
mu lb budur: Ansn, encr, rzyne, zl zm, buyan kki. /

asrn: < Grk. Kediotu, asaron (Asarum europaeum). [122b] (12) gl-i sur iki direm, asrn iki dirhem, sele iki direm / bber: < Ar. < Grk. Piper. Biber (Capsicum annuum). [70a] (6-7) veger bir
midr bberi bekmez ile aynatup yataca vatn scala ip ve rtnp yatsalar if bula / defne: < Rum. Defne, develik (Laurus
nobilis).[45a] (5-6) ve her kim defne yapran zeyt yayla aynatup aryan siirlere srp bir midr osalar, bi-inillh if bula / eftmn: < Ar. < Grk. Baboan bitkisi, kskt, serent (Cuscuta epythimum); kr. eftmyn. [12b] (10) veyd bir midr mab ve eftmn yedreler / eftmyn: (bk. eftmn). / egir: < Ar. < Grk. Kaskotu, azakeeri, hazambel (Acorus calamus). [81a] (5-6) obala yigirmi dirhem, egir yigirmi dirhem bu eczlar adedince alup mukem dgp / kknr: < Rum. Kknar (Abies cilicica). / labada: < Ar < Rum. Kuzu kula, efelek (Rumex petientia); kr. lapada. [69b] (10) labada yapra nnu tomn bira [dne] yutsalar nfidr. / lmn: < Ar. < Rum. Limon, (Citrus limonum). [12a] (6-7) htere ile lmn arbn da al idp ireler / madanos: < Rum. Maydanoz (Petroselinum crispum). [89b] (4-5) Eger bir dirhem madanos tomn dgp stmaya dutma gibi u ile ezp irseler nfidr. / marama: < Ar. < Rum. Barsama otu (Mentha aquatica); kr. varsama. [29b] (4-5) maramay burnnu
delgine osalar bi-inillh skin ide ve at bula, mcerrebdr. / marl: < Rum. Marul (Lactuca sativa). [7b] (3-5) Marl uv da nfidr, amm eger bir pre sirke ile al idp ursalar afrdan ise
Turkish Studies
1063
da def ide. / mersn: < Ar. < Rum. Mersin (Myrtus communis). [7a] (3-5) Evvel ba a rsun mersn yapra n bir midr arb ile aynatup ziydesiyle a ryan baa ursalar def ola / papadya: < Rum. Papatya (Matricaria chamomilla). [41a] (2-3) bir midr papadya ya n arup kh kh esesine ve ee balarna srp ba layalar / ustuus: < Ar. < Grk. Karabaotu (Lavandula stoechas). [11a] (8-9) anu ilc ab aam bira gn ustuus macnn yeyeler
2.2. Terimleri Tertb-i Mulecede Eczaclkla lgili Zooloji
ncelenen eserde sadece bitkiler deil et, trnak, hayvanlarn i organlar, deri, ya, boynuz vb. hayvansal maddeler de ila yapmnda ham madde olarak kullanlmtr. Dolaysyla hayvan adlar bakmndan tp yazmalar (Doan 2010, 340) nemli birer kaynak durumundadr. Birok drog ad hayvan adlaryla ilikilendirilerek meydana getirilmitir22. Elbette bu devrin tbbnda ila yapm iin vazgeilmez ham maddeler bitkilerdir, ancak hayvansal maddelerin de bitkiler kadar olmasa da ila yapmnda kullanm onlarla eczaclk terimleri arasnda bir ba kurmay gerektirir. Bylelikle zooloji terimleri bu bilim dalnn snrlarn aarak EAT devrinin birer tp terimi olarak da yer edinmitir. 2.2.1. Trke Kkenli Terimler: ar: Ar (Apis mellifica). [5b] (6) Ylan ve yan ve areb ve ar oanu ilcn beyn [ider]. / a: At (Equus caballus). [92b] (12) Eger a bon ttsi virseler tiz va ide. / ayu: Ay (Ursus arctos). [16a] (8) veger ayu ann yalasa nfidr. / bal: Balk. [100b] (56) velikin bal ve yo urt ve ya meyvelerden l olur. / bayu: Bayku (Strix). / bldrcn: Bldrcn (Coturnix). [66a] (2-3) da
herbr bldrcn etin yeseler albe fera ve yrege uvvet vire / bil: Pili. [95a] (3-4) da bu mar ibtid ds bil ile nrdeng rbs yd / bit: Bit (Pediculus). [106b] (10-11) Eger gndri aynatup ana uyn asalar bada olan sirke ve bit rlup def ola. / buza : Buza. [61b] (9) veger buza bevlini ula ancusna amzursalar ide, mcerrebdr. / ayla: aylak (Milvus migrans). [56b] (7) bir iki dne ayla beynisini penbeye alup f idp / ekrge: ekirge (Acridium). [92a] (5-6) Eger, bir
22
Bunun iin bk. (4. Eczaclkta Drog Olarak Kullanlan Besin Maddeleri).
Turkish Studies
1064
Grkan GMATAM
a dne ekrge ayalarn dgp sigiller zerine ursalar def ide / yan: yan (Scolopendra). [111a] (2) Eger bir ba armsa dgp ylan ve yan zametine ursalar def ide. / ulu: ulluk kuu (Scolopax rusticola). / deve: Deve (Camelus). [26a] (4) deve yniyle gilermen sevd ile ezp yzine sreler / ernbek: rmcek (Aranea). [90a] (2-3)ve da rb stmasna u rayan dem bir dne ernbeki utup boynna aa oyalar def ola / eek: Eek (Equus asinus). [16b] (4-5) badehu bir eek bedenini da bulup badehu bir delksz igneyi da aya ucna aup / geyik: Geyik (Cervus elaphus). [9a] (9-10) Eger bau dulular a rrsa geyik derisinden yd at derisin paresinden ttsi virseler def ola. /
ggercin: Gvercingillerden, hzl ve uzun zaman uabilen, ksa vcutlu, uzun tyl, birok evcillemi tr bulunan, yemle beslenen ku (Columba). [78a] (6) mdi her kim ggercin bon uyla aynatup / gve: Gve (Tine pellionella). [107a] (2-3) Eger ylan dirisin esbb arasna osalar gve dmeye. / inek: nek. [49b] (5-6) ve da zl inek sdini omadn a ldu gibi ieler / it: t, kpek; kr. kpek. [14b] (10)-[15a] (1) Ol it da ekinp ol ot oparsa gerekdr. / apluba a: Kaplumbaa (Testudo). [87b] (5-6) mdi her kim aplubaa ann alup vaca- mafla srseler def ide. / arnca: Karnca (Formica). [106a] (12) bir pre arn arnca delgine osalar artu maya. / az: Kaz (Anser). [109a] (10) Eger bir mdr az bon tkrk ile merhem gibi idp / kei: Kei (Capra hircus). [24a] (1-2) ve da kei ile rfl, r, develer da ggercin palzn o yedrmeyeler / keklik: Keklik (Perdrix). [68b] (3) keklik beynisin arb ile iseler arl def ide. / kertenkele: Kertenkele (Lacertus). [43b] (5-6) iine ylan ya slk vey kertenkele girmi olsa / rlan: Krlang (Hirundo), kr. rlanu. [92b] (12) rlan ann kend bilmedin irseler cim hevesi kr olmaya. / rlanu: (bk. rlan). / ra: Ksrak, dii at. [108b] (5) Eger bir avratu sdi kesilse bir mdr ra sdin ise / kipri: Kirpi (Erinaceus europaeus). [97b] (7) ve da firenk zametine bir dne kiprin kendsin bulu[p] / oyun: Koyun (Ovis Aries). [75a] (2) oyunu cigerinden bryn idp yeseler ab eyleye. / kpek: Kpek (Canis familiaris). [102b] (7-8) yanara in bir iki dne kpek yavrucularn ldrp ve arnn yarup scala zerine ba lasalar nfidr. / urt I: Kurtgillerden, kurt (Canis lupus). [16a] (8-9) Eger urt gzin getrse nfidr. / urt II: Turkish Studies
1065
