1

1.GR
Kimyasal kinetik, kimyasal tepkimelerin zamanla ilerleyiini ve ilerleme hzn
deitirme olanaklarn aratran bir bilim daldr. Tepkimeye giren maddelerin birbirleriyle
etkileerek tepkimeden kan maddeleri oluturabilmeleri iin olas yollar ve bu yollarn
deitirilmesi iin yaplmas gereken etkileri kimyasal kinetik inceler.
Reaksiyon kinetii; tepkime hznn ilgili deikenlere balln ifade eden bir
terimdir. lgili olan deikenler; ncelikli olarak scaklk, girdi deriimi ve varsa katalizrn
deriimi yada yzey alan vb.dir. Bunlara ek olarak katalizr miktar, istenilen dnm oran
ve zellikle endstriyel retimler iin nemli olan retim kapasitesi de gz nnde
bulundurulmaldr.
Daha sonraki aamada ki olaylar maddelersek;
* Tepkimeye en uygun olan reaktr tipinin seimi yaplr.
* Seilen reaktrde ktle korunum denklemi kurularak tepkime hznn saysal deerinin
hangi reaktr zelliklerine gre ve hangi baml/bamsz deikenler yardmyla
bulunabilecei belirlenir.
* lgili zellikler deitirilerek farkl koullarda hz verileri elde edilir.
*Bir hz modeli varsaylarak deneysel olarak elde edilen hz verileri ile uyumu aratrlr.
Olas denklemler iinde deney verileri ile en uyumlu model, kinetik model olarak belirlenir ve
modelin kinetik parametreleri bulunur.
Benzenden,bifenil retimi iin uygun reaktr tipi,reaktr iin gerekli hacim ve toplam
maliyet hesaplar yaplm olup elde edilen sonular bu raporun kapsamnda sunulmutur.
2.KURAMSAL TEMELLER
2.1 KMYASAL REAKSYON KNET
Bir reaksiyonun hzn ve mekanizmasn inceleyen bilim dalna kimyasal kinetik denir.
Kinetik, reaksiyonun hangi hzla dengeye gittiini ve reaksiyona giren maddelerin hangi
yolu izleyerek rnleri verdiini incelemektedir.
Bir basamakl tepkimelere basit tepkime ok basamakl tepkimelere ise karmak yada
kompleks tepkime denir. Tek ynl tepkimelere tersinmez tepkime, iki ynl tepkimelere
tersinir tepkime denir. Tersinir tepkimeler, bir denge konumuna ulasana kadar yrrken,
tersinmez tepkimeler tmyle tamamlanr. Toplam tepkimenin hzn en yava basamak olan
hz belirleyen basamak kontrol eder. Basamak tepkimeleri ve hz belirleyen basamak deneyler
sonucunda belirlenir ve tepkimenin yrd yol tepkime mekanizmas ile belirlenir. Tek bir
faz ierisinde yryen kimyasal tepkimelere homojen tepkime, iki yada daha fazla faz ieren
karmlarda yryen kimyasal tepkimelere heterojen tepkimeler denir
2.1.1.Tepkime Hznn r
A
Tanm :
Kimyasal tepkime hznn matematiksel tanm yllardr kimya ve kimya mhendislii
literatrnde bir karkln nedeni olmutur. Bu karkln asl nedeni, kimyasal tepkime
hz verilerini elde etmek iin laboratuar lekli deneylerin yaplmasndan ileri gelir. Bu ilk


2

deneyler tepkime kab kapal ve sabit olan kesikli tip deneylerdir. Bunun sonucu olarak
meydana gelen tepkime de sabit hacim altnda olmaktadr. Tepkime girdileri t=0 annda hep
birlikte kartrlp girdilerden birinin deriimi, C
A
, deiik t zamanlarnda llmektedir.
Tepkime hz zamann bir fonksiyonu olarak C
A
erisinin eiminden belirlenir.
Birim hacimdeki A nn oluum hz r
A
olursa o zaman kimyasal tepkime hz;
r
A
= dC
A
/ dt
olarak tanmlanr.
Kimyasal tepkime hz bir iddet bykldr ve scaklk ile deriime baldr.
2.1.2. Reaksiyon Hz Sabiti :
Reaksiyona giren maddenin deriiminin deime hzna hz sabiti denir k harfi ile gsterilir.
RH = k [A]
Deneysel yntemle bulunmaktadr.
2.2. HIZ YASALARI VE STOKYOMETR
Borusal bir reaktrde belli bir x dnm oranna ulamak iin gereken zamann
hesaplanmas veya bir ak sisteminde verilen dnm oranna ulamak iin gereken reaktr
hacminin hesaplanmas iin dnm orannn bir fonksiyonu olarak tepkime hznn
bilinmesi gerekir. Tepkime hznn tepkimeye giren trlerin deriimlerine ball ve
deriime bal hz yasasndan dnme bal hz yasasna nasl dntrlecei hakknda
bilgiler aada verilmektedir.
2.2.1. Temel Tanmlar
Homojen tepkime sadece bir tek faz ieren tepkimedir. Heterojen tepkime ise birden ok
faz ieren tepkimedir ve genellikle fazlar arasndaki yzeyde veya ok yaknda olur.
Tersinmez tepkime sadece bir ynde yryen ve girdiler tkeninceye kadar devam eden bir
tepkimedir. Dier taraftan tersinir tepkime belli denge deriimlerine karlk gelen girdi ve
rnlerin deriimlerine bal olarak ayn anda her iki ynde de yryen tepkimedir.
Tersinmez bir tepkime denge koullar yokmu gibi davranr. Daha kesin konuursak,
tamamen tersinmez tepkime yoktur ama birok tepkimede denge noktas tersinmez tepkime
saylabilecek kadar saa kayar.
Tepkime Hz Sabiti
Aadaki paragrafta ele alnan kimyasal tepkimelerde, tepkime sonucu kaybolan
girdilerden birisi olan A trnn hesaplama temeli olarak almaktayz. Genellikle snrlayc
girdi hesaplama temelimiz olarak seilir. Ann harcanma hz, r
A
, scaklk ve bileime
baldr. Bir ok tepkime iin, o tepkimede yer alan eitli trlerin deriimleri (aktiflikleri) ile
tepkime hz sabitinin, k arpm olarak yazlabilir. rnein,




