Trkiye Mteahhitler Birlii

TMB YES NAAT FRMALARININ PLANLAMA, YAPI MALYET HESAPLAMA VE RSK YNETM YAKLAIMLARI

Yk. n. Mh. Latif Onur UUR

TMB - 2007

TMB YES NAAT FRMALARININ PLANLAMA, YAPI MALYET HESAPLAMA VE RSK YNETM YAKLAIMLARI

Yk. n. Mh. Latif Onur UUR

TMB - 2007

SUNU
Trkiye Mteahhitler Birlii olarak son 2 yllk srede yelerimiz iin dzenlemekte olduumuz eitim programlarn arttrdk, eitlendirdik ve ieriklerini yelerimizin ihtiyalarn dikkate alan bir yaklamla belirlemeye altk. Bu konudaki abalarmzn en byk dl getiimiz yl eitim seminerlerimize katlanlarn saysnn 331 kii ile rekor dzeye ulamas oldu. Eitim programlarmz sunan deerli uzmanlarn birikim ve deneyimleri bu sonuca ulamamzda ok byk rol oynad. Ayn ekilde aratrma projelerimizi de gelecei bugnden grmemize ve gerekli hazrlklar zamannda yapmamza yardmc olacak bir yaklam ierisinde gelitirmeye alyoruz. Trk inaat sektrndeki karar verici ve uygulayclara k tutmak, yelerimize rekabet glerini, retimde kaliteyi ve verimlilii arttracak bilgi donanmn kazandrmak sonu gelmez araymz olmaya devam edecektir. Bu kitap Trk inaat-taahht sektrne aratrmac, eitici ve uygulayc olarak ok deerli hizmetlerde bulunmu deerli bir uzman olan Yk. n. Mh. Latif Onur UUR tarafndan naat Sektrnde Riskler ve Risk Ynetimi konusunda 30 Kasm 2006 tarihinde verilmi olan eitim seminerini takiben ve seminer beraberinde uygulanan anketin sonular deerlendirilerek hazrlanmtr. Anketi yantlam olan bir grup TMB yesi firmann verdikleri bilgiler esas alnarak yap retimi srecinde planlama, maliyet hesaplama ve risk ynetimine nasl yaklatmz ve bu konularda neleri nasl yaptmz ortaya koyan durum analizi niteliinde bir almadr. Biz mteahhitler gelecei gremeden ve ierdii tm belirsizlikleri gze alarak taahhtlerde bulunmay gerektiren bir meslein mensuplaryz. Bu nedenle Planlama, Maliyet Hesaplama ve Risk Ynetimi konularnn bizim iin dier meslek gruplarndan ok daha nemli olduuna inanyorum. Bizlere k tutan yorumlar ve raporu ortaya karan deerli emekleri iin Sayn Latif Onur UUR'a, eitim programmza katlm ve bu aratrmaya katkda bulunmu olan meslektalarma iten teekkrlerimi sunuyor baarlarnn artarak devam etmesini diliyorum. Sayglarmla M. Erdal EREN Trkiye Mteahhitler Birlii Bakan

NDEKLER Sunu indekiler Giri Ama 1. Katlmc Profili 1.1. Faaliyet alanlar 1.2. Firma ya 1.3. Anketi yantlayan personelin kurulularndaki grevleri 2. Risk Deneyimleri 2.1. Bulgular 2.1.1. Yurtd faaliyetlerde yaanan deneyimler 2.1.2. Yurtii faaliyetlerde yaanan deneyimler 2.1.3. Hem yurtd hem yurtii faaliyetlerde yaanan deneyimler 2.2. Deerlendirme 3. Planlama 3.1. Bulgular 3.1.1. Modern planlama teknikleri kullanm 3.1.2. Kullanlan planlama teknikleri 3.1.3. Proje planlama ve proje kontrol ilemlerinin gerekletirildii yollar 3.2. Deerlendirme 4. Sre ve Maliyet 4.1. Bulgular 4.1.1. Yurtii ve yurtd projelerde teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler 4.1.2. Proje sresi belirlemede kullanlan teknikler 4.1.3. Maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemler 4.1.4. Yurtii ve yurtd projelerde maliyet olutururken kullanlan deikenler ve kullanm sklklar 4.1.5. Yurtii ve yurtd projelerde tahmin edilen maliyet deerlerinin minimum ve maksimum sapma oranlar 4.2. Deerlendirme 3 4 6 14 16 16 17 18 20 20 20 20 21 22 24 24 24 25 26 26 28 28 28 29 30 31 38 41

5. Karlalan Riskler 5.1. Bulgular 5.1.1. Tamamlanan yapm projelerinde karlalan durumlar 5.1.2. Yurtii ve yurtd projelerde karlalan risk gruplar ve karlalma sklklar 5.2. Deerlendirme 6. Szleme Riskleri 6.1. Bulgular 6.1.1. Gerekletirilen yurtii ve yurtd projelerde szleme risk ve sorumluluklarnn kimler zerinde hangi oranlarda dald 6.1.2. Yurtii ve yurtd projelere teklif verilmeden nce risk gruplarnn etkilerini deerlendirmek iin uygulana ilemler ve kullanlma oranlar 6.2. Deerlendirme 7. Sonu ve neriler Kaynaklar

42 42 42 44 48 50 50 50

64

66 70 72

Giri
Gnmzde kaynaklarn, srenin ve btenin snrsz olarak kullanlabildii bir ortam ngrmek mmkn deildir. Kaynaklarn kt, zamann ok deerli olduu bu koullarda, kaynaklarn en aklc biimde kullanmn salayacak bir ynetim anlay ve programlama tekniinin gereklilii aktr. Zamann ve parann en iyi ekilde deerlendirilmesi ve kstl olan malzeme, igc, makine-ekipman gibi kaynaklarn en uygun biimde kullanlmasn salamak amacyla, bir projenin balangcndan bitimine kadar olan srecin planlanmas ve programlanmas gerekmektedir. Planlama ve programlama sreleri proje ynetiminin temelini oluturmaktadr [1]. naat sektr uygulamalarnda her geen gn daha karmak ve byk boyutlu projeler gndeme gelmektedir. letmeler arasnda giderek artan rekabet, bu karmak projelerin sadece performanslar asndan deil, sre ve maliyet asndan da deerlendirilmelerini zorunlu klmaktadr. letmelerin sadece hizmet retmeleri yetersiz kalmakta, bu hizmetleri rakiplerden daha ksa srede ve daha uygun maliyetlerle retmeleri nemli bir faktr olmaktadr [2]. Dolaysyla, bir taahht firmann piyasada rekabet edebilmesinin temel koullarndan birisinin, tm yapm srecini kontrol edebilme yetenei olduu sylenebilir. Planlama, hedefe ulama yollarn belirleme ve bunun iin neler yaplacana karar verme sanatdr. Organizasyon, yneltme, koordinasyon ve denetleme gibi iletme fonksiyonlarnn nnde yer alr ve ynetimin vazgeilmez bir unsurudur. Planlama, Bir seim ve tercih srecidir. Bu seim ve tercihi en uygun ekilde gerekletirmek iin gerekli bilgilerin aratrma yoluyla toplanmas gerekir. Bir karar srecidir. Planlama sonunda elde edilen verilerin deerlendirilmesi ile ortaya kan alternatifler arasndan en uygunu seilir. Planlama gelecee dnktr. Belirli bir zaman gerekli klan planlama gelecein kestirilmesi abasn gerektirdiinden, bu tahminin isabetli olmas byk nem tar. Kapsaml ve devaml bir faaliyettir. Planlama tm ynetim basamaklarn ve yneticileri kapsar. st ynetim stratejik plan yaparken, orta ve alt ynetim kademeleri taktik ve operasyonel planlarla ilgilenirler. Ayrca planlama devaml olarak yaplan ve sona ermeyen bir faaliyettir. Ancak baz durumlarda deiiklikler yapmak gerekebilir. nem srasna konulan ilerin sresel ve finansal uzantlar gz nne alnarak ii zamana yayma eylemidir. Yaplacak olan iin zamana yaylmas ile oluan i program kontrol edilir; programdan sapmalar tespit edilirse, sapma nedeni ile birlikte raporlanp, karar vericiye sunulur [3]. Planlama eyleminde en byk glk, gelecekteki olaylarn, planlarn hazrland srada isabetli bir biimde tahmin edilmesi ve ngrlmesidir. Planlamada baar, byk lde isabetli bir tahminlemeye baldr. Gelecekte bir takm belirsizlik ve risk faktrleri ile kar karya gelinmesi, tahminlemeyi gletiren en nemli nedenlerden biridir. Belirsizlie neden olan faktrler arasnda; insan unsuru, iletme bykl, rgtleme sorunlar, kurumun hukuki yaps, politik etkenler, devletin iktisadi politikasndaki deiiklik ve kararlarda sreklilik derecesi, iletmenin ileriyi grme ve ona gre nlem alma olana, hukuki etkenler, teknolojik ve sosyal etkenler saylabilir. Proje planlama; yapm metotlarn belirleme ve yaplacak olan ii sraya koyma ii, yaplacak olan iin zamana yaylmas ile oluan i programn kontrol ederek, karar vericiye sunan bir karar destek mekanizmasdr. Proje planlama, programlama iin gerekli olan tm verilerin toplanmasyla balar. Proje planlamas boyunca, projeyle ilgili olan maliyet, kalite, zaman gibi risk faktrlerinin deerlendirilmesi, gerekli olan organizasyonel yap ve alt birimlerle iletiim stratejisi kurulmas gerekmektedir.

Planlama, tasarm ve retim safhas arasndaki balanty salar. Proje hedefleri asndan doru ve uygulanabilir kararlarn alnmas, projelerin planlanmasyla mmkn olur. Planlama srasnda, proje hedeflerine ulaabilmek iin neler yaplmas gerektii, bunlara ilikin i aknn ortaya konulmas ve faaliyetler arasndaki ilikilerin tanmlanmas ile ilgili kararlar verilir. Proje yneticisi, proje planlamas boyunca projeyle ilgili olan gvenlik, maliyet, kalite ve zaman gibi risk faktrlerini deerlendirmelidir. (Risk analizi ve ynetimi baarl bir proje yneticisi olmak iin nemli bir kriterdir). Ayrca proje yneticisi, malzeme almn ve szleme stratejilerini de planlama aamas boyunca takip etmelidir. Yap maliyeti almalar, maliyetleri ve bunlarn inaat ve dier yaplara uygulanmasn anlamak zerinedir. Amalarndan biri, yetersiz ve snrl kaynaklarn en iyi ekilde kullanmn salamaktr. Bu, iverenlerin projeleri iin en iyi parasal deeri almasn salamak anlamna gelir. Yaplar daha ok karmaklatka ve iverenler daha ok bilgilendike, mevcut teknik ve aralar daha kapsaml hale gelmitir. Bilgi teknolojisinin kullanm da, zellikle farkl plan ve yap zmlerini modellemede yeni imkanlar sunmutur [4]. Yap maliyetlerinin etkili almas iin gereken deiik trlerde farkl maliyet bilgileri, daha ok uygulanabilir maliyet analizlerinin yan sra malzeme fiyatlar ve farkl trdeki yap ileri iin llm oranlar gibi geleneksel maliyet bilgisi kaynaklarn ierir. Maliyet bilgisi; fiyat kataloglar, vergilendirme, sermaye kaynaklar ve plan verileri gibi farkl grntlerde ortaya kabilir. Bunlardan sonuncusu tam anlamyla bir maliyet bilgisi olmasa da, herhangi bir projenin plan fiyatlar zerinde belirli bir etkiye sahiptir ve planlama ekonomisi bir sr faktrden etkilenir. Aratrmann nemi bu noktada ortaya kar. Bu olmakszn, proje ksr bir hal alr ve maliyette yenilikler salanamaz. Fiyat yenilii; planlamaclar, mteahhitleri ve imalatlar ieren bir sr kaynaktan ortaya kar [5]. Maliyet almalarnn uygulamas, srasyla her bireysel projeye uygulanabilir bir dizi teknii kullanr. Btn projeler iin bu tekniklerin seimi, mteri tarafndan amalanan hedeflere uygun olacak ekilde yaplr. ok basit durumlarda bile baz erken fiyat tahminleri gerekecektir ama bu, kendi bana modern gnmzn iverenleri iin yetersiz olacaktr. Kullanlmakta olan teknikler srekli olarak yaygnlatrlmakta ve gelitirilmektedir. Bunlar, balangtan kullanm srecine kadar bir dizi maliyet ve deer tekniklerini ierir. Yap maliyetleri almalarnn btn bak as gereken parasal deere kaydrmtr. Bu deiim aadakileri iermektedir; Geliim tahmini, Hcresel analiz, Maliyet planlamasnn uygulamas, Fiyat limitlerinin ve indirimlerinin tantm, Eitimsel aratrma ve uygulama, Alternatif istihsal sistemleri, Fiyat-deer kltmeleri, Kullanm bedeli, Olanak ynetimi, Risk analizi [5].

Herhangi bir arazi zerindeki inaat yapm, mteahhide kontrat yapmay gerekli klar. veren yada yklenici, bu ama iin birok farkl seenee sahiptir. Bununla beraber baarl bir mukaveleli dzenleme, genellikle belirlenen baz prosedrlerin kabuln ngrr. naat sanayi; aralksz olarak yapm zaman, maliyeti ve performans hakkndaki kt baskc yaptrmlarla mcadele etmek iin yeni

mteahhit seme yntemlerini incelemektedir. Pek ok lkede kullanlan metotlar, kontrat periyodunu azaltmaya yneliktir [4]. Dier amalara ek olarak, iverenler, yap projeleri iin olas en az harcamay tercih ederler. Ayrca beklenen fiyat ne zaman demeleri gerektiini nceden bilmek isterler. Szlemeler, kabaca lm yada maliyeti geri deme eklinde snflandrlr. Bunlardan ilki mantkl ve doru maliyet tahmini salarken, ikincisi bunu yapmaz. Bununla beraber eer maliyet geri deme kontratlar daha az masrafl gsterilebilirse, bu durumda mteriler ounlukla spesifik fiyat tahmininden vazgemek iin hazrlanacaktr. lm kontrat iin sz konusu maliyet-risk eleman gibi faktrler maliyet geri deme kontratlarnda zayf olarak grlen maliyet kontrol kapasiteleriyle dengelenmelidir. Aadakiler yaygn olan grlerdir; Herhangi bir rekabetin yokluunda, teklif fiyatlar birok irketin szleme iin aradndan daha yksek olma eilimindedir. zerinde uzlalan teklifler, normal artlar altnda genellikle karlatrlabilir ayrt edici tekliften % 5 daha yksektir. Ak teklif, proje iin mmkn olan en dk teklif toplamna ulamaldr. Yrrlkteki ynteme uygun olmayan ya da pek sk kullanlmayan teklif metotlar ve szlemeli dzenlemeler genellikle para cezalarna hedef olmaktadr. Maliyet asndan optimum bir szleme periyodu vardr ve bunun olduu yerde deien teklif fiyatlar genellikle artacaktr. Sabit fiyat teklifleri, daha dk son hesap durumu anlamna gelmek zorunda deildir. Enflasyonun yksek olacana dair beklenti yksek olduunda da bunlar karlatrlabilir hareketli fiyat tekliflerine oranla daha yksek hesaplar retecektir [5]. Szlemeli dzenlemelerin ekonomisi iverene toplam maliyet, maliyete ilikin mesleki cretler dahilinde belirlenmelidir. Tpk dier deerlendirme trlerinde olduu gibi aklda tutulmas gereken, ekonominin dnlmesi gereken faktrlerden yalnzca biri olduudur. Daha dk son hesap durumlar retebilen ak ulu kontratlar i huzuru iin daha fazlasn demeyi tercih edebilecek mterilerde youn bir kayg durumuna sebep olabilir. Gerekte farkl mukavele temelleri zerinde yaplan iki benzer projeyi incelemenin mmkn olduu durumlarda bile gereki karlatrmalar yapmak olduka zordur [5]. Gerekli zen; hesaplarn, tekliflerin ya da cari fiyatlarn hazrlanmas srasnda gsterilmelidir. naat sahibi, inaat mteahhidi tarafndan hazrlanan teklifteki yanllar iin sorumlu ve borlu tutulamaz. naat sahipleri, dier mteahhitlerden gelecek tekliflere ya da yaklak bir tahmine kar bir teklif tayin ederek tabii ki bir dereceye kadar bu yanllardan doacak olumsuz sonulara kar kendilerini koruyabilirler. Herhangi bir teklif fiyatnn pheli bir ekilde dk olduu bilindiinde kontratn tamamlanmasndan yada gerekletirilmesinin zor olabileceinden duyulan endie nedeniyle o firmayla o kontrat imzalamayacaklardr [5]. naat firmalarnn riski alglamalar, deerlendirmeleri ve yaptklar uygulamalarla ilgili aratrmalar Yaplan farkl bilimsel almalardan elde edilen veriler bir araya getirildiinde inaat taahht firmalarnn riski alglamalar, deerlendirmeleri ve yaptklar uygulamalar konusunda aada belirtilen saptamalar ne kmaktadr. P . KARAAR tarafndan 2000 ylnda gerekletirilen Trk naat Sektrnde hale Srecine Ynelik Risk