Kurtuk. [85a] (4) ac peynr ki om olup ve urt da dmi ola/ u: Ku. [13b] (9) bir cmle ulardan bu sgln eti insna ziyde nfidr / o la: Kei yavrusu, olak. [93a] (5) ds o la eti yd erkek iek eti ve enr / rdek: rdek (Anas). [104b] (7-8) ve da rdek ve avu ya n sst olan endmlara srseler def ide / rmcek: (bk. ernbek). / palaz: Palaz. [52b] (4) avu ve pili ve sere ve ggercin palaz yeyp / pili: (bk. bil). / aa an: Saksaan, alacakarga, alakarga (Pica pica). [61b] (7-9) veger aa an beynini bir pre balla mal idp eitmez olan ula a osalar bi-inillh al ide / sere: Sere (Passer domesticus). [91b] (5-7) sere bon dem tkrkiyle ezp badehu sigilleri bir pre azyup ursalar def ide. / an: San (Rattus). [106b] (5) Mrtezengi dgp peynre atsalar an olan yere osalar cmle sanlar kr[lur]. / r: Gevi getirenlerden, boynuzlu bykba evcil hayvanlarn genel ad. [86b] (1) ziyde r tizegin cem idp, amm tzesi ola / rcu: Srck, ourcuk, ekirge kuu (Sturnus vulgaris). [81b] (12) ve da rcu eti bua yandr / siek: Sinek. [106a] (5-6) Cmle ular, cmle siekler ol [e]vden aalar. / sirke: Bit, tahtakurusu vb. asalak bceklerin yumurtas; sirke. [106b] (10-11) Eger gndri aynatup
ana uyn asalar bada olan sirke ve bit rlup def ola. / o ulcan: Solucan. [42b] (8-9) madeye enmi olursa o ulcan dren otlardan yeseler slgi drr. / sglin: Sln (Phasianus colchicus). [13b] (7) ve da sglin etin kebb idp / slk: Slk (Hirudo medicinalis). [42b] (5) mdi eger bir demi bo azna slk dursa / iek: ki yandaki koyun. [93a] (5) ds o la eti yd erkek iek eti / avan: Tavan (Lepus europeus). [67b] (13) ve da avan etin ve yan ve avurma idp / tilki: Tilki (Vulpes). [103b] (7-8) Eger tilkin etin yeseler cam ve flice ve lavaya ziyde nfidr / yarasa: Yarasa (Vespertilio). [85b] (2-3)
veger yarasay utup ban bir bar ab iine zba yayla merr olnca birp / yenge: Yenge. [60a] (3-4) veger yenge gzini getrseler uyumaya. / ylan: Ylan. [110b] (8-9) demr dikenin ylan om deme irseler maarratn def ide. Eserde 55 ayr Trke hayvan ad bulunur. Sralanan hayvan adlarna dikkatlice baklrsa birounun yaa, cinsiyete, tre hatta yavrularna gre farkl adlar altnda isimlendirildii anlalr.
Turkish Studies
1066
Grkan GMATAM
Hayvan adlar iinde st kategoriyi, genel ad bildiren, herhangi bir cinsiyet, ya vb. gzetmeyenler a, u, kpek, r, arnca, apluba a, ekrge ve bal terimleridir. Cinsiyet gz nnde bulundurularak da hayvanlar farkl adlarla anlr. Metinde bununla ilgili terimler unlardr: Diil (st kategori) dii r erkek r inek ra kei erkek iek Eril
Eserdeki o la ve buza szckleri hayvan yavrularnn adlandrlmas iin de ayr adlar kullanldn gsterir. Esasen bunlar eserin yazld dnemde Trkenin anlam inceliklerine ve kavram alan zenginliine birer kant olarak deerlendirilmelidir. Hayvanlarn yalar da kimi zaman adlandrmada dikkate alnr. Hayvann erikinlik sresine gre kullanlan iek , palaz, bil terimleri bu trdendir. Belirli bir grubu bildiren genel adlarla beraber alt bekte bulunan eitli hayvan adlar da (tr-rk) incelenen metnin sz varl iinde gzlemlenir: u > > > > > > > > > > > > (st kategori) V V V V (alt kategori) V bayu ulu bldrcn az rdek sere ggercin keklik aa an rcu
Trkede hayvan adlar zerine yaplan almalar halen istenen dzeyde deildir. zellikle hayvan adlarnn kkeni zerine birka aratrma dnda bu konu ele alnmamtr23. Bunda birok
Trkedeki hayvan adlarnn kkeni zerine bkz: Levent Doan, (2002 Gz), Trk Kltrnde Hayvalar ve Hayvan simleri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK, s. 615-659.
23
Turkish Studies
1067
hayvan adnn kkenini aklamada yeterli ipucuna sahip olmaymz, kimi zaman da fikir birliine varlamam olmas etkilidir. Farkl kaynaklardan yararlanarak hayvan adlar ve bunlarn kkenleri zerine verileri ortaya koyan Doan, hayvan isimlerinin isim veya fiil kk ya da gvdelerine eitli yapm eklerinin getirilmesiyle (kalplam halde) beraber isim + isim, sfat + isim yaplarna da deinir (2002, 615-659). Bir tp eserinde dahi Trke hayvan adlarnn bu kadar ok ve eitli oluu Trklerin doaya dnk bir yaam srdn bir kez daha ortaya koyar. Devrin tp kitaplar Arapa ve Farsa eserlerden bazen de birbirlerinden kopya edilerek yazlsa da her birinin dilimizde bir karlnn oluu, hatta daha ince bir adlandrmaya (cinsiyet, ya vb.) gidilmesi devrin bu konudaki sz varlnn zenginliine iaret eder. Nitekim dier dillerden alnanlara gre Trke hayvan adlarnn sayca okluu bunu dorular. 2.2.2. Arapa Kkenli Terimler: areb: < Ar. Akrep (Scorpio). [110b] (12) Eger bir pre na neyi igneyp areb oan yere ursalar nfidr. / fl: < Ar. Fil (Elephas). [107b] (3-4) ol avrat mrinde mile olmaya ve da fl bevlin iseler mile ola. / nzr: < Ar. Domuz (Susacrofa domestica). [94b] (9-10) badehu merhem-i anzr ki uzsuz nzr ya n mal idp uralar / hdhd: < Ar. bibik, htht, avu kuu (Upopa epops). [22b] (5-6) mdi unutsal in hdhd gzin getrseler nfidr / kelb: < Ar. Kpek, it, kr: kpek. [80a] (9) att ol uyan presin oparup kelbe virseler / merkeb: < Ar. Eek. [106b] (1-2) Eger merkeb sdni bir mdr kemnn ile ardurup bir youn aaca srp 2.2..3. Farsa Kkenli Terimler: blbl: < Far. Blbl (Luscinia megarhynchos). [60a] (7) blbl tgn da getrseler uyumaya. / canvr: < Far. Bit, pire, ylan, fare, akrep vb. insana zarar veren ounluu zehirli hayvan, canl24. [111a] (3) Eger bir pre o ul ot evde osalar a ulu canvr kr lmaya. / hn: < Far. ahin (Buteo buteo). [61a] (2-3) veger hn din urb uv birle ula na amzursalar a rl n def ider. / ors: < Far. Horoz, tavuun erkei; kr: orz. [78b] (5) Eger,
24
Anlam ktlemesine uram zooloji terimlerine gzel bir rnektir.
Turkish Studies
1068
Grkan GMATAM
orsu ursa n dege ieyen o lana yedrseler bir da iemeye / orz: (bk. ors) / kebter: < Far. Gvercin (Columba). [103b] (1112) nie menfaatlerine behyadur, velikin kebter etin as byledr