3

| || | ,...) , ( ) (
B A A
C C f T k r = (2-1)
trlerin deriimlerine bal olan r
A
bu cebirsel eitlik kinetik eitlik veya hz yasas
olarak bilinir.
Tepkime hz sabiti gerekten bir sabittir deildir fakat sadece tepkimede yer alan trlerin
deriimlerinden bamszdr. k bykl spesifik tepkime hz (sabiti)olarak da bilinir. O
hemen her zaman kuvvetli bir ekilde scakla baldr. Gaz faz tepkimelerinde, o katalizre
baldr ve toplam basncn bir fonksiyonu olabilir. Sv sistemlerde, toplam basncn
fonksiyonu da olabilir ve buna ek olarak iyonik kuvvet ve zc seimi gibi dier
parametrelerde baldr. Normal olarak bu dier deikenler spesifik tepkime hzna scakln
etkisinden ok daha az etki gsterir. Bu nedenle burada sunulan bilgileri amalarna uygun
olarak knn sadece scakla bal olduu kabul edilecektir. Bu kabul ou laboratuar ve
endstriyel tepkimelerde geerlidir ve olduka iyi alr grnr.
Spesifik tepkime hz, knn scakla balln,
RT E
Ae T k
/
) (

= (2-2)
eklinde bir eitlie uygun olabildiini ilk kez neren Arrhenius byk bir sveli
kimyacdr. Burada,
A=nstel faktr veya frekans faktr
E=aktifleme enerjisi,j/mol veya cal/mol
R=gaz sabiti,=8,314J/mol.K=1,987 cal/mol.K
T=mutlak scaklk,K
Arrhenius eitlii olarak bilinen eitlik (2-2) olduka geni bir scaklk aralnda deneysel
hata snrlar iinde bir ok tepkime hz sabitinin scakla kar davran verilerek deneylerle
dorulanmtr.
Aktifleme enerjisi, E, tepkime balamadan nce tepkimeye giren molekllerin sahip
olmas gereken en az enerjiye eit saylmtr. Gazlarn kinetik kuramndan, e
-E/RT
faktr en
az enerji Eye sahip olan molekller arasndaki arpmalarn kesrini verir. Bunun kabul
edilebilir temel aklanmas olmasna ramen, bazlar Enin spesifik tepkime hzn scakla
balayan bir deneysel parametreden baka bir ey olmadn ileri srmektedirler. Dier
yazarlar bu yorumu hari tutarlar; rnein, Tolmann aktifleme enerjisi yorumu tm girdi
molekllerinin ortalama enerjileri ve bizzat tepkimeyi meydana getiren molekllerin ortalama
enerjileri arasndaki fark eklindedir. Bununla birlikte, Arrhenius eitliinin varsaymlar
kimyasal kinetiin en byk tek adm olarak deimen kalmtr ve onun yararll bugnde
ve gelecek yzylda da unutulmayacaktr.
Aktifleme enerjisi tepkimelerin birka farkl scaklkta oluturulmasyla deneysel olarak
saptanabilir. Eitlik (2-2)nin doal logaritmas alndktan sonra,




4

ln k=ln A-(E/R)(1/T) (2-3)
(1/T) ye kar (ln k) grafiinin eimi aktifleme enerjisi ile orantl olan bir doru olduu
grlr.
Arrhenius eitliine benzer dier ifadelerde vardr. yle bir ifade gei hal kuramndan
tretilen ve eitlik (2-2)ye benzer bir ekil alan scaklk bantsdr.
k (T)=AT
n
e
-E

/RT
(2-4)
burada 0 1 s s n dir. Eer eitlik (2-2) ve (2-4) ayn tepkime iin scaklk bantsn
tanmlamak iin kullanlrsa, E ve E aktifleme enerjileri farkl bulunacaklardr.
Tepkime Derecesi
Tepkime hz r
A
nn bulunan trlerin deriimlerine ball, f(C
j
) hemen hemen istinasz
deneysel gzlemlerle belirlenir. Fonksiyonel bamlln kuramlarca nerilmesine ramen,
nerilen ekli kantlamak iin deneyler gereklidir. Bu bantnn en sk rastlanan genel
ekillerinden birisi ayr ayr girdilerin deriimlerinin sleri ile birlikte arpmdr. rnein,
-r
A
=k
B A
C C
| o
(2-5)
eitlik (3-5) deki deriimlerin sleri tepkime derecesi kavramna yol aar. Tepkime derecesi
kinetik hz yasasndaki deriimlerin sleri ile ilikilidir.Eitlik (2-5)de tepkime A girdisine
gre dereceden B girdisine gre | derecedendir. Toplam tepkime derecesi, n,
n= | o +
dir. rnein gaz faz tepkimesinde,
2NO+O
2
2NO
2

kinetik hz yle yazlr.
-r
NO
=k
2
2
O
NOC C
Bu tepkime azot okside gre, ikinci derece oksijene gre birinci dereceden ve toplam
olarak nc derecedendir. Genelde, birinci ve ikinci derece tepkimeleri sfrnc ve nc
derece tepkimeleri sfrnc ve nc derece tepkimelerinden ok daha sk gzlenir.
Ne bir tepkimenin toplam derecesi tam say olmak zorundadr ne de tek tek herhangi bir
bileene gre tepkime derecesi tam say olmak zorundadr. rnek olarak fosgen2in gaz
fazndaki sentez tepkimesini ele alalm:
CO+Cl
2
COCl
2
Kinetik hz yasas u ekildedir.
-r
CO
=kC
CO

