nsan Olmann Psikolojisi

insan kurallara smaz!

insan Olmann Psikolojisi

Abraham Maslow

Trkesi Okhan Gndz

KURALDII

 PEGASUS
N S A N O L M A N I N

AJANS
P S K O L O J S

Abraham Maslow
K T A B I N T o w a r d A Z G N ADI of Being

P s y c h ol o gy

TRKES

Okhan Gndz
YAYIN Y N E T M E N

Nil Gn
Y A Y IN A H A ZIR LAY AN LA R

Seda Toksoy - Uur Alkapar

KAPAK

Uur Alkapar ISBN 975-6744-18-9 stanbul, Mart 2001

BASKI

Kitap Matbaaclk Tel: 0212. 567 48 84

C L T

Fatih Mcellit Tel: 0212. 501 28 23

KURALDII YA YIN C ILIK

Sinan Ercan Cad. No: 34/33 81080 Erenky-stanbul Tel: 0216. 445 22 14 - 380 29 24 Faks: 0216. 410 52 99 email: kuraldisi@kuraldisi.com www.kuraldisi.com

i in d e k il e r

I.

Blm: Psikolojide Daha Engin Bir Yaklam

1. Giri: Salk Psikolojisine D o r u .................................8 2. Psikolojinin Varoluulardan renebilecekleri . .15

II. Blm: Geliim ve Gdlenme

3. E ksiklik G dlenm esi ve G eliim G dlenm esi . .26 4. Savunm a ve G e li im ...................................................... 52 5. B ilm eye G ereksinim D uym ak ve Bilm ekten K o rk m a k ...................................................... 66

III. Blm: Geliim ve Biliim

6. Varln D oruk D eneyim lerde K a v ra n m a s 76 7. iddetli K im lik D eneyim i O larak D oruk D eneyim ler .......................................................111 8. Varlk B iliinin Baz T e h lik e le r i.............................. 124 9. Blm lenm eye Diren ................................................136

IV. Blm: Yaratcdk

10. Kendini G erekletiren nsanlarda Y aratclk . .144

V. Blm: Deerler
11. Psikolojik Veriler nsani D e e r le r ..........................158 12. D eerler Geliim ve S a lk ......................................178 13. evreyi A knlk O lark Salk ............................ 191

VI. Blm: Gelecekteki Grevlerimiz

14. Geliim ve Kendini G erekletirm e Psikolojisinin Baz Temel nerm eleri ............... 200

Ek B Dipnotlar

I. B lm P S K O L O JD E D A H A E N G N BR Y A K L A IM

Giri S a lk Psikolojisine D o ru
nsan sal ve hastal zerine yeni bir anlay douyor. Bu anlay ylesine heyecan verici ve olaanst olaslklara ge be ki, henz snanm am ve onaylanm am , yani bilim sel bilgi olarak benim senm em i de olsa kam uoyunun nne bu konu ile km a isteim e kar koyam yorum . Bu anlayn tem el varsaym lar: 1. H er birim izin biyolojik bir tem ele dayanan, bir dereceye kadar doal, esas, verili ve szcn dar anlam yla deitiri lem ez ya da deim ez bir isel doas vardr. 2. H er birey, bir blm kendine zg, bir blm de tm in sanlkla ortak bir isel doaya sahiptir. 3. sel doann bilim sel adan incelenm esi ve -yaratlm as deil- kefedilm esi m m kndr. 4. Elim izdeki bilgilerin nda bu isel doann tem elde ya da zorunlu olarak kt olm adn syleyebiliriz. Temel gerek sinim ler (yaam aya; gvenlie; ait olm aya ve efkate; saygya ve zsaygya; kendini gerekletirm eye duyulan) ile tem el insa ni duygu ve yetenekler ilk bakta ya ntr, pre-m oral ya da ya
8

pc nitelikleri ile iyidirler. Ykclk, sadizm, gaddarlk, kin, nefret, vb. insann tem el zellikleri olm ayp, gereksinim , duygu ve yeteneklerin engellenm esine kar duyulan iddet eilim li tepkilerdir. fke kendi iinde kt deildir; korku, tem bellik hatta bilgisizlik de... B unlar elbette kt davranlara yol aabi lirler am a bu da zorunlu deildir. nsan doas asla dnld kadar kt deildir. Aslnda insan doasna ait olaslklar tipik bir yaklam la km senm itir. 5. sel doam z kt deil, tersine iyi ya da ntr olduun dan aa karlm asnn desteklenm esi seilecek en iyi yoldur. Kendi yaam larm z ynetebilm e ansna sahip olduum uz tak dirde daha salkl, retken ve m utlu oluruz. 6. Bu tem el yaps reddedildii ya da bask altna alnd za m an insan sal grlr ekilde ya da gizliden gizliye, hem en ya da neden sonra bozulacaktr. 7. nsann isel doas hayvanlarn igdlerinin tersine g l, egem en ve yanlm az deildir. Z ayf ve hassastr. A lkanlk lara, kltrel baskya ve olum suz tavrlara kolaylkla boyun eer. 8. Z ayf olm asna karn bu doa, norm al bir insanda -hatta hasta bir kiilikte bile- ender olarak tam am yla yok olur. R edde dilm esine karn kendini gerekletirm ek zere iten ie direnir. 9. Bu yarglar disiplin, yoksunluk, engellenm e, ac ve traje dinin gereklilii iinde aka tartlm aldr. B unlar isel doa m z aa karan, besleyen ve gerekletiren; yaam ak isteni len deneyim lerdir. Bu deneyim lerin baar ve ben gc, dolay syla zsayg ve zgven ile yakndan balantl olduklar gittik e daha iyi anlalm aktadr. U tkular kazanm ayan, direnm eyen ve stesinden gelm eyen insan bunu yapabileceinden kukulan m aktan da kurtulam az. Bu yalnzca d tehlikeler iin geerli de ildir. Kiinin kendi itkilerini kontrol edebilm e ve erteleyebil m esi, yani korkusunu yenebilm esiyle de ilikilidir. 9

Bu varsaym larn doruluunun kantlanm as, bilim sel bir etik, doal bir deerler sistem i, iyi ve ktnn, doru ve yanl n belirlenecei son bir karar dzenei oluturacaktr. nsann doal eilim leri hakknda daha ok bilgi sahibi olduka nasl iyi, m utlu, retken olacam ; zsaygsn nasl gelitirebilecei ni ve yeteneklerini nasl en iyi ekilde kullanabileceini syle m ek de kolaylaacaktr. Bu, gelecekte birok kiilik sorununun kendiliinden zlecek olm as anlam na geliyor. Asl sorun, kiinin insanlk ailesinin bir yesi ve ayn zam anda tekil bir bi rey olarak gerekte nasl birisi olduunu ortaya kartabilm ekte. Kendisini gerekletirebilm i insanlar incelem ek bize kendi yanllarm z, eksiklerim izi ve ne yne doru gelitiim izi gr m e olana verecektir. Bizim am z dnda her an kendi idealleri vard. Tm bu idealler, azizler, kahram anlar, beyefendi ler, valyeler ve gizem ciler kltrm z tarafndan saf d bra kld. G eride ise sadece iyi ayarlanm , sorunsuz, olabildiince silik ve belirsiz bir insanlk kald. B una karn belki de pek ya knda tam anlam ile gelien, gizilglerini deerlendiren ve kendini gerekletiren; isel doasna kendisini dile getirm e z grl veren, onu kstlam ayan, bastrm ayan, yadsm ayan in san rneini tanyabiliriz. Her birim izin kavram as gereken yaam sal ve dokunakl bir gerek var: T rm ze zg erdem lerden her uzak dm z, kiinin kendi doasna kar iledii her su, ayrcalksz herkes bilinaltm zda bir iz brakr ve kendim izi kk grm em ize ne den olur. Karen Horney bu bilind alglam a ve anm sam a ey lem ini ok yerinde bir anlatm ile kaydetm e olarak tanmlar. Bizi utandran bir davranm z hanem ize kara bir leke olarak kaydedilir ; drst, gzel ve iyi davranlarm z ise olum lu bi rer puan olarak. Sonuta terazinin kefesi bir taraf gsterir. Ya zsaygm z artar ve kendim izi benim seriz ya da kk grr, aa, deersiz ve sevgiden yoksun hissederiz. Tanrbilim ciler 10

insann gc yetm esine karn bir eyi bile bile bolam as gna hna m iskinlik adn vermilerdi. Bu bak as Freudcu anlay yadsm az. K sa ve z bir e kilde aklam ak gerekirse, Freud bize psikolojinin sayrl (hasta lkl) ynn gsterdi am a artk salkl yann da aa kar mamz gerekiyor. Belki de bu salk psikolojisi yaam larm z denetlem e ve gelitirm em izde, daha iyi insanlar olm am zda bizlere daha ok yardm c olacaktr. Bu yntem belki de, hastalklan nasl kurtuluruz diye sorm aktan ok daha fazla yarar sala yacaktr bizlere. zgr geliim i nasl zendirebiliriz? Bunun iin en uygun eitim ko u llan nelerdir? Cinsel mi? Ekonom ik mi? P olitik mi? Bu tip insanlarn yaam larna uygun bir dnya nasl olabilir? Bu tip insanlar nasl bir dnya yaratacaklardr? H asta insanlar, hasta bir kltrn rnleridir. Salkl insanlar ise ancak salk l bir kltrde yetiebilir. B ununla birlikte, hasta insanlarn y a adklar kltr daha da bozduu, salkl insanlarn ise daha salkl bir kltr yaratt da bir gerektir. Birey saln g e litirmek daha iyi bir dnya yaratm ann yollarndan biridir. D i er bir deyile, kiisel geliim in zendirilm e olasl yksektir; var olan nevrotik belirtilerin yardm olm adan saaltlabilm e olasl ise daha dktr. B ir insann daha drst olm ay se mesi, kendi taknt ve saplantlarn saaltm aya alm asndan ok daha kolaydr. Allagelm i bak as ile kiilik sorunlar istenm eyen so runlar olarak deerlendirilm ilerdir. atm a, kargaa, vicdan azab, kayg, depresyon, d krkl, gerilim , utan; kendini ce zalandrm a, aalk ya da deersiz duyum sam a her durum da ruhsal aclara neden olurlar. Eylem lerin verim liliini drrler. Denetlenemezler. Bu durum da da kendiliinden hastalkl ve k t olarak alglanr ve olabildiince abuk iyiletirilirler . Gel gr ki tm bu belirtilere salkl ya da salkl olm a y o 11

lunda ilerleyen insanlarda da rastlanr. A caba sululuk duygu m uzu yenm em iz gerekiyor mu? Varsayalm ki glerinizi den gelediniz ve artk uyum lusunuz. Evet denge ve uyum luluk acy azaltt iin iyi olabilir; am a belki de daha yce bir ideale do ru ilerlem enizi engelledii iin ktdr. E rich From m nem li bir kitabnda (M an fo r Him self) klasik Freudcu stben (sper-ego) kavram n otoriter ve greceli ieri i nedeniyle yerer. Freud stben ya da vicdan, anne babann di lek, istek ve ideallerinin iselletirilm esi olarak dnm t. Bu bak as anne babann kiiliklerini gz ard ediyor. Peki anne babanz kanun kaa ise ne tr bir vicdana sahip olursunuz? B elki de babanz elenceden nefret eden kat ahlak anlayna sahip birisidir. Ya da bir psikopat. Freud, bir vicdana sahip oldu um uz konusunda haklyd. deallerim izi hayatm zn erken d nem lerindeki figrler belirler, sonradan okuduum uz H afta So nunda K endinizi G elitirin kitaplar deil. Ama, vicdann ki m inde daha etkili kim inde daha zayf ekilde varln srdren deiik bir yan, baka bir deyile deiik trde bir vicdan var dr. Bu, tem el vicdandr. Bu vicdan kendi doam zn, yazg m zn, kapasitem izin; kendi yaam arm zn bilind ve bi lin tesi alglanndan kaynaklanr. Bu vicdan kendi isel do am za kar drst olm am z; onu kendi zayflklarm z, kar larm z ya da dier nedenlerle yadsm am am z ister bizden. Ye teneklerini krelten, doutan ressam olup da hisse senetleriyle bouan, akll olan am a aptalca bir yaam srdren, doruyu grp de azn am ayan, yrekliliini ldrp korkaklaan tm insanlar iten ie kendilerini aldattklarn ve bu nedenle de ken dilerini aa grdklerini hissederler. Sonuta, yaanan kendini cezalandrm a durum u yalnzca nevroza da yol aabilir; doru olan yapm aya balam ann sonucunda yenilenm i bir yreklili e, hakl bir fke ve artan bir zsaygya da. Ksacas, geliim ve ilerlem e ac ve atm a ile salanabilir. 12

Geerli olan salkl ya da hasta olm a ayrm na, en azndan yzeysel belirtiler gz nne alndnda, kesinlikle kar k yorum. H astalk, belirtilerin varolm as m dem ektir? B en hasta ln, var olm as gereken belirtilerin ortaya km am as durum u olduunu savunuyorum . Salkl olm ak hibir belirti tam am ak m dem ektir? Sanm yorum . A uschw itz ya da D achaudaki Naziler arasnda hangileri salklyd? Vicdan azab ekenler mi yok sa vicdan rahat, tem iz, m utlu olanlar m? Tam anlam yla insan olan bir kiinin o durum da atm a, azap, depresyon, fke yaa mamas m m kn mdr? Dorusunu isterseniz bana gelip kiilik problem leriniz oldu unu syleseniz, sizi daha iyi tanm adan ne yant vereceim e karar verm ezdim : yi! mi, yoksa Gem i olsun! m u? N e denlerini bilm em gerekir nce. Bu durum un istenm eyen neden lerden kaynaklanabilecei gibi olum lu nedenlerden de kaynak lanabildii grlyor. Bunun bir rnei de psikologlarn benim senm e, uyum , hatta su ilem e konularna olan yaklam larndaki deiikliktir. K i min tarafndan benim senm ek? Belki de bir gen iin zppe tan dklar, dem ekler tarafndan kabul edilm em ek daha iyidir. Neye uyum gsterm ek? Kokum u bir kltre m i? B askn bir anne b a baya m? Olabildiine uyum lu alan bir kle iin ne sylene bilir ki? Ya da uyum lu davranan bir tutsak iin? D avran sorun lar yaayan ocuklara bile yeni bir gzle baklm aya baland. Neden yaram azdr? Bu durum un patolojik nedenleri olabilir. Ama genellikle bunun iin gayet iyi nedenleri vardr ocuun; smrlmeye, baskya, holanm aya, aalanm aya, ezilm eye 1ar direnmektedir. Aslnda, neyin kiilik sorunu olarak adlandrlaca bu adlan drmay kim in yaptna baldr. Klenin efendisi m i? B ir dik ililer m? A taerkil bir baba m? K arsnn ocuk kalm asn iste yen bir koca m? A ka grlm ektedir ki kiilik sorunlar ou 13

zam an insann ald psikolojik yaralara, gerek isel doasnn urad saldrlara kar bir bakaldrdr. Bu durum da hastalk l olan, bylesi bir saldrya bakaldrm am aktr. Ne yazk ki in sanlarn ounun karlatklar kt davranlara tepki verm e dii kansndaym . K endilerine yaplan sineye eker, tepki ver m eye yllar sonra balarlar. Bu tepki de nevroz ya da psikoz ola rak kendini gsterir. B az durum larda kii hasta olduunu, ger ek m utluluu, doyum u, zengin bir duygusal yaam ve huzur lu, retken bir yall kardn fark edem ez bile. Yaam he yecan verici bulm ann, yaratc olm ann ve estetik tepkiler ver m enin gzelliini hibir zaman tadam azlar. O lum lu znt ve ac sorusu ya da bunun gereklilii konusu ile yzlem ek kanlm azdr. G eliim ve kendini gerekletirm e ac, znt, keder ve kargaa olm adan olabilir m i? Tm bunlar bir noktaya kadar kanlm az ve engellenem ez ise snrlar izen nedir? znt ve ac insanlarn geliim i iin gerekli ise insanla r ac ve zntden srekli olarak korum aya alm aktan kan m alyz. Ac ve znt bazen yapc olabilir ve nihai olum lu so nu lan gz nne alnrsa arzu edilebilir. nsanlar aclarn ya am aktan alkoym ak sonuta ar korum aya dayanan bir iliki yaratabilir. Bu da kiinin kendi isel doasnn btnlne olan saygsnn azalm as ve geliim inin engellenm esi anlam na gelir.

14

Psikolojinin V a ro lu u la rd a n renebilecekleri
Psikologun varoluuluktan renebilecekleri nelerdir? B i limsel bak as ile bu sorunun yantn bulm a abas fazlasy la zor ve karm ak bir biim alacaktr. B ununla birlikte, byle bir aba birok adan yararl olacaktr. Bu tip bir bak as, bu yaklamn aslnda nc G psikolojisinde zaten geerli olan eilim lere benzer bir aray olduunu gsterecektir. Ben varoluu psikolojiyi tem elde ele ald iki nem li konu balam nda tanm lyorum . Birincisi, kim lik ve kim lik deneyim i nin insan doas ve insan doasn inceleyen herhangi bir felseIe ya da bilim dal iin sine qua non (olm azsa olm az) olduunu .avunan yaklamdr. B u terimi tem el alm am bir bakm a z, v a rolu, varlkbilim gibi kavram larla aramn iyi olm am asndan; b i raz da bunun, imdi olm asa bile yaknda, deneysel bir alm a nn konusu olabileceine olan inancm dan kaynaklanyor. Am a bunun sonucunda bir ikilem ortaya kyor. A m erikal psikologlar da kim lik aray konusundan bir hayli etkilenm iI rdi. (Allport, Rogers, Goldstein, From m , W heelis, Erikson, Murray, Murphy, Hom ey, M ay ve dierleri.) H em en belirtm eli15

yim ki bu yazarlar A lm anlardan, H eidegger ve Jaspersdan ok daha anlalabilir bir dille yazm aktaydlar. Yaln olgulara daha yakndlar. kinci olarak, varoluuluk deneysel bilgiye kavram lar ya da soyut kategori sistem lerinden daha ok nem vermektedir. Varo luuluk grngbilim i (fenom enoloji) tem el alr. Yani kiisel, znel deneyim i soyut bilginin tem eli olarak kabul eder. Bununla birlikte, psikanalizin eitli dallar bir yana, birok psikolog da zaten ayn gr ilke edinm itir. 1. Bu durum da ilk olarak Avrupal felsefeciler ile Am erikal psikologlarn sanld kadar birbirinden uzak olm adn kabul edebiliriz. Doal olarak deiik lkelerdeki bu ezam anl geliim de bir bakm a, birbirinden bam sz insanlarn d dnyaya ait bir gereklie verdikleri benzer tepkilerden kaynaklanmaktadr. 2. Bu gerek de, kanm ca, deerlerin birey dndaki kaynak larnn btnsel kdr. Varoluularn byk bir blm N ietzschenin Tanr ld! karm na tepki vermektedir. Belki ayn ekilde M arx n da lm olm asna... Am erikallar, ne siya si dem okrasinin ne de iktisadi refahn tek bana deer sorunu nu zdn fark etti. D eerlerin gerek kaynana ulam ak iin tek yol i benlie ynelik bir arayn balamasdr. Para doksal bir ekilde kim i dinsel varoluular da yaklam larnn bir blm nde bu yargy paylaacaktr. 3. Varoluuluk, psikolojideki tem el felsefe eksikliinin ye rini doldurabilecek yapda. Bu konu psikologlar iin byk nem tayor. M antksal olguculuk, zellikle klinik psikoloji ve kiilik sorunlar uzm anlar asndan bir fiyasko olmutur. Te m el felsefi sorunlar m utlaka yeniden tartm aya alacak ve psi kologlar belki de yapay zm leri ya da ocukluklarnda edin dikleri bilinsiz, snanm am felsefeleri bir yana brakacaktr. 4. Biz A m erikallar iin Avrupa varoluuluk okulunun 16

nem li bir yan daha var; insanlarn, zlem lerinin ve snrlarnn (insanlarn gerekte ne olduklar, ne olmak istedikleri ve ne ola bilecekleri) yaratt bir km az yaam akta olduklar vurgusu. Bu konu kim lik sorunundan o kadar da bam sz deil. nsan belirleyen hem edim sellii hem de gizilgiileridir. Bu eliki zerinde ciddi bir ekilde durulm as psikolojide yeni bir r aacaktr. Bundan hi kukum yok. eitli yazn lar da bu karm destekler nitelikte; ynelim sel testler, kendini gerekletirm e, (bu snrn ald) eitli doruk deneyim ler, Jungcu yaklam lar, kim i tanrbilim i dnrleri, vb. B unun yan sra insann, hem tanrsal hem de kula zg bu ikili doasn btnselletirecek yntem ve sorunlar da dile ge tirilmitir. Hem Dou hem de Bat felsefelerinin birou, insan yapsn bu ikili yapy tem el alarak dnm ve daha yce ola na erim enin tek yolu olarak daha alak olandan yz evirm eyi benim sem itir. Varoluular ise her iki paray da insann yap snn tanm layclar olarak benimsemitir. Bu paralar yadsn m am ak, btnletirilm elidir. Bu btnletirm e yntem leri; igr, geni anlam ile zihin, sevgi, yaratclk, glm ece ve trajedi, oyun ve sanat hakknda zaten az ok bilgim iz var. Bu tip btnletirici teknikler zerin de gem ite olduundan daha ok duracam z dnyorum . nsan doasnn ikili yapsna ilikin vardm bir dier so nu d a asla zlem eyecek sorunlarn da varolduunu grm em ek gerektiidir. 5. Tm bunlardan u sonuca varlabilir: deal, zgn (authen tic) ya da kusursuz, tanrsal insan; insann gizilgleri u anda varolan, im diye ait bilinebilir bir gerekliktir. Bu dnce ed e bi bir lakrd gibi geliyor olabilir kulaa. Fakat aslnda o eski, cevaplanam am sorunun deiik bir tarzla yinelenm esinden baka bir ey deildir: Terapi, eitim ve ocuk yetitirm enin am alar nelerdir? 17

Bu, ayn zam anda, ivedilikle zerinde durulm as gereken bir gerei ve sorunu gsteriyor. zgn insan zerine dikkate de er tanm lam alarn hepsi, uygulam ada, bu insan geirdii dei im erevesinde ele alr ve yaad toplum -aslnda genel an lam ile toplum - ile yeni bir iliki kurduunu varsayar. Bu insan kendisini eitli alardan am akla kalm az, kltrn de aar. K ltrn belirleyiciliine direnir. Kltrnden ve toplum undan gittike ayr dm eye balar. nsanlk ailesinin bir bireyi olm aya balar, yerel grubundan ise uzaklar. Sosyolog ve antropologla rn bunu pek de kolay benim sem eyeceklerinin farkndaym . Bu konudaki her trl tartm aya am . A m a evrenselcilikin te meli kesinlikle burada yatm aktadr. 6. Avrupal dnrlerin felsefi antropoloji alanndaki a lm alar bize yol gsterecek niteliktedir. Felsefi antropolojinin amac insan tanm lam ak, insan ile dier trler, nesneler, robot lar arasndaki fark aklamaktr. nsann tipik ve belirleyici zellikleri nedir? nsann znde olan ve yokluunda insan ola rak tanm lanam ayaca zellik nedir? Bu, A m erikal psikologlarn tm den gz ard ettii bir konu dur. D avranlk okulu bu tip bir tanm lam a abasna girim ez. En azndan tanm lam alarndan hibirinin ciddiye alnacak denli nem li olm ad sylenebilir. Freud ise insan tanm lam ada k sr bir yaklam a sahiptir. nsann isteklerini, gerekletirilebilir um utlarn, tanrsal zelliklerini gz ard etmitir. F reudun bize geerli en geni psikopatoloji ve psikoterapi sistem ini salam olm as, ada ego-psikologlarnn da yava yava ayrdna var d gibi, bu durum u deitirm iyor. 7. Baz varoluu dnrler kiinin kendi benliini yaratm a s konusuna gereinden fazla nem vermektedir. Sartre ve dier leri bir tasar olarak benliki, kiinin -kendi karar verdii her ey olabilirm i gibi- sreklilik gsteren (ve keyfi) seim leri ola rak ele alrlar. D oal olarak bu derece u bir anlay genetik bi 18

limi ve yapsal psikolojinin olgular ile elien savlar ierm ekte dir. A k szl olm ak gerekirse abartl bir yaklamdr. Freudcular, varoluu terapistler, R oger okulu ve bireysel ge liim psikologlar ise benlii kefetm e ve aa karc terapi konusuna daha fazla eildiler ve belki de isten, karar verm e ve kendi seim lerim ize gre kendim izi gerekletirm e konusuna gereken nem i vermediler. (H er iki grubun da fazlasyla psikolojiye daldklar ve top lum bilim i ihmal ettikleri de sylenebilir doal olarak. Yani, sis tem atik dnlerinde sefalet, sm r, m illiyetilik, sava, toplum sal kltr gibi gl ve zerk toplum sal ve evresel be lirleyiciler zerinde yeterince durmazlar. Aslnda hibir psiko log bu tip etkenler karsnda kiinin aresiz kalabilecei gere ini yadsm az. A m a eninde sonunda en nem li m esleki sorum luluu, toplum sal belirleyiciler gibi tinsellik d (extra-psychic) etkenleri deil tekil kiinin incelenm esini gerektirm ektedir. Ay n ekilde psikologlar da toplum bilim cilerin yalnzca toplum sal etkenler zerinde kafa yorduklarn, kiilik, isten, sorum luluk gibi etkenlerin zerkliini gz ard ettiklerini dnm ektedir. Bu iki ayr grubu, aptallar ya da krler takm olarak deil de, ayr uzm anlk alanlar olarak kabul etm ek daha doru olacaktr.) Sonuta, hem kendim izi kefettiim iz ve aa kardm z hem de ne olacam za karar verdiim iz ortaya kyor. Bu fikir uyum azl deneysel bir yaklam la zlebilecek bir sorun oluturmaktadr. 8. G z ard edilen sadece sorumluluk ve isten deildir. B u n larn doal sonular olan g ve yreklilik de gzden karl mtr. Son zam anlarda psikanalizci ego psikologlar bu insani niteliin nem ini kavram ve ego gc konusuna eilm eye balamlardr. D avranlar ise hala bu konunun uzandalar. 9. A m erikal psikologlar A llportun idiografik psikoloji (idiografik: Bir olguyu genel bir trn yasas balam nda yalnzca 19

rnek olarak inceleyen nom otetik'e karlk her olay kendi iinde ele alm a, vaka alm as -n.) hakkndaki olum lu dn celerini biliyorlar; ancak bu konuya gerekli nem i vermediler. Klinik psikologlar bile bu konu zerinde yeterince durmad. imdi grngbilim ciler ve varoluular da bu konuyu srarla vurguluyorlar. Artk bu arya direnm enin ok zor, aslnda ku ramsal adan olanaksz olduunu dnyorum . Eer kiinin zgnl bilim hakknda bildiklerim izle rtm yorsa, sorun geerli bilim kavram nn kendisindedir. Bu kavram n da batan ele alnm as gerekecektir 10. A m erikadaki psikolojik dnce tarihinde grngbilimin etkileri olmutur, ancak bu etkilerin zam anla silinip gittiini dnyorum . Avrupal grngbilim ciler gayretli ve titiz al malar ile bize, bakalarn anlam ann yolunun -ya da en azndan belirli bir am aca ulam ak iin gerekli olan yolun- onun Weltanschaaung 'una (dnya grne) girm ek ve onun dnyasn onun gzleri ile grm ekten getiini yeniden retebilirler. Bu yarg doal olarak, olgucu bilim felsefesi anlay ile elimektedir. 11. Varoluuluun bireyin nihai yalnzlna yapt vurgu dikkatim izi karar verm e, sorum luluk, seim, kendini yaratm a, zerklik ve kim lik kavram larna ekm ekle kalm az; y a ln z lk la rn arasnda sezgi ve em pati, sevgi ve zgecilik, bakalar ile z delem e ve genelde eerklik (hom onom y) yolu ile kurulan ile tiim in gizem ini daha sorunsal ve byleyici bir biim e sokar. Tm bunlar verili kabul etm ek yerine aklanm as gereken m u cizeler olarak grm em iz gerekir. 12. Varoluularn zerinde durduu dier bir konunun da yaln bir ekilde aklanabileceini dnyorum . Yaamda kar lalan sorunlara kar bir savunm a m ekanizm as olarak geli tirilen ve bir eit gdk yaam olan yzeysellik ve sla kar lk, yaam n derin ve ciddi bir boyutu (ya da belki de trajik bir anlam ) var. Bu yalnzca edebi bir gr deil. Bu yakla20

m m , rnein psikoterapide, ilevsel bir nemi var. Trajedi za m an zam an saaltc olabilir. Terapiye ac iinde srklenen in sanlar daha byk ilerlem eler kaydedebiliyor. Y zeysel yaam doyurucu olm ad zaman sorgulanr ve ancak o zam an tem el il kelere ynelik bir aray balar. Varoluular, yzeyselliin psi kolojide hibir ie yaram adn kesin bir ekilde gsterdi. 13. Dier birok okul gibi varoluuluk da szel, zm lem eci, kavram sal usa uygunluun snrlarn renm em izde bize yardm c olmaktadr. Bu tavr, yaln deneyim in her trl kavram ve soyutlam adan nce geldii grn benim seyen geerli yaklam n bir parasdr. Bu anlayn, enikonu elden geiril m esi gereken Ortodoks olgucu bilim ve felsefeyi de kapsayan btn bir 20. yzyl Bat dncesinin geerli bir eletirisi oldu una inanyorum . 14. G rngbilim cilerin ve varoluularn alm alarnn bir dier sonucu da bilim kuram nda gerekleen gecikm eli bir dev rimdir. Aslnda, alm alarnn yardm ile gerekleen, dem eli idim , nk resm i bilim felsefesi ya da bilim selcilik anlay nn yklm asnda ok eitli etm enin rol olmutur. stesinden gelinm esi gereken yalnzca zne ile nesne arasndaki Kartezyen ayrm deildir. nsan tininin (psyche) ve yaln deneyim in ele alnm as gereklik anlaynda birok kkl deiiklii gerekli klmtr. Deiim yalnzca psikolojiyi deil dier btn bilim alanlarn da etkileyecektir. Tutumculuk, basitlik, kesinlik, d zen, m antk, ayrntclk, tanm , vb. deneyim in deil soyutlam a nn sonulardr. 15. Son olarak, varoluu yaznn beni en derinden etkileyen izlei, psikolojide gelecek zaman sorunu zerinde duracam. Bu ve yukarda szn ettiim sorun ve etkiler bana zaten ya banc deillerdi. Bunun, kiilik kuram zerinde ciddi bir al m a yrten herkes iin geerli olduunu dnyorum . Charlotte Buhler, Gordon Allport ve Kurt G oldsteinn yazlar da gele 21

cein u an varolan kiilik zerindeki devingen etkileri konusu nu ele alm aya ve dizgeletirm eye ynelik birer aryd. rne in geliim , dnm ve olaslk zorunlu olarak gelecei gster m ektedir; gizilg ve um ut, dilem ek ve dlem ek kavram lar da... Som uta indirgem e gelecein yitirilm esidir; tehlike ve kay g gelecei gsterir (gelecek diye bir ey olm asayd nevroz da olm azd). u anda etkin olan bir gelecein yokluunda kendini gerekletirm e de anlam sz olurdu. Yaam zam anda bir G etalt olabilir, vb. Varoluularn bak asyla tem el ve birincil nem e sahip olan bu sorunun bizlere de retecei pek ok ey var. nsan u anda devingen bir ekilde etkin olan gelecei balam nda d nm eyen hibir psikoloji kuram nn eksiksiz olam ayacana inanyorum . Bu anlam da gelecek, K urt L ew inin yaklam nda olduu gibi, tarihsel deiim srecinden bam sz olarak ele al nabilir. Ayn zam anda, ilkesel olarak yalnzca gelecein biline m ez olduunu da kavram am z gerekiyor. Bu da tm alkanlk larn, savunm a ve baa km a m ekanizm alarnn gemi dene yim lerden kaynaklanm as nedeniyle bulank ve gvenilm ez ol duu anlam na gelm ektedir. Yalnzca esnek bir yaratcla sahip olan, yenilikleri gvenle ve korkusuzca karlayabilen insan ge lecein stesinden gelebilir. G eerli olan psikoloji yaklam nn ise, kaygy nlem ek am acyla, gelecein gem ie benzeyecei ne ilikin bir takm sz oyunlar retm ekten baka bir ey olm a d inancndaym .

SONU
zerinde durduum uz dnceler psikolojinin bir alm s recinde olduuna ilikin um udum u artryor. Bu, psikoloji ya da bilim kart bir yaklam a dnecek yeni bir ...izm ya ratm a sreci deildir. B yk olaslkla, varoluuluk psikolojiyi zenginletirm ekle 22

kalm ayacak, yeni bir psikoloji dalmn olum asnda etkili ola caktr. Sutichin varlk psikolojisi (ontopsikoloji) denilm esini nerdii bu yeni dal, btnyle gelim i ve zgn bir Benlik ve onun varolu biim leri zerinde duracaktr. Aka grlyor ki, bizim psikolojide norm al olarak ta nm ladm z aslnda ortalam a insanm psikopatolojisidir. Bu du rum o derece yaygn ve sradan bir du ru m a gelm i ki olaan bi im inde alglanam az olmu. zgn insan ve yaayn varolu u adan incelenm esi bu yaygn dlzmeceyi, yanlsam alar ve korkular dnyasn keskin ve przsz bir k altnda grebil mem ize yardm c olacaktr. Bu k bize bu yapay yaam n, her ne kadar yaygn da olsa, hastalkl o Iduunu gsterecektir. Avrupal varoluularn srarla vurguladklar korku, strap, um utsuzluk gibi konular zerinde ok fazla durm ann gerekli ol madn dnyorum . Bu, durumu daha da gletirm ekten baka bir ie yaram ayacaktr. Bu tip evrensel dzeydeki felsefi yaknm alar deerlerin dsal kaynaklar ktnde ortaya kar. Felsefecilerin psikoterapistlerden, yanlsam alarn sona er m esinin ve kim liin yeniden kefedilm esinin balangta ac ve rici olm asna karn sonuta yaam verici ve glendirici oldu unu renm eleri gerekiyor. Ayrca bu dnrlerin yazlarnda doruk deneyim lerden, coku ve esriklik, hatta norm al bir m utlu luktan bile sz etm iyor olm alar insana bu kiilerin dorua ula am adklarn, cokuyu tadam adklarn dndryor. Sanki yalnzca tek gzleriyle grebiliyorlar ve bu gzleri de kem ba kl. ou insan cokuyu da trajediyi de eitli dzeylerde ya ar. B unlardan herhangi birini gz ard eden bir felsefenin kap sayc olduu dnlem ez. Colin W ilson varoluular Evet di yenler ve H ayr diyenler olarak ikiye ayryor. Bu konuda ken disiyle btnyle hem fikirim .

23

nsan kurallara sm az

II.

B lm

G E L M V E G D L E N M E

Eksiklik G d le n m e si ve G eliim G d le n m e si

Temel gereksinim kavram yantlad sorular ve onu a a kartan ilem ler balam nda tanm lanabilir. zerinde durdu um ilk soru psikopatolojinin kaynaklarnn ne olduuydu. n sanlarn nevrotik olm asna neden olan nedir? Yantm, (analitik yantn deiik ve bence gelitirilm i bir uyarlam as) zetle nev rozun znde ve balangcnda bir eksiklik rahatszl olarak ortaya kt ynndeydi. Su, am ino asitler, kalsiyum gibi ge reksinim lerle bir tuttuum belirli doyum lara ulaam am aktan kaynaklanyordu. B irok nevrozda, dier karm ak belirleyicile rin yan sra gvenlie, ait olm aya ve zdelem eye, youn sev gi ilikilerine, saygnlk ve itibara duyulan ve doyurulm am bir zlem yatm aktayd. Verileri, psikoterapi zerine yrttm on iki yllk alm a ve aratrm alardan ve yirm i yl boyunca y rttm kiilik alm alarndan elde etm itim . nem li bir de netim aratrm am da (ayn zam anda ve ayn ilem iinde gerek letirilm iti) dier tm karm ak etkenlerin yan sra, bu eksik likler ortadan kaldrld zam an hastaln da yok olm aya yz tuttuunu gsteren yerine koym a terapisi zerineydi. 26

Bugn birok klinik psikolog, terapist ve ocuk psikologu ta rafndan da onaylanan bu sonular (birou sonular benim ka dar olum lu bulm am t) gereksinim in doal, kolay, kendiliin den ve deneysel verilerin bir genellemesi olarak tanm lanm asn olanakl klyor. (Oldu b ittiye getiren, keyfi, olgunlam am , bilgi birikim in gerisinde kalan yntem lerin tersine.) Uzun vadeli eksiklik zellikleri aadakiler gibidir. Temel ya da igdsel bir gereksinim (in); 1. yokluu hastala neden olur, 2. varl hastal engeller, 3. yerine konm as hastal iyiletirir, 4. belirli (ok karm ak) zgr seim durum larnda, yoksun kalan kii tarafndan dier doyum lara yelenir, 5. salkl kiide edilgen, geri ekilmi ya da ilevsel olarak etkisizdir. ki ayr znel zellikten daha sz edilebilir. Bilinli ya da bilind zlem , arzu, noksanlk ya da eksiklik duygusu bir yan dan yoksunluk olarak grlrken dier yandan haz verici de ge lebilir. (H oum a gidiyor.) Tanm zerine son bir ey daha. Bu alanda alan ve gdlenm eyi tanm lam aya ve snrlandrm aya alan uzm anlarn o u dardan gzlem lenebilir, davransal ve deneysel lt ara yna gereinden fazla nem verdikleri iin birok sorunla k ar karya kalmtr. Gdlenm enin davranlar dnda tm in sanlar tarafndan kullanlan gerek lt zneldir. A rzu, istek ya da zlem duyduum ya da eksiklik hissettiim zam an gd lenirim . Bu znel sylem e uygun bir karlk olabilecek nesnel, gzlem lenebilir bir koul, yani uygun davransal tanm ve g dlenm e henz bulunamamtr. 27

Doal olarak znel durum larn nesnel karlklarn ve belir tilerini aram ay srdrm em iz gerekiyor. Haz, tasa ya da arzunun toplum sal ve dsal belirtilerini kefettiim iz anda psikoloji bili mi a atlam olacaktr. A m a bu keif gerekleene dein eli m izde byle bir bilginin varolduuna inanm am alyz. Haliyle, elim izdeki znel verileri de yok sayam ayz. N e yazk ki bir fa reden znel raporlar verm esini isteyem iyoruz. Buna karlk neyse ki bunu bir insandan isteyebiliyoruz ve daha iyi bir veri kayna bulana dein buna ayak direm enin hibir nedeni yok. B unlar tem elde bnyenin eksikliini duyum sad ve kiinin sal iin doyurulm as gereken gereksinim lerdir. Dahas bu gereksinim ler kiinin kendisi dndaki insanlar tarafndan doyurulm aldr. B urada ele alnan aklam a dorultusunda ve dier ok farkl bir gdlenm e tipi ile arasndaki ayrm belirginletir m ek iin bu gereksinim leri eksikler ya da eksiklik gereksinim le ri olarak adlandracam . Hi kim se iyodin ya da C vitam inine gereksinim duyduu m uz gereini yadsm ayacaktr. Sevgiye duyduum uz gerek sinim in de ayn snfa girdiini anm satm ak isterim. D enge, duraanlk, gerilim i azaltma, savunm a ya da dier koruyucu gdlenm eleri am alayan bir geliim ya da kendini kusursuzlatrm a eilim inin var olduunu her geen gn daha ok psikolog benim sem ek zorunda kalyor. Bunun eitli neden leri var. 1. Psikoterapi. Saaltm olanakl klan salkl olm a itkisi dir. Bu, terapinin olm azsa olm az kouludur. B yle bir eilim ol m asayd terapinin ac ve kaygya kar savunm a gelitirm enin tesindeki zellikleri aklanam az olurdu. 2. B eyin hasarl askerler. G o ld stein n alm alarn hepi m iz ok iyi biliyoruz. G oldstein, insan kapasitesinin zedelen m elerden sonra yeniden yaplannm aklanm asnda kendini 28

gerekletirm e kavram n ortaya koym ann gerekli olduunu kefetm iti. 3. Psikanaliz. Kim i psikanalistler, zellikle de From m ve Hom ey, nevrozun bile aslnda geliime, geliimi kusursuzlatrm aya, kapasitelerini gerekletirm eye ynelik eilim in bozul mu bir uyarlam as olduunu ve bunu grm eden nevrozun anla lm a y a c a n ortaya koymulardr. 4. Yaratclk. Salkl bir ekilde gelim i ve gelim ekte olan insanlar zerinde alm ak, zellikle de hasta insanlarla kar latrldnda, genel anlam yla yaratclk hakknda pek ok ey renm em izi salyor. zellikle de sanat kuram ve sanat eiti minde geliim ve doallk kavram larnn zerinde durulm as ge rekiyor. 5. ocuk Psikolojisi. ocuklarn incelenmesi salkl ocu un geliim den, ilerlem ekten, yeni beceriler, gler ve kapasite ler edinm ekten haz duyduunu her geen gn daha kesin bir e kilde gsteriyor. Bu, zellikle de ocuun ulat her uyum du rum una, denge ve duraanla um utsuzca sarldn ne sren Freudcu kuram la ters dmektedir. Bu kuram a gre isteksiz ve tutucu ocuk srekli olarak o gvenli, yelenen konum undan ileriye, korkutucu yeni bir koula doru ittirilmelidir. K linikiler bu Freudcu bak asnn gvensiz ve korkak o cuklar iin byk oranda ve btn insanlar iin de ksm en do ru olduunu sylyor. Bununla birlikte, tem elde salkl, mutlu, gvenli olan ocuk iin bu durum geerli deildir. Bu ocukla rn gelim eye, olgunlam aya ve gem iteki uyum durum larn eski bir ift ayakkab gibi bir yana atm aya istekli olduklarn g rrz. O nlarda yalnzca yeni beceriye duyulan bir heves deil, Kari B u h lerin F unktionslust deyim iyle aklad, bu yeni be ceriyi defalarca tekrarlam aktan byk haz alm a durum unu da gzlem leriz. eitli gruplardaki yazarlarda, zellikle de From m , Hom ey, 29

Jung, C. Buhler, A ngyal, R ogers ve G. A llport, Schachtel, Lynd ve son zam anlarda kim i katolik psikologlarda geliim , bireyle m e, zerklik, kendini gerekletirm e, zgeliim , retkenlik kav ram lar kabaca eanlam l ve keskin izgilerle tanm lanm ola rak deil, belirsiz b ir alana ait kavram lar biim inde ele almyor. B en, bu alan kesin izgilerle tanm lam ann bugn iin olanak sz olduuna inanyorum . B unun arzu edilir bir ey olduunu da dnm yorum , nk iyi bilinen olgulardan doal ve kolaylk la ortaya km ayan tanm lar ncesel (a priori) tem ellere dayana cak ve yardm c olm ak bir yana engelleyici ve yanltc olacak tr. G eliim i, tam bir tanm n verebilecek denli iyi tanm yoruz u an iin. Geliim in anlam, tanm lanm aktan ok ksmen olumlu anla tmla, ksm en de olum suz kartlk oluturm ayla belirtilebilir. r nein geliimin denge, gerilimin azaltlmas olmad sylenebilir. G ereklilii ise ksm en (ayrdna yeni yeni varlan olgular ge erli kuram larn ierm em esinden kaynaklanan) bir yetersizlik ten, ksm en de eski deer sistem lerinin km esi sonucunda ye ni insancl deer sistem leri arayna girien kuram ve kavram larn iine daha ok yaram asndan kaynaklanm aktadr. B una karlk bu yeni tavr dorudan salkl insanlar zerin de yaplan alm alarn bir sonucudur. Bu ura yalnzca isel ve kiisel bir ilgiyle deil terapi, patoloji ve dolaysyla dee kuram lar iin daha geerli bir tem el salam a amac ile ilgilidir E itim in, aile eitim inin, psikoterapinin ve kendini gelitirm e nin gerek hedefleri bence yalnzca bylesi dorudan bir yakla m la kefedilebilir. G eliim in verdii rn bize geliim sre ile ilgili pek ok ey syler. Son kitaplarm dan birinde bu al m adan renilebileceklerim iz ve bununla birlikte kt durum daki insanlarn yerine iyi drm dakilerin, olum suz yerine olum lunun dorudan incelenm esinin genel psikolojiye olas katkla zerinde durm utum . (Sizi bu alm ann bir bakas tarafnda 30

yinelenm edike verilerin tam anlam yla gvenilir olm ad ko nusunda uyarm alym . Bu tip alm alarda yanstm a olm a olas l ok yksektir ve doal olarak aratrm acnn kendisi bu du rum u tm yle ayrt edem ez.) imdi salkl insanlar ile dier in sanlarn yaam larnda gzlem lediim gdlenm e farklar, yani insanlardaki geliim gereksinim leri ile tem el gereksinim ler ze rinde durm ak istiyorum. Gdlenm e konum u sz konusu olduunda salkl insanla rn gvenlik, ait olm a, sevgi, sayg ve zsayg gereksinim lerini giderdikleri ve ncelikli olarak kendini gerekletirm eye (gizilglerin, kapasite ve yeteneklerin srekli olarak ortaya kartl m asna, grevlerin -ya da arlarn, yazgnn, alnyazsnn- y e rine getirilm esine, kiinin kendi isel doasn daha iyi tanm as ve benim sem esine, kiinin iinde birlik, btnlk ve sinerjiye ynelik srekli bir eilim e) gdlendikleri grlr. Daha nce yaynlam olduum aklayc ve ilevsel bir ta nm da salkl insanlar zelliklerinin klinik incelenm esi bala m nda tanm lam tm . Bunlar: 1. G erekliin alglanm asnda stnlk 2. Kendini, bakalarn ve doay benim sem ede gelim ilik 3. Gelim i bir kendiliindenlik 4. Soruna odaklanm ada gelim ilik 5. zel yaam a ve balantszla daha dkn olm ak 6. D aha fazla zerklik ve kltrel biim lem eye direnm e 7. D eerlendirm elerde yenilik ve duygusal tepkilerde zenginlik 8. Doruk deneyim lerin daha ok yaanm as 9. Kendini insan ailesi ile daha zde hissetm e 10. D eiik (klinikilerin deyiiyle gelim i) insan ilikileri 11. D aha dem okratik bir kiilik yaps 31

12. ok gelim i yaratclk 13. D eer sistem inde eitli deiiklikler Bu kitapta rneklem e ve veriye ulam ada yaanan kanl m az zorluklarn tanm a dayatt kstlam alar zerinde de durul maktadr. B u kavram n en nem li zorluklarndan biri daha nce de be lirttiim gibi duraan yapsndan kaynaklanm aktadr. Daha ok yal insanlar zerinde alm alar yaptm iin kendini gerek letirm e kavram , yaam boyunca etkin olan devingen bir sre olm aktan ok uzak bir hedef, ilikilerde bir nihai ya da son aa ma, Olutan ok Varlk (yani olu ve yok oluun, deiim in kar t olarak kalc olan, gelip geici olm ayan -B ecom ing/Being n.) olarak anlalm a eilim indedir. G eliim in, insan son kendini gerekletirm e aamasna g tren eitli sreler eklinde tanm lanm as, yaam boyunca her zam an iin geerli olduunu ortaya koyan gzlem sonularna daha uygun olacaktr. Bylelikle, nce tem el gereksinim lerin bi rer birer ve aam al olarak tm yle gerekletirilm esini ng ren, ya hep ya hii, basam aklaym geliim kavram nn da n ne gem i oluruz. Bu bak asyla geliim , yalnzca tem el ge reksinim lerin tam am yla ortadan kalkana dein doyurulm as balam nda deil, bu gereksinim lerin dnda ve zerinde yer alan belirli geliim gdlenm eleri, yetenek, kapasite, yaratc eilim ler, yapsal gizilgler olarak anlalacaktr. Bu yaklam, tem el gereksinim ler ile kendini gelitirm enin, ocukluk ile ol gunluun elitiinden daha fazla elim ediini grm em ize de yardm c olacaktr. Biri dierine aktarlm aktadr ve bir dierinin gerekli nkouludur. G eliim gereksinim leri ile tem el gereksinim ler arasnda bu kitapta kefetm eye alacam z farkllklar ise kendini gerek letiren insanlar ile dierlerinin yaam larndaki gdlenm eler 32

arasndaki niteliksel farkllklarn klinik bir bak asyla ele alnm asnn rndr. A ada belirtilen bu farkllklar, kusur suz olm asa da uygun bir ekilde, eksiklik gereksinim leri ve ge liim gereksinim leri olarak adlandrldlar. Tm psikolojik g e reksinim lerin rnein cinsellik, elem e, uyku ve dinlenm enin ek siklikten kaynakland sylenemez. H er insann psikolojik yaam birok ynyle, tem el gereksi nim lerin doyurulm as eilim inde olmas ya da geliim e ynelik olm as, gdlenm e tesi olm as ya da geliim e-gdlenm i, kendini-gerekletiriyor olm as anlam nda farkl yaanr. A a daki ayrm lar bunu daha ak bir ekilde ortaya koyacaktr. 1. G D Y E Y N E L K TAVIR: G D L E R N Y A D SIN M A SI V E B E N M S E N M E S G dlenm eyi konu alan eski ve ada hem en tm kuram lar gereksinim , drt ve gdlenm enin rahatsz edici, istenm eyen ve atlatlm as gereken durum lar olduu konusunda gr birlii iindedir. G dlenm i davranlar, am alarn peinden kom ak, tam am layc tepkiler tm yle rahatszlklarn azaltlm asna y nelik yntemlerdir. Gdlenm eyi gereksinim lerin, gerilim in, drtlerin ve kayglarn azaltlm as olarak tanm layan ok yay gn bir yaklam bu tutum u tm aklyla gzler nne serer. Hayvan psikolojisi ve ounlukla hayvanlar zerinde yaplan alm alara dayanan davranlk gz nne alndnda bu yak lam m antkl geliyor. Belki de hayvanlarn yalnzca eksiklii giderm eye ynelik gereksinim leri vardr. Bu byle olsa da olm a sa da, nesnellik uruna hayvanlar bu ekilde ele aldk. B ununla birlikte, hedef konu hayvan bnyesi dnda bir ey olm al ki hayvann bu hedefe ulam ak iin harcad abay lebilelim. Freudcu psikolojinin de gdlenm e ile ilgili olarak gdlerin tehlikeli olduu ve bunlarla savalm as gerektiini dnen ay n tutumu benim sem i olm as da anlalabilir bir durum. Sonu 33

ta bu psikoloji tam am yla hasta insanlar, gereksinim leri, gerek sinim lerinin doyurulm as ve engellenm esi ile ilgili kt dene yim ler yaam olanlar zerine kurulm utur. D oal olarak bu in sanlar ynetm ekte bunca zorlandklar ve balarna bunca dert aan gdlerinden korkacak, hatta irenecektir. B astrm a bu g dlerle baa km ada en sk bavurulan yntem olacaktr. A rzu ve gereksinim lerin aalanm as felsefe, tanrbilim ve psikoloji tarihinde srekli yinelenen bir konu olmutur. Stoik ve hazc felsefecilerin ou, hem en tm tanrbilim ciler, birok si yaset felsefecisi ve ekonom i kuram cs iyinin, m utluluun ya da haz duym ann tem elde istem e, arzulam a ve gereksinim duym a nn yaratt naho ilikiler ann dzenlenm esinin bir sonucu olduunda birleirler. zl bir anlatm la bu insanlarn tm arzu ya da gdleri bir sknt kayna, hatta tehdit olarak grm ve bylece batan atl m as, yadsnm as ya da engellenm esi gerektiini dnmtr. B u gr belirli durum lar gz nne alndnda geerli bi yaklam olabilir. Psikolojik gereksinim ler, gvenlie, sevgiye, saygya, bilgiye duyulan gereksinim gerekten de ou insar iin, zellikle de bu gereksinim lerin giderilm esinde sorunlu de neyim ler yaam olup bu doyum a ulam a konusunda gvenin yitirm i olanlar iin ruhsal adan sorun karan, ba belas vt can skc etkenler olmutur. Tm bu eksikliklere karn durum ok kt resm edilm itir kii gereksinim lerini (a) gem i deneyim lerin sonucunda dl lendirilm ise (b) im diki ve gelecekteki doyum a gvenilebilirs onaylayp ho karlayabilir. rnein kii yem ekten holanyor sa ve elinde iyi yem ek yem e olana varsa ackm a duygusunu bilinli durum a gelm esinden korkm az, holanr. (Yemek yeme n U'k kt yan itahm dindirm esi.) Ayn ey susam a, uyku m rllik , giivcn ve sevgi gereksinim leri iin de geerlidir. Bu unn m likle gereksinim ler sorun yaratr kuram nn daha g 34

l bir ekilde yadsnm as son zam anlarda geliim (kendini ger ekletirm e) gdlenm esinin anlalm aya balanm as ve zerin de durulm as ile ortaya kmtr. Kendini gerekletirm e ad altnda toplanan kiiye zg g dlerin bir listesini karm ak ok zor, nk her insann yetenek leri, gizilgleri, kapasiteleri ayrdr. Bununla birlikte kimi zel likler herkeste ortak bir ekilde bulunur. Bunlardan biri de bu it kilerin arzulanm as ve ho karlanmas, haz verici ve gzel bu lunm as, kiinin bunlar daha az deil daha ok istemesidir. Bir gerilim e neden olurlarsa bu gerilim de hoa giden bir ey olur. Yaratc insan kendi yaratc itkilerini ho karlar, yetenekli in san bu yeteneklerini kullanm aktan ve gelitirmekten haz duyar. Bu gibi rneklerde gerilim in drlm esi sz konusu ola m az, nk bu rahatsz edici bir durum dan kurtulm aya alm ak anlam na gelecektir. Oysa bu durum can skc deildir.