Arapa ve Farsa hayvan adlarnn bir blmnn Trke karlklar da yine ayn eserde kullanlmtr. E veya yakn anlaml bu tr kullanmlara u terimler rnektir: ggercin kebter eek - merkeb kpek/it kelb E ya da yakn anlamllk genellikle baka dillerden szck alm sonucu ortaya kar. Oysa metinde geen kpe-it terimleri e anlaml Trke szlerdir. 2.2..4. Yunanca Kkenli Terimler: istiridye: < Yun. stiridye (Ostrea edilus). [81a] (9) ve da dpri an dem bir midr istiridye abu n mukem yaup 3. Tertb-i Mulecede Geen Maden, Mineral ve Kimyasallarla Eczaclk Terimlerinin likisi: la yapmnda bu devir tbb, bitki ve hayvansal maddelerle beraber birok minerallerden, talardan, kimyasallardan da faydalanr. O yzden ilgili alanlara ait terimleri EATdeki eczaclk terimlerinden bamsz olarak ele almak yanl olur. Bu maddelerin kimi tek bana bir ila gibi kullanlm, kimi de ila yapmnda sadece bir malzeme olarak terkibe alnmtr. Bu terimlerin kimi Trke kkenlidir kimi de dnlemedir. Eski Grek hekimleri ve ortaa bilim adamlar kimyasal maddelere kar gereken ilgiyi gstermemesine ramen hem Batda hem Douda simyaclar kimyasal maddelere youn ilgi gsterir (Mason 2001, 207) ve zamanla bunlar tpta ila yapmnda kullanlmaya balar. ncelenen eserde de simya almalarnn yer yer ila yapm konusunda etkili olduu anlalyor. Bu gruptaki terimler botanik ve zooloji terimleri kadar zengin deildir. lgili terimlerin ou kk ses deiiklikleriyle bugnn sz varl iinde de varlklarn srdrmeyi baarmtr. Birka rnekteyse terim yerini bir dier dilden alnan biime brakmtr. Bazen de metinde e anlaml olarak kullanlan terimlerden biri dierini unutturarak bugnk yaz dilinde yaygnlamtr. Turkish Studies
1069
Mesela metinde cva iin Farsa jve < cve ve Arapa zba birlikte kullanlmtr. Gnmzdeyse Farsadan alnan yaygnlam, teki unutulmutur. altun: Altn. [68b] (9-10) ve da u idgi kseye bir altun bra up uyn ieler / bre: < Far. Boraks. [74a] (7) badehu bir midr bre ve bir midr deiz uv ve kemnn ve r bn / cengr: < Far. Jengr. Tpta kullanlan bir tr pas; kr: jengr. [127b] (1-2) temm vma geldkde o udup mrteseng ile cengr atup / gilermen: < Far. Kilermeni, eczaclkta kullanlm olan krmz renkli kil. [26a] (3-4) badehu bir midr deve yniyle gilermen sevd ile ezp yzine sreler / isfdc: < Far. stbe, kurun karbonat. [101a] (9) derl ya idp badehu isfdc merhemin ursalar nfidr / jengr: < Far. Tpta kullanlan bir tr pas, bakr pas; kr cengr. [126a] (11) bal al oldu gibi jengr iine atup / jve: < Far. Cva. [43a] (4) badehu be dirhem jveyi tkrk ile ldrp / alye a: < Ar. + T. Sodyum. [127a] (8) alye a dirhem, slmen iki dirhem. / arn: < Ar. Katran. [68b] (6) bir midr arn dabanna srp / kil: < Far. Kil. [94b] (8) kili sreler ve badehu bira gnden ora / kkrd: (< Far. ggird) Kkrt. [96a] (2-3) Eger be dirhem kkrd, be dirhem baya z ii / lciverd: < Far. Lacivert ta. [21a] (10) Lciverd ile an ie. / mermer a: < Ar. + T. Mermer. [109b] (7) zerine mermer an bir midrn ekp yaralanm yer / mns a: < Ar. + T. Mknats ta. [93b] (910) Eger bir avrat do urmazsa bir pre mns an utsa derl do ura. / misk: < Ar. Misk, ho kokulu bir madde. [118a] (6) misk alt ml, sud alt ml, le alt dirhem / mrdeseng: Doal Kurun oksit. [127b] (5) Zeyt ya yz dirhem, mrdeseng yigirmi be / neft: < Far. Neft. [86a] (10-11) bir au beyz neft ya yla ardurup ol zlayan yere urup / nudr: < Far. Niadr. [96b] (7-8) Eger nudr ac ya la ardurup uyuza srseler def ide. / rstu a: < Far. + T. Rastk ta. [101b] (13) Bir vaiyye ay iegine drt dirhem sa olm rstu an atup / b: < Ar. ap. [38b] (2-4) veger bir pre b ile bir pre uz sa idp dama iene ursalar nfidr / terementn: < Far. Terebetin adl kimyasal madde. [127a] (2) gnlk yigirmi direm, terementin yigirmi direm, arn yigirmi dirhem / uz: Tuz. [99a] (6-7) bir pre uz ve azacu sirke ile ardurup iseler nfidr, bal am ve Turkish Studies
1070
Grkan GMATAM
at olan sevdy ishl idp / a slmen: < T. + Ar. Ak slemen; civa ile klor birleimi, zehirli bir toz. [127a] (9-10) dirhem alye a ve iki dirhem slmen an mal idp / yt: < Ar. Yakut ta. [31b] [9-10) veger a ryan di[e] yt degrseler skin ola. / zc: < Ar. Kkrtle demir bileimlerinin biri. [30b] (9) ve zc ve syir yine bunlar gibi edviyyeler urup al ideler / zeberced: < Ar. Zebercet ta. [90a] (10-11) mdi her kim zebercedi azyup iseler cam rencinden mn ola. / zencr: < Far. Pas. [95a] (2) zencr merhemin urup t kim rk etler gidp yara dz olncaya dek / zern: < Far. Zrnk, arsenik. [94b] (7) yaranu zerine zern ekp ve evre yannda / zba: < Ar. Cva. [85b] (2-3) veger
yarasay utup ban bir bar ab iine zba yayla merr olnca birp / zift: < Ar. Zift, karasakz. [8b] (6) maan birer pre
az yd zift ignese
4. Eczaclkta Drog Olarak Kullanlan Besin Maddeleri: Bu devirde yaplan ilalar genellikle yalama, emme, koklama, yeme, srnme vb. biimlerde kullanldndan macun, hap, toz, urup (erbet) vb. gibi hllere getirilerek hazrlanyorlard. Ham maddeleriyse bitkiler ve hayvanlardan elde ediliyordu. O nedenle, bu maddeler iin kullanlan terimler, stte geen botanik ve zooloji terimleriyle ilikilidir. Zira elde edildikleri maddelerle beraber anlmalar yaygn anlayt. 4.1. uruplar: Yaplan uruplar bnyede eksiklii olduuna inanlan maddeyse onu artrarak dengeyi yeniden salamaya yaryordu. Aksi durumlardaysa mshil grevi grmekte, vcuttaki dengenin bozulmasna neden olan maddenin fazlasn darya attrmakta kullanlmaktayd. TMde geen uruplarn byk blm, elde edildii bitkinin adyla beraber anlmtr. Bilindii gibi u rup elde edilen her bitkinin bir miza zellii bulunmaktayd. Hekimler drt miza zelliine gre hastaya uruplar vererek miza dengesini saladklarna inanyorlard. uruplarn adlandrlmasnda yapca (belirtisiz isim tamlamas biiminde) nce urubu yaplan bitkinin ad, sonrasnda ise erbeti, uy, arb szlerinden biri kullanlr. Bu terimleri yap, anlam ve kategorilerine gre kendi iinde yle ayrabiliriz:
Turkish Studies
1071
Tamlayan meyve ad olanlar: lgili urup hangi meyveden elde edilmise bu gz nnde bulundurularak adlandrmada niteleyen taraf o meyvenin ad oluturmutur: [54a] (9) alma arb / [92b] (2-3) oru arb /[12a] (7) lmn arb / [52b] (3) trunc abu arb / [39a] (8) d arb / [37b] (6) enr arb / [39a] (10) incs arb / [67a] (10) rummn arb / [25b] (7) oru uy / [92b] (4) eki alma uy / [10a] (4) erik uy / [90a] (1) rpz uy / [97a] (6) lmn uy / [110b] (5) atlu erik uy / [125a] (6) enr suy / [49a] (6) alb uy / [10a] (2) erik erbeti / [114a] (5-6) arpa lub. Tamlayan iek ad vb. olanlar: [39a] (10) benefe arb / [51b] (8) gl arb / [22b] (7) gl uy / [78b] (6) reyn uy / [9a] (5) ura ot uy / [31a] (1) u[y]et-aleb uy / [53b] (2) uma uy / [50b] (10) ayylalem lub / [50b] (9) ulv-i r- ss uy / [61a] (3-4) gelincik iegi uy / [26b] (5) an lub / [123b] (6) gvzubn uy / [49a] (9) lisn-evr uy / [102b] (11) arnu uy / [131a] (3) iek uy. Tamlayan sebze ad olanlar: uy [7b] (3) marl uy / [61a] (2) urb uy / [48a] (4) kerefes / [52a] (4) umm arb. Tamlayan herhangi bir besin maddesi ad olanlar: [50a] (10) bal erbeti / [49a] (8) eker erbeti / [104b] (3) glenbgn erbet[i]. ncelenen eserde kimi uruplara ad verilirken sttekilerden farkl olarak gl bir mecazn olduu anlalr: [111b] (5) clu erbeti / [64b] (4) ayu arb. TMde yapm anlatlan veya tedavi iin kullanm nerilen uruplarn bir blm, Farsann tamlama sistemine gre (arb- ) oluturulmutur. Bu tr terimler stteki terimlerin zgn biimi olup sonradan Trkenin kurallarna gre yeniden dzenlenmitir:
Turkish Studies
1072
Grkan GMATAM
[27b] (4) arb- nlfer / [27b] (5) arb- unnb / [49b] (34) arb- f / [49b] (4) arb- benefe / [52b] (3) arb- a / [62a] (6) arb- umm / [62a] (7) arb- tuff / [62a] (7) arb- verd-i ar / [62a] (8) arb- andal / [67b] (1) arb- a / [74b] (8) arb- sefercel / [75a] (11) arb- sefercel-i m / [124b] (9) arb- mersn / [124a] (5-6) arb- lmn / [75a] (11) arb- lisnl-amd / [125a] (4) arb- nane / [125a] (12) arb- dt / [128a] (8-9) arb- demr-i hind / [128a] (10) arb- te / [128a] (9) arb- sirkencbn. 4.2. orbalar: Eski tbbmzda orbalar bir ila kadar deerli grlyor ve kimi hastalklarn tedavisi iin yeterli grlyordu. ncelenen eserde de orbalarn birer yemekten te ila gibi kullanm grlmektedir. Metinde geen bu terimler yapca orbann yapld besin maddesinin adyla (et/bitki vb. + rbs biiminde vb. ) birlikte anlmtr: [62b] (1) almal rblar / [75b] (4) birinc rbs / [54b] (8) erite rbs / [67b] (5) fer rbs /[37b] (7) mercimek rbs / [46b] (7) pirin rbs / [63a] (10) alam rbs. 4.3. Etler: Et ve yalar ila yapmnda kullanlabiliyordu. Drog olarak kullanlan bu maddeler bazen de uzak durulmas gereken birer besin maddesiydiler ve hekimler onlarla ilgili diyet neriyorlard. Tm bunlar eserin yazld yzylda Trk beslenme anlayn yanstmas kadar drog olarak kullanlmalaryla da eczaclk tarihini ilgilendirecek kadar nemlidirler. Uzun yllar gebe yaam srdkten sonra yerleik yaama geen Trklerde et nemli bir besin maddesidir ve beslenme kltrnde nemli bir yere sahiptir. Daha 11. yzylda DLTte eitli hayvan etleriyle yaplan yiyecek adlarnn gemesi buna gzel bir rnektir (etin 2005, 187). Bu beslenme kltrnn uzants daha sonra gelitirilecek tp ve eczaclk konusundaki almalara da yansmtr. Birer drog olan bu maddelerle ilgili bu terimler yapca (hayvan ad + eti) biimindedir: [90b] (1) ulu eti / [21a] (9) kei eti / [21a] (9) r eti / [81b] (12) rcu eti / [128b] (7) oyun eti / [103b] (11) kebter eti / [75a] (7) ggercin eti / [103b] (8) keklik eti / [75a] (8) sere eti / [13b] (7) sglin eti / [93a] (5) erkek iek eti / [67b] (13) avan eti Turkish Studies
1073
4.4. Sakatatlar ve dier hayvansal maddeler: Eski tbda, hayvanlarn sadece etinden deil, organlarndan ve kanndan da ila yapm iin yararlanlyordu. Bu sebeple bunlarla ilgili terimleri de eczaclk terimleri arasnda kabul etmek gerekir. Bu terimler yapca (hayvan ad + hayvann organlar vb.) biimindedir: [16a] (8) ayu an / [56b] (7) ayla beynisi / [106b] (13) kelb rna / [28b] (4) ggercin an / [19a] (8-9) hdhd bgi / [91b] (5-6) sere bo / [92b] (1) a bo [91b] (11) avan bo / [109a] (10) az bo / [85b] (11) r bou / [109b] (13) r tezegi / [113a] (12) kel[b] di / [106b] (7) oyunu di / [109b] (13) r tezegi [72b] (3) r di / [69a] (3) az di / [72b] (3) r di / [16a] (8-9) urt gzi. 4.5. St: Etler ve uruplarda olduu gibi tedavide stn de nemi vard. TMde kimi hastalklarn tedavisi iin veya yeni ila terkipleri yaplrken hayvanlarn stlerinin kullanld grlr. Bu devir eczaclnda bitkiler kadar olmasa da stn kullanlmas beslenme anlayna k tutmas bakmndan hem kltr tarihini hem de eczaclk tarihini ilgilendirmektedir. Metinde bu trden terimler belirtisiz isim tamlamas (hayvan ad + sd-i) biimindedir. [108b] (5) ra sdi / [45a] (10) zl r sdi / [45a] (10) r sdi / [53b] (10) oyun sdi / [49b] (6) inek sdi . u iki rnekteyse, insan stnn eczaclkta kullanld anlalr: [7b] (5) ana sti / [13a] (2) avrat sdi. 4.6. Bal: la yapmnda baldan da yararlanlyordu. TMde ila yapmnda veya ila olarak kullanlan ballarn isimleri yapca belirtili/belirtisiz isim tamlamas [ + bal()] biimindedir: [8a] (1) bal / [31b] (2) bey bal bal / [38b] (4) f bal. 4.7. Yemiler ve erezler: [51a] (3) bd[em] ii / [67b] (3) bdem arresi / [120b] (1) amerl-far yemii / [98b] (5-6) oru pestili / [68a] (9) ur encr. 4.8. Sakzlar: [69a] (5) am az / [77b] (12) maak az / [100a] (12) maak az / [127a] (3) am az. 4.9. Macunlar: Macun adlarnn ou Farsa biimlerinin Trkeye aktarlmas olumutur. Bunlar yapca belirtisiz ad tamlamas ve bir rnekte de sfat tamlamas kurallarna gre olumutur: Turkish Studies / [122a] (10) bupan
1074
Grkan GMATAM
[48a] (9) nane macn (< macn- nane) / [6a] (9) mferri macnlar (macn- mferri) / [132b] (14) udret alvs / [93a] (8) turunc abu macn Farsadaki biimleriyle aynen alnan u rnekler de eczaclk terimleri arasnda birer ila ad olarak yer bulur: [120a] (6) macn - ekber / [118a] (13) macn - tevekkl / [119b] (12)macn- ndir / [121a] (3)macn- mferret / [85b] (12) - [86a] (1)macn - sorncn / [118b] (9) macn- zencebl. 4.10. Yapraklar, kabuklar, tohumlar, kkler: ncelenen eserde gnmz yaz dilinde de olduu gibi ounlukla bitkilerin yapraklar, kabuk ve tohumlar ait olduu bitkinin adna nc ahs aitlik eki alm ismin (bitki ad + yapra/abu/tom vb.) balanmasyla kurulmutur. ounlukla bu tr adlandrmalarda da biimce belirtisiz ad tamlamalarndan yararlanlmtr. Yapraklarn, tohum ve bitki kklerinin ila yapmnda kullanlmas onlar da eczacln konusuna dahil eder. Bu nedenle de tm bunlara verilen adlar birer eczaclk terimi olarak deerlendirilmelidir. [75b] (12) eftl yapra / [31b] (4-5) nr aac yapra / [83a] (13) defne yapra / [75a] (3) encr yapra / [85a] (8) ayy-i alem yapra / [107a] (8) urm yapra / [14a] (8) it burn yaprag / [57a] (8) it zmi yapra / [94b] (2) kelem yapra / [62a] (9) sgt yapra / [76a] (1) eftl yapra / [23a] (4) bgrtlen yapra / [92b] (5) ebem gmeci yapra / [101a] (6) ame yapra / [101b] (7) siirli[ce] yapra / [108b] (11) kenger yapralar / [122a] (3-4) zl gl yapra / [55a] (3) zl aa yapra / [105a] (11-12) rzyne yapra / [66b] (4) bey urb tom / [50a] (4) bura tom / [111a] (7) ame tom / [107b] (12) yr tom / [10a] (11) kerefe tom / [91b] (5) kendene tomn / [89b] (5-6) kerefes tom / [93b] (8) ker tom / [89b] (4-5) madans tom / [77a] (9) mersn tomn / [35a] (3) pala toum / [52b] (2) rzyne tom / [74b] (9) reyn tom / [97a] (5) arma tom / [51a] (7) keten tom / [81a] (4) marama tom / [91b] (5) kendene tom / [47a] (6) yzerlik tom / [106a] (9) enr abu / [29a] (6) enir abu / [132a] (9) yumurta abu / [53a] (8) r abu / [79b] (5) urm ekrdegi / [112a] (5) aba ekrdegi / [67a] (10) buyan dibi / [8a] (6) gelincik iegin dibi / [49a] (3) ssen dibi / [21a] (6) buyan kki / [34a] (1) Turkish Studies