2
2 / 3
Cl C


5

bu tepkime karbon monoksite gre birinci derecedendir. Klorre gre 3/2 inci dereceden
ve toplam tepkime derecesi ise 5/2 inci derecedendir.
Bazen tepkimeler sadece scaklktan bamsz ve deriimden bamsz ksmlara
ayrlamayan karmak hz ifadelerine sahiptir. Platin katalizr zerinde Nitroz oksitin
paralanmas,
2N
2
O
Pt
2N
2
+O
2
dir ve kinetik hz yasas yledir.
2
2
2
' 1
O
O N
O N
C k
kC
r
+
=
hem k hem de k kuvvetli bir ekilde scakla baldr. Bir hz ifadesi yukarda yazld gibi
olduunda, belli snrlayc koullar altnda bir tepkimeden sz edilir.
Spesifik tepkime hz, k,nn birimleri tepkime derecesi ile deiir.
Arnler
Gibi sadece bir tek girdi bulunan bir tepkimeyi gz nne alalm. Bu tip tepkime iin, hz
sabitlerinin tipik birimleri ile birlikte sfrnc, birinci, ikinci, nc dereceden hz yasalar
aada verilmitir.
Sfrnc derece : -r
A
=k k=mol/dm
3
.s (2-6)
Birinci derece : -r
A
=k C
A


k=s
-1
(2-7)
kinci derece : -r
A
=k A C
2
k=dm
3
/mol.s (2-8)
nc derece : -r
A
=k A C
3
k=(dm
3
/mol)
2
.s
-1
(2-9)
ok sayda gaz ve sv tepkimeleri iin aktifleme enerjisi, frekans faktr ve tepkime
derecesi National Bureau Standartn sirkler ve eklerinde bulunabilir.
- Basit Tepkimeler ve Moleklerite
Her bir tre gre olan tepkime derecesi tepkimede yazld gibi, tepkimedeki her bir
trn stokiometrik katsay ile belirlenen tepkimeler basit tepkimelerdir. rnein hidrojen
iyodr veren hidrojen ile iyot arasndaki gaz faz tepkimesi:
H
2
+I
2
2HI
Bu tepkime iin hz yasas
- k r
H
=
2 2 2
I H
C C dir.
Bazen basit bir tepkimenin daha kstlayc bir tanm ile karlalr ve o tanm tepkime
iin molekler yol veya mekanizma gerektirir.


6

Tepkime derecesi ve kinetik mekanizmalarn incelenmesinde, bazen bir tepkimenin
molekleritesine ba vurulur. Moleklerite tepkimenin hz snrlayc basamanda bulunan
(arpan) atomlarn, iyonlarn veya molekllerin saysdr. Unimolekler, bimolekler,
trimolekler terimleri tepkimenin herhangi bir basamanda arpan veya tepkimeye giren
saysyla bir, iki, veya atom (veya molekl) bulunduunu gsterir. Unimolekler
tepkimenin en sk rastlanan rnei, toryum ve helyum vermek zere kendiliinden olan
uranyum -238in alfa paracklar yaylmas gibi radyoaktif tepkimelerdir.
Eer hidrojen iyodr ve azot monoksitin oksitlenme tepkimeleri gerekte tm
stokiometrik eitliklerde ad geen molekler trlerin basit bir arpmas ile meydana gelirse,
onlar srasyla bimolekler ve termolekler olacaklardr. Onlarn gerekten olup olmayaca
hakknda nemli bir phe vardr.
- Tersinir Tepkimeler
Dier bir ikinci derece gaz faz tepkimesi iki benzen moleklnn bir molekl hidrojen ve
bir difenil molekl oluturmak zere birlemesidir. Bu tepkime basit ve tersinir bir
tepkimedir.
2C
6
H
6
C
12
H
10
+H
2
ileri ve geriye doru tepkime hz sabitleri k
1
ve k
2
, benzene gre tanmlanacaktr.
Benzen (B) ileriye doru olan tepkime ile harcanyor.
2C
6
H
6
1
k
C
12
H
10
+H
2
Benzenin harcanma hz
B
B
C k r
2
1 ,
= (2-10)
olur. Eer, bu eitliin her iki tarafn -1 ile arparsak, biz ileriye doru olan tepkime iin
benzenin oluma hz ifadesini elde ederiz.
B
B
C k r
2
1 ,
= (2-11)
Difenil (D) ve hidrojen (H
2
) arasndaki geriye doru olan tepkime iin,
C
12
H
10
+H
2
2
k
2C
6
H
6

Benzenin oluma hz, u ekilde verilir.
2
2 , H D g B
C C k r = (2-12)
Benzenin net oluma hz ileri doru tepkime hz, eitlik (3-11) ve geriye doru olan
tepkime hz, eitlik (3-12)nin toplamdr:
r
B=
r
B,net
=r
B,i
+r
B,g
(2-13)
r
B
=-k
1
2
2
2
H D
B C C k C +
(2-14)


7


eitlik (3-14)n her iki tarafn(-1) ile arparak benzenin harcanma hz,-r
B
, iin hz
yasasn elde ederiz:
-r
B=
k
1

| |
2 2
) / (
2 1
2
1 2
2
H D
B
H D
B C C k k C k C C k C =
(2-15)
-r
B=
k
1
c H D
B K C C C / (
2
2

)

(2-16)
burada k
1
/k
2
=K
c
=deriime gre denge sabitidir.
Denge sabiti s veren tepkimeler iin scakln artmasyla azalr ve s alan tepkimelerde
scakln artmasyla artar.
- Stokiyometrik Tablo
Her hz yasas birden fazla tre bal ise, farkl trlerin her birinin deriimleri arasnda bir
iliki kurulur. Bu iliki stokiometrik tablo yardm ile kolayca kurulabilir. Bu tablo tek bir
tepkime de tepkimeye giren molekller arasndaki stokiometrik balantlar gsterir. Yani
bize bir kimyasal tepkime srasnda baka bir trn belli sayda molekl kaybolurken bir
trn ka molekl oluacan syler. Bu bantlar genel bir tepkime hz iin tretilecektir.
aA+bBcC+dD (2-17)
Yine hesaplama temeli olarak A alnrsa, tm stokiometrik katsaylar Ann stokiometrik
katsaysna blnr.
A+(b/a)B(c/a)C+(d/a)D (2-18)
Stokiometrik katsaylarn oran tepkime de bulunan eitli trlerin bal tepkime hzlarn
elde etmek iinde kullanlr. Tepkime (3-18) iin, biz harcanan her A mol iin c/a mol
Cnin ortaya ktn grebiliriz. Dier bir deyile,
Cnin oluum hz=(c/a) (Ann kaybolma hz)
r
c
=(c/a) (-r
A
)=-(c/a) r
A
Buna benzer ekilde C ve Dnin oluum hzlar arasndaki bant yle olur.
r
C
=(c/d) r
D

bu bantlar tepkimenin stokiometrisinden dorudan da yazlabilir.
aA+bBcC+dD (2-19)
d
r
c
r
b
r
a
r
D c B A
= = = (2-20)