2. DOYUMUN AYIRT EDC ETKLER

Gereksinim i olum suz anlam da ele alan yaklam larda bnye nin tem el am acnn can skc gereksinim den kurtulm ak ve bylece gerilim in drlm esi, bir dengeye, devinim sizlie, acdan arnm atl bir durum a ulam ak olduu grlr. Drt ya da gereksinim kendi kendisinin elenm esine yol aar. Tek ura duraksam a, kendisinden kurtulm a, istein olm a d bir durum a ulamaktr. M antksal u noktas olarak karm za F reudun lm igds kar. Angyal, Goldstein, G. Allport, C. Buhler, Schachtel ve dier leri bu dngsel gr kyasya yermilerdir. Eer gdsel ya am can skc gerilim lerden kurtulm aktan baka bir ey deilse ve son rn olarak karm za beklenen olas skntlar yeniden defetm ek zere edilgen bir ekilde beklem ekten baka bir ey km yorsa deiim ya da geliim, devinim ya da bir ynlenm e nasl gerekleiyor? nsanlar neden geliiyorlar? N eden daha bilgeleiyorlar? Yaamdan alnacak tat nedir? 35

C harlotte B uhler dengeleim (hom eostasis) kuram nn din lenm e kuram ndan farkl olduuna dikkat ekmitir. Dinlenm e kuram gerilim i ortadan kaldrm aktan sz eder, yani en iyisi gerilim sizliktir dem eye getirir. D enge ise gerilim in hi olm am as nn deil en uygun dzeyde olm asnn zerinde durur. Bu da ge rilim in bazen drlm esi bazen arttrlm as gerektii anlam na gelir, rnein kan basnc bazen ok dk bazen de ok yksek olabilir. H er ikisinde de yaam da kararl bir ynn eksik olduu ak a grlyor. H er iki durum da da kiinin geliim i, bilgeliin art m as, kendini gerekletirm e, kiiliin glendirilm esi ve kii nin kendi yaam n planlam as aklanam yor. Yaam sresince geliim den sz edilebilm esi iin uzun zam ana yaylm bir yn lenm e ya da bir yne doru eilim in sz konusu olm as gerekir. Bu kuram n eksiklik gdsnn tanm lanm asnda bile yeter siz olduunu belirtm ek gerekiyor. Bu kuram da eksik olan, tm bu farkl gdleri birbirine balayan ve ilikilendiren dinam ik bir ilkenin ayrm nda olm am asdr. D eiik tem el gereksinim ler birbirleri ile hiyerarik bir iliki ierisindedir. B ir gereksinim in giderilm esi ve sonuta m erkezi nem ini yitirm esi duraan bir durum ya da Stoik b ir hissizlik yaratm am al, daha yksek bir gereksinim in bilin dzeyine km asn salam aldr. stem e ve arzulam a daha yksek bir dzeyde srecektir. Bu nedenle, duraan-durum a-gelm e kuram nn eksiklik gdlenm esinin tan m nda da yetersiz kald grlyor. O ysa, arlkl olarak geliim e gdlenm i kiileri ele ald m zda duraanlam a kuram tam anlam yla ie yaram az oluyor. B u tip insanlarda gereksinim in giderilm esi gdlenm enin ve h e yecann azalm asna deil artm asna yol aacaktr. A rzular y o unlaacak ve ykselecektir. B u tip insanlar kendi zerlerinde geliirler ve gittike d ah a az deil, eitim de olduu gibi, daha ounu isterler. D uraanlam ak bir yana, kii daha da etkinleir. 36

G ereksinim in giderilm esi geliim isteini kreltm ez, keskinle tirir. G eliim in dl ve heyecan kendi iindedir. yi bir doktor olm ak, kem an alm ak ya da m arangozluk gibi hayranlk duyu lan becerilere sahip olm ak, evreni ve insanl ya da kendini git tike daha youn anlam ak, hangi alanda olursa olsun yaratcl n gelitirm ek ve en nem lisi iyi bir insan olm ay istem ekte ol duu gibi. W ertheim er uzun zaman nce ayn ayrm n deiik bir yn zerinde durm utu. A m aca ynelik gerekletirilen etkinlikler zam annn yzde ondan daha az bir ksm n oluturm aktayd. E t kinliin yalnzca kendi iinde, kendine ynelik olduu zaman haz verici olabilm esi gibi, arzu edilen bir doyum a ulalm asn salad iin de deerli olabilir. kinci durum da artk baarl ya da etkili olm ad zam an deerini kaybeder ve haz yitirilir. G e nellikle bundan hibir zam an holanlm az, hoa giden, varlan hedeftir. Bu yaam kendi iin deil de sonunda vaat edilen cen net iin sevm eye benzer bir tavrdr. Bu gzlem in dayand g e nellem eye gre geliim e gdlenm i insanlar yaam genelde ve hem en tm yanlaryla severken, dier pek ou yalnzca utku ve baar anlarn ya da en st, doruk deneyim leri sevm ektedir. Yaam n bu kendi iindeki deeri ksm en geliim in ve geli m i olm ann haz verici olm asndan kaynaklanm aktadr. A ncak ayn zam anda salkl insanlarn ara-etkinlikleri erek-deneyim lere dntrebilm e yetenei de buna katk salar. B u sayede ara etkinliklerden erekler kadar haz duyabilirler. G eliim gd s karakteristik olarak uzun vadeli olabilir. Y aam n byk bir blm iyi bir psikolog ya da sanat olm aya alm akla geebi lir. D enge-duraanlk kuram lar ise birbirleri ile hibir ilikisi olm ayan ksa sreli dnem ler zerinde dururlar. Allpo t bu k o nunun zerinde zellikle durm utur. Tasarlam ak ve gelecee bakm ak ona gre salkl insann belirleyici zellikleridir. E k siklik gdleri gerekten de gerilim in drlm esini ve denge 37

nin yeniden salanm asn ister. te yandan geliim gdleri ge rilim i gelecekteki ve hatta ou zaman iin ulalam ayacak he defleri elde etm ek iin canl tutar. Bu da bir insan hayvandan, bir yetikini bebekten ayran zelliktir.

3. DOYGUNLUUN KLNK VE K DZEYNDEK ZELLKLER

Eksiklik gereksinim lerinin ve geliim gereksinim lerinin doy gunlua (gratification) ulam asnn kiilik zerinde ayrt edici nesnel ve znel etkileri olur. B urada ele alm aya altm konu yu birka szckle zetlem em gerekirse: Eksikliklerin gideril mesi hastal nler; geliim gereksinim inin doyurulm as ise sal besler. u an iin aratrm a am al olacak denli derine inem eyeceim izi sylem ek isterim . Yine de tehdit ya da saldr lar savuturm akla olum lu utku ve baarlar arasnda, kiinin kendini savunm as, korum as, saklam asyla gelim e, kendini ta m am lam a, heyecan aray arasnda klinik farklar olduunu sy leyebiliriz. Bunu btnyle yaam ak ve btnyle yaamaya hazrlanm ann gelim ekte olm ak ile gelim i olm ak arasndaki farka benzediini aklam aya alm tm . Ayrca savunm a m e kanizm alar (acy dindirm eye ynelik) ile baa km a m ekaniz m alar (baarl olm ak ve dier glkleri am ak) arasnda da bir kartlk bulunduunu ortaya koym utum .

4. FARKLI HAZ TRLER

K endinden nceki pek ok kii gibi Erich From m da yksek hazlarla baya hazlar arasnda ilgin ve nem li bir ayrm yap mtr. Bu, znel etik greceliini am ak iin nem li bir zorun luluk ve bilim sel bir deer kuram iin de bir nkouldur. From m ktlk hazzn bolluk hazzndan, bir gereksinimi do yurmak olan baya hazz, retim e, yaratm aya ve igrnn gelitirilm esine ynelen yksek hazdan ayrr. (Man For 38

Himself) Eksikliin doyurulmasyla yaanan doymuluk, rahatla m a ve gerilim in azalmas durumu olan ferahlam aya karlk, k i inin gcnn doruunda, taknlk iinde kusursuzca ve kolay lkla eylem e geebilmesi sonucunda yaad dinginlik ve esrime deneyim ine F unctionslust (ilevsellik hazz) ad verilmektedir. Tem elde bir eyin yok olm asyla ortaya kan ferahlam ann kendisi de silinip gitme eilimindedir. Sonsuza dek s rebilen geliim in verdii hazzn yannda kalc deil sreksiz ve dayanksz olacaktr.

5. ULAILABLR (BLMSEL) VE ULAILAMAZ HEDEF DURUMLARI

Eksiklik gereksinim inin doyurulm as blmsel (episodic) ve doruksal olm a eilimindedir. En sk rastlanlan betim lem esi, am alanan bir durum a ulam ak zere gdlenm i davranlar kkrtan, gdlendiren bir durum un ortaya kmasdr. Arzu ve heyecanda aamal ve kararl bir trm an gerekleir, baar ve tam am lanm a annda dorua ular. Arzu, heyecan ve hazzn do rua ulat bte noktadan gerilim in azald ve gdlenm enin bittii bir vadiye dlr. H er ne kadar evrensel olarak benim senm ekten uzaksa da bu betim lem edeki dorua ulama, tam am lanm a ya da orgazm a ulam a durum u, hatta doruk balam nda bir erein bile sz ko nusu olm am as geliim gds ile derin bir ztlk sergilem ekte dir. G eliim srekli, az ya da ok ilerleyen ve ykselen bir devi nim iindedir. Kii elde ettike daha ok ister, bu nedenle bu tarz bir istek sonsuzdur ve asla doyum a ulamaz. Bu nedenle de tevik, am aca ynelik davran, hedeflenen nesne ve buna elik eden etkiler arasndaki genel ayrm da bu e kilde tam am en ortadan kalkm olur. Davrann kendisi hedef durum undadr ve geliim in hedefi ile geliimi tevik edeni bir birinden ayrm ak olanakszdr. kisi de birbirinin ayndr. 39

6. GENEL (TRE ZG) HEDEFLER VE KYE ZG HEDEFLER

Eksiklik gereksinim leri tm insanlarda, hatta bir dereceye kadar dier canllarda da ortaktr. Kendini gerekletirm ek kii ye zgdr, nk her insan farkldr. Eksiklikler, yani tre z g gerekler gerek kiilik tam anlam yla gelim eden nce gere ince karlanm aldr. N asl tm aalarn gnee, suya ve evreden edinecekleri besinlere gereksinim i varsa tm insanlar da kendi evrelerinden edinecekleri gvenlie, sevgiye ve statye gereksinim duyarlar. Bununla birlikte gerek kiiliin gelim esi bu yaygn gereksi nim lerin giderilm esiyle balar ve her aa, her insan bu gerekli likleri kendi am alar dorultusunda, kendi tarznda, kendine zg bir ekilde kullanm aya balar. Bu durum da geliim dsal olm aktan ok isel koullarla belirlenir.

7. EVREYE BAIMLILIK YA DA EVREDEN BAIMSIZLIK

Gvenlik, ait olm a, sevgi ilikileri ve saygya duyulan gerek sinim yalnzca dier insanlar tarafndan, yani yalnzca kiinin dnda giderilebilir. Bu da evreye olduka baml olm ak anla m na gelir. B ylesi bam l bir durum da bulunan kiinin kendi kendini ynettii ya da kendi alnyazsn yaratt sylenemez. G ereksinim lerinin giderilm esinde belirli kaynaklara bam l kalm ak zorundadr. Bakalarnn isteklerine, kaprislerine, kural larna gre ynetilir ve bu kaynaklar tehlikeye atm ak istem iyor sa bunlara ba em ek zorundadr. Bir bakm a bakalar tarafn dan ynlendirilm esi ve onlarn onayna, sevecenliine ve iyi niyetine duyarl olm as gerekir. Bu da, esnek bir ekilde kendini uydurm as, ayarlam as, tepkilere yant vermesi ve d koullara tleierek uyum salam as gerektii anlam na gelir. Kendisi b a ml deikendir, evresi ise bam sz, deim ez olandr. 40

Bu nedenle eksiklie gre gdlenm i olan kii evresine kar daha korkak olur, ne de olsa her an baarsz olup hayal krklna urayabilecektir. Artk, bu tip kaygl bir bam ll n dm anl beslediini de biliyoruz. Sonuta tm bunlar k i inin talih derecesine bal olarak zgrln yitirilm esine n e den olacaktr. B una karlk kendini gerekletiren, temel gereksinim leri doal olarak doyurulm u insan, evresine ok daha az bam l ve ok daha fazla zerktir. Kendi kendini ynlendirm ektedir. D i er insanlara gereksinim duym ak bir yana, onlar tarafndan en gellenm esi bile olasdr. Bu tip insanlarn zel yaam dan, ayr olm aktan ve derin dncelere dalm aktan zel bir haz aldklar zerinde durm utum (ayrca baknz 13. blm). Bu tip insanlar kendine yetm eye ve kendi iine kapanm aya ok daha fazla eilimlidir. Onlar yneten belirleyiciler evresel ve toplumsal belirleyicilerden ok isel olanlardr. Kendini ger ekletiren insann alnyazs ya da yazgs aslnda kendi i do asnn yasalardr. Kendi potansiyel ve kapasitesine, yetenekle rine, gizli kaynaklarna, yaratc itkilerine uyar. Kendini tanm a ya ve gittike daha tam bir btnle, birlie, zbilgiye ulam a ya gereksinim duyar ve istedii gerekten de budur. Dier insanlara daha az baml olduklar iin onlar hakknda daha az kararszlk yaar. Onlara kar daha az kaygl, daha az dm anca davranr, vg ve sevecenliklerine daha az gereksinim duyar. Onur, itibar ve dller konusunda daha az kayglanr. zerklii ya da evreden grece daha bam sz olm as ayn zam anda kt ans, sknt, trajedi, stres, yoksunluk gibi evre sel olum suz koullardan da grece daha bam sz olm as anla m na gelir. A llportun da vurgulad gibi, evresel etkilerle ha rekete geen tepkisel insan, kendini gerekletiren insann bak asyla aptalca ve anlam sz bir ekilde davranm aktadr. K endi ni gerekletiren insann eylem lerinin kayna tepkisel deil i
41

seldir. D dnyadan, bu dnyann isteklerinden ve basklarn dan grece daha bam sz olm ak, doal olarak, onunla hibir iliki kurm am ak ya da aba-ilgi gerektiren yapsna sayg duy m am ak anlam na gelm ez. Bu bam szlk, kendini gerekleti ren kii iin bu tip ilikilerde evrenin yaratt gerilim in deil kendi istek ve tasarm larnn birincil belirleyici olduu anlam na gelir. B una psikolojik zgrlk adm veriyorum ve bunu co rafi zgrlkten ayryorum . A llportun davrann belirleyicilerini yerine gre uygun ve kendinde uygun (opportunistic ve propriate szcklerini latince ve ngilizce kkenleri ve m etindeki anlam lar balam n da frsat ve uygun yerine byle evirm enin daha doru olaca n dnyorum -n.) olm ak zere ikiye ayrarak aklam as bizim isel-belirlenim dsal-belirlenim ayrm m z ile yakn ko utluk iindedir. Ayn zam anda, biyoloji kuram clarnn artan zerklik ve evreden bam szln, tam bireyselliin, gerek zgrln ve tm evrim srecinin belirleyici zellikleri olduu konusunda gr birlii iinde olm alarn da akla getiriyor.

8. NSAN LKLERNDE DKNLK VE LGSZLK

Eksiklie gdlenm i insan, gl bir ekilde geliim e gd lenm i insana gre, dier insanlara ok daha fazla bamldr. D aha dkn, m uhta, daha bam l ve daha tutkuludur. Bu bam llk insanlar aras ilikileri etkiler ve kstlar. n sanlar gereksinim lerin doyurulm asna yarayan kaynaklar olarak grm ek soyutlaym bir yaklam dr. nsanlar bir btn, karm ak ve kendine zg bireyler olarak deil kullanlabilirlikleri bala m nda deerlendirilir. A lglayann gereksinim lerine seslenm e yen zellikleri ya btnyle es geilir ya da skc, rahatsz edi ci, sakncal bulunur. neklerle, atlarla, koyunlarla ya da taksi s rcleriyle, polisler ve garsonlarla, kullandm z tm insanlar la olan ilikilerim izde bu durum geerlidir. 42

D ier bir insann rahat, tutkusuz, nesnel ve btnsel bir e kilde alglanabilm esi ancak ondan bir ey istem ediim iz, ona gereksinim duym adm z zam an olanakldr. K iinin btnsel olarak estetik bir bak asyla alglanabilm esi kendini gerek letiren insan iin (ya da kendini gerekletirm e anlarnda) ola nakldr. Dahas onay, beenm e ve sevgi kullanlabilirlik zel liklerinden ok alglanan kiinin isel nesnel zelliklerine daya nr. D alkavukluk ettii ya da yaranm aya alt iin deil ger ekten takdir edilen zellikleri nedeniyle beenilir. Sevilm eye deer olduu iin sevilir, sevgi verdii iin deil. B unu aada, Abraham Lincoln rneinde olduu gibi, gereksinim den bam sz sevgi ad altnda inceleyeceiz. D kn ve gereksinim lerini doyurm aya eilim li insanla rn dier insanlarla kurduklar ilikilerin belirleyici zelliklerin den biri de bu gereksinim lerini giderm ekte kullandklar insan larn bir dierinin yerini alabilmesidir. rnein ergenlik an daki gen bir kz beenilm eye her ekilde gereksinim duyduu iin bu beeninin kayna olan kiinin kim olduu onun iin fark etm eyecektir. Kendisini beenen herhangi bir kii bir die ri kadar iyidir. Bu durum sevgi ya da gvenlik veren kiiler iin de ayndr. Kii eksikliklerini doyurm aya ne kadar eilim liyse karsn daki insan bir ara olarak deil zgn ve kendi iinde bir am a olarak alglam as, onu dknlkten, dlden, kullanlabilirlik ten bam sz bir ekilde alglayabilm esi de o denli zorlaacaktr. Y ksek dzeyli insan ilikileri psikolojisi, yani insan ilikile rinde en yksek geliim olasl, eksiklie gdlenm e kuram tem el alnarak anlalam az.

9. BEN-MERKEZLLK YE BENN AILMASI

G eliim e odaklanm , kendini gerekletirm i insann egosu na ya da kendisine ynelik tutum unu tanm lam aya alrken 43

zorlu bir elikiyle yzlem ek zorunda kalrz. Byle bir kiide ego gc, egosunu unutabilm e ya da aabilm e, soruna odaklan ma, eylem lerinde doal olm a yetenei, A ngyaln deyiiyle ho m onom olm a zellii en st dzeydedir. Bu tip insanlarda alg lar, eylem ler, haz duym a ve yaratm tam, btnsel ve katksz bir ekilde iselletirilebilir. K iinin gereksinim eksiklii ne denli fazlaysa dnyaya odak lanm ak yerine kendi bilincinde, ben-m erkezli ve doyum odakl olm as da o denli zorlaacaktr. Kii geliim e ne kadar eilim liyse sorun odakl olm aya o denli yatkndr ve nesnel dnya ile il gilenirken kendi bilincini ardnda brakabilir.

10. LKLER, PSKOTERAP VE BREY PSKOLOJS

Psikoterapiye gereksinim duyan insanlarn nem li bir zelli i de tem el gereksinim lerinin doyurulm asnda gem ite ya da u anda bir eksiklik yaam -yayor olmalardr. N evroza bir ek siklik hastal gzyle baklabilir. Bu nedenle, saaltm iin hastann eksikliini duyduu eyin salanm as ya da bunu ken di bana salayabilm esinin olanakl klnm as gerekir. Bunu salayabilecek olan da dier insanlar olduundan terapinin in san ilikilerine odaklanm as gerekir. A ncak bu gerek yanl bir ekilde ar genelletirilm itir. Temel gereksinim lerini giderebilm i ve arlkla geliim e gd lenm i insanlarn atm aya, m utsuzluk, kayg ve kararszla kar bak olduklar hibir ekilde sylenem ez. Byle zam an larda onlar da yardm aram aya eilim li olurlar ve insan ilikile ri terapisine bavurabilirler. B ununla birlikte, geliim e gdlen m i insann bu sorunlar ve atm alar ounlukla kendine d nerek yani bakasndan yardm um m aktansa z araya ynele rek zdn unutm am ak gerekir. lkesel balam da bile olsa tasarlam a, kendini kefetm e, gelitirilecek gizilgleri (potansi 44

yel) sem e, yaam a ynelik bir bak as edinm e gibi kendini gerekletirm e yntem lerinin birou byk oranda iseldir. K iilik geliim i kuram nda kendini gelitirm eye ve kendini aram aya, i gzlem ve m editasyona yer verilm esi gerekir. G eli im in ileri aam alarnda kii tem elde yalnzdr ve kendinden destek alm as gerekir. yi durum da olan bir insann bu ekilde daha da gelim esine Osw ald Schwarz psychogogy adn verir. Psikoterapi hastay hasta-olm ayan bir kii haline getirip belirti lerin ortadan kalkm asn salarken psychogogy terapinin b it tii yerde devreye girer ve hasta-olm ayan kiiyi salkl klm a ya alr. R ogersn baarl bir terapinin kiiyi W illoughby O l gunluk T ablosunda ortalam a yzde yirmi belerden ellilere ge tirdiini vurgulam as zellikle dikkatimi ekmitir. Peki onlar yzde yetm i belere kim karacak? Ya da yzde yze? Ve b u nu salam ak iin de yeni ilke ve tekniklere gereksinim iz var m?

11. ARASAL RENM VE KLK DEM

Bu lkede geerli olan szde eitim kuram , genellikle orga nizm ann dnda var olan hedef nesnelere ynelik bir eksiklik gdlenm esini, yani bir gereksinim in en uygun yoldan doyurul m asn kendine tem el almtr. Bu nedenle renm e psikoloji miz, yaam n ok kk bir blm ne seslenen snrl bir bilgi birikim inden olum aktadr ve ancak dier renm e kuram cla rnn ilgisini ekebilecek niteliktedir. Bunun da geliim ve kendini gerekletirm e sorununun zm ne pek katks olm az. Bu balam da gdsel eksikliklerin doyum u iin srekli d dnyaya ynelm e tekniklerinin pek faz la bir nemi yok. B irletirici renim ve ynlenim algsal re nim e, igrnn ve anlayn artmasna, zbilgiye ve kiiliin srekli gelim esine, yani sinerjinin, btnselliin ve isel tutar lln artm asna katkda bulunur. Deiim, alkanlklarn ve arm larn birer birer edinilm esinden ok kiinin tm yle b 45

tnsel bir deiim geirm esi anlam na gelir. D ier bir deyile, alkanlklar gibi yeni d edinim leri olann ayn insan deil ye ni bir insan olm as sz konusudur. Bu tip bir karakter-deiim -renim i hayli karm ak, kay nam ve btnsel bir bnyenin deitirilm esi anlam na gelir. Sonu olarak da bu kii daha glendike ve zerkletike daha az etki altnda kalacaktr. zerinde altm kiiler tarafndan bana bildirilen en nem li renim deneyim leri trajediler, lm ler, travm alar, din deitirm e ve anszn gerekleen igrler gibi kiinin dnya ya bakn ve sonuta da yapt her eyi deitiren kiiye zg yaam deneyim leriydi. (Doal olarak trajedinin ya da igrnn sindirilm esi uzun zam ana yaylan bir olaydr, ancak bu birleti rici renim in ana konularndan biri deil.) Geliim , engellem e ve kstlam alarn alm as ve kiinin kendisi olm as , eylem lerini yinelem ektense geni bir alana yaym as, isel doasnn kendini ortaya koyabilm esi anlam na gelir. Kendini gerekletiren insanlarn davranlar dardan edinilm em i, renilm em i, tersine yaratlm ve zgr brakl mtr. Baa km aya alm aktan ok kendini ortaya koyar.

12. EKSKLE GDLENM YE GELME GDLENM ALGILAMA

ki durum arasnda gze arpan en byk fark, eksikliklerini doyurm u insanlarn Varlk alanna daha yakn olmasdr. Psiko loglar henz felsefecilerin bu karm ak yargsn benim seyem e di, ancak bu yargnn gerek bir tem eli olduu da ak. Bunun yan sra, kendilerini gerekletiren insanlar zerinde yaplacak alm alar, felsefecilerin tandk olduu bu tem el igrlere bi zim de gzlerim izin alm asn salayacaktr. rnein, gereksinim arlkl ile gereksinim lerden bam sz, tutkusuz alglam a arasndaki ayrm dikkatlice ele alrsak algla 46

m a ve dolaysyla alglanan dnya zerine anlaym z da dei ecektir. kincisi daha salam ve daha az seici ve soyutlayc ol duu iin algnn isel doasn anlam ak byle bir kii iin daha kolay olacaktr. Ayrca byle bir kii ikilem leri, ztlar, kutupla r, eliki ve uyum suzluklar da annda alglayabilir. D aha az ge limi insanlar snflarn ve kavram larn kesin snrlarla ayrld ve erkek-dii, bencil-zgeci, yetikin-ocuk, kibar-acm asz, iyi-kt v b .de olduu gibi karlkl dlayc ve uyum suz oldu u Aristocu bir dnyada yaarlar. Aristocu m antkta A Adr ve onun dndaki her ey A olm ayandr ve ikilem ler asla bada maz. Ancak kendini gerekletiren insan iin A ve A olm ayan birbirinin iinde erim i ve bir olmutur. Bir insan ayn zam anda hem iyi hem de ktdr, hem erkek hem dii, hem yetikin hem de ocuktur. Tek bir dorultuda ele alnam az. B ir insan soyut lanm herhangi bir yn hari sreklilik iinde ele alnam az. B tnlkler arasnda karlatrm a yaplamaz. Alglarm zn gereksinim tarafndan belirlenm i olduunu fark edem eyebiliriz. Am a biz kendim iz bu ekilde algland mzda, yani bir para kayna, yem ek, gven kayna olarak, yaslanlabilecek biri ya da bir garson ya da buna benzer bir hizm et i ya da ara olarak alglandm zda bunu fark ederiz. B yle bir durum dan da holanm ayz. K endim iz olarak eksiksiz ve btn bir ekilde grlm ek isteriz. K ullanlm ak houm uza gitmez. Kendini gerekletiren insanlar genellikle gereksinim gide ren zellikleri soyutlam a ya da karsndakini bir ara olarak grm e eilim inde olm adklarndan deer bim eyen, yarglam a yan, m dahaleci ve knayc olm ayan bir tutum sergilerler. Tutkusuz, seim siz bir farkndalk iindedirler. Bu da daha ak ve igrl bir algya ve kardakinin daha iyi anlalm asna ola nak verir. Bu, cerrahlarn ve terapistlerin edinm eye altklar ,kendini gerekletiren insanlarnsa edinm ek iin ayr bir aba gsterm eye gerek duym adklar bam sz, yaln ve ak alglam a tarzdr. 47

A lglam a biim leri arasndaki bu farkllk zellikle kardaki insann ya da nesnenin zor, karm ak ve kapal olmas durum un da byk nem kazanr. zellikle byle durum larda alglayan kiinin karsndaki nesnenin doasna sayg gstermesi gerek m ektedir. A lglam a esnek ve duyarl olm al, rahatsz edici, talepkar olmamaldr. Su atlaklara nasl szarsa alglama da kar sndakinin doasna edilgen bir ekilde uyum gstermelidir. G ereksinim e gdlenm i alglam ada olduu gibi nesneleri biim lendirm em eli, onlar nem sem eyen, smren, kendi am ala rna gre kesip bien bir tutum sergilememelidir. D nyann isel doasn alglam ann en etkili yolu etkin ol m aktan ok alc olm aktan geer. Elden geldiince alglanann isel rgtlenm esine kar ak, alglayann kendi doasndan ise bam sz olm ak gerekir. B tnn tm ynlerinin bamsz. Taoist, edilgen olan ve m dahaleci olm ayan bir tarzla alglan m as estetik deneyim ve m istik deneyim in kimi tanm laryla dr ortak zellikler sergiler. Vurgulanan konu ayndr. Dnyay ger ek, som ut biim iyle mi gryoruz, yoksa dnyaya yanstt m z kendi snflam alarm z, drtlerim iz, beklentilerim iz ve so yutlam alarm z dorultusunda m? Ya da dobra dobra sorma! gerekirse, gryor m uyuz yoksa kr m yz?

SEVGYE GEREKSNM DUYMAK VE DUYMAMAK

Sevgi Bowlby, Spitz ve L evyde olduu gibi allm ekliy le ele alndnda bir eksikliin doyurulm as gereksinimidir. sevgi ile doldurulan bir boluktur. Eer bu iyiletirici gereksi nim elde edilem iyorsa gl bir sayrlk (patoloji) ba gsteril D oru zam anda, doru oranda ve gerektii ekilde elde edilebi liyorsa sayrln ortaya km as engellenir. Sayrlk ve sal ortalam a dzeyleri de orta dzeyli engellenm e ya da doyum lar sonucudur. Hastalkl durum ok ar deilse ve erken ele alnu sa yerine koym a terapisi iyiletirici olabilir. Yani hastalk, sev 48

gi al, belirli durum larda sayrl eksikliin giderilm esi ile iyiletirilebilir. Sevgi al tuz eksiklii ya da vitam in eksiklii gibi bir eksiklik hastaldr. Byle bir eksiklik duym ayan salkl kii sevgiyi yalnzca belirli kk destekleyici dozlarda alr ve kimi dnem lerde bun lar olm adan da yaayabilir. A m a eer gdlenm e eksiklerin gi derilm esine ve dolaysyla bu gereksinim den kurtulm aya yne likse bir eliki doar. Gereksinim in doyum a ulam a yolu ile gi derilm esi gereksinm enin ortadan kalkm asn salamaldr. Bu da, sevgi ilikilerinde doyum a ulam insanlarn sevgi alm aya ve verm eye daha az gereksinim duyduu anlam na gelir. B unun la birlikte, sevgi-gereksinim ini-doyurm u daha salkl insanlar zerinde yaplan klinik alm alar bu insanlarn sevgi alm aya daha az gereksinim duym alarna karn, daha ok sevgi verebil diklerini ortaya koym utur. Bu adan baklnca, daha salkl insanlarn daha sevgi dolu olduklar sylenebilir. Bu kendi iinde bulm a durum u allagelm i (eksiklik gerek sinimi m erkezli) kuram larn snrlarn ve yeni bir st-giidlenm e (m etam otivation) (geliim gdlenm esi ya da kendini ger ekletirm e) kuram nn gerekliliini de ortaya koymaktadr. V-sevgisi (bir baka kiinin Varlna duyulan, gereksinim siz ve bencil olm ayan sevgi) ile E-sevgisi (eksiklik-sevgisi, gerek sinim sevgisi, bencil sevgi) arasndaki kart dinam ikler zerin de biraz durm utuk. imdi, nceden yaptm z genellem eleri rneklendirm ek ve aklam ak iin bu iki kart grup zerinde durm ak istiyorum. 1. V-sevgisi bilin dzeyinde rahatlkla kabul edilir ve bun dan tm yle haz duyulur. Sahiplenici olm ad ve gereksinim den ok deer verm eyi ne kard iin bir soruna neden ol m az ve uygulam a her zaman iin haz vericidir. 2. H ibir zaman tm yle doyurulam az. Alnan haz sonsuz 49

dur. G enellikle yok olm az, geliir. sel olarak haz vericidir ve ara olm aktan ok bir erektir. 3. V-sevgisi deneyim i sklkla estetik ya da m istik deneyim le ayn ekilde ve ayn etkiler balam nda tanmlanr. (Baknz Doruk D eneyim ler kitabnn 6. ve 7. blm leri.) 4. V-sevgisinin saaltc ve ruh saln arttran (psikogogic) etkileri ok derin ve yaygndr. A nnenin bebeine duyduu g rece saf sevgi ya da kim i m istiklerin Tanrlar iin duyduklar kusursuz sevgi de benzer ekilde betim lenm itir. 5. V-sevgisi kukunun glgesinden arnmtr. Daha zengin, daha yce ve (tm V-sevenlerin nceden yaam olduu) Esevgisinden daha deerli znel bir deneyim dir. Bu stnlk her iki tip sevgiyi de eitli ekillerde ezam anl olarak yaayan da ha yal kiiler tarafndan da onaylanmtr. 6. E-sevgisi doygunlua ulaabilir. Bir insann sevilm eye ve deer verilm eye ne derece yarar olduu dnlrse doygun luk kavram nn deer veren-sevgi ile badam ad da grle cektir. 7. V-sevgi sinde kayg, kin gtm e en alt dzeydedir. Tm uy gulam al insani erekler gz nne alnrsa, bunlara hi yer olm a d bile dnlebilir. Doal olarak, teki-iin-kayglanm ak sz konusu olabilir. E -sevgisinde ise her zam an iin bir derece kayg, kin sz konusudur. 8. V-sevgisine sahip insanlar daha bam sz, daha zerk ve daha az kskantr. Kendini tehdit altnda hissetmez. Daha kii sel ve ilgisizdir. B ununla birlikte ayn zam anda karsndakinin de kendini gerekletiren bir insan olabilm esi iin yardm a her zam an aktr. U tkularyla gurur duyar. D aha dnceli, verici ve yreklendiricidir. 9. K ardaki insann en derin ve doru ekilde alglanm as Vsevgisi ile olanakldr. Bu, daha nce de vurguladm gibi, duygusal-istem sel (em otional-conative) olduu kadar bilisel (cog50

nitive) bir tepkidir. Bu o denli etkileyici bir durum ki, insanlarn yaadklar deneyim lerle de ortaya koyduu gibi, insann gz n kr eden sevgiden dem vuran o basm akalp sze karlk asl kr edicinin sevgisizlik olduuna her geen gn daha ok inan yorum. 10. Son olarak, V-sevgisinin sevilen kiiyi yarattn syle yebiliriz. Bu sz etkileyici olm asnn yan sra aratrlm aya da aktr. Bir ak ilikisi kiiye bir zim ge, kendini benim sem e, sevgiye deer olm a duygusu verir ve bunlar da onu geliim inde zgrletirir. nsann byle bir sevgi olm adan gerek anlam yla geliip geliem eyecei konusu gerek anlam da sorgulanm aldr.

51

S a v u n m a ve G eliim
Bu blm de geliim kuram n daha sistem li bir ekilde ele al m aya alacan. Geliim dncesini bir kere benim sedikten sonra ayrntlar zerine pek ok soru ortaya kacaktr. Geliim nasl gerekleir? ocuklarn gelim eleri ya da gel iem em eleri nelere baldr? N e ynde gelieceklerini nereden bilebilirler? Nasl olup da sayrla giden bir yola saparlar? H er eyden nce, kendini gerekletirm e, geliim ve benlik kavram lar st-dzeyde soyutlam alardr. Geerli srelere, ham verilere, som ut, yaayan olaylara daha yakn olm am z gerekiyor. B unlar uzak hedefler. Salkl gelien bebek ve ocuklar uzak hedefler ya da gelecek uruna yaamazlar. K endilerim ho tutm ak ve an yaam ayla fazlasyla m eguldrler. Yaarlar, yaa m aya hazrlanm azlar. Nasl olup da gelim eye alm adan, yal nzca var olarak ve nlerindeki etkinlikten holanarak ileri do ru adm adm ilerlem eyi, rnein salkl bir ekilde gelim eyi, gerek benliklerini kefetm eyi baarabilirler? Varoluun gerek lerini deiim in gerekleriyle nasl badatrabiliriz? Ne geliim ne de kendini gerekletirm e ya da Benliin kefedilm esi da rda ar bir ekilde var olan bir am a deildir. ocukta zellikle am a edinilen eyler deildir bunlar, yalnzca gerekleir. o cuk bulur am a o denli aray ierisinde de olmamtr. Eksiklik 52

gdlenm esi ya da am aca ynelik ba etm e geliim, doallk ve yaratclkta etkili olmaz. K atksz bir Varlk psikolojisinin sakncas duraan olm aya eilim gsterebilm esidir. Devinim , ynelm e ve geliim i gz ar d edebilir. Varl, kendini gerekletirm eyi N irvanaya benzer kusursuz bir durum gibi tanm lyoruz. Oysa insann bir kere b u nu baarm as artk tam am lanm olduu ve kusursuzluktan ho nut bir ekilde kendini duraanla brakabilecei anlam na gelm ez. Bu sorunun benim doyurucu bulduum yaln bir yant var: Bir sonraki basam ak, tandm z ve hatta artk skldm z bir ncekinden znel olarak daha haz ve m utluluk verici, isel ola rak daha doyurucu bulunuyorsa geliim sz konusudur. Bir e yin bizim iin doru olup olmadn anlam ann yegane yolu, bunun herhangi bir seenee kyasla znel olarak daha iyi olm a sdr. Yeni deneyim d bir ltten bam sz bir ekilde kendi kendini dorular. K endi kendini hakl klar ve onaylar. Bunu bizim iin daha iyi olduundan, psikologlar onaylad ya da birisi bize bunu yapmamz sylediinden, daha ok yaa mam z salayaca, insan rk iin daha iyi olduundan ya da dller uruna ya da m antkl olduu iin yapmayz. Bir tatly bir dierine yelem em izin nedeni neyse bunu yapm am zn nede ni de ayndr. Bunun ak olma ya da bir kii ile dost olm ada da temel bir ileyi olduunu aklamtm. Yani birisi ile pm ek bir dierine gre bize daha ok doyum verm ektedir ya da a ile dost olm ak b ile dost olm aktan daha ok doyurucu geliyordur. Bu ekilde hangi konuda iyi olduum uzu, neden holand mz ya da holanm adm z, zevklerim iz, yarglarm z ve kapa sitemizin ne olduunu reniriz. Ksacas, bu ekilde K endim i zi kefederiz ve o byk Ben kim im ? Ben neyim ? sorular nn yant buluruz. A dm lar ve seim ler iten da doru doallkla ortaya kar. 53

Rasgele ve doallkla m erakl, kefetm eye eilimli, ilgili ve hayret dolu olm ak salkl bir bebek ya da ocuun Varlnn bir paras, Varlk biim idir. A m aca ynelm edii, ba etm esi ge rekm edii, davurum cu ve kendiliinden olduu, herhangi bir eksikliin doyurulm asna gdlenm edii zam anlarda bile gc n snam ak, ulam ak, iine girm ek, arm ak, ilgilenm ek, oyna m ak, hayrete dm ek, dnyay etkilem ek ister. Kefetm ek, etki lem ek, deneyim yaam ak, ilgilenm ek, sem ek, haz duym ak, ne elenm ek saf Varln nitelikleri olarak grlebilir, bununla bir likte rastlantsal, tasarlanm am ve beklenm edik bir ekilde de olsa O lua yol aarlar. (Being-Becom ing: Varlk-Olu -n.) D o al, yaratc deneyim beklentiler, tasanlar, ngrler hedef ya da am alar olm adan da gerekleebilir ve gerekleir1 . Ne zam an ki bir ocuk kendini doyurur, sklm hisseder, ite o zam an yeni ve belki de daha yce hazlara ynelecektir. Bu noktada kanlm az sorular ba gsteriyor. Onu alkoyan nedir? Geliim i nleyen nedir? eliki nerededir? leriye yne lik geliim in alternatifi nedir? Neden bazlar iin ileri doru ge lim ek bu denli zor ve sancldr? Bu noktada doyurulm am ge reksinim ler, gvenlik ve gvence, acya kar savunm a ve ko runm a m ekanizm alar, korku, yitirm e, tehlike ve geliim iin ge rekli olan yrekliliin durdurucu ve geriletici etkileri zerinde durm am z gerekiyor. Her insann iinde her iki tr g de bulunur. Gcn bir tr onu korkuya kar savunm ada kalm aya ve gvenceye ynelm e ye zorlar. A na rahm inden ve m em esinden uzaklam aktan, risk alm aktan, elinde olan brakm aktan, bam szlktan, zgrlkten ve kendibanalktan korkm asna, gem ie bal kalm asna ne den olur. D ier tr g onu Benliin btnlne ve zgnl ne, kapasitesinin btnyle kullanlm asna, derinde, gerek ve bilid Benliini kabullenirken d dnyaya gvenle alm a m a ynlendirir. 54

T m bunlar basit olm asna karn anlamsal ve kuram sal ynden gl bir taslak ile gsterebilirim. Savunm a ve geliim gleri arasndaki bu atm ann varolusal olduunu ve insann en derin doasnda sakl bulunduunu, sonsuza dek tanacan dnyorum . E er tasla aadaki gibi kabul edersek; G venlik < < K > >G eliim