Ynetimi Kapsamnda Alan almas isimli yksek lisans tezinde [6]; genel olarak firmalarmzn riski, parann kaybolma durumu olarak alglamakta olduklar anlalmaktadr. Planlama ve programlamann nemi kabul edilmekte ve bunlarn dzgn yaplmas halinde hibir problemin domayaca kans yaygn bulunmaktadr. Risk ynetimi, bir ynetim unsuru olarak deil planlama ile ilgili bir sorun olarak alglanmaktadr. En byk riskin programsz alma olduu ifade edilmekte ve yaplan programn gerei yanstmas gereklilii nemsenmektedir. Kamu hale Kanunu ile kullanm orannn byk derecede arttrld gtr bedelli ilerin orannn 1990'l yllarda toplam ilerin %15'i mertebesindeyken, 2000'li yllarn banda %35, bu gn ise ok daha byk derecede olmas; Avrupa'da uygulanan planlama anlaynn lkemizde de anlalmaya ve uygulanmaya balamasn tevik etmektedir. Yapm firmalarmzca bu konuda iverenden salanan dokmanlarn yetersizlii sk sk ifade edilmektedir. Yklenici firmalarn, alt yklenicilere i vererek risklerini azaltmaya abaladklar, alt yklenicilerden alnan teminat mektuplar ile oluabilecek risklere kar nlem almaya alld belirlenmitir. Kanunlarmzn da zorunlu kld All Risk sigortalar ile inaat risklerine kar nlem alma yoluna gidildii ve risklerin maddi adan olas kayplarnn, nemli lde azaltld ifade edilmektedir. Personel ve ekipmanla ilgili sigortalar yaplarak i kazalar ve gvenlik asndan oluacak kayplarn azaltld belirtilmitir. Yaplan grme ve anket almalar ile salanan bulgulardan biri de; yurt dnda yapm projeleri stlenen firmalarmzn, sklkla kullanlan tip artnameler (byk ounlukla da FIDIC esasl olanlar) karsnda, szlemeler ile balantl problemler yaamadklarn ifade etmeleri; deneyimlerin artmas ile iyi ve kt durumlarn daha iyi ayrt edilebileceini belirtmeleridir. Tip FIDIC szlemeleri sayesinde lkemizde yaplan szlemelerin de dzelme yoluna gittii genel bir kan olarak ifade edilmektedir. naat yneticilerinin szlemelerde en ok eksikliini hissettikleri ey; hukuk kurallarna aykr olmasna karn, tek tarafl szlemelerin yaplmasdr. Kamu hale Szlemeleri Kanunu ve Tip Szleme metinlerinin, idarelerin kendi hak ve menfaatlerini gzetici ve kar tarafa hak ve hukuk tanmayan yaplar, ykleniciler asndan olduka riskli bulunmaktadr. Byk kalemli ilere ok dk fiyat vererek ileride bu fiyatlar deitirme dncesi ile hareket etmenin en byk risk olduu ifade edilmektedir. Projelerin byklnden ziyade zelliklerinin risk oluturabilecei kans yaygn bulunmaktadr. Yklenicilerin, iin her aamasn kontrol ederek riskleri minimize etmeye altklar, oluabilecek dier riskler iin de All Risk sigorta kullandklar grlmektedir. Risklerin eit arlkta dalm gstermedii, iverenin ykleniciye ne kadar sorumluluk yklerse risk maliyetinin bir o kadar artabilecei durumunun szkonusu olabilecei belirlenmitir. Yaplan almada belirlenen risk eitlerinin derecelendirilmesi sonucu, firmalarn ifade ettikleri nemlilik sralamas aadaki gibi ekillenmitir; 1. Politik riskler, 2. Finansal riskler, 3. naat riskleri, 4. evresel riskler. Risk kategorileri maddi kayp etkilerine gre sralandnda ise aadaki nem hiyerarisi ortaya kmtr; 1. Finansal riskler, 2. Politik riskler,

10

3. naat riskleri, 4. evresel riskler. Ayrca belirlenen hususlardan bazlar; gelir vergisinin karla birlikte dnlmesinin risk oluturduu; hukuksal problemler, kredinin kaynak ve temini, kur riski, szleme stratejisi asndan oluabilecek riskler, iin uzamas, yer koullar ve yer teslimindeki gecikmeler ska karlalan problemler olarak ifade edilmitir. Tespitlere gre hibir firmann organizasyonunda risk ynetimi ile uraan zel bir blm bulunmad fakat bu konuda ekip almas yaplmas gerekliliinin dnld, baz firmalarda ise riskin niteliine gre farkl blmlerce risk ynetimi yapld belirlenmitir. Szleme fiyatnda oluacak risk olaslklarna karlk, risk maliyetinin toplam maliyetin %5 ile %10'u nispetinde arttrlmas gerektii fikrine karlk, baz firmalarn risk maliyetinin mteahhitlik karnn %25'i mertebesinde olaca ve fiyat oluturulurken bu deerin nihai teklif bedeline eklenmesi gerektii grnde olduklar belirlenmitir. Risk maliyeti belirlenirken nsezinin nemli bir faktr olduu konusunda fikir birlii bulunmaktadr. F. NCR'in 2003 tarihli naat Sektrnde Risk Ynetimi ve Kaliteye Etkisi isimli yksek lisans tez almasnda [7] edindii bulgular ise, aadaki gibidir; - Yurt dnda yaygn olarak kullanlan planlama teknikleri, lkemiz inat sektrnde 5 yldan fazla deneyime sahip yklenici inaat iletmeleri tarafndan uygulanmaktadr. Ancak iletmelerin, bu ilemleri danmanlk destei almadan kendi planlama blmleri ile yapmaya almalar n plana kmtr. - Yklenici inaat firmalar, planlama aamasnda; sre, maliyet ve kaynak kriterleri ierisinden en nemlisi olan maliyete daha ok nem gstermektedir. - naat sektrnde proje yatrm sresi, risk faktrlerinin ksmen deerlendirildii veya gz ard edildii bir hesaplama esasna gre belirlenmektedir. Uygulamada genellikle, gemiteki sonulara gre sre belirleme ve benzer ilerle kyaslama yntemi tercih edilmektedir. - lkemiz inaat sektrnde proje yatrm maliyetleri, genellikle Bayndrlk ve skan Bakanl birim fiyatlarna ve dvize endeksli analizlere gre belirlenmektedir. - Risklere kar, inaat sektrnde yaygn olarak nleme nitelii tayan yaklam, maliyet ve sre analizlerine ilave yapma eklinde uygulanmaktadr. - naat sektrnde projelerin uygulanmasn etkileyen riskler ierisinde en nemli risk snf, finansal ve ekonomik riskler olarak deerlendirilirken, doal afetler kapsamnda ortaya kan riskler ise 5'li deerlendirme leine gre en az nemli olarak deerlendirilmektedir. - Gemite tamamlanm olan inaat projelerinde, maliyet art ve planlanan sreden daha ge tamamlanma gibi sonulara ska rastlanrken, uygulanan projelerin sonucunda kalite ile ilgili ortaya kan sorunlar gz ard edilemez seviyelerdedir. - Dier lkelerde olduu gibi lkemizde de, risklerin yklenici zerine transferi, iveren asndan yaygn bir riske kar koyma stratejisidir. - Trkiye gibi enflasyonun yksek olduu, ekonomik krizlerin ska yaand bir ortamda yatrmlarn, Bayndrlk ve skan Bakanl birim fiyatlarna gre planlanmas, gerei tam olarak yanstmamaktadr. W.R. DUNCAN'n A Guide To The Project Management, Body Of Knowledge adl eserinde [8], risk ynetimi iin szlemedeki risk durumlarnn ak olarak belirtilmesinin nemi ifade edilmi, farkl szleme dzenlemeleri yaplrken frsatlar deerlendirmek, szleme koullarn gelitirmek, riskleri aka tanmlamak, bunlarn dalmn yapmak ve inaatla ilgili risklerin etkili ynetilmesi iin yntemler bulmak gereklilii belirtilmitir. Szleme stratejisinin geliiminin projeyi kapsayan sorumluluklar

11

etkiledii, bunlarn tasarm, inaat, yetki ve gruplar aras koordinasyon artlarnn belirlenmesinde nemli rol oynadnn alt izilmitir. Baarl szleme ilikilerini; sorumluluk, yeterlilik, yaknlk, sreye uyma, birlikte hareket etme, finansal sorumluluk, iyi yorumlama, anlalabilirlik, kiisel giriim, yneticilik yetenei, ak grllk, teknik bilgi gibi faktrlerin etkidii belirtilmitir. G.A. SALTIK'n letmelerde Risk Derecelendirmesi ve Trkiye'de Uygulanmas adl 1996 tarihli doktora tezinde [9], riskin inaat projelerinin maliyetlerinin hesaplanmasnda dnlmesi gereken en nemli faktr olduu, inaat ynteminde oluan bu risklerin yklenici ve iveren arasnda paylald, bu paylamn szleme eidine ve anlama maddelerine bal olarak deitii, bu nedenle inaat aamasnda oluacak risklerin szleme aamasnda nasl datldnn byk nem tad belirtilmitir. G.R. SMITH ve C.M. BOHN, Small To Medium Contractor Contingency And Assumption Of Risk adl 1999 tarihli almalarnda [10], ykleniciler ile yaptklar grmelerde teklif fiyatnn baz firmalarda kurulan hesaplama blmlerince yapldn, baz firmalarda ise dorudan proje yneticisince belirlendiini tespit etmilerdir. Bununla birlikte hibir yneticide risklerin olaslklarn lebilecek matematiksel modellerle ilgili bilgi bulunmad, olaslk hesabnda formle edilmi bir teknik kullanlmad ve rekabet faktr nedeni ile teklif fiyatn olutururken oluacak riskleri dnmeden deerinin altnda teklif vermeyi gze alabildikleri de grlmtr. . DKMEN ve M.T. BRGNL'n naat Projelerinin Risk Ynetimi adl 1996 tarihli aratrmalarnda [11], Trkiye'de risklerin proje zerindeki etkilerini yaplan tahminlere yanstmak amac ile uygulanan geleneksel yntemin; proje maliyetlerinin hesaplanmasndan sonra belirli bir yzdenin risk tolerans olarak maliyete eklenmesi ile snrl olduunu belirlemilerdir. Genellikle maliyetin %10'u olarak belirlenen risk maliyetinin, yklenicinin olas finansal kayplarn ortadan kaldrdnn varsayldn tespit eden aratrmaclar, her proje iin risklerin bykl ve deikenlii gz nnde bulundurulmakszn ayn yzdenin kullanlmasnn gereki bir yntem olmadnn altn izmilerdir. L.O. UUR, M. ERDAL ve U.N. BAYKAN Yapm leri Genel artnamesi'nde veren le Yklenicinin Sorumluluk Paylamnn Proje Maliyetlerine Etkisi adl, 2006 tarihli almalarnda [12]; YG zerinde sorumluluklarn iveren ve yklenici arasnda nasl paylatrldnn ematik olarak grlebilmesi iin bir sorumluluk paylam listesi oluturmular, 18 yklenici firmaya uygulanan bir anket almas ve bu alma zerinde yaplan analizler sonucunda yklenicinin karlad risklerin iverenden daha fazla olduunu belirlemilerdir. Yaplan puanlandrma almalar sonucunda toplam sorumluluk deerlerinin dalmnn yklenici ve iveren iin sras ile btnn % 66,7 ve % 33,3 'lk blmlerine karlk geldiini bulgulamlardr. Bu verilerin grafiksel ifadesi izelge 1.'de verilmitir. izelge 1. YG sorumluluk/risk deerlerinin dalm

Yklenici Isveren

12

Buradan yaplan tespit, YG'nde ykleniciye aktarlan sorumluluk ve risklerin, mevcutlarn byk ksm olduu, iverenin ise daha dk dzeyde riske maruz kalddr. Her hususa verilen puanlar bykten ke sralandnda Mad. 6.a iyerinin ykleniciye teslimi, Mad. 12.b arazi ve zemin ettlerinin kesin projenin revize edilmesini gerektirdii iler ile doal afet sebebiyle n veya kesin proje zerinden ihale edilen ilerde uygulama projesinin hazrlanmas veya hazrlatlmas, Mad. 30.a iin, szlemesinde belirlenen zamanda tamamlanp geici kabule hazr hale getirilmesi ve Mad. 48.a yklenicinin taahhdn ihale dokman ve szleme hkmlerine uygun olarak yerine getirmemesi veya ii sresinde bitirmemesi halinde iin feshi konularnn, maliyetleri etkileyen en nemli konular olarak deerlendirildii grlmektedir. Riskli grnen projelerin nasl stlenilebileceini aratrmann ve kar koyma stratejilerini nceden belirlemenin, yklenicilerin zerinde nemle durmalar gereken konularn arasnda olduunu ifade eden aratrmaclar; her hatann ykleniciye ait olduu fikrine dayandrlm olan bir hukuki alt yapda, devletin korunmasn esas alan bir yarg anlaynda ve hukuki yollara bavurmann kara listeye alnma anlamna geldii bir brokraside, yklenicinin herhangi bir hareket kabiliyetinin kalmad tespitini hatrlatmlardr. FIDIC naat leri Genel artnamesi'nde Sorumluluk ve Risk Dalmnn Proje Maliyetine Etkisi adl, 2006 ylnda yaplan almalarnda L.O. UUR, U.N. BAYKAN ve M. ERDAL [13]; gnmzde inaat szlemelerinin, nitelikli bir yapm projesinin toplam maliyetlerini ynlendirdiini ve taraflar arasndaki tm ilikileri etkilemekte olduunu ifade etmilerdir. Risklerin deerlendirilme ynteminin ise nihai maliyeti dorudan etkilemekte olduunu belirtmilerdir. almalarnda FIDIC naat leri Genel artnamesi'ndeki sorumluluk ve risklerin iveren, mhendis ve yklenici arasndaki dalm aratrlmtr. Teklif ve ihale bedellerini, dolaysyla yapnn maliyetini dorudan etkileyen bu sorumluluk ve risklerin, hangi konularda ve iveren, mhendis ile yklenicinin hangisinin zerinde younlat, bu younlamann hangi hususlar olduu farkl yklenici firmalara uygulanan bir anket yardmyla incelenmitir. Yaplan incelemeler sonucunda, FIDIC tip artnamesinde yklenicinin en byk oranda risk altna girdii ve risk deerlendirmelerinin, iveren ile yklenici arasndaki gven yada gvensizliin bir fonksiyonu olduu grlmtr. Sorumluluk ve risk dalm; yklenici, kontrollk ve iveren iin sras ile % 46,4, %14,1 ve %39,5 deerlerine karlk gelmitir. Bulgular arasnda, maliyetleri en nemli derecede etkileyen hususlar Tablo 1.'de verilmitir. Tablo 1. FIDIC naat leri Genel artnamesi'nde nem srasna gre maliyete etkiyen konular
Madde no erik Ort. Puan 11.1.a Hidrolojik ve zemine ait bilgilerin temini ve ykleniciye verilmesi 8.13 42.1 yeri zilyetliinin ykleniciye verilmesi 7.75 8.2 yerindeki tm alma ve yapm yntemlerinin uygunluu, stabilitesi ve emniyet 7.38 7.31 11.1.c yerini grme ve her trl bilgiye sahip olma 7.25 20.4.a Sava, arpma, istila, d dman hareketleri 7.19 20.4.b syan, ihtilal, ayaklanma, askeri yada gasp iktidar, i sava 7.00 20.4.c Nkleer yaktlarn kaynak olduu iyonlatrc radyasyon ve radyoaktivite zehirlenmesi 6.94 20.4.h Doal glerin anormal bir ekilde harekete gemesi 6.75 6.4 izim ve talimatlarn ykleniciye verilmesinde gecikme olmas 6.63 11.1.b Hidrolojik ve zemine ait bilgilerin yorumlanmas 6.50 12.2 yerindeki iklimsel koullarn dnda ngrlemeyen fiziksel engeller yada koullarla karlalmas 6.31 17.1.a Asal noktalarna, hatlarna ve kotlarna uygun aplikasyon yaplmas

13

naat sektr szlemelerinde, iverenlerin riski reddetme ve risk tarafszl seeneklerini daha ok uygulamasna karlk; yklenicilerin bunlara ek olarak risk alma seeneini ciddi olarak deerlendirmek ve uygulamak durumunda olduunun altn izen aratrmaclar, riskin yksek olduu bir durumda kazancn da fazla olmasnn, ayn zamanda kayplarn da yksek olabilecei gereini deitirmeyeceini, bu durumda tekliften vazgemenin de yklenicilerin ciddiyetle deerlendirmek zorunda olduu bir seenek olduunu belirtmilerdir. Son iki almann birlikte deerlendirilmesi ile; Trkiye'de kamu taahht ilerinde alan bir inaat firmasnn yklendii sorumluluk ve risklerin (btnn %66,7'si), FIDIC esasl yurtd yapm projelerine gre (btnn %46,4') nemli miktarda yksek olduu anlalmaktadr. Buna ek olarak Yapm leri Genel artnamesi'ne gre iverenin (yani devletin) zerine ald sorumluluk ve riskler (btnn %33,3'), FIDIC esasl projelerde iverenin zerine denden (btnn %39,5'i) daha az olmaktadr. Bu veriler esas alndnda taahht firmalarmzn, faaliyetlerinde Trkiye dndaki lkelere ynelmeye balamalarnn, bu tespitle ilikili bulunma olaslnn pek de dk olmad akla gelmektedir.