8


3.REAKTR
3.1. REAKTR SEM:
Reaktr seiminde gz nnde bulundurulmas gereken parametreler ;
- Reaksiyon tipi
- Operasyon ve cihaz maliyeti
- Emniyet
- Kararllk
- Operasyondaki elastikiyet
- Cihaz mr
- retilmesi beklenen rn iin gereken zaman ve cihazlarn farkl alma koullarna
- Yeni veya deiik proseslere dntrebilme kolaylnn salanmas gibi faktrler tasarm
parametrelerini etkilemektedir.
Tm bu faktrlerin yan sra tecrbe,mhendislik muhakemesi ve eitli reaktr
sistemlerinin karakteristik bilgilerinin zm tasarm iin gereklidir.
Seilen reaktr sistemi ihtiya duyulan birimlerin boyutunun belirlenmesi ve oluan rnlerin
orannn sabitlenmesi ile prosesin ekonomisini etkilemektedir.
Tasarmda en nemli faktr reaktr hacmidir.
3.2.REAKTR TPLER
3.2.1. Kesikli Reaktrler :
Kesikli bir reaktrde tepkime olurken girdi veya rnlerin ne ie doru ne de da doru bir
ak vardr; bu nedenle F
j0
=F
j
=0 olur. j tr iin elde edilen genel mol denklii,

eklindedir. Eer, tepkime karm tm reaktr hacmi boyunca tepkime hznda hibir
deiiklik olmayacak ekilde tam kartrlrsa, o zaman r
j
sabit olduu iin onu

integral dna
alabiliriz ve mol denklii,

eklinde yazlabilir.



9


3.2.2. Kesiksiz Ak Reaktrleri :
ki tr karakteristik zellik gsterilir. CSTR (Kartrmal) ve PFR (Tubuler Akl)
olmak zere 2 eit reaktr tipi vardr
a) CSTR (Tank kartrmal reaktrler


Soutma Ceketli CSTR :



Endstriyel proseslerde en ok kullanlan reaktr tipi srekli olarak kartrlan ve alan
bir tanktr. Bu tip reaktrler tam kartrmal tank reaktr (CSTR) veya geri kartrmal


10

reaktr (BMR) olarak bilinir. CSTR normalde kararl halde iler ve genellikle olduka iyi bir
kartrma salar. Bu son zelliin bir sonucu olarak, CSTR genel olarak kabn her yerindeki
deriim, scaklk ve tepkime hznda herhangi bir konumsal deime olmayan reaktrlere
rnek alnr. Scaklk ve deriim tepkime kabnn her yerinde ayn olmasndan dolay, tankn
k noktasndaki scaklk ve deriimlerde dier yerler ile ayndr. Buna gre k akmndaki
scaklk ve deriimle reaktr iindeki deriim ve scakln ayn olduu kabul edilir.
Kartrmann ok ideal yani tam olmayan sistemlere tam kartrmal model uygun deildir.
Anlaml sonularn elde edilmesi iin alkonulma sresi dalm gibi baka modelleme
tekniklerine bavurulmas gerekir.



b) PFR (Borusal Reaktr):
Kesikli ve geri baslemeli (CSTR) reaktrlerden baka endstride en ok kullanlan
dier bir reaktr tipi borusal reaktrdr. o silindir eklinde bir borudan ibarettir ve normalde
CSTR gibi kararl bir halde alr. Ak olduka trnlant ve ak alan piton ak olarak
modellenebilecek bir sistemi gz nne alalm. Yani deriimde radyal bir deiim yoktur ve
bu reaktr piston akl reaktr olarak bilinir.
Borusal reaktrde girdiler reaktr boyunca akarken srekli olarak harcanr. Borusal
reaktrn modellenmesinde deriim reaktr boyunca eksen ynnde srekli olarak deitiini
kabul ederiz. Sonu olarak, btn sfrnc mertebeden tepkimeler hari deriimin bir
fonksiyonu olan tepkime hz da eksen boyunca deiecektir



11



3.2.3. Endstriyel Reaktrler:
Kesikli reaktrler, gelitirilmekte olan yeni prosesleri denemek, pahal rnleri
retmek, kesiksiz ilemler ile dnm zor olan prosesleri gerekletirmek amacyla yaplan
kk lekli almalarda kullanlr. Kesikli reaktr, girdilerin uzun zaman aralklaryla
reaktr terk etmesi nedeniyle, elde edilen yksek dnm avantajna sahiptir. Fakat, birim
retim bana yksek iilik maliyeti ve byk lekli retim zorluu gibi sakncalara da
sahiptir.
Yar kesikli bir reaktr aslnda kesikli reaktr ile ayn stnlklere sahiptir. Fakat
onlara ek olarak iyi bir scaklk kontrol ve girdilerden birinin dk bir deriimde olmas
sayesinde istenmeyen yan tepkimelerin en aza indirilmesi yetenei gibi stnlkleri de vardr.
Yar kesikli reaktr genellikle sv iinden srekli olarak kabarcklar halinde geen bir gaz
tepkimesi iin olduu gibi iki fazl tepkimeler iin de kullanlabilir.
Srekli kartrlan tank reaktr (CSTR), youn alkalama gerektii zaman kullanlr.
CSTR ya tek bana ya da bir CSTR bataryasnn veya serisinin bir paras olarak kullanlr.
CSTR de iyi bir scaklk kontrol yapmak dierlerine gre kolaydr. Fakat reaktrn birim
hacmi bana girdi dnm bakmndan ak reaktrleri arasnda en dk olma sakncasna
da sahiptir. Sonu olarak, yksek dnm oranlar elde etmek iin ok byk reaktrler
gerekir.