G eliim in eitli m ekanizm alarn da kolayca aadaki snf lara ayrabiliriz: a. G eliim e ynelik etm enlerin oaltlm as; rnein gelii min daha ekici ve haz verici klnm as b. G eliim e ynelik korkularn en aza indirgenm esi c. G venlie ynelik etm enlerin en aza indirgenm esi; rne in daha az ekici klnmas d. G venlik, savunm a, hastalk ve gerilem eye ynelik kor kularn en st dzeye karlm as Bu durum da taslam za bu drt bantl deeri de katabiliriz: Tehlikenin artm as Gvenlik <
ekiciliin en aza indirgenmesi

ekiciliin artm as < K > >Geliim

Tehlikelerin en aza indirgenmesi

Bu nedenle, salkl geliim srecini kiinin tm yaam bo yunca yaad sonsuz zgr seim koullar olarak dnebili riz. Kii gvenlik ile geliim, bam llk ve bam szlk, gerile me ve ilerlem e, olgun olm am ak ile olgunluk ve bunlarn getiri leri arasnda bir seim yapm ak zorundadr. G venlik kaygy da 55

hazz da birlikte getirir. Geliim de yle. G eliim den duyulan haz ve gvenliin yaratt kayglar gvenlikten duyulan hazz ve geliim in yaratt kayglar at zam an biz de gelim eye balarz. Bunlar kulaa su gtrm ez gerekler gibi geliyor. Ancak olaylara en nesnel, genel, davransal adan bakm aya alan psikologlar iin hi de yle deil. H ayvan gdlenm esi zerine ynla deney yapan uzm anlarn, zgr seim koullar altnda yaplan deneylerden edinilen verileri, gereksinim giderim inden farkl ve daha stn bir ekilde, hazcl etm en balam nda ak layan P. T. Y ounga dua etm eleri gerekiyor. rnein sakarin bir gereksinim m addesi olm am asna karn fareler onu katksz su ya yeleyeceklerdir. (Yararsz) tadn bu ile kesinlikle bir ilgisi olmal. Dahas, deneyim den alnan znel hazzn her organizm aya balanabilecei grlyor. rnein bu bir yetikin iin olduu kadar bir bebek iin de, bir insan iin olduu kadar bir hayvan iin de geerlidir. Bu noktada kuram clar iin hayli ayartc bir olaslkla kar layoruz. B enlik, G eliim , Kendini G erekletirm e ve Psikolo jik Salk gibi tm o yksek kavram lar, hayvanlar zerine yap lan itah deneyleri ya da bebeklerin beslenm e alkanlklarnda ki zgr seim aratrm alar ve dengeleim zerine yaplan zen gin alm alar iin geerli olan aklam alar ile ayn kapya k yor olabilir. Ayn zam anda doal olarak, haz-yoluyla-geliim form l ho um uza gidenin, geliim balam nda, bizim iin iyi olduu so nucunu da dayatyor. Tm bunlar zgr seim ortam nn ger ekten zgr olduu ve seim i yapann da seim yapam ayacak denli korkak ya da hasta olm ad, seim ini bilgece, salkl ve geliim e ynelik yapaca olasln dnerek sylyoruz. Bu varsaym lar deneysel olarak da destekleniyor. Ancak bu 56

daha ok hayvanlar zerine yaplan deneylere dayanyor ve z gr seim ortam nda insanlar zerine daha ok alm a yaplm a s gerekiyor. Yapsal dzlem de ve psikolojik dinam ikler dzle m inde kt ya da aklszca yaplan seim lerden ok bu tip se im ler hakknda bilgi edinm em iz gerekiyor. Yntem sel adan, bu haz-yoluyla-geliim kavram nn hou ma gitm esinin bir nedeni daha var. F reudun, Adler, Jung, Schachtel, Hom ey, From m , Burrow, Reich ve R ankin olduu kadar Rogers, Buhler, Combs, Angyal, Allport, Goldstein, M ur ray, M oustakas, Peris, Bugental, Assagioli, Frankl, Jourard, May, W hite ve dierlerinin dinam ik kuram lar ile daha iyi ba lant kurabilm em i salyor. F reudun izinden gidenleri, her eyi (ar bir ekilde) patolo jik bak asyla grm eye eilimli olduklar ve insann salkl olanaklarn yeterince deerlendirm edikleri iin eletiriyorum . H er eyi kahverengi gzlkler ardndan gryorlar. Ancak geli im okulu da her eyi pem be gzlkler ardndan gryor. P ato lojiye, zayfla, geliimi baaram am aya gerekli nem i verm e dii iin de yetersiz kalyor. Birincisi yalnzca gnah ve ktl e eilen bir tanrbilim grnm izerken dieri bunlarn sz n bile etm iyor ve sonuta ikisi de eit derece yanl ve gerek ten uzak kalyor. Gvenlik ve geliim arasnda zerinde durm am z gereken bir iliki daha var. lerlem e kk adm lar halinde gerekleir. leri doru atlan her adm olas klan ise gvende olunduu, gven li bir yuvadan bilinm eze doru hareket edildii duygusu ve geri dnn m m kn olduunu bilmektir. Em ekleyen bebein an nesinin dizlerinin dibinden bilinm eyen bir evreye ynelm esini bir rnek olarak alabiliriz. Bebek, oday nce gzleriyle kefe derken annesine bal kalacaktr. D aha sonra annesinin verdii gvenin tam olduuna inanarak kk gezintilere km aya ba layacaktr. Bu gezintilerin ap gitgide byyecektir. Bu ekilde 57

bebek bilinm eyen ve tehlikeli bir dnyay kefedebilecektir. A n nesi birdenbire ortadan kaybolursa dnyay kefetm ekle daha fazla ilgilenm eyecek, kayglanm aya balayacak, yalnzca eski gvenliini geri isteyecek ve hatta yeteneklerini yitirm eye ba layacaktr. rnein yrm eyi gze alam ayacak, em eklem eyi srdrecektir. Bu rnei rahatlkla genelletirebileceim izi dnyorum . Tam bir gven daha yce gereksinim lerin ve itkilerin ortaya k m asna ve ustala doru geliim in gereklem esine olanak sa layacaktr. G venliin tehlikeye dm esi, gerilem e ve daha ba sit tem ellere dn anlam na gelecektir. Bu da gvenlik ile geli im arasnda yaplacak bir seim de norm alde gvenliin baskn kaca anlam na gelm ektedir. G venlik gereksinim leri geliim gereksinim lerine gre daha gldr. Bu da ana form lm zn genilem esi anlam na geliyor. G enelde ancak kendini gvende hisseden bir bebek salkl bir ilerlem eye ak olacaktr. G ven lik gereksinim inin giderilm esi gerekm ektedir. Giderilm eyen g venlik gereksinim leri her zam an iten ie doyurulm ak iin dire tecek ve ilerlem eye engel olacaklardr. Bu gereksinim ne kadar ok doyurulursa o denli az ayak ba olacaktr. Bu doyum ne denli az olursa cesaret de o denli azalacaktr. Peki bir ocuun ileri atlacak yreklilii kendinde bulabile cek kadar gvenlie doym u olduunu nasl anlayacaz? Te m elde bunu onun kendi seim leri ortaya koyacaktr. Yani ileri iten glerin alkoyan glere, cesaretin korkuya ne zaman ar bastn ancak o bilebilir. Sonuta kii, hatta bir ocuk kendi seim ini kendi yapm al dr. Onun yerine hi kim se sk seim yapam az. Yoksa bu durum onu zayf drecek, kendine olan gvenini azaltacak ve dene yim den ald hazzn nne geecektir. K endi itkileri, yarglar, duygular ile iselletirdii dierlerininki arasnda ayrm yapa m ayacaktr2. 58

E er ocuk geliecei yn kendisi seiyorsa, bu deneyim den edinecei znel hazz yalnz kendisi tanyabiliyorsa, isel kiiliinde arad zorunlu gven ile evreden yine zorunlu ola rak bekledii yardm nasl badaabilir? Sonuta byle bir yar dm a gereksinim duymaktadr. Yardm olm adan ileri atlmay gze alamayacaktr. Gelim esine nasl yardm c olabiliriz? Bir o kadar nem lisi, ne yaparsak geliim ini tehlikeye atarz? Sz konusu olan bir ocuksa, znel haz deneyim inin (kendi ne gven) kart bakalarnn grleridir (sevgi, sayg, onay, beeni, dllendirilm e, kendinden ok bakalarna gvenm e). D ier insanlar bebek ve ocuk iin yaam sal adan ok nem li olduundan onlar (gvenliin, besinin, sevgi ve saygnn kay naklarn) yitirm e tehlikesi dehetli bir korku olacaktr. Bu du rum da, kendi haz verici deneyim leri ile dierleri tarafndan onaylanm as arasnda zorlu bir seim yapm as sz konusu oldu unda onaylanm ay yeleyecektir. Hazlarn basklayacak ya da yok olm aya brakacak, nem sem eyecek ve irade gc ile denet lem eye alacaktr. Genelde bununla birlikte haz deneyim ine kar bir honutsuzluk, utan ya da huzursuzluk ba gsterecek ve sonuta bu deneyim i yaayam am aya balayacaktr3. Bu nedenle, yapaca en nem li seim kendine ait olan ile bakalarna ait olan arasndaki seimdir. Eer kendi isteini yap m ann tek yolu dierlerini yitirm ekse ocuk olaslkla kendi is teklerinden cayacaktr. Bunun nedeni, az nce szn ettiim iz gibi, gvenliin ocuk iin bam szlk ve kendini gerekletir m eye gre ok daha temel, gl ve gerekli bir gereksinim ol masdr. Eer yetikinler ocuu bir yaam sal sorum luluu (da ha sradan ve gl olan) bir dierine (daha yce ve zayf ola nna) yelem eye zorlarsa ocuk kendini ve geliim ini yadsm a pahasna gvenlii seecektir. (Temelde ocuu byle bir seim yapm ak iin zorlam ann bir nedeni yoktur. nsanlarn bunu sk sk yapm as kendi zayflkla 59

rndan ve bilgisizliklerinden kaynaklanr. B yle bir zorlam ann gereksiz olduunu biliyoruz, nk gvenlie, sevgi ve saygya sahip olup tm bu iyiliklerden herhangi yaam sal bir bedel de m eksizin yararlanan yeterince rnek ocuk var.) Bu konuda terapi ortam larndan, yaratc eitim ortam ndan, yaratc sanat eitim inden ve hatta yaratc dans eitim inden ala bileceim iz nem li dersler var. H ogrl, onaylayc, destekle yici, gvenli, doyurucu, deer bim eyen ve karlatrm a yap m ayan bir ortam da kii kendini gvende hissedecek' ve kin, nevrotik bam llk gibi daha dk hazlarn davurm a olana ya kalayacaktr. Bu duygulan yeterince da vurduu zam an da d ardan daha yce geliim e ynelik olarak alglanan sevgi, yara tclk gibi deneyim lere ynelecektir. (Terapistin, retm enin ya da yardm cnn hangi kuram a gre hareket ettii pek de fark et m eyecektir. En ktm ser Freudcu bir terapist bile geliim ola naklym gibi davranacaktr. nsan doas hakknda pespembe bir bak asna sahip bir retm en de geriletici ve savunm aya ynelik m ekanizm alara kar anlayl ve saygl bir tutum b e nim seyecektir. K usursuz derecede gereki ve kapsayc bir fel sefe bilgisine sahip bir kii ise bir retm en, terapist ya da anne baba olarak bilgisini yaam a geirem eyebilir. Yalnzca savunm a ve korkuya sayg duyan bir kii retici olabilir. Yalnzca sal a sayg duyan bir kii terapiyi gerekletirebilir.) Sz konusu ikilem lerden biri de, yanl bir seim in bile kendi dinam ii iinde nevrotik bir kii iin iyi ya da en azn dan anlalabilir olmasdr. levsel nevrotik bir belirtiyi zorla ya da fazla dorudan bir yzlem e ve yorum la alt etm eye alm a nn ya da kiinin savunm a m ekanizm alarna kar ok sancl bir gerilim yaratm ann kiiyi btnyle paralayabileceim biliyo ruz. Bu da geliim in hznn ne olm as gerektii sorusunu akla getiriyor. yi bir anne baba, terapist ya da eitim ci, geliim in haz verici bir sre deil de ok byk bir tehlike gibi grlm em esi 60

iin korkuya ve savunm a m ekanizm alarna kar anlayl, has sas, candan ve saygl bir yaklam sergiler. G eliim in ancak g venle gerekleebileceini anladn sezdirir. K iinin savunm a snn ok kat olm as durum unda bunun iyi bir nedeni olduunu duyum sar ve ocuun gitmesi gereken yolu bilse bile sabrl ve anlayl olm aya alr. Dinam ik bir bak asyla tm seim lerin aslnda bilgece ol duunu syleyebiliriz. Sonuta iki tr bilgelik olduu benim senebilir: Savunm a bilgelii ve geliim bilgelii. (nc bir bil gelik tr iin baknz 12. blm, salkl gerilem e.) Savunm a bilgece olduu kadar yrekli de olabilir. Bu durum kiiye, ken dine has statsne, seim yaparken iinde bulunduu koullara baldr. Kiinin o an iin dayanabileceinden daha ar olan bir acya karlk gvenlii sem esi bilgece bir davrantr. G eli m esine yardm c olm ak istiyorsak yapm am z gereken tek ey bizden yardm istediinde yardm etm ek ya da yeni deneyim ler yaam ay gze alabilm esi iin onun kendini gvende hissetm e sini salam ak, yrm eye tevik etm ek iin bebeine kollarn aan bir anne gibi, ileriyi gstermektir. (nk biliyoruz ki s rekli gven uzun vadede onun iin bir ykm olacak ve kendi se im leri ile tadna varabilecei hazlar yaam a olasln dre cektir.) Onu gelim eye zorlayam ayz. Yalnzca tatllkla ikna edebiliriz. Yalnzca yeni deneyimi yaam ann bile bu deneyim i yelem esine yetecei konusunda ona gven verebiliriz. Bu sei mi yalnzca kendisi yapabilir. Onun yerine bakas deil. Seim onun bir paras olacaksa bundan onun holanm as gerekir. Eer holanm azsa bunun u an iin ona gre olm adn hogryle kabullenm eliyiz. Bu yaklam , geliim sreci sz konusu olunca hasta ocu un da en az salkl olan kadar sayg grm esi gerektiini orta ya koyuyor. A ncak korkular saygyla kabul edildii zaman y rekli olm ay gze alabilecektir. Karanlk glerin de en az geli im gc kadar norm al olduunu kabul etm eliyiz. 61

Bu hassas bir konu. Ayn zam anda hem onun iin iyi olan bildiim iz (onu kendi setiim iz bir yne doru iteriz) hem de uzun vadede kendisi iin iyi olan ancak kendisinin bilecei an lam na geliyor. Yani yalnzca nereceiz ve ok az zorlayacaz. Yalnzca ileri ynlendirm eye alm am ak, yaralarn sarmas, gcn toplam as, durum u gzden geirm esi iin geri ekilm e sine, hatta ilkel becerilerine ve daha alak hazlara dnm esine de sayg duym aya hazr olm alyz. Bu ekilde geliim iin cesa retini yeniden toparlayabilm e ansn yakalayacaktr. te bu noktada yardm c gereklidir. Yalnzca salkl ocuu geliim e tevik etm ek ve sonrasnda yolundan ekilm ek deil, geliim in nn kesecek ekilde bir noktaya, yani gvenlik l tlerine saplanp kalm kiiye de yardm etm ek gerekir. Hem de ivedilikle. K arakter yaps gibi nevroz da kendini korur ve srdrr. Bu yntem in ie yaram adn yaayarak renmesi iin beklem eyi de seebiliriz. Yani, ya nevrotik sanclar iinde yava yava yklm asn bekleriz ya da eksiklik gereksinim lerini de geliim gereksinim lerini de anlay ve saygyla karlayp ge lim esine yardm c oluruz. Bu, gelien ocuk yardm a gereksinim duyduu iin oun lukla ie yaram ayan Taoist oluruna-brak yaklam nn deiik bir trdr. Y ardm severce oluruna-brak eklinde de tanm la yabiliriz bu yaklam . Bu sevgi dolu ve anlayl b ir Taoizm t rdr. Yalnzca geliim i ve geliim in doru ynde gereklem e sini salayan dzenlenileri anlam akla kalm az, g;eliimden du yulan korkuya, yava gelim eye, engellere, bozukluklara, geliem em enin nedenlerine de saygyla yaklar. D evrenin yeri nin, gerekliliinin ve yardm c ynlerinin farkndadr am a dene timi bu evrenin ellerine brakm az. sel geliim ini, ileyiinir farknda olarak tamamlar. Sradan bir um uda ya da edilgen bi ktm serlie kaplm adan bu geliim e yardm eder. Yukarda szn ettiklerimin hepsi Motivation and Personalit 62

(Gdlenm e ve Kiilik) adl kitabmda ortaya koyduum genel gdlenm e kuram ile ve bence zellikle salkl insan geliimi konusundaki en nemli ilke olan gereksinim in doyurulm as ku ram ile ilikilendirilebilir. eitli insani gdleri birbirine bala yan tem el ilke, daha ilkel bir gereksinim in doyurulm asndan son ra daha yce bir gereksinim in ortaya kmasdr. Salkl ve iyi bir ekilde bym e ansna sahip olan bir ocuk yeterince tatt hazlara doymutur, hatta bunlardan sklm aya balayacaktr. Teh like ya da bir saknca kokusu almad zamanlarda, hibir bask olm adan, daha yksek ve karmak hazlara ynelecektir. Bu ilke ocukta, yalnzca en derindeki gdsel dinam iklerde deil, okum a-yazm ay, paten kaym ay, resim yapm ay ya da dans etm eyi renm e gibi en yaln geliim lerinde de gzlenebi lir. Kolay szckleri renen bir ocuk bundan youn bir haz alacak ama bununla yetinm eyecektir. Uygun bir ortam da yeni, daha uzun, karm ak daha ok szck ve tm ce renm eye is tekli olacaktr. B asit bir dzeyde kalm aya zorland zaman, da ha nce haz duyduu eyden sklmaya, rahatsz olm aya bala yacaktr. lerlem ek, yol alm ak, gelim ek isteyecektir. Ancak bir sonraki adm nda engellenm e, baarszlk, onaylanm am a, alaya alnm a gibi durum larla karlarsa duracak ya da geri ekilecek tir. B yle durum larda da gdlerin canl kald am a doyurulam ad, hatta gdlerin ve kapasitenin yitirildii hastalkl dina m ikler ve nevrotik rahatszlklarla karlarz4. Bu durum da, eitli gereksinim lere ait dzen ilkesine znel bir ara eklem em iz gerekir. Bu ara bireyi salkl geliim e doru ynlendirecek ve ona yol gsterecektir. Bu ilke tm ya gruplar iin geerlidir. Yetikinlik anda bile, kiinin hazlarn yeniden alglayabilm eye balam as bastrd benliini yeni den kefetm esinin en iyi yoludur. Terapi sreci, ocuksu (bask lanm ) bir ekilde bakalarnn onayn beklem enin artk ayn biim de ve oranda gerekli olm adn anlam asnda yetikin bi 63

reylere yardm c olacaktr. B akalarn yitirm enin ocuklukta ol duu denli korkutucu olm ad, byle durum larda kendisini za yf, aresiz ve terk edilm i hissetm enin gereki ve doru olm a d anlatlr. Bir yetikine gre dier insanlar, bir ocuk iin ol duundan daha az nem li olabilir ve olm aldr da. Bu durum da ulatm z son tanm aadaki gibidir: 1. K endiliindenlii salkl olan bir ocuk d dnyaya, kendiliindenlii iinde, isel Varlna tepki olarak ve iinden g e lerek m erak ve ilgi ile uzanr ve sahip olduu yetenekleri davurur. 2. Bunu, korku tarafndan engellenm edii, cesaretini koruya bilecek denli gvende olduu srece yapabilir. 3. Bu srete haz-deneyim i ya rastlantsal olarak yaanr ya da yardm clar tarafndan ona sunulur. 4. K endini, bu hazlardan korkm ayp seim yapabilecek ve bunlar yeleyecek denli gvende hissetm eli ve benimsemelidir. 5. H az deneyim leri tarafndan onaylanan bu deneyim leri seebiliyorsa deneyim e geri dnp yineleyebilir, doyum a ulaana ya da sklana dek bunlarn tadn karabilir. 6. Bu noktada ayn biim de am a daha karm ak deneyim ve zengin baarlara ynelm e eilim i gsterir (yine kendini bunu gze alabilecek denli gvende duym as gerekir.) 7. Bu tip deneyim ler yalnzca ilerlem ek anlam na gelmez. Ay n zam anda Benlik, kesinlik duygusu (bundan holanyorum, bundan kesinlikle holanm yorum ), yeterlik, ustalk, kendine g ven ve saygda bir geri beslem e (feedback) etkisi de yaratrlar. 8. Yaam oluturan bu sonu gelm eyen seim ler dizisinde g venlik (ya da daha geni anlam yla savunm a) ve geliim arasn da bir seim yaplr. Yalnzca kendini gvende duyan ocuk, da ha fazla gvenlik istem eyeceinden ve bu gereksinim ini doyur 64

mu olduundan doal olarak geliime eilim li olacaktr. Yal nzca byle bir ocuk gz pek davranabilecektir. 9. ocuun seim lerini kendi doasna gre yapabilm esi ve geliebilm esi iin seim lerinin doru lt olarak kendi znel deneyim lerinden ald hazz ve sknty benim sem esine izin verilm elidir. D ier bir lt seenei de seim in bir baka kii nin dileine gre yaplmasdr. Byle bir durum da Benlik kay bolur. Ayrca bu durum seim i salt gvenlie indirger. ocuk duyduu korku (korunmay, sevgiyi, vb. yitirm e korkusu) y znden kendi haz-ltne olan gvenini de yitirecektir. 10. Seim koullan gerekten zgrse ve engellenm iyorsa ocuktan ounlukla ileriye doru gelim esini bekleyebiliriz5. 11. Gzlem cinin bak asyla uzak hedefler ele alndnda, haz ald, houna giden eylerin salkl ocuk iin ounlukla doru seim olduu elde edilen verilerce de desteklenmektedir. 12. H er ne kadar kesin seim ocuk tarafndan yaplacaksa da evre (anne babalar, terapistler, retm enler) de bu srete eitli alardan nem lidir: a. ocuun gvenlik, ait olma, sevgi ve sayg gibi tem el ge reksinim lerini karlarlar. Bu sayede ocuk kendini tehli keden uzak, zerk, ilgili ve doal hissedebilir; bylece de bilinm eyene ynelm eyi gze alabilir. b. evre geliimi sem eyi olumlu bir ekicilik ve gvenlik iinde sunarken gerilem eyi de daha az ekici ve daha s kntl olarak gsterebilir. 13. Bu ekilde Varlk psikolojisi Olu psikolojisi ile badatrlabilir ve ocuk yalnzca kendisi olarak ilerlem eyi ve geli m eyi srdrebilir.

65

B ilm eye G e re k s in im D u y m a k v e B ilm ekten K o rk m a k

BLMEKTEN KORKMAK; BLMEKTEN KAMAK: BLMEKTEN KAYNAKLANAN ACI VE TEHLKELER
Bizim bak am zla F reudun en byk kefi, kiinin ken dini, gizilglerini, duygu, itki, an, kapasite ve yazgsn tan m aktan duyduu korkunun birok psikolojik rahatszln en b yk nedeni olduunu ortaya koym asdr. K iinin kendini tan m aktan korkm asnn, evresini tanm aktan korkm as ile ebiim li ve kout olduu zerinde durm utuk. Yani, isel sorunlar ve d sorunlar tem elde birbirine benzer ve baldr. D em ek ki, i ve d korkular arasnda kesin bir ayrm yapm adan, genel an lam yla bilgiden korkm aktan sz ediyoruz. G enelde bu tip bir korku savunm a amaldr. Kendim ize duy duum uz gveni, sevgi ve saygy korum aya alrz. K endim i zi km sem em ize ve aa, zayf, deersiz, kt, utan verici hissetm em ize neden olacak bilgilerden korkm aya eilim duya rz. K endim izi ve kendim ize ait ideal im gem izi, hoa gitm eyen ya da tehlikeli gereklerin bilincine varm am z engelleyen bas trm a gibi savunm a m ekanizm alar ile koruruz. Ac veren ger eklerin bilin dzeyine km asn engelleyen ve terapistin bun66

lar grm em ize yardm c olm a abalarna kar koym ay sala yan tekniklere psikoterapide diren ad verilir. Terapistin kul land tm teknikler ise, u veya bu ekilde gerekleri ortaya karm aya ya da hastann gereklerle yzleebilecek denli glen m esine yneliktir. (Bir insann yapabilecei en iyi ey kendine kar tm yle drst olm aya alm asdr. S. Freud.) B ununla birlikte kanm aya altm z bir gerek daha var. Psikolojik bozukluklarm za saplanm akla kalm ayz, kiisel geli im den de kanrz; nk geliim de baka trl bir korkuya, dehete, zayflk ve yetersizlik duygularna yol aabilir. Bu ne denle en iyi ynlerim ize, yeteneklerim ize, itkilerim ize, yksek potansiyelim ize, yaratclm za kar da direnir, onlar yads rz. K sacas kendi byklm ze kar bir savam veririz, k i birden korkarz. Adem ve H avva ile dokunulm am as gereken, tehlikeli bilgi aac miti bilgiyi tanrlara zg gren birok kltrde kouttur. Birok dinde (dier zelliklerin yan sra) bir entelektalizm kartlna rastlanr. nan ve dindarlk bilgiye ye tutulur ya da baz bilgi trleri ok sakncal grlerek yasaklanr veya yalnz ca bir grup insana zg grlr. Birok kltrde, tanrlarn sr larnn peine derek bakaldran Adem ve Havva, Prom etheus, O eidipus gibileri ar bir ekilde cezalandrlm ve tanrya yknm eye kalkabilecek dier insanlara ders olsun diye sergi lenmilerdir. Bizi elikiye dren, byleyen ve korkutan, gdleyen ve savunm aya gem em ize neden olann da bu tanrsal ynm z ol duunu syleyebiliriz. nsann iinde bulunduu en byk k m azlardan biri de budur: Hem korkaz hem de tanrsal. Yarat c, tanrsal atalarm zn hepsi yaratcln o yalnzlk iindeki annda, eskiye kar kp yeni bir eyler bildirerek yrekli ol duklarn kantlam lardr. Bu gz pek olmaktr. En nde ve ya payalnz yrm ek, m eydan okumaktr. Korku an da anlayla 67

karlanm aldr am a yaratclk annn gerekleebilm esi iin korkunun alm as gerekir. inde bir yetenek kefetm ek insana byk bir canllk verir. B ununla birlikte tehlikelerin ve sorum luluklarn, nder ve yalnz olm ann korkusu da buna elik eder. Sorum luluk ar bir yk olarak grlebilir ve insan bir sre iin bundan kanabilir. rnein B irleik D evletler B akanlna se ilen insanlarn anlatt o karm ak duygular, deheti, alakg nlll, hatta korkuyu aklnza getirin. Belirli birka klinik rnek bize pek ok ey retebilir. K a dnlarla yrtlen terapilerde sk rastlanan bir olaya deinelim ncelikle. B irok akll kadn zeka ile erkeksilik arasnda kurdu u bilind bir zdeletirm enin yaratt sorunlarla bouur. Aratrm ak, incelem ek, ilgi duym ak, kantlam ak, kefetm ek... B unlarn hepsini, zellikle de kocas bilindnda bunu saknca l buluyorsa, kadnslktan uzaklatrc eyler olarak alglar. Bir ok kltr ve din kadnlar renm ekten ve alm aktan uzak tutm aya alr. Bunun kadnlar (sado-m azoist bir anlam da) kadns tutm a isteinden kaynaklandm dnyorum . rne in kadnlar rahip ya da haham olamazlar. ekingen erkekler de aratrm aya ilgi duym ann gz kara bir tavr olduunu dnr. Akll olm ay ve gerei aramay id diac ve gz pek olm akla bir tutar, byle b ir tutum un da ken dinden daha yal, daha gl insanlarn gazabn kendi zerine ekm ek anlam na geleceini dnrler. ocuk da m erakl ve aratrm ac olm ay gl anne baba ya da tanrnn alanna izin siz girm ek olarak alglayabilir. Yetikinlerin bunu besleyen ta vrlar sergilem esi de sk rastlanan bir durum dur. ocuklarnn zellikle de cinsellie ynelik heyecanl, ilgili tavrlarn sklk la can skc hatta sakncal bulacaklardr. ocuklarnn ilgisin den holanan ve bunu onaylayan ailelere ise az rastlanr. Buna benzer bir durum sm rlen, ezilm i, gsz aznlklarda ya da klelerde de karm za kar. Bu insanlar ok fazla ey bilmeyi 68

ve zgrce kefetm eyi sakncal bulacaklardr. Ne de olsa efen dilerinin fkelerini krkleyebilir byle bir ey. Byle topluluk larda savunm aya ynelik yapm ack bir aptallk tavr sk grlr. Bu tip durum larda efendi ya da despot da egem enlii altndaki insanlarn renm e m erakn kam lam aya pek niyetli deildir. ok fazla ey bilen insanlar bakaldrm aya eilim li olacaktr. Sm ren de sm rlen de bilgiyi iyi, uyum lu bir kleye uygun olm ayan bir ey olarak grecektir. Bu tip bir durum da bilgi ok sakncaldr. Gsz, boyun emi bir konum da olm ak ya da z saygnn yitimi bilm e gereksinim ini dizginler. M aym unlar ara snda da gzn rakibinin gzlerine dikm ek ve hi ekinm eden bakm ak stnlk kurm ann bir yoludur. Boyun een m aym un ti pik bir ekilde baklarn karacaktr. Ne yazk ki bu gibi durum lara okullarda da rastlanr. Sorusu nu saknm ayan, srekli aratran, akll bir renci, zellikle de retm eninden daha akllysa ukala ocuk olarak adlandrla cak, disipline ve retm enin otoritesine ynelik bir tehdit olarak alglanacaktr. "Bilm e nin bilindnda egem enlik, stnlk, denetim , h at ta aalam a olarak alglanmas rntgencilerde de (scoptophiliac) grlr. Rntgenci, baklarn rza gem ek iin bir ara ola rak kullanarak gzetledii plak kadn zerinde egem enlik k ur duunu hisseder. Bu anlam da pek ok erkek rntgencidir. K a dnlar gzleriyle soyarak arszca izlerler. ncilde bilm enin cin sel anlam da bilm ekle eanlam l olarak kullanlm as da bu antrm ann bir rneidir. Bilind bir dzeyde saldrgan, iine giren bir tr erkeksi cinsellikle eanlam l kullanlan bilm e eitli duygu atm alar nn ilksel (arkaik) kom pleksini anlam am za yardm edebilir. o cuun srlar, bilinm eyeni gizlice izlem esi, kadnn kadnslk ile renm e yreklilii arasnda bir eliki duyum sam as, ezilenin bilm eyi efendiye zg grmesi, dindar insann bilm ekle tanrla 69

rn sahasna tecavz etm eyi bir tutmas... Tm bu insanlar bil meyi sakncal, hn duyulacak bir ey olarak alglarlar. B il m ek gibi bilm ek insann kendini onaylam a eylem i olabilir.

KAYGIYI AZALTMAK, GELM VE BLG

B uraya kadar hep salt haz ve ilkel doyum balam nda bilm ek ve anlam aktan, bilm ek iin bilm ekten sz ettik. Bilm ek insan daha byk, bilge, zengin, gl, gelim i ve daha olgun klar. nsann potansiyelini gerekletirm esini, olanaklarnn m jdele dii yazgsna uym asn simgeler. Bylece bir iein engel ta nm adan serpilm esine, kularn akm asna kout bir tablo iz m i oluyoruz. Elm a aalar da tpk bu ekilde, ayrca bir aba sarf etm eye gerek duym adan, yalnzca kendi doalarnn gerek tirdii gibi m eyve verirler. B ununla birlikte, ilgi ve kefetm e isteinin gvenlikten, yani gvende, kaygsz, korkusuz olm ay istem ekten daha yce bir gereksinim olduunu da biliyoruz. M aym unlarda ve ocuklarda bu durum aka gzlenebilir. Yabanc bir ortam da ocuk nce annesine snacak, neden sonra kendini gvende duyduunda bilinm eyen dnyay adm adm kefetm eye balayabilecektir. A nne ortalktan kaybolduunda ve ocuk da korkm aya balad nda gvenlik aray kefetm e aknn nne geer. Yalnz g venli bir lim andayken kefetm eye istekli olacaktr. Ayn ey H arlow un yavru m aym unlarnda da gzlemlenmitir. K orktuk lar anda annelerinin kucana kotururlar. B ir kere ana kuca na sndktan sonra nce inceler, daha sonra bilinm eyen sulara alrlar. Geri dndklerinde annelerini braktklar yerde bula m azlarsa kvranp inlem eye balarlar. Bunlar Harlowun ekti i film de aka grebiliriz. nsanolu kayg ve korkularn gizlem eye ve fark ettirm em eye ok daha fazla eilimlidir. K orku ve kayglarnn hepsini bir den yenem edii zam an bunlar bastrm aya, kendisinden bile giz 70

lem eye, yadsm aya alacaktr. Sklkla korktuunun farknda bile olmayacaktr. Bu tip kayglarla baa km ann pek ok yolu var ve bunlarn bazlar da biliseldir (cognitive). Belirli tip bir kii iin yabanc olan, tam anlam yla alglanam ayan, gizem li, beklenm edik her ey sakncaldr. Bunlar tandk, ngrlebilir, baa klabilir, yani zararsz klm ann bir yolu da tanm ak ve anlamaktr. Bylece bilginin geliim e yol aan ilevinin yan sra kaygy azal tan, dengeyi koruyan bir ilevi olduu da ortaya kyor. Sergi lenen davran benzer olsa da gdler ok farkl olabilir. Bu du rum da znel sonular da ok farkldr. Bir yanda rahat bir nefes alm a ve gerilim in dm esi bulunuyor. Tpk alt kattan garip ses ler duyan birisinin bunun eli silahl bir soyguncu olm adn an lam asndan sonra yaadklar gibi. Bu, m ikroskoptan bakarak bbrein dokusunu ilk kez kefeden ya da bir senfoninin, iirin, siyasal bir kuram n yapsn, anlam m birdenbire kavrayan bir rencinin duyduu aydnlanm a, honutluk hatta coku duygu sundan olduka farkl bir durum. kincisinde insan kendisinin, kapasitesinin gelim i, glenm i, bym , baarya ulam olduunu duyumsar. Duyu organlarm zn birden ok daha g l, gzlerim izin daha keskin, kulaklarm zn daha hassas bir ha le geldiini dnn. te buna benzer bir duygudur. Eitim de ve psikoterapide bununla sklkla karlalr. Bu gdsel diyalektik insann yaratt en byk tablolarda, felsefe ve dinlerde, politik ve yasal sistem lerde, eitli bilim ler de, hatta btn olarak bir kltrde grlebilir. Yalnlatrarak, fazlaca yalnlatrarak sylem ek gerekirse bilgi, deiik oranlar da, hem anlam a gereksinim ini hem de gvenlik arayn sim ge leyebilir. Baz durum larda gvenlik gereksinim i, kaygy azalt m ak iin tm bilisel gereksinim leri egem enlii altna alabilir. K aygdan kurtulm u kii ise daha yrekli ve atlgan davranp yalnzca bilgi uruna kefe kabilir, kuram lar yaratabilir. G er 71

ee, eylerin gerek dnyasna yaklam a olaslnn kincisin de daha yksek olduunu sylem ek kesinlikle daha doru ola caktr. B ir gvenlik-felsefesi, dini ya da bilim i gelim e-felsefesinin, dininin ya da bilim inin yannda kr kalacaktr. S O R U M L U L U K T A N K A M A K N B L G D E N U Z A K D U R M A K Kayg ve cesaretsizlik ilgilenm e, renm e ve kavray ken di erekleri dorultusunda ynetebilir, dier bir deyile kaygy azaltm ak iin bunlar birer ara olarak kullanr. B ununla birlikte ilgi, renm e ve kavrayn olm am as, kayg ve korkunun etkin ya da edilgen bir davurum u da olabilir. (Bu, ilginin kullanlm a d iin krelm esiyle ayn ey deildir.) Yani, bilginin peine kaygy azaltm ak iin debildiim iz gibi kaygy azaltm ak iin bilgiden kayor da olabiliriz. Freudcu yaklam la aklam ak ge rekirse, ilgisizlik, renm e zorluklar, yapm ack aptallk bir sa vunm a yntem i olabilir. Bilgi ve eylem in birbirine sk skya bal olduunu dnyorum . D ahas, bilgi ve eylem in oun lukla Sokrat tarznda eanlam l, hatta ayn olduuna da inanyo rum. Tam anlam yla ve btnyle bilgi sahibi olduum uzda uy gun eylem bu bilgiyi kendiliinden izleyecektir. Bylece seim ler elikiye dm eden ve doallkla yaplabilir. yi ve kty, doru ve yanl biliyor gibi grnen, bunu ra hat ve uygun davranlaryla da gsteren salkl bir insanda by le bir yaklam st dzeyde grebiliriz. B ununla birlikte, deiil bir dzeyde de olsa, ayn eyi gen bir ocukta da (ya da yetiki nin iinde gizli ocukta) gzlem leyebiliriz. Eylem in eylem e ge mi olm akla ayn ey olduunu dnecektir bu ocuk (psikana stlerin deyii ile dncenin m utlak gc). rnein, babas mn lm esini diledii zaman, bilindnda sanki onu gerekte ldrm gibi bir tepki ortaya kacaktr. Gerekten de yetikin lere uygulanan psikoterapinin am alarndan biri bu ocuksu kim 72

ligi zm ek ve kiiyi bu dnceleri eylem e geirilm i gibi alg layan ocuksu duygularndan kurtarm aya almaktr. B ilm ek ile yapm ak arasndaki bu yakn iliki, bilm ekten korkm ann derinlerde yatan bir nedeninin de eylem e gem ekten ve bilm enin neden olduu sonulardan, getirdii sorum luluklar dan korkm ak olduunu anlam amz salyor. ounlukla bilm e mek daha iyidir, nk bildiiniz zaman eylem e gem eniz, yu vadan dar km anz gerekecektir. Bu da az ok iyi ki istirid ye sevm iyorum , nk sevseydim o iren eyleri yem ek zorun da kalrdm diyen adamn durum una benziyor. D achau yaknlarnda yaayan Alm anlarn olan biteni bilm e m eleri, yapm ack bir aptallk taknm alar kesinlikle yararlarna olmutur. nk bilselerdi ya bu konuda bir eyler yapm alar gerekecekti ya da dleke davrandklar iin kendilerini sulu hissedeceklerdi. Bir ocuk da ayn hileye bavurabilir. Herkesin aka grd eyi o grm ezden gelecek, yadsyacaktr. Oysa babas ala n tekidir ya da annesi onu sevm iyordun Bu tip bilgi olanaksz bir eylem i de gerekli klacaktr. O halde bilm em ek daha iyidir. Sonuta kayg ve bili hakknda bugn daha ok ey biliyo ruz. B irok felsefecinin ve psikoloji kuram csnn yzyllar bo yunca savunduu gibi, tm bilisel gereksinim lerin kayg k l ve yalnzca kaygy giderm eye ynelik olm adn biliyoruz. Y llar boyunca bunun akla yakn olduu dnld, ancak b u gn hayvanlar ve ocuklar zerinde yaplan deneyler bu kuram tem elden rtyor. Bu deneylerin hepsi, kaygnn ilgi ve ke fetm e isteini ldrdn ve zellikle ar kayg sz konusu olduu zaman bu iki enin taban tabana zt olduunu ortaya koyuyor. Bilisel gereksinim ler kendilerini en ak ekilde g venli ve kaygsz ortam larda gsterir. Rokeach bu durum u olduka iyi aklyor: nan sistem lerinin gzel yan, her iki efendiye de ayn anda 73

hizm et edecek ekilde kurulm u olm alardr; dnyay olabildi ince anlam ak ve ondan gerektiince korunm ak. nsanlarn bi lisel ileyilerini grm ek, anm sam ak ve dnm ek istedikleri dorultusunda arpttklarn savunanlara katlm yoruz. Bunun yerine, insanlarn bunu gerekli olduu kadar, am a daha fazla de il, yaptna inanyoruz. nk hepim iz ac verici olsa bile ger ei aslnda olduu gibi grm ek iin bazen gl bazen de zayf olan arzularm z tarafndan gdleniyoruz. (Rokeach, M. The Open and C losed M ind, Basic Books, 1959, sf. 400)

ZET
Bilm e gereksinim ini laykyla anlayabilm ek iin bilm e kor kusu, kayg, gvenlik ve korunm a gereksinim leri ile birlikte ele alnm as gerektii aka grlyor. K orku ve yreklilik arasn daki atm ann yaratt bir ileri bir geri giden diyalektik bir ilikide savrulup duruyoruz. Korkuyu arttran tm bu sosyal ve psikolojik etkenler bilm e itkim izi dizginlem ektedir. Cesarete, zgrle ve gz peklie izin veren etkenler ise bilm e gereksi nim im izi zgr klacaklardr.

III. B lm G E L M V E BLM

Varln D o ru k D e n e yim le rd e K a v ra n m a s
Bu ve bunu izleyen blm de varlan sonular, seksene yakn kii ile yaplan grm e ve yz doksana yakn niversite ren cisinin aada belirtilen ynergelere verdikleri yazl tepkilerin bir dzenlenm esi ya da bunlara ynelik bir ilk yaklam , izle nim sek ideal bir bireim fotoraf niteliindedir: Yaadnz en olaanst deneyim ya da deneyim leri dn m enizi istiyorum. Belki ak olduunuz belki de m zik dinlerken, bir kitap ya da bir resmin sizi derinden etkiledii ya da yaratc bir annzda yaadnz o en m utlu, coku dolu, esrik an. nce bunlarn bir dkm n karn. D aha sonra, bana bu gl an da neler yaadnz, dier zam anlarda yaadklarnzdan dei ik olarak neler duyum sadnz, byle bir anda kendinizi nasl (deiik) bir insan gibi hissettiinizi anlatn. (D ier grm eci lere dnyay nasl daha fa rk l algladklar sorulmaktadr.) G rlenler arasnda belirtileri tm yle anlatabilen km a d. Bireim sel bir belirti tablosu oluturabilm ek iin verilen tep kilere dayanarak paralar bir araya getirm eye altm . Ayrca 76

doruk deneyim ler zerine yazlarm okuyan elliye yakn kii den de kendi doruk deneyim lerini anlatan, beklem ediim m ek tuplar aldm. Son olarak da usuz bucaksz gizem cilik, din, sa nat, yaratclk ve ak yaznn inceledim. Y ksek bir olgunluk, salk ve kendini gerekletirm e dze yine erien insanlardan renebileceim iz pek ok ey var. B u nunla birlikte insan doasnn, gizilglerinin ve zlem lerinin ulat en yksek dzeyin incelenmesi henz ok yeni bir konu ve zorlu bir alm a gerektiriyor. Bu nedenle pek ok eyin ste sinden gelmem gerekti. zerine titrenen aksiyomlar, grnrde ki ikilemler, elikiler ve belirsizlikler, psikolojinin uzun bir s rete oluturulan ve benim senen, grnte kar konulam az ya salarnn yerle bir olurken kard grlt... ou durum da bunlar, dier pek ok insan da bizim gibi ayn hastal tad iin dikkatten kaan, hafif ve yerleik psikolojik rahatszlk ve korkular, engelleme, dizginlem e ve olgunlam am tk durum lar nn kurallarna dnm , hibir ekilde yasalarn kuramamtr. Bilim kuram tarihinde sk sk grld gibi, bilinm eyen sulara alm ak iin nce eldekinin yetersiz grlm esi gerekir. rnein, kendini gerekletiren insanlar zerinde yaptm a lm alarda karlatm ilk sorun bu insanlarn davransal g dlerinin benim rendiklerim den btnyle farkl olm asyd. ncelikle bu davranlar ba edici olm aktan ok davurum cu olarak niteledim , ancak genel bir yaklam olarak bunun yeteri kadar kapsayc olm adn grdm. D aha sonra da aslnda g dlenm ediklerini ya da gdlenm e-tesi bir yaklam la eylem e getiklerini dndm . Bu gr de byk oranda benim sedi im gdlenm e kuram na dayanm aktayd ve bu da alm alar m a destekten ok kstek oluyordu. nc blm de geliim g dlem esini eksiklik-gereksinim gdlenm esi ile karlatrdm . B u yaklam daha olum luydu, ancak yeterince aklayc deil di; nk Olu-Varlk ayrm n tam anlam yla ortaya koyam 77

yordu. Bu blm de Varlk psikolojisinde izlenecek yeni bir yol neriyorum . Tam anlam yla gelim i bir insan ile dier oun luun gdsel ve bilisel yaam larnda grlen farkllklar ze rinde duran ayr yaklam ele alacak ve genelletireceim . Varln durum lar (geici, gdlenm e-tesi, atm ayan, ben-m erkezli-olm ayan, am asz, kendini-dorulayan erek-deneyim ler, kusursuzluk anlar ve hedefe ulam ak) zerine yaplan bu zm lem e ilk olarak kendini gerekletiren insanlarn ve di erlerinin sevgi ilikileri zerinde yaplan alm alarn sonucu dur. kinci olarak da tanrbilim , estetik ve felsefe yazn incelen mitir. nce iki ayr sevgi tipini ortaya koym ak gerekm itir (nc blm de akland gibi E-sevgisi ve V-sevgisi). (D ier bir insann ya da nesnenin Varlk olarak sz konusu olduu) V-sevgisinde psikoloji birikim im in yetersiz kald, an cak birok din, estetik ve felsefe yazarnn gayet iyi aklad zel bir bili tr ile karlatm . Bunu Varlk Bilii, ksaca V-bilii olarak adlandracam . Bu, kiinin eksiklik-gereksinim lerinin belirledii E-biliinin kart oluyor. V-sevgisine sahip olan kii sevdii varlkta dierlerinin grem edii zellikler grr. Yani alglay daha duyarl ve gldr. Bu blm de V-sevgisi, anne babalk deneyim i, m istik, engin ya da doal deneyim ve estetik alglam a, yaratc anlar, saalt c ya da dnsel igr, orgazm ik deneyim ve eitli atletik b a arlarda vb. yaanan tem el bilisel olaylar tek bir tanm da ge nellenm eye allacak. En yksek dzeyde mutluluk ve doyu m un yaand bu anlara doruk deneyim adn veriyorum. Bu nedenle, bu blm de yalnzca hasta insanlar deil, ilev lerini btnyle kullanabilen salkl insanlar da ele alan olum lu-psikoloji ya da ortho-psikoloji (Yunancada dzgn, doru, salam anlam larn ieren orthos szc balam nda, salkl insanlar inceleyen psikoloji dal -n.) zerinde durula cak. Bu adan baklnca bu yaklam ortalam a insann psiko 78

patolojisi ile elim eyip bunu amaktadr. Kuram sal olarak, hem salkl hem hasta insanlar, hem eksiklik hem de Varlk ve O luu ieren bulgular birletiren yaps ile daha kapsayc ve ok ynl bir yaklam olacaktr. Bunu Varlk-psikolojisi olarak adlandryorum , nk bu yaklam insanlar ara olarak deil kendi iinde birer erek olarak ele almaktadr. Yani erek dene yimler, erek deerler, erek bililer zerinde durmaktadr. M o dern psikoloji sahip olm aktan ok olm am ak, gerekletirm ekten ok abalam ak, doygunluktan ok engellenm e, haz duym aktan ok hazz aram ak, orada olm aktan ok ulam aya alm ak ze rinde durmutur. Tm eylem leri gdlenm e balam nda ele alan tanm n, yanl da olsa, ncesel bir belit (a priori bir aksiyom ) olarak evrensel bir kabul grm esi bu yaklam n bir sonucudur.