1075
ame kki / [100b] (11) ara aa kki / [71b] (11) sgt aac kki / [72a] (11) ura ot kki / [71b] (9) ebem gmeci kki / [111a] (8) enr ekirdegi / [92b] (9) armsa sap. 4.11. Yalar: Metinde ou zaman tedavi amal kimi zaman da beslenmek iin kullanlan birok yan ad gnmzde de olduu gibi elde edildii bitkinin veya hayvann adyla birlikte (bitki/hayvan + ya) anlmtr. Yapca bu tr kelime gruplar belirtisiz ad tamlamas biiminde kurulmutur. ncelenen eserde drog olarak kullanlan yalar unlardr: [97b] (5) a ya / [126a] (1) aba ekrdegi ya / [11a] (6) bdem ya / [60b] (7) bbnec ya / [87b] (7) ayu ya / [60b] (10) ac bdem ya / [11a] (6) atlu bdem ya / [44b] (1) bayda ya / [85b] (10) banc ya / [44b] (4) belesn ya / [7b] (2) benefe ya / [44a] (12) bey ssen ya / [86a] (10) bey neft ya / [42a] (6) bezr ya / [113a] (3) ssen ya / [47b] (9) deve rgi ya / [104b] (4) ferfiyn ya [47a] (4) fndu ya / [8b] (9) gl ya / [88b] (11) tilkin i ya / [85b] (8) az ya / [96a] (4) uyru ya / [44b] (6) nlfer ya / [44b] (3) rdek ya / [77a] (8) r ya / [106b] (9) rlan ya / [61a] (9) avan ya / [85b] (8) az ya / [126b] (4) bkrk ya / [85b] (2) zba ya / [63a] (2) ysemn ya / [87b] (7) aa u ya / [28a] (5) tere ya / [126a] (1) aba ekrdegi ya 4.12. Drog Olarak Kullanlan Dier Besin Maddeleri ve la Niyetine Tavsiye Edilen Yemek Adlar veya Saknlmas Gereken Maddeler: Eczaclk terimleri arasnda kabul edilmesi gereken yemek ve kimi besin adlar da bulunur. TMye bakldnda ila terkipleri iin gerekli malzemeler arasnda stte yer alan gruplara dahil edilemeyen besin adlar ve hatta yemek adlar da gze arpar. Unutulmamas gereken bir nokta, tpta beslenme eklinin ynlendirilmesidir. Diyet srasnda vcudun glenmesi veya vcuda alnmamas gereken besinler tp eserlerinin konusu iindedir. Bunun iin de yemek adlarna bu eserlerde rastlayabiliyoruz. Bunlarn bir blm dorudan eczaclkla ilikili deildir. Ancak, o devrin beslenme kltrn yanasttklarndan ayrca ele alnmalar gerekir. zellikle hayvanlarn etinden ve stnden, yandan elde edilen gdalar, ballar birer ila gibi kullanlm, ou insan bedenini glendirici etkileriyle ne kmtr. Bazen de tedavide diyet yaplmas gerekiyorsa ilgili yiyeceklerin tketilmemesi gerei Turkish Studies
1076
Grkan GMATAM
zerinde de durulmu ve bu terimler bu vastayla gemitir. Yapca bu terimler tek szden ibaret, belirtisiz isim tamlamas ve sfat tamlamas biimindedir. Tek szden ibaret olanlar: Bu terimlerin bir blm kken olarak Trke olmakla beraber, Arapa, Farsa ve Rumca yiyeccek adlarn da gryoruz: [92b] (8) ayran / [71b] (7) badrma / [70a] (4) bekmez / [88a] (3) bulama / [53b] (7) rek / [73b] (4) ahve / [67b] (13) avurma / [76b] (11) ayana / [117a] (3) kebb / [53a] (8) maak / maak / [50b] (6) nista / [77b] (9) peksimet / [99a] (3) peynr / [123b] (8) sirke / [18b] (4) st / [123b] (13) eker / [87a] (9) tirit / [14a] (9) yemi / [98a] (8) yourt / [39b] (5) yumurta. Belirtisiz isim tamlams biiminde olanlar: [73b] (7) aba ekeri / [75a] (7) tavu kebb / [26b] (3) yumurta a / [39b] (4) kepek arresi / [65a] (2) arpa amur / [111b] (82) ola myas / [23a] (7) arpa unu / [10a] (6) r yourd / [11a] (6) tavu yumurtas / [132b] (14) os ekeri / [75b] (2) yourt ayran / [37b] (8) nane mrteibesi / [114a] (5-6) arpa lub / [62b] (11) avu avurmas. Sfat tamlamas biiminde olanlar: [74a] (8) a alv / [63a] (9) rafadn yumura / [11b] (4) f u25 / [28b] (6) arp sirke. 5. Tertb-i Mulecede Eczaclkla lgili l Tart Terimleri: Klasik dnem tp ve eczaclk eserlerinin26 verildii devirde hekimler/eczaclar (otac) terkip hazrlarken l konusunda titiz davranm, hazrlanan terkibe katlacak maddeleri verirken llerini titizlikle ve kiiden kiiye deimeyecek kesinlikte verme gayretine girmilerdir. Bunu da llebilir ve toplum tarafndan bilinen arlk ve hacim lleriyle salamlardr (Doan 2010, 341). TM de hem hastalklarn tehisi hem yaplacak tedavi hem de bunun iin gerekli
25 Su, birok ilacn terkibinde vazgeilmez malzemelerden biri olarak EAT eczaclk terimleri arasna dahil edilmelidir. ou urup adnn yapmnda veya Arapa/Farsa urup adn Trkeye aktarrken zelikle grev almtr. 26 Klasik dnem tp ve eczaclk eserlerini kapsayan evre Anadolu beylikleri dneminde tercmelerle (ilk tercmler olan Tuhfe-i Mbarizi, Edviye-i Mfrede) balayan ve sonrasnda telif eserlerle devam edip klasik slm tp literatrne ve onun Arap termilojisine dayaldr. Bu evre Bat tbbndan ilk evirilerin yaplmaya balamas ve devamnda onu prensiblerinin benimsenmesiyle son bulur (hsanolu vd. 2004, XIV).
Turkish Studies
1077
olacak ilalarn yapm haknda bilgi veren klasik bir tp kitabdr. Ayrca yapm verilen ilalarn kullanm miktarlarn da konu alr. Bu nedenle de hem ila terkiplerinde hem de kullanlan ilacn miktarndaki llere byk nem verilmitir. TMde de yapm aktarlan ilalarda terkibe girecek droglar oranlaryla beraber zenli ekilde sralanmtr. l olarak kullanlan terimlerin ou Arapa ve Farsadan alnmakla beraber27, Trke say adlar da nemli birer grev stlenirler. Bu terimlerden sadece belirli oranda arlk bildirenler Arapa ve Farsa olup Trke say adnn niteledii bir sfat tamlamasnda nitelenen konumunda (say ad + Ar./Far. arlk ad) kullanlmlardr. Ancak bu kullann dna kld birok rnek de vardr. Baka bir deyile say sfat l adndan sonra da (arlk ad + say ad) gelebilir. Bu bakmdan devrin dier tp eserlerinde olduu gibi TMde ilalarn yapm anlatlrken kullanlacak maddelerin miktar iki yolla verilmitir: a. Say ad ya nce (say ad + Ar./Far. arlk ad) verilerek: [22b] (8-10) da her kim bir ml kemmn uya ladup her gn iseler ierde olan bal am def idp ve zihni ziyde ola ve f ziyde ide.) b. Say ad sonra (arlk ad + say ad) verilerek: ([120a] (1-2) Besbse bir dirhem, lincn bir direm, raryarm direm, ansn be dirhem, rek ot bir dirhem, cevz-i bevv be dirhem.) aktarlmtr28: baman: < Far. ki ile sekiz okka arasnda deien arlk ls. [125a] (5-8) Terbi meel byledr: Bir midr atlu ve eki enr uy istedkleri adar alup ve bir dutam naneyi atup bir