14

Ama
Gelien ve globalleen dnyada rekabet artlarna uyumun salanabilmesi ana yaklam ile inaat sektrmzn en nemli aktrlerinden biri olan yapmc firmalarmzn planlama ve risk ynetimi alglamalarnn belirlenmesi, eksiklik ve gerekliliklerin anlalmas, bugnk durumun fotorafnn ekilmesi ve ileriye ynelik projeksiyonlarn yaplabilmesi, tedbirlerin alnabilmesi bu almann ana amacn oluturmaktadr. Bu balamda alt kategorilere ayrlarak ifade edilebilecek btnleyici amalar aada sralanmtr; naat firmalarmzn profesyonel uygulamalar boyunca yaadklar tm deneyimleri gz nne alarak, yaadklar ve en ok etkilendikleri riskli durumlar yada gereklemi ve ciddi etkiler yaatm olaylar deerlendirip nemli grdklerini paylamalar, Katlmc kurulularn modern planlama tekniklerinden hangilerini hangi oranlarda kullandklar, yurtii ve yurtd faaliyetlerde bu oranlarda bir deiim olup olmad ve planlama-kontrol almalarnn hangi yollarla gerekletirildiinin belirlenmesi, Teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler ve nem dereceleri, proje sresi belirlemede kullanlan tekniklerin hangileri olduu, maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemlerin kullanm oranlar, maliyet ve sre hesaplamalarnda ngrlemeyen d faktrlerin nasl deerlendirildii ve maliyet olutururken hangi deikenlerin hangi sklklarda kullanldnn belirlenmesi, Risk tutumlar deerlendirilen firmalarmzn; projelerin ge tamamlanmas, dk kaliteli retim ve maliyet art gibi durumlarla karlama sklklarnn ve inaat faaliyetleri esnasnda karlalan risk gruplarnn sklklarnn belirlenmesi, Firmalarmzn yurtii ve yurtd faaliyetlerinde, gerekletirdikleri yapm projelerinde sorumluluk ve risklerin; yklenici, iveren ve taeronlar arasnda hangi oranlarda daldnn, hangi risklerin paylaldnn ve hangi konularda belirsizlikler yaandnn belirlenmesi, Yurtii ve yurtd projelere teklif verilmeden nce, risk gruplarnn etkilerini deerlendirmek iin uygulanan ilemler ve kullanlma oranlarnn tespit edilmesi.

15

16

1. Katlmc Profili
Yaplan anket almasna katlan kurulularn tamam Trkiye Mteahhitler Birlii yesi, taahht firmalardan olumaktadr. Bunun anlam TMB, ye Kabul Ynetmelii'nde belirtilen ve aada bir ksm ifade edilen artlarn tamamnn katlmc firmalarca salanmakta olduudur. Genel artlar; Tzkte belirtilen Dernek ama ve alma konularnn kabul edilmesi, Genel Kurul tarafndan belirlenmi olan Ahlak lkelerine uyulmasnn kabul edilmesi, Dernek gelirlerine temel oluturan aidat ve katk paylarn deme gcne sahip olunmas, 2908 sayl Dernekler Kanunu'nun 4. Maddesinin 4.2 ve 4.3 maddelerinde belirtilen yasak faaliyetlerde bulunmam olunmas, TMB i ynetmelik hkmlerine uyulmasnn taahht edilmi olmas, yelie Kabul Ynetmeliinde belirtilen niteliklere sahip olunmas ve artlarn yerine getirmesi, Bavuru yl iin belirlenmi olan giri dentisi ve yllk denti ile faaliyetlerle ilgili harcamalara katlma artlarnn ve paylarnn kabul edilmesi, Mevcut asil yelerden en az ikisinin yelie teklif etmesidir.

Buna ek olarak salanmas gereken tzel kii yelik artlar; 1. yelik iin Genel Kabul artlar'na haiz olmak, 2. TMB yelii iin irket ynetim kurulunda karar almak ve yetkili temsilcisini yazl olarak bildirmek, 3. naat, tesisat, imalat ve montaj mteahhitlii ile itigal etmek ve bu hususu Ticaret ve/veya Sanayi Odasndan alnacak belge ile kantlamak, 4. Aadaki drt kouldan en az birini (2006 yl itibar ile) salyor olmak; Yurtiinde, son 10 ylda toplam olarak 129 trilyon TL tutarnda inaat ii yapm olmak, Yurtiinde, bavuru tarihi itibaryla 39 trilyon lira tutarnda inaat iinin ykmls olmak, Yurtdnda, son 10 ylda 193 trilyon TL tutarnda inaat ii yapm olmak, Yurtdnda, bavuru tarihi itibaryla 58 trilyon lira tutarnda inaat iinin ykmls olmaktr.

Anket sorularnn yantlanmas ile belirlenen dier profil zellikleri (faaliyet alanlar, ka yldr taahht sektrnde faaliyette bulunulduu ve anket formlarn yantlayan yetkililerin kendi firmalarndaki grevleri) aadaki gibi ekillenmitir; 1.1. Faaliyet alanlar Verilen yantlarn dzenlenmesi ve yurtii ve yurtd olarak ayrlmas ile katlmc firmalarn hangi yzde arlklar ile hangi alanlarda faaliyet gsterdikleri Tablo 2.'de belirtilmitir. Tablo 2. Faaliyet Alanlar
Yurt i % 69 38 0 77 31 38 69 38 46 Yurt Di % 78 22 11 1 44 56 78 33 44

Toplu konut Sanayi yaplar Dini yaplar Alt yaplar Otoyollar Su yaplar Kamu yaplar Otel Dier

17

Bu tablonun grafiksel olarak ifadesi izelge 2. ve 3. 'de verilmitir. izelge 2. Yurt ii faaliyet alanlar
Yurt Ii Faaliyet Alanlari 0.90 0.80 Yzde Degerleri 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00

Toplu konut Sanayi yapilari Dini yapilar Alt yapilar Otoyollar Su yapilari Kamu yapilari Otel Diger

Tablolarda dikkat eken en nemli husus, firmalarmzn nemli bir blmnn hem yurt iinde hem de yurt dnda altyap inaatlar konusunda faaliyet gsterdii, bunu toplu konut inaatlar ve kamu yaplarnn izlediidir. Yurt dnda en az faaliyet gsterilen alan dini yaplar olup bu alanda katlmc firmalarn hi biri yurt ii faaliyetlerde bulunmadn ifade etmitir. izelge 3. Yurtd faaliyet alanlar
Yurt D Faaliyet Alanlar 1.20 1.00 Yzde Degerleri 0.80 0.60 0.40 0.20 0.00

Toplu konut Sanayi yaplar Dini yaplar Alt yaplar Otoyollar Su yaplar Kamu yaplar Otel Dier

1.2. Firma ya Katlmc firmalarn ka yldr inaat faaliyetlerinde bulunduklarna dair sorulara alnan yantlar sonucunda elde edilen veriler Tablo 3. 'de gsterilmitir.

18

Tablo 3. Firma yalar

Yurt i % 0 0 31 69 Yurt Di % 0 0 11 89

1-5 yl 6-10 yl 11-20 yl 20 yldan fazla

Tablodan da grld zere yurt iinde faaliyet gsteren firmalarn %31'i 11-20 yldr, %69'u ise 20 yldan fazla sredir bu alanda almakta olup bu durum yurt d faaliyetlerinde sras ile % 11 ve %89 oranlarn almaktadr. Firmalar arasda 1-5 ve 6-11 yldr faaliyette bulunuyor olan (yani gen yata) firma olmamas, belirli bir faaliyet sresinin ardndan belirli dzeylere gelinebildii karmnn yaplmasna imkan vermektedir. 1.3. Anketi yantlayan personelin kurulularndaki grevleri Anket formlarn yantlayan yetkililerin kendi firmalarndaki grevleri aadaki listede sralanmtr. (Ayn isimde grev alan, birden ok firmada, birden ok grevli iin yalnzca bir satrda grev ismi yazlmtr.) hale Kesin Hesap Mhendisi Teknik Mdr Genel Mdr Yrd. Teklif Hazrlama Mdr Teknik Personel Proje Koordinatr Teknik Mdr Ankara Ofis Mdr Mimar naat Mhendisi Proje Gelitirme Koordinatr Denetim Mdr Koordinatr Ynetim Sistemleri Mdr hale leri efi Kalite Gvence ve nsan Kaynaklar Mdr Kalite Mdr

19

20

2. Risk Deneyimleri
2.1. Bulgular almann banda, yelerimizin profesyonel uygulamalar boyunca yaadklar tm deneyimleri gz nne alarak, yaadklar ve en ok etkilendikleri riskli durumlar yada gereklemi ve ciddi etkiler yaatm olaylar deerlendirip nemli grdklerini ifade etmeleri istenmitir. 2.1.1. Yurtd faaliyetlerde yaanan deneyimler Bu amaca ynelik olarak Yurtd iler esnasnda, gnmze kadar inaat sektr dahilinde en ok cannz yakan olay/olaylar neler olmutur?, Bu olay/olaylarn sebepleri nelerdir? ve Bu olay/olaylarn olumsuz etkilerinin daha aza indirgenebilmesi iin (daha nce) neler yaplabilirdi? sorularna yelerimizin verdii yantlarn bazlar aada belirtilmitir. Teklif aamasnda ngrlen maliyetin ok zerinde maliyetle bir projeyi tamamlamak zorunda kalmak. Sebep, iin yaplaca lkedeki yerel ve ekonomik artlarn beklenenin dnda deimesi. zm, detayl bir ekilde projenin tm detaylarnn mercek altna alnd uzman kiilerin katld bir risk deerlendirme almas yaplmalyd. Bir ite, i sahasna giri klarda yaanan zorluklarn, iin gecikmesine sebep olmas. Neden, ok sk gvenlik nlemlerinin alnmasnn gerekli olduu bir ite allyor olunmas ve zararn itirazlarla karlanamamas. Tedbir, teklif hazrlk aamasnda n grlmeyen masraflar bal altnda bir tutar teklif bedeli iinde yer alabilirdi. Problemler; hakedilerin denmesindeki gecikmeler, inaatn yaplaca arazinin teminindeki gecikmeler, projelerde ve teknik artlarda sk sk yaplan deiiklikler, szleme uygulamalarnda teknik ve idari kararlarn alnmasnda olan gecikmeler, yasal mevzuatlarda szleme yaplmasndan sonra ortaya kan deiiklikler. Nedenler; lkelerin dzenli ve stabil bir ynetime sahip olmamas, i sahibi kurulu yneticilerinin ve elemanlarnn yetersizlii, i sahibi idare elemanlarnn keyfi davranlar. zm nerileri ve uygulamalar; lke ynetimini etkilemek mmkn olamaz, iin yrtlmesinde temas edilen kiilerle ok yakn bir diyalog kurmak gereklidir, ancak buna ramen bu olumsuzluklar ortadan tamamen kaldrlamamtr. Libya'da zemin raporlarnn ok uzun srede onaylanmas, Baltk lkelerinden birinde iskan ruhsat almann uzun sre almas. Nedenler; idare elemanlarnn/uzmanlarnn gereken yetkinlikte olmamas, taahht bir firma olarak yeterince aratrma yapmam/bilgilenmemi olmak. 2.1.2. Yurtii faaliyetlerde yaanan deneyimler Ayn niyetle bu kez Yurtii iler esnasnda, gnmze kadar inaat sektr dahilinde en ok cannz yakan olay/olaylar neler olmutur?, Bu olay/olaylarn sebepleri nelerdir? ve Bu olay/olaylarn olumsuz etkilerinin daha aza indirgenebilmesi iin (daha nce) neler yaplabilirdi? sorularna yelerimizin verdii yantlardan bazlar aada ifade edilmitir. En ok can yakan olaylar, antiyelerde meydana gelen i kazalardr. Bugne kadar biri lmle sonulanan adet ciddi i kazas yaand. Bunun nedenleri; antiyede alan tm personelin (idari personel dahil) i gvenlii konusunda eitimsizlii, ar alma artlar sonucu personelde meydana gelen yorgunluk ve buna bal dikkatsizlik, alma sahasnda i gvenlii ve emniyet tedbirlerinin

21

yeterli salanamamas. zm; eitim. Sorunlar; hakedilerin denmesindeki gecikmeler ve szleme uygulamalarnda teknik ve idari kararlarn alnmasnda gecikmeler. Nedenler; proje iin ayrlan denein yetersizlii, yeterli denek olmasna ramen nakit akndaki sknt, idarece istimlaklarda gecikme ve idarece inaat sahasnn zamannda teslim edilememesi, i sahibi kurulu yneticilerinin ve elemanlarnn yetersizlii, i sahibi idare elemanlarnn keyfi davranlar. neriler; istimlak ve inaat sahasnn temininde idareye teknik almalar yaparak yardmc olmak, iin yrtlmesinde temas edilen kiilerle ok yakn bir diyalog kurmak gereklidir. Ancak buna ramen bu olumsuzluklar ortadan tamamen kaldrlamamtr. Problemler; resmi sektr ihalelerinde mevzuat ve uygulama skntlar, siyasi ve ekonomik belirsizlikler ve sebep olduklar riskler. Nedenler; brokrasideki hantal yap, demokrasi ve ekonomik alt yapnn yetersizlii, gerekli admlarn atlamamas. Yaplabilecekler; mevzuatn Avrupa Birlii standartlarna ykseltilmesi ve uygulama elemanlarnn yetitirilmesi. Sorun, inaat ruhsatnn temininde gecikme. Sebep; yerel ynetimlerin sebep olduu skntlar. neri; daha fazla n grme yaplmas. Problem; Marmara Depremi. Nedenler; Eitimsizlik ve denetimsizlik. neri; inaat etii olmayanlar belirli yollarla sektrden elemek. Sorun; ihale fiyatlandrlmas yaplrken, son akam yaplan yorumlarla birlikte ar iyimserlik sonucu dk miktarl teklif verilmesi ve szleme ile birlikte hezimet yaanmas. Nedenler; i alma kaygs, isizlik ve kararszln getirdii panik. Problem, Trkiye'de yaanan krizler. Nedenler; istikrarszlk, z kaynaklarn kullanlmasnn yerine da bamlln tercih edilmesi. neri; ekonomik politikalarn doru oluturulmas. (Ekonomik bir politika olmad, bir politika oluturulmas gereklilii.) ? Ekonomik krizler esnasnda oluan ani maliyet artlar. Nedenler; d kaynakl etkiler, personel ve ekipmandan kaynaklanan skntlar. zm; i alrken daha salkl maliyet almalar yaplmas, ekonomik artlarn iyi deerlendirilmesi, risk analizlerinin yaplmas, eitimli personel kullanlmas ve uygun tehizat seilip bakmlarnn gereken normlarda yaplmas. 2.1.3. Hem yurtd hem yurtii faaliyetlerde yaanan deneyimler Baz yelerimizin hem yurtii hem de yurtd ileri birlikte gz nne alarak, ayn sorulara verdikleri yantlarn bazlar ise aadaki gibidir. Problem; fiyatlarn, dolays ile maliyetlerin kontrolsz art. Neden; yerel belirsizlikler, Dnya Piyasalar'ndaki dalgalanmalar. zm; bunlar gz nne alnarak yksek teklif verildiinde i alamamak ve bu riskleri ngrmeyip teklif vererek i alndnda, ngrlerin gereklemesi halinde zarar etmek arasnda, bir optimizasyon yaplmaya allmas. Sorun; sabit fiyat uygulamas nedeni ile iin yaplamaz duruma gelmesi. Sebep; elik fiyatlarndaki %100'e yakn fiyat art. zm nerisi; szlemelerde yer alan Force Major durumlarn tanmlarna aklk getirilmesi ve iin fiziken yaplabilir hale getirilmesine ynelik szleme artlar hazrlanmas. Sorun; kalitesiz mal alm (boya). Neden; sevkiyat ncesi kalite kontrol yaplmamas. Tedbir; siparilerin