DORUK DENEYMLERDE V-BL

Aada, genelletirilm i doruk deneyim lerde grlen bili zelliklerini adm adm zetleyeceim . Bu tanm larda bili te rim i en geni anlam ile kullanlacaktr. 1. V-biliinde kii deneyim i ya da nesneyi yarar, kar ve erek ilikilerinden bam sz bir btn, eksiksiz bir birim olarak grm e eilimindedir. N esne ya da deneyim evrendeki tek varlk oym u gibi, evrenle eanlam l olarak alglanr. V-bilii insanlarn bilisel deneyim lerinin ounu iine alan E -biliine karttr. Bu deneyim ler, aada aklanaca gibi, blm sel ve eksiktir. Bu balam da aklm za tm evreni tek bir birim olarak ele alan 19. yzyl idealizm i geliyor. Snrl insan bu birlii asla b tnyle kuatam ayaca, alglayam ayaca ya da bilem eyecei iin tm gerek insani bilgiler Varln zorunlu olarak ancak bir parasn oluturm aktayd, tm n oluturm as olanakszd. 2. V-bilii sz konusu olduunda tm dikkat yalnzca ve b 79

tnyle alglanana ynelir. Bu, S chachtelde olduu gibi top yekun dikkat olarak da adlandrlabilir. B urada anlatlan, by lenm e ya da tm yle sourulm aya ok yakndr. D ikkatin bir nesne zerine bu younlukta toplanm asyla figr her eyin yeri ni alr ve uzam kaybolur ya da ok az alglanr. Figr sanki bu zam an sresince her eyden soyutlanm , dnya unutulm u, al glanan Varln btn olmutur. Varlk btnyle alglandna gre, evrenin tm yle kapsanabilm esi durum unda geerli olacak yasalar salanm olur. Bu tip alglam a norm al alglam a ile taban tabana zttr. B ura da dikkat ayn anda ilgili tm olaylara ynelir. Alglanan tm ilikileri balam nda ve dnyann bir paras olarak alglanr. N orm al figr-zem in ilikisinde dikkat, farkl ekillerde de olsa, hem uzam a hem de figre ynelir. D ahas, sradan bilite nesne kendi iinde deil daha ok bir snfn yesi, daha geni bir k a tegorinin rnei olarak alglanr. Bu tip alglam ay blm lem e (rubricizing) (bkz. 14. blm ) olarak tanm ladm . Bu durum da, alglanan nesne ya da kiilerin tm ynleri ile alglanm as deil, snflandrlm as, dizgeletirilm esi, eitli ynlerinin ayr dosya lar eklinde dzenlenip etiketlenm esi sz konusudur. Bili, allm kavraya gre ok daha byk oranda srek lilik gerektirir. Bir tr kendinden karlatrm a, yarglam a ya da deerlendirm e, daha yksek, daha az, daha iyi, daha uzun gibi anlam lar ierir. V-Bilii karlatrm a, yarglam a ya da deerlendirm e yap m ayan bili olarak adlandrlabilir. D orothy L eenin ilkel insan larn alglam alarnda bizden ne ekilde ayrldklarn aklama ekli benim burada sylem ek istediklerim le uyuuyor. B ir insan p e r se, yani kendi iinde ve kendinden gelerek g rlebilir. K endi snfnn biricik yesiym i gibi esiz ve kendine has olarak grlebilir. E siz bireyin alglanm as ile anlatm ak is tediim iz budur ve btn klinisyenler de, doal olarak, bunu b a 80

arm aya alr. Oysa, bu genellikle kabullendiim izden ok da ha zor bir itir. B ununla birlikte geici bir sre iin de olsa ger ekleebilir ve dahas doruk deneyim lerde karakteristik bir e kilde gerekleir. Yavrusunu sevgi ile alglayan salkl bir anne kiinin esiz grld alglay biim ine yakndr. B ebei dn yadaki hi kim seye benzem ez. Olaanst, kusursuz ve byle yicidir. (En azndan G esellin norm larndan ve kom unun ocu u karlatrm alarndan kanabildii zaman...) N esnenin btnnn som ut bir ekilde alglanm as, ayn za m anda, zenle grld anlamna gelir. Tersinden baklrsa, nesneye zen gsterm ek nesnenin tm ynleri ile alglanm a snda gerekli olan dikkatin artmasn, incelem enin yinelenm esi ni douracaktr. Annenin yavrusunu tekrar tekrar titiz bir zenle gzlem esi ya da bir uzm ann bir resmi dikkatle gzden geirm e sinin haksz bir ekilde alglam a olarak nitelendirilen rastlantsal snflandrm adan ok daha eksiksiz olduu su gtrm ez gerek tir. Bu ekilde kendini veren, sorumlu bir bilite ayrntda zen ginlik ve nesnenin ok ynl alglannn gereklem esi bekle nebilir. Deneyim in yalnzca kaba hatlarn ieren, nesneyi seici bir ekilde, nem li ve nem siz olm asna gre, yalnzca b e lirli ynleri ile veren rasgele incelem enin tam tersidir burada sz konusu olan. (B ir resm in, bir bebein ya da sevgilinin nem siz ynleri olabilir m i?) 3. H er ne kadar, insan alglaynn bir yere kadar insan rn ve yarats olduu doruysa da, d nesnenin insana zg kayg lar ile ilgili bir balam da alglanmas ve bu tip kayglarla ilgisiz bir balam da alglanm as arasnda bir ayrm yapabiliriz. K endi ni gerekletiren insanlar d dnyay yalnzca kendilerinden de il genelde insanlardan da bam sz bir ekilde alglam ay daha ok baarrlar. Bu, yaad yce anlarda, yani doruk deneyim le ri srasnda ortalam a insan iin de geerlidir. Byle zam anlarda doann orada kendi iinde ve kendisi iin varolduu, insanlarn 81

am alarna ynelik oraya konulm u bir oyun alan olm ad da ha kolay grlebilir. nsani erekleri doaya yanstm aktan daha rahat kanlabilir. Ksacas, doa kullanlacak, korkulacak ya da daha baka bir ekilde insani tepkiler verilecek bir ey olarak de il kendi Varl (ereklilii) iinde grlebilir. G zle grlem eyen dokular, kendi iinde gzel olan bir dnya olarak ya da sayrsal bir tehlike olarak gsteren m ikros kobu ele alalm. Kanserli bir doku kesiti, kanser oluu unutula bilirse, insana gzel, karm ak ve ilgi ekici gelecektir. Kendi iinde bir erek olarak grldnde bir sivrisinek benzersiz bir nesnedir. Elektron m ikroskobunda virsler byleyici nesneler olarak grlrler (ya da en azndan insanlarla ilgili yn unutu labilirse yle grlebilirler). V-bilii insanla-ilgisizlii daha olanakl kldndan kendiiinde-nesnenin doasn daha doru bir ekilde grm em izi salar. 4. V-bilii ile ortalam a bili arasndaki bir dier fark da yine lenen V-biliinin algy zenginletirm esidir. Bu, alm alarm n sonucunda beliren, ancak henz tm yle ekincesiz olmadm bir ayrm. Sevdiim izin yzn ya da hayran olduum uz bi resmi yinelenen, etkilenen bir ekilde izlem e deneyim ini yaa m am z ondan daha ok holanm am z, eitli ynlerini daha ok grm em izi salar. B unu nesnenin i zenginlii olarak adlandra biliriz. B ununla birlikte, yinelenen deneyim in sklma, alm a, ilg yitim i gibi daha sradan etkileri ile bu etkileim arasnda dala kadar fark var. K antlam aya alm asam da beni hakl kard m dndm bir sonuca ulatm: K avrayl ve duyarl insan lar arasndan seilm i kiilere iyi olarak nitelendirebilecek bi resm i tekrar tekrar gsterm ek resm in onlara daha gzel gelm e sini salyor. Kt bir resim ise gittike daha az gzel olarak al glanyor. Ayn ey iyi ve acm asz, baya, kt insanlar iin d( 82

geerli. yi insanlar ok kez grm ek daha da iyi olarak grl m elerini salyor. Kt insanlar yeniden grm ek ise daha da kt grlm elerine yol ayor. lk algnn yalnzca yararl-yararsz, sakm cal-sakncasz s nflandrm asna hizm et ettii daha sradan bir alglam ada, yine lenen bak alglanann anlam n daha da ok yitirm esine yol aar. G enellikle kayg kaynakl ya da eksiklik gdlenm esi ile belirlenm i norm al algnn grevi ilk karlam ada sona erer. A l glam a gereksinim i de ortadan kalkar. B ylece snflandrlm olan nesne ya da kii artk alglanmaz. Yoksulluk da varsllk da yinelenen deneyim de kendini gsterir. Dahas, yinelenen bak ta ortaya kan yalnzca algnn deil ayn zam anda alglayann yoksulluudur. Sevgi-d bakla karlatrldnda, sevgi, sevgi-nesnesinin gerek niteliklerinin daha derin bir ekilde alglanm asn salar. Sevgi, sevgi-nesnesinden derin bir ekilde etkilenm eyi ierir, bu da sevginin tem el ileyilerinden biridir. Bylece yine lenen, istekli, aratran bir bak, yani zenle grm e ortaya kar. Sevgililer birbirlerinde bakalarnn grem edii gizilgler grebilirler. A kn gz krdr deyii sk sk kullanlr ama belirli durum larda sevgi alglay daha gl klmaktadr. Bu da, bir anlam da, henz gereklem em i potansiyeli alglam ann olanakl olduu anlam na geliyor. Bunun aratrm alarla ortaya konulm as hi de byk bir sorun deil. Bir uzm an tarafndan uygulanan Rorschach testi de aslnda gereklem em i potansi yelin alglanm asdr. zerinde durduum uz hipotez ilke olarak snanabilir niteliktedir. 5. Benim etnosantrik olarak nitelediim Am erika kkenli, daha da geniletirsek Bat kkenli psikoloji anlay insani ge reksinim lerin, korkularn ve karlarn her zam an iin algnn belirleyicileri olduunu varsayar. Algda Yeni B ak biliin her zam an gdlenm i olm as gerektii varsaym na dayanr. Bu 83

ayn zam anda klasik Freudculuun bak asdr. Dier bir v ar saym da biliin baa km aya ynelik aasal bir m ekanizm a ol duu ve bir dereceye kadar bcnm erkezli olm as gerektiidir. Bu varsaym a gre dnya yalnzca alglayann karlar uyarnca al glanr ve deneyim de m erkezleyici ve belirleyici bir konum da ki benin evresinde rgtlenir. Bu psikoloji anlaynn A m eri k a da gem ie dayandn eklem em gerekiyor. Bu szde ilev sel psikoloji, kapasiteleri yararllklar ve yaam da kalm a de erlerine gre ele alm a eilim inde olan D arw incilikten byk oranda etkilenmitir. Bu yaklam etnosantrik olarak nitelem em in nedenlerinden biri de, ak bir ekilde Batl bak asnn bilind bir da vurum u olm asnn yan sra, G oldstein, M urphy, C. Buhler, Huxley, Sorokin, Watts, N orthrop, Angyal ve dier birou bir yana, zellikle Dou dnyas, zellikle in, Japon ve Hindu fel sefecilerin alm alarn srarla ve srekli olarak yok saymasdr. Elde ettiim bulgular, kendini gerekletiren insanlarn nor mal alglarnda ve ortalam a insann daha ok arada srada ger ekleen doruk deneyim lerinde, algnn ben-akn, kendini-unutan, ben-siz bir nitelie brndn ortaya koyuyor. Yani, g dlenm em i, kiisel olm ayan, arzusuz, bencil olm ayan, gereksi nim duym ayan, balantsz bir alg sz konusu. Ben-m erkezli deil nesne-m erkezli bir alg olabilir. D ier bir deyile, algsal deneyim beni temel alm adan nesnenin evresinde rgtlenebilir. Bu da, nesnenin kendi iinde bam sz bir gereklie sahipm i, grenden bam szm gibi alglanm as anlam na gelir. Benliin nesnenin iine akp gerek anlam da ortadan kalkt estetik deneyim de ya da sevgi deneyim inde de olanakldr bu tip bir al glay. Sorokin gibi estetik, gizem cilik, annelik, ak gibi dene yim ler zerinde alan kimi yazarlar, doruk deneyim de algla yan ile alglanann zdeletiinin, yeni ve daha byk bir b tnde, st dzeyde bir ede birletiinin bile sylenebilecei 84

zerinde duruyor. Bu yaklam , zm sem e ve zdelem e ile il gili tanm lar akla getirebilir ve doal olarak bu ynde bir ara trm ay olanakl klar. 6. D oruk deneyim , kendi i deerini tayan bir kendinionaylam a, kendini dorulam a olarak duyumsanr. Yani, ara-deneyim i olarak deil erek-deneyim i olarak adlandrabileceim iz bir kendi-iinde-eekliliktir. ylesine deerli bir deneyim , bir aa vurm a olarak duyum sanr ki, bu deneyim i geerli klm aya alm ak bile saygnlndan ve deerinden bir eyler alp gt rr. zerinde altm insanlarn sevgi, m istik, estetik, yarat clk deneyim ve igrleri ile dolup tam as bu durum u evren sel bir ekilde ortaya koymutur. zellikle de saaltc ortam lar daki igr anlarnda bu durum apak ortaya kar. K iinin ken di igrsne kar savunm ada olmas nedeniyle bu igrnn kendi iinde benim senm esi sancl olacaktr. Bilin dzeyine km as kim i zam an kiide karm aaya neden olur. B una karn genellikle, uzun vadede bu acya dedii, igrnn hoa giden ve istenen bir ey olduu ortaya konmutur. Zam an zam an ac da verse, grm ek kr olm aktan iyidir. Bu acy katlanlm aya de er klan ey de deneyim in kendi kendini onaylayan ve geerli klan deeridir. Estetik, din, yaratclk ve sevgi zerinde duran birok yazar zam an zaman gerekleen bu deneyim lerin yalnz ca kendi ilerinde deerli olmakla kalm ad, yaam yaanm a ya deer klacak denli deerli olduu konusunda gr birlii iindedir. G izem ciler byk m istik deneyim lerin yaam boyun ca ancak iki kez yaanabileceini ortaya koyarak bu dene yim lerin deerini dorulam lardr. Bu deneyim ler ile Batda, zellikle de A m erika kkenli psi kolojide ele alm an yaam n sradan deneyim leri arasndaki ay rm ok byktr. Davran, aralar ve erekler konusu ile o den li zdeletirilm itir ki ou zaman davran ile arasal dav ran eanlam l olarak ele alnr. Her ey ilerdeki bir hedef u 85

runa, baka bir eye ulam ak iin yaplm aktadr. Bu tavr John D ew eyin, erekleri deil yalnzca ereklere ynelik aralar ieren deer kuram ile dorua erimitir. Bu sav bile tam deildir, n k yine de ereklerin varolduu anlam na gelir. Dewey yaklam n salam latrm ak iin aralarn yalnzca kendileri de bir aracn arac olan dier aralara ynelik olduunu ekler szlerine. K atksz hazzn yaand doruk deneyim , zerinde alt m insanlarda yaam n kendi kendini onaylayan ve geerli k lan nihai ereklerinden biriydi. yle ise, bu deneyim lerin bir psi kolog tarafndan yok saylm as hatta ayrt edilem em esi ya da da ha da kts, nesnelcilik psikolojisinde olduu gibi, bilim sel a lm ann nesnesi olm alar olasln yadsm alar dnlem ez. 7. Sk yaanan doruk deneyim ler zerine yaptm alm a larda uzay ve zam ann karakteristik bir ekilde kargaaya ura m as sz konusuydu. B yle anlarda kiinin znel olarak uzay ve zam ann dnda olduunu sylem ek doru olacaktr. Yaratcl n tat anlarda air ya da ressam evresinden ve geen za m andan habersizdir. K endine geldiinde ne kadar zam ann ge tiini syleyem ez. G enellikle bir afallam a anndan sonra olduu gibi, nerede olduunu hatrlam ak iin silkelenm esi gerekir. Daha da tesi, zam anda uzam n tm yle yitirildiini bildiren sevgililerin durum udur. Esriklik annda zam ann rktc bir hzla gem esi, bir gnn bir dakika gibi yaanm as deildir yal nzca sz konusu olan. Bazen bir dakika ylesine youn yaanr ki bir gn ya da bir yl gem i gibi gelir insana. Sanki bir ekil de zam ann ayn anda hem duraan hem de ok akc olduu ay r bir dnyada yaanm aktadr. A llm kategorilerim iz sz ko nusu olduunda elbette bu aykr ve eliik bir durumdur. B u nunla birlikte ok sk bildirilen bir durum dur ve kesinlikle gz nne alnm as gerekir. Bu tip bir deneyim in deneysel aratr m aya uygun olm am as iin bir neden grem iyorum . Zam ann ak zerine doruk deneyim lerde varlan yarglar fazlasyla ha86

tali olm al. yle ise, ayn zamanda, norm al yaam daki evre bi lincinin de ok daha az kesinlik ierdii sylenebilir. 8. U latm veriler deerler psikolojisi iin olduka karm a k, ancak ayn zam anda ylesine tek biimli anlam lar var ki bu verilerin yalnzca sunulm as yetmiyor, anlalm as da gerekiyor. Eninde sonunda ilk olarak diyebiliriz ki, doruk deneyim yalnzca iyi ve honut edicidir, hibir zaman ktcl ya da sakncal ola rak alglanmaz. Deneyim kendi iinde geerlidir; kusursuz ve tamdr, baka bir eye gereksinim duymaz. Kendi kendine yeter. Kendi iinde gerekli ve kanlm az olduu duyumsanr. Olm as gerektii kadar iyidir. Bu deneyim e aknlkla, hayret ve ilgi do lu, alakgnll ve hatta saygl, coku dolu, inanl bir tepki ve rilir. Bu tepkiyi tanm lam ak iin zaman zaman kutsal szc de kullanlr. Varl ieren bir anlam da haz verici ve zevklidir . Bu yaklam olaanst felsefi anlam lar ieriyor. D oruk de neyim de gerekliin doasnn daha ak bir ekilde grlebile ceinin ve bu doann zne daha derin bir ekilde girilebilece inin benim senm esi, birok felsefeci ve tanrbilim cinin de do rulad gibi, en iyi durum unda ve Olim pusvari bir bak as ile Varln yalnzca ntr ya da iyi olduu anlam na geliyor. K tlk, ac ya da tehlikenin de tikel bir olgu, dnyann btn ve birlik iinde grlem em esinin ve benm erkezli ya da ok alt d zeyde bir bak as ile grlm esinin bir sonucu olduu ortaya kyor. (Bu kesinlikle ktcl olann, acnn ya da lm n yad snm as anlam na gelmiyor. Daha ok bir uzlam a ve zorunlulu unun anlalm as sz konusu burada.) Bu yaklam dile getirm enin dier bir yolu da tanr kavra m nn eitli dinlerdeki ele aln biim iyle karlatrlm asdr. Varln tm n dnebilen ve kapsayabilen ve bu ekilde onu anlayabilen tanrlar onu iyi, adil ve kanlm az olarak gryor olmal. K tcl ise kstl ya da bencil bir bak ve anlayn rn olarak gryor olmallar. Biz de tanrsal olabilseydik, 87

edindiim iz evrensel anlay sayesinde asla sulam az, knamaz, d krklna uram az ya da sarslm azdk. Olas duygularm z arasnda ancak acm a, sevgi, incelik ve belki de dierlerinin ek siklerinden kaynaklanan bir hzn ya da V-honutluu olurdu. Bu da, kendini gerekletiren insanlarn eitli zam anlarda ve hepim izin doruk deneyim srasnda verdii tepki ile tm yle ay ndr. Btn terapistler hastalarna bu ekilde yaklam aya alr. B ununla birlikte bu tanrsal, evrensel bir hogr ieren, V-honut ve V -benim seyen tutum u benim sem enin son derece zor ol duunu, katksz biim i ile benim sem enin ise neredeyse olanak sz olduunu kabul etm ek gerekiyor. Yine de bunun grece bir durum olduunu biliyoruz. Byle bir tutum a daha yakn ya da daha az yakn olabiliriz; bununla birlikte seyrek gereklem esi, geici olm as ve ar olm am asndan dolay bu olay yadsm ak da ahmakadr. B u anlam da tam anlam yla bir tanr olm ayabiliriz am a daha sk ya da daha seyrek bir ekilde tanrsal ya da daha az tanrsal olabiliriz. Sonuta, sradan bili ve tepkilerim izden ok farkl olduu kesin. ounlukla yararllk, istenirlik, kt olm a ya da iyi ol ma, am alara uygunluk gibi ara-deerlerim izin kalkan altnda yaarz. D eer bier, denetler, yarglar, knar ya da onaylarz. Karm zdakine gleriz am a birlikte glm eyiz. D eneyim e kiisel koullarm za gre tepki verir, dnyay kendim iz ve ereklerim iz dorultusunda alglarz. Bylece dnyay ereklerim ize ynelik bir araca dntrrz. Bu durum dnyadan bam sz olm ann tam zdddr. Sonu olarak bu da aslnda dnyay alglayam ad m z, onun iinde kendim izi ya da kendim izin iinde onu alg ladm z anlam na gelir. Bu ekilde eksiklik-gdlenm esi ile alglarz ve bunun sonucunda da ancak E-deerlerini alglayabi liriz. Bu, btn dnyay ya da doruk deneyim lerde olduu gibi dnyann btnnn yerini tutan bir parasn alglam aktan farkldr. O ysa ancak bu ekilde, kendim izin deil, onun de er

lerini anlayabilirdik. Ben bunlara Varln deerleri, ya da ksa ca V-deerleri adn veriyorum . B unlar R obert H artm ann i deerlerine benzer. (Hartman, R. The Science o f Value in M aslow, A. H. New Knowledge in Hum an Values. H arper 1959) Bu noktada grebildiim kadar ile V -deerleri aadaki gibidir: 1. btnlk; (birlik; btnlem ilik; bir-lik eilimi; ballaklk; yalnlk; rgtlenme; yap; ikilii aknlk; dzen); 2. kusursuzluk; (gereklilik; yalnzca-doru-luk; yalnzca-yle-lik; kanlm azlk; uygunluk; adalet; eksiksizlik; zo runluluk); 3. tam am lam a-tam am lanm a; (bitim; son-kesinlik; adalet; bitti ; yerine getirme; fin is ve telos (son ve erek -n.); yazg; almyazs); 4. adalet; (haka olma; dzenlilik; yasallk; zorunluluk); 5. dirim lilik; (sre; l olmama; kendiliindenlik; z-dzenlem e; tam -ilevlilik); 6. zenginlik; (ayrt etme; karm aklk; anlalm azlk); 7. yalnlk; (drstlk; plaklk; zsellik; soyut, z; iskelet yap); 8. gzellik; (doruluk; biim; canllk; yalnlk; varsllk; b tnlk; kusursuzluk; tam am lam a; esizlik; drstlk); 9. iyilik; (doruluk; istenilirlik; zorunluluk; adalet; iyi y reklilik; drstlk); 10. esizlik; (kendine has olma; bireysellik; karlatrlam azlk; yenilik); 11. abaszlk; (rahatlk; zorlam ann, ekim enin ya da zor lanm ann olm am as; incelik; kusursuz, gzel ileyi); 12. en olma; (elence; nee; elenm e; mizah; glm ece; co kunluk; abaszlk); 13. doruluk; drstlk; gereklik; (plaklk; yalnlk; varsl 89

lk; zorunluluk; gzellik; saf, tem iz ve katksz olma; ta m am lk; zsellik); 14. kendine yeterlik; (zerklik; bam szlk; kendi-olmak-iinkendinden-bakasn-gereksinm em e; z-belirlenim; evre yi aknlk; ayr olma; kendi yasalarna gre yaama). B unlar kesinlikle birbirini dlayan bir yapda deildir. B irbi rinden uzak ya da ayr deildirler; tersine birbirlerini kapsar ya da birbirleri ile birleirler. B unlar Varln paralan deil eitli ynleridir. Kendini ortaya karan, gzel bir insan ya da resim grm ek, kusursuz bir cinsellik ve/veya ak yaamak, igr, ya ratclk, dourm ak gibi ilem lere bal olarak bilite n plana karlar. Sz konusu olan yalnzca doru, iyi, gzel, vb. eski lem e lerin birlem esi ve birliktelii deildir. B undan tesi de var. B a ka bir yerde yaynlanan bir yazm da doruluk, iyilik ve gzelli in kltrm zde ortalam a bir insanda yalnzca yle byle ilikilendirildiini, nevrotik bir insanda bunun daha da az olduu nu ortaya koym utum . Yalnzca gelim i ve olgun bir insanda, kendini gerekletiren ve ilevlerini btnyle yerine getiren ki ilerde bu iliki tm uygulam al am alar ile bir birlik iinde eri yecek ekilde kurulabilir. B una im di de, ayn eyin dier insan lar iin doruk deneyim leri srasnda geerli olduunu ekliyorum . E er doru ise, bu sonu, tm bilim sel dnceyi ynlendi ren tem el belitlerden (axiom ) biriyle, algnn nesnel ve genel ol m asnn deerden bam szlam as anlam na geldii gryle elim ektedir. Entelekteller olgu ve deerleri hem en her zaman kart ve birbirini dlayc olarak ele almtr. Am a belki de bu nun tam tersi dorudur. Egodan en ileri derecede bam sz, nes nel, gdlenm em i, edilgen bili incelendiinde deerleri do rudan alglam ann savland grlecektir. Yani deerlerin ger eklikten koparlam az olm as ve olgular en etkin ekilde alg landnda olan ile olm as gerekenin birbiri iinde erim esi 90

sz konusudur. B yle anlarda aknlk, hayranlk, hayret ve onay, yani deer ile gereklik birbirine karr6. 9. N orm al deneyim insann deien ve grece gereksinim le rinin olduu kadar tarih ve kltrn de bir parasdr. Zam an ve uzay iinde rgtlenir. D aha byk btnlerin parasdr ve bu nedenle de sz konusu btn ve yaplara bantldr. G ereklik insana bal olarak duyum sandna gre, insann yok olm as durum unda o da yok olacaktr. rgtlem e yaplar kiinin kar larndan durum un gerektirdiklerine, zam anda im diki andan gem ie ve gelecee, bu noktadan oraya doru bir deiim gs terir. D eneyim ve davran bu anlam da grecedir. Bu bak as ile bakldnda, doruk deneyim ler m utlaa daha yakn, greli olm aktan daha uzaktr. Yukarda belirttiim nedenlere bal olarak zam ansz ve uzaysz olm akla, tem elden bam sz olup kendi iinde alglanm akla, grece gdlenm em i ve insan karlarndan bam sz olm akla kalm az, ayn zam anda kendi iinde, orada , insandan bam sz bir gereklik ve onun yaam nn tesinde bir gereklik gibi alglanr ve tepki grrler. Hem m utlak hem de greli olan zerinde durm ak bilim sel a dan zor ve sakncal; bunun anlam bilim sel bir bataklk olduu nun farkndaym . B ununla birlikte, zerinde altm insanla rn iebaka dayanan aklam alar biz psikologlarn bu ayrm la eninde sonunda uzlam ak zorunda olduunu ortaya koyuyor. Bunlar, zerinde altm insanlarn aslnda anlatlam az olan anlatm ak iin kullandklar szcklerdir. M utlaktan da onlar sz ediyor, greliden de. Biz de pek ok kez bu daarc kullanyoruz. rnein, sanat alannda bir in vazosu kendi iinde kusursuz olabilir. Hem iki bin yllktr hem de yeni. ine ait olm aktan ok evrenseldir. En azndan bu anlam da m utlakken, ayn anda zaman, kkeni olan kltrle ve alglayann estetik lleri ile bantldr. M istik de neyim in btn dinlerde, dnem lerde ve kltrlerde ayn ekilde 91

tanm lanm as anlam l deil m i? Aldous H uxleynin bunu Uzun Soluklu Felsefe (The Perennial Philosophy ) olarak adlandr m asna am am al. Szgelim i B rew ster G hiselinin sekisindeki byk yaratclar, ki bunlarn arasnda air, kimyager, heykelt ra, felsefeci ve m atem atikiler bulunm aktadr, yaratclk anla rn neredeyse ayn terim lerle tanm lam lardr. M utlak kavram nn ele alnm asndaki zorluun bir blm de her zam an iin bir duraanlk lekesi tam asndan kaynaklan m aktadr. zerinde altm insanlarn deneyim leri, bunun zo runlu ya da kanlm az olm adn aka gsteriyor. Estetik bir nesnenin, sevgilinin yznn ya da gzel bir kuram n alglan mas inili kl, deiken bir sretir. B ununla birlikte dikkat teki bu ini k deim ez bir ekilde algnn iinde yer alr. Zenginlii sonsuz olabilir ve baktaki sreklilik kusursuzluun bir ynnden dier bir ynne, imdi birinde neden sonra bir d i erinde younlaarak gider gelir. yi bir resm in birok rgtle nii vardr. Bu resm i grnce yaanan estetik deneyim den alnan haz, ini kl da olsa, kendi iinde bir bu ynde bir dier yn de sreklidir. Ayn ekilde bir an greli dier bir an m utlak ola bilir. Greli mi yoksa m utlak m olduunu tartm am z gereksiz. H er ikisi de olabilir. 10. Olaan bili ok etkin bir sretir. Tipik bir ekilde, alg layann ekillendirm esi ve seim yapm as sz konusudur. Neyi alglayacan neyi alglam ayacan seer. Bunu gereksinim le ri, korku ve karlar ile ilikilendirir. rgtler, dzenler ve y e niden dzenler. K sacas zerinde alr. Bili enerji harcanan bir sretir. Tetikte ve uyank olm ay, gerilim i gerektirir. Bu ne denle zihinde yorgunlua yol aar. V-bilii etkin olm aktan ok edilgen ve alcdr. D oal olarak yine de btnyle byle olduu sylenem ez. Biliin bu edil gen tr zerinde en uygun tanm lam alara doulu felsefeciler de, zellikle de L ao-T sede ve Taoist felsefecilerde rastladm . 92

K rishnam urtinin elim deki verileri eksiksiz bir ekilde akla yan bir anlatm var. O buna seim siz farkndalk adn veri yor. Ayn ekilde arzusuz farkndalk da diyebiliriz. Taoist oluruna brakm a kavram da anlatm aya altm eyi akl yor. Alg, talepkar olm aktan ok talepsiz, zorlayc olm aktan ok izleyici olabilir. Deneyimin nnde alakgnll, m daha lesiz olabilir. ekip alc olm aktan ok ak olabilir. Alglanan oluruna brakabilir. Burada aklma hem en F reudun zgrce szlen dikkat tanm geliyor. Bu da etkin, benm erkezli, tetik te, sabrsz olm aktan ok edilgen, benliksiz, dalgn ve sabrl bir dikkattir. Bakm aktan ok szmektedir. Kendini deneyim e bra kr, boyun eer. John S hlienin edilgen ve etkin-zorlayc dinlem e zerine y a kn gem ite yaynlanan yazsn da yararl buluyorum . yi bir terapist duym ay beklediini ya da istediini deil gerekte ne sylendiini duym ak iin, alan deil aklk ieren bir yaklam la dinleyebilm elidir. Kendisini dayatm am ak, alc olm al, sz cklerin akp gelm esine izin vermelidir. A ncak bu ekilde ger ek ekilleri ve yaplarn zmseyebilir. Tersi durum da ancak kendi kuram larna ve beklentilerine kulak veriyor demektir. Aslnda alc ve edilgen olmann, hangi okuldan olursa olsun, iyi bir terapisti dierlerinden ayran lt olduunu syleyebili riz. yi bir terapist her bir kiiyi kendi iinde yeni bir ekilde ele alr. nsanlar dizgiler, blm lemeler, snflandrm alar, dar ta nm lam alar iine sokm aya almaz. Yetersiz bir terapist edindi i klinik deneyim yzlerce yllk bir birikim e de dayansa, bun larda kariyerinin banda rendii kuram larn dorulanm asn dan baka bir ey bulam ayabilir. te bu ekilde bir terapist ayn hatalar krk yl boyunca yineleyip sonunda bunu zengin klinik deneyim olarak adlandrabilir. V-biliinin bu zelliini aklamann eski yollarndan biri de, D. H. Law rence ve dier rom antiklerde olduu gibi, bu duygu 93

yu istem li deil istem d olarak nitelem ektir. Sradan bili b yk oranda istem lidir ve bu nedenle de aba, nceden tasarlam a ve zerine dnm e ile ilgilidir. D oruk deneyim deki bilite ise istencin etkisi yoktur. Etkin durum da deildir. A lc durum dadr, aba gsterm ez. D oruk deneyim e kom uta edem eyiz. O bize ge lir ve gerekleir. 11. D oruk deneyim de insan, byk bir eyin karsndaym gibi aknlk, hayret, derin sayg, uysallk, alakgnlllk, tes lim iyet gibi duygular ieren bir tepki verir. Bu duyguya zaman zam an byk bir eyin karsnda ezilip gitm e korkusu da kar r. (B ununla birlikte, bu korku honutluk vericidir.) zerinde altm insanlar bu duyguyu eitli ekillerde dile getirdiler. Bu benim iin ok fazla. Beni ayor. O kadar kusursuz ki... Deneyim dokunakldr ve insann iine iler: Bazen gzyalaryla, bazen kahkahalarla, bazen de ikisiyle birden karlamr. eliik bir ekilde acya yakn bir duygu verir. B ununla bir likte tatl olarak nitelendirilen, istenen bir acdr bu. H atta farkl bir lm dncesi bile iin iine girebilir. Yalnzca bu in sanlar deil, birok yazar da eitli doruk deneyim ler ile isteni len bir lm arasnda kout bir iliki kurm utur. Bu durum tipik bir ekilde yle dile getirilir: Bu ok fazla kusursuz. B una na sl dayanacam bilem iyorum . u anda lebilirim ve bu hi so run deil. Bu, belki de, insann deneyim i yaam ay srdrm e isteinden, doruktan vadiye, sradan dnyaya inm eyi gnlnn istem em esinden kaynaklanm aktadr. B elki de, ayn zamanda, deneyim in bykl karsnda duyulan derin uysallk, kk lk, deersizlik duygusundan kaynaklanm aktadr. 12. Z or da olsa zerinde durm am z geren bir dier paradoks da dnyann alglanm as ile ilgili birbirine zt aklamalardr. zellikle m istik, dinsel ya da felsefi aklam alarda btn dnya nn tek bir varsl canl varlk gibi bir birlik iinde grld aklanm aktadr. D ier doruk deneyim lerde, zellikle de ak de 94

neyim inde ve estetik deneyim de, dnyann kk bir blm o an iin btn dnyaym gibi alglanm aktadr. H er iki durum da da sz konusu olan bir birliin alglanmasdr. B yk olaslkla, bir resm in, bir kiinin ya da kuram n V-bilii yolu ile tannm as Varln btnne ait zellikleri iinde barndrm aktadr. Yani, V deerleri o an iin tek varolan olarak onun alglanm asndan kaynaklanr. 13. Soyutlayan ve kategorize eden bili ile som utun, ham ve kendine has olann yeni bir ekilde bilinm esi arasnda nem li farklar bulunm aktadr. Soyut ve som ut kavram larn bu ayrm balam nda kullanacam . B unlar G oldsteinn terim lerinden ok da farkl deildir. B iliim iz byk oranda (dikkat, alglam a, anm sam a, dnm e ve renm e) som ut deil soyuttur. D ier bir deyile bilisel yaam m zda ounlukla kategorize eder, b e timler, snflandrr ve soyutlarz. sel dnyam zn grnm nn rgtlenm esinde olduu gibi, dnyann doasn pek de ger ekte olduu ekli ile kavram ayz. S chachtelin, ocukluk B el leinin Yitimi ve Bellek Sorunu adl nl yazsnda ortaya koy duu gibi, deneyim lerim izin byk bir blm kategorilerim i zin, kurgularm zn ve kurallarm zn szgecinden geirilir. K en dini gerekletiren insanlar zerinde yaptm alm alar beni de bu tip bir ayrm yapm aya yneltti. Bu insanlarda som utu brak m adan soyutlayabilm e yetenei ile soyuttan vazgem eden som utlam a yetenei bir arada ezam anl olarak bulunuyordu. Bu G oldsteinm tanm na yeni bir eyler ekliyor, nk burada sz konusu olan yalnzca som uta indirgem e deil, ayn zam anda, so yuta indirgem e diyebileceim iz, dier bir deyile som utu kavrayabilm e yeteneinin yitimi sz konusuydu. D aha sonra bu srad som utu-alglam a yeteneinin kendini-gerekletiriyor ol m asa da iyi ressam ve klinisyenlerde de bulunduunu grdm . Son olarak da sradan insanlarda bu yetenein doruk deneyim yaarken ortaya ktn grdm. Byle zam anlarda alglanann somut, kendine has doasn daha iyi kavrayabiliyorlard. 95

Bu alg tipi, N o rthropda olduu gibi, aldm bir ekilde es tetik algnn ekirdei olarak tanm landndan, estetik alg ile hem en hem en eanlam l olarak ele alnyordu. B ir ok felsefeci ve sanat, kiinin kendi i doasnda, kendine has ekliyle alg lanm asnn estetik alg olduunu benimser. Ben, yukarda da be lirttiim gibi, nesnenin esiz doasnn alglanm asn yalnzca estetik deneyim in deil tm doruk deneyim lerin bir nitelii ola rak ele alan daha geni kullanm yeliyorum . V-biliinde nesnenin tm niteliklerinin ve ynlerinin, eza m anl olarak ya da hzl bir ardllk iinde alglanm as ile ortaya kan som ut alglam ay anlam ak yararl olacaktr. Soyutlam a znde nesnenin tm ynlerinin iinden yalnzca iim ize yarar olanlarn, sakncal olanlarn, bize tandk gelenlerin ya da dil kategorilerim ize uyanlarn seilm esidir. V ivantiden beri pek ok felsefecide olduu gibi, bu durum W hitehead ve Bergson ta rafndan yeterince ak bir ekilde ortaya konmutur. Soyutla m alar yararl olduklar kadar yanltr da. Ksacas, bir nesneyi soyut bir ekilde alglam ak kim i ynlerini alglayam am ak anla m na gelir. Kimi niteliklerinin seilm esi, dierlerinin yadsnm a s ve yine bazlarnn yaratlm as ya da arptlm as sz konusu dur. N esneye dilediim iz biim i veririz. Onu yaratr, tretiriz. Bunun yan sra, ok nem li bir nokta da nesnenin niteliklerini dilsel dizgem iz ile ilikilendirm ek am acyla soyutlam aya oka yatkn olm am zdr. Bu da belirli sorunlar yaratr, nk Fruedcu balam da dil birincil deil ikincil sretir. Tinsel gereklikle ve bilind ile deil d gereklikle ve bilinle ilikilidir. Bu ek sikliin iirsel ya da cokulu bir dil ile bir dereceye kadar gide rilebilecei dorudur, ancak son zm lem ede deneyim lerin o u anlatlam az ve ounun dilde hibir yeri yoktur. B ir resm in ya da bir kim senin alglann rnek alalm. B un lar tam olarak alglayabilm ek iin snflandrm a, karlatrm a, deer bim e, gereksinm e ve kullanm a eilim lerim izle savam a 96

m z gerekir. rnein bir kim senin yabanc olduuna syledii m iz anda onu snflandrm , soyutlayc bir eylem de bulunm u, bir dereceye kadar onu esiz ve tm dnyadaki dier insanlardan ayr bir btn olarak grm e olaslnn nn kesm i oluruz. D uvardaki bir resm e altndaki imzay okum a am acyla yaklat m z anda onu kendi iinde esizlii ile yeni bir ekilde grm e olasln yok etm i oluruz. yle ise, bir deneyim i kavram lar, szckler ya da ilikiler dizgesi iine yerletirm ek olan bilm e (know ing, bilgi: know ledge), bir yere kadar, btnyle bili (cognizing, cognition) olasln ortadan kaldrr. H erbert Read bir ocuun ar gzl olduu, yani ilk kez gryorm u gibi grm e yeteneine sahip olduu zerinde durur (zaten ounluk la ilk kez gryordur). Bylece ona aknlkla bakar, her yn n inceler, btn niteliklerini benimser; nk ocuk iin bu du rum da yabanc nesnenin hibir nitelii bir dierinden daha nem li deildir. Onu dzenlem ez, yalnzca bakar. Cantril ve M urphynin betim ledii gibi, deneyimin niteliklerinin tadn karr. Ayn ekilde, bir yetikin de kendini soyutlam aktan, adlan drm aktan, yerletirm ekten, karlatrm aktan, ilikilendirm ekten alkoyabildii oranda bir kim seyi ya da resm i birok nitelii ile ok ynl bir ekilde grebilm e olanana sahiptir. zellikle de betim lenem ez, szcklerle anlatlam az olan alglayabilm e yeteneinin altn izm em gerekiyor. Szcklere uym aya zorla m ak onu deitirecek ve olduundan baka bir ey, onun gibi, ona benzer am a yine de kendinden farkl bir ey yapacaktr. eitli doruk deneyim lerdeki biliin ayrc zellii ite bu btn alglayabilm e ve paralarn tesine geebilm e yetenei dir. A ncak bu ekilde bir kim seyi szcn en geni anlam yla btn olarak tanyabileceim izden, kendini gerekletiren in sanlarn dier insanlar alglam ada, onun tem eline ya da zne girebilm ede daha kavrayl olmalar da artc deildir. te bu nedenle ideal bir terapistin, uzm anlnn gerei olarak karsn 97

daki insan esizlii ve btnl iinde anlayabilm ek iin, en azndan olduka salkl bir insan olm as gerektiine inanyo rum. Bu grm n arkasnda durm akla birlikte, bu tip algla m ada ortaya konulam ayan kimi kiisel farkllklarn olduunu da yadsm yorum . Teraptik deneyim , bir dier insann Varl nn kavranlm asnda bir eit altrm a yerini de tutabilir. Bu da estetik alglam a ve yarat altrm alarnn klinik altrmalarn yararl bir paras olabilecei inancm aklyor. 14. nsan olgunlam asnn st dzeylerinde pek ok ikilik, ift kutupluluk ve atm a birbirinin iinde erir, alr ya da zlr. Kendini gerekletiren insanlar ayn zam anda hem bencil dir hem de deildir. Hem Dionysos hem de Apollo gibidir. Bi reyseldir ve toplum saldr, ussal ve usddr, dierleri ile birle m itir ve onlardan ayrdr, vb... U noktalar birbirinden olabil diine uzak zt kutuplar olan dz bir izgide sreklilik sergili yor olarak dndm ey, u kutuplarn birbiri iinde eridii em ber ya da sarm allar eklini alm t. Bunun, nesneye dair b tnsel bilite de gerekletiini ayrt ettim. Varl bir btn ola rak anladm z zam an tutarszlk, ztlk ve deim ez elikile rin alglanm asn ve ezam anl olarak varolm alarn da ho gre biliriz. yle grlyor ki bunlar blm sel biliin rnleridir ve btnsel bili ile ortadan kalkarlar. Tanrsal bir bak as ile nevrotik bir insan olaanst, karm ak, hatta gzel bir sre, birlii iinde grlebilir. Bizim norm alde atma, eliki, ayr lk olarak grdm z kanlm az, gerekli ve hatta yazgsal ola rak alglanabilir. D ier bir deyile, tam anlam yla anlalabildi zam an her ey yerli yerine oturur ve estetik adan alglanp de erlendirilebilir. Tm atm alar ve blnm eler bir anlam ve bil gelik kazanr. B elirtiler salkl olm ak iin diretm ek olarak g rldnde ya da nevrozu kiinin sorunlarnn, o an iin, olas en salkl zm olarak ele aldm zda salk ve hastalk kav ram lar bile birbirinin iinde eriyip belirginliklerini yitirir. 98

15. Doruktaki kii zerinde durduklarm dan daha farkl an lam larda da tanrsaldr. zellikle de daha norm al anlarda ne k a dar kt grnrse grnsn dnya ve kii btn olarak, sevgi ile, knam adan, sevecenlikle ve belki de honutlukla benimsenir. Tanrbilim ciler tarih boyunca dnyadaki gnah, ktcllk ve aclar her eye gc yeten, her eyi bilen ve seven bir tanr kav ram ile badatrm ak gibi am acna ulam as olanaksz bir aba verdiler. kinci bir zorluk da bu her eyi seven ve balayan tan r ile iyi ve ktnn dllendirilm esi ve cezalandrlm as zorun luluunun badatrlm asyd. Bir ekilde hem cezalandrm as hem de cezalandrm am as, hem balam as hem de sulu bul mas gerekiyordu. K endini gerekletiren insanlar zerinde yaplan alm alar ve tm yle farkl iki alg trnn, yani V-algs ile E-alglarnn karlatrlm as bu ikilemin doalc bir zm e kavuturulm a snda bize bir eyler retebilir. V-algs ounlukla anlktr. Bir doruk, yksek bir nokta, zam an zaman ulalan bir baardr. yle grlyor ki insanlarn alglar ou zaman eksiklikleri balam nda gereklem ektedir. Yani karlatrm a, yarglama, onaylam a, ilikilendirm e, kullanm a sz konusudur. Bu da dier bir insan iki ayr ekilde alglam a seeneim iz olduu anlam na geliyor. Kim i zam an geerli zaman iin btn evren oym u gibi kendi Varl iinde, te yandan ounlukla evrenin bir par as olarak ve geri kalanla karm ak ekillerde ilikilendirerek. Onu Varlnda algladm z zaman snrszca seven, bala yan, onaylayan, deer veren, anlayan, V-honut, sevgi dolu, zevk alan bir kii olabiliriz. Ancak bunlar da tam anlam yla bir tanr kavram na atfedilen niteliklerdir (zevk alm ak dnda -il gin bir ekilde birok tanr bundan yoksundur). Byle anlarda, bu niteliklerle tanrsal olabiliriz. rnein, terapi ortam nda ken dim izi norm alde korktuum uz, yargladm z hatta nefret etti imiz her trl insanla -katiller, sbyanclar, tecavzcler, s 99

m rc ve dleklerle, bu sevgi dolu, anlayan, benim seyen, b a layan yolla ilikilendiririz. Tm insanlarn kim i zam an Varlklar ile bilinm ek istem ele ri bana son derece ilgin gelir (baknz 9. blm ). Snflandrl maya, kategorize edilm eye, kalplara sokulm aya ierlerler. Bir kiiyi birey olarak deil de bir garson, polis ya da hanm ola rak etiketlem ek krcdr. H epim iz kendi btnlm zde, i zenginliim izde ve karm aklm zda tannm ak ve benim sen m ek isteriz. nsanlar arasnda bizi byle benim seyecek birisini bulam azsak gl bir ekilde bir insan ya da doast bir varlk biim inde tanrsal bir figr tasarlam a ve yaratm a eilim i belirir. Ktcl sorununa dier bir yant da zerinde altm z insanlarn gereklii kendi iinde, kendi doruluunda benim sem eleridir. Bu yaklam ne insan iindir ne de insana kar dr. Kiiden bam sz olarak ne ise yalnzca odur. nsanlarn lm ne yol aan bir deprem , yalnzca hem snrsz bir ekilde seven hem de glm eceden yoksun olan, her eye gc yeten ve dnyay yaratan kiisel bir tanrya gereksinim duyanlar iin bir badatrm a sorunu oluturur. D eprem i kiiselletirm eden, do alc bir yaklam la, yaratlm am olarak alglayan bir kii iin bu durum etik ya da deerler felsefesinin alanna girecek bir so run oluturm az, nk srf onu skntya sokm ak iin kastl olarak gerekletirilm em itir. O m uzlarn silker ve -ktcl in san m erkezli olarak tanm lanabilirse- m evsim leri ve frtnalar benim sedii gibi kty de benim ser. B ir sel ya da bir kaplann gzelliine, lm e neden olm adan nce, hayran olabiliriz. B un dan haz alm ak bile olanakldr. D oal olarak, insann bu tutumu benim seyebilm esi kendine zarar veren insan eylem leri karsn da ok daha zordur. Yine de zam an zam an olabilir ve insan ol gunlatka bu olaslk da artar. 16. D oruk anlarnda alglar gl bir ekilde idiografik olma, snflandrc olm am a eilim indedir. A lglanan bir insan da olsa,
100

dnya da olsa, bir aa ya da bir sanat eseri de olsa onu esiz bir rnek, snfnn tek yesi olarak grm e eilim i ar basar. Bu da, dnyay ele alm zda nesnenin bir rnek oluturacak ekilde genellenm esine, dnyann Aristocu bir anlayla eitli trlere blm lenm esine dayanan norm al yasa kurucu yaklam m zla taban tabana zttr. Snflandrm a kavram tm yle genel snfla ra dayanr. Snflar olm asayd yaknlk, eitlik, benzerlik ve ay rm kavram lar tm den ie yaram az olurdu. Ortak ynleri olm a yan iki nesne karlatrlam az. Bunun yan sra, iki nesnenin o r tak yanlar olduunu sylem ek zorunlu olarak krm zlk, yuvar laklk, arlk gibi bir soyutlam ay getirir. A ncak bir kim seyi so yutlam a olm adan algladm z, tm niteliklerini ayn anda ve birbirini gerektirir biim de alglam akta direttiim iz zam an artk snflandrm am z olanakszdr. H er bir insan, resim , ku ya da iek, bu adan bakldnda, bir snfn tek yesi olur ve bu n e denle de kendine has izgesi iinde (idiographical) alglanr. Nesnenin tm ynlerinin bu ekilde grlm ek istenm esi algnn daha geerli olduu anlam na gelir. 17. Doruk deneyim in bir yn de korku, kayg, basklam a, savunm a ve denetim in anlk da olsa tm yle ortadan kalkm as, caym a, ertelem e ve kstlam ann bir yana braklm asdr. B ln m e ve bozulm a korkusu, igdler tarafndan ezilm e korkusu, lm ve delilik korkusu, kendini dizginlenm em i haz ve coku lara brakm a korkusu o an iin tm yle yok olur ya da etkinlii ni yitirir. Korku arptc olduu iin de bu durum algnn daha ak olm as anlam na gelir. Bu durum ar doyum , davurum , sevin ya da nee olarak dnlebilir. B ununla birlikte dnyada olduu iin Freudcu haz ilkesi ile gereklik ilkesinin bir ekilde birbirinin iin de erim esi sz konusudur. Bu nedenle, allm ikilikli kavram larn psikolojik ileyiin st dzeylerinde zlm esine rnek oluturur.