.
lk dnem Trk islm tp eserlerinin Arapa kaynaklardan eviri olmas ve kaynak olarak Arap tbbnn esas alnmas, ilgili l birimlerini karlayacak yaygn Trke terimlerin bulunmamas bu dillerden ilgili trde terimlerin almna neden olmutur. Bunun iin bk. (Doan 2010, 341). 28 Hem say sfatlarnn hem de sfat-fiillerin Trke sz dizimi kurallarna aykr ekilde isim unsurlarndan sonra kullanlmasndan hareket eden aban Doan, bu yaplarn tamlama kuruluunda olmayabilecei ihtimalini gndeme getirmektedir. Doan gre Hekimlerin ila formllerinde kullandklar bu kalplar tamlamadan ziyade aklama olarak dnmek de mmkndr. Aratrmacnn bu konuda k noktas yazmdr. Aratrmacya gre Arap imlsnda bulunmayan noktalama iaretleri nedeniyle vurgulanmak, aklanmak istenenin sona atlarak belirtilmi, bir tamlama oluturulmamtr. Bu fikir bir ynyle tutarl grnmektedir. Zira ila yapmnda l ok nemlidir, bu yolla buna vurgu yaplm olabilir. Konuyla ilgili daha fazla bilgi iin bk.: (Doan 2010 agm. s. 354).
27
Turkish Studies
1078
Grkan GMATAM
baman uya iki baman eker atup ve aynatup temm vma geldkde endirp f ideler./ deng: < Far. 3,207 g'lk eski bir arlk ls dirhemin altda biri. [101b] (1) veger nzr odndan bir deng adar irseler al ide. / direm: < Ar. (bk.dirhem). [123b] (1213) Bun amele getrmen ar budur: Meel yz direm eker ezp ve iki dne yumura a n atup / dirhem: < Ar. Okkann drt yzde biri deerinde arlk ls, kr direm. [129a] (2-3) Eger iki dirhem urup tomn ya ile aynatup ikre srseler ziyde muavvdr, aflet olnmaya. / rt: < Ar. 0,20043 g. olan arlk l birimi. [17a] (10-11) veger bir rt muya[n] kinc uv birle ezp irseler def ider / ml: < Ar. 4,810 g olan bir arlk l birimi, miskal. [84a] (10-12) bira gn abdan bir ml
macn- srincn istiml idp zerine ot grmedik bal erbetin ip ve yeseler ds da aliye ve rafadan yumurta ola. / vaiyye: < Ar. 1,282 gramlk arlk ls, okka. [101b] (9-12) mdi her kim bir vaiyye gelincik iegin ve bir vaiyye ya z abu n alup badehu bir ralu aba oyup ve zibil iine gmp temm iki hefde durdudan ora arup a olm aa ve aala srseler yet siyh ide.
Kk arlk lleri bildiren dirhem/direm ve ml ila terkiplerinde daha ok kullanlmtr, dolaysyla ilgili terimlerin kullanm dierlerine gre daha sktr. la yapmnda lye, kullanlacak maddelerin saysna veya arlna nem verilmesi (Uluda 1991, 218) de zaten kk ve kolaylkla kullanlacak arlk birimlerini gerektiriyordu. Dier taraftan ilacn etkisi de bu leklerin doru uygulanmasna balyd. Aksi takdirde olumsuz sonular doabiliyordu. Kullanlan lek her zaman belirli bir arlk birimini deil de ortalama bir lye iaret edecekse, baka bir deyile incelik gerektirmeyecek bir l anlatlacaksa buna ynelik olarak da u terimler kullanlr: dutam: Tutam, avu ii veya parmaklar araclyla tutulabilen kadar. [125a] (5-7) Bir midr atlu ve eki enr uv istedkleri adar alup ve bir dutam naneyi atup bir baman uya iki baman eker atup / adar: < Ar. Kadar, denli, lsnde, derecesinde, byklnde, uzunluunda. [125a] (1-3) Birbirinden
szp iki yz dirhem adar eker atup aynatup ve kemliyle vma getrdkde endrp f idp vat- cetde n ideler /
Turkish Studies
1079
ar: Parmaklar birbirinden uzak duracak biimde gergin duran elde, baparmak ve sere parmaklarn ular arasndaki aklk, kar. [90b] (5-8) Eger, bir dne ef ylann tutup da bayla uyru arafndan
birer ar midr kesp yabna atup b alan yerini uz ile ve zeyt ya yla ve kendine ile u ile birp yeseler bi-inillh al ola. / midr: Miktar, l. [7a] (3-5) Evvel ba a rsun mersn yapra n bir midr arb ile aynatup ziydesiyle a ryan baa ursalar def ola / vfir: < Ar. ok, haddinden fazla, bol. [110a] (2-4) Ol tersi iine vfir u oldurup ya dery uv atup mukem ardurup ayran gibi olduda iine girp bo aza dek a / vezn: Vezin, tart, l, miktar. [123b] (7-9) ve sirkeye vezn omadu nda
Ortalama oran bildiren terimler sttekilerle snrl deildir. stte sralanan adar ve midrn da kurucular arasnda yer ald birok birleik terim TMde kullanlr. Bu terimlerin kurulu ve yap zellikleri, kullanm biimleri kendi arasnda ince ayrlklar tar: Miktar edat adar yardmc e olarak kullanlrken esas e ounlukla bir bitki/meyve ad veya organ ad [bitki/meyve ad + adar()] olabilir. lgili yapdaki miktar adlar somutlatrmann gzel rnekleridir. Bu terimlerde ama genellikle kullanlacak drogun ebatyla/ hacmiyle ilgilidir: [42b] (2) z adar / [78a] (1) alma adar / [64b] (10) nod adar / [17a] (8) cevz adar / [45a] (3) erik [adar] / [45b] (5) fndu adar / [50a] (2-3) bdem adar/ [121b] (910) barma adar / [74a] (9) orta barma adar. sttekilerle benzer grevde olmasna ramen, yardmc e olarak adar harici ar + -dan yararlananlar da olabilir. Bu terimlerde ama arlk bildirmeye yneliktir: [109b] (10-11) arpa ar / [81a] (6) edviyye ar29. Kimi durumlarda yardmc e konumundaki adar zerine nc ahs iyelik eki (-I) almtr ve bir say sfatyla nitelenmitir. Grevce bunlar da ortalama bir lek belirtir: [101b] (1) bir deng adar / [90b] (6) birer ar midr. Baz durumlarda yardmc e adar, zerine eitlik hli ekini (-cA) almakta ve bir botanik terimiyle nitelenerek birleik terim kurmaktadr. Grevce bu terimler kullanlacak eczann ebatn
Belli sayda drog sralandktan sonra eklenecek dier madde nceden sralananlarn tmnn arl kadar olacaksa bu trde ifadeler kullanlmtr.
29
Turkish Studies
1080
Grkan GMATAM
bildirmeye yneliktir: adarca.
[31b] (3) nod adarcas / [44b] (9) oz
la terkibinde kullanlacak droglarn miktar yaplacak ilacn alabilecei, terkibin kvama sokulaca oran kadar olabilir. Yani miktar nceden kestirilemeyecek belirsiz bir orandr. Bu tr belirsiz oranlarn bildiriminde de adar ve midr edatlar kullanlr. TMde bu trden terimlerde yap genellikle [kifyet adar() / kifyet midr()] biimlerindedir: [11b] (4) kifyet adar / [52b] (7) kifyet adar / [82b] (8-9) kifyet midr. Baz ila terkiplerindeyse tmyle belirsiz, istee gre braklm bir oran bildirilir. TMde bunun iin bir midr terim yaygn olarak kullanlmtr: [70a] (6-7) veger bir midr bberi
bekmez ile aynatup yataca vatn scala ip ve rtnp yatsalar if bula.