22

daha nceden verilmesi, gerekli testlerin yaplmas/yaptrlmas ve uygunluk hallerinde nakliyeye balanmas. kazalar. Nedenler; yaplmas gerekenlerin hayata geirilmemesi, toplumsal dokudan dolay karlalan engeller, mevcut mevzuatn yaptrmlarda yetersiz kalmas. zm; alnmas gereken tedbirlerin tavizsiz ve istisnasz alnmas, sz konusu nlemlerin alnmas konusunda yklenicilere daha ciddi yaptrmlar uygulanmas. 2.2. Deerlendirme En ok can yakan konularn firma kaynakl ve d kaynakl olarak tasnifi yapldnda; a) Firmalardan kaynaklanan hususlar; Teklif aamasnda ngrlen maliyetin ok zerinde maliyetle bir projeyi tamamlamak zorunda kalmak, antiyelerde meydana gelen i kazalar, hale fiyatlandrlmas yaplrken, son akam yaplan yorumlarla birlikte ar iyimserlik sonucu dk miktarl teklif verilmesi ve szleme ile birlikte hezimet yaanmas, Kalitesiz mal alm iken, b) D kaynakl hususlar; sahasna giri klarda yaanan zorluklarn, iin gecikmesine sebep olmas, Hakedilerin denmesindeki gecikmeler, naatn yaplaca arazinin teminindeki gecikmeler, Projelerde ve teknik artlarda sk sk yaplan deiiklikler, Szleme uygulamalarnda teknik ve idari kararlarn alnmasnda olan gecikmeler, Yasal mevzuatlarda szleme yaplmasndan sonra ortaya kan deiiklikler, Libya'da zemin raporlarnn ok uzun srede onaylanmas, Baltk lkelerinden birinde iskan ruhsat almann uzun sre almas, Kamu ihalelerindeki mevzuat ve uygulama skntlar, Siyasi ve ekonomik belirsizlikler ve sebep olduklar riskler, naat ruhsatnn temininde gecikme, Marmara Depremi, Trkiye'de yaanan krizler, Ekonomik krizler esnasnda oluan ani maliyet artlar, Fiyatlarn, dolays ile maliyetlerin kontrolsz art, Sabit fiyat uygulamas nedeni ile iin yaplamaz duruma gelmesi olarak ortaya kmaktadr. Firmalarmzn kendilerinden kaynaklanan problemlerin zmnde aktif uygulamalarla riskleri azaltabilmeleri mmkn bulunmaktadr. Gerek metraj gerekse keif almalarnda tm parametrelerin sistematik olarak elden geirilmesi, yetkin ve tecrbeli personel kullanm, arazi ve zemin etd incelemelerinin kontrol formlar ile deerlendirilmesi, malzeme tedarikilerinin retim ve kalite uygulamalar ile sahip olduklar belgelerin temin edilmesi, izlenmesi ve deerlendirilmesi, gereken vakit, ilgi ve abann gsterilebilecei nitelikte ve adette ihale zerinde allmas gibi yaklamlar nemli avantajlar salayabilecektir. Planlama ve risk analizi yntemlerinin kullanlmas, bu alanda byk nem arz etmektedir. veren, sektr, mevzuat, ekonomi, lke ve global etkilerden kaynaklanan riskler iin yaplabilecekler ise

23

daha farkl bir yap arz etmektedir. Gereken bilgilerin srekli olarak salanmas ve gncelletirilmesi; mevzuata hakimiyet; yerel uygulama, snrlandrma ve yaptrmlarn analiz edilmesi; ekonomik hareketlerin makro ve mikro leklerde izlenmesi, gerekli verilerin temini, ilenmesi, karm ve tahminler yaplarak ileriye ynelik projeksiyonlamalar yaplmas; szleme genel ve teknik artnamelerinin detayl analizlerinin yaplmas, gereken hallerde ifadelerin netletirilmesi yada deitirilmesi iin giriimlerde bulunulmas; farkl lkelerde yaplacak projeler iin o lkelerde ortak, danman, hukuku, maliyeci, politikac vb. kurulularla/kimselerle irtibatlarn kurulup ilikilerin gelitirilmesi; iveren idarelerin iyi tannmas ve olumlu ilikiler iinde bulunulmas gibi abalar firmalarn kendilerinin uygulayabilecei hususlar arasnda yer alabilir. lke siyasi ve ekonomik kararlarnn alnmasna, mevzuat deiiklik ve yeniliklerine, uygulamalarn gelitirilmesine ynelik talep ve nerilerin de meslek kurulular, odalar, birlikler, sendikalar, sivil toplum kurulular ve niversiteler aracl ile siyasi iktidar ve uygulamaclara ifade edilmesi; toplant, kongre, sempozyum vb. almalarla duyurulmas, medyann dikkatinin ekilmesi konular ise gsterilebilecek demokratik ve hukuki abalar arasnda saylabilir. Ksaca ifade edilen bu konularn hepsi de kaynak, zaman ve uzmanlk (dolays ile eitim) gerektirmektedir. Ksa ve uzun vadeli hedeflere ynelik olarak yaplanmalarn ve btelemelerin gzden geirilip gerekli tedbirlerin alnmasnn ve bunlarn yaplmasnda optimizasyonun salanmasnn, yapmc firmalarmz asndan hayati nem arz ettii dnlmektedir.

24

3. Planlama
3.1. Bulgular Katlmc kurulularn modern planlama tekniklerinden hangilerini hangi oranlarda kullandklar, yurtii ve yurtd faaliyetlerde bu oranlarda bir deiim olup olmad ve planlama-kontrol almalarnn hangi yollarla gerekletirildiinin belirlenmesine ynelik olarak sorulan sorulara verilen yantlarn deerlendirilmesi sonucu edinilen bulgular aada belirtilmitir. 3.1.1. Modern planlama teknikleri kullanm Tamamlanan projelerde modern planlama tekniklerinin kullanlp kullanlmadna dair soruya verilen yantlarn deerlendirilmesi sonucu yurtii ilerde %85 kullanm oran gerekletirildii izelge 4.'de grlmektedir. Katlmclarn %15'i yurtii uygulamalarda modern planlama tekniklerini kullanmadn ifade etmitir. izelge 4. Yurtii faaliyetlerde modern planlama teknikleri kullanm
Planlama Teknikleri Kullanimi (Yurt Ii %)

izelge 5.'te yurtd taahht ilerinde modern planlama teknikleri kullanmnn grafiksel gsterimi yer almakta olup, bu kullanm oran %100 deerini almaktadr. izelge 5. Yurtd faaliyetlerde modern planlama teknikleri kullanm
Planlama Teknikleri Kullanm (Yurt D %)

25

Buradan yaplabilecek karm, lkemizdeki yapm szlemesi dzenlemelerinde ve uygulamalarda halen planlama tekniklerinin btn ile kullanmnn salanamam olduu dorultusundadr. 3.1.2. Kullanlan planlama teknikleri Kullanlan planlama tekniklerinin hangileri olduuna dair sorulara verilen yantlardan edinilen bulgular Tablo 4. 'teki gibi ekillenmitir. Tablo 4. Kullanlan planlama teknikleri Yurt i % 54 62 08 31 62 Yurt Di % 67 67 0 44 56

Proje ynetimi yazlmlar CPM, PERT, GERT vb. planlama teknikleri Simlasyonlar (Monte Carlo, Risk analizi vb.) Kaynak dengeleme hesaplar ubuk diyagramlar

Yurtii projelerde ubuk Diyagramlar (Gantt Diyagramlar) ve CPM, PERT ve GERT gibi ebeke esasl teknikler, katlmclarn %62'si tarafndan kullanlrken % 54 orannda proje ynetimi yazlmlar kullanlmakta, %31'lik bir grup kaynak dengeleme hesaplar yapmakta, %8 gibi ok dk miktarda bir kullanmla da simlasyon yntemleri bunu izlemektedir. izelge 6.'da bu durum ifade edilmitir. izelge 6. Yurtii projelerde kullanlan planlama teknikleri
Kullanlan Planlama Teknikleri (Yurt i) 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Simlasyonlar (Monte Carlo, Risk analizi vb.) Kaynak dengeleme hesaplar ubuk diyagramlar

Proje ynetimi yazlmlar CPM, PERT, GERT vb. planlama teknikleri

Yurtd projelerdeki durum ise; CPM, PERT ve GERT gibi ebeke esasl teknikler ile proje ynetimi yazlmlarnn eit ve %67 orannda kullanld, ubuk Diyagramlarn kullanm orannn %56'ya dt, kaynak dengeleme hesaplamalarnn orannn %44'e ykseldii ve simlasyonlarn hi kullanlmad eklindedir. izelge 7. 'de bu durum gsterilmitir.

26

izelge 7. Yurtd projelerde kullanlan planlama teknikleri

Kullanlan Planlama Teknikleri (Yurt D) 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00

Proje ynetimi yazlmlar CPM, PERT, GERT vb. planlama teknikleri Simlasyonlar (Monte Carlo, Risk analizi vb.) Kaynak dengeleme hesaplar ubuk diyagramlar

3.1.3. Proje planlama ve proje kontrol ilemlerinin gerekletirildii yollar Katlmc kurulularn proje planlama ve proje kontrol ilemlerini hangi yollarla gerekletirdiklerinin deerlendirilmesi sonucu Tablo 5.'teki veriler elde edilmitir. Tablo 5. Proje planlama ve proje kontrol ilemlerinin gerekletirildii yollar Yurt i % 15 92 8 Yurt Di % 22 1 0

Firma d danmanlk hizmeti alnarak Firma ii planlama blm ile Bundan baka yollarla

Firma ii planlama blm aracl ile planlama ve kontrol yaplmas yurtii ve yurtd projelerde sras ile %92 ve %100 oranlarnda tercih edilirken, firma dndan danmanlk hizmeti alan firmalarn oranlar yurtii ve yurtd projelerde sras ile %15 ve %22 deerlerini bulmakta, yurtii faaliyet gsteren firmalarn %8'i bunlarn dndaki yollar kullanmaktadrlar. 3.2. Deerlendirme Planlama tekniklerinin byk oranda kullanlyor olmas memnuniyet vermektedir. Bununla birlikte, yaplan planlamalarn kontrol, srekli bilgi ak ile izlenmesi, gerekli durumlarda revizyonlarn yaplmasnn baarl proje uygulamalar iin gerek art olduu unutulmamaldr. A diyagramlar ile yaplan planlamalarn, ubuk diyagramlara gre avantajl yanlarnn gz nnde bulundurulup, daha byk ve daha karmak projelerde ncelikle bu yntem esasl planlama almalarna giriilmesinin getirilerinin daha ok olduu dnlmektedir. Kullanm oranlar arzu edilenin altnda bulunan simlasyon ve kaynak dengeleme hesaplar; basit ve ucuz bilgisayar yazlmlar yardm ile gerekletirilebilmekte, sonular optimum sre ve optimum maliyetlere ulamak konusunda faydal alternatifler sunabilmektedir. Firmalarn kendi bilgi bankalarnn bulunmas ve yetimi eleman istihdamlar ile bu konuda yepyeni almlara ulamalar mmkn bulunmaktadr.

27

Proje planlama ve kontrol ilemlerini, byk oranda kendi planlama blmleri ile srdren firmalarmzn gerekli hallerde profesyonel danmanlk hizmeti alnmas konusunda daha ak olmalar faydal olabilecektir.

28

4. Sre ve Maliyet
4.1. Bulgular Teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler ve nem dereceleri, proje sresi belirlemede kullanlan tekniklerin hangileri olduu, maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemlerin kullanm oranlar, maliyet ve sre hesaplamalarnda ngrlemeyen d faktrlerin nasl deerlendirildii ve maliyet olutururken hangi deikenlerin hangi sklklarda kullanldnn belirlenmesine ynelik sorular bu blmde deerlendirilmitir. 4.1.1. Yurtii ve yurtd projelerde teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler Tablo 6.'da yurtii projelerde teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler ve nem dereceleri ifade edilmitir. Tablo 6. Yurtii projelerde teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler ve nem dereceleri En az (%) 8 23 0 Orta (%) 0 31 54 En ok (%) 62 23 15

Maliyet Sre Kaynak temini

Bu verilere gre yurtii yapm projelerinde maliyetler %62 orannda en ok nemle deerlendirilirken sre %31 orannda orta nemde, %23 orannda en ok nemde ve ayn oranla en az nemde deerlendirilmektedir. Kaynak temini ise %54 oranda orta nemde, %15 orannda en ok nemde deerlendirilmektedir. Tablo 7. Yurtd projelerde teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler ve nem dereceleri En az (%) 0 0 11 Orta (%) 0 44 22 En ok (%) 56 11 22

Maliyet Sre Kaynak temini

Yurtd projelerde teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterler ve nem dereceleri Tablo 7.'de gsterilmitir. Buna gre yurt d ilerde maliyetler %56 orannda en ok nemle deerlendirilirken; sre %44 oran ile orta nemde, %11 orannda en ok nemde deerlendirilmektedir. Kaynak temini %22 eit oran ile en ok ve orta nemde deerlendirilirken %11 orannda en az nemde deerlendirilmektedir. Maliyetler hem yurtii hem de yurtd uygulamalarda en byk ncelikle dikkate alnrken kaynak teminine yurtii uygulamalarda verilen nem yurt d uygulamalarda azalmaktadr. Bu deerlendirme orta+en ok nem verme deerlerinin toplamlar olan, yurtiinde %69'luk orann yurtdnda %44'e gerilemesi zerine yaplmtr. Sreye verilen nem ise yurtii ve yurtd projelerde nemli bir deiiklik gstermemektedir (orta+en ok nem verme deerlerinin toplamlar %54 ve %55).

29

4.1.2. Proje sresi belirlemede kullanlan teknikler Proje sresi belirlemede kullanlan tekniklerin hangileri olduu konusundaki soruya verilen yantlarn yurtii ve yurtd uygulamalar iin ald deerler Tablo 8. 'de grlmektedir. Tablo 8. Proje sresi belirlemede kullanlan teknikler Gemi veriler Uzmanlara danma Benzer ilerle karlatrma Tm kalemlerin ayr ayr srelerinin hesaplanmas Szlemelerde teslim tarihi belli olduu iin sre hesab yaplmamas Yurtii (%) 62 38 77 54 38 Yurtd (%) 67 67 78 44 33

Benzer ilerle karlatrma ynteminin en ok tercih edilmesinin yannda gemi verilerin kullanm orannn ykseklii dikkat ekmektedir. Yurtd faaliyetlerde her kalemin sresinin ayr ayr tespiti uygulamasnn daha dk oranda kullanlmas, farkl lkelerdeki retime etkiyen artlarn gerektii kadar netletirilememesi ve bilgi eksikliine balanabilir. En arpc tespit ise, teslim tarihi belli olan projelerde, farkl sre-maliyet hesaplarnn yaplmamas orannn yurtii projelerde %38, yurtd projelerde %33 deerlerini almasdr. izelge 8. 'de yurtii uygulamalarda proje sresi belirlenirken kullanlan yntemlerin hangi oranlarda tercih edildii gsterilmitir. Firmalarmzn %77'si benzer ilerle karlatrma, %62'si gemi verileri kullanma, %54' tm kalemlerin ayr ayr srelerinin hesaplanmas yntemlerini kullanrken; uzmanlara danlmas ve herhangi bir sre tahmini hesab yaplmamas uygulamalar eit ve %38'lik bir kullanm oranna sahip bulunmaktadr. izelge 8. Yurtii projelerde proje sresi belirleme teknikleri
Proje Sresi Belirleme Teknikleri (Yurt i) 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Benzer ilerle karlatrma Tm kalemlerin ayr ayr srelerinin hesaplanmas Szlemelerde teslim tarihi belli olduu iin sre hesab yaplmamas Gemi veriler Uzmanlara danma

izelge 9. 'da yurtd uygulamalarda proje sresi belirlenirken kullanlan yntemlerin hangi oranlarda tercih edildii gsterilmitir. Firmalarmzn %78'i benzer ilerle karlatrma, %67'si gemi verileri kullanma ve uzmanlara danma, %44' tm kalemlerin ayr ayr srelerinin hesaplanmas yntemlerini kullanrken; herhangi bir sre tahmini hesab yaplmamas %33'lk bir kullanm oranna sahip bulunmaktadr.