12

Borusal reaktr (yani piston akl reaktr, PFR,) n bakm hibir paras hareket
etmedii iin nispeten kolaydr ve genellikle ak reaktrlerinin herhangi birisinin birim
reaktr hacmi bana en yksek dnm orann salar. Borusal reaktrn sakncas, reaktr
iinde scaklk kontrolnn zor olmasdr ve tepkime s veren tepkime olduu zaman scak
noktalar olabilir. Borusal reaktr ounlukla ya uzun bir tp eklinde veya tpler dizisi olarak
dzenlenmi daha ksa reaktrlerden birisi olarak bulunur. En homojen sv fazl ak
reaktrleri CSTRlerdir. Halbuki en homojen gaz fazl ak reaktr borusal ak reaktrdr.
Sabit yatakl (dolgulu yatakl) bir reaktr aslnda kat katalizr tanecikleri ile
doldurulmu bir borusal reaktrdr. Bu heterojen tepkime sistemi gaz tepkimelerini
katalizlemek iin en ok kullanlan sistemdir. Bu reaktr scaklk kontrol bakmndan dier
borusal reaktrler ile ayn zorluklara sahiptir ve buna ek olarak katalizr deitirmek de
genellikle bir problemdir. Ara sra gaz ak srasnda reaktr yatann baz ksmlarnn
verimsiz kullanlmasna yol aan bir kanallama olur. ou tepkimeler iin sabit yatakl
reaktrn stnl herhangi bir katalitik reaktrn katalizr arl bana en yksek
dnm oran vermesidir.
Genel kullanmdaki katalitik reaktrlerin dier bir tipi de akkan yatakl reaktrdr.
Akkan yatakl reaktrlerin ierikleri heterojen olsa bile ok iyi karmas, yatak boyunca
dzenli bir scaklk dalmnn elde edilmesi bakmndan CSTR ye benzer. Akkan yatakl
reaktr ne CSTR gibi ne de borusal reaktr (PFR) gibi modellenebilir. Kendisinin modeli
gerekir. Scaklk hemen hemen batan sona ayndr, bylece scak noktalardan saknlr. Bu
tr reaktr ok byk miktarda besleme ile kat kullanabilir ve iyi bir scaklk kontrol salar.
Bunun sonucu olarak da ok sayda uygulamada kullanlr.
3.2.4. leri Reaktrler :
Mevcut reaktr tasarmlarnn eitli zelliklerinin gelitirilmesi ile ortaya kan yeni
tasarmlar ileri reaktrlerdir. leri reaktrler aadaki gibi snflandrlmaktadr.
Evrimsel Tasarmlar : Mevcut tasarmlardan ok byk sapmalar iermezler sadece belli
zellikler gelitirilmi ve yeni teknolojiler kullanlmtr.
Yeniliki Tasarmlar : Byk deiiklikler ve kavramsal yenilikler ierirler ve genellikle bir
pilot tesis ile yaplan yeniliklerin ispatlanmas gerekir.
Evrimsel tasarmlar ticari olarak kurulup iletilmekle birlikte henz ticari olarak bir
yeniliki reaktr tesisi kurulmamtr. Ancak;


Enerji Piyasalarndaki Deiimler
Yksek Kapital Maliyet 1500-3000 USD/kW
Makul kurulum sresi
Doal gazla rekabet



13

Halkn Kabul
Daha fazla gvenlik
Daha ucuz elektrik
Daha az atk
evre dostu teknoloji
Srdrlebilir Kalknma
Kaynaklarn verimli kullanlmas
Atk sorununun zlmesi gibi faktrlerde nkleer santraller lehinde gelimeler
beklenmesi nedeniyle yeniliki reaktrlere olan ilginin ve ihtiyacn daha hzl artaca
ngrlmektedir .
3.2.5. Gaz Soutmal Reaktrler:
Yeniliki reaktr tasarmlarndan biri olan gaz soutmal reaktr almalar 1950lerde
balam, baz baarlar salanmtr (MAGNOX, AGR, AVR, THTR). Gaz soutmal
reaktrlerde, nkleer yaktlarda retilen enerji gaz formundaki akkan kullanlarak ekilir.
Ntronlarn yavalatlmas iin grafit kullanlr. Malzeme ve Gaz trbini teknolojisindeki
gelimeler, bunlar kullanan yeniliki tasarmlarla yeniden cazip hale gelmitir. Bu tasarmlar;
- Yksek alma scakl (yksek verim, proses ss retimi)
- Gelitirilmi gvenlik (kendiliinden gvenli sistemler, basitletirilmi gvenlik sistemleri)
- evre dostu tasarm (kaynaklarn verimli kullanm, daha az atk retimi, modler tasarma
yatknlk ve deiik yakt evrimlerine yatknlk)
zellikleriyle dikkat ekmektedirler.
Gaz soutmal reaktr tasarmlarnda yakt eleman olarak kresel veya prizmatik
yakt kullanlmaktadr. Kresel yakt elemanlarnda, ok kk yakt zerreleri halinde olan
UO
2
, pirolitik karbon (dk ve 2 adet yksek younluklu olmak zere 3 katman) ve silikon
karbidden oluturulan toplam 4 katman arasndadr.


14


ekil 3: Gaz Soutmal Reaktrlerde kullanlan kresel yakt

Prizmatik yakt elemanlar ise, yine ok kk UO
2
tanecikleri ile doldurulan silindir
yakt ubuu, grafit bloklar iindeki kanallara yerletirilerek yaplr.



ekil 4: Gaz Soutmal Reaktrlerde kullanlan prizmatik yakt

Gaz soutmal reaktrler modler tasarm zelliklerine sahiptir. Bylece tesis
bileenlerinin fabrikasyon retimi ve paralel kurulum imkan salanmaktadr. Bileenlerinin
tanma kolayl ve abuk montaj avantajlaryla birleince bu zellikler gaz soutmal


15

reaktrlere ekonomik avantajlar salamaktadr. Modler tasarm zellii, bu tesislerin uygun
grlen yerlerde istenen miktarda kurulabilmesine ve bir modln kurulumu devam ederken
dier modllerde elektrik retimi yaplabilmesine de imkan verir.
4) KULLANILAN VE OLUAN RNLERIN TANITILMASI
BENZEN
Benzen, aren veya aromatik hidrokarbonlar olarak adlandrlan organik bileikler snfnn en
basit yesi. Renksiz, alevlenebilen, kaynama noktas 80,1 C, erime noktas 5,5 C olan bir
svdr. Molekler forml C
6
H
6
'dr. Benzen, endstriyel bakmdan kymetli olduu gibi
yaps bakmndan da kimya almalarnda nemlidir. Kan hcrelerini ldrme etkisi
olduundan kanser yapan bileikler arasna girer. Eskiden balina yann s etkisiyle
bozunmasndan elde edilen gaz, basnla evlere gnderilir ve aydnlatmada kullanlrd. Bu
gazdan yams bir ksm kalrd. Benzen, 1825 ylnda Michael Faraday tarafndan bu
yams ksmda kefedildi. Yaklak sekiz sene sonra baka aratrmaclar ayn maddeyi
benzoik asidin kirele oksidasyonundan elde ettiler. 1845'te August Wilhelm von
Hofmann benzen diye adlandrd ayn maddeyi elde etmek iin kmr katran kulland.
Benzen, karbon atomlarnn dzlemde dzgn altgen eklinde dizilmesinden meydana gelen
bir yapya sahiptir. Karbonlar arasnda mesafe 1397 angstrmdr. Kelerde bulunan her
karbon atomuna bir hidrojen atomu baldr. Ayrca deiik konformasyon yaplarnda
bulunabilir. Uzaysal olarak ekli dzlemsel ekline oranla olduka farkldr