Bu yzden, bu tip deneyim leri sklkla yaayan insanlarn be lirli bir geirgenlii, yani bilindna aklk ve yaknlk zel liine sahip olduu ve bundan grece daha az korktuu grlr 18. eitli doruk deneyim lerde kiinin btnlem e, bireyle m e, kendiliinden olm a, davurm a, rahat olm a ve oluruna brak ma, gz pek ve gl olm a, vb. eilim lerinin arttn grdk. O ysa bunlar nceki sayfalarda tanm lanan V-deerlerine benziyor, hatta neredeyse bunlarn ayn. Bu noktada isel olar ile dsal olan arasnda bir eit devingen koutluk ya da ebiim lilik bulunduu grlyor. Bu da dnyann temel Varl al glandka kiinin o an iin kendi Varlna da (kusursuzluuna daha kusursuz bir ekilde kendi olm asna) daha yakn olduu anlam na geliyor. Bu etkileim in her iki ynde de geerli oldu u grlm ektedir, nk kiinin kendi Varlna yaknlam as dnyadaki V-deerlerini de daha kolay grebilm esini salam ak tadr. V-en olm aya baladka dnyann V-enliini de daha ko lay grebilm ektedir. G lendike dnyadaki g ve erki de da ha iyi grebilm ektedir. kknln dnyann daha az iyi g rlm esine neden olm as ve dnyann daha kt grlm csinir kknle neden olm as gibi her biri bir dierini daha olanak l klm aktadr. H er ikisi de kusursuzlua (ya da kusursuzluur yitim ine) doru ilerledike kii ile dnya birbirlerine daha ol benzem eye balayacaktr. A klarn birbiri iinde erim esi, evrensel deneyim srasnd dnya ile bir olm ak, byk felsefi bir igrde alglanan b irli in bir paras olm ak ile anlatlm ak istenenin bir blm belk de budur. Ayrca, yine ayn konu ile ilgili olarak, iyi bir res m in yapsn tanm layan baz niteliklerin iyi insan, btnln esizliin, dirim liliin V -deerlerini de tanm ladn ortaya ko yan (yetersiz de olsa) veriler bulunm akta. Doal olarak bu di snanm aldr. 19. zerinde durduklarm z biroklarna daha tandk gele
102

cek olan psikanalitik bak as ile ksaca yeniden ele alm aya alacam . Bunun kim i okurlara yardm olacaktr. kincil s reler, bilind ve nbilin dnda kalan gerek dnya ile ilgi lidir. M antk, bilim , saduyu, iyi uyum, kltrn benim senm esi, sorum luluk, tasarlam ak, usuluk hep ikincil sre teknikleridir. Birincil sreler nce nevrotik ve psikotiklerde ortaya karl mtr. D aha sonra ocuklarda ve -daha yeni yeni- salkl insan larda da bulunduu kefedilm itir. Bilind ileyiler en ak ekliyle dlerde grlr. stek ve korkular Freudcu m ekaniz m alar eylem e geiren birincil etkenlerdir. ounlukla, gerek dnyadaki durum undan honut olan iyi uyum lu, sorum lu, sa duyulu bir kii bu honutluu biraz da bilindna ve nbilincine srtn dnm esine, bunlar yadsm asna ve basklam asna borludur. B unu ak bir ekilde yllarca nce, zerinde altm ve son derece olgun kiiler arasndan seilen insanlarn ayn za m anda ocuksu olduklar gereinin ayrm na vardm za m an kavradm . Bu insanlarn iinde bulunduklar durum u sa lkl ocuksuluk, ikinci saflk olarak adlandrdm . Ayn eyi Kris ve ego psikologlar egonun hizm etindeki gerilem e olarak adlandrm ve bu durum un salkl insanlarda da gzlendiini ortaya koym akla kalm am , ayn zamanda psikolojik saln olm azsa olm az paras olduunu da kabul etmilerdir. Sevginin de bir gerilem e olduu gerei benim senm itir (gerileyem eyen sevem ez de denilebilir, o halde). Son olarak, analistler esin ve byk (birincil) yaratcln da ksm en bilindndan kaynak land, yani salkl bir gerilem e ve gerek dnyaya geici ola rak yz evirm e olduu konusunda ayn grtedir. Bu durum da, ortaya koyduum yaklam ego, id, sper-ego ve ego-idealin (ben, o, st-ben ve ideal-ben), bilin, nbilin ve bilindnn, birincil ve ikincil srelerin birbirinin iinde eri m esi, haz ilkesi ile gereklik ilkesinin birleim i, en st dzeyde 103

ki olgunluun hizm etinde korkusuzca ve salkl bir ekilde ge rilem e, kiinin tm dzeylerde gerek anlam da btnlem esi olarak da ele alnabilir.

KENDN GEREKLETRMENN YENDEN TANIMLANMASI

D ier bir deyile, doruk deneyim yaayan herhangi bir kim se kendini gerekletiren insanlarda izlediim niteliklerin biro unu geici olarak edinir. Yani, byle zam anlarda kendini ger ekletiren biri olur. Bunu yalnzca duygusal-bilisel-davurum sal bir durum olarak deil, geici bir kategorik deiim ola rak da dnebiliriz. B unlar yaad en m utlu ve heyecan veri ci anlar olm akla kalm az, ayn zam anda en st dzeyde olgunlu a eritii, bireyselletii, btnlendii, uzun szn ksas, en salkl anlardr. Bu da kendini gerekletirm eyi duraan ve tipolojik eksik lerden arnm bir ekilde yeniden tanm lam am za ve ok az sa yda insann ancak altm ndan sonra eriebildii ya-hep-ya-hii bir ulvi m ertebe olm aktan karm am za olanak vermektedir. Kendini gerekletirm eyi, insann glerinin, zellikle verim li ve youn bir hazla, bir araya geldii bir dnem ya da atlm ola rak da tanm layabiliriz. Kii daha ok btnlem itir ve bln m e azalm tr. D eneyim e daha aktr. D aha kendine zg, ku sursuz bir ekilde davurum cu ve kendiliindendir. D ier bir deyile ilerlii, yaratcl, glm ece duygusu, ben-aknl, alt dzeydeki gereksinim lerinden bam szl vb. gelimitir. B y le dnem lerde tam am en kendi olm aya, gizilglerini kusursuz ca gerekletirm eye, Varlnn zne, tm yle insan olm aya daha yakn bir durum dadr. Bylesi durum lar ya da dnem ler, kuram sal olarak, her insa nn yaam nda b ir zam an gerekleebilir. Benim kendini ger ekletiren olarak tanm ladm insanlarn ayrt edici yan ise 104

bu dnem leri ortalam a insanlara gre ok daha sk, youn ve kusursuz bir ekilde yaam alardr. Bu, kendini gerekletirm e yi ya-hep-ya-hii bir sorun olm aktan ok, bir derece ve sklk konusu olarak ele alm ak anlam na gelir. Bylece aratrm a s relerinin konusu olm aya daha uygun ve ak bir durum a gelir. K endilerini ou zam an gerekletirdikleri sylenen az bulunur insanlar aram akla kendim izi snrlam am za artk gerek yok. K uram sal olarak, artk en azndan her yaam yksnde bu lu nan kendini gerekletirm e dnem lerini aratrabiliriz. zellik le de sanatlarn, entelektellerin ve dier yaratc insanlarn, derinden dindar olanlarn ve psikoterapi ya da dier nem li g e liim deneyim leri srasnda byk igrler yaayan insanlarn yaam yklerinde...

DI GEERLK SORUNU
B uraya kadar znel deneyim i hep deneyim sel bir tarzda ele aldm. D dnya ile olan ilikisi ise apayr bir konudur. A lgla yann daha doru ve btnsel algladna inanm as, bunun ger ekten byle olduunu gsterm ez. Bu inancn geerliinin yar glanm asnda lt, ounlukla, alglanan nesne ya da kiilerde ya da yaratlan rnlerde bulunur. Bu durum da da, ilkesel ola rak, bant aratrm alarnda kolayca ortaya konulabilir. Peki, sanat hangi anlam da bilgi olarak ele alnabilir? Estetik alg kesinlikle kendi kendini dorular. D eerli ve olaanst bir deneyim olarak duyum sanr. B ununla birlikte baz yanlsam a ve sanrlar da sz konusudur. Dahas, beni hibir ekilde etkilem e yen bir resim sizin estetik bir deneyim yaam anza neden olabi lir. zelin tesine gem eyi hedefliyorsak, tm dier alglarda ol duu gibi d geerlik sorunuyla yzlem em iz gerekecektir. Ayn ey sevgi dolu alg, m istik deneyim , yaratc anlar ve igr parltlar iin de geerlidir. Seven, sevdiinde bakalarnn grem edii eyi alglar. sel

deneyim inin kendi deeri ve bunun kiinin kendisi, sevdii in san ve dnya iin iyi olan birok sonucu da yadsnam az. rnek olarak bebeini seven bir anneyi ele alacak olursak durum daha da aklk kazanacaktr. Sevgi, gizilgleri alglam akla kalm az, ayn zam anda bunlar gerekletirir de. Sevginin yokluu potan siyeli kesinlikle bastracak, hatta ldrecektir. K iisel geliim yreklilik, zgven, hatta gz peklik gerektirir. Anneden ya da eten sevgi grm em ek ise kendine gvensizlik, kayg, deersiz lik duygusu ve hafife alnm a beklentisi gibi geliimi ve kendini gerekletirm eyi engelleyen tam tersi etkiler yaratr. Tm kiisel ve teraptik deneyim ler, hak edilm i olsun olm a sn, sevginin neler gerekletirdiini ve sevgisizliin neleri en gellediini ortaya koym utur. B urada karm ak ve dngse! bir soru kyor karm za. M entonn szleriyle, Bu olgu ne lde bir kendini gerekle tirm e kehanetidir? B ir kocann einin gzel olduunu dn m esi ya da einin onun yrekli olduuna inanmas, gzellik ve yreklilii bir anlam da yaratm aktadr. Bu, zaten varolan bir e yin alglanm asndan ok, inanm a yolu ile var olm asn sala maktr. Peki, her insann gzel ve yrekli olm a olasl bulun duuna gre, bunu da gizilgcn alglanm asna bir rnek olarak m ele alacaz? E er yle ise, bu birisinin byk bir viyolonist olm a olasln alglam aktan ayr bir eydir, ki bu evrensel bir olaslk da deildir. Tm bu karm aklktan da te, sorunlarn hepsini en sonun da popler bilim alanna ekm eyi um anlarn gizli kukular da varln srdryor. B ir bakasna duyulan sevginin yanlsam a lara, varolm ayan ve bu nedenle aslnda gerekten alglanm ayan am a alglayann zihninde yaratlan ve bu durum da bir gereksi nim ler, bastrm alar, yadsm alar, yanstm alar ve usavurum lar diz gesine dayanan niteliklerin ve potansiyelin alglanm asna yol am as yeterince sk rastlanan bir durum . Sevgi sevgisizlikten 106

daha alglayc olabilm ekle birlikte daha kr de olabilir. Bu du rum da aratrm a sorunu bam zn etini yem eyi srdrecektir: Hangisi ne zam an geerli? Gerek dnyaya dair alglarn daha gl olduu rnekleri nasl ayrt edeceiz? Kii dzeyindeki aratrm alarm n, sevgi ilikisinin iinde olsun ya da olm asn, al glayann psikolojik salk deikenini bu sorunu yantlayacak etkenlerden biri olarak gsterdiini daha nce de belirtm itim . Kii ne denli salkl ise dnyann ve tm dier denk eylerin al glanm as da o denli gl ve iten olacaktr. Bu sonu denetim siz aratrm ann rn olduundan denetim li bir aratrm a ile s nanm as gereken bir hipotez olarak ele alnmaldr. Estetik ve entelektel yaratclk patlam alar ile igr dene yim lerinde karm za kan sorunlar genellikle benzerdir. Her iki rnekte de, deneyim in dtan dorulanm as grngbilim sel (fenom enolojik) kendini dorulam a ile birebir bantl deil dir. B yk igr yanlm olabilir ve byk bir ak da sona erebilir. Kendini doruk deneyim srasnda yaratan bir iir son radan doyurucu bulunm ayp bir keye atlabilir. N esnel eleti rel incelem eler sonunda darm adan olacak bir rnn y aratl ile ayakta kalacak bir rnn yaratlnn verdii duygu z nel adan ayndr. Yaratcla alkn kii bunu ok iyi bilir. Ayrca byk igr anlarnn yarsnn ie yaram ayacan da bilir. Tm doruk deneyim ler V-bilii gibi gelir insana, oysa bu doru deildir. B ununla birlikte, en azndan zam an zam an, sa lkl insanlarda ve salkl anlarda biliin daha ak ve verim li olduunu gsteren belirtileri de yadsyam ayz. Bu da baz d o ruk deneyim lerin V-bilii olduu anlam na gelir. Kendini ger ekletiren insanlar gereklii bizden daha verim li bir ekilde, tm yle ve gdlenm elerden daha az etkilenerek alglayabilir ler ve alglarlar. Bu nedenle, bu insanlar kendim ize biyolojik rnekler olarak alm a nerisinde bulundum . M adenlere gaza d a ha az duyarl canllardan nce daha duyarl olan kanaryalarn
107

indirilm esi gibi, nce onlarn daha etkili duyarllklar ve alg laylar, daha sonra kendi gzlerim iz aracl ile gereklik hakknda daha iyi bilgi edinebiliriz. kinci bir seenek de alg ya en ak olduum uz anlarda, geici olarak kendim izi gerek letirdiim iz zam anlarda, kendim izi devreye sokabiliriz. Byle anlarda gereklik hakknda allm olandan daha doru bilgi edinebiliriz. Son olarak, yle grlyor ki, tanm lam akta olduum bili sel deneyim ler allagelm i kukucu ve titiz bilim sel srelerin yerini tutam az. Bu bili ne kadar verim li ve titiz olursa olsun, her ne kadar kim i gerekleri kefetm enin en iyi ya da tek yolu olarak ortaya km olursa olsun denetlem e, seme, yadsma, onaylam a ve (dtan) dorulam a sorunlar igr patlamasnn sonrasnda geerliini srdrr. B ununla birlikte, bunlar atan ve dlayc bir iliki iinde deerlendirm ek de akllca olm az nclerle yerleim cilerde olduu gibi, her ikisinin de bir dieri ne gereksinim duyduu ve destek olduu bu noktada aka or taya km oluyor.

DORUK DENEYMLERN SONU ETKLER

eitli doruk deneyim lerde gerekleen biliin dardar dorulanm as sorunundan tm yle ayr bir dier konu, bu dene yim lerin sonradan ortaya kan ve yine bu deneyim leri bir an lam da dorulayan etkileridir. D enetim li aratrm alardan eldi edilm i veriler yok elim de. Yalnz, zerinde altm insanlar da byle etkilerin varl konusunda bir gr birlii olduum syleyebilirim . B una ben de inanyorum . Ayrca yaratclk, sev gi, igr, m istik deneyim ve estetik deneyim zerine ala tm insanlar da bu konuda tam bir gr birlii iindeler. B balam da ben de, hi olm azsa tm test edilebilir olan aada ki olum lam alar ya da savlar ortaya koym akta hakl olduum dnyorum . 108

1. D oruk deneyim lerin, belirtileri ortadan kaldrm a anlam n da, saaltc etkileri bulunmaktadr. Elim de, biri bir psikiyatristten, dieri de bir antropologdan olm ak zere en azndan iki ra por var. Bu bildiriler, m istik ya da engin deneyim lerin belirli nevrotik belirtileri sonsuza dek ortadan kaldracak denli etkili olduunu ortaya koyuyor. Doal olarak, insanlk tarihinde bu tip dntrc deneyim lerden sk sk sz ediliyor. Bununla birlik te, bildiim kadar ile bu durum psikologlarn ya da psikiyatristlerin ilgisini bugne kadar hi ekmemi. 2. Bu deneyim ler, kiinin kendine ilikin grn salkl bir ynde deitirebilir. 3. Bu deneyim ler, kiinin bakalarna ilikin grlerini ve onlarla olan ilikilerini birok adan deitirebilir. 4. Bu deneyim ler, kiinin dnya ya da dnyann kim i ynle ri ya da blm leri zerine grn, az ya da ok kalc olacak bir ekilde deitirebilir. 5. Bu deneyim ler kiiyi daha yaratc, kendiliinden, davu rum cu, kendine zg olm a yolunda zgrletirebilir. 6. Kii deneyim i ok nem li ve arzu edilir bir olay olarak anm sar ve yinelem eye alr. 7. Yaam genelde tekdze, renksiz, ac verici ve yetersiz de olsa, gzellik, heyecan, drstlk, elence, iyilik, doruluk ve anlam llk gibi eylerin de varolduu kantland iin kii yaa m daha yaanm aya deer bulm aya balar. D ier bir deyile, yaam n kendisi dorulanm tr, zkym ve lm istem e daha az gerekleir. Belirli bir kiinin, yaad deneyimin bir sonucu olarak, kendine zel sorunlarn yeni bir kta grm eye ve yeni zm ler zerinde durm aya balam as balam nda zgl ve kendine has etkiler zerinde de durulabilir. Tm bu sonu etkilerinin genelletirilebileceini dnyo 109

rum. Ayrca bu deneyim , kiinin kendisi tarafndan betim lenen bir cennete gitm esine ve sonra yeniden dnyaya dnm esine benzetilirse, bu etkilerin dier insanlarla da paylalabilecei kan sndaym . O halde, byle bir deneyim in, kim i evrensel kim i de bireysel nitelikteki arzu edilir sonu etkilerinin gereklem esi olasl da yksektir7. E stetik deneyim in, yaratc deneyim in, m istik deneyim in, sevgi deneyim inin, igrii deneyim inin ve dier doruk deneyim lerin sanatlar, sanat eitm enleri, yaratc retm enler, din ve felsefe kuram clar, seven eler, anneler, terapistler ve dier bir ok kii tarafndan nbilin dzeyinde gvenle benim sendiini ve ounlukla beklendiini de belirtm em gerekiyor. B tnnde ele alndnda bu olum lu sonu etkilerin anlal m as olduka kolaydr. A klam as zor olan aslnda kiide bu et kinin eksikliinin grlm esidir.

110

iddetli Kim lik D eneyim i O la ra k D o ru k D eneyim ler

Kim lii tanm lam aya alrken bu tanm ve kavram lar, giz li bir yerlerde bizim kendilerini bulup ortaya karm am z sabr la bekleyen varlklar eklinde dnm ekten kanm alyz. B un larn ancak bir blm n kefederiz. Bir blm n de yaratrz. Kim lik ksm en bizim tanm lam am za baldr. Doal olarak, szcn nceden sahip olduu anlam lara duyarlm z ve ak lm z tm bunlardan nce gelir. Ayn zamanda, eitli yazar larn szc farkl yapda veri ve ilem ler iin kullandn da grrz. Doal olarak, daha sonra da yazarn szc kullanr ken ne dem ek istediini anlam ak iin bu ilem lerden bir eyler karabilm em iz gerekir. eitli terapistler, toplum bilim ciler, benlik psikologlar, ocuk psikologlar vb. bir szc farkl an lam larda ele alsalar bile, anlam da bir benzerlik ve rtm e hep sinde sz konusudur. (Belki de bu benzerlik kim liin gnm z deki anlam dr.) B ir dier alm am da da, doruk deneyim lerde kim liin b ir den ok gerek, m antkl ve yararl anlam ierdiini gsterm i tim. A ncak bunlar hibir zam an kim liin doru anlam olarak ortaya atlm am , yalnzca deiik bir bak as olarak ne s rlm tr. Doruk deneyim srasnda kiinin en gerek kim liine

111

brndne, gerek benliine en yakn durum da olduuna ve kendine zg yapsn ortaya koyduuna inanyorum . Bu da do ruk deneyim lerin katksz ve bozulm am verilere ulam ada ok nem li bir kaynak olduunu gsteriyor. Dier bir deyile, katk en aza indirgenm i, keif ise en st dzeye kmtr. A ada ayr ayr belirtilen niteliklerin aslnda birbirlerin den ayr olm adn, tersine rttklerini, yani birbirini kapsa dn, ayn eyi deiik yollardan anlattn, eretilem eli bir ekilde ayn anlam a geldiklerini okur hem en grecektir. (Blnem ezci, indirgem eci zm lem enin kart btnc zm le m e kuram ile ilgilenen okuyucular iin, baknz 3. blm .) Kim lii, birbirini dlayan tm yle ayr bileenlerine blm ek yerine, btnc bir yaklam la ele alacak, evirip evirip deiik yzlerini grm eye alacam . Ya da bir uzmann iyi bir resmi incelem esi gibi (bir btn olarak) bir bu dzen iinde bir die rinde greceim . zerinde durulan her bir yn dier ynle rin her birinin blm sel bir aklam as olarak dnlebilir. 1. Doruk deneyim lerde kii kendini dier zamanlara gre da ha btnlem i (birlem i, tam, tek para) duyumsar. Ayrca (gzlem ciye de, aada akland gibi) daha btnlemi gr nr. rnein blnm e ve ayrlma, kendine kar savam verme azalmtr. Kendisi ile daha barktr. Deneyim i yaayan benlik ile gzlem leyen benlik arasndaki ayrm siliklemitir. Tm par alar birbiri ile daha uyum lu ve verim li bir dzen ierisinde i lem ektedir8. srtm e azalm , sinerji fazlalamtr. B tnle m enin ve koullarnn zellikleri aada ele alnmaktadr. 2. K ii daha ar ve ayr bir ekilde kendisi olduka nceden benlik d olan dnya ile birleebilm e yetenei de artar9. rne in sevgililer daha ok yaknlaarak iki kii olmaktan kp bir birlik oluturur; yaratc, yaratlan eserle bir olur; anne kendini ocuu ile bir duyum sar; duyarl kii m zik, resim, dans olur (ya
112

da m zik o olur); gkbilim ci orada yldzlarla birliktedir, te leskopun deliinden derinliklerdeki kendinden ayr bir varla bakan baka bir varlk deildir. D ier bir deyile, kim lie, zerklie ya da benlie ulam ann en iyi yolu ayn zam anda kendini am aktan, benliin tesine ve stne ulam aktan geer. Bylece kii grece bensizleebilir1 0 . 3. Doruk deneyim srasnda kii genellikle tm kapasitesini en iyi ekilde kullandn ve gcnn doruunda olduunu du yumsar. R ogersn ok iyi bir ekilde anlatt gibi tm ilevle rini yerine getirdiini hisseder. Kendini dier zam anlara gre daha akll, kavrayl, kvrak zekal, daha gl ya da ekici b u lur. En iyi durum undadr, gz kamatrcdr, form unun zirvesindedir. Bu yalnzca znel bir duygu olm akla kalm az, gzlem ci ta rafndan da fark edilir. Artk gcn kendisiyle savam aya, ken disini kstlam aya harcam az; kaslar sava veren kaslar deildir artk. Norm al durum da kapasitem izin bir blm n eylem e, di er blm n de ayn kapasitenin kstlanm asna harcarz. Artk savurganlk yoktur; kapasite btnyle eylem iin harcanabilir. Bu durum da kii engel tanm ayan bir rm aa dnr. 4. Tam ilerliin bir dier yn de kiinin en iyi durum un dayken aba harcam am as, rahat olmasdr. D ier zam anlarda aba, zorlanm a ve savam la yaplan eyler artk ura, alm a ya da em ek gerektirm ez; kendiliinden gelir. B ununla bala k bir duygu da ounlukla dzgn, kolay, aba istem eyen, her eyin tk diye olduu, tkrnda gittii, saat gibi iledii bir tam ilerlikle gelen m utluluk duygusu ve grnmdr. B yle durum larda kii ne yaptn kesin olarak biliyorm u ve bunu tm kalbiyle ve kukuya, kaam aa, duraksam aya ya da geri ekilm eye m etelik verm eden yapyorm u gibi, kendinden ve doruyu yaptndan emindir. Hedefi gzden geirm enin ya da yle bir yoklam ann zam an gemi, tam on ikiden vurm a nn zaman gelmitir. Byk atletler, sanatlar, yaratclar, lider 113

ler ve yneticiler grevlerini en iyi ekilde yerine getirdii sra da bu davran zelliini sergiler. (Bunun kim lik kavram ile ne derece ilgili olduu, ncekiler le karlatrldnda, o kadar da ak deil. Yine de kiinin gerek kendi o lm a sfnn kim liin ikincil bir zellii olduunu dnyorum , nk aratrm a konusu olabilecek denli dsal bir yapda, gz nnde. Ayrca, kiiliin en yksek V-deerlerinden olduunu dndm tanrsal neenin (mizah, elence, budalalk, glnlk, oyun ve kahkahann) anlalm as iin de gerekli olduuna inanyorum .) 5. D oruk deneyim srasnda kii, dier zam anlara gre daha gl bir ekilde, kendini kendi etkinliklerinin ve alglarnn so rum lu, etkin, yaratc m erkezi olarak duyum sar. Kendini ba gi riim ci gibi hisseder. zbelirlenim i (ynlendirilm i olm aya, be lirlenm eye, aresiz kalm aya, bam l, edilgen, zayf, ynetilen olm aya oranla) daha gldr. Kendi kendinin patronu olduu nu duyumsar. Tm sorum luluu eline alr. Tm yle istemlidir. D ier zam anlara oranla zgr istencini daha ok kullanm ak tadr. Kendi yazgsnn efendisidir, bir etmendir. G zlem cinin izlenim leri de bu yndedir. rnein onun daha kararl, daha gl, daha azim li biri olduunu grr. K artlkla r km sem e ya da alt etm e eilim i belirginlem itir. Kendine gveni tamdr. O nu durdurm aya alm ann ie yaram ayaca izlenim ini uyandrr. A rtk kendi deerinden ya da karar verdii her eyi yapabileceinden kuku duym az. Gzlemci onu daha gvenilir, em in biri olarak, gvenle tutunabilecei bir dal gibi alglar. Bu byk an -sorum luluk stlenm e- genellikle terapide, bym e srasnda, eitim de, evlilikte vb. grlebilir. 6. Artk engellerden, dizginlenm elerden, saknm alardan, kor kulardan, kukulardan, denetim lerden, koullardan, zeletiri lerden, frenlenm elerden kurtulm utur. B unlar deer duygusu nun, zbenim sem enin ve zsevgi-saygnn olum suz ynleri ola
114

bilir. Hem nesnel hem de znel bir olgudur ve her iki yolla da daha geni bir ekilde aklanabilir. Doal olarak bu da belirti len ve aada belirtilecek olan zelliklerin yalnzca deiik bir yndr. B yk olaslkla bu olaylar ilkesel olarak snanabilir nitelik tedir. Sonuta sz konusu olan kaslarn birbiri ile sinerjik bir yardm lam a iinde olm as deil, birbiri ile atmasdr. 7. Bu nedenle kii daha kendiliinden, daha davurum cu, daha m asum (aldatm acasz, ar, drst, iten, becerikli, ocuksu, yapaylktan uzak korum asz, savunm asz), daha doaldr (yaln, rahat, kararl, ak, candan, yapm acksz, belirli bir anlam da il kel, dosdoru). D aha denetim siz ve zgr bir ekilde dar y nelir (zdevinim li, atlgan, refleksli, igdsel, alkonulam az, ego tesi bilinli, dnm eden ve farknda olm adan)1 1 . 8. Bu nedenle de belirli bir anlam da daha yaratcdr (bak nz 10. blm ). zgveninin artm as ve kukularnn azalm as ile, Taocu bir yaklam la oluruna brakarak ya da G etalt psiko loglarnn tanm lad gibi esnek bir tavrla, bili ve davranla rn sorunsal olan ya da olm ayan durum lara, kendi i, orada olan koullarna ya da isteklerine gre biim lendirir. (Ben-m erkezli ya da zbilinli koullara gre deil.) Bu koullar, iin k en di i doas ya da grev duygusu (Frankl) ya da isteklilik tara fndan saptanr. Bu nedenle de daha doalam a, hazrlksz, an lk, daha ok hiten yaratlm , yeni, iei burnunda, bayatla m am, yapm ack olm ayan, renilm em i, alkanlk haline gel m em i bir yapdadr. Ayrca, bu szcklerin ncel zam an ve bir ekilde tasarlam a anlam na geldii dnlrse, zerinde daha az allm , daha az planlanm ve tasarlanm , nceden kurgu lanm am , n alm as yaplm am , nceden dnlm em itir. yle ise, gelim ekte olduu, henz yaratld ve ncel bir za m andan kaynaklanm ad iin de bu deneyim aranm am , arzu lanm am , gereksinim duyulm am , ereksiz, uruna aba har canm am , gdlenm em i ya da ynlendirilm em itir. 115

9. Tm bunlar esizliin, bireyselliin ya da kendine zgl n doruu olarak da nitelendirilebilir. lkesel olarak tm insan larn birbirinden farkl olduu benim seniyorsa, doruk deneyim lerde daha ar bir ekilde farkl olduklar grlr. B irok adan insanlar (insanlarn rolleri) birbirinin yerine geebilirse de, do ruk deneyim lerde roller ortadan kalkar ve yerini alabilm e en alt dzeye iner. D oruk deneyim srasnda insanlar tem elde ne iseler, esiz benlik szcnn anlam her ne ise o olurlar.

10. Doruk deneyim srasnda birey burada ve imdi olma ya, gemiten ve gelecekten eitli anlamlarda bamsz ol maya, deneyimde tmyle orada olmaya en yakn duru mundadr. rnein, byle bir anda her zamankinden daha iyi dinleyebilmektedir. Alkanlklarndan ve beklentilerin den olabildiine syrlm olduu iin (u an iin geerli ola na benzemeyen) gemi durumlara bal beklentilerine ya da (u an kendi iinde bir erek olarak deil gelecee yne lik bir ara olarak dnmek anlamna gelen) gelecekle il gili tasarlarn dourduu umut ya da endielere saplanp kalmadan dinleyebilir. Arzularn da tesine getiinden korku, nefret ya da dilekleri dorultusunda kurallar koy maktan kanr. Burada olan burada olmayanla karlat rarak deerlendirmek zorunda kalmaz.
11. Kii artk dnyann yasalarna bal dnyaya-ait-ey ol m aktan km , ar tin olm utur (baknz 13. blm). Dier bir deyile, tin-d gerekliin yasalarna gre deil, bunlardan fark l olduu oranda, kendi i-tinsel yasalar tarafndan belirlenir. Bu kulaa bir aykrlk ya da eliki gibi gelebilir, ancak hi de yle deildir. yle olsa bile belirli bir anlam olduu dnlerek be nim senm esi gerekir. tekinin V-bilii en ok, kendini ve tekini ayn zam anda oluruna brakm akla; benlii sevip sayarken kar lkl izin verme, desteklem e ve glendirm e ilikisi iinde olan 116

tekini de sevip saym akla olanakldr. Ancak kendim i benim d m da olandan zgrletirdiim , bana egem en olm asna, onun yasalarna gre yaam aya kar koyduum ve ancak kendi i ya sa ve kurallarm a gre yaam akta direttiim zaman en ar ekliy le kendim olabilirim. te ayn ekilde benlik d olan en iyi e kilde kavram ak iin onu kavram am am , yani onu kendi haline, oluruna brakm am, benim deil kendi yasalarna gre yaam as na izin verm em gerekir. Bu gerekletii zam an i-tinsel (ben) ile d-tinsel (teki) arasnda o denli korkun bir ayrm olm ad ve bu ikisinin aslnda hibir ekilde dm an olm ad anlalr. H er iki yasalar km esinin de ok ilgin ve ho olduu, hatta btnle ip birbirinin iinde eriyebilecei ortaya kar. Okuyucunun bu szckler labirentini en iyi ekilde anlam as na, dier doruk deneyim lerin yan sra, iki kiinin arasndaki Vsevgisi ilikisini rnek vererek yardmc olabiliriz. A ka gr lyor ki ideal sylem in bu dzeyinde (ben buna V-alan diyorum ) zgrlk, bam szlk, kavram a, oluruna brakm a, gven, isten, bamllk, gereklik, teki kii, ayr olm a vb. szckler gnde lik yaam n, eksikliklerin, isteklerin, gereksinim lerin, kendini korum ann ve ikiliklerin, kutuplarn ve blnm elerin E-alannda geerli olm ayan ok karm ak ve zengin anlam lar kazanrlar. 12. Bu noktada, abalam am a ya da gereksinim duym am a zelliini vurgulam ann ve bunu zerinde durduum uz konunun m erkezlenm e noktas (ya da rgtlenm e m erkezi) olarak ele al m ann kuram sal adan belirli yararlar olacaktr. Yukarda eit li ekillerde anlatld gibi ve belirli anlam larda tanm land zere, doruk deneyim srasnda kii, zellikle de eksiklik gerek sinimleri balam nda, gdlenm em itir (ya da ynlenm em itir). Ayn sylem alannda en yksek, zgn kim liin de abalam a yan, gereksinim ve istek duym ayan, yani sradan gereksinim ve drtleri am bir ekilde betim lenm esi de benzer bir anlam iermektedir. Kii sadece vardr. M utluluu yakalam olm ak,
117

m utluluk uruna abalam ann geici bir sre iin sona erm esi anlam na gelir. B una yakn bir durum un kendini gerekletiren insanlar iin de geerli olduu zerinde durm utuk. A rtk her ey isten, a ba, erek olm adan kendiliinden gelm ekte, ortaya km aktadr. Kii tm yle ve eksiklik duym adan, duraanln korum a ya da gereksinim lere indirgem e eilim i sergilem eden, ac, honutsuz luk ya da lm den kanm aya alm adan hareket eder. G ele cekteki bir hedef ya da kendi iinde erek olm ayan bir ey sz konusu deildir. D avran ve deneyim leri kendinden gelir ve kendilerini dorularlar. Sz konusu olan erek-davran ve erekdeneyim dir, ara-davran ya da ara-deneyim deil. B u dzeydeki insan tanrsal olarak nitelendirdim , nk tan rlarn ounun gereksinim leri ya da istekleri, eksiklikleri, nok sanlar, doyurulacak bir eyleri olm ad dnlr. En yk sek , en iyi tanrlarn nitelik ve zellikle de eylem lerinin te meli eksiksiz olm ak olarak dnlm tr. Bu dncenin, in sanlarn eksiksiz olm aktan kaynaklanan eylem lerinin anlalm a snda ok etkili olduunu grdm . rnein, tanrsal glm ece ve elence kuram nda, sknt kuram nda ve yaratclk kuram nda vb. bu dncenin ok aydnlatc bir tem el ilevi grdn kefettim . nsan dletinin gereksinim lerinin olm am as gerei de, on birinci blm de ele alnd ekli ile, yksek N irvanamn alak N irvana ile karm as dncesine dourgan bir kaynak oluturm aktadr. 13. D oruk deneyim lerde davurum v e iletiim genelde iir sel, dsel ve cokusal olm a eilim indedir. Bu anlatm, varln bu durum unun doal diliym iesine ortaya kar. B u eilimin ayrdna kendim de ve zerinde altm insanlarda henz var dm , bu nedenle de bu konuda ok fazla bir ey sylem eyece im. On beinci blm de bu konu ile ilgili eitli dnceler ne srlyor. K im lik kuram asndan baklnca bu durum , daha 118

zgn insanlarn air, sanat, m zisyen, nc olm aya daha ei limli olduklar anlam na geliyor1 2 . 14. Doruk deneyim ler, David M. L evynin dncesinde ol duu gibi eylem in tam am lan, G etalt psikolojisinde olduu gibi kapan, Reich yaklam daki tam orgazm tipi ya da t m yle boalm a, katarsis, dorua erim e, zirve, tam am lam a, bo altm a ya da bitirm e olarak da elverili bir ekilde tanm lanabi lir. Bunun kart ise sonulandrlm am sorunlarn srm esi, ta m am yla boalm am m em e ya da prostat bezleri, tam am lanm a m barsak etkinlii, kederin alayarak savuturulam am as, rejim yapan kiinin duyum sad yar alk durum u, asla terte m iz yaplam ayan bir m utfak, cinselliin kstlanm as, da vurulam ayan fke, egzersiz yapam ayan atlet, duvarda eik duran am a dzeltilem eyen resim , ahm akl sineye ekm ek, yetersiz lik ya da hakszlk v b .dir. Bu rneklerle, tam am lam ann grngbilim sel (fenom enolojik) adan ne denli nem li olduu da ortaya kyor. Yukarda anlatlan abalam am a, btnsellik, ra hatlam a gibi kavram larn anlalm asnda bu bak asnn zen ginletirici bir etkisi bulunm aktadr. Tam am lam ann dnyada al d ekil kusursuzluk, adalet, gzellik ve aralara karlk erek lerdir. D ve i dnyalar bir yere kadar ebiim li olduklar ve diyalektik bir iliki iinde bulunduklar ^birbirlerine neden ol duklar) iin iyi dnya ile iyi insann birbirlerini oluturm as so rununa gelip dayanm oluyoruz. B unlarn kim lie katks nedir? Byk olaslkla, zgn kii nin kendisi bir anlam da tam am lanm ya da sonuca ulamtr. Zam an zam an kendi iinde znel bir kesinlii, tam am lanm ay ya da kusursuzluu yaam aktadr ve bunu dnyada da alglar. Buradan yalnzca dorua ulaanlarn tam bir kim lik edinebile cekleri sonucu kabilir. Bu da, dorua ulaam ayanlarn her za m an iin eksik, abalayan, tam am lanm am olm a, erekler deil aralarn arasnda yaam a ya da bunlarn arasndaki bantnn kusursuz olm am as durum unda kalacaklar anlam na geliyor. 119

B unun, en azndan, zgnlk ve doruk deneyim ilikilerinde ge erli olduundan kukum yok. Tam am lanm am ln, yaratt fiziksel ve psikolojik gerilim ve diretm eler gz nne alndnda, yalnzca dinginlik, huzur ve psikolojik gnenle deil fiziksel gnenle de badam az bir yap sergiledii grlecektir. D oruk deneyim ler yaayan pek ok kiinin kendini (gzel) lm e yakn hissettiini sylem esi, en duyarl yaam n lm arzulayan ya da lm e raz olan e likin bir yn de ierdiini bildirm esi elim izdeki artc bulgu lar asndan bir ipucu olabilir. R an k n da zerinde durduu gi bi, kusursuz bir biti ya da son eretilem eli (m etaforik), m itolo jik ya da arkaik bir lm olabilir. 15. Belirli bir ekilde en olm ann V-deerlerinden biri oldu unu dnyorum . Bu dncenin baz nedenleri zerinde da ha nce de durduk. En nem lilerinden biri, en olm a durum unun doruk deneyim srasnda hem kiinin iinde hem de dnyada al glandnn bildirilm esidir. Bu durum kiinin dnda kalan aratrm ac tarafndan da gzlenebilm ektedir. V-en-olm a kavram n betim lem ek, ngiliz dilinin bu adan ( genelde tm daha yce znel deneyim leri betim lem ekte ol duu gibi) yetersiz kalm as nedeniyle olduka zor. V-en olm a nn her trl dm anl aan evrensel ya da tanrsal, iyi huylu bir nitelii vardr. M utluluk, sevin, nee, cokunluk ya da haz olarak da adlandrlabilir. Zenginlik ya da fazlalk gibi, tam a eilim indedir (eksiklik duygusu ile gdlenm em itir). nsann hem kklnden (zayflndan) hem de byklnden (gcnden) haz ve sevin duym asn ierdii iin varolusaldr. E gem enlik-bam llk ikiliine akndr. Belirli bir utku ve za m an zam an da kurtulu niteliindedir. Ayn zam anda hem olgun hem de ocuksudur. M arcuse ve B row n in kullanm nda sonusal, topik, Eupsiik (yunanca gerek, iyi, iyi olm ak anlam larn veren eu- neki ile tinsel anlam na gelen psikhe szcnn birleim i ile tinin
120

iyi-gerek durum u anlam nda -n.)> akn bir anlamdadr. Ayn zam anda N ietzschevari bir kavram olduu da sylenebilir. Rahatlk, abaszlk, incelik, zenginlik, dizginlerden, kstla m alardan ve kukulardan kurtulm a V-bilii ile zevk alabilm e, ben-m erkezlilie ve ara-merkezlilie aknlk, zam an ve uzaya, tarihe ve yerelcilie aknlk da bu tanm n doal paralardr. Son olarak, ikiliklerin ve zli-meyen birok sorunun z lebilm esini salam as balam nda, gzellik, sevgi ya da yaratc zihin gibi kendi iinde bir btnletiricidir. nsanlk durum una, sorunu zm enin yollarndan birinin de bundan zevk alm ak o l duunu reterek, bir zm suna!-- Ayn anda hem E-alannda hem de V-alannda yaam am z olanakl klar. C ervantes gibi, ayn anda hem Sano Pana hem d Don Kiot olm am z salar. 16. Doruk deneyim srasnda ve sonrasnda insanlar kendile rini ansl, talihli, kutsanm hissedirler. Bunu hak etm iyorum szleri hi de az rastlanan bir tepki deildir. D orua tasarlayarak ya da niyetlenerek ulalm az, o kendiliinden gerekleir. a rtc bir nee yaanr. Sarsc ama hoa giden bir gnl borcu duygusu, aknlk, beklenm ediklik sk rastlanan tepkilerdir. D indar kiilerde Tanrya, dierlerinde Yazgya, Doaya, in sanlara, gemie, anne babaya, dnyaya, her eye, bu olaans t olayn gereklem esinde neyin yardm olm usa ona gnl borcu duyulur. Bu duygu dinsel yaplarda rastlanan tapnm a, te ekkrlerini sunma, yceltm e, kn'tm e, adak gibi tepkilere d nebilir. K ukusuz doal ya da ddast dinleri ele alan tm psikolojik yaklam lar ve dinin kkenlerini inceleyen her doal c kuram bu olaylar gz nne almaldr. Bu gnl borcu duygusu sklkla herkesi ve her eyi kucak layan bir sevgi duygusu ile da vurulur. D nyann gzel, iyi olarak alglanm asna ve genellikle dnya iin iyi bir eyler yap m a itkisine yol aar. Tm bunlarn karln verm ek ister insan, hatta kendini bunu yapm akla yknd hisseder.
121

K endini gerekletiren zgn insanlardaki alakgnlllk ve gururu betim lem itik. Byk olaslkla bu noktada bu tanm ile kuram sal bir ba kurm u oluyoruz. ansl insan her eyi an sna balam az. Ayn ey korku ile kark bir hayret duygusu du yan insan iin de, gnl borcu duyan insan iin de geerlidir. K i i kendine u soruyu sorm aldr: Bunu hak ediyor m uyum ? Bu tip insanlar gurur ile alakgnlllk arasndaki ikilii bunlar tek, karm ak, ikincil bir birlik iinde eriterek, yani (belirli bir anlam da) gururlu olarak ve (yine belirli bir anlam da) alakg nlllk gstererek zerler. A lakgnllln tonlarn da ieren gurur iinm e ya da paranoya ile ayn ey deildir. G urur dan payn alm alakgnlllk de m azoizm deildir. Aslnda bunlar sayrl klan ey ayr tutulm alardr. V-minnettarl, kah ram an ile gsterisiz ua tek bir bedende birletirm em izi ola nakl klar. SO N S Z Yukarda, 2 num aral aklam ada, zerinde durduum uz ve anlayam asak bile yzlem ek zorunda olduum uz nem li bir pa radoksun altn izm ek istiyorum . yle grlyor ki, kim liin hedefi (kendini gerekletirm e, zerklik, bireysellem e, Horn ey nin gerek benlii, zgnlk vb) ayn zam anda hem kendi iinde bir nihai hedef, hem de geici bir hedef, bir gei treni, kim lie akm lk yolunda atlm bir admdr. Bu da ilevinin kendi kendini silm ek olduunu sylem ekle ayn kapya kyor. D ier bir deyile, am acm z Dou dncesinde olduu gibi, be ni am ak ve ortadan kaldrm ak, zbilin ve z-incelem eyi geri de brakm ak, dnyann iinde erim ek ve onunla zdelem ek (Bucke), eyasal olm ak (Angyal) ise, ounluk iin bu am aca giden en iyi yol bir kim lik, gl bir benlik edinm ekten geer. Bu yolda sz konusu olan ilecilik deil tem el-gereksinim lerindoyurulm asdr. 122

zerinde altm gen insanlar doruk deneyim lere iki tip fiziksel tepki verdiklerini belirtiyorlar ki bunlar zerinde d u r duum uz kuram la ilgili olabilir. lk tepki heyecan ve yksek gerilim dir (A ztyorum , atlayp zplam ak, barp arm ak is tiyorum ). D ier tepki ise rahatlam a, huzur, dinginlik, duraan lk duygusudur. rnein, gzel bir cinsel deneyim den, estetik deneyim den ya da yaratclk taknlndan sonra her iki tepki nin de yaanm as olasdr. Srp giden bir ar heyecanllk, uyuyam am a durum u, istein ortadan kalkm as, hatta arzunun yitim i ve peklik sz konusu olabilir. Ya da tm yle rahatlam a, eylem sizlik, derin bir uyku da yaanabilir. Bunun ne anlam a geldiini bilm iyorum .

123

Varlk Biliinin Baz Tehlikeleri

Bu blm n amac kendini gerekletirm ek ile ilgili yaygn bir yanl anlamay dzeltm ek. Kendini gerekletirilm ek tm in sani sorunlarn ald duraan, gerek olm ayan, kusursuz bir duygu; insanlarn insanst bir dinginlik ya da esriklik iinde sonsuza dek m utlu yaayaca bir durum olarak dnlyor. D aha nce de belirttiim gibi, bunun deneysel bir dayana yok. Bu gerei daha iyi aklayabilm ek iin kendini gerekletir mek, insann genlikte yaanan eksiklik duygusu sorunlarndan ve yaam n nevrotik (ya da ocuka, dsel, gereksiz, gerekd ) sorunlarndan bam szlam as ve bu yolla yaamn gerek (insann i ve nihai sorunlar, kusursuz bir zmn olm ad ka nlm az, varolusak sorunlar) sorunlar ile yzlem esi, bu so runlara katlanm as ve boum as balam nda tanmlanabilir. D i er bir deyile kendini gerekletirm ek sorun olm am as anlam na deil; geici ya da gerekd sorunlardan gerek sorunlara eilm ek anlam na gelir. Tanm biraz daha arpc klm ak iin, kendini gerekletiren insan kendini benim seyen ve igrl bir nevrotik olarak bile tanm layabiliriz. Ne de olsa bu terim nere deyse insann i durum unu anlam as ve benim sem esi eklinde, yani insan doasnn eksikliklerinin yadsnm adan yrekli, hat ta holanan, en bir yaklam la grlm esi ve benim senm esi ile eanlam l olabilecek bir ekilde de tanmlanabiliyor,
124

Gelecekte, en olgun insanlarn bile (belki de zellikle onla rn) karlat gerek sululuk duygusu, gerek znt, gerek yalnzlk, salkl bencillik, yreklilik, sorum luluk sahibi olm ak, bakalar iin kendini sorum lu duyum sam ak gibi gerek sorun lar zerinde durm ak istiyorum. Kiiliin st dzeyde gelim esi doal olarak, kiinin kendini kandrm ayp gerei grm esinin getirdii bir i doyumdan da te, (niteliksel olduu kadar) niceliksel ilerlem eye yol aar. statiklere gre ou insann duyum sad sululuk duygusu ger ek deil nevrotiktir. H er ne kadar gerek sululuk olasl de vam etse de, nrotik sululuk duygusundan kurtulm ak bu duy guyu azaltacaktr. Bunun yan sra, st dzeyde gelimi kiilikler doruk dene yim leri daha ok ve (her ne kadar bu kendini gerekletirm enin takntl ya da Apollonvari tipleri iin daha az geerli olsa da) daha derinden yaarlar. Dier bir deyile, daha tam bir insan ol m ak (daha yce bir biim de olsa da) hala sorunlar ve aclar yayor olm akla birlikte bu sorun ve aclarn niceliksel olarak az, hazlarn ise niteliksel ve niceliksel olarak daha ok olmas anlam na gelir. Ksacas, birey kiisel geliim inde daha yksek bir dzeye ulaarak znel olarak da daha iyi bir durum a gelir. K endini gerekletiren insanlar benim Varlk-bilii olarak adlandrdm zel bili biim ine ortalam a insandan daha yat kndr. Bu bili trn altnc blm de zn, ol-m ann (isness), i yap ve dinam iklerin kavranm as ve bir eyin, bir kim senin ya da her eyin geerli zaman iinde varolan gizilgleri ile bilinm esi olarak tanm ladm . V-bilii (V = varlk) E-biliine (E = eksiklik-gereksinim -gdlenm esi) ya da insan m erkezli ve benlik m erkezli bilie karttr. Nasl ki kendini gerekletirm ek sorun olm am as anlam na gelm iyorsa, V-biliinin bir yn de belirli tehlikeler iermesidir.