6. Eczaclkta Kullanlan Kronoloji Terimleri Tp eserlerinde hekim, tedavi iin alnacak ilacn ne zaman, hangi sklkta tketilmesi gerektii, ila terkibi yaplrken droglarn terkibe konma sresi ve terkibin hazrlanma sresi gibi bilgileri verme gerei de duyar. TMde bu konuda geen terimler unlardr: 6.1. Gn ve bur adlar: Hangi drogun ne zaman temin edilmesinden yaplan terkibin haftann hangi gnleri tketilmesine, hatta yldzlarn konumuna baklarak yaplabileceklere dein ince detaylara yer verilen TMde, [14b] (5) enbih gni / [129b] (7) cuma ertesi / [98a] (9) ehrenbe gni / [14b] (1) amel burc / [14b] (2) cedy burc / [14b] (3) ay mere mukrin oldu vat, gibi terimler bu trdendir. Bu terimlerin kullanmn bir droun hangi zamanda temin edilmesini anlatan u blmde grlebilir: [14a] (10) [14b] (10) amm armasnu vat oldur ki Mer ylduz amel burcnda iken yd cedy burcnu yigirmi dr[d]nci derecesinde olup yd ay mere mukrin oldu vatn yd ikisi yine bir burcda olm ola, velikin armasnu ar
budur ki, enbih gni evvel ot bulup ve azyup cnib-i erbaasn mualla oyup badehu bir dne iti bira gn a oyup badehu bir mukem ip ile kpeg boynna ba layup ve bir ucn ol ota ba layalar ve bir midr uzacu yerden ol ite ekmek gsterp a ralar.
Turkish Studies
1081
6.2.
Mevsim adlar:
[86a] (12) gz aynda / [10b] (11) gnleri / [117a] (4) yay fal / [130b] (12) ba / [117a] (9) aylarnda. 6.3. Belirli bir sreyi, dnm, evreyi bildirmek iin kullanlanlar: Bu terimler yapca ikileme veya sfat tamlamas biimindedir. Genellikle hazrlanan ilacn ne zaman alnmas gerektiini anlatrlar: [114b] (2) gnde bir / [92a] (9) tiz emn / [100b] (3) ab ab / [89a] (5) ay yeisinde / [22a] (2) irtesi gn / [11a] (8) ab aam / [129a] (9) ulu zemnnda / [87a] (8) ibtid gni / [80b] (7) seer vatnda / [117b] (7) sca gnde / [117b] (2) yemek yemezden muaddem / [77b] (3) gicede ve gndzde. 6.4. Ortalama bir zaman dilimini bildirmek iin kullanlanlar: Bu terimler ilacn hazrlanma sresini veya yaplan ilacn tesir etmesi iin gerekecek sreyi anlatmakta kullanlr. Bazen de tedavi iin gerekecek sre verilebilir. Ortalama bir zaman bildirmek iin kullanlan yaplarda genellikle yardmc e olarak adar edat grev almtr: [8a] (10) bir iki sat adar / [42a] (9) bir gn adar / [8a] (10) bir iki sat / [86b] (6) taamml idebildgi adar / [110a] (4) at getrebildgi adar / [42a] (9) bir gn adar. Ortalama bir zaman ifadesi iin kullanlan ve somutlatrmann gzel rneklerini gsteren bekler de son derece dikkat ekicidir: [86a] (11) bir yumurta biimi adar / [121b] (7-8) barma doyar adar olduda.
Sonu Tertb-i Mulece, grld gibi klasik bir Eski Anadolu Trkesi tp eseri olmas yannda bir eczaclk kitabdr ve eczaclkla ilgili tarih veriler iermektedir. Aslnda bu yarg devrin dier tp kitaplar iin de yaygnlatrlarak sylenebilir.
Turkish Studies
1082
Grkan GMATAM
14. yzyldan itibaren Arap ve Fars kaynaklarndan beslenerek gelitirilen Trk tp bilimi ve onunla yan yana ayn gelimeleri yaayan Trk eczacl da kendi bilim dilinin oluumunda bu dillerden etkilenir. Bu etkilenme balangta Trkecilik bilinciyle beraber geliir. Verilen bitki adlarnda mellifin yeri geldike Trkedeki karlna atfta bulunmas ve metnin devrin edeb ierikteki eserlere oranla olduka yaln ve anlalr dile sahip oluu bu gerei gsterir. Ayrca melliflerin yaadklar blgenin az zelliklerini imlya da yanstmalar buna bir kanttr. Bu iki alanda devrin bilim adamlarnn Trke bilim dilini olutururken o devirde olduka gelimi olan Arap-slm literatrnden ve terminolojisinden yararlanmas doal bir gelime olarak deerlendirilmelidir. u da unutulmamaldr ki tm bu dnlemeler yaplrken kendine has kelime hazinesi de bu srete oluturulmaya allyordu (hsanolu vd. 2004, XIII). Eczaclk terimleri iinde en yaygn olanlar bitki adlardr. Birok bitki, ila terkiplerinde drog olarak kullanlmtr. Bu adan bitki adlar botanik biliminin snrlarn aarak eski eczaclmzn konu alanna girmitir. Ayn durum hayvan adlar vb. iin de geerlidir. la olarak kullanlan uruplar, etler, yemiler vb. sadece eczaclk terimlerimiz hakknda deil Trk beslenme kltr hakknda da bilgiler sunar. Bu ynyle tp eserlerine kltr tarihimize k tutacak zengin birer kaynak olarak bakmalyz. Drog olarak kullanlan her maddenin birer miza zelii (scak, souk, kuru, nemli) olduu grlyor. Bylelikle hangi hastalklar iin kullanlacaklar konusunda droglar tasnif edilmilerdi. Bitkileri, hayvansal maddeleri ve kimyasallar eczaclk iinde deerlendirmede bunlar dahi yeterli birer gereke oluturmaktadr. Ayrca eczaclk ve tp almalar arasndaki bala, bu iki alann terimleri arasndaki ba da vurgulamalyz. la yapmlarnda kullanlan leklerin nemli olduunu anlyoruz. Bunun iin devrin tbbn etkileyen Arap ve Fars medeniyetlerinin l ve tart terimleri konusunda da verici konumda olduunu anlyoruz. Kulanlacak leklerde ince ayarlamalara ihtiya duyulmas ve bunlara denk decek Trke terimlerin olmay ilgili dillerden bu terimlerin alnmasna yol amtr. la terkipleri iin kullanlacak droglarn arlklarna vurgu yaplmakta ve bunun nemine iaret edilmeye allmaktayd. O nedenle de miktar bildirimlerinde beklenen sz dizimi sras
Turkish Studies
1083
deimekte say ad, arlk birim adndan sonra da (helle bir direm / bir direm helle vb.) kullanlmaktadr. Kullanlacak maddelerin veya yaplan ilalarn oran konusunda bunlar baka nesnelere (bitkilere, tohum ve ekirdek tanelerine vb.) benzeterek anlatma, bunun iin benimsenen sz bekleri (alma adar, fndu adar vb.) de devrin eczaclk terimleri arasnda ayr bir kategori oluturmutur. Tm bu terimler Trkenin kavramlatrmada izledii yollar gstermesi bakmndan dikkate deerdir. lacn hazrlanma ve tketilmesi iin de zaman olduka nemliydi. Bu nedenle de birok zaman ad bu devrin eczaclk terimleri iinde kabul grm zaman dilimi ad olarak yer edinmitir.
KAYNAKA ADIVAR, Adnan (1970), Osmanl Trklerinde lim, stanbul (2. Bask). AIRAKA, Ahmet (2004), slm Tp Tarihi, stanbul: Nobel Tp Kitabevleri. AKALIN, kr Haluk (1993), zerlik, II. Uluslararas Karacaolan ve Halk Kltr Sempozyumu Bildirileri, s. 247-260. AKSAN, Doan (2004), Trkenin Szvarl, Ankara: Engin Kitabevi. ATALAY, Besim (1985), Divan Lgat-it-Trk Tercemesi, Ankara: TDK. BANGUOLU, Tahsin (1995), Trkenin Grameri, Ankara: TDK. BAYLAV, Nait (1968), Eczaclk Tarihi. stanbul: Yrk Matbaas BAYAT, Ali Haydar (2003), Tp Tarihi, zmir: Sade Matbaa. BAYTOP, Turhan (2001), Trk Eczaclk Tarihi. Ksaltlms 2. Bask, (hzl. Afife Mat), stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. BAYTOP, Turhan (2007 ), Trke Bitki Adlar Szl, Ankara: TDK.
Turkish Studies
1084
Grkan GMATAM
CANPOLAT, Mustafa ve Zafer nler (2007), shak Bin Murad Edviye-i Mfrede, Ankara: TDK. ETN, Engin (2005), Divan Lgatit-Trkte Yiyecek ecek Adlar ve Bu Adlarn Trkiye Trkesindeki Grnmleri, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S: 2, s. 185-200. DLN, Cem (1983), Yeni Tarama Szl. Ankara: TDK. DOAN, Levent (2002Gz), Trk Kltrnde Hayvalar ve Hayvan simleri, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK, s. 615-659. DOAN, aban (2010), Eski Ouz Trkesinde Tp Dilinin Oluumu ve zellikleri, Turkish Studies, V: 5/1, s. 313373. DRAMUR, Rengin (2008), Osmanl Devleti Saraylarnda Tp ve Eczaclk, stanbul: Aya Kitap. GLSEVN, Grer ve Erdoan Boz (2004), Eski Anadolu Trkesi. Ankara: Gazi Kitabevi. GMATAM, Grkan (2009), Haza Kitb u Hkem-y Tertb-i Mulece Adl Eser zerine Bir Dil ncelemesi, Ankara: Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits (Baslmam Doktora Tezi). GMATAM, Grkan (2009) 15. Yzyl Tp Kitaplarndan Tertbi Mulecenin Sz Varl, Dil ve Anlatm zellikleri Turkish Studies, V: 4/8, s. 1411-1443. HSANOLU, Ekmelettin ve dierleri, (2004), Osmanlca Tp Terimleri Szl. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. LER, Canan (2007), Divan Lgatit-Trkte Geen MeyveSebze Adlar ve Trklerin Bunlardan Yararlanma Biimleri, Trk Dili, S: 669, s. 542-572. LTER, Uzel ve Kenan Sveren (1999), erefeddin Sabuncuolu, Mcerreb-nme (lk Deneysel Trke Tp Eseri-1468), Ankara: AKM Yay. KAHYA, Esin (1995), bni Sina El-Kanun fit-Tbb (Birinci Kitap), Ankara: AKM Yay. KAHYA, Esin (2002), Anadolu Seluklularnn Bilimsel Faaliyetlerinin Genel Bir Deerlendirmesi, III. Uluslararas Mevlana Kongresi Bildirileri, s. 245-252. Turkish Studies
1085
KAHYA, Esin (2003/1), On Beinci Yzylda Osmanllarda Bilimsel Faaliyetlerin Ksa Bir Deerlendirmesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S: 1, s. 11-19. KAYA, Emel (2008), Muyddin Mehnin Mfd (Nazmt-Teshl) Adl Eseri (nceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin 15. Yzyl Trk Tp Dilinin Olumasndaki Yeri, Konya: Seluk niversitesi Sosyla Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi). KRAMER, Samuel Noah (2009), Tarih Smerde Balar, (ev. Hamide Koyukan), stanbul: Kabalc Yay. KKER, Paki (2010), Lgat-i Mkilt- Eczda Trke Bitki Adlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, V: 3/1, s. 401-415. MASON, F. S. (2001), Bilimler Tarihi, (ev:Umur Daybelge), Ankara: Kltr Bakanl. MONDADOR, (1998), Tp Tarihi, stanbul: Hrriyet Gazetesi Yay. OTURAKI, Nigar ( ? ) Divan Lgatit Trkteki Botanik Terimlerinin Kazak Trkesinde ve Trkiye Trkesinde Grnmleri ukurova . http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/nigar_oturakci _divanu_lugatit_turk_botanik_terimleri.pdf NLER ,Zafer (1985), Eski Anadolu Trkesi Dneminde Yazlm ki Tp Kitabnda Yer Alan Salk Bilgisi Terimleri Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, s. 87-130. NLER, Zafer Hac Paann Mntehb- if Adl Eserinde Geen Bitki Adlar zerine, Trk Dili, S: 413, s. 405. NLER, Zafer (1990), XIV. ve XV. Yzyl Anadolu Trkesi Botanik Terimleri, Journal of Turkish Studies (Fahir z Armaan), Harvard, V: 14, s. 357-392. NLER, Zafer (1999), Celalddin Hzr (Hac Paa) Mntahab- if II Szlk, stanbul: Simurg. ZKAN, Mustafa (2000), Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, stnbul: Filiz Kitabevi. PARLATIR, smail (2006), Osmanl Trkesi Szl, Ankara: Yarg Yaynevi.
Turkish Studies
1086
Grkan GMATAM
RONAN, C. A. (2005), Bilim Tarihi-Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Geliimi, (ev: Ekmeleddin hsaolu ve Feza Gnergun), Ankara: TBTAK. SARI, Nil (1999), Osmanl Hekimlii ve Tp Bilimi, Yeni Tp Tarihi Aratrmalar, S: V. SARI, ve dierleri (2002), Yazma Eserlerden Tbbi Bitki Hayvan ve Madenler Sergisi, stanbul: Nobel Matbaaclk. SARI, Nil ve dierleri (2003), Klasik Dnem la Hazrlama Yntemleri ve Terkipleri, stanbul: Form Reklam Hizmetleri. SVEREN, Kenan (1991), bn-i Sin (980-1037)nn Akrabdin Eseri le erefeddin Sabuncuolu (1358-1468?)nun Akrabdin Eserinin Tp ve Bilim Tarihi Asndan Karlatrlmas, Ankara: GATA Yay. SVEREN, Kenan ve lter Uzel (1999), erefeddin Sabuncuolu Mcerrebname, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. AR, Sevgi ve Kenan Sveren (2006), Mcerreb-nmedeki Tiryk Formllerinin Eczaclk Asndan Deerlendirilmesi, Trkiye Klinikleri J Med Ethics, Ankara niversitesi Eczaclk Fak Yay. S: 14, s. 145-149. AHN, Hatice (2007), Cmil-Frs rneinde XVI. Yzyl Bitki simleri, Turkish Studies, V: 2, s. 570-602. EHSUVAROGLU, Bedii (1970), Eczaclk Tarihi Dersleri, stanbul TDK Komisyon (2005), Trke Szlk, Ankara: TDK. TURAN, erafettin (2000), Trk Kltr Tarihi, Ankara: Bilgi Yaynevi. TRKMEN, Seyfullah (2006), Eski Anadolu Trkesinde Tp Terimleri, Krkkale: Krkkale niversitesi (Yaynlanmam Doktora Tezi). UAR, lhan (2010), Tkede E Anlamllk ve Eski Anadolu Trkesi Tp Yazmalarnda E Anlaml Kelime Kullanm, Zeitschrift fr die Welt der Trken, V: 2, s. 37-48. ULUDA, Osman evki (1991), Bebucuk Asrlk Trk Tebbeti Tarihi, (hzl. lter Uzel) Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Turkish Studies
1087
UZEL, lter (2000) Osmanl Trk Tbb, Osmanl Ansiklopedisi, stnbul: tken Kitabevi, C: 6. UZEL, lter (2003/1), On Beinci Yzylda Osmanllarda Bilimsel Faaliyetlerin Ksa Bir Deerlendirmesi Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. ZLFKAR, Hamza (1991), Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar, Ankara: TDK
Turkish Studies