30

izelge 9. Yurtd projelerde proje sresi belirleme teknikleri

Proje Sresi Belirleme Teknikleri (Yurt D) 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Benzer ilerle karlatrma Tm kalemlerin ayr ayr srelerinin hesaplanmas Szlemelerde teslim tarihi belli olduu iin sre hesab yaplmamas Gemi veriler Uzmanlara danma

Yurtii faaliyetlerde uzmanlara danma gerei gren firmalarmzn oran %38 iken, yurtd faaliyetlerde bu davranta bulunan firmalarmzn orannn %67'ye kmas, bilinmeyen ve risk ierebilecek artlarda firmalarmzn rasyonel davrandn ifade etmektedir. 4.1.3. Maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemler Maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemlerin hangi oranda tercih edildiinin belirlenmesine ynelik sorularn yantlanmas ile elde edilen veriler Tablo 9. 'da verilmitir. Tablo 9. Maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemler Birim fiyata dayal keif Benzer ilerle karlatrma nceki uygulamalardan elde edilen verilerle Bilgisayar yazlmlar kullanarak Dvize endeksli maliyet hesaplar ile Eskalasyona endeksli maliyet hesaplamalar ile Yurtii (%) 77 77 62 23 54 38 Yurtd (%) 78 89 78 44 56 22

Firmalarmzn %77'si, yurtii faaliyetlerinde maliyet hesaplamalar yaparken birim fiyata dayal keif karma ve benzer ilerle karlatrma yntemlerini kullanmaktadrlar. Bunu %62 ile nceki uygulamalardan elde edilen verilerin kullanm, %54 ile dvize endeksli maliyet hesaplar izlemektedir. En az kullanlan yntem %23 ile bilgisayar yazlmlarnn tercih edilmesi olurken eskalasyon endeksli maliyet hesaplama yntemi firmalarmzn %38'i tarafndan tercih edilmektedir. almalarn yurtdnda yaplmas halinde benzer ilerle karlatrma, nceki uygulamalardan elde edilen verilerin kullanm ve ile bilgisayar yazlmlarnn tercih edilmesi oranlar artarken eskalasyon endeksli maliyet hesaplama yntemi kullanm oran d gstermektedir. Bu durumda benzer ilerle karlatrma yntemi firmalarn %89'u tarafndan tercih edilmektedir. Yurtii projeler iin maliyet ve sre hesaplamalarnda ngrlemeyen d faktrlerin nasl deerlendirildii izelge 10.'da gsterilmitir.

31

izelge 10. Yurtii projeler iin maliyet ve sre hesaplamalarnda ngrlemeyen d faktrlerin deerlendirilmesi
Maliyet ve Sre Hesabnda D Faktrlerin Deerlendirilmesi (Yurt i) 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Gemi verilerden faydalanarak Tm faaliyetlerin ayrntl analizini yaparak Maliyet ve sre hesaplamalarna tahmini eklemeler yaparak

Yurtii ilerde maliyet ve sre hesaplamalarna tahmini eklemeler yapmak firmalarn %69'u tarafndan tercih edilirken bunu %54 ile gemi verilerden faydalanmak ve %38 ile tm faaliyetlerin ayrntl analizini yapmak izlemektedir. Yurtd ilerde oranlar sras ile, %56, %56 ve %44 eklinde dalm, maliyet ve sre hesaplamalarna tahmini eklemeler yapmak ile gemi verilerden faydalanmak daha byk ounluka tercih edilmitir. izelge 11. bu durumu gstermektedir. izelge 11. Yurtd projeler iin maliyet ve sre hesaplamalarnda ngrlemeyen d faktrlerin deerlendirilmesi
Maliyet ve Sre Hesabnda D Faktrlerin Deerlendirilmesi (Yurt D) 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Tm faaliyetlerin ayrntl analizini yaparak Maliyet ve sre hesaplamalarna tahmini eklemeler yaparak Gemi verilerden faydalanarak

4.1.4. Yurtii ve yurtd projelerde maliyet olutururken kullanlan deikenler ve kullanm sklklar Maliyet oluturma aamasnda muhtelif deikenlerin hangi oranlarda kullanldnn belirlenmesi iin sorulan sorulara alnan yantlar izleyen Tablo 10.-11. ve izelge 12.-26.'da yurtii ve yurtd uygulamalarn ayr ayr gsterildii ekilde anlamlandrlmtr.

32

Tablo 10. Yurtii projeler iin maliyet oluturulurken kullanlan deikenler ve kullanm sklklar En az (%) 0 Metraj art 0 Malzeme maliyetleri 0 ilik maliyetleri 0 verimlilii tahminleri 0 naat ekipmanlar maliyetleri 0 Dolayl igc maliyetleri 0 Taeron maliyetleri 0 Malzeme tedarikilerinin maliyet tahminleri 0 Bilinmeyen saha koullar 8 Blgesel faktrler 8 Eskalasyon maliyetleri 8 lk yatrm maliyetleri 0 letme giderleri 8 Risklerin paylam 8 Pazar etkileri Az (%) 38 0 0 23 8 23 0 8 46 15 15 15 15 0 31 Orta (%) 46 8 0 23 23 38 15 23 54 54 46 15 38 46 38 ok (%) En ok (%) 8 8 15 69 46 62 46 8 38 31 8 31 54 23 46 23 0 0 15 0 8 8 46 15 31 15 31 8 23 0

Tablo 11. Yurtd projeler iin maliyet oluturulurken kullanlan deikenler ve kullanm sklklar En az 11 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 11 11 11 0 Az 33 0 0 22 0 11 0 11 11 11 0 0 11 0 11 Orta 44 0 0 33 11 33 11 22 78 67 56 11 11 33 56 ok 0 33 33 33 33 22 56 44 11 11 11 56 44 44 33 En ok 11 67 67 11 56 33 33 33 0 0 11 22 22 11 0

Metraj art Malzeme maliyetleri ilik maliyetleri verimlilii tahminleri naat ekipmanlar maliyetleri Dolayl igc maliyetleri Taeron maliyetleri Malzeme tedarikilerinin maliyet tahminleri Bilinmeyen saha koullar Blgesel faktrler Eskalasyon maliyetleri lk yatrm maliyetleri letme giderleri Risklerin paylam Pazar etkileri

izelge 12. metraj artlarnn kullanm skln ifade etmektedir.

33

izelge 12. Metraj artlarnn kullanm

Metraj Art 0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 En az Az Orta ok En ok

Yurt i Yurt D

izelge 13. malzeme maliyetlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 13. Malzeme maliyetlerinin kullanm skl
Malzeme Maliyetleri 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

izelge 14. iilik maliyetlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 14. ilik maliyetlerinin kullanm skl
ilik Maliyetleri 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

34

izelge 15. i verimlilii tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 15. verimlilii tahminlerinin kullanm skl
Verimlilii Tahminleri 0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 En az Az Orta ok En ok

Yurt i Yurt D

izelge 16. inaat ekipmanlar maliyetlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 16. naat ekipmanlar maliyetlerinin kullanm skl
naat Ekipmanlar Maliyetleri 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

izelge 17. dolayl igc maliyetlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 17. Dolayl igc maliyetlerinin kullanm skl
Dolayl gc Maliyetleri 0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

35

izelge 18. taeron maliyetlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 18. Taeron maliyetlerinin kullanm skl
Taeron Maliyetleri 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

izelge 19. malzeme tedarikilerinin maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 19. Malzeme tedarikilerinin maliyet tahminlerinin kullanm skl
Malzeme Tedarikilerinin Maliyet Tahminleri 0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05
0

Yurt i Yurt D

En az

Az

Orta

ok

En ok

izelge 20. bilinmeyen saha koullarnn maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 20. Bilinmeyen saha koullarnn maliyet tahminlerinin kullanm skl
Bilinmeyen Saha Koullar 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0

Yurt i Yurt D

En az

Az

Orta

ok

En ok

36

izelge 21. blgesel faktrlerin maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 21. Blgesel faktrlerin maliyet tahminlerinin kullanm skl
Blgesel Faktrler 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

izelge 22. eskalasyon maliyetlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 22. Eskalasyon maliyetlerinin kullanm skl
Eskalasyon Maliyetleri 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

izelge 23. ilk yatrm maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 23. lk yatrm maliyet tahminlerinin kullanm skl
lk Yatrm Maliyetleri 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 En az Az Orta ok En ok Yurt i Yurt D

37

izelge 24. iletme giderleri maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 24. letme giderleri maliyetlerinin kullanm skl
letme Giderleri 0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 En az Az Orta ok En ok

Yurt i Yurt D

izelge 25. risk paylam maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 25. Risk paylam maliyet tahminlerinin kullanm skl
Risklerin Paylam
0.5 0.45 0.4 0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0

Yurt i Yurt D

En az

Az

Orta

ok

En ok

izelge 26. pazar etkilerinin maliyet tahminlerinin kullanm skln ifade etmektedir. izelge 26. Pazar etkilerinin maliyet tahminlerinin kullanm skl
Pazar Etkileri
0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0

Yurt i Yurt D

En az

Az

Orta

ok

En ok

38

4.1.5. Yurtii ve yurtd projelerde tahmin edilen maliyet deerlerinin minimum ve maksimum sapma oranlar Ana inaat maliyeti kalemlerinde proje balangcnda tahmin edilen maliyet deerlerinin proje tamamlandnda balang tahmin deerlerinde minimum ve maksimum sapma oranlarnn belirlenmesine ynelik olarak istenen deerlerin yurtii ve yurtd ilere gre ortalamalarnn verildii Tablo 12. ve 13. aada sunulmutur. Tablo 12. Yurtii projelerde tahmin edilen maliyet deerlerinin minimum ve maksimum sapma oranlar Minimum (%) Maksimum (%) -21.0 8.0 -18.0 3.8 -13.0 3.8 -5.0 3.4 -5.0 3.1 -5.0 2.4 -2.7 2.3 -2.0 2.0 -2.0 6.7

Toprak ileri Alt yap ileri Kaba iler nce iler Elektrik tesisat Mekanik tesisat evre dzenleme Ruhsat ve izin alnmas Vergi ve sigortalar

Bu verilere gre, yurtii projelerde, rnein toprak ileri maliyetleri balangta hesaplanan deerden %21 kadar debilmekte yada %8 nispetinde artabilmektedir. En byk deiim orann ieren toprak ileri kalemini alt yap ileri ve kaba imalatlar izlemekte; vergi ve sigorta maliyetlerinde ise %6,7 orannda artlar yaanabilmektedir. Tablo 13. Yurtd projelerde tahmin edilen maliyet deerlerinin minimum ve maksimum sapma oranlar Minimum (%) Maksimum (%) -11.3 13.3 -11.4 12.8 -4.3 5.9 -6.8 9.3 -6.9 9.7 -5.5 8.1 -4.9 8.9 -8.2 11.2 -4.6 9.1

Toprak ileri Alt yap ileri Kaba iler nce iler Elektrik tesisat Mekanik tesisat evre dzenleme Ruhsat ve izin alnmas Vergi ve sigortalar

Yurtd projelerde de toprak ileri maliyetleri balangta hesaplanan deerden %11,3 kadar debilmekte yada %13,3 nispetinde artabilmektedir. Benzer ekilde alt yap ilerindeki deiim oranlar da %11,4 azalma ile %12,8 artma arasnda deerler alabilmektedir. Ruhsat ve izin alnmas ile vergi ve sigorta maliyetlerindeki deiimlerin aral yurtii projelere gre daha geni bulunmaktadr.

39

izelge 27., yurtii faaliyetlerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin tahmin edilenden en ok ne kadar dtnn ortalama deerlerini ifade etmektedir. izelge 27. Yurtii projelerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin minimum sapma yzdeleri

Kalemler Baznda Tahmin Edilen Maliyetlerin Minimum Sapma Yzdesi (Yurtii) 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 Alt yap ileri Ruhsat ve izin alnmas Ruhsat ve izin alnmas evre dzenleme Elektrik tesisat Mekanik tesisat Toprak ileri Kaba iler nce iler Vergi ve sigortalar Vergi ve sigortalar

izelge 28. 'de ise yurtii faaliyetlerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin tahmin edilenden en ok ne kadar arttnn ortalama deerleri ifade etmektedir. izelge 28. Yurtii projelerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin maksimum sapma yzdeleri

Kalemler Baznda Tahmin Edilen Maliyetlerin Maksimum Sapma Yzdesi (Yurtii) 9.0 8.0 7.0 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 0.0 Alt yap ileri evre dzenleme Mekanik tesisat Toprak ileri Elektrik tesisat Kaba iler nce iler

izelge 29., yurtd faaliyetlerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin tahmin edilenden en ok ne kadar dtnn ortalama deerlerini ifade etmektedir.

40

izelge 29. Yurtd projelerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin minimum sapma yzdeleri

Kalemler Baznda Tahmin Edilen Maliyetlerin Minimum Sapma Yzdeleri (Yurtd)

12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0

Toprak isleri Alt yapi isleri Kaba isler Ince isler Elektrik tesisati Mekanik tesisat evre dzenleme Ruhsat ve izin alinmasi Vergi ve sigortalar

izelge 30. 'da ise yurtd faaliyetlerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin tahmin edilenden en ok ne kadar arttnn ortalama deerleri ifade etmektedir. izelge 30. Yurtd projelerde kalemler baznda tahmin edilen maliyetlerin maksimum sapma yzdeleri

Kalemler Baznda Tahmin Edilen Maliyetlerin Maksimum Sapma Yzdeleri (Yurtd)

14.0 12.0 10.0 8.0 6.0

Toprak isleri Alt yapi isleri Kaba isler Ince isler Elektrik tesisati Mekanik tesisat

4.0 2.0 0.0

evre dzenleme Ruhsat ve izin alinmasi Vergi ve sigortalar

41

4.2. Deerlendirme Teklif aamasnda ncelikle deerlendirilen kriterlerden maliyet ve sre, yurtd faaliyetlerde daha byk nemle dikkate alnmakta, kaynak temini ise yurtii faaliyetlerde daha ok nemsenmektedir. Her bileen de teklif bedeli ve proje sresinde faaliyetlerin tamamlanabilmesi konusunda hayati hususlar olup, gerek yurtii gerek yurtd projelerde daha fazla gz nnde bulundurulmalarnda; hem geree en yakn maliyet deerlerinin hesaplanmas, hem en uygun tamamlanma sresinin tespiti ve gerekletirilmesi hem de bata nakit aklar olmak zere malzeme, makine-ekipman, igc ve teknikidari kadrolarn oluturulup optimum verimle kullanlmas boyutlarnda, byk fayda olaca dnlmektedir. Proje sresi belirlemede kullanlan tekniklerin hem yurtii hem de yurtd faaliyetlerde daha byk oranlarda kullanmlar, risk minimizasyonu iin faydal bir uygulama olabilir. Her projenin optimum maliyetle gerekletirilebilecei bir sre bulunmaktadr. Direkt ve endirekt maliyetlerin toplanmas ile hesaplanan toplam maliyetlerin minimum olduu bu tamamlanma sresinin her proje iin hesaplanmas, szleme teslim zaman ile karlatrlmas ve mmkn mertebe bu sre civarndaki bir tamamlanma tarihi gerekletirilmesi olumlu bir uygulama olacaktr. Hatta yaplabilecek hesaplamalarla, szleme tarihinden daha erken bir tamamlanma tarihinin, daha dk bir maliyetle gerekletirilebilmesinin mmkn olup olmad aratrlabilecektir. Proje sre ksaltmlarnn maliyetlerinin hesaplanmas ile sremaliyet deerlendirmeleri yaplabilecektir. Maliyet hesab yaplrken kullanlan yntemlerin gerek yurtii gerek yurtd faaliyetlerde; birim fiyata dayal keif karma ve benzer ilerle karlatrma arlkl olduu; bunlar, nceki uygulamalardan elde edilen verilerin kullanm ile dvize endeksli maliyet hesaplarnn izlemekte olduu anlalmaktadr. Bu alandaki bilgisayar yazlmlarnn kullanm oranlarnn arttrlmas, Dorusal Planlama, Fonksiyonel Eleman Yntemi ve Yapay Zeka uygulamalarnn kullanmlarnn arttrlarak gven dzeyi daha yksek, daha gereki ve risk dzeyi dk maliyet tahminlerinin yaplmasnda faydal olacaktr.