V-BLNN TEHLKELER
1. V-biliinin balca tehlikesi eylem i olanaksz ya da en azndan kararsz klm asdr. V-biliinde yarglam a, karlatr ma, knam a ya da deer bim e yoktur. Ayn zam anda karar ver meyi de ierm ez, nk karar eylem e hazr olm ak anlam na ge lir. V-biliinde ise edilgen dnm e, deerini anlam a ve m da hale etm em e, yani oluruna brakm a sz konusudur. Kii kan ser ya da bakterileri m erakl, hayret dolu, edilgen bir ekilde d np iinde zengin bir anlay duyum sarken hibir ey yapmaz. fke, korku, durum u iyletirm e, yok etm e ya da ldrm e arzu su, knam a, insan m erkezli sonulara varm a (Bu benim iin k t ya da Bu benim dm anm ve bana zarar verecek) etkinli ini yitirmitir. D oru ya da yanl, iyi ya da kt, gem i ya da gelecek, hibiri V-bilii ile ilgili deildir ve ayn zam anda ile vini de yitirmitir. Varolusal bak as ile, dnyada deildir. A llm anlam ile insani bile deildir; tanrsal, sevecen, etkinolm ayan, yapm ayandr. nsan m erkezli anlam ile dostlar ya da dm anlarla da ilgisi yoktur. Karar, yarg, knam a, gelecek iin tasarlar ancak bili E-biliine kaydnda olanakldr. Bu durum da balca tehlike V-biliinin geerli olduu ann eylem ile badam am asdr1 3 . Ancak, ounlukla dnyada yaa dm z iin, (savunm a ya da saldrya ynelik ya da alglanan deil alglayan balam nda bencilce m erkezlenm i) eylem ge reklidir. Kendi varlklar balam nda ele alndnda kaplanla rn (ya da sineklerin, sivrisineklerin ya da bakterilerin) yaam a ya hakk vardr. A ncak ayn zam anda insanlar da bu hakka sa hiptir. Ve orada kanlm az bir atm a ortaya kar. Kaplann Vbilii bir kaplann ldrlm esine kar da olsa, kendini gerek letirm ek iin bir kaplann ldrlm esi gerekebilir. Yani, bencil lik ve z-koruyuculuk, belirli bir iddet hatta acm aszlk belir tisi, varolusal balam da kendini gerekletirm e kavram nn k a nlm az gerekleridir. Bu nedenle de kendini gerekletirm ek yalnzca V-biliini deil, kanlm az bir paras olan E-biliii
126

de gerektirir. Bu da kendini gerekletirm e kavram nn atm a, uygulam ada kararllk ve seimi de kanlm az bir ekilde ier dii anlam na geliyor. yle ise, kavga, atm a, ekim e, belir sizlik, sululuk ve pim anlk da kendini gerekletirm enin ge rekli ikincil olgular (epiphenom ena) oluyor. Bu da kendini gerekletirm enin hem izleyici dnm eyi (derinliine dn me, dnceye dalm a, incelem e ve yorum lam ayla yetinm e anla m na gelen contem plationa karlk kullanlm aktadr -n.) hem de eylem i gerektirdii anlam na geliyor. Bir toplum da alm ann blm lenm esi (division o f labour) sz konusu olabilir. Eylem i bakalarnn gerekletirm esi duru m unda dnenler eylem den bak tutulm u olabilir. B iftek yi yebilm ek iin kasap olm am z gerekmez. Goldstein bunu geni bir genellem e ile ortaya koym utu. Beyni zayflam hastalarn onlar koruyan ve yapam adklarn onlarn yerine yapan insanla rn yardm yla soyutlam a ve ykm sal kayg olm adan da yaaya bilmesi gibi, kendini gerekletirm e de, en azndan uzm anlat oranda, dier insanlarn izni ve yardm ile olanakl olabilir. (M eslektam W alter Tornan, uzm anlam bir toplum da drt b a m ahm ur bir kendini gerekletirm enin ok daha az olanakl olduunu da vurgulam tr.) E insteinn yaam nn son yllarn da st dzeyde uzm anlam asn da ei, Princeton, dostlar vb. olanakl klmtr. nsanlar onunla ilgilendikleri, gereksinim leri ni giderdikleri iin ok ynl olm aktan vaz geip kendini ger ekletirebilm itir. Issz bir adada tek bana kalsayd, Goldsteinn dedii anlam da kendini gerekletirebilirdi (dnyann izin verdii lde, kapasitesi ile yapabileceinin en iyisini ya pard). A ncak ne olursa olsun bu da uzm anlam bir kendini gerekletirm e olm azd. Belki de kendini gerekletirm esi t myle olanaksz olurdu, yani belki de lrd ya da elinden gel meyenlerin arl onda kayg ve aalk duygusu yaratabilir di. Belki de E-gereksinim i dzeyinde bir yaam a doru kayard.
127

2. V-biliinin ve izleyici-dnsel anlayn (contemplative understanding) dier bir tehlikesi de, zellikle dier insanlar yardm etm ek sz konusu olduunda, kendim izi daha az sorum lu duym am za yol aabilecek olmasdr. Bunun en u rnei be beklerdir. O luruna brakm a, bir bebek sz konusu olduunda, onun geliimini engellem ek, hatta lm ne neden olm ak anla m na gelecektir. Yalnzca kk ocuklardan deil, yetikinler den, hayvanlardan, topraktan, aalardan, ieklerden de so rum luyuz. Gzel bir uru, doruk aknl ile inceleyen bir cer rah hastasnn lm ne neden olabilir. A ka hayran kalrsak b a raj yapam ayz. Bu yalnzca eylem -sizlik nedeniyle ac ekenler iin deil, seyredenin kendisi iin de geerlidir. zleyiciliinin ve eylem sizliinin insanlar kt bir ekilde etkilediini grd zam an sululuk duyacaktr hi kukusuz. (Sululuk duym as gerekir, nk bu insanlar u veya bu ekilde sever ; karde leri ile sevgi zdelem esi iindedir, bu da onlarn da kendile rini gerekletirm esini nem sedii anlam na gelir ki lm leri ya da ac ekm eleri bunu olanaksz klacaktr.) Bu ikilemin en iyi rnei retm enin rencisine, anne baba nn ocuuna ve terapistin hastasna kar taknd tutumdur. B urada ilikinin kendine-zg-trde bir iliki olduu aka g rlyor. Bu noktada retm enin (anne babann, terapistin) gelii mi beslem e sorum luluu ya da dier bir deyile snrlar koyma, disiplin, cezalandrm a, gereksinim lerini giderm eme, kastl ola rak engelleyici olm a, dm anlk yaratm a ve bu dm anl sr drm ede etkili olm a gibi sorunlarla da yzlem em iz gerekiyor. 3. Eylem in dizginlenm esi ve sorum luluk duygusunun yitiril m esi yazgcla yol aar. O lacaklarn n alnam az. D nya ol duu gibidir. Belirlenm itir. Benim bu konuda yapabileceim bir ey yok. Bu istem ediin, zgr istencin yitirilm esi anlam na gelir, yanl bir belirlenim cilik kuram dr ve insanlarn gelii m ini ve kendini gerekletirm esini olum suz etkiler. 128

4. Etkin olm ayan izleyici-dnrln bundan zarar g renler tarafndan yanl anlalm as kanlm azdr. Bunu sevgi, ilgi ve sevecenlik eksiklii olarak dneceklerdir. Bu insan larda kendini gerekletirm e yolunda geliim i durdurm akla kalm az, onlara dnyann ve insanlarn kt olduunu rete ceinden geliim de gerilem eye de neden olabilir. Bunun so nucu olarak da insanlara duyduklar sevgi, sayg ve gven de gerileyecektir. Bu da zellikle ocuklar, ergenler ve zayf yeti kinler iin dnyann daha kt bir yer olm as anlam na gelir. O luruna brakm ay savsaklam a, sevgisizlik ya da aalam a olarak yorum layacaklardr. 5. Salt izleyici-dnm e, bunlarn yan sra, yazm am ay, yar dm etm em eyi ve retm em eyi de getirir. Budistler yalnzca kendisi iin aydnlanan Pratyekabuda ile yine aydnlanm olan am a dierleri de aydnlanm adan kurtuluunun olanaksz olduu nu dnen B odhisattvay birbirinden ayrrlar. B odhisattvann kendini gerekletirebilm ek am acyla bakalarna da yardm et tiini ve yol gsterdiini, bunun iin de V-biliinin cokusuna srtn dnm ek zorunda kaldn syleyebiliriz. B udann aydnlanm as tm yle kiisel, kendine zg bir ey miydi? Yoksa ayn zam anda dierlerine, dnyaya da m aitti? Yazmann ve retm enin ou zaman (her zam an deil) coku ya da esrim eden admn ekmek olduu dorudur. Bu, bakala rnn cennete girm esine yardmc olm ak iin cennetten vazge mektir. Acaba, zerine konum aya baladn zaman, o artk varolm uyordur, artk doru deildir (yani, onu yaam ann tek yolu onu yaamaktr, ne olursa olsun szcklerle betim lenem ez, nk anlatlam azdr) diyen Zen Budist ya da Taoist hakl mdr? Doal olarak, her iki ynde de doruluk pay var. (te bu yzden varolusal, sonsuz, zm sz bir ikilem oluturuyor.) lde bir vaha bulsam yalnz kendim mi yararlanrdm bundan, yoksa dierlerine de yol gsterip onlarn yaam n da kurtarr 129

m ydm ? B iraz da ssz, insansz, zel olduu iin gzel olan Y osem iteyi (C alifom iada bir vadi -n.) ben kefetseydim onu gizler m iydim , yoksa eski gzelliini azaltacak ve belki de yok edecek m ilyonlarca insanla paylam ak iin bir Ulusal Parka m dntrrdm ? A rtk zel olm ayacan bile bile zel kum sal m onlarla paylar m ydm ? Yaama sayg duyan ve etkin ldr m eden nefret eden bir Hintli, bebekleri lrken ineklerin ya balam asna izin verirken ne derece doru bir ey yapyor? Yok sul bir lkede a ocuklar beni izlerken yediim yem ekten zevk alabilir m iyim ? Ben de mi alktan lm eliyim ? Bunun iyi, ak, kuram sal, ncesel bir yant yok. H angi yant verilirse verilsin sonuta en azndan bir para hayflanm a olacaktr. Kendini ger ekletirm e bencil olm ak zorundadr. yle ise seim, atm a ve hayflanm a olasl da sz konusudur. alm ann blm lenm esi ilkesi (bireysel yap farkllklar ilkesi ile balantl olarak) belki de buna iyi bir yant bulm am za yardm c olabilir. eitli dinsel dzenlerde olduu gibi kim i leri bencil kendini gerekletirm enin kim ileri de iyilik yapan kendini gerekletirm enin arsna uyacaktr. Belki de toplum kim i insanlarn bencilce kendini gerekletirm elerini, salt iz leyici olm alarn isteyecek ve onaylayacaktr (ve bylece sulu luk duygusunu ortadan kaldracaktr). Toplum, bu tip insanlarn ar, dnya-d seyretm enin olanakl olduunu dier insanlara da kantlam asnn ve esin kayna olm asnn nemli olduunu d nebilir. Bunu az sayda bilim insan, sanat, yazar ve felsefe ci iin yapyoruz. O nlar retm ekten, yazm aktan ve toplumsal sorum luluklardan bak klyoruz. Bunu da yalnzca ar ne denler uruna deil, ayn zam anda karln fazlasyla almay um duum uz bir kum ar olarak yapyoruz. Bu ikilem , nevrotik sululuk duygusundan ayrm ak iin gerek sululuk duygusu olarak adlandrdm (F rom m un deyiiyle insancl sululuk duygusu) sorununu da karm ak130

tatryor. G erek sululuk duygusu kiinin kendine, kendi yaa mnn yazgsna, kendi i doasna kar drst olm am asndan kaynaklanr. (Ayrca baknz M owrer, The C risis in Psychiatry and R eligion ve Lynd, On Shame and Search F or Identity.) Burada da karm za Kendine deil de bakalarna kar d rst olm am aktan kaynaklanan sululuk duygusu nedir yle ise? sorusu kyor. K endine kar drst olm ann, bakalarna kar drst olm akla zaman zaman ters dtn, bunun doal ve zorunlu olduunu grdk. Burada bir seim yapm ak hem ola nakl hem de gereklidir. Bu seim de ancak zaman zam an t m yle doyurucu olacaktr. G oldsteinm rettii gibi kendine kar drst olm ak iin bakalarna kar da drst olm ak gere kiyorsa ve A d lerin de belirttii gibi toplumsal karlar gzet m ek ruh salnn isel ve tanm layc zellii ise, kendini ger ekletiren insann bir bakasn korum ak iin kendinden zve ride bulunm as dnya iin zc bir ey olacaktr. te yandan, insann nce kendine kar drst olm as gerekiyorsa, o zam an da dnya, bize yardm etm eyi akllarndan bile geirm eyen ar (ve bencil) izleyici-dnrlerin (contem plators) yazlm ayan m etinlerine, atlan tablolarna, onlardan renem edikleri dersle re zlecektir. 6. V-bilii ayrm sz benim sem eye, gnlk deerlerin belirsizlem esine, beeninin yitirilm esine ve gereinden fazla hogr ye yol aabilir. Bunun nedeni, her bir insann yalnzca Varl balam nda grlm esi, kendi erevesinde kusursuz olarak alg lanmasdr. D eer bim e, knam a, yarglama, onaylam am a, kar latrm a hepten uygulanam az olur ve konu d kalr. K oulsuz benim sem e terapist, ya da diyelim ki sevgili, retm en, anne b a ba, dost iin olm azsa olm az bir nitelikse de bir yarg, polis ya da ynetici iin yeterli olam ayaca da aktr. Sz edilen iki ayr ilikisel (interpersonal) tutum biim in de bir badam azlk olduu grlyor. P sikoterapistler disipli 131

ne edici ya da cezalandrc bir ilev stlenm eye kar kacak tr. B irok ynetici, idareci ya da general de kom uta ettikleri ve grevden alm ak ya da cezalandrm ak zorunda olduklar insan lara kar teraptik ya da kiisel bir sorum luluk stlenm eye k ar kacaktr. B irok insann iine dt ikilem eitli zam anlarda hem terapist hem de polis olm ak zorunda kalm alarndan kaynak lanr. Tam anlam yla insan olm aya yakn kiilerin her iki rol de ciddiyetle stlenecekleri ve bu nedenle de ikilem in skntsn, genelde byle bir ikilem in varlndan bile habersiz olan ortala m a insandan daha ok duyacaklar dnlebilir. B ugne dek, kendini gerekletiren insanlarn bu iki ilevi, u ya da bu nedenle daha iyi bir ekilde birletirebildii gzlen mitir. ou zam an sevecen ve anlayl olm akla birlikte, hakl kzgnlklarn gsterm ekte de ortalam a insana gre daha baar ldrlar. Kendini gerekletiren insanlar ve daha salkl niver site rencileri zerinde yaplan alm alar bu insanlarn hakl kzgnlklarn ve honutsuzluklarn ortalam a insana gre daha iten ve kesin bir ekilde ortaya dkebildiklerini gsteriyor. fke ve kzgnlk duym a, onaylam am a kapasitelerinin anlay-yoluyla-sevecenlik yeteneine eklem lenm em esi, duygula nm larn dzlem esine, insanlara verilen tepkilerde yum uak balla, kzm a yeteneksizliine ve gerek yetenek, beceri, s tnlk ve yetkinlik beenisinin ve ayrm nn yitim ine yol aabi lir. Birok psikoterapistin toplum sal ilikilerinde fazlasyla yan sz ve tepkisiz, dz, tarafsz, przsz, fazla tutku-suz olduu kans gz nne alnrsa bu durum da ii V-bilii olan kiilerin bana gelen bir i kazas olarak dnlebilir. 7. D ier insanlara ynelen V-bilii onu bir anlam da kusur suz olarak alglam aktr ve bu d a kolaylkla yanl yorum lanabi lir. K oulsuzca benim senm enin, tam anlam yla sevilm enin, b tnyle onaylanm ann olaanst glendirici ve geliim e y132

neltici, st dzeyde saaltc etkileri olabileceini biliyoruz. B u nunla birlikte, bu tavrn gerekd ve m kem m eliyeti beklen tiler dorultusunda yaam aya ynelik ekilm ez bir istek olarak yanl alglanabileceini de bilm em iz gerekiyor. Kii kendini deersiz ve kusurlu duym aya balaynca kusursuz ve onay szcklerini de daha yanl bir ekilde yorum lam aya balaya cak, bu tutum ona ar bir yk gibi gelecektir. A slnda kusursuz szcnn de, doal olarak, biri Varlk alannda, dieri Eksiklik, abalam a ve olu alannda olm ak ze re iki ayr anlam vardr. V-biliinde kusursuzluk , kiinin tm zellikleri ile tm yle geree uygun ve onaylayan bir ekilde alglanm as anlam na gelir. E-biliinde kusursuzluk , kesinlik le yanl alglam ay ve yanlsam ay gsterir. lk anlam yla, tm insanlar kusursuzdur; ikinci anlam yla, kim se kusursuz deildir ve olam az da. Dier bir deyile, biz bir kim seyi V-kusursuz ola rak gryorken o, bizim kendisini E-kusursuz olarak alglad m z dnebilir. Bu da sonuta bizi kandrm aya altn d nerek kendini rahatsz, deersiz ve sulu duym asna neden olabilir. B uradan u sonuca varabiliriz: Kii V-biliine ne denli eilim liyse V-bilii yolu ile tannm ay da ayn derecede onaylaya cak ve honutlukla karlayacaktr. Ayrca, yukarda szn etti im iz yanl anlam a olasl, V-bilii benim seyen ve karsnda kini tm yle anlayabilen ve onaylayabilen kii iin hassas bir taktik sorunu ortaya koyacaktr. 8. Son olarak, V-bilii ile ortaya kan son taktiksel sorun olan ar-estetikilik olasl zerinde duracam . Yaama y nelik estetik tepkiler yaam a ynelik pratik ve trel tepkilerle genelde uyum az (biem ile ierik arasndaki bildik uyum az lk). irkin eyleri gzel betim lem ek de olaslklardan biridir. Dier olaslk da gerek, iyi ve hatta gzel eylerin beceriksiz ce, estetik olm ayan bir ekilde sunulmasdr. (Gerek-iyi-gze133

lin gerek-iyi-gzel sunum unu, bir sorun oluturm adn d nerek, bir yana brakyoruz.) Tarih boyunca bu konuda saysz tartm a yapld. B urada, V-benim sem e ile E-onaylam ay birbi rine kartrabilecek daha az olgun insanlara kar, daha olgun kiilerin toplum sal sorum luluklar olduuna deinm ekle yetine ceim . Bu konu da ikilem in bir paras. rnein, ecinselliin ya da suun, sorum suzluun derin anlay yolu ile dokunakl ve gzel bir ekilde sunulm as, yknm eyi krkledii dncesi gibi yanl anlam alara yol aabilir. Bu durum , korkm u ve ko layca yanl yollara sapabilecek insanlarn bulunduu bir dnya da yaayan V-biliine eilim li insanlarn om uzlarna ek bir so rum luluk yk bindirir.

DENEYSEL BULGULAR
zerinde altm insanlarda V-bilii ile E-bilii arasndaki iliki neydi? zleyici-dnce ile eylem i nasl ilikilendiriyorlard? Bu sorular o zam anlar zihnim de bu ekilde belirm em ilerdi am a gem iteki deneyim lerim i de gz nne alnca u izlenim leri edindiim i syleyebilirim : lk olarak, balangta da belirtil dii gibi, bu insanlar ortalam a ounlua gre V-biliine, ar izleyici-dnm e ve anlaya (pure contem plation and understan ding) daha yatkndlar. B unda da eitli dereceler sz konusu dur, ne de olsa herkes zam an zam an V-biliine, ar izleyici-dnceye, doruk deneyim e vb. yatknlk sergileyebilir. kinci ola rak, bu insanlar dzenli bir ekilde etkin eylem e ve E-biliine de yatknlk sergiliyordu. D eneklerin B irleik D evletlerde yaayan insanlardan seilm esinin bunda etkili olduu ak. Bunun, de nekleri seen kiinin A m erikal olm asnn bir yan rn olduu nu bile syleyebiliriz. Sonuta, aratrm alarm da B udist rahiple rine benzer insanlara rastlam adm belirtm eliyim . nc ola rak, aratrm alarm yeniden dndm de u sonuca varyo rum: Tm yle insan olm aya en yakn kiiler de zam anlarnn o 134

unu sradan yaam diyebileceim iz bir ekilde geirir -alve rie kar, yem ek yer, insanlara kibar davranr, diiye gider, pa rasn hesaplar, siyah ayakkablar m yoksa kahverengileri mi seecei konusunda derin dncelere dalar, sam a film ler sey reder, hafif kitaplar okurlar. Onlar da, alld gibi, usandrc eylere sinirlenir, ters davranlar karsnda sarslrlar; am a tep kileri daha az youn ve daha ok sevecenlikle bezenm i olur. Doruk deneyim ler, V-bilii, a n izleyici dnce, grece sklkla r ne olursa olsun m utlak saylar bakm ndan, kendini gerek letiren insanlar iin bile srad deneyimlerdir. Buraya kadar sylediklerim iz doru olm akla birlikte, daha olgun insanlar za m anlarnn tmn ya da ounu, dier alardan daha st d zeyde yaar diyebiliriz. rnein aralar ereklerden, derini y zeyselden daha kesin bir ekilde ayrt edebilirler; kavraylar genelde daha gelim itir, daha kendiliinden ve davurum cu durlar, sevdikleri ile daha derin ilikiler kurarlar vb. Bu nedenle, burada ortaya konulan anlk ve uygulam al deil nihai ve kuramsa! bir sorundur. Bununla birlikte bu ikilem lerin nem i insan doasnn olanaklar ve snrlarn tanm lam aya y nelik kuramsal abalarn da tesine geer; nk gerek sulu luk duygusuna, gerek uyum azlklara ve gerek varolusal psikopatoloji diyebileceim iz sorunlara da bu ikilem ler neden olur. Bu ikilemleri ayn zamanda kiisel sorunlar olarak ele al m am z ve bunlara kar savam verm em iz gerekiyor.

135

B l m le n m e y e D iren
Freudcu kavram sal sistem de diren bastrm alarn srd rlm esi anlam na gelir. Schachtel ise, dncelerin bilin dze yine gelm esinde karlalan glklerin basklam adan baka kaynaklar olduunu da gsterm itir. ocuklukta olanakl baz farkndalk trlerinin bym e srasnda unutulduu sylene bilir. Ben de, bilind ve nbilin dzeyindeki birincil-srebiliine gsterilen daha zayf diren ile yasak itkilere, drt ve isteklere gsterilen ok daha gl diren tr arasnda bir ay rm yapm aya altm . Bu ve bunun gibi gelim eler diren kavram nn, aa yukar, her ne nedenle olursa olsun igrye ulam ada karlalan glkler anlam na gelecek ekilde geniletilm esinin yararl olacan gsteriyor. (Doal olarak, bu tanm geri zekallk, som uta indirgem e, cinsel farkllklar ve belki de Sheldon tipi yapsal belirleyiciler gibi yapsal yetersiz likleri kapsam yor.) B urada sz konusu olan tez udur: Teraptik ortam larda has tann blm lenm ekten ya da rastlantsal bir ekilde snflandrl m aktan, yani bireyselliinden, esizliinden, bakalarndan farkl olan yanlarndan, zel kim liinden yoksun braklm aktan salkl bir honutsuzluk duym as direncin dier bir kayna olabilir. 136

D aha nce blm lem eyi biliin baya bir tr, dier bir de yile aslnda bir bil-m em e tr; daha dikkatli, idiografik algla m a ya da dnm enin gerektirdii abay gereksiz klan hzl ve kolay bir listelem e tr olarak tanm lam tm . Kiiyi bir dizge ye, sistem e yerletirm ek onu hakkn vererek tanm aktan daha az enerji gerektirir. Ne de olsa birincisinde alglanm as gereken tek ey kiinin bir snfa ait olduunu gsterir soyutlanm bir niteliktir; bebekler, garsonlar, sveliler, izofrenler, diiler, ge neraller, hem ireler gibi... Blm lem ede nem li olan kiinin ait olduu, rnei olduu kategoridir -kiinin kendisi deil. Vurgu lanan, farkllklar deil benzerliklerdir. Ayn kitapta blm lem enin, blm lenen kiinin bireysellii ni yadsd ya da kiiliine, farkl ve esiz kim liine hibir e kilde nem vermedii iin genelde rahatsz edici bulunduuna da deinm itim . Bu ok nem li bir olgu. W illiam Jam esin 1902 ylndaki saptam as konuya daha bir aklk getiriyor: ntelekt, ilk i olarak bir nesneyi baka bir eyle birlikte s nflandrr. Ancak bizim iin sonsuz nemi olan ve bizde d knlk uyandran bir nesne kendi trne zg ve esiz olm aly m gibi gelir bize. Bir yenge kendisini, hi tnm adan ve zr bile dilem eden, kabuklu olarak snflandrdm z ve bylece ileri yoluna koyuverdiim izi bilse her halde kiisel bir fke duygusuyla dolup taard. Ben byle bir ey deilim derdi; ben kendim im, yalnzca kendim . M eksika ve B irleik D evletlerde erkeksilik ve kadnslk kavram lar zerine yaplan bir alm a blm lem enin neden o l duu kzgnlk duygusuna aklayc bir rnek olarak ele alna bilir. M eksikaya ilk gidiinde kendisine kadn olarak yksek bir deer biilmesi, her yerde bir slk ve i geirm e tufanna tutul m as, her yatan erkein arzulu bir ekilde peinden gelm esi, g zel ve deerli olarak grlm esi ou Am erikal kadnn houna
137

gider. K adnsl konusunda eliik duygular tayan pek ok A m erikal kadn iin, kendini daha kadns duyum sam asn, kadnslnn tadn karm aya daha hazr olm asn ve sonuta da ha kadns grnm esini salayan bu deneyim in doyurucu ve sa altc etkileri olabilir. B ununla birlikte, insanlar (en azndan bazlar) zam anla bu nu eskisi kadar elenceli bulm am aya balar. Meksilcal erkein gznde her kadnn deerli olduunu kefeder. K adn yal ol sun gen olsun, gzel ve akll olsun ya da olm asn, MeksikalI erkek pek de nem sem iyordur bunlar. Dahas, (bir gen kzn deyim iyle, geri evrildiinde psikiyatristine gitm ek zorunda kalacak denli sarslan) A m erikal erkeklerin tersine M eksikal erkek geri evrilm eyi ok rahat, fazlasyla rahat karlamaktadr. Pek de um ursuyorm u gibi grnm ez ve hem en bir baka kad na ynelir. Bu da sz konusu kadnn kendisinin, onun gznde zel bir kii olarak deer tam ad anlam na gelir. Tm aba lar bir kadna ynelm itir, ona deil, bu da her kadnn bir die ri kadar iyi olduu ve yerine bakalarnn konabilecei anlam na gelir. A m erikal kadn deer verilenin kendisi olmadn, kadn snf olduunu kefeder. Sonuta, kendisine cinsiyeti iin deil, kii olarak, kendisi olduu iin deer verilm esini is tediinden kendini pohpohlanm gibi deil, aalanm hisse der. D oal olarak kadnlk duygusu kii olm a duygusuna gre nceliklidir, yani ncelikle doyurulm ak ister. Am a bunun doyu rulm as da kii olm a isteinin gdsel dzenin g alanna k m asna neden olur. K adnn rom antik ak, tek elilii ve kendi ni gerekletirm eyi srdrm esi ancak belirli kii balam nda olanakldr, kadn snf balam nda deil. B lm lenm enin neden olduu kzgnlk duygusunun sk rast lanlan bir dier rnei de ergenlerin u szleri iitm esi ile orta ya kar: Ah, bu yalnzca bir dnem . Sonunda bunu da atlata caksn. M ilyonlarcas ayn eyi yaam ve yayor olsa da bir ocua trajik, gerek ve esiz gelen bir olaya glnmemelidir. 138

Son bir rnek: Bir psikiyatrisi olas hastas ile ksa sreli ve aceleye getirilen bir ilk grm eyi u szlerle bitirm iti. Yaa dnz sorunlar aa yukar tm yatlarnzn yaad trden. O las hasta ok sinirlenm iti ve sonradan utantan kzardn ve kendisini aalanm hissettiini syleyecekti. K endine bir ocuk gibi davranldn dnyordu: Ben bir rnek deilim. Ben benim , bakas deil. Bu gibi dnceler klasik psikanalizdeki diren anlayn geniletm em ize de yardm c olacaktr. Diren genelde yalnzca nevrozun, iyilem e ya da ho olm ayan gerekleri grm eye kar kulland bir savunm a yntem i olarak ele alnm , bu nedenle de sakncal olduu, stesinden gelinm esi ve zm lem e ile or tadan kaldrlm as gerektii dnlmtr. Ancak yukardaki rneklerde de grld gibi, hastalk olarak dnlen baz du rum larda diren aslnda salkl ya da en azndan hastalkl ol m ayan bir tepki olabilmektedir. Terapistlerin karlatklar zor luklar, yani hastalarn bir yorum u benim sem eye kar km alar, fkeleri ve kar koym alar, diren gsterm eleri, baz durum lar da, neredeyse kesinlikle blm lenm eye kar koym alarndan kaynaklanm aktadr. Bu nedenle, bu tip diren kiisel esizliin, kim lik ve benliin saldrlara ya da bolam aya kar ortaya ko nulm as ya da korunm as olarak dnlebilir. Bu tepkiler yal nzca bireyin saygnln kollam akla kalm az, kiiyi kt psikoterapiye, ders kitab yorum larna, kaba zm lem eye, ar entelektel ya da ham yorum ve aklam alara, anlam sz soyutla m a ve kavram sallatrm alara, hastaya saygszlk gibi gelen her eye kar korur. (Bkz. O Connell V., On Brain W ashing by Psychotherapists. M im eographed, 1960) Saaltm hem en gerekletirm ek iin can atan toy terapist ler, kavram sal bir sistem i belleyip terapiyi yalnzca kavram lara yknm ek sanan ders kitab ocuklar, klinik deneyim i olm a yan kuramclar, F enicheli renir renmez renci yurdunda139

kilere hangi kategoriye uyduklarn sylem eye hevesli niversi te ve m aster rencileri., bunlar hastann kendini saknm as g e reken blm leyicilerdir. Bu tip insanlar, belki daha ilk karla m ada, hi duraksam adan A nal kiilie sahipsiniz, H erkese egem en olm ak istiyorsunuz , Seninle yatm am istiyorsun , A slnda babann sana bir ocuk verm esini istiyorsun gibi ey ler sylerler1 4 . B yle blm lem elere kar gsterilen hakl bir kendini korum a tepkisini klasik anlam da diren olarak adlan drm ak da bir kavram n yanl kullanlm asnn rneidir. N eyse ki, terapi sorum luluunu stlenen insanlar arasnda blm lem eye kar tepki gsterenlerin bulunduu da grlyor. Aydnlanm psikiyatristlerin snflandran (taxonom ical), Kraepel tarz ya da devlet hastanesi p s ik iy a trisin e yz evirm e leri bunu gsteriyor. G enelde asl aba, bazen de tek aba bir ta n koym ak, yani bireyi bir snfa uydurm aya alm ak iin gs terilir. Fakat deneyim lerim iz tannn saaltc olm aktan ok ya sal ve ynetsel olduunu gsterdi. Artk, psikiyatri hastanelerin de bile, ders kitabnda anlatlan hastann aynsyla karlam ann olanaksz olduu gr benim seniyor. Ekip toplantlarndaki tam sal anlatm lar uzuyor, zenginleiyor, karm aklayor ve b a ya etiketlendirm elere yer vermiyor. H astaya bir snfn yesi olarak deil tekil, esiz bir kii ola rak yaklam ann gerekli olduu gr benim seniyor -elbette am alanan psikolojik tedavi ise. Snflandrm ak ve blm lem ek kiiyi anlam ak dem ek deildir. Kiiyi anlam ak da terapinin ol m azsa olm az kuraldr. ZET nsanlar, b irey sellik lerin in (b enlik lerin in, kim liklerinin) yadsnm as gibi gelen blm lem eye ya da snflandrm aya g e nelde ierlerler. Bu durum da, ellerindeki olanaklarla kim likle rini eitli yollarla yeniden ortaya koyarak tepki verm eleri o la 140

andr. Zaten baz terapi biim leri tarafndan iddetli saldrya urayan kiisel saygnln yeniden ortaya konulm as olan bu tip tepkilere psikoloterapi srasnda duygudalk ile yaklalm aldr. Kendini korum aya ynelik bu tip tepkiler ya diren (hastal koruyucu bir m anevra) olarak adlandrlm am ak, ya da diren kavram , farkndala ulam ada karlalan zorluk lar da ierecek ekilde geniletilm elidir. Bunun yan sra, bu tr direncin kt psikoterapiye kar ok deerli bir koruyucu olduu da vurgulanm aktadr1 5 .

141

insan kurallara smaz!

IV.

B lm

Y A R A TIC IL IK

10

Kendini Gerekletiren nsanlarda Yaratclk

Yaratclk zerine dncelerim i, ilk olarak, salkl, st d zeyde gelim i ve olgunlam , kendini gerekletiren insanlar zerinde alm aya baladm zam an deitirm ek zorunda k al dm, ncelikle, salk, deha, yetenek ve retkenlii eanlam l gren basm akalp dnceyi bir yana brakm am gerekti. zerin de altm insanlarn yarya yakn, szn edeceim zel an lam da salkl ve yaratc olm akla birlikte allagelm i anlam da retken deildi. Ne byk bir yetenekleri ve dehalar vard ne de air, besteci, mucit, sanat ya da entelekteldiler. Ayrca, ak a grlyordu ki insan rknn en byk dehalarndan Wagner, Van Gogh ya da Lord Byron gibileri psikolojik adan salkl insanlar deildi. B azlar salklyd, bazlar deil. Ksa bir s re sonra, stn yetenein karakter iyilii ya da salndan ba m sz olduu ve bu konu zerine ok az ey bildiim iz sonucu na vardm . rnein, m zik ya da m atem atik yeteneinin edinil m i olm aktan ok kaltsal olduunu gsteren veriler var elim iz de. Bylece, salk ile zel yetenein iki ayr deiken olduu ortaya kyordu. A ralarnda kk bir bant olabilirdi belki, belki de byle bir bant hi yoktu. Psikolojinin deha tipi zel yetenekler zerine ok az ey bildiini de syleyebiliriz. Bu ko144

nu zerinde daha fazla durmayacak, dnyaya gelen her insann evrensel kalt olan ve psikolojik salk ile ilikili gzken daha geni bir yaratclk tipi zerinde younlaacam . Bundan baka, dier pek ok kii gibi, yaratcl salt ret kenlik balam nda ele aldm grdm. Ayrca btn ressam , air ve bestecilerin yaratc bir yaam srdn varsayyor dum. Yaratcl, bilincinde olmadan, insan em einin zerinde uzlalm belirli alanlar ile snrlandryordum . Yalnzca ku ramclar, sanatlar, bilim adamlar, mucitler, yazarlar yaratc olabilirdi. B aka hi kim se deil. Bilinsizce, yaratcl belirli uzm anlara zg bir ayrcalk olarak dnm tm . zerinde altm insanlar bu inancn yanl olduunu gs terdi bana. rnein, eitim almam, yoksul ve btn gnn ev kadnl ve annelik yaparak geiren bir kadn bu, yaratc oldu u konusunda uzlalm ilerden hibirisini yapm yordu, ama yine de kusursuz bir a, anne, e ve ev kadnyd. Az bir gelir le evinin bir ekilde her zaman gzel olm asn salayabiliyordu. Kusursuz bir ev sahibiydi. Yemekleri bir ziyafete dntrm eyi biliyordu. Kumalar, gm ve cam takmlar, m obilyalar ve ye m ek takm lar konusunda stn bir beenisi vard. Tm bu alan larda yeniliki, kendine zg, iten, artc, yaratc olabiliyor du. Onu yaratc olarak betim lem em gerekiyordu. O ve onun gi bi insanlardan birinci snf bir orbann ikinci snf bir resim den daha yaratc olabileceini renecektim. Bir iirin yaratc ol m adndan sz edilebilecei gibi anneliin ya da ev kadnl nn yaratclk ierebileceini de kabul etm em gerekiyordu. Dier bir kii ise kendini en geni anlam ile toplum sal hizm et diyebileceim iz bir ie adamt. Ezilm i insanlara yardm edi yor, onlarn yaralarn saryordu. Bunu yalnzca kiisel olarak de il bir rgt erevesi iinde yapyordu ve bylece kendi bana ulaabileceinden ok daha fazla insana yardm edebiliyordu. altm kiilerden biri de hibir kuram ya da aratrm a 145

zerinde alm am , katksz klinisyen diyebileceim iz bir psikiyatristti. i her gn insanlarn kendilerini yaratm alarna yardm c olm akt ve bundan byk bir haz alyordu. H er hasta sna jargona, beklentilere ya da ngrlere saplanm adan, Taoizm anlayna uygun bir ekilde yalnlkla ve olduu gibi ama byk bir bilgelikle, tek hastas oym u gibi yaklayordu. H er hasta zel bir insan ve bu nedenle yeni bir sorundu ve yeni bir anlayla ele alnm alyd. En zor vakalarda bile elde ettii b aa rl sonular onun olaylara (basm akalp ya da geleneksel deil) yaratc bir yaklam sergilediini ortaya koyuyordu. B aka bir kiiden, bir i rgtnn kurulm asnn da yaratc bir etkin lik olabileceini rendim . G en bir atletten kusursuz bir hare ketin bir sone gibi estetik bir rn olabileceini ve ayn yarat clk ruhu ile ele alnabileceini rendim . Belki de yaratc m zii ya da yaratc bestecileri artr d iin hi duraksam adan yaratc olduunu dndm baarl bir viyolonselistin, aslnda bir bakasnn yaratt bir besteyi iyi aldn fark ettim . N asl ki ortalam a bir oyuncu ya da kom edyen bir aktarc ise, aslnda o da yalnzca bir aktarcy d. yi bir bahvan ya da terzi gerek anlam da ondan daha y a ratc olabilirdi. H er rnek iin tekil bir yarg gelitirm em gere kiyordu, nk hem en her rol ya da i dal yaratc olabilir ya da olm ayabilirdi. D ier bir deyile, yaratc (ve ayn zam anda estetik) sz cn salt rnlere deil, niteliksel bir yaklam la insanlara ve etkinliklere, srelere ve tavrlara da uygulam aya baladm . Ay rca, yaratc szcn zerinde uzlalm tekbiim iir, k u ram , rom an, deney ya da resim lerden baka birok rne de u y gulam am gerektiini anladm . Sonu olarak, zel yetenek yaratcl ile daha dorudan bir biim de kiilikten kaynaklanan ve kendini, belirli bir glmecede olduu gibi, yaam n daha sradan olaylarnda ortaya k o 146

yan kendini gerekletiren (KG) yaratclk arasnda bir ay rm yapm ay gerekli grdm. Bu, bir evin dzenlenm esi, ret m ek ve bunun gibi herhangi bir eyi yaratc bir ekilde yapm a eilim i olarak ortaya kyordu. M asalda ocuun kral gerek te olduu gibi, plak olarak grm esi ile rneklendirilen bu zel kavray yetenei, K G yaratcln tem el bir zellii olarak or taya kyordu (ki bu durum da yaratcl rnler balam nda ele alan anlayla elim ektedir). Bu tip insanlar yeni, ilenm e m i, som ut, kendine zg bir izgede olan genel, soyut, kurala bal, niteliklerine gre ayrlm ve snflandrlm olanlar ka dar iyi grebilm ektedir. Sonu olarak bu insanlar, birok insann gerek dnya ile kartrd dilselletirilm i kavram lar, soyutla malar, beklentiler, inan ve basm akalp dnceler dnyasndan ok doann dnyasnda yaarlar (14. blm). Bu durum u Rogersn deneyim e ak olm a deyii ok iyi aklamaktadr. zerinde altm insanlarn tm, ortalam a insana gre, daha kendiliinden ve davurum cu bir yapya sahipti. D avra nlarnda daha doal ve daha az denetim li, daha az dizginleyiciydiler. Kendilerini daha kolay ve zgr bir ekilde ortaya koyabiliyor, engellem e ve zeletiriye daha az bavuruyorlard. tki ve dncelerini kstlam aya bavurm adan, alay konusu ol m a korkusuna kaplm aksztn davurabilm e yeteneinin KG ya ratcln tem el zelliklerinden biri olduu grlyordu. Rogers, saln bu ynn tanm lam ak iin ok uygun olan ilev lerini tam olarak kullanabilen kii deyim ini kullanmtr. Dier bir inceleme de KG yaratcln kendini tm yle m ut lu ve gvende hisseden ocuklarn yaratcl ile pek ok adan benzetiini ortaya koymutur. Bu yaratclk kendiliinden, ek bir abay gerektirm eden, saf ve kolay bir ekilde ortaya kar. Basm akalp ve sradan deildir. Byk oranda s a f bir kavray zgrl ve s a f , dizginlenmemi bir kendiliindenlik ile anla tm gc iermektedir. Hemen her ocuk, orada olm as gereken, 147

olm as zorunlu olan ya da her zaman orada olan ncesel (a priori) beklentilerden bam sz bir ekilde kavrayabilir. Yine hem en her ocuk bir anlk bir drt ile, nceden tasarlanm am, am a lanm am bir ark, iir, resim ya da bir oyun, dans yaratabilir. zerinde altm insanlar da ite bu ocuksuluk anlam n da yaratcydlar. Yanl bir anlam aya yer verm em ek iin altn iziyorum . Bu insanlarn hibiri ocuk deildi (hepsi de elli ya n gekindi). H epsinin ocuksuluun bir iki ynn koruduu ya da yeniden edindii sylenebilir. Yani, biim lere bal deil diler. D ier bir deyile, deneyim lere aktlar, rahata kendili inden olabiliyor ve kendilerini da vurabiliyorlard. Eer o cuklar safsa, S antayanann da dedii gibi, bu insanlar ikinci bir saflka ulam t. K avray ve kendini davurm adaki saflk gelim i zihinlerle birlem iti. Sonuta, zerinde durduum uz tm bu zelliklerin insan do asna zg, hem en tm insanlarn douta edindii ve kltre uyum salam a sreci iinde bastrd, gm d ya da yitirdii bir gizilg, temel bir nitelik olduu grlyor. zerinde altm insanlarda yaratcl daha olanakl k lan ve onlar ortalam a insandan ayran bir zellik daha var. KG insanlar bilinm eyenden, gizem den ve karm aadan grece daha az korkar. ounlukla, byle durum lar onlara olum lu bir ekil de ekici gelir. K arm ak durum lar seici bir yaklam la ele alr, dnr ve zm serler. Bu durum u yle tanm lam tm : B ilinm eyeni yadsm aya, grm ezden gelm eye alm yor, on dan kam yorlar. N e bilinm ezi aslnda bildiklerine inanm aya alyor ne de onu zam anndan nce rgtlem eye, ayrm aya, blm lem eye alyorlar. Tam dk olana taklp kalm yorlar. G oldsteinin zerinde durduu beyin hasarl ya da obsesif k o m p u lsif nevrotik u kiilik rnekleri gibi, gerein peinde bir kesinlik, gven, belirlilik ya da dzen aray iinde um ut suzca kom uyorlar. N esnel koullarn btn gerekli kldn 148

da (bilim de, sanatta ya da genel anlam ile yaam da, arzu ed i lir b ir ekilde ve belirli zam anlarda) rahatlkla dzensiz, da nk, erksiz, karm akark, kukulu, deiken, belirsiz ya da h a tal olabiliyorlar. Bylece, kararlarn askya alnm as gerektiinde ortaya kan kukular, yenilik ve belirsizlikler ou insan iin sanc veri ci olurken, dierleri iin uyarc bir arya, yaam n snk d e il yce bir anm a dnebiliyor. (M otivation and Personality) B ir alm a uzun yllar boyunca kafam kartrm t. im di o da yerine oturm aya balyor. Bunu, kendini gerekletiren in sanlarda ikilem lerin zlm esi (resolution o f dichotom ies) ola rak tan m lam tm . zetle, ou p sik o lo g u n dzenli ve dorusal bir ilerleyi olarak alglad bir durum un aslnda bir ok kartl ve ok kutupluluu ierdiini grm em gerektii ni fark etm itim . K arlatm ikilem lere bir rnek de, kendini gerekletiren insanlarn bencil olup olm adklar konusuydu. ( Ya-ya da yaklam nn ne kadar doal benim sendiine dikkat edin. Benim yaklam m ise konuyu birinin daha fazla dierinin daha az olm as balam nda ele alyor). G erekler beni bu A ris tocu m antk biim ini bir yana brakm aya zorlad. zerinde a ltm insanlar bir anlam da ok bencildiler. D ier bir bak as ise bunun tam tersini ortaya koyuyordu. Bu ikisi bada m az nitelikler deildi. F rom m un nl yazsndaki salkl ben cillik tanm na ok benzer bir ekilde anlam l, dinam ik bir b tnlk ya da bireim iinde birbirini tam am lyorlard. Bu insan lar ztlar yle bir ekilde birletiriyordu ki, aslnda bencillii ve bencil olm am ay eliik ve birbirini dlayan bir yap iinde dnm enin az gelim i bir kiiliin belirtisi olduu ortaya kyordu. Bu ekilde, zerinde altm insanlarda pek ok iki liin bir btn iinde eridiini gzlem ledim . B ili-istem (cognition-conation), (kafaya kar yrek, olguya kar irade) k art l, igdler ile usun ayn sonuca varm asyla istem ile y ap 149

lanan bilie dnyordu. G rev hazza dnyor, haz grev le birleiyor, i ve elence arasndaki ayrm belirginliini yitiri yordu. zgecilik bencil bir hazzn kayna olunca, bencil h az clk da zgeciliin kart olm aktan kyordu. En olgun insan lar en ocuksu olanlard. ok gl bir ben ve kesin bir birey sellikle tanm lanan bir kii, ayn zam anda, rahatlkla ve b t nyle egosunu, kendini ap sorunlara odaklanabiliyordu. Byk bir ressam , bir sanat da aslnda tam anlam yla bunu yapm aktadr. O, atan renkleri, biim leri, her tr badam azl bir btne dntrebilir. Ayn yetenei karm aalar ve tutar szlklar btnletiren, bu yolla onlarn aslnda birbirine ait ol duunu gsteren kuram cda da grrz. Byk devlet adamlar, terapistler, felsefeciler, anne baba ve m ucitler de ayn zellii sergiler. O nlar btnletiricidir. Aykrlar, hatta ztlar bir birlik te bulutururlar. B urada zerinde durduum uz, kiinin btnletirm e ve ken di iinde bir btnden bir dierine atlayabilm e, yaam boyunca yaplan her eyde bir btnle ulaabilm e yeteneidir. Yarat cln yapc, bireim sel, birletirici ve btnletirici olm as, ayn oranda, kiinin isel btnlnden kaynakland anlam na gelm ektedir. Bu durum un nedenlerini ortaya koym aya alrken, zerin de altm insanlarda korkunun grece azlnn en nem li et ken olduunu grdm . K endilerine sunulan kltre kesinlikle daha az bam lydlar. D ier bir deyile, bakalarnn szlerin den, isteklerinden ve kendisini alaya alm alarndan daha az kor kuyorlard. D ier insanlara daha az gereksinim duyuyorlard. Bu nedenle de onlara daha az bam l oluyor, daha korkusuzca ve daha az dm anca davranyorlard. B elki de daha nemlisi, kendi ilerinden, itkilerinden, duygu ve dncelerinden daha az korkuyorlard. O rtalam a insana gre, kendilerini daha ok b e nim siyorlard. Kendi derin benliklerine ynelik bu onay ve be 150

nim sem e de dnyann gerek doasn daha yrekli bir ekilde kavram alarn ve davranlarnda daha kendiliinden (daha az denetim ci ve kuralc; tasarlara daha az bal, daha az istem li ve tasarlayc) olm alarn salyordu. apalca, gln ya da lgnca davrandklarnda bile kendi dncelerinden korkm u yorlard. Kendilerine glnm esinden ya da onaylanm am aktan daha az korkuyorlard. Kendilerini duygularn akna brakabi liyorlard. Oysa, zellikle ie dnk, ortalam a ve nevrotik insan lardaki korku kiinin nne duvar rer. Byle insanlar denetim ci, kuralc davranr, benliini bastrr ve engeller. Kendi derin benliini onaylam az ve bakalarnn da ayn tutum u sergilem e sini bekler. Bu da, zerinde altm insanlarda gzlediim yaratcl n, aslnda, kendini benim sem enin ortaya koyduu daha yk sek bir birlik ve btnln gereklem esi olduu anlam na g e liyor. Ortalam a insann isel derinliklerindeki gler ile denetim ve savunm a gleri arasndaki sava bu insanlarda zm lenm i ve bu durum da ilerindeki blnm l azaltmtr. Sonu olarak, benliklerini haz verici ve yaratc am alar dorultusunda daha ok kullanabilirler. Kendilerini kendilerine kar korum ak iin daha fazla zam an ve enerji yitirmezler. nceki blm lerde de grdm z gibi, doruk deneyim ler hakknda bildiklerim iz bu sonular destekliyor ve zenginletiri yor. Bir dereceye kadar, bu deneyim ler de alglanan dnyann btnsellii ile ebiim sel bir btnlem ilik ve btnletiricilik sergiler. Bu deneyim lerde de karm za deneyim e daha ak ol m a, daha byk bir kendiliindenlik ve kendini ortaya koyabil me gc kar. Bunun yan sra, kiinin isel btnlnn zel liklerinden biri de derin benliin daha ok benim senm esi ve ula labilirlii olduundan, yaratcln derinlerdeki kklerini kul lanabilm e olana da artacaktr. 151