Tepkime yetenei
Benzenin yapsnn kimyasal tepkimelere ne ekilde bir tepki gsterdii zerine yaplan
almalarn, organik kimya teorilerinin gelimesinde nemi byk olmutur. Hidrojen
atomlarnn karbon atomlarna orannn byle dk olduu bir bileikten umulan katlma
tepkimeleri benzende olmaz. Benzenin gsterdii tipik tepkimelerden biri, substitsyon
tepkimeleridir. Bu tepkime bir aktif grubun benzendeki bir hidrojeni karp onun yerine
gemesi eklinde gerekleir. Bu davran izah etmek alt elektronun (benzende varm gibi
gsterilen 3 tane ifte badan ileri gelen) belli karbonlarda deil btn benzen karbonlarna
dalm olduunu dnmekle mmkn olur. Elektronlarn byle dalm olmas (belli
karbonlarda olmamas) molekln kararl olmasn salar ve yine bu molekln fiziksel ve
kimyasal zelliklerini belirler.


16



Elde edilii
Benzenin sbstitsyon (yer deitirme) tepkimeleri olduka nemlidir. nk, aromatik
bileiklerin pek ou bu tepkimelerle teekkl ettirilir. kinci Dnya Sava'ndan nce
benzenin nemli kayna maden kmrnden elde edilen katran idi. kinci Dnya Sava
srasnda benzen ve bununla ilgili aromatik hidrokarbonlara (toluen, ksilen vb.) duyulan
byk ihtiya sebebiyle baka kaynaklar aranmaya baland. Bugn Amerika'da retilen
benzenin % 75'i petrolden olup, toluenin (C
6
H
5
-CH
3
) veya toluen ihtiva eden
petroln dealkilizasyonu ilemi ile yaplmaktadr. Bu ilem hidrojen kullanmay, yksek
scakl, basnc ve bir dekatalizr gerektirmektedir. kinci bir metod naftence zengin
petroln yksek scaklk ve basnta dehidrojenlenmesidir.
Benzen, fenol'n indirgenmesiyle veasetilenin trimerizasyonundan elde edilir
Kullanl
Benzen, sanayide plastik imalinde kullanlan stiren ve fenolun sentezinde balang maddesi
olarak, naylon bileenlerinde, sentetik deterjan imalinde kullanlr. Uak benzinlerinde, boya
yapmaya yarayan anilinin balang maddesi ve bcek ldrc olarak da benzen kullanlr.
Benzen ayn zamanda iyi bir zcdr.
BIFENIL
Kimyasal ad diphenly yada phenyl benzene olarak bilinir. Aromatik kokulu beyaz Kristal
bayet olarak tanmlanr. Younluu 1,03 g/cm
3
,erime noktas 69-72 C dir. Saflk derecesi
% 99 dur. molar ktlesi 154,21 g/mol, kaynama noktas 256C , ayrma scaklg ise 69C
dir.parlama noktas 113C,tutuma scakl 540C dir.


zellikleri: Bifenil, zift, ham petrol ve doal gazn iinde doal olarak bulunur ve bu
kaynaklardan distilasyon yoluyla elde edilir. Bifenil suda znmez fakat dier bilinen
tm organik solventlerde znebilir. Molekl yaps iki ayr benzen halkasndan
olutuu iin kendisi reaktif deildir. Isya maruz kaldnda olduka yanc bir buhar


17

karr. Bu buhar havayla patlayc bir karm oluturur. Solunduunda, yutulduunda,
deri ve gzle temasta etkili olabilir. Normal artlar altnda stabildir.
Kullanm alanlar: Nakliye konteynerlerinde, narenciyelerin tanmasnda fungisit olarak
kullanlr. Bunun dnda poliklorobifenil retiminde hammadde olarak kullanlr. PCB,
benzen halkalarndaki hidrojen atomlarnn yerine klor atomlarnn gelmesiyle oluan, elektrik
ekipmanlarnda elektrik akmnn geiini engelleyen yaltkan olarak youn kullanma sahip
bir maddedir. PCB nin evre kirlilii yaratt ve hayvan hcrelerinde depolanarak toksik
(kanserojen) etkilere neden olduu bilinmektedir. Bunun dnda bifenil, bir ok organik
rnn (emlgatrler, optik beyazlatclar, plastik..gibi) sentezinde kullanlr. Tekstil
yardmclar retiminde carriern hammaddesidir. Ayrca boya, ila, antimantar rnleri ve
optik beyazlatclarn retiminde ara rn olarak kullanlmaktadr.
5)REAKTR SEMNDE KULLANILAN MADDENN TANINMASI
Metalrjide paslanmaz elik, minimum %10,5 krom elementi ieren bir demir-karbon
alam olarak tarif edilir. Krom elementi aadaki ekilde de grld zere elii
paslanmaya kar koruyan temel bileendir. smini bu eliklerin, dier elikler gibi
lekelenmemesi, korozyona uramamas ve paslanmamasndan almaktadr. Bu malzeme ayn
zamanda, alam tipi ve kaliteleriyle detaylandrlmam ekliyle, zellikle havaclk
endstrisinde korozyon dayanml elik olarak da adlandrlr. Gnmzde, rnn mr
boyunca uyguland zorlu evre artlarnda problemsiz bir ekilde alan birok farkl ve
kolayca ulalabilecek kalitelerde ve yzey zelliklerinde paslanmaz eliklere ulamak ok
kolaydr. Normal gnlk yaammzda dahi her an atal-baklardan saatlere kadar bu
rnlerin ok geni bir ekilde kullanldn grrz.

Paslanmaz elik birok doal ve insan yapm ortamda, korozyona ve oksitlenmeye kar
yksek bir dirence sahiptir. Fakat herbir zel uygulama iin doru kalite ve tipteki paslanmaz
eliin seilmesi ok byk nem tar. Kalite seiminde ilk adm, tasarm aamasnda
paslanmaz eliin maruz kalaca olas ve varolan tm alma artlarnn detayl bir ekilde
analiz edilip, tanmlanmasyla balar.