42

5. Karlalan Riskler
5.1. Bulgular Risk tutumlar deerlendirilen firmalarmzn projelerin ge tamamlanmas, dk kaliteli retim ve maliyet art gibi durumlarla karlama sklklarn ve inaat faaliyetleri esnasnda karlalan risk gruplarnn sklklarn belirlemeye ynelik olarak sorulan sorularn yantlarnn deerlendirilmesi ile elde edilen bulgular aada sunulmutur. 5.1.1. Tamamlanan yapm projelerinde karlalan durumlar Tablo 14.'te yurtiinde tamamlanan yapm projelerinde karlalan durumlar belirtilmitir. Tablo 14. Yurtiinde tamamlanan yapm projelerinde karlalan durumlar Projenin ge tamamlanmas Dk kaliteli retim Maliyet art En az (%) 38 77 0 Orta (%) 31 8 62 En fazla (%) 23 0 38

Tablo 15.'de ise yurtdnda tamamlanan yapm projelerinde karlalan durumlar belirtilmitir. Tablo 15. Yurtdnda tamamlanan yapm projelerinde karlalan durumlar En az (%) 44 89 0 Orta (%) 33 0 56 En fazla (%) 11 0 44

Projenin ge tamamlanmas Dk kaliteli retim Maliyet art

Projelerin ge tamamlanmasnn yaand sklklar yurtii projelerde %38 en az, %31 orta ve %23 en fazla olarak ifade edilirken yurtd projelerde bu oranlar sras ile %44, %33 ve %11 olarak belirtilmitir. Bu durum izelge 31. 'da grafiksel olarak ifade edilmitir. izelge 31. Projelerin ge tamamlanma skl
Projelerin Ge Tamamlanmas Skl 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 En az Orta En fazla

Yurt i Yurt D

43

Dk kaliteli retim yaand sklklar yurtii projelerde %77 en az, %8 orta ve %0 en fazla olarak ifade edilirken yurtd projelerde bu oranlar sras ile %89, %0 ve %0 olarak belirtilmitir. Bu durum izelge 32. 'de grafiksel olarak ifade edilmitir. Buradan ge tamamlanma durumunun gerek yurtii gerek yurtd uygulamalarda byk sklklarda yaanmadm karm yaplabilmektedir. izelge 32. Dk kaliteli retim skl
Dk Kaliteli retim Skl 1.00 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 En az Orta En fazla

Yurt i Yurt D

Firmalarmz dk kaliteli retim yapma sklklarnn ok dk olduunu, dier bir ifade ile istenen kalitede yapm yapmakta problemleri olmadn ifade etmektedirler. Projelerin maliyetlerindeki art sklklar yurtii projelerde %0 en az, %63 orta ve %38 en fazla olarak ifade edilirken yurtd projelerde bu oranlar sras ile %0, %56 ve %44 olarak belirtilmitir. Bu durum izelge 33. 'de grafiksel olarak ifade edilmitir. izelge 33. Maliyet art skl
Maliyet Art Skl 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 En az Orta En fazla Yurt i Yurt D

Kalite, sre ve maliyet'in birbirleri ile direkt ilikili olmas ve firmalarmzn gerek kalite gerekse tamamlanma sresinde az sknt yaam olduklarn ifade etmelerine dayanarak, i ve d kaynakl risklerin de maliyet artlarna katkda bulunduu gz ard edilmeden, bu konulardaki skntlarn ek maliyetlere girerek snmledikleri karmn yapmaya imkan vermektedir.

44

5.1.2. Yurtii ve yurtd projelerde karlalan risk gruplar ve karlalma sklklar naat faaliyetleri esnasnda karlalan risk gruplarnn sklklarn belirlemeye ynelik olarak sorulan sorularn yantlarnn deerlendirilmesi ile elde edilen bulgular aada sunulmutur. Tablo 16. yurtii projelerde karlalan risk gruplar ve karlalma sklklarn gstermektedir. Tablo 16. Yurtii projelerde karlalan risk gruplar ve karlalma sklklar En az (%) Tasarm riskleri evresel riskler Finansal/ekonomik riskler Politik riskler Yasal riskler naat riskleri Hava koullar letme ile ilgili riskler Doal afetler 0 0 0 0 0 8 8 15 31 Az (%) 31 62 8 38 38 31 46 31 31 Orta (%) 38 15 31 31 38 54 38 38 8 Fazla (%) En fazla (%) 23 23 31 15 15 8 8 8 0 0 0 31 8 15 0 0 8 0

Tablo 17.'de yurtd projelerde karlalan risk gruplar ve karlalma sklklar ifade edilmitir. Tablo 17. Yurtd projelerde karlalan risk gruplar ve karlalma sklklar En az (%) Tasarm riskleri evresel riskler Finansal/ekonomik riskler Politik riskler Yasal riskler naat riskleri Hava koullar letme ile ilgili riskler Doal afetler 0 0 0 0 0 11 11 22 44 Az (%) 33 44 11 22 11 22 33 33 44 Orta (%) 56 22 22 44 44 44 56 33 0 Fazla (%) En fazla (%) 11 33 33 22 22 22 0 11 0 0 0 44 11 22 0 0 0 0

izelge 34. 'da tasarm riskleri ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. Hem yurtii hem de yurtd faaliyetler esnasnda tasarm risklerinin orta sklkta yaand anlalmaktadr.

45

izelge 34. Tasarm riskleri ile karlama skl

Tasarm Riskleri 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla Yurt i Yurt D

izelge 35. 'de evresel riskler ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. evresel risklerin yaanma skl az olmaktadr. izelge 35. evresel riskler ile karlama skl
evresel Riskler 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla Yurt i Yurt D

izelge 36. 'da finansal/ekonomik riskler ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. En byk sknt yaanan konulardan biri olan bu alanda fazla ve ok fazla sklkta finansal/ekonomik risk yaanmas skl yurtiinde %62, yurtdnda %75 dzeyinde bulunmaktadr. izelge 36. Finansal/Ekonomik riskler ile karlama skl
Finansal/Ekonomik Riskler
0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00

Yurt i Yurt D

En az

Az

Orta

Fazla

En fazla

46

izelge 37. 'de politik riskler ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. Bu verilerle politik risklerin ihmal edilemeyecek sklkta yaand anlalmaktadr. izelge 37. Politik riskler ile karlama skl
Politik Riskler 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla

Yurt i Yurt D

izelge 38. 'de yasal riskler ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. Yasal risklerin orta+fazla+en fazla sklkta yaanmas oranlar toplam yurtiinde %68, yurtdnda %88 mertebesindedir. izelge 38. Yasal riskler ile karlama skl
Yasal Riskler 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla

Yurt i Yurt D

izelge 39. 'da inaat riskleri ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. Genel anlamda inaat risklerinin orta sklkta yaanmakta olduu anlalmaktadr. izelge 39. naat riskleri ile karlama skl
naat Riskleri 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla Yurt i Yurt D

47

izelge 40. 'ta kt hava koullar ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. Bu verilere gre, firmalarmzca kt hava koullar ile karlama sklnn orta ve az miktarda olduu ifade edilmektedir. izelge 40. Kt hava koullar ile karlama skl
Hava Koullar 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla Yurt i Yurt D

izelge 41. 'de iletme riskleri ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. izelge 41. letme riskleri ile karlama skl
letme le lgili Riskler 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla

Yurt i Yurt D

izelge 42. 'de doal afetler ile karlama skl yurtii ve yurt d projelerde ayr ayr belirtilmitir. Net bir ekilde, doal afet yaanmas sklnn dk yada ok dk olduu ifade edilmektedir. izelge 42. Doal afetler ile karlama skl
Doal Afetler 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 En az Az Orta Fazla En fazla

Yurt i Yurt D

48

5.2. Deerlendirme Proje geni olarak tanmlanan zaman, kalite ve maliyet ilikisi, bu deikenlerden birindeki artma yada azalmann, dierlerinden en az birinde artma yada azalma dorultusunda bir deiiklik yaratacan ifade etmektedir. Firmalarmzn imalatlarn, genel olarak proje artnamelerine uygun ve byk oranda sresinde tamamladklar ifadeleri baz alndnda; nemli saylabilecek yzdelerle karlalan maliyet artlarnn, yalnzca gereklemi risklere dayandrlamayacan belirtmektedir. Gerek imalatlardaki kalitenin istenen normlara ykseltilmesinin gerekse proje sresindeki gecikmelerin telafi edilmesinin, hatr saylr maliyetlerle karlanmakta olduu izlenimi edinilmektedir. Bunun zm olarak birincil uygulama, modern planlama tekniklerinin kullanlmas, srekli bilgi ak ile kontrol edilmesi, gerekli durumlarda revize programlarn hazrlanmas, sre ksaltmlarnda minimum ek maliyet getirecek faaliyetlerin belirlenip bunlar zerinde younlalmas olacaktr. Aksaklklar, iverenden kaynaklanan problemler, doa olaylar ve mcbir sebeplerden kaynaklanabilecek sre uzamalarna kar, gerekli sre uzatm ve olas zararlarn maliyetlerinin karlanabilmesi dorultusunda ciddi szleme ynetimi uygulamalarnn yaplmas gerekmektedir. Ek ilerin, iverenden kaynaklanan hasarlarn onarmlarnn vb. durumlarn, dzenlenecek uygun zeyilnamelerle faturalandrlmas ve sre yansmalarnn belgelendirilmesi hayati nem arz edecektir. Kalite salanmas konusunda gerek malzeme gerek taeron seiminde verimlilii kantlanm sistemlerin uygulanmas; malzeme alm ve alt yklenicilik szlemelerinde bu konuda detayl, uygulanabilir ve yaptrm imkan veren maddeler kullanlmas fayda salayabilecek tedbirlerdir. Tasarm risklerinin orta ve fazla oranda karlalan riskler arasnda bulunmas, dizaynlarn detayl kontroln gerektirmektedir. Bunun anlam yeterli kalitedeki teknik elemanlarn gerekli sreler dahilinde konu zerinde altrlmas gerekliliidir. Finansal ve ekonomik risklerin fazla ve en fazla oranda karlalan riskler olmas, derin ve ciddi analizleri, gereki tahmin ve uygulamalar gerektirmekte, ihtiyat akesi ayrlmasnn nemini vurgulamaktadr. Yasal ve politik risklerin nemli oranda sz konusu olmas, yrrlkteki mevzuatn ve lke siyasi yaklamlarnn ok iyi bilinmesini ve deerlendirilmesini gerektirmektedir. Bu balamda firmalarmzn inaat yntemlerini iyi bilmelerinin ve uygulamalarnn, yetkin teknik elemanlar istihdam etmelerinin, modern ve verimli ekipmanlara sahip olmalarnn baarl yapm projeleri gerekletirilmesinde yeterli olmad; ekonomik, mali, hukuki ve siyasi konular da iyi bilip hakim davranlarda bulunmalarn gerekli klmaktadr. Bu da ilgili konularda uzman elemanlarn istihdam, danmanlk hizmetlerinin alm vb. uygulamalar, dolays ile ek maliyetleri beraberinde getirmektedir. Belirtilen tedbirlerin hangi boyutta alnabilecei ve maliyetlerinin nasl minimize edilebilecei ise firmalarmzn nem ve aciliyetle yantlamas gereken sorulardandr.

49

50

6. Szleme Riskleri
6.1. Bulgular Firmalarmzn yurtii ve yurtd faaliyetlerinde, gerekletirdikleri yapm projelerinde sorumluluk ve risklerin yklenici, iveren ve taeronlar arasnda hangi oranlarda daldnn, hangi risklerin paylaldnn ve hangi konularda belirsizlikler yaandnn belirlenmesi amac ile yneltilen sorulara alnan yantlar, deerlendirilerek aadaki tablolar ve grafikler yardm ile anlamlandrlmtr. 6.1.1. Gerekletirilen yurtii ve yurtd projelerde szleme risk ve sorumluluklarnn kimler zerinde hangi oranlarda dald Tablo 18.'de gerekletirilen yurtii projelerde szleme risk ve sorumluluklarnn kimler zerinde ve hangi oranlarda dald grlmektedir. Tablo 18. Gerekletirilen yurtii projelerde szleme risk ve sorumluluklarnn kimler zerinde hangi oranlarda dald Mteahhit (%) 69 gc, malzeme ve ekipman temini 62 gc uyumazlklar 69 gc ve ekipman verimlilikleri 92 Alt ykleniciler ile ilgili koordinasyon 54 Kazalar/gvenlik nlemleri 46 Kaliteli retim/kalite gvence 46 programlarnn doruluu 85 Malzeme kusurlar 46 Deiken saha koullar 54 Olumsuz hava koullar 77 Enflasyon 69 demelerde yaanan gecikmeler 54 Grev 31 Onay ve gerekli izinler 23 miktarndaki deiiklikler 46 Tasarm deiiklikleri/kusurlu tasarm 8 Doal afetler 8 Sava/ayaklanma halleri 46 Metraj artlar 85 Saha ulam 62 nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler 38 Uyumazlklarn zmndeki gecikmeler 62 Aratrmalar, testler 31 Ekolojik zararlar 69 Vergiler 62 Yasal deiiklikler 38 Brokratik gecikmeler 62 Tahmin edilemeyen maliyetler 77 Finansal hatalar veren (%) 8 0 0 0 0 0 0 0 15 8 23 31 31 38 31 46 15 31 23 8 15 31 15 23 23 23 31 8 8 Her iki taraf (%) 8 31 8 0 38 46 31 15 15 23 8 0 23 38 46 23 62 46 38 0 31 31 15 38 15 31 46 23 15 Belirsiz (%) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 8 0 0 8 8 8 15 0 0 0 8 0 Taeron (%) 31 23 31 15 31 15 8 8 23 15 23 23 8 0 0 0 0 0 8 23 23 15 8 8 15 8 8 8 8

51

Tablo 19.'da ise gerekletirilen yurtd projelerde szleme risk ve sorumluluklarnn kimler zerinde, hangi oranlarda dald belirtilmitir. Tablo 19. Gerekletirilen yurtd projelerde szleme risk ve sorumluluklarnn kimler zerinde hangi oranlarda dald Mteahhit (%) 78 gc, malzeme ve ekipman temini 78 gc uyumazlklar 78 gc ve ekipman verimlilikleri 89 Alt ykleniciler ile ilgili koordinasyon 56 Kazalar/gvenlik nlemleri 56 Kaliteli retim/kalite gvence 56 programlarnn doruluu 78 Malzeme kusurlar 67 Deiken saha koullar 67 Olumsuz hava koullar 56 Enflasyon 56 demelerde yaanan gecikmeler 67 Grev 44 Onay ve gerekli izinler 44 miktarndaki deiiklikler 44 Tasarm deiiklikleri/kusurlu tasarm 11 Doal afetler 11 Sava/ayaklanma halleri 67 Metraj artlar 78 Saha ulam 22 nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler 33 Uyumazlklarn zmndeki gecikmeler 78 Aratrmalar, testler 44 Ekolojik zararlar 78 Vergiler 67 Yasal deiiklikler 56 Brokratik gecikmeler 67 Tahmin edilemeyen maliyetler 78 Finansal hatalar veren (%) 0 0 0 0 0 0 0 0 11 11 44 44 22 56 44 44 44 44 22 11 22 22 11 22 22 22 44 11 11 Her iki taraf (%) 11 11 11 0 33 33 33 11 11 11 11 0 11 11 11 33 22 22 22 0 33 44 11 22 11 33 22 11 11 Belirsiz (%) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 0 0 0 22 22 0 0 11 11 0 22 0 0 0 11 0 Taeron (%) 33 33 33 11 33 22 11 11 33 22 22 33 22 0 11 0 0 0 11 22 11 11 11 11 11 11 11 11 11

gc, malzeme ve ekipman temini konularndaki sorumluluk ve risk dalmlar yurtii ve yurtd proje artnamelerine gre izelge 43. 'deki gibi ekillenmektedir. Bu konularda mteahhit ve taeronun sorumluluklar daha fazla oranda gereklemektedir.