BRNCL, KNCL VE BTNLEM YARATICILIK

Klasik Fruedcu kuram bizim am alarm za katkda bulunm u yor. Dahas, elim izdeki verilerle yer yer elitii de sylenebilir. Bu kuram tem elde, gdsel itkilerin ve geirdikleri deiim lerin ele alnm asna, yani id psikolojisine dayanm aktadr (ya da da yanm aktayd). Freudcu kuram a gre tem el diyalektik, gdler ve bunlarn kart olan savunm a m ekanizm alar arasndadr. Ancak, yaratcln (ve bununla birlikte elencenin, akn, heveslerin, glm ece duygusunun, im gelem in ve dlem in) kaynaklarnn aratrlm asnda, tem elde istem sel deil bilisel olan birincil s reler, bastrlm gdlerden daha byk nem kazanmaktadr. D ikkatim izi ksann derin psikolojisinin bu ynne evirdiim iz anda psikanalitik ego psikolojisi -Kris, Milner, Ehrenzvveig, Jungcu psikoloji- ile A m erika kkenli benlik-ve-geliim psikolo jisi arasnda bir dnce birlii olduunu gryoruz. O rtalam a, uyum lu, genel geer dncelere gre davranan kiinin normal uyum u, insan derinliklerinin, hem istem sel hem de bilisel adan, her zam an iin ve baarl bir ekilde yadsn mas anlam na gelir. G ereklik dnyas ile iyi bir uyum iinde olm ak kiinin blnm ln ortaya koyar. Kii sakncal bul duu iin benliine srtn dnm ektedir. Artk aka grlyor ki, bu tutum da onu pek ok eyden yoksun brakm aktadr, n k bu derinlikler ayn zam anda kiinin tm hazlarnn ve elen me, sevm e, glm e, hepsinden nem lisi yaratm a yeteneklerinin kaynadr. K endi iindeki cehennem den kurtulm aya alrken yine iinde var olan cennetin nim etlerinden yoksun kalr. Bunun en u rnei de glem eyen, elenem eyen, ak olam ayan ya da kendine gvenli bir ekilde apalca, ocuka davranam ayan k a t, kuralc, sakngan insandr. m gelem i, sezgileri, yum uakl, duygusall gdklem i ya da bozulm utur. Psikanalitik terapinin am alar tem elde btnletiricidir. 152

gr yolu ile isel tem el blnm e saaltlm aya, bylece bastrl m olan bilin ya da nbilin dzeyine karlm aya allr. Ancak, bu noktada da yaratcln derinlerdeki kaynaklar ze rine yaptm z alm alara dayanarak eitli deiiklikler yapa biliriz. B irincil srelerim iz ile aram zdaki iliki benim senem ez isteklerim izle olan ilikim izden farkldr. Benim grebildiim kadar ile bu farklarn en nem lisi, birincil srelerim izin yasak itkilerim iz denli sakncal olmamasdr. Bu sreler, bizden ha yaller, iirler, oyunlar deil kararllk ve yararc hedefler isteyen yaam n kat gereklerine uyum salam a srecinde sansrlenm ekten ok unutulm u ya da gz ard edilmitir. D ier bir de yile, zengin bir toplum da birincil dnce srecine ok daha az diren gsterilir. Bastrlan gdlerin zgr braklm as konu sunda pek de bir ey yapm am asyla tannan eitim srecinin as lnda birincil srecin bilin ve nbilin yaam larnda benim sen mesi ve btnselletirilm esi konusunda yapabilecei ok ey ol duuna inanyorum . Sanat, iir, dans eitim i, ilke olarak bu yn de pek ok ey baarabilir. Ayn ekilde, dinam ik psikoloji de m it verici. rnein, D eutsch ve M urphynin birincil sre di linde konuan C linical Interview ' u (K linik Grm e) da bir tr iir olarak grlebilir. M arion M ilnern srad kitab On N ot Being Able to Paint (Resim Yapamama zerine) de zerinde durduum konuya bire bir uyuyor. Caz m ziindeki doalam alar ya da ocuksu resim ler b e tim lem eye altm yaratclk tipine, byk olarak benim se nen sanatsal alm alardan ok daha iyi birer rnek oluturuyor. lk olarak, byk sanat eserleri byk yetenekler gerektir m ektedir ki bu da bizim zerinde durduum uz konunun dnda kalyor, ikinci olarak, byk eserler iin parldam alar, esin, do ruk deneyim ler yeterli olm az. Bu eserler, bunlarn yan sra, ok sk bir alm ann, uzun altrmalarn, zorlu eletirilerin, mkem m elci ltlerin rndr. Dier bir deyile titizlik kendili153

indenlii, eletiri btnsel benim sem eyi, gerekliin snanm a s im gelem ve dlem leri izler. D aha sonra, Bu doru m u?, Bakalar tarafndan anlalacak m ? , Yaps salam m ?, M antn snam asn baaryla atlatabilecek m i?, D nyada nasl bir yeri olacak?, Bunu kantlayabilir m iyim ? sorular gelecektir. En sonunda da karlatrm alar, yarglar, deerlendir m eler, souk, kurnaz sorular, sekiler ve kar km alar birbirini kovalayacaktr. Deyim yerindeyse ikincil sre birincilin, Apollo Diyoniso sun, eril diilin yerini alacaktr. D erinlere doru yaplan g nll iniler artk sona erm itir. Z orunlu edilgenlik, doruk d e neyim lere ve esinlere aklk yerini eylem e, denetim ve sk a lm aya brakr. K ii doruk deneyim i yaar am a byk rn oluturur. G zlediim kadaryla, bir aba gerektirm eden ve rahatlkla yaanan bu ilk aam ann btnlem i insanda kendiliinden gerekletiini ya da kiinin iinde geici bir birletirici etki y a rattn syleyebilirim . Bu, ancak kiinin derinlikleri kendisi ne aksa ve ancak birincil dnce srecinden korkm uyorsa gerekleebilir. Birincil srece ikincil srelerden ok daha fazla dayanan ve bunu kullanan yaratcl birincil yaratclk olarak ele alaca m. kincil dnce srecine daha ok dayanan yaratcla ise ikincil yaratclk diyeceim. D nyadaki retim lerin pek o u, kprler, evler, yeni otom obiller hatta bilim sel deneyler ve sanatsal eserler bu ikinci tipin rndr. Tm bunlar, tem elde dier insanlarn dncelerinin birletirilm esine ve gelitirilm e sine dayanr. Bu ayrm , bir kom ando ile hatlarn gerisinde ko nulanan askeri polis ya da bir nc ile yerleim ci arasndaki ay rm a kouttur. H er iki tip sreci de rahatlkla, iyi bir ekilde, iyi bir kaynatrm a ve sra ile kullanan yaratcl btnlem i ya ratclk ad altnda ele alacam . Sanat, felsefe ya da bilirr alanlarndaki byk eserler bu tip b ir yaratcln rndr.
154

SONU
Tm bu gelim elerin sonucunu, yaratclk kuram nda btn lem enin (ya da ztutarlln, birlik ve tamln) rolnn daha da nem kazanm as olarak zetleyebileceim i dnyorum . kili in daha yksek, kapsayc bir btnlkte zlm esi kiinin iin deki blnm enin saaltlm as ve btnlem esi anlam na gelir. zerinde durduum blnm e kiinin iinde gerekletii iin bu durum kiinin bir yannn dier yanna kar cephe ald bir i savaa benzetilebilir. KG yaratcln sz konusu olduu her du rum da, yasaklanm itki ve isteklerin bastrlmasnn deil birin cil ve ikincil srelerin birlikteliinin sz konusu olduu hem en grlecektir. Doal olarak, yasaklanm itkilerin yaratt korku larn eylem e geirdii savunm a m ekanizmalar, byk olaslkla, birincil sreleri de tm derinliklerde topyekn, ayrm tanm ayan bir savan iine itecektir. Bununla birlikte, byle bir ayrm tan m azlk ilkesel olarak zorunlu gibi gzkmyor. zetlem ek gerekirse, baarlar kiiliin som utlam gster geleri olarak yani kiilie gre ikincil konum da ele alnrsa, KG yaratcl birinci aam ada kiiliin baarlarndan ok kendisi ni vurgulam aktadr. KG yaratcl, zellikle yaratc bir yaam, tavr ya da kiide anlatm bulan genel KG yaratclk tipini ola nakl klan atlganlk, gz peklik, zgrlk, kendiliindenlik, kavray gc, btnsellik, kendini kabul gibi karakteristik zel likler sergiler. KG yaratcln sorun zc ya da rn verici zelliinden ok anlam l ya da Varlksal nitelii zerinde dur dum . KG yaratclk yaylm a eilimindedir. Neeli bir insann zel bir amac, tasars olm adan hatta bilinsizce evresine nee sam as gibi, yaam n tm ynlerine sorunlardan bam sz bir ekilde gn gibi yaylr. Her yne etki eder, geliim e ak her eyin gelim esini salar. G eliim e kapal yerlerde ise boa gider. Son olarak, yaygn bir kabul grm yaratclk kavram lar 155

m, yerine aklkla tanm lanm , kesin snrlar olan bir kavram koym adan ykm aya altm n farkndaym . KG yaratcln tanm lanm as, bu kavram kim i zam an, M oustakasda olduu gi bi, salkla eanlam l grld iin zor bir dev. Ayrca, ken dini gerekletirm e ya da salk znde, insanln ya da kiinin Varlnn tam am lanm as eklinde tanm lanm aldr. Bu neden le, KG yaratclk insanln z ile e anlam l ya da bunun ol m azsa olm az bir yn, bu z tanm layan bir nitelik olarak or taya kmaktadr.

156

V.

B l m

DEERLER

11

Psikolojik Veriler v e nsani Deerler

H m anistler binlerce yl boyunca, insann kendisi dnda bir otoriteye bavurm a zorunluluu olm akszn kurulabilecek do al, psikolojik bir deerler dizgesi aray iinde oldular. Tarih boyunca bu dorultuda pek ok kuram ne srld. Kitlelerin pratik hedeflerine toslayan tm kuram lar gibi bunlar da baar sz oldular. H er zam an olduu gibi bugn de dnyada pek ok nevrotik ve kt eilim li insan yayor. Bu yetersiz kuram larn pek ou eitli psikolojik varsaym lara dayanyordu. B ugn, en son edinilen bilgilerin nda bun larn yanl, yetersiz, tam am lanm am ve u ya da bu ekilde ek sik olduklar gsterilebiliyor. B ununla birlikte, inanyorum ki, bilim de ve psikoloji sanatnda son yirm i otuz yl iinde salanan ilerlem eler bu asrlk um udun daha sk b ir alm a ile gerek letirilebilecei konusunda bize gven verm eye balamtr. E s ki kuram lar nasl eletireceim izi biliyoruz. Henz clz da ol sa, dom akta olan kuram larn eklini de biliyoruz. yi yaam nedir? yi insan nedir? nsanlara iyi bir yaam arzulam ak ve sem ek nasl retilebilir? ocuklar salkl yetikinler olm a yolunda nasl eitilm elidir? gibi eski sorular yantlayabilm em izi salayacak bilgiye ulam ak iin nereye bakm am z, ne yap158

m am z gerektiim biliyoruz. B ilim sel etiin olanakl olduunu biliyoruz ve bunu kurm ak iin ne yapm am z gerektiini bildii m izi dnyoruz. Bu blm de um ut verici veriler, aratrmalar, gem iteki ve gelecekteki deer kuram lar zerinde duracaz. Bunu yaparken yakn gelecekte kaydetm em iz gereken kuramsal ve olgusal iler lem eleri tartacaz. Bu konular kesin olarak deil, olaslklar balam nda ele alacaz.

ZGR SEM DENEYLER: DENGELEM (HOMEOSTATIS)

Yaplan yzlerce deneyde, yeterli seenek olm as ve zgr seim koulu salanm as durum unda, hayvanlarda bnyelerine yararl olacak yiyecekleri sem elerini salayan evrensel ve do utan gelen bir yetenek olduu saptanmtr. Bedenin bu bilge lii daha az rastlanan durum larda da etkisini srdrm ektedir. rnein, bnyelerindeki adrenalin dzeylerine m dahale edilen hayvanlar yine bu durum a uygun bir diyet seerek hayatta kal m ay baarabilm ektedir. Gebe hayvanlar da gelien dltlerinin gereksinim leri dorultusunda doru diyeti seebilmektedir. Bunun tam anlam yla kusursuz bir bilgelik olm adn artk biliyoruz. Bu beslenm e biim i, rnein vitam in gereksinim i sz konusu olduunda verim liliini yitirebilmektedir. D aha alt d zeydeki hayvanlarn daha st dzeydekiler ve insanlarla kar latrldnda zehire kar daha duyarl olduklar grlr. nce den oluturulm u gereksinim alkanlklar m etabolizm ann gncel gereksinim lerini gizleyebilir. D aha sk rastlanan bir du rum da insanlarda, zellikle de nevrotik kiilerde, bedenin bu bilgeliinin tam am ile ortadan kalkm asa da bozulmu olduu nun gzlenm esidir. Bu genel ilkenin yalnzca yem ek seim inde deil, bedenin her trl gereksinim inde geerli olduu ses getiren dengeleim (hom eostatis) deneyleri ile kantlanmtr.
159

im di olduka ak bir ekilde grlyor ki tm canl varlk lar, yirm i be yl nce dndm zn tersine, ok daha zerk, kendini ynetebilen ve dzenleyebilen bir yapya sahiptir. O rga nizm a byk bir gveni hak etm ektedir. rnein, bebeklerin uy ku sresi, beslenm e alkanlklar, stten kesilm e, tuvalet eiti mi gibi konulardaki seim lerine gvenm em iz gerektii konu sunda her geen gn yeni eyler reniyoruz. Bununla birlikte son zam anlarda, zellikle fiziksel ve psiko lojik rahatszlklar olan kiilerin incelenm esi sonucunda, iyi se im ler ve kt seim ler yapan iki ayr insan tipi olduunu ayrt ettik. zellikle psikanalistlerden bu tip davranlarn gizli ne denleri olduunu ve bu nedenlere sayg gsterm em iz gerektii ni rendik. Bu balam da, deerler kuram asndan etkileyici sonular ortaya koyan bir deney zerinde durabiliriz. Beslenm e alkan lklarn sem e konusunda zgr braklan tavuklarn kendileri iin iyi olan seme yetenekleri olduka geni farkllklar sergile mitir. Daha iyi seim yapan tip yapam ayana gre daha gl, csseli ve baskn olm aya balam , yani her eyden en iyi ekil de yararlanmtr. yi seim yapan tipin beslenm e alkanlklar zayf olan tipe uygulandnda onlarn da daha gl, csseli ve baskn olm aya baladklar, ancak asla iyi seim yapabilen tipin dzeyine ulaam adklar gzlenmitir. Bu, kt seim yapan tip iin neyin yararl olduu konusunda, iyi seim yapan tipin daha doru bir seim yapt anlam na geliyor. nsanlar zerinde yap lan alm alarda da, dndm gibi, benzer sonulara ulalr sa (ki bunu destekleyici pek ok klinik veri bulunuyor) her trl kuram n yeniden yaplandrlm as gerektii de gzler nne seri lecektir. nsani deer kuram sz konusu olduunda, seilm em i insanlarn seim lerinin istatistiksel adan tanm lanabilm esine dayanan her trl kuram geersiz olacaktr. yi ve kt seim ya pan tiplerin, salkl ve hastalkl insanlarn seimlerinin ortala
160

m aya vurulm as bir anlam tamaz. Uzun vadede insan iin neyin iyi olacan bize yalnzca salkl insanlarn seimleri, hazlar ve yarglan syleyebilir. Tpk, nevrotik insanlarn seim lerinin yal nzca nevrozun dengede tutulabilmesi iin ne yaplmas gerekti ini gsterm esi ya da beyinsel zedelenme yaam bir insann se im lerinin ancak korkun bir ykmn nlenmesi iin neler yap labileceini gsterm esi gibi. Adrenalin dzeyi ile oynanm bir hayvann seimleri lmem esini salayabilir, ancak ayn seim ler salkl bir hayvann lmne yol aacaktr. Hazc deer kuram larnn ve aktre (etik) kuram larnn baa rsz olm asnn tem elde bu nedene bal olduunu dnyo rum. Sayrl bir gdlenm eye bal hazlarn salkl gdlenm i hazlarla ayn kefeye konulam ayaca inancndaym . D ahas, Sheldon ve M orrisin de belirttii gibi, trel kurallar, yalnzca tavuk ve sanlar deil, insanlar arasndaki yapsal farklar da gz nne alm ak zorundadr. Baz deerler tm (sa lkl) insanlar iin geerlidir. Bununla birlikte baz deerler tm insanlk iin deil belirli tipteki insanlar ya da zgn bireyler iin geerlidir. Temel gereksinim ler olarak adlandrdm gerek sinim ler tm insanlar iin geerlidir ve bu nedenle de paylalan deerlerdir. K iiye zel gereksinim ler ise kiiye zel deerler dourur. B ireyler arasndaki yapsal farkllklar, kiinin kendisi, klt r ve dnya ile ilikiye gem e yollar arasnda seim farkllkla r, yani deerler yaratr. Bu konudaki aratrm alar ve klinisyenlerin bireyler zerindeki evrensel deneyim leri birbirini destekler niteliktedir. Ayn ey insann yapsal potansiyelinin tm kltr ler tarafndan ancak kk bir oranda kullanld ya da gizlen diini, onaylandn ya da yadsndn varsayarak kltrel farkllklar ortaya koyan etnolojik veriler iin de geerlidir. Tm organizm alarn kendini davurm ak, yani ilevselliini kul lanm ak iin direttiini gsteren biyolojik veri ve kuram lar ile 161

kendini gerekletirm e kuram lar iin de ayn veriler sz konu sudur. Kasl bir kii kaslarn kullanm aktan holanr. G erekten de, psikolojik salk asndan ok nem li olan znel uyum iin de, dizginlenm em i, doyurucu ileyi duygusunu tadabilm ek ve kendini gerekletirebilm ek iin tm bunlar yapm ak zorundadr.Akll insanlar akllarn, gzleri olan insanlar gzlerini kul lanmaldr. Sevm e, ak olm a yeteneine sahip insanlarn sevme, ak olm a itkileri vardr. Salkl olabilm ek iin bunlar gerek letirm eyi gereksinirler. K apasiteler kullanlm ak iin diretirler. Bu direti ancak yeterli ekilde kullanldklarnda azalacaktr. Yani, kapasiteler gereksinim lerdir. Bu nedenle de, ayn zam an da, isel deerlerdir. K apasiteler farkllaabildii oranda deer ler de farkllaacaktr. T E M E L G E R E K S N M L E R V E H Y E R A R K D Z E N L E R nsann, salt fizyolojik deil gerek psikolojik gereksinim le rinin de isel yapsnn bir paras olduu bu noktaya kadar ye terince ak bir ekilde gsterildi. Bunlar, sayrln ve znel hastalk durum unun engellenm esi iin evre tarafndan en uy gun ekilde doyurulm as gereken eksiklikler olarak dnlebi lir. Bu durum , bnyenin tuza, kalsiyum ya da D vitam inine vb. gereksinim duym asna benzetilebilir ve bu gereksinim lere tem el ya da biyolojik gereksinim ler ad verilebilir. nk; a) Yoksun kalan kii srekli olarak doygunluun (gratificati on) peinde koacaktr; b) D oygunluktan yoksun kalm ak kiiyi sayrl ve zayf kla caktr; c) G ereksinim in doyurulm as saaltc bir etki yaratacak, eksiklik-sayrlm iyiletirecektir; d) Srekli beslenm e sayrl nleyecektir; 162

e) Salkl (gereksinim ini doyurm u) kiide bu eksiklikler ba gsterm eyecektir. B ununla birlikte, bu gereksinim ve deerler birbirleri ile, g ve ncelik bakm ndan, hiyerarik ve geliim sel bir iliki ieri sindedir. G venlik sevgiye gre daha ncelikli ya da gl, bas kc ve yaam sal bir gereksinimdir. Yiyecek gereksinim i ise her ikisinden de gldr. Dahas, bu tem el gereksinim ler, dier tm tem el gereksinim ler gibi, genel anlam da kendini gerekle tirm e yolunda atlan admlardr. Bu veriler gz nne alndnda, felsefecilerin yzyllardr etkisiz bir ekilde zm eye alt deerler sorununun stesin den gelinebilir. nsan iin, tm insanlarn ulam aya abalad tek bir nihai deer var gibi grnyor. eitli uzm anlar bunu kendini gerekletirm e, kendini tam am lam a, btnsellik, psiko lojik salk, bireylem e, zerklik, yaratclk, retkenlik gibi de iik ekillerde adlandryor. B ununla birlikte, hepsi de bunun, gizilglerin gerekletirilm esi, yani kiinin tam anlam yla in sanlam as, insann tm olaslklar anlam na geldii konusunda birleiyor. Ancak, bir gerek var ki, insann kendisi bundan habersiz. Biz psikologlar, gzlem lerim iz ve alm alarm z yolu ile da nk verileri bir araya getirm ek ve aklam ak am acyla bu kavra m ortaya attk. K iinin kendisi gz nne alndnda tek bildi i ey vazgeilm ez bir sevgi araynda olduudur ve bunu elde ettii zam an sonsuza dek m utlu ve honut kalacan dnm ek tedir. Bu gereksinim ini giderdikten sonra araynn sreceini, daha yolun bandayken bilem ez. Temel bir gereksinim in gide rilm esi, daha yksek bir dierinin glenm esine yol aacaktr. Oysa kiinin, iinde bulunduu dnem de kendine egem en olan ve hiyerarinin herhangi bir noktasnda bulunan gereksinim i m utlak grd, bu gereksinim e yaam la eanlam l bir deer 163

verdii grlecektir. Bu durum da, bu tem el gereksinim ve de erler hem kendi iinde bir erek, hem de tek bir nihai hedefe y nelik adm lar olarak ele alnabilirler. Gerekten de, yaam n tek ve nihai bir deeri ya da erei var. Ayrca, insann karm ak bir ilikiler a ile rl hiyerarik ve geliim sel bir deerler siste m ine sahip olduu da bir gerek . Bu yaklam , Varlk ve Olu arasndaki kartln yaratt grnrdeki elikiyi zm em ize de yardm c olacaktr. nsann nihai insanlk yolunda srekli bir aray iinde olduu doru. Bu, deiik bir O lu ve gelim e anlam na gelebilir ve asla ula lam ayacak bir konum a ulam aya abalam akla sonsuza dek la netlenm i olm aya benzer. N eyse ki artk bunun doru olm ad n ya da tek dorunun bu olm adn biliyoruz. B ununla birleen bir doru daha var. M utlak Varln geici durum lar, yerinde bir Olu iin bizi doruk deneyim lerle tekrar tekrar dllendirir. Te m el gereksinim lerim izin doyum unu salam ak, bize kendi ile rinde kusursuz ve m utlak hazlar olan ve yaam iin kendilerin den baka onaya gereksinim duym ayan pek ok doruk deneyim yaatr. Bu, yaam n sonunda bir yerlerde bir C ennet olduu d ncesinin yadsnm asna benzer. D iyebiliriz ki cennet yaam boyunca, biz yaam n sradan uralarna yeniden kaplm adan nce, hazlarm bir sreliine de olsa yaam am z iin bizi bekle mektedir. Ve cenneti bir kere bile tatm ak yaam boyu unutam a yacam z, anlarm zda yaatacam z ve gergin durum larda b i ze g veren bir deneyim e dnecektir. Dahas, an be an geliim de, belirli bir anlamda, kendi iinde dllendirici ve haz verici bir sretir. Her ne kadar dan do ruklarndaki bir deneyim olm asa da eteklerindeki bir doruktur. M utlan, kendi kendini onaylayan hazlarn parldaylar, Var ln kk anlardr. Varlk ve Olu eliik ya da birbirini dla yan bir yapda deildir. Yaklama da ulam a da kendi iinde dllendiricidir. 164

Burada, ilerideki Cennet (geliim ve aknln cenneti) ile gerideki C ennet (gerilem enin cenneti) arasnda bir ayrm yap m ak istediim i vurgulam ak istiyorum. Yksek N irvana ile alak N irvana arasnda, birok klinisyenin birbirine kartrd bir ayrm bulunmaktadr.

KENDN GEREKLETRME: GELM

B izleri salkl geliim ya da kendini gerekletirm e eilim leri kavram n ortaya atm aya iten aratrm a sonularn daha n ce yaynlam tm . Bu ksm en tm dengelim li bir kavram dr, n k bu kavram n gerek olduu varsaylm ad takdirde insan ey lem lerinin birou anlam landrlam az. Bu sonu, varl nce den bilinm eyen, ancak gzlem verilerinin bir anlam kazanabil m esi iin orada olm as gereken bir gezegenin kefedilm esini salayan bilim sel ilke ile ayn tem ele dayanmaktadr. Bu inanc destekleyen klinik ve kiisel kantlarn yan sra gittike artan sayda test verileri var elim izde. nsanda, genel an lam ile kendini gerekletirm e ad altnda zetleyebileceim iz, bir ileriye dnk olm a ya da geliim eilim inin var olduunu k e sinlikle ne srebilecek denli ok sayda anlam l, kuram sal ve deneysel veriye sahibiz. Psikolojik salk ya da zellikle kendi ni gerekletirm enin tm alt aam alarna ynelik bir geliim ola rak da tanm layabileceim iz bu eilim , isel bir kiilik btnle m esi, doal bir davurum , tam bir bireysellik ve kim lik, yarat c olm a, kr deil grebiliyor olm a vb. istencine iaret eder. Ya ni, insan yle bir yapdr ki srekli olarak varln daha ok ta m am lanm asna ynelir. Bu, genel olarak anlald ekli ile, iyi deerlere, dinginlik, incelik, yreklilik, drstlk, sevgi, bencil olm am a ve iyi olm aya ynelik bir istentir. Bu noktada ne sreceklerim iz konusunda hassas snrlar iz m em iz gerekiyor. Benim alm alarm genellikle, deyim yerin deyse, baarya ulam yetikinler zerineydi. Baarszlar ya 165

da tkezlem iler zerine elim de ok az veri var. O lim piyatlarda m adalya kazanm atletler zerinde alp her insan iin hzl koabilm e ya da yksee atlayabilm e ya da u u arlklar kald rabilm enin olanakl olduunu sylem ek ve her yeni doan bebe in bunu baarabileceini karsam ak tm ynleriyle benim senebilecek bir yntem . B ununla birlikte bu olanan gereklii bize istatistikler, olaslklar ve olabilirlikler hakknda hibir ey syle miyor. B uhlerin de hakl bir ekilde ortaya koyduu gibi, bu du rum kendini gerekletiren insanlar iin de geerlidir. D ahas, tam insanla ve sala ynelik geliim in insandaki tek eilim olm ad gereinin de altn dikkatle izm ek gereki yor. D rdnc blm de de grdm z gibi, ayn insanda lm e isteine ya da korku, savunm a ve gerilem e gibi eilim lere de rastlayabiliriz. Yine de, her ne kadar saylar az da olsa, en olgun, en geli m i, psikolojik adan en salkl bireyler ile ortalam a bireylerin yaad doruk deneyim ler ve geici de olsa kendilerini gerek letirdikleri dnem ler zerinde yaplan alm alar, bize deerler hakknda pek ok ey retebilir. Bu da, bu insanlarn durum la rnn hem kuram sal hem de deneysel adan ak olm asndan kaynaklanyor. rnein, bu insanlar insan olarak tanm lanm ala rn salayan ve kendilerini, szgelim i, m aym undan ayran k a pasitelerini en iyi ekilde korum u ve kullanm lardr. (Bu yak lam , H artm anin iyi insan, insan trn tanm layan nitelikle rin daha ounu sergileyen kii olarak tanm layan deerbilim sel gr ile uyum aktadr.) Yine, geliim sel bak asna g re, bu insanlar evrim de daha st basam aklardadr, nk gelii m in olgunlam am ya da tam am lanm am aam alarnda taklp kalm am lardr. Bu, bir bcekbilim cinin rnek olarak bir kele bei ya da bir hekim in salkl gen bir kiiyi sem esinden da ha gizem li, ncesel ya da zorlayc bir yaklam deildir. H er iki bilim ci de, benim yaptm gibi, rnek olarak trn kusursuz, 166

olgun ya da parlak bir rneini aramaktadr. Bu sre, her iki yaklam da da yinelenebilen bir zellie sahiptir. Tam insanlk, yalnzca insan kavram nn, yani trn norm larnn gereklerinin ne derece yerine getirildiine baklarak ta nm lanam az. Betim leyici, listeleyici, llebilir, psikolojik bir tanm da verilebilir. Balang aam asndaki sayl aratrm a ve ok sayda klinik deneyim yolu ile hem evrim ini tam anlam yla tam am lam , hem de iyi bir ekilde gelim ekte olan insann ka rakteristikleri hakknda genel bir kan edinm e olanam z oldu. Bu karakteristikler yansz bir tanm lam a salam akla kalm yor, ayn zam anda znel olarak dllendirici, haz verici ve zendiri ci olduklar da grlyor. nsan trnn salkl rneklerinin nesnel bir ekilde betim lenebilir ve llebilir karakteristikleri aadaki gibidir: 1. G erekliin daha ak ve etkili alglanm as. 2. Deneyim e daha ak olma. 3. Kiinin daha yksek bir btnsellik, tam lk ve birlik iin de olmas. 4. Kendiliindenlik, kendini ortaya koyabilm e, ilevlerini tam anlam yla kullanabilm e, yaam dolu olm ada art. 5. G erek bir benlik, salam bir kim lik, zerklik, zgnlk. 6. Nesnellik, bam szlk, benliin aknlm da art. 7. Yaratcln yenilenm esi. 8. Soyut ve som utu bir potada eritebilm e. 9. D em okratik karakter yaps. 10. Sevm e yetenei, vb. Tm bu zellikler aratrm alarda titizlikle incelenm eli ve bu aratrm alar tarafndan dorulanabilm elidir. A ka grlyor ki, bu konuda bir aratrm a yrtm ek olanakldr. Ayrca, kendini gerekletirm e ya da bu ynde bir geliimi 167

zendiren ya da dorulayan znel durum lar da bulunmaktadr. Yaamaktan tat alm a, m utluluk ya da coku, dinginlik, nee, hu zur ya da kiinin skntlarla, endie ve sorunlarla baa kabil m e yeteneine gvenm esi bu duygular arasnda yer alr. K endi ni aldatm a ya da salksz tutku, gerilem e ve gelierek deil kor ku ile yaam ak gibi durum larn znel belirtileri ise youn endi e, um utsuzluk, sklm a, tat alam am a, isel sululuk, utan, am aszlk, boluk ve kim liksizlik gibi duygulardr. Bu znel tepkiler de aratrm a konusu olabilir. B unlar zerin de alm ay olanakl klan klinik tekniklere sahibiz. K endini gerekletiren insanlarn zgr seim lerinin (eitli olaslklar arasndan gerek bir seim yaplabilen koullarda), doal bir deer sistem i olarak, tanm layc adan ve gzlem ci nin beklentilerinden bam sz bir ekilde, yani bilim sel olarak incelenebileceini savunuyorum . Bunu ya da bir dierini se m elidir dem iyorum . zgr bir seim yapm asna izin verilen salkl insanlarn u ya da bir dierini setikleri gzlenm ekte dir sav zerinde duruyorum . Bu yaklam , Salkl insanlarn deerleri ne olm aldr? sorusunu deil, Deerleri gerekte ne lerdir? sorusunu ortaya koym aktadr. (Bunu, A ristonun ger ekten iyi ve deerli olan, iyi insana deerli ve gzel gelendir dncesi ile karlatrabilirsiniz.) Dahas, bu bulgularn birok insana genellenebileceini d nyorum , nk yle gzkyor ki insanlarn ounda (belki de hepsinde) kendini gerekletirm e eilim i bulunmaktadr. Bu du rum , zellikle aa karc psikoterapide belirgin bir ekilde g rlm ektedir. Ayrca, en azndan ilkesel olarak, insanlarn ou nun kendini gerekletirm eye yatkn olduu gzlemlenmektedir. Yaayan eitli dinler, insanlarn isteklerinin, yani insanlarn olm ak istediklerinin bir davurum u olarak ele alndnda da in sanlarn kendilerini gerekletirm ek iin abalad ya da buna eilim li olduu ortaya kacaktr. G erekten de, kendini gerek 168

letiren insanlarn karakteristik zellikleri olarak verdiim iz ta nm lam a, dinler tarafndan ortaya konulan ideallerle ayn do rultudadr. Benliin aknl, gerek, iyi ve gzelin bir potada eritilm esi, dier insanlara katk, bilgelik, drstlk ve doallk, bencil ve kiisel gdleri aknlk, daha alt dzeydeki tutkula rn daha yce olan iin terk edilm esi, arkadallk ve incelik, am alar (dinginlik, huzur ve bar) ile aralarn (para, g, sta t) rahatlkla ayrt edilebilm esi, dm anlk ve acm aszlk gibi duygularn azalm as gibi (bununla birlikte kararllk, hakl fke, kzgnlk ve kendini ortaya koym a da artabilir)... 1. T m bu zgr seim deneylerinden, dinam ik gdlenm e kuramndan ve psikoterapinin snam alarndan karlabilecek sonulardan biri olduka devrim ci bir niteliktedir. En derin ge reksinm elerim iz kendi ilerinde sakncal, kt ya da ktcl deildir. Bu yaklam , kiinin iindeki A pollo-D iyonisos, klasik-rom antik, bilim sel-iirsel, us-itki, i-oyun, dilsel-dilncesi, olgunluk-ocuksuluk, erillik-diilik, geliim -gerilem e blnm e sinin ortadan kaldrlm asnda yeni ufuklar amaktadr. 2. nsan doas felsefesindeki bu deiim in toplum sal adan tem el karl ise kltrn, gereksinim lerim izin doyurulm asn da olduu kadar engellenm esi ve denetlenm esinde de bir ara olduunun grlm eye balanmasdr. Artk, neredeyse evrensel bir kim lie brnen yanl, birey ile toplum un karlarnn zo runlu bir atm a iinde olduu ve birbirini dlad varsaym ya da uygarln insann gdsel itkilerine polislik yapt gr de yadsnabilir. Bu asrlk belitlerin (aksiyom ) tm, evrensel nitelikte bir kendini gerekletirm eyi besleyen salkl bir kltr olasl ile geerliini yitirmektedir. 3. Yalnzca salkl insan, deneyim den alm an znel haz, de neyim e ynelik itki ya da istek ile deneyim e duyulan tem el ge reksinim (kendisine gelecekte salayaca yarar) arasnda olum 169

lu bir balant kurabilir. Yalnzca bu tip insanlar dzenli bir e kilde kendileri ve bakalar iin iyi olann peinde koarlar. D a ha sonra da bunun tadn, tm yreklerini vererek karabilirler. Bu tip insanlar iin kendi iinde haz verici olan erdem bir dl niteliindedir. D oal olarak iyiye ynelirler, nk yapm ak iste dikleri, yapm aktan holandklar ve holanm ay srdrecekleri, yapm ay onayladklar ey budur. Bu btnsellik, olum lu i balant a kii psikolojik sal n yitirm eye balaynca zarar grr. O zaman, yapm ak istedii eyler kendisi iin kt olabilir. Yaptklarndan haz duym am aya balar. D uysa bile, bir yandan da bunlar onaylam am aktadr. Bu durum da hazzn kendisi zehirlenm i bir durum dadr ya da ok ksa srelidir. B alangta holandklarndan daha sonra haz duym am aya balar. tki, arzu ve hazlarm n yaam aydnlatan zayflar. B ylece, kendini doru yoldan saptran itki ve hazlarna gvenm em eye, bunlardan korkm aya balar. Bu du rum da da atm a, blnm e, kararszlk durum u ile, yani bir i savala kar karya kalacaktr. Konu felsefi kuram balam nda ele alndnda, birok tarihi ikilem ve elikilerin bu bulgularn altnda ald grl yor. Hazc kuram salkl insanlar iin geerlidir, salksz in sanlar iin deil. Kim i insanlar gerek, iyi ve gzel arasndaki balanty grebilir, bununla birlikte bu balant yalnzca salk l insanlar tarafndan gl bir ekilde kurulabilir. 4. Kendini gerekletirm e az sayda insan tarafndan grece baarlm bir ilikiler btndr. B irok insan iin bu bir ara y, zlem , drt, istenilen, ancak henz elde edilm em i bir eydir. K linik bak asyla btnl, salk ve geliim e y nelik bir drty ortaya koyar. Yanstm a testleri de, tpk X n larnn henz yzeye km am bir olaandl saptayabilm e si gibi, bu eilim in ak eylem ler olarak deil potansiyel olarak varolduunu ortaya karabilir. 170

Bu da, bir psikologun bak as ile, kiinin u anda olduu ile gelecekte olabileceklerinin ayn anda varolabileceini gste ren, bu ekilde de Varlk ile Olu arasndaki ikilem i ortadan kal dran bir yaklamdr. Gizilg yalnzca gelecekte olacak ve ola bilecekler deildir. Ayn zamanda, olandr da. K endini gerek letirm e deerleri birer erek olarak varolur ve yaam a geirilm e mi olsalar da gerektirler. nsan, ayn anda hem olduu hem de olm ak istediidir.

GELM VE EVRE
nsan doasnda, daha btnlem i bir Varla, insanlnn daha kusursuz bir biim de gerekletirilm esine ynelik bir itki sergiler her zaman. Bu gr, m ee palam udunun m ee aac ol m aya, kaplann kaplanla ya da atn atla ynelik bir eilim i olduunu sylem ekle ayn bilim sel, doalc anlam tam akta dr. nsana insanlk retilm ez. D ier bir deyile, ona bu yolla nihai bir biim verilem ez. nsanlk, insann iine dkld bir kalp deildir. evrenin en byk rol, evrenin deil kendi p o tansiyelini gerekletirm esinde kiiye yardm c olm ak ve onu bu yolda zgr brakm aktr. evre insana potansiyel ya da yetenek ler vermez. nsann henz dlt durum unda iken bacak ve kol larnn olm as gibi, bu gizilg ve yetenekleri de vardr. Yarat clk, kendiliindenlik, kiisellik, zgnlk, bakalarn nem se m e, sevm e, gerein peinde kom a gibi potansiyeli, kollar, b a caklar, beyni gibi trne zgdr. Bu yaklam elim izdeki verilerle, bir aile ve kltr iinde ya am ann insanl tanm layan bu psikolojik gizilglerin gerek letirilebilm esi iin gerekli olduunu ortaya koyan verilerle e limemektedir. Bu karm aaya bir son verelim. Bir retm en ya da kltr insan yaratm az. Onun iine sevm e, bilgiyi aram a, fel sefe yapm a, sim geselletirm e ya da yaratm a tohum lar ekmez. Bunun yerine, dltte bulunanlarn geree dnm esi yolunda 171

onu yreklendirir, besler, zendirir. Bir kedi ya da kpek yavru suna belirli bir ekilde davranan anne ya da kltr onu bir insa na dntrem ez. K ltr gne, besin ve sudur; tohum un kendi si deil.

GD KURAMI
Kendini gerekletirm e, benlik, zgn insanlk vb. zerine alan kim i dnrler, insann kendini tam am lam a eilim inde olduunu olduka etkin bir ekilde ortaya koym ulardr. Bu gnderm e ile, kendi doasna kar drst olm as, kendine g cenmesi, zgn ve doal olm as, kendini drstlkle ortaya koym as ve eylem lerin kaynan kendi i doasnda aram as tenm ektedir kiiye. Doal olarak bu da ideal bir neridir. Yetikinlerin ounun nasl zgn olunacan bilm edii ve kendini ortaya koym asnn yalnz kendisi deil bakalar zerinde de bir ykm etkisi yara tabilecei konusunu gerektii kadar irdelemezler. Neden ben de kendim e gvenm eyeyim ya da kendim i ortaya koym aya ym ? diye soran bir tecavzcye ya da sadiste hangi yant ve rilm elidir? Bu dnrler baz konular gzden karm , zgn bir dav rann iyi bir davran olacan, iten gelen bir eylem in iyi ve doru olacan yeterince ak bir ekilde ortaya koyam am , yalnzca bir gnderm eyle yetinm ilerdir. B urada aka im a edi len, gerek benliin, isel zn iyi, gvenilir, trel olduudur. Bu onaylam a, inSann kendini gerekletirdii ve ayr bir varlk olarak kantlanm a gereksinim i duyduu onaylam asndan aka ayrlabilm ektedir. B unun olanakl olduunu dnyorum . D a has, bu dnrler isel zn bir dereceye kadar kaltsal olm a s gerektiini belirtm ekten kanm lardr. Bu nerme aklkla benim senm ezse sylenilen her ey arapsana dnecektir. D ier bir deyile, bu igd ya da benim deyim imle, temel 172

gereksinim kuram zerinde; yani, ksm en kaltsal olarak belir lenm i asl, gerek gereksinim lerim iz, zlem ve araylarm z ya da insani deerlerim iz zerinde ok daha fazla alm am z gere kiyor. Hem biyoloji oyununu hem de toplum bilim oyununu ay n anda oynayam ayz. Hem her eyin kltrn eseri olduunu syleyip hem de insana kendine zg bir doa atfedem eyiz. Bu iki sav birbiri ile badamaz. gdler alanndaki sorunlarn iinde, zerinde en ok bilgi sahibi olm am z gerektiren, buna karn hakknda en az bilgili ol duum uz konu saldrganlk, dm anlk, nefret ve ykclktr. Freudcular bunun igdsel olduunu ne srmektedir. Dinam ik psikolojiyi benim seyenlerin byk blm bunun dorudan i gdsel olmad, igdsel ya da tem el gereksinim lerin doyu m unun engellenm esine tepki olarak srekli varolduklar gr ndedir. Daha doru bir yaklam sunduuna inandm dier bir veri ise fkenin niteliindeki farkllklarn, psikolojik saln iyiye mi yoksa ktye mi gittiini ortaya koyduu yolundadr. Daha salkl insanlarda fke, yaanan durum a bir tepki olarak ortaya kar. G em iten edinilmi bir karakteristik deildir. Bir hakszlk, ktye kullanm a ya da saldr olarak gerek ve u an da olana kar gereki ve etkin bir tepkidir. Gem ite ilenen g nahlarn acsn o anda yannda bulunan susuz insanlardan karm ak biim inde ortaya kan, etkisiz ve hedefini arm bir boalm deildir. fke, psikolojik adan salkl olm akla orta dan kalkmaz. Kararllk, z-onaylam a ve kendini savunm a hakl kzgnlk ve ktye kar savama biim ini alr. Byle bir insan hakszlklara kar, ortalam a insana gre daha etkili savaabilir. Ksacas, salkl fke kiisel g ve kendini onaylam a bii mini alr. Salksz ya da talihsiz, ktye kullanlm kiinin sal drganl ise kin, gaddarlk, kr bir yok edicilik, zorbalk ve ac m aszla dnm e eilimindedir. Bu ekilde ortaya konulduunda sorunun, yukarda ad g e 173

en aratrm ada olduu gibi, bir incelem e konusu olabilecei grlm ektedir.

DENETM VE SINIRLAR SORUNU

ten-kaynaklanan-aktre kuram clarnn karlat bir di er sorun da ortalam a insanda grlm eyen ve kendini gerekle tiren, zgn insanda rahatlkla ortaya kan kendini disipline edebilm e konusudur Salkl insanlarda, elence ve iin, z-karlar ve zgecili in, bireysellik ve kendini am ann olduu gibi grev ve hazzn da ayn anlam a geldiini grrz. O nlarn byle olduklarn bi liriz, am a bunu nasl baarabildiklerini bilmeyiz. Sezgilerim , gl bir ekilde, bu tm yle insan olan zgn kiilerin, pek ok kiinin olabileceklerinin gereklem i biim i olduunu syl yor. B ununla birlikte, ancak ok az sayda, belki yz belki de iki yzde bir insann bunu baarabildii gereiyle kar karyayz. Yine de, insan iin um udum uzun tkendiini syleyem eyiz, nk ilkesel anlam da herkesin iyi ve salkl bir insan olabile ceini biliyoruz. zc olan ise ancak ok az sayda insann ger ekten iyi insan olm asdr. N eden bazlarnn bunu baarabilir ken dierlerinin baaram adn ortaya koym ak istiyorsak, bu sorunu insanlk tarihinde kendini gerekletiren insanlarn ince lenm esi balam nda ele alm am z gerekm ektedir. Salkl bir geliim in nkoulunun tem el gereksinim lerin gi derilm esi olduunu artk biliyoruz. (N evroz, vitam in eksiklii gibi, yoksun kalm a nedeniyle ortaya kan bir hastalktr). B u nunla birlikte, dizginlenm em i bir hogr ve doyum un patolo jik bir kiilie, (oral kiilik), sorum suzluk, olgunlaam am a, s kntlarla ba edem em e gibi karakter bozukluklarna yol aabi lecek sakncalar olduunu da biliyoruz. A ratrm alardan elde edilen bulgularn azlna karn, geni klinik ve eitsel dene yim lerim izden edindiim iz bilgi araclyla, bir ocuun gerek sinim duyduu tek eyin doyum olm adn biliyoruz. ocuk, fi 174

ziksel dnyann doyum lara snrlam alar getirdiini ve doyum a yalnz kendisinin deil bakalarnn da, rnein anne babasnn da gereksinim duyduunu renmelidir. Onlar, am alara giden yolda yalnzca birer ara olarak grm em elidir. Bu da denetim , gecikm e, snrlar, geri ekilm e, d krklklarna dayanabilm e ve disiplin anlam na gelir. A ncak kendini disiplin altna alabil mi ve sorum luluk sahibi bir kiiye stediini yap, byk ola slkla doru olan yapacaksn, diyebiliriz.