Eski̇ Anadolu Türkçesi̇nde Eczacilik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eski̇ Anadolu Türkçesi̇nde Eczacilik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ESK ANADOLU TRKESNDE ECZACILIK TERMLER ve BU TERMLERN TIP, BOTANK, ZOOLOJ, MADENCLK, KMYA TERMLERYLE LKLER Grkan GMATAM

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

kalplam kelime gruplar

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

da zmi ki aa mevzec dirler, bir

gerekdr ki bir persiyvn ki baldr ara dirler

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

ale-ab ovu u ile iseler if bula.

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

midr bey ketvn ile ve bir midr um ve sca u ile

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

ve demr hind gibi olan eyleri muaddem u ile yle aynatup /

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Kuzukula otu (Rumex acetosella). [130b] (1-2) alma gibi, ayva

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

officinalis). [51a] (1-2) arb- zfy bir midr bal uv birle

irp ve yine bir midr encr ve ur zm ve bal dgp

Volume 5/2 Spring 2010

y.. e.. y.. e..

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

on dirhem, besfyic on dirhem, abana on dirhem, rlu on dirhem /

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

mu lb budur: Ansn, encr, rzyne, zl zm, buyan kki. /

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010

Eski Anadolu Trkesinde Eczaclk...

Volume 5/2 Spring 2010

Volume 5/2 Spring 2010