52

izelge 43. gc, malzeme ve ekipman temini konularndaki sorumluluk ve risk dalmlar
gc, Malzeme ve Ekipman Temini 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

gc uyumazlklar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar yurtii ve yurtd proje artnamelerine gre izelge 44. 'deki gibi ekillenmektedir. Bu konuda mteahhit ve taeronun sorumluluklar daha fazla oranda gereklemektedir. izelge 44. gc uyumazlklar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
gc Uyumazlklar 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

gc ve ekipman verimlilikleri konularndaki sorumluluk ve risk dalmlar yurtii ve yurtd proje artnamelerine gre izelge 45. 'teki gibi ekillenmektedir. Bu konularda mteahhit ve taeronun sorumluluklar daha fazla oranda gereklemektedir. izelge 45. gc ve ekipman verimlilikleri konularndaki sorumluluk ve risk dalmlar
gc ve Ekipman Verimlilikleri 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

53

Alt ykleniciler ile ilgili koordinasyonun salanmas konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar yurtii ve yurtd proje artnamelerine gre izelge 46.'daki gibi ekillenmektedir. Bu konuda mteahhit en fazla oranda sorumluluk tarken taeronlar da bir miktar sorumluluk altnda bulunmaktadrlar. izelge 46. Alt ykleniciler ile ilgili koordinasyonun salanmas konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Alt Ykleniciler le lgili Koordinasyon 1.00 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

Kazalar ve gvenlik nlemlerinin salanmas konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 47. 'de Sunulmutur. Bu konudaki sorumluluk ve risklerin byk blm yklenici zerinde olup iveren %3040 oranlarnda yklenici ile birlikte sorumluluk alrken ayn oranlardaki sorumluluk ve riskler de taeronlarca karlanmaktadr. izelge 47. Kazalar ve gvenlik nlemlerinin salanmas konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Kazalar/Gvenlik nlemleri 0.60 0.50 0.40 Yurt i 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt D

izelge 48.'de kaliteli retim ve kalite gvenceye ynelik nlemlerinin salanmas konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar gsterilmekte olup bu konularda sorumluluk ve risklerin byk blm yklenici zerinde olup iveren %30-40 oranlarnda yklenici ile birlikte sorumluluk alrken %15-23 oranlardaki sorumluluk ve riskler de taeronlarca karlanmaktadr.

54

izelge 48. Kaliteli retim ve kalite gvenceye ynelik nlemlerinin salanmas konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Kaliteli retim/Kalite Gvence 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 49.'da grafiksel dalm verilen i programlarnn doruluu konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarnn byk blm yklenici zerinde olup iveren %30-32 oranlarnda yklenici ile birlikte sorumluluk alrken %9-12 oranlardaki sorumluluk ve riskler de taeronlarca karlanmaktadr. izelge 49. programlarnn doruluu konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Programlarnn Doruluu 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

Malzeme kusurlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 50. yardm ile anlamlandrlmtr. Bu konuda ok byk oranda yklenici sorumluluk altna girerken %10 civarndaki dk bir miktarda iveren, yklenici ile birlikte riskleri karlamakta, %10'un altndaki bir oranda da taeron kurulular sorumluluk almaktadr. izelge 50. Malzeme kusurlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Malzeme Kusurlar 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

55

Deiken saha koullar konusundaki sorumluluk ve risklerin %46-67 orannda yklenici, %11-15 orannda iveren, %11-15 orannda hem yklenici hem iveren ve %23-33 oranlarnda taeronlara dald izelge 51.'de grlmektedir. izelge 51. Deiken saha koullar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Deiken Saha Koullar 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 52., olumsuz hava koullar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar oranlarn gstermektedir. Bu konudaki sorumluluklar yurtii projelerde %54, yurtd projelerde %67 oranlarnda yklenici zerinde bulunmakta olup yurtii projelerde %15, yurtd projelerde %22 orannda taeronlar tarafndan karlanmaktadr. izelge 52. Olumsuz hava koullar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Olumsuz Hava Koullar 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 53., enflasyon konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Burada da risklerin byk blm (yurtii %77, yurtd %56) yklenici zerinde bulunmakta, iveren daha dk oranda risk altna girmektedir (yurtii %23, yurtd %44).

56

izelge 53. Enflasyon konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Enflasyon 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

demelerde yaanan gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 54.'te grlmektedir. demelerin gecikmesindeki ana sorumlu iveren olmasna ramen artnamelerde bu alanda ald sorumluluklar yurtii ve yurtd projelerde sras ile %31 ve %44 olup, mteahhidin riski ayn sra ile %69 ve %56 deerlerini almaktadr. Buradan ykleniciliin bal bana risk ieren bir ura olduu ok net bir biimde anlalmaktadr. izelge 54. demelerde yaanan gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
demelerde Yaanan Gecikmeler 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 55., kanuni grevler konusundaki sorumluluk ve risklerin dalmlarn ifade etmektedir. Buradaki sorumluluk ve risklerin yurtii ve yurtd projelerde sras ile %54 ve %67'si yklenici zerinde bulunmakta, iveren ayn sra ile %31 ve %22 sorumluluk almaktadr. Taeronlarn sorumluluklar %8 ve %22 nispetinde gereklemekte, %23 ve %11 oranlarnda yklenici ve iverenin ortak sorumluluu bulunurken, yurtii projelerde herhangi bir belirsizlik hali bulunmamakta, yurtd projelerde %11 belirsizlik hali yaanmaktadr.

57

izelge 55. Grev konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Grev 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 56., gerekli onay ve izinler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermekte olup bu alandaki dalm yklenici ve iveren arasnda dalmaktadr. Ayr ayr deerlendirildiinde iverenin sorumluluu daha fazla gibi grnrken, her iki tarafn da sorumlu olduu durumlar gz nne alndnda toplam sorumluluk ve risklerin eite yakn oranda paylald izlenimi edinilmektedir. (Yurtii projelerde yklenici; %31+%38/2=%50 iveren; %38+%38/2=%57 ve yurtd projelerde yklenici %44+%11/2=%49,5 iveren; %56+%11/2=%61,5) izelge 56. Gerekli onay ve izinler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Gerekli Onay ve zinler 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

miktarndaki deimeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 57.'de gsterilmitir. Bu konuda da ayr ayr deerlendirildiinde iverenin sorumluluu daha fazla gibi grnrken, her iki tarafn da sorumlu olduu durumlar gz nne alndnda toplam sorumluluk ve risklerin eite yakn oranda paylald izlenimi edinilmektedir. Yurtd projelerde %11 oranndaki bir sorumluluk, taeron tarafndan karlanmakta, yurtiinde taeron byle bir sorumluluk altnda bulunmamaktadr.

58

izelge 57. miktarndaki deimeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Miktarndaki Deimeler 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

izelge 58., tasarm deiiklikleri ve kusurlu tasarmlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn belirtmektedir. Bu alanda gerek yurtii gerek yurtd uygulamalarda sorumluluklar iveren ve yklenici tarafndan eite yakn oranlarda stlenilmektedir. izelge 58. Tasarm deiiklikleri ve kusurlu tasarmlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Tasarm Deiiklikleri/Kusurlu Tasarm 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

izelge 59., doal afetler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Yurtii uygulamalarda her iki tarafn birlikte risk altna girme oran %62 olurken yurtd uygulamalarda bu oran %22'ye dmekte fakat yurtd uygulamalarda iverenin sorumluluu (%44) yurtii uygulamalardakinden (%15) nemli miktarda fazla olmaktadr. Belirsizlik hem yurtii hem de yurtd uygulamalarda mevcut olup, yurtdnda daha yksek orandadr (yurtii ve yurtdnda sras ile %8 ve %22)

59

izelge 59. Doal afetler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Doal Afetler 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

Sava ve ayaklanma halleri konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 60.'ta verilmitir. Her iki tarafn da risk karlad durumlar gz nne alndnda toplam sorumluluk ve risklerin eite yakn oranda paylald izlenimi edinilmektedir. Yurtd projelerde daha ok olmak zere, szlemelerde belirsiz haller de bulunmaktadr. izelge 60. Sava ve ayaklanma halleri konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Sava/Ayaklanma Halleri 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

izelge 61., metraj artlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn ifade etmektedir. Bu konuda yurtd projelerde yklenici daha byk risk karlarken taeronlara da dk miktarda risk verilmektedir. izelge 61. Metraj artlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Metraj Artlar 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

60

izelge 62., saha ulam konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermekte olup, riskin onu en iyi karlayabilecek tarafa verilmesine rnek olabilecek bir dzenleme ile hem yurtii hem de yurtd uygulamalarda byk oranda ykleniciye devredilmi, bu nu taeron ve iveren oranlar izlemitir. izelge 62. Saha ulam konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Saha Ulam 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar, izelge 63.'te gsterilmitir. Yurtii projelerde yklenicinin %62 orannda sorumlu olduu bu hususta iveren %15, her iki taraf %31 ve taeron %23 sorumlu tutulmakta; yurtd uygulamalarda ise ayn sralama ile sorumluluk dalmlar %22, %22, %33 ve %11 olarak gereklemektedir. Ayn konudaki szleme dzenlemelerinde yurtiinde %8 ve yurtdnda %11 orannda belirsizlik yaanmaktadr. izelge 63. nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
nc Kiilerden Kaynaklanan Gecikmeler 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 64. Uyumazlklarn zmndeki gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Burada da her iki tarafn sorumluluk yklenimi ile birlikte deerlendirildiinde yklenici ve iveren birbirlerine yakn oranlarda sorumluluk almaktadrlar.

61

izelge 64. Uyumazlklarn zmndeki gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Uyumazlklarn zmndeki Gecikmeler 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

izelge 65., aratrmalar ve testler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Bu konuda yurtii projelerde %62, yurtd projelerde %78 orannda yklenici sorumlu tutulmaktadr. Yurtd projelerde bu konuda belirsizlik bulunmazken yurtii projelerde %8 orannda belirsizlik bulunmaktadr. izelge 65. Aratrmalar ve testler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Aratrmalar, Testler 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

Ekolojik zararlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 66.'da gsterilmitir. Bu konuda her iki tarafn sorumluluk yklenimi ile birlikte deerlendirildiinde yklenici ve iveren birbirlerine yakn oranlarda sorumluluk almaktadrlar. Yurtiinde %15, yurtdnda %22 belirsizlik bulunan ekolojik zararlarla ilgili sorumluluk dalmnda taeronlara yurtiinde %8 ve yurtdnda %11 orannda sorumluluk dmektedir.

62

izelge 66. Ekolojik zararlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Ekolojik Zararlar 0.50 0.45 0.40 0.35 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

izelge 67. vergiler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn ifade etmektedir. Bu alanda en byk sorumluluk gerek yurtiinde gerekse yurtdnda ykleniciye dmekte, bu durum i yaplan lkenin vergi mevzuatna, ifte vergilendirme uygulanp uygulanlmadna, mevzuat deiiklikleri halinde neler yaplabileceine ve bunun maliyetinin hangi boyutlara uzanabileceine ynelik ciddi aratrmalar yaplmas gerektiine iaret etmektedir. izelge 67. Vergiler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Vergiler 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

izelge 68. Yasal deiiklikler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Gerek yurdumuzda gerekse yurtdnda, iveren kurulular kendi lkelerinde olabilecek yasal deiiklikler konusundaki riskleri byk oranda iverenin omzuna yklemi bulunmaktadrlar. izelge 68. Yasal deiiklikler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Yasal Deiiklikler

Yurt i Yurt D

Her iki taraf

Belirsiz

Taeron

63

Brokratik gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar izelge 69.'da grlmektedir. Bu konuda her iki tarafn sorumluluk yklenimi ile birlikte deerlendirildiinde yklenici ve iveren birbirlerine yakn oranlarda sorumluluk almaktadrlar. Taeronlarn sorumluluk yklenimleri yurtiinde %8 ve yurtdnda %11 orannda gereklemektedir. izelge 69. Brokratik gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Brokratik Gecikmeler 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 70., tahmin edilemeyen maliyetler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Bu alanda yklenici yurtiinde %62 ve yurtdnda %67 oranlar ile en byk sorumluluk sahibi olmaktadr. izelge 70. Tahmin edilemeyen maliyetler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar
Tahmin Edilemeyen Maliyetler 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron Yurt i Yurt D

izelge 71. Finansal hatalar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarn gstermektedir. Bu alanda da yklenici yurtiinde %77 ve yurtdnda %78 oranlar ile en byk sorumluluk sahibi olmaktadr.

64

izelge 71. Finansal hatalar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar

Finansal Hatalar 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 Mteahhit veren Her iki taraf Belirsiz Taeron

Yurt i Yurt D

6.1.2. Yurtii ve yurtd projelere teklif verilmeden nce risk gruplarnn etkilerini deerlendirmek iin uygulanan ilemler ve kullanlma oranlar Tablo 20. 'de firmalarmzn yurtii ve yurtd projelere teklif verilmeden nce risk gruplarnn etkilerini deerlendirmek iin uyguladklar yntemler ve bu yntemlerin kullanlma oranlar grlmektedir. Tablo 20. Yurtii ve yurtd projelere teklif verilmeden nce risk gruplarnn etkilerini deerlendirmek iin uygulanan ilemler ve kullanlma oranlar Yurtii (%) Yurtd (%) Projelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi artnamelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi lke ekonomik durumunun gz nne alnmas Ynetmelik ve prosedrlerin uygunluunun incelenmesi Kaynak temini kolaylnn deerlendirilmesi Saha koullarnn yerinde incelenmesi Fiziksel koullarn gzlenmesi Ulam artlarnn aratrlmas Zemin koullarnn aratrlmas Tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol Blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas Blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi 100 92 92 85 69 77 69 77 92 46 54 38 100 100 100 89 100 100 100 89 100 78 44 22

izelge 72. 'de firmalarmzn yurtii projelerde risk grubu etkilerini belirlerken kullandklar yntemler ve kullanm oranlar grlmektedir.

1.20 1.00 0.80 0.60 0.40 0.20 0.00 1.20 1.00 0.80 0.60 0.40 0.20 0.00 Projelerin ve eklerinin ayrintili incelenmesi artnamelerin ve eklerinin ayrintili incelenmesi lke ekonomik durumunun gz nne alinmasi Ynetmelik ve prosedrlerin uygunluunun incelenmesi Kaynak temini kolaylnn deerlendirilmesi Saha koullarnn yerinde incelenmesi Fiziksel koullarn gzlenmesi Ulam artlarnn aratrlmas Zemin koullarnn aratrlmas Tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol Blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas Blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi Risk Grubu Etkilerinin Belirlenmesi Yntemleri (Yurtii) Risk Grubu Etkilerinin Belirlenmesi Yntemleri (Yurtd)

Projelerin ve eklerinin ayrintili incelenmesi

artnamelerin ve eklerinin ayrintili incelenmesi

lke ekonomik durumunun gz nne alinmasi

Ynetmelik ve prosedrlerin uygunluunun incelenmesi

Kaynak temini kolaylnn deerlendirilmesi

Saha koullarnn yerinde incelenmesi

Fiziksel koullarn gzlenmesi

Ulam artlarnn aratrlmas

Zemin koullarnn aratrlmas

Tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol

izelge 72. Yurtii projelerde risk grubu etkileri belirlenirken kullanlan yntemler

izelge 73. Yurtd projelerde risk grubu etkileri belirlenirken kullanlan yntemler

Blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas

Grafik incelendiinde projelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi uygulamasnn tm firmalarca yapld, artnamelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, lke ekonomik durumunun gz nne alnmas ve zemin koullarnn aratrlmas almalarnn %92 orannda gerekletirildii grlmektedir. Blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi %38, tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol %46 ve blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas yaklamlar %54 oranlar ile en az kullanlan yntemler olarak belirtilmektedir.

Blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi

65

66

izelge 73. 'de ise firmalarmzn yurtd projelerde risk grubu etkilerini belirlerken kullandklar yntemler ve kullanm oranlar gsterilmektedir. Bu grafiin incelenmesi ile projelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, artnamelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, lke ekonomik durumunun gz nne alnmas, kaynak temini kolaylnn deerlendirilmesi, saha koullarnn yerinde incelenmesi, fiziksel koullarn gzlenmesi ve zemin koullarnn aratrlmas yaklamlarnn tm firmalarca uyguland memnuniyetle anlalmaktadr. Fakat blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi %22 ve blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas %44 uygulamalarnn oranlarnn yurtii projelere gre d gsterdii de baka bir kayda deer bulgu olarak grlmektedir. Ulam artlarnn aratrlmas %89 ve tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol %78 almalar da yurtii projelere gre daha fazla oranda kullanlmaktadr. 6.2. Deerlendirme Yaplan szlemeye katlan tm taraflar, iin baarl bir ekilde, belirtilen tarihte ve sahibine en az maliyetle tamamlanmas iin en iyi niyetlerle anlarlarken ayn zamanda genel yklenicinin, dier taeronlarn ve tedarikilerin makul miktarda kar salamasn temin etmelidirler. Szlemenin amac haklar, grevleri, zorunluluklar ve sorumluluklar taraflar arasnda oluturmak ve risk dalmn salamaktr. Bir zorunluluu ya da grevi kabul etmek; bu grev ya da zorunluluu birinin yetersizlii, kabiliyetsizlii, dikkatsizlii ya da hatas, ya da dardaki bir kaynak ya da olaydan etkilenilerek yerine getirememe olasln da beraberinde getirir. Fakat her szlemede olduu gibi kontrat temel kurallar belirler, kontratn uygulanmas taraflarn iyi niyetine ve birbirleriyle olan ilikilerine baldr. naat szlemesi, szlemeyi yapann bu ii stlenmek iin uygun grd fiyat ile, kontrol edilebilir ve kontrol edilemez riskleri kabul etmesi arasnda bir dengelemedir. Yaplacak iin creti ksmen de olsa bu ii yapacak tarafn bu ite grd riski yanstr ve kontrata dayal anlamalar, kimin ne kadar riski tayaca dikkate alnarak yaplmaldr. Bu blmde edinilen bulgular ksaca zetlenirse; gc, malzeme ve ekipman temini, igc uyumazlklar, igc ve ekipman verimlilikleri konularnda mteahhit ve taeronun sorumluluklar ykleniciden daha fazladr. Alt ykleniciler ile ilgili koordinasyonun salanmas konusunda mteahhit en fazla oranda sorumluluk tarken taeronlar da bir miktar sorumluluk altnda bulunmaktadrlar. Kazalar ve gvenlik nlemlerinin salanmas konusundaki sorumluluk ve risklerin yurtiinde %54 ve yurtdnda %56s yklenici zerinde olup iveren yurtiinde %38 ve yurtdnda %33 oranlarnda yklenici ile birlikte sorumluluk almakta, benzer oranlardaki sorumluluk ve riskler de taeronlarca karlanmaktadr (yurtiinde %31 ve yurtdnda %33). Kaliteli retim ve kalite gvenceye ynelik nlemlerinin salanmas konusundaki sorumluluk ve risklerin byk blm yklenici zerinde olup (yurtii ve yurtdnda sras ile %46 ve %56) iveren yurtiinde %46 ve yurtdnda %33 oranlarnda yklenici ile birlikte sorumluluk almakta, yurtii ve yurtdnda sras ile %15 ve %22 oranlardaki sorumluluk ve riskler de taeronlarca karlanmaktadr. programlarnn doruluu konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarnn byk blm yklenici zerinde olup bu oranlar yurtiinde %45 ve yurtdnda %56dr. veren yurtiinde %30 ve yurtdnda %32 oranlarnda yklenici ile birlikte sorumluluk alrken yurtiinde %9 ve yurtdnda %12 oranlardaki sorumluluk ve riskler de taeronlarca karlanmaktadr. Malzeme kusurlar konusunda, ok byk oranda yklenici sorumluluk altna girerken (yurtiinde %85

67

ve yurtdnda %78), yurtii ve yurtdnda sras ile %15 ve %11 civarndaki dk bir miktarda iveren, yklenici ile birlikte riskleri karlamakta, yurtii ve yurtdnda sras ile %8 ve %11un altndaki bir oranda da taeron kurulular sorumluluk almaktadr. Deiken saha koullar konusundaki sorumluluk ve risklerin yurtii ve yurtdnda sras ile %46 ve %67 oranlarnda yklenici, %11 ve %15 oranlarnda iveren, %11 ve %15 oranlarnda hem yklenici hem iveren ve %23 ve %33 oranlarnda taeronlara dald grlmektedir. Olumsuz hava koullar konusundaki dalm da buna paralel bir yap arz etmektedir. Enflasyon konusunda yurtd risk dalm yklenici ve iveren iin sras ile %56 ve %44 oranlarnda gerekleirken, yurtii ilerde yklenicinin risk pay %77ye kmakta iverenin pay %23e dmekte; taerona ise yurtd ilerde %22 yurtii ilerde %23 risk dmektedir. demelerde yaanan gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarnda da ykleniciye den pay yurtiinde %69, yurtdnda %56 iken iverenin pay sras ile %31 ve %44 olarak ekillenmektedir. deme yapmakla dorudan ykml bulunan iverenlerin, szleme sorumluluk ve risk dalmlarnda ve uygulamalarda bu alandaki riskleri, kendilerinden daha fazla bir oranda yklenicilere aktarm olmalar yapmc firmalarn ne denli g artlarda faaliyet gsterdiklerinin bir ifadesidir. Yurt ii uygulamalardaki ge demelerden dolay yaanan skntlar yurtd uygulamalarna gre daha byk riskler yaratmakta, bunda ulusal mevzuatmzda gecikmi demeler iin yasal faiz yada ceza denmesinin, iverence yaplmasn zorunlu klacak dzenlemelerin gerektii kadar hayata geirilmemi olmas nemli bir rol oynamaktadr. Gerekli onay ve izinler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlarnda iverenler yurtii ve yurtd faaliyetlerde yklenicilere gre nispeten daha fazla sorumluluk altnda bulunmaktadrlar. Tasarm deiiklikleri ve kusurlu tasarmlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar hem yurtii hem de yurtd uygulamalarda iveren ve ykleniciye yakn oranlarda gereklemektedir. Doal afetler ile Sava ve ayaklanma halleri konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar, yurtii ve yurtd uygulamalarda benzer karakter arz etmektedir. Saha ulam konusundaki sorumluluk ve riskler yurtii ve yurtd uygulamalarda benzer karakter arz etmekte, byk oranda ykleniciye (yurtii %85, yurtd %78), bundan daha az oranda da taerona (sras ile %23 ve %22) aktarlmaktadr. Metraj artlar konusunda mteahhidin riski daha byk grnmektedir. Uyumazlklarn zmndeki gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar yurtii ve yurtd uygulamalarda benzer karakter arz etmekte, iveren ve ykleniciye yakn oranlarda gereklemektedir. nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler ile aratrmalar ve testler konularnda, yurt ii projelerde yurtd projelere gre yklenicinin riskleri daha yksek olmaktadr. Ekolojik zararlar konusundaki sorumluluk ve risk dalmlar yurtii ve yurtd projelerde birbirine yakn grlmekle birlikte, yurtd ilerde yklenicinin pay daha yksek bulunmaktadr. Tahmin edilemeyen maliyetler, finansal hatalar, vergiler ve yasal deiiklikler konularnda; yurt iinde de yurt dnda da yklenici daha byk sorumluluk ve risk altnda bulunmaktadr. lk oranlar yurtii ve ikinci oranlar da yurtd ileri ifade etmek zere; ekolojik zararlar %15 ve %22, doal afetler %8 ve %22, sava/ayaklanma halleri %8 ve %22, grevler %0 ve %11nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler %8 ve %11, uyumazlklarn zmndeki gecikmeler %8 ve %11 ile tahmin edilemeyen maliyetler %8 ve %11 nispetinde belirsizlik tamaktadr. Bu alanlardaki szleme artlar deerlendirilirken ve uygulamalar yaplrken; her konunun ve her sorumlunun ak ekilde isimlendirilip adreslendirilmi olmasna dikkat edilmesi gerektii anlalmaktadr. Yurtii almalarda, projelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi uygulamasnn tm firmalarca %100 yapld, artnamelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, lke ekonomik durumunun gz nne alnmas ve zemin koullarnn aratrlmas almalarnn %92 orannda gerekletirildii grlmektedir. Blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi %38, tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol %46 ve blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas yaklamlar %54 oranlar ile en az

68

kullanlan yntemler olarak belirtilmektedir. Yurtd almalarda, projelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, artnamelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, lke ekonomik durumunun gz nne alnmas, kaynak temini kolaylnn deerlendirilmesi, saha koullarnn yerinde incelenmesi, fiziksel koullarn gzlenmesi ve zemin koullarnn aratrlmas yaklamlarnn tm firmalarca uyguland memnuniyetle anlalmaktadr. Fakat blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi (%22) ve blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas (%44) uygulamalarnn oranlarnn yurtii projelere gre d gsterdii de baka bir kayda deer bulgu olarak grlmektedir. Ulam artlarnn aratrlmas (%89) ve tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol (%78) almalar da yurtii projelere gre daha fazla oranda kullanlmaktadr. Her ne kadar szleme hukukunda taraflarn kaldrabilecekleri kadar ykn altna girmeleri ve risk dalmlarnda da riskleri en iyi karlayabilecek taraflarn ilgili riskleri stlenmeleri esas alnyor olsa da zellikle inaat projelerindeki szleme sorumluluk ve risk dalmlarnn hi de buna uygun dzenlenmedii ok net biimde grlmektedir. Dizayndaki yanllklar, gerekli yasal izinlerin alnmas, demelerdeki gecikmeler gibi en temel iveren kaynakl konularda bile risklerin yarya yaknnn ykleniciye aktarld dzenlemelerle, ok byk bedelli yapm projelerine aday olmak gerekten byk cesaret istemektedir. Bu konuda ncelikle yaplabilecekler; Projelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, artnamelerin ve eklerinin ayrntl incelenmesi, lke ekonomik durumunun gz nne alnmas, Ynetmelik ve prosedrlerin uygunluunun incelenmesi, Kaynak temini kolaylnn deerlendirilmesi, Saha koullarnn yerinde incelenmesi, Fiziksel koullarn gzlenmesi, Ulam artlarnn aratrlmas, Zemin koullarnn aratrlmas, Tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol, Blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas ve Blgesel arz-talep dengesinin incelenmesidir. Her risk faktrnn / sorumluluun detayl deerlendirilmesi, olumsuz durumlarn gerekleme olaslklarnn ve gerekleme halindeki olas zararlarnn boyutlarnn belirlenmesi, bunlarn zamansal ve parasal karlklarnn anlalmas, doru karar verme konusunda nemli katklar salayacaktr.

69

70

7. Sonu ve neriler
naat sektr pek ok risk faktr iermesine ramen, lkemizde riskler bilinsiz olarak ele alnmakta ve belirlenen sre ve maliyet snrlar almaktadr. naat firmalarnn daha gereki yaklamlarla sre, maliyet ve kalite konular zerinde durmalar ve bunlarn belirlenmesinde, kontrolnde risk faktrlerinin etkilerini proje balangcndan sonuna kadar gzlemlemeleri ve gerekli nlemleri almalar gerekmektedir. lkemizde yaygn olarak kullanlmayan risk ynetiminin; inaat sektrne ait risklerin belirlenmesi, taraflar arasnda yaplan szlemelerin risklere gre dzenlenmesi ve kiilerin risk ynetimi ve salayaca yararlar hakknda bilgilendirilmesi halinde kullanm mmkn olacaktr [6]. Elde edilen veriler nda, Trkiye'de inaat yapmcs olmann yurt dna gre daha byk riskler tad anlalmaktadr. (Bu tespit, Giri blmnde belirtilen daha nce yaplm bilimsel almalarn bulgular ile paralellik gstermektedir). Tahmin edilemeyen maliyetler, finansal hatalar, vergiler ve yasal deiiklikler, nc kiilerden kaynaklanan gecikmeler ile aratrmalar ve testler, gerekli onay ve izinler, demelerde yaanan gecikmeler ve enflasyon konularndaki riskler yurdumuzda, uluslar aras uygulamalara gre daha fazla oranda yklenicilere sorumluluk getirmekte ve yklenicilerin risk hanelerine yazlmaktadr. naat yneticilerinin szlemelerde en ok eksikliini hissettikleri ey; hukuk kurallarna aykr olmasna karn, tek tarafl szlemelerin yaplmasdr. Kamu hale Szlemeleri Kanunu ve Tip Szleme metinlerinin, idarelerin kendi hak ve menfaatlerini gzetici ve kar tarafa hak ve hukuk tanmayan yaplar, ykleniciler asndan olduka riskli bulunmaktadr. Bu olumsuzluklarn stesinden gelinebilmesi iin; inaat firmalarmzca risk belirleme, analiz etme ve ynetme tekniklerinin daha iyi anlalmas ve uygulanmasnn byk nem arz ettii sonucuna varlmtr. Tespitlerden de grld zere, blgesel arz-talep dengesinin incelenmesi, blgesel igc ve sosyal yapnn aratrlmas ve tasarmlarn uygulanabilirliinin kontrol konularnda daha fazla irdeleme yaplmas, yurt ii projelerde planlama almalarnn daha fazla yaygnlatrlmas, firmalarda risk ynetiminin btncl bir yaklamla ve srekli olarak ele alnmas olumlu getiriler salayacaktr. Yapm firmalar tm riskler iin hazrlanmal ve projeyi zellikle szleme ynetimi konularnda tahmin edilen hedefe ulamak ve global pazarda rekabet ederek yaamaya devam etmek iin ynetmelidirler. Tm n takvimler, tahminler, tartmalar, tartmalarn bitirilmesi ve detaylar; eer szleme taban dokmannda yer almyorsa tartmaldr. Gvenli bir szleme temeli ve zihinlerin bataki birlemesi olmadan, yapm firmasnn yeteneklerinin iveren ile gayr resmi ilikilerle yzletirilmesi ok az anlam ifade etmektedir [14]. Risk ynetimi, proje baladnda yada risk olay meydana geldiinde ele alnabilir. Deneyimler kantlamtr ki, iyi yaplandrlm bir risk ynetim metodunun kullanlmas; srprizleri, maliyetleri, gereksinimleri, stresi ve yanl anlalmalar azaltmaktadr. Proje risklerinin tanmlanmas, inaat projelerinin her dzeyinde disiplinin salanmas ve bu sayede proje verimliliinin arttrlmasna yardmc olacaktr. Tespit edilen risklerin azaltlmasnn yan sra kabul edilmesi, gz ard edilmesi, kanlmas yada paylalmas kararlarnn bilimsel metotlarla ve risk ynetimi sreci dahilinde alnmas, ayrca proje risklerine kar bir risk fonu bulundurulmas rasyonel bir tutum olacaktr [15].

71

72

Kaynaklar
1. BAYKAN, U.N. naat Projelerinde Kaynak htiyacnn Yapay Sinir Alar Yaklamyla elirlenmesi, Doktora Tezi, Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Ocak 2007, Ankara 2. KUTLU, N.T. Proje Planlama Teknikleri ve PERT Tekniinin naat Sektrnde Uygulanmas zerine Bir alma, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 3(2): 2001 3. KURUOLU M. ve ZVEK A., Proje Planlama almalar Gerekli Mi? 4. UUR, L.O. Yap Maliyeti, Yap Dnyas, 2006 5. ASHWORD, A. Cost Studies of Buildings 6. KARAAR, P ., Trk naat Sektrnde hale Srecine Ynelik Risk Ynetimi Kapsamnda Alan almas, T, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, 2000 7. NCR, F., naat Sektrnde Risk Ynetimi ve Kaliteye Etkisi, Akdeniz niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, 2003 8. DUNCAN, W.R., A Guide To The Project Management, Body Of Knowledge 9. SALTIK, G.A., letmelerde Risk Derecelendirmesi ve Trkiye'de Uygulanmas Doktora Tezi, 1996 10. SMITH, G.R. ve BOHN, C.M., Small To Medium Contractor Contingency And Assuption Of Risk, 1999 11. DKMEN, . ve BRGNL, M.T., naat Projelerinin Risk Ynetimi, 1996 12. UUR, L.O., ERDAL, M. ve BAYKAN, U.N. Yapm leri Genel artnamesi'nde veren le Yklenicinin Sorumluluk Paylamnn Proje Maliyetlerine Etkisi, Seluk n., Tek. Bil. Yk. Ok., Teknik Online Dergi, Cilt 5, Say 3. s. 133-149, 2006 13. UUR, L.O., BAYKAN, U.N. ve ERDAL, M., FIDIC naat leri Genel artnamesi'nde Sorumluluk ve Risk Dalmnn Proje Maliyetine Etkisi,Seluk n., Tek. Bil. Yk. Ok., Teknik Online Dergi, Cilt 5, Say 3. s. 111-132, 2006 14. UUR, L. O., Yapm Szlemelerinin Oluturulmas ve Ynetimi, NTES, naat Sanayi Dergisi, say 96, s.90-93, 2006 15. UUR, L.O.,naat Sektrnde Risklerin Ynetimi, antiye, say 192, Haziran 2004, s. 80-83

73

Trkiye Mteahhitler Birlii Ahmet Mithat Efendi Sokak 21, ankaya, Ankara Tel: (312) 440 81 22 Faks: (312) 440 02 53 e-posta: tmb@tmb.org.tr www.tmb.org.tr