18

Normal oda scaklnda ve hava artlarnda yksek oksitlenme direnci, minimum %13
(arlk olarak), ok sert ve zor evre artlarnda %30 a kadar krom ilavesiyle baarlr.
Paslanmaz elikteki krom elementi oksijene maruz kald zaman (normal atmosferde
bulunan oksijen kastedilmektedir) hemen krom-oksit (Cr2O3) pasivasyon tabakas oluturur.
Bu katman gzle grlemeyecek kadar incedir ve rn oluturan metale (paslanmaz eliin)
su veya herhangi bir gaz, oksijen nfuzunu tamamen engelleyerek, rtt metali korur.
Ayrca, bu katmann herhangibir nedenle yrtlmas, almas veya izilmesi durumunda
oluacak aklk, ok hzl bir ekilde tekrar katmann kendisini yenilemesiyle tekrardan
oluur. Bu olaya pasivasyon ad verilir ve titanyum gibi baz dier metallerde de grlr.
Nikel elementi de, dier dk oranlarda kullanlan molibden ve vanadyum gibi elementler
gibi pasivasyon zelliine katk salar.

Paslanmaz eliin korozyona ve lekelenmeye kar olan direnci, onu ticari olarak geni bir
uygulama alannda, dk bakm maliyeti, dierleriyle karlatrldnda daha ucuz olmas
ve gz alc bir grnme sahip olmas nedeniyle ideal ve vazgeilmez bir malzeme klar.
Toplamda 150 nin zerinde paslanmaz elik kalitesi olmasna ramen, bunlar arasnda 15
tanesi ok kullanlan ve piyasada ok tannan paslanmaz eliklerdir.
Paslanmaz elikler akrabalar olan dier elikler gibi, yass rn olarak, plaka olarak, ubuk
olarak, tel olarak, boru olarak, ekilli uzun rnler olarak gibi birok ekilde souk ve scak
haddeleme yntemleri ve dkm paralar olarak, gda endstrisinde, tpta, cerrahi
donanmlarda, endstriyel donanmlarda, otomotivde, beyaz eyada, yaplarda ve yap
elemanlarnda, binalarda gibi birok alanda geni bir ekilde kullanlmaktadr. Paslanmaz
eliklerin kullanld alanlardan biri de mcevher ve saat gibi gnlk yaammzda
yanmzdan hi ayrmadmz rnlerde de kullanlr. Paslanmaz elik gm gibi zamanla
oksitlenme ve kararma yapmaz. Ayrca paslanmaz eliin younluu gme oranla biraz
daha hafif olmasnda dolay tasarmclara kolaylk salar.
Paslanmaz elik %100 geri dntrlebilirdir. Kullanlan paslanmaz eliin %60 mrn
tamamlam rnlerden alnan paslanmaz elikler ve retim proseslerinin hurdalar gibi geri
dntrlen malzemelerin tekrardan deerlendirilmesiyle retilmektedir.
Antik alardan gnmze birka korozyon dayanml demir ulamay baarmtr. Bunun en
nl ve en byk rnei Hindistan n Delhi kentindeki, Kumara Gupta I tarafndan 400 l
yllarda yaptrlan Delhi nin Dikili Demiri dir. Fakat paslanmaz elie benzemeyen bir
ekilde bu demir ant paslanmazlk zelliini kromdan deil, ierdii yksek fosfordan
almaktadr. Fosfor uygun yresel hava artlaryla birlikte antn yzeyinde, demir-oksit ve
fosfordan oluan bir koruyucu yzey tabakas oluturup demirin korozyona kar direncini
salamaktadr.
Demir-krom alamlarnn korozyona kar olan direnci ilk defa 1821 ylnda Fransz
metalrjist Pierre Berthier tarafndan farkna varlmtr. O dnemdeki teknoloji krom ile
demiri bugnk gibi ileme tabii tutabilmeye yetmedii iin pratik olarak kullanma
geilememitir.
1890 larda Alman Hans Goldschmidt karbonsuz krom retimin yolunu aan alimunotermik
yntemini bulmutur. Bu tarihten itibaren paslanmaz elik zerine birok alma yaplmtr.
Modern paslanmaz eliklerin balangc, 1913 yllarnda ngiliz metalrjist Harry Brearly
tarafndan rastlantsal olarak tfek namlularn gelitirmek iin aratrma yaparken
kefedilerek balamtr. Bu da paslanmaz eliin balangnoktas olmutur. Daha


19

sonrasndaki almalarda, 18-8 olarak nitelendirilen (304) stenitik paslanmaz elik yaklak
1920 li yllarda piyasaya km ve uygulamalarnda byk bir baar salanmtr. 1930
lardan itibaren paslanmaz elik endstride ve gnlk hayatmzda vazgeilmez bir yer
almtr. Bu gelimeleri dier alam elementleri ile srdren aratrmaclar, bugn
tandmz paslanmaz elik kalitelerini zamanla gelitirmilerdir.
Dubleks paslanmaz elikler bundan yaklak 70 yl nce, slfit kat endstrisinde kullanm
amal olarak gelitirilmitir. Dubleks alamlar ilk etapta klorit yatak soutma sularnn ve
dier keskin kimyasal proses svlarnn yol at korozyon problemiyle baa kabilmek iin
kullanld. 1970 lerdeki Kuzey Denizindeki gaz ve petrol istasyonlarnn geliimiyle, ikinci
bir kuak dubleks paslanmaz elik gelitirildi. Buna gre belirli bir oranda nitrojen ilavesi,
tokluu, kaynaklanabilmeyi, klorit korozyon dayanmn artrmtr. En yaygn olarak
kullanlan UNS S31803 olarak adlandrlan kark kompozisyon 1996 ylnda dubleks elik
UNS S32205 standartlatrlmtr.
II. Dnya Sava esnasnda, yaplan aratrmalarla kelmeyle sertletirilen paslanmaz
elikler kefedilmitir. Standart olmayan bu kalitelerin ilk rnei 1948 ylnda 17-7PH olarak
adlandrlan paslanmaz elik olmutur.