GERLETC ETKLER: PSKOPATOLOJ

Geliim in nndeki engeller zerinde de ciddi bir ekilde durm am z gerekiyor. Geliim i duraksatan ya da ikinci plana iten, ilerleyem em eye, gerilem eye ve savunm aya ekilm eye yol aan nedenler nedir? Ksacas patoloji ya da kim ilerinin yele dii deyile ktlk sorunu nasl olup da insan kendine ekebil m ektedir? N eden bunca insan gerek bir kim lik edinem em i, kendi k a rarlarn verm ede ve seim lerini yapm ada bu derece gsz kalm tr? 1. tki ve kendini tam am lam aya ynelik eilim ler igdsel de olsa hayvanlarn igdleri ile karlatrldnda olduka gsz kalm akta ve alkanlklarn, yanl kltrel tutum larn, travm atik dnem lerin ve yanl eitim in etkisiyle kolaylkla bastrlabilm ektedir. Bu nedenle, insanlarn seim ve sorum lu luklar dier trlerinkinden ok daha nem li bir sorun olutur maktadr. 2. Bat kltr tarihinde insann bu igdsel, szde hayvan sal doasnn kt ya da gnahkar olduu inanc egemendir. B u nun sonucunda da, insann bu zgn doasnn denetlenm esi, dizginlenm esi, bastrlm as ve sindirilm esi am ac ile birok kl trel kurum oluturulmutur. 3. Birey zerinde yalnzca bir deil, iki ayr g etki eder. 175

Sala ynelik glerin yan sra, sayrla ve zayfla iten yldrc-geriletici gler de etkilidir insan zerinde. leriye doru, yksek N irvanaya ynelebileceim iz gibi geriye, alak Nirvanaya da ynelebiliriz. K anm ca gem iteki ve gnm zdeki deer ve tre kuram la rnn tem el eksii, psikopatoloji ve psikoterapi zerine yeterli bilgiye sahip olm am alardr. Bilge insanlar tarih boyunca erde m in, iyiliin gzelliklerinden, tin sal ve kendini gerekle tirm enin i gzelliinden sz etm i, ancak ou insan ters bir tu tum sergileyerek m utluluk ve zsaygya giden bu yolu yadsm tr. reticilerin eline ise, sinirlenm ek, sabrszlanm ak, hayal k rklna uram ak, azarlam ak, ar isteklendirm e ve um utsuzluk arasnda gidip gelm ekten baka bir ey gememitir. Birou el lerini kavuturup ilk gnahtan ya da insanlarn isel ktln den dem vurm aya balam , insann ancak insan tesi gler ta rafndan kurtarlabilecei sonucuna varmtr. Bu srada, insanlarn zayflklar ve korkular zerine alan dinam ik psikoloji ve psikopatoloji devasa, zengin ve aydnlatc bilgi daarc oluturm utur. nsanlarn neden yanl eyler yapt, neden kendi m utsuzluk ve ykm larn yaratt, neden sapk ve sayr insanlarn olduu konusunda artk pek ok ey bi liyoruz. Bunun sonucunda da insandaki ktlklerin (tm yle olm asa da) byk oranda zayflk ve bilgisizlikten kaynakland n, balanabilir, anlalabilir ve ayn zam anda saaltlabilir olduunu kavradk. nsani deerler ve iyi-kt zerine gr bildiren bunca bil gili insann, bilim insannn, felsefeci ve tanrbilim cinin insan doasn gelitiren ve deitiren, insanlarn daha gl, erdem li, yaratc, ince, sevgi dolu, dnceli ve huzurlu olm alarn sala yan psikiyatristleri btnyle yadsm as beni hem hayrete d ryor hem de zyor. B unlar kendini tanm a ve kabln sonu larndan sadece birkadr. B unlarn yan sra daha st ya da d k dzeylerde pek ok sonular var psikoterapinin. 176

yle grlyor ki bu konu burada ele alnam ayacak denli karm ak. Tek yapabileceim , deer kuram balam nda birka sonucun taslan izm ek olacaktr. 1. K endini tanm a, kendini gelitirm enin, tek olm asa da, en nem li yoludur. 2. Kendini tanm a ve gelitirm e pek ok insan iin ok zor dur. Bunun iin oka yrekli olm ak ve uzun savam lar gze alabilm ek gerekir. 3. Yetenekli uzm an bir terapistin yardm bu sreci kolaylatrabilse de, bu hibir ekilde tek yol deildir. Terapiden reni len pek ok ey eitim e, aile yaam na ve kiinin kendi yaam n kurm asna aktarlabilir. 4. K iinin korku, gerilem e, savunm a, gvenlik gibi gleri anlam ay ve bunlara deer verm eyi renm eye balam as, yal nzca bu tip bir psikopatoloji alm as ve terapi aracl ile ola nakldr. Bu glerin anlalm as ve onlara deer verilm esi yolu ile kii kendisinin ve bakalarnn esenlie doru gelim esine yardm c olabilir. A r iyim serlik eninde sonunda d krkl, fke ve um utsuzluk ile sonulanacaktr. 5. Sonu olarak, insanlarn salkl eilim lerini anlam adan zayflklarn da gerekten anlayam ayz. Yoksa her eye patolo jin in gzlklerinden bakm aya balarz. B ununla birlikte, insann glerini de, ayn zam anda zayflklarn da tanyarak kavraya bilir ve gelitirebiliriz. Tersini yaparsak an iyim ser bir yakla m la salt usulua dayanm oluruz. nsanlarn tm yle insan olm aya daha ok yaklam alarn is tiyorsak yalnzca kendilerini gerekletirm eye altklarn de il, ayn zam anda bundan ekindiklerini, korktuklarn ya da bunda etkisiz kaldklarn da kavram am z gerekiyor. Ancak has talk ile salk arasndaki bu diyalektik ilikiyi tam anlam yla anlayabilirsek dengeyi salk ynnde deitirebiliriz.
177

12

Deerler, Geliim ve Salk

lkesel olarak, betim leyici ve doalc bir insan deerleri bili m inin olanakl olduunu savunuyorum . O lan ile olm as gere k e n i n birbirini dladna inanan eski gr ksmen yanltr. nsanlarn en yksek deerleri ya da hedefleri zerinde de, ka rncalarn, m ee aalarnn, atlarn ya da, sz konusu olursa, M arsllarn deerleri zerinde altm z gibi alabiliriz. n sanlarn kendilerini gelitirdiklerinde hangi deerlere eilim gsterdii, hangi deerlerin peinde kotuu ve saln yitirdi inde hangi deerleri yitirdiini (yaratm ak ya da icat etm ekten ok) kefedebiliriz. B unun, etkili bir ekilde (en azndan tarihin bu aam asnda ve elim izdeki snrl teknikler elverdiince) yalnzca salkl r neklerin dier insanlardan ayrlm as yolu ile yaplabileceini de grdk. N evrotik istekleri salkl olanlarla ortalamaya vurup ie yarar bir sonu elde edem eyiz. (B ir biyologun yakn bir za m anda nsans m aym unlarla uygar insan arasnda bir trl ku ram adm z balanty buldum : B iz dediini duym utum .) Bu deerlerin yaratldklar ya da retildikleri kadar ortaya karldklarn da dnyorum . nsan doasnn yapsnda bu lunurlar, biyolojik ve kaltsal kkenleri vardr, ayn zam anda kltr tarafndan da gelitirilirler. B enim yaptm , bu deerleri 178

icat etm ek, tasarlam ak ya da istem ek deil, tanm lam aktr (bu lunanlardan ynetim sorum lu tutulam az). Bu yaklam , rne in, S artren grleriyle elimektedir. Bunu, daha ar biim inde, u an iin salkl ya da salksz, gen ya da yal eitli insanlarn eitli durum lardaki seim ve ncelikleri zerinde altm syleyerek de ortaya koyabili rim. Nasl aratrm aclarn sanlar, m aym unlar ya da nevrotikler zerinde zgr seim alm alar yapm aya hakk varsa, bi zim de bu tip bir alm a yapm aya hakkm z var. D eerler ze rine srp gitm ekte olan pek ok ilgisiz ve geciktirici tartm a nn nne bu ekilde geilebilir. Ayrca bu yaklam bilim sel a lm ann doasn da ncel olann (a pirori) sahasndan ekip alacaktr. ( D eer kavram nn da yakn zam anda kullanm d kalacana inanyorum . Bu kavram n ierii ok geni. D ier bir deyile, ok fazla deiik gnderm e ieriyor ve ok eski bir ge m ie dayanyor. D ahas, bu eitli kullanm larn ou bilinsiz ce yaplm akta. Kavram n yaratt bu karm aa beni szcn kullanm ndan tam am yla vazgem eye itiyor. Genellikle, daha kesin ve dolaysyla daha az karm ak bir eanlam l kavram bul m ak olanakldr.) Bu da daha doalc ve betim leyici (daha bilim sel) bir yak lam ortaya koym akta ve sorularn biim ini dolayl ve snanm a m deerlerle ykl dev ve zorunluluklardan, deneysel adan snanabilir nitelikteki Ne zam an? N erede? K im e? Ne kadar? Hangi koullarda? vb. sorulara kaydrm aktadr1 6 . B ir sonraki hipotezim de, grece salkl (olgun, gelim i, kendini gerekletirm i, bireysellem i vb.) olarak nitelendir diim iz insanlarn, uygun koullarda, en iyi ve gl durum larndayken yapt zgr seim lerin yksek deerler, ebedi er dem ler vb. olarak adlandrlan erdem lerle hem en hem en ayn olduudur. D aha tanm layc bir ekilde ortaya koym ak gerekirse, bu tip
179

insanlar kendilerini gl hissettiklerinde, gerekten zgr se im olanakl ise, yanl, kt, irkin, blnm , zc, cansz, sradan olan deil benim V-deerleri olarak adlandrdm do ru, iyi, gzel, btnlem i, nee verici, canl ve zgn olan se me eilim inde olacaklardr. kincil bir hipotez olarak tm bu V-deerlerine ynelm e ei lim inin, zayf ve belirsiz de olsa, hem en tm insanlarda grld ortaya konulabilir. D ier bir deyile, bu deerler insana zg deerlerdir ve en ak ve doru, gl biim de salkl insanlar da gzlenebilirler. Bu deerler, salkl insanlarda savunm a am al (kayg kaynakl) ya da aada salkl-geriletici olarak anacam deerlerle, aa kaym a deerleri ile ok az karr la r1 7 . D ier bir olas hipotez ise yledir: Salkl insanlarn seim leri biyolojik adan kesinlikle kendileri iin iyi olandr, bunun la birlikte dier anlam larda da kendileri iin en iyi olan setik leri varsaylabilir. (B urada kendileri iin iyi olan deyii, ken dilerinin ve bakalarnn kendilerini gerekletirm elerinde kat ks olan anlam na gelm ektedir.) Dahas, salkl insanlar iin (kendi seim lerine gre) iyi olann daha az salkl insanlar iin de iyi olabileceini dnyorum . D aha iyi seim yapabilseler di onlar da ayn seim i yaparlard. D ier bir deyile, salkl in sanlarn seicilikleri daha az salkl insanlarnkinden daha iyi dir. Bu varsaym n sonularndan biri de, trn en iyi rnekleri nin seim lerinin incelenm esi ile insanln en yce deerlerinin kefedilebileceinin ortaya konulm asdr. Yani bu insanlar biyo lojik adan st rnekler olarak ele alnabilir. Bizim iin iyi ola na bizden daha duyarl ve bu konuda daha bilinlidirler. Burada, bize de yeterli zam an tannm as durum unda, en sonunda, onla rn hem en setiklerini seeceim iz varsaydm aktadr. D ier bi deyile, eninde sonunda onlarn seim lerindeki bilgelii grece im iz ve ayn seim leri yapm aya balayacam z ne srlmek180

tedir. Bizim karalt halinde grebildiklerim izi onlar aka ve tm hatlaryla alglayabilm ektedir. B ir dier varsaym m da doruk deneyim lerde alglanan de erlerin yukarda ad geen seim deerleri ile hem en hem en ay n olduudur. Bunu seim deerlerinin deerlerin yalnzca bir trn oluturduunu gsterm ek iin sylyorum . Son hipotezim de, trm zn en iyi rneklerinde ncelik ya da gdlenm e eklinde varolan V-deerlerinin, bir dereceye ka dar, iyi sanat eseri, D oa ya da iyi bir d dnya olarak tanm ladm z deerlerle ayn olduudur. D ier bir deyile, kiide varolan V-deerlerinin dnyada alglanan deerlerle ebiim li olduunu ve isel deerler ile dsal olanlar arasnda karlkl glendirici ve zenginletirici dinam ik bir iliki olduunu d nyorum . En yce deerlerin insan doasnda varolduu ve bu deer lerin insann doasnda kefedilebilecei varsaym , bu hipote zin savlarndan yalnzca biridir. Bu gr, en yce deerlerin an cak, Tanr gibi, insann tesinde ve insan doasnn dnda va rolan bir kaynaktan gelebileceini ne sren eski ve geleneksel grlerle elim ektedir.

NSAN-LIK TANIMI
Bu tip savlarn doasnda olan tem el kuram sal ve m antksal glkleri drstlkle benim sem em iz ve ele alm am z gerekiyor. Bu tr tanm larn iinde bulunan her bir enin ayrca tanm lan m as gerekm ektedir. Bu alm a srasnda insan kolaylkla bir ksrdng iine debilir. u an iin kim i ksrdngleri kabul lenm em iz gerekiyor. yi insan, ancak bir insanlk ltne karlk gelecek e kilde tanmlanabilir. Ayrca, bu lt kesinlikle bir derecelendir m e ile ilikili olmaldr. Kim i insanlarn dierlerine gre daha insan olduunu ve iyi insanlarn, trn iyi rneklerinin da 181

ha ok insan olduunu ortaya koym aldr. Bu gereklidir, nk insanl tanm layan pek ok olm azsa olm az nitelik var ve bun larn hibiri insanl belirleyebilecek denli yeterli deil. D aha s, bu tanm layc niteliklerin ou da derecelendirm eye tabidir ve insan hayvandan ayran nitelikleri tam ve kesin bir ekilde ortaya koyam am aktadr. B u noktada R obert H artm ann tanm lam asnn olduka kul lanl olduu grlyor. yi bir insan (ya da bir kaplan, bir elm a aac), insan (ya da kaplan, elm a aac) kavram nn iini dol durabildii oranda iyidir. B ir adan baklnca, bu gerekten de ok yaln bir zm ve biz bu tanm bilinsizce de olsa her zam an kullanrz. Yeni an ne olm u bir kadn doktora B ebeim norm al m i? diye soracak ve doktor da kadnn ne dem ek istediini gereksiz usavurum lara bavurm adan anlayacaktr. B ir hayvanat bahesinin sorum lusu kaplan alm srasnda trn iyi rneklerini bulm aya alacaktr. Tanm lanm ve tam anlam yla gelim i tm kaplanca zellikle ri arayacaktr alm ak istedii kaplanlarda. Laboratuvarm iin m aym un alrken trn iyi rneklerini ararm . Garip ya da sra d m aym unlar deil, tam anlam yla m aym un olan m aym unlar bulm aya alrm . Kuyruu gerektii ekilde deilse, rnein m aym unlar iin deil de bir kaplan iin kusursuzsa, aradm bulduum sylenem ez. Bcek koleksiyoncusu bir m ze iin ke lebek ararken trnn en iyi rneini, en olgun, en salam ola nn bulm aya alr. A rad, trnn zelliklerini en iyi ekil de sergileyen bir rnektir. Ayn ilke iyi bir R enoir ya da en iyi R ubens rnei araynda da geerlidir. Ayn ilke insan trnn en iyi rneklerini bulm a araynda da tm yle geerlidir. Tm kapasiteleri tam anlam yla gelim i, tm ilevleri yerinde, zellikle de karakterinin temel, olm azsa olmaz belirli zelliklerini etkileyen hastalklar tam ayan, insan trn en iyi ekilde sim geleyen bir rnek bulabiliriz. Bu insanlar, t m yle insan olm aya en yakn rnekler olarak tanmlanabilir. 182

Sonu olarak bu o kadar da byk bir sorun deil. A m a bir de bir gzellik yarm asnda seici kurul yesi olduunuzda, bir koyun srs ya da beslem ek iin evcil bir kpek alm ak istedi inizde ortaya kan sorunlar aklnza getirin. Bu tip durum lar da, ilk olarak, biyo-psikolojik belirleyicileri bastran ve etkisiz letiren kltrel standartlar sorunuyla karlarz. kinci olarak evcilletirm e, yani yapay ve korunm al bir yaam sorusu kar m za kar. Bu noktada insanlarn eitli anlam larda evcilletiril m i olduklarn anm sam am z gerekiyor, zellikle de beyin ze delenm esi yaam olanlarn ya da daha ok korunan kiilerin, rnein ocuklarn. nc olarak da, iftinin deerleri ile ineklerin deerlerini birbirinden ayrt edebilm e sorunu ile yz lem em iz gerekiyor. nsanlarn igdsel eilim leri, kltrel etkilere oranla ok daha gsz olduundan, psiko-biyolojik deerlerini ayrt edile bilm esi olduka zorlu bir itir. Fakat her ne kadar zor da olsa olanakldr, ayn zam anda ok nem li ve gereklidir. O halde, ana aratrm a konum uz salkl seiciyi sem ek oluyor. Nasl ki hekim ler salkl canl varlklar dierlerinden ayrt edebiliyorsa, uygulanabilir am alar dorultusunda bu ere e de uygun bir ekilde ulalabilir. B urada asl sorun kuram sal dr, yani saln tanm lanm as ve kavram sallatrlm asdr.

GELM DEERLER, SAVUNMAYA YNELK DEERLER (SALIKSIZ GERLEME) VE SALIKLI GERLEME DEERLER (AAI KAYMA DEERLER)
G erek zgr seim ortam larnda, olgun ya da daha salkl insanlarn yalnzca doruluk, iyilik ve gzellie deil ayn za m anda gerilem e, hayatta kalm a ya da bar ve dinginlik ile den geyi korum a, teslim olma, bam llk ve gvenlik, gereklikten korunm a ya da kurtulm a, Shakespeareden dedektiflik ykleri 183

ne gem e, d gcne ekilm e, hatta lm istem e (huzur) gibi eylem lere de deer verdiklerini grrz. Bunlara kabaca, geli im deerleri ve salkl gerilem e ya da aa kaym a deerle ri adn verebiliriz. Bu noktada, kiinin daha da olgun, gl ve salkl olm asnn geliim deerlerine aa kaym a deerle rinden daha ok gereksinim duyaca anlam na geleceinin alt n izelim . Yine de her iki deerler grubuna da gereksinim du yacaktr. Bu iki ayr deerler grubu diyalektik bir iliki ierisin dedir ve ak eylem dem ek olan dinam ik dengenin kurulm asn salarlar. Temel gdlenm elerin, yksek ve dk dzeyli, daha gl ve daha zayf, daha yaam sal ve daha vazgeilebilir ilikisi iin de bulunan bir deerler hiyerarisini hazr elden sunduu unu tulm am al. Bu gereksinim ler ikilik yaratan bir iliki iinde deil btn sel bir hiyerari iinde varolurlar. D ier bir deyile birbirlerinde dayanak bulurlar. rnein, zel yeteneklerin gerekletirilm esi iin gerekli olan yksek dzeyli gereksinim lerin, etkin olm ad zam an bile ortadan kalkm ayan gvenlik gereksinim inin kar lanm asna bal olduu sylenebilir. (Etkin olm am akla aln besleyici bir yem ekten sonra ald durum u kastediyorum .) Bu da dk dzeyli gereksinim lere gerilem e srecinin her zam an iin olas olduu anlam na gelm ektedir. Sre bu ba lam da yalnzca patolojik ya da sayrl olarak grlm em elidir. O r ganizm ann btnl iin m utlak bir gereksinim ve daha yk sek dzeyli gereksinim lerin varlnn ve ilerliinin nkoulu olduu da gz nne alnm aldr. G venlik sevginin olm azsa ol m az kouludur, sevgi ise kendini gerekletirm enin. yle ise, salkl gerilem e deerlerinin seilm esi de, yk sek deerlerde olduu gibi, norm al , doal, salkl, igdsel vb. olarak dnlm elidir. B unlarn birbirleri ile diyalektik ve dinam ik bir iliki ierisinde olduu da aktr. (Ben bunu, ikilik 184

deil hiyerarik bir btnsellik iinde olm ak eklinde tanm la m ay yeliyorum .) Son olarak, ak ve betim sel bir olgu zerin de durm ak gerekiyor. Daha dk dzeydeki gereksinim ve de erler ounlukla, insanlarn byk blm nde, daha yksek gereksinim ve deerlerin belirleyicisidir. D ier bir deyile, g l bir gerilem e etkisi yaratrlar. Yalnzca en gelim i, en olgun ve en salkl insanlar (o da iyi ve olduka iyi yaam koullar altnda) daha sk ve tutarl bir ekilde yce deerleri seer ve yelerler. Bu da, byk olaslkla, daha dk dzeydeki gerek sinim lerin doyurulm as ve bu nedenle de uykuda ve edilgen ol m alar, geriletici bir etki gsterm iyor olm alarndan kaynaklan maktadr. (Gereksinim lerin giderilm esi varsaym nn ok iyi bir dnyay ngrd ak.) B unu aklam ann klasik yollarndan biri de, insann yce doasnn daha alak olann zerinde ykseldiini, ona bir temel olarak gereksinim duyduunu ve onsuz yklacan belirtm ek tir. D ier bir deyile, insann yksek doas ounlukla, daha dk dzeyde bir tem el oluturan doasnn doyum u sz konu su olm adan kavranlam az. Daha yksek dzeyli doay gelitir m enin en iyi yolu daha dk dzeydekinin gerekletirilm esi ve doyurulm asdr. Dahas, insann yksek doas iyi ve olduk a iyi bir evrenin imdi ve gem ite varolm asna da baldr. Bu, insann yksek doasnn, ideallerinin, zlem ve yete neklerinin igdlerin yadsnm asna deil doyurulm asna bal olduu anlam na geliyor. (Doal olarak, burada szn ettiim tem el gereksinim ler klasik Freudcularn igd tanm ile ayn deildir.) B ununla birlikte, konunun burada ele aln ekli, F reu d un igd kuram nn yeniden deerlendirilm esi gerekti ini ortaya koyuyor. Bu yaklam geerliini uzun zam an nce yitirmi. Yine de, bu anlatm , Freudun tem el yaam ve lm i gdleri ikilii eretilem esi ile eitli alardan ebiim lilik ser giliyor. Belki de anlatm n zn deitirirken onun bu tem el 185

eretilem esini de kullanabiliriz. lerlem e ile gerilem e, daha yk sek ve daha dk dzeyler arasndaki bu diyalektik iliki, varo luular tarafndan artk daha farkl bir biim de dile getiriliyor. Bu anlatm lar arasnda ok da byk bir fark grem iyorum , yal nz ben kendi aklam am deneysel ve klinik olgulara, onaylana bilir ya da yadsnabilir olana daha yakn tutm aya alyorum .

NSANIN VAROLUSAL KLEM

T m yle insan olm aya en yakn insanlar bile temel insani km azdan yakalarn syram azlar. nsan, ayn anda, hem yal nzca bir yaratk hem de tanrsal bir varlktr. G l ve zayf, s nrl ve snrsz, yetikin ve ocuk, korku dolu ve yreklidir. ler ler, geriler, kusursuzluu arar am a ayn zam anda korkar kusur suzluktan. H em dlektir hem de kahram ans. Varoluularn bi ze srekli olarak anlatm aya alt da budur. Elim izdeki veri lerden hareketle, bu ikilem ve sergiledii diyalektiin en iyi psikodinam ik ve psikoterapi sistem lerine tem el oluturduunu ve bu nedenle bu konuda varoluulara katlm am z gerektiini d nyorum . D ahas, bu yaklam n her trl doalc deerler ku ram iin tem el olduu inancndaym . Bu noktada, bin yllk Aristocu m antk tarz ile ikiletir me, blm lem e ve ayrm a alkanlm z bir yana brakm am z byk nem tayor, (A ve A olm ayan birbirinden tam am ile farkldr ve birbirlerini karlkl olarak dlarlar. Seim inizi ya pn, ya bu ya da dieri. A m a ikisini birden seem ezsiniz) her ne kadar zor da olsa btnsel dnm eyi atom istik dnceye yelem em iz gerekiyor. Tm bu ztlar aslnda, zellikle de da ha salkl kiilerde, hiyerarik bir btnsellik iindedir. Terapi nin balca ereklerinden biri de grnrde uyum az ekilde zt olup kutuplatrlanlarn btnletirilm esine ynelm ektir. Tanr sal zelliklerim iz hayvansal zelliklerim izin zerinde ykselir ve onlara gereksinim duyar. Yetikinlik yalnzca ocukluun 186

terk edilm esi anlam na gelmemelidir. ocukluun iyi deerleri ni de ierm eli ve onlarn zerine kurulm aldr. D aha yce deer ler daha dk dzeydekiler ile hiyerarik bir btnsellik iinde dir. Sonu olarak ikiletirm enin hastala yol atn syleyebi liriz. Hastalk da ikiletirm eyi yaratr.

OLANAK OLARAK SEL DEERLER

Daha nce de sylediim gibi deerlerin bir blm n ken di iim izde kefederiz. Bununla birlikte, bu deerler ayn za m anda kii tarafndan seilir ve yaratlrlar. Kefetm ek, yaam m zda bal olacam z deerleri ortaya karm ann tek yolu de ildir. z arayn tam olarak tek anlam l, tek bir yn gsteren, yalnzca tek bir ekilde giderilebilecek gereksinim leri ortaya karm as ok az grlr. Hemen tm gereksinim ler, kapasite ve yetenekler eitli ekillerde doyum a ulatrlabilir. Bu eitlilik, snrl da olsa bir eitliliktir. Doutan atlet olan bir kii pek ok spor dal arasndan seim yapabilir. Sevgi gereksinim i pek ok kii arasndan biri ile ve eitli ekillerde giderilebilir. Yetenek li bir m zisyen fltten de klarnetten ald hazz alabilir. Byk bir entelektel biyolog da olsa, bir kim yager ya da psikolog da olsa eit derecede m utlu olabilir. yi niyetli bir kii kendini ada yabilecei eitli grevler ve bunun iin birok neden bulabilir. B unlarn hepsi onda bir doyum salayabilir. nsan doasnn i yapsnn kem iksi deil de kkrdaks olduu ya da eitilip yn lendirilebilecei sylenebilir. yi bir test uzm an ya da terapist kiinin yetenek ve kapasite sini, gereksinim lerini ve yapabileceklerini genel bir ekilde g rebilir. D ier bir deyile, ona i konusunda olduka uygun bir yol gsterici olabilir; ama sem e ve vazgem e sorunu varln srdrecektir. Dahas, gelim ekte olan kii seecei yazgy olanaklar, kl trel onaylam a ve knam a vb. dorultusunda az ok grm eye balaynca ve kendini yava yava, rnein, bir hekim olm aya 187

adaynca da (seim m i? seilm ek m i?) kcndini-kurm ak, kendiniyaratm ak sorunlar ksa zam an ierisinde yine ba gsterecektir. Disiplin, sk alm a, hazzn ertelenm esi, kendini zorlam a, ken dini bir kalba sokm a ve eitm e doutan hekim olan bir kii iin bile bir zorunluluk halini alacaktr. ini ne denli severse sevsin, uruna sineye ekm esi gereken angaryalar olacaktr. D ier bir deyile, bir hekim olarak kendini gerekletirm ek iyi bir hekim olm ak anlam na gelir, sradan bir hekim deil. Bu idealin bir blm n kendisi yaratm , bir blm n kltrn den alm , bir blm n de kefetm itir. yi bir hekim in nasl ol mas gerektii zerine dnceleri de kendi yetenekleri, kapasi te ve gereksinim leri denli belirleyici olacaktr.

AIA IKARICI TERAPLER DEERLER ARAYIINDA YARDIMCI OLABLR M?

Hartm ann, ahlaki gereklerin psikanalitik bulgulardan kar labilecei grne kardr1 8 . B urada karm ak ne anlam a gelm ektedir? Ben, psikanaliz ve dier aa karc terapilerin insann daha ok biyolojik ve igdsel tem ellere dayanan isel zn ortaya kardn ya da gzler nne serdiini ne sr yorum . B u zn bir blm n, zayf da olsa, igdsel, biyolo jik tem elli olarak dnebileceim iz belirli ncelikler ve istek ler oluturm aktadr. Tm tem el gereksinim ler ve bireyin dou tan gelen kapasite ve yetenekleri bu snflandrm ann iindedir. B unlarn, en azndan eski, dsal anlam ile dev ya da ahla ki gerekler olduunu sylem iyorum . Yalnzca, bunlarn insan doasnn znde olduunu ve ayrca bunlarn yadsnm as ve engellenm esinin psikopatolojiyi ve dolaysyla ktl hareke te geireceini sylyorum . Bu ikisi eanlam l olm asalar da ke sinlikle rtm cktedir. B enzer ekilde R edlich de terapi aray bir ideoloji aray na dntnde W heelisin de belirttii gibi, d krkl ka 188

nlmaz olur. Psikanaliz bir ideoloji verm ez grn savunur. deoloji szc gerek anlam ile ele alnrsa doal olarak bu da dorudur. Yine de, burada ok nem li bir ey gz ard ediliyor. A a karc terapiler bir ideoloji salam asa da, en azndan arlag en in (geliim in tem eli, tem el ilkesi -n.) ya da zsel deerle rin ilkelerinin aa karlm asna, yaln bir ekilde ortaya ko nulm asna kesinlikle yardm c olduklarn syleyebiliriz. Yani, aa karc, derinlik terapisti bir hastann gizli bir e kilde peinde olduu, arzulad, gereksinim duyduu en derin deki, en gerek deerleri kefetm esine yardm c olabilir. B u ne denle, W heelisin savnn tersine, deerler araynn doru tera pi tarz ile balantl olduunu savunuyorum . G erekten de, y a kn bir zam anda, terapinin de bir deer aray olarak tanm lan m asnn olas olduunu dnyorum . Sonuta, kim lik aray ne de olsa, znde kiinin kendi gerek, zgn deerlerini ara masdr. Bu durum , zellikle gelim i bir z-bilgi ile (kiinin de erlerinin kendisine ak olm as) dierlerine dair gelim i bilgi nin (ve onlarn deerlerini kavram ann) uyutuu gz nne alndnda aklkla grlecektir. Son olarak, bence z-bilgi ile trel edim ler (ve deerlere ballk) arasndaki (varsaym sal) derin boluun zerinde bu denli durulm as da dnce ile eylem arasndaki, dier karakter tiplerinde bu denli yaygn olmayan, saplantl bir boluun b e lirtisi olabilir. Bu, felsefecilerin ok eskiden beri olan ile ol m as gereken, olgu ile lt arasnda bulunduunu varsaydk lar ikilie de genellenebilir. Salkl, doruk deneyim ler yaayan ve iyi saplantsal niteliklerini iyi isterik zellikleri ile btnletirebilm eyi baaran insanlarda, genelde, bylesi alam az bir uurum ya da boluun olm adn gzlem ledim . Bu insanlarda ak bilgi genellikle dorudan doal eylem ya da trel sorum lu lua dnm ekteydi. Yani, yaplm asnn doru olacan bildik 189

leri eyi yapyorlard. Salkl insanlarda bilgi ile eylem arasn daki bu boluun yerini ne alm tr? Yalnzca gereklik ve varo luun doasnda olan, yalnzca gerek sorunlar; yapay sorunlar deil. Bu kan doru ise, aa karc derinlik terapileri, yalnzca hastal ortadan kaldrc nitelii ile deil, ayn zamanda, do ru deerleri aa karan teknikler olarak da onaylanacaktr.

190

13

e vre yi Aknlk O la ra k Salk

Am acm , geerli zihinsel salk tartm alar arasnda gzden kaabilecek bir noktann altn izm ek. Psikolojik sal ger eklie, topluma, dier insanlara uyum salam a ile zdeleti ren eski yaklam n yeni ve daha gelim i biim lerde dirilm e tehlikesi olduunu gryorum. Bu yaklam zgn ya da salk l kiiyi kendi gerekliinde, zgnlnde, kendi i-tinsel ve evresel olm ayan yasalarnda, evresinden farkl, bam sz ya da evresine kar olm as balam nda tanm lam aktan ok evre m erkezli bir tanm benim sem ektedir. Yani kii, evresine ege m en olm a yetenei, onunla olan ilikisinde becerili, yeterli, et kili, yetkeli olm as, iyi bir i yapm as, evresini iyi alglam as, onunla iyi ilikiler ierisinde olm as, onun koullarnda baarl olm as ile tanm lanm aktadr. analizi ve bir grevin gerekleri bireyin deerinin ya da salnn tem el lt olm am al. Yal nzca da dnk deil, ayn zam anda isel bir ynlenm e de sz konusudur. D -tinsel m erkezlem e noktas, salkl tinin kuram sal tanm lam asnda kullanlam az. yi bir organizm ay kendi iinde deil, yalnzca dsal bir am aca ynelik bir ara gibi ne iin uygundur kouluna gre tanm lam aktan kanm alyz. (A nladm kadaryla M arksist psikoloji, tinin gerekliin ayna s olduu grnn ok kaba ve ak bir anlatm dr.) 191

 zellikle, R obert W hiten P sychological R eview 'd a yayn lanan G dlenm enin Yeniden Ele A lnm as balkl yazs ve R obert W oodw orthn kitab D ynam ics o f Behavior (D avrann D inam ikleri) adl kitaplar zerinde duruyorum . Bunlar sem e m in nedeni ok gelim i, esiz alm alar olm alarnn yan sra gdlenm e kuram nn ileri doru byk bir yol alm asn da sa lam olm alardr. Son noktasna kadar onlarla ayn grteyim . Bununla birlikte, yeterince ileri noktalara ulaam adklarn dnyrum . alm alar, zerinde durduum sakncay bnye sinde gizliyor. E gem en, etkin olm a ve gereklie uyum un edil gen olm aktan ok etkin tarzlar da olsa, yine de uyum kuramnn bir eitlem esidir. H er ne kadar vgye deer olsalar da, bu an latm larn yerine evreyi aknl1 9 , ondan bam sz olm ay, ona kar durabilm eyi, onunla savaabilm eyi ve onu bolayabilm eyi, ona uydurulm aya kar durm ay koyabilm eliyiz. (Bu terim lerin eril, Batl ya da A m erikan tarz nitelem eler olduu tartm as nn ekiciliine kaplm ayacam . B ir kadn, bir H indu hatta bir Fransz da tem elde egem en olm a ve yetke terim leri balam nda m dnrd?) Bir zihinsel salk kuram nda d-tinsel baar yeterli grlem ez. -tinsel saln da ele alnm as gereklidir. D ierleri bu denli nem sem ese benim de pek zerinde dur m ayacam b ir rnek daha var. H arry Stack Sullivann yakla m nda olduu gibi, benlik salt dier insanlarn onun hakknda dndkleri balam nda, salkl insann ar bir kltrel gre celik iinde kaybolduu bir ekilde tanm lanm aya allyor. Bunun olgunlam am bir kiilik iin doru olm adn sylem i yorum . Tersine, olgunlam am kiilik iin tam da bu durum geerlidir. Fakat biz salkl, btnyle gelim i kii zerinde du ruyoruz. Ve onun ayrt edici zellii, hi kuku yok ki, dier in sanlarn kam larn aknldr. Tam olarak olgunlam (zgn, kendini gerekletiren, bireylem i, retken, salkl) kiinin anlalabilm esi iin benlik
192

ile benlik-olm ayan arasndaki ayrm n korunm as gerektiini dnyorum . Bu grm kantlam ak am acyla, aada ksa ca zetlenm i noktalara dikkatinizi ekeceim : 1. lk olarak, 1951 ylnda yaynlanan K ltre D irenm e balkl bir yaz zerinde duracam. Bu yazda, zerinde al tm salkl insanlarn gelenekleri yzeysel bir ekilde benim sediini, ancak zelde bunlara kar nem sem ez, rahat ve m esa feli bir tavr sergilediklerini ortaya koym utum . Yani, bu gele nekleri ya benim siyor ya da yadsyorlard. U ygulam ada hepsi, kltrn aptallklarn ve kusurlarn, daha az ya da ok gelitir me abas ile, serinkanl, esnek bir yaklam la geri eviriyordu. Gerekli grdklerinde bunlara kar din bir savam verebile cek yetenekteydiler. Yazdan alnt yaparsak: eitli oranlarda ki dknlk ya da onay ve kartlk ile eletiri, Am erikan k l trnden, kendi bak alarna gre iyi olan setiklerini ve k t olan da geri evirdiklerini ortaya koyuyor. Ksacas, bu in sanlar kendi isel ltlerine gre tartar, yarglar ve kendi karar larn kendileri verirler. Ayrca, genelde insanlardan ayr olm aya ve zel yaam a a rtc derecede gl bir dknlk sergiliyor, hatta gereksinim duyuyorlard. Bu ve bunun gibi nedenlerden dolay, bu insanlar zerk ola rak tanm lanabilir. D ier bir deyile, (farkl olm alar durum un da) toplum un kurallarna deil, kendi kiiliklerinin kurallarna uym ay yelerler. te bu anlam da bu insanlarn yalnzca A m e rikal olm akla kalm ayp insan rknn da yesi olduklarn syl yoruz. B ir dier savm da, bu insanlarn ulusal k a ra k te rle rin in arka planda kalddr. Kendi kltrlerinin az gelim i yelerin den ok, kltrel snrlarn tesinde, birbirlerine daha ok ben zem ektedirler0. Burada, bu insanlarn ayr, bam sz, kendini yneten bir ya pya sahip olduklarn ve yaam larnda kendilerine yol gstere 193

cek deer ve kurallar iin kendi ilerine bakm a eilim i sergile diklerini vurgulam ak istiyorum . 2. Dahas, ancak byle bir ayrm ile Benlie ulam ann, i seslere kulak verebilm ek am acyla d dnyaya srt evirm enin m editasyon, izleyici dnm e (contem plation, tefekkr) gibi bi im lerine kuram sal bir yer aabiliriz. Bu durum, salkl olm a nn dlem e, ilksel srelere ynelm e, dier bir deyile, genelde itinselin (intrapsychic) iyiletirilm esi yolu ile saland, dn yadan yz evirm enin olm azsa olm az kural olduu igr tera pilerinin tm sreleri iin de geerlidir. Psikanalitik divan, kl trn olabildiince dna yerletirilm elidir. (Daha geni bir tar tm ada, bilincin ve deneyim deerlerinin verdii haz zerinde m utlaka duracam .) 3. Salk, yaratclk, sanat, oyun ve sevginin son zam anlar da ilgi konusu olm as bize genel psikoloji hakknda pek ok ey retti. Bu keiflerin eitli sonularndan birini, am acm z do rultusunda zellikle ele alacam : nsan doasnn derinlikleri ne, bilindna, ilksel srelere, arkaik, m itolojik ve iirsel ola na kar deien tavrm z. Sayrln kklerine ilk olarak bilindm da rastlandndan, bilindnn kt, ktcl, deli, kirli ya da sakncal olduunu ve ilksel srelerin de gerein biim ini bozduunu dnm e eilim inde olduk hep. Ancak, bu derinlik lerin ayn zam anda yaratcln, sanatn, sevgi, m izah ve elen cenin, hatta belirli bir biim de gerein ve bilginin kayna o l duunu da artk rendik. Bu durum da, salkl bilindm dan, salkl gerilem elerden sz edebiliriz. zellikle birincil sre bi liini ve arkaik ya da m itolojik dnm eyi patolojik grm ek ye rine deerlendirm eye balayabiliriz. Birincil sre biliine, yal nzca benlik ile ilgili deil dnyay da kapsayan ve ikincil sre lerin grem edii belirli trdeki bilgilere ulam ak iin bavurabi liriz. Bu ilksel sreler norm al ya da salkl insan doasnn bir parasdr ve kapsam l her trl salkl insan doas kuram bu konunun zerinde durmaldr.
194

Bu yaklam benim sersek, bunlarn itinsel (intra-psychic) olduklarn da benim sem em iz gerekecektir. Kendi zerk yasa ve kurallar tarafndan ynetilirler. Aslnda, d gereklie uyum gsterm ez, bu gereklik tarafndan ekillendirilmezler. D ger eklikle baa km ak am acyla donatlmam]ardr. B u adan baklnca, tm bu savlarn doru olduu gerei ile yzlem e miz gerekiyor. Bu sorunlarn stesinden kiiliin daha yzeysel katm anlar gelir. Tm insan tininin evre ile baa km a arala r ile zdeletirilm esi, artk gze alam ayacam z bir yitim i de birlikte getirir. Uygunluk, uyum , uydurm a, yetke (com petence), sulta (m astery), baa km a szcklerinin tm evre odakldr ve bu nedenle de bu szckler, bir yanyla evre ile hibir iliki si olm ayan tinin tm nn tanm lanm asnda yetersiz kalrlar. 4. D avrann baa km a yn ile davurum sal yn arasn daki ayrm da bu noktada nem kazanyor. Tm davranlarn gdlenm i olduu belitine (axiom), eitli dayanak noktalar ile kar ktm. B urada da (gdlenm i olm ak ile ne denm ek istendiine de bal olarak) kendini ortaya koyan davrann ya gdlenm em i ya da, her ekilde, baa km aya ynelik davra ntan daha az gdlenm i olduu zerinde duracam . D aha ar biim lerinde, davurum sal davranlarn evre ile bir ilikisi yoktur. evreyi deitirm eye ya da ona uyum salam aya al maz. U yum salam a, uyum luluk, yetke ya da erk gibi szckler yalnzca baa km aya ynelik davranlara uygulanabilir. G er eklik m erkezli bir insan doas kuram, davurum kavram n byk glklerle karlam adan ele alam az ve kapsayam az. Davurum sal davrann anlalm asnn kolay ve doal yolu, itinsellii (intrapsychic) kstas alm aktan geer. 5. B ir greve odaklanm ak hem canl varlk iinde hem de evrede etkin bir rgtlenm eyi dourur. lgisiz olan, alg alan dna itilir. lgili eitli kapasite ve bilgiler kendilerini bir ere in, am acn egem enlii altnda toplar. Bu da, nem sralam as195

nm sorunun zlm esine katk, dier bir deyile ie yarar olma balam nda oluturulduu anlam na gelir. Sorunun zlm esin de yardm c olm ayan nem sizleir. Seim ve bunun yan sra, baz eylere kar kr, dikkatsiz, dlayc olm a anlam na gelen soyutlam a da zorunlu olur. O ysa etkili olm a ve yetke balam nda ele alnan gdlenm i alg, grev odakllk ve ie yararlk biliinin (W hiten tanm ile bir organizm ann evresi ile gerek bir etkileim iine girm e si) eksik olduunu rendik. B iliin tam olabilm esi iin, ze rinde durduum gibi, ayr, ilgisiz, arzusuz olm as ve gdlenm i olm am as gerekir. Nesneyi gerek nitelikleri ile ancak bu ekil de, onu ie yarar olana, sakncal olana vb. soyutlam adan, kendi doasnda ve kendi nesnellii iinde alglayabiliriz. evreye egem en olm aya ya da bu alanda etkileyici olm aya altm z lde m dahaleci olm ayan, tam, bam sz bir bili olasln da azaltm oluruz. A ncak oluruna braktm zda tam anlam yla alglayabiliriz. Psikoterapiden edindiim iz deneyim lerden rnek verm ek gerekirse, tan koym aya ve bir eylem pla n oluturm aya ne denli hevesli olursak yardm c olm a olasl m z da o denli azalacaktr. yiletirm ek iin can atarsak iyileme sreci de uzayacaktr. Psikiyatri aratrm aclarnn iyiletirmeye alm am ay, sabrsz olm am ay renm esi gerekir. Bunun gibi birok durum da teslim olm ak ve alttan alm ak, stesinden gel m ek ve baarya ulam ak anlam na gelecektir. Bu yolda yryen Taoistler ve Zen Budistleri biz psikologlarn yeni yeni farkna varm aya balad bu gerei binlerce yl nce grm t. Bu noktada, salkl insanlarda dnyann Varlnn bu ekil de idrak edilm esinin (V-Bilii) daha sk grlen bir olay olduu nu, hatta bunun saln tanm layc zelliklerinden biri olabil' ceini ortaya koyan bulgum byk nem tayor. Bu durunm doruk deneyim lerde de (geici kendini gerekletirm e) gec l olduunu kefettim . Bu da, evreyle kurulan salkl ilikil>
196

balam nda bile olsa erk, yetke, etkili olm a szcklerinin bir salk ya da aknlk kavram n aklam aktan ok, etkin bir am a ca ynelik olm a durum unu ortaya koyduu anlam na geliyor. Bilind srelere ynelik bu tavr deiikliinin sonular na bir rnek de, yalnzca korkutm a yerine duyum sal yoksunlu un da salkl insan iin hoa giden bir durum olaca varsay mdr. Yani, yle grnyor ki, d dnyann kesip koparlm as i dnyann bilin dzeyine km asna izin vermektedir. Daha salkl insanlar i dnyay daha ok benim seyip bu dnyadan daha ok haz duyduklar iin de duyum sal yoksunluktan haz duym a eilim inde olacaktr. 6. Son olarak, gzden kam adndan emin olm ak iin bir noktann altn izm ek istiyorum. Gerek Benlik iin ie bak mak bir tr znel biyolojidir; nk bu aba, kiinin kendi ya psal, yaradlsa!, anatom ik, fizyolojik ve biyokim yasal gerek sinim, kapasite ve tepkilerinin, yani, biyolojik bireyselliinin b i lincine varm ay amalar. Ayn zamanda, her ne kadar eliik gi bi grnse de, kiinin tre-zgln, yani insan rknn tm yeleri ile ortak olan ynlerini yaam asnn yolu da budur. Yani, d koullar ne olursa olsun, tm insanlk ile olan biyolojik kar deliini yaayaca yoldur bu.

ZET
Bu dncelerin salk kuram hakknda bize retebilecekleri: 1. zerk benlik ya da ar insan tinini gz ard etm em eliyiz. Hu benlik yalnzca bir ara olarak ele alnmamaldr. 2. evre ile olan ilikilerim iz sz konusu olduunda bile, ege men olduu kadar ak bir ilikiye de kuram sal alan amalyz. 3. Psikoloji, ksm en biyolojinin ksm en de toplum bilim in bir daldr. Ancak, yalnzca bu deildir. nsan tininin d dnyann bir yansm as ya da rn olm ayan blm ile ilgili kendine z(i,(i bir yaklam a sahiptir. 197

nsan kurallara smaz!

VI. B l m G E L E C E K T E K G R E V L E R M Z

14

Geliim ve Kendini G e rek letirm e Psikolojisinin Baz T e m e l n erm eleri

nsan (doasnn, ereklerinin, gizilglerinin, gerekletir diklerinin) felsefesi deiince her ey deiir. Yalnzca politika, ekonom i, aktre (etik) ve deerler felsefesi, insan ilikileri ve ta rihin kendisi deim ekle kalm az; eitim , psikoterapi, kiisel ge liim felsefeleri ve insanlara olabilecekleri ve derinliklerinde ol m aya gereksinim duyduklar hakknda nasl yardm c olunabile cei zerinde duran kuram lar da deiir. nsann kapasite, gizilg ve hedeflerinin kavram sallatrl m asnda byle bir deiim i yayoruz. nsann olanaklar ve yaz gs zerine yeni bir ufuk douyor. Bu durum yalnzca eitimin kavram sallatrlm asnda deil bilim , politika, edebiyat, ekono mi ve dinin, hatta insan dndaki dnyann kavram sallatrlm a snda da pek ok yeni anlam ieriyor. nsan doas zerinde duran bu yaklam , her ne kadar geer li durum daki en kapsam l iki psikoloji okulunun, -davranlk (ya da arm clk) ve klasik Freudcu psikanalizin- (insan do as felsefelerinin) snrl yapsna tepki olarak dom usa da, im di artk btn, tek ve kapsayc b ir psikoloji dizgesi olarak 200

tanmlanabilir. Bunu tek bir ad altnda toplam ak u an iin ok zor, belki de zam ansz olacaktr. Gem ite, temel yaps zerine dncem i ortaya koym ak amac ile btnc-dinam ik psiko loji adn kullanm tm . Kim ileri de, G oldsteinn izinden gide rek, rgensek (organismic) adn yelediler. Sutich ve dierle ri ise Benlik psikolojisi ya da nsanc Psikoloji adn kullanyor. Greceiz. Ben, on yirm i yl ierisinde, semeci ve kapsayc yapsn korum as durum unda yalnzca psikoloji olarak adlan drlacan ngryorum. Her ne kadar geni bir dnce birliinin sz konusu olduu nu dnsem de, bu byk dnr topluluunun resm i bir temsilcisi olarak konum aktansa kendi adma ve kendi alm ala rm dan yola karak konumann daha yararl olaca inancnda ym. Yerimin kstl olmas nedeniyle nc g yaklamn ancak baz ana savlarna yer verebileceim burada. B irok nokta da eldeki verilerin ok tesine geeceim konusunda sizi uyar m am gerek. Bu savlarn bazlar topluluk nnde kantlanm ol maktan ok kiisel kan niteliindedir. Bununla birlikte hepsi de ilkesel olarak dorulanabilir ya da yadsnabilir niteliktedir. 1. Her birim iz igdsel, isel, verili, doal vb. nitelikte te mel bir i doaya sahibiz. Bu doa, nemli oranda kaltm sal ola rak belirlenm itir ve gl bir ekilde kalc olm a eilimindedir. Her ne kadar bu biyolojik belirlenim blm sel ve basite betim lenem eyecek denli karm ak da olsa, bireysel benliin kalt sal, yapsal ve ok erken edinilm i kkleri zerinde durm ak ge rekiyor. ncelikle, bu doa kiinin kendisinden, kii iin nem li olan dier insanlardan ve evreden tepki bekler. Tam am lanm bir rn deil, ham m addedir. Bu tem el isel doaya igdsel temel gereksinim leri, kapa site, yetenek, anatom ik donanm , psikolojik ya da yaradlsal dengeyi, doum ncesi ya da doum da gerekleen hasarlar ve
201

doum sonras yaanan travm alar da katyorum . Bu i ekirdek kendini doal eilim ler ya da yatknlklar olarak gsterir. Sa vunm a ve baa km a m ekanizm