6) REAKTR HACMNN HESAPLANMASI VE MALYET HESABI
2C
6
H
6
C
10
H
12
+ H
2

Hz yasas r
1
= - k
1
{(P
A
)
2
(P
B
x P
H
)/ K

}
r
1
= - k
1
{(C
B
)
2
(C
D
*C
H
)/ K

}
2C
6
H
6
C
10
H
12
+ H
2

Balang : 1 mol - -
Deiim: x x/2 x/2
Denge: 1-x x/2 x/2

C
B
=benzen miktar
C
D
=bifenilin miktar
C
H
=hidrojen gaznn miktar
C
B
=C
B0
(1-x) C
D
=C
B0
( x/2 ) C
H
=C
B0
(x/2)



20

r
1
=- k
1
{(C
B
)
2
( C
D
C
H
)/K

) }
r
1
=- k
1
{C
B0
2
(1-x)
2
- (C
B0
( x/2 )* C
B0
(x/2))/ K

}
r
1
=- k
1
C
B0
2
{(1-x)
2
- x
2
/4 K

}

R =82,06 atm cm
3
mol
-1
K
-1
C
B0
=P/RT = 1atm / (82,06 atm cm
3
/mol.K* 1033 K)
C
B0
=1,18*10
-5
mol/cm
3

DENGE SABT
K

=0,312

Arhenius eitlii k
1
=A e
(-Ea / RT)

VERLER
T =1033 K
A=1,49*10
7

R =8,314 J mol
-1
K
-1

E
a
=70170, 16 J mol
-1
Hz sabitinin hesaplanmas
Tepkime ikinci derece olduu iin k
1
sabitinin birimi: cm
3
/mol.s
k
1
= 1,49*10
7
e
(- 70170,16 / 8,314*1033)

k
1
= 4,234 * 10
3
cm
3
/ mol.s
TASARIM ETL :
V = F
A0
dx / -r
1

-r
1
= k
1
C
B0
2
{(1-x)
2
- x
2
/4 K

}



21

Tasarm eitliinde yerine koyarsak :
V = - F
A0
dx / k
1
C
B0
2
{ (1-x)
2
- x
2
/4 K

}
V = - F
A0
/ k
1
C
B0
2
dx / { (1-x)
2
- x
2
/4 K

}
Denklemi dzenlersek :
V / F
A0
=1 / k
1
C
B0
2
dx / {(1-x)
2
- x
2
/4 K

}
K

=0,312
Denklemde yerine koyarsak ve dzenlersek :
V / F
A0
=1 / k
1
C
B0
2
dx / {(1-x)
2
- x
2
/4*0,312

}
V / F
A0
=1 / k
1
C
B0
2
dx / {(1-x)
2
- (0,894x)
2
}
ntegral alma yntemlerinden basit kesirlere ayrma yntemiyle integralimizi
zeriz.
V / F
A0
=1 / k
1
C
B0
2
dx / {(1- 0,106x)*(1-1,894x) }
V / F
A0
=1 / k
1
C
B0
2
A / (1-1,106x) +B / (1-1,894x)
Hesaplamalar sonucunda :
A=0,440 B=0,560
ntegralimizi alrsak :
V / F
A0 =
1 / k
1
C
B0
2
{4,51 ln (1-0,106x) +0,296 ln ( 1- 1,894x)}
Bu bizim genel deklemimizdir.
Reaksiyonumuzun dnm oranna gre V / F
A0
deerini hesaplarz. Elde
edilen sonular iinde hacmimizi belirlemek iin bir dnm oranna karar
veririz. Buna bal olarak grafik izeriz .



22



X (%) V / F
A0
( cm
3
s/ mol )
10 180800
20 390600
30 650420
40 1018810
50 1862350




Bu degerlere baklarak % 50 verimle gerekleen bir tepkime olmasn istedik.
En ok hacmi bu degerde verecektir bu dnmden yararlanarak
reaktrmzn hacmini bulacagz.
retimde kullanacagmz benzen miktarn ylda 100000 ton olarak belirledik.
F
A0
= 100000 ton / yl
F
A0
dzenlersek ;
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
1600000
1800000
2000000
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5
Series1
ekil 1 X - V/FA0 GRAF


23

10
5
ton/yl*1yl/365gn*1gn/24saat*1saat/3600s*1kmol/78kg*1000kg/1ton*1000mol/kmol
F
A0
=40,65 mol/s

X = %50 deerinde reaktrn hacmi
V=1862350 cm
3
s/mol * 40,65 mol/s* 1 m
3
/ 10
6
cm
3
V =75,70 m
3



SELEN REAKTRN VERLER :
r =2,133 m L =5r= 5*2,133 = 10,665

REAKTR ALANI N :
ALAN= 2*r*L + 2 r
2

Toplam alan =2 *(2,133*10,665*(2,133)
2
)
Toplam reaktrn alan = 171,52 m
2

10 mm et kalnlnda paslanmaz elik kullanacagmz iin paslanmaz elik
fiyatna baktk.
10 mm kalnlnda paslanmaz elik = 471 TL /m
2

Reaktr iin gerekli maliyet =toplam alan * paslanmaz elik fiyat
Reaktr maliyeti =171,54 m
2
* 471 TL /m
2
=80795,92 TL
Reaktr maliyeti =80795,92 TL



24



Reaktrn iine boru denirse
Standart boru deerleri :
ap : 20 cm =0,2 m Boy : 3,5 m
Paslanmaz eliin younluu= 7,9*10
3
kg/m
3
Borunun hacminin hesaplanmas
V
BORU
= r
2
L
r =borunun ap L =borunun ap
V
BORU
= 3,14* (0,2)
2
*3,5
V
BORU
=0,44 m
3

Reaktrn boyuna gre ne kadar boru kullanacagmza bakarz.
3 adet boru kullanrz. Onun iin ;
3* 0,44 =1,32 m
3

Boru says iin : reaktrn hacmi / borunun hacmi

V
REAKTR
/ V
BORU
=75,70 m
3
/1,32 m
3
=57 adet boru
Toplam Boru hacmi =0,44*57
Toplam Boru hacmi =25,08 m
3

25,8 m
3
*7,9*10
3
kg/m
3
=198132 kg
198132 kg 1ton/1000kg =198,132 ton boru
Paslanmaz elik boru fiyat : 8000 tl/ton
Boru maliyeti =198,132 ton * 8000 TL /ton
Boru maliyeti =1585056 tl
TOPLAM MALYET =Reaktrn maliyeti +Boru maliyeti


25

TOPLAM MALYET =80795,92 + 1585056
TOPLAM MALYET=1665852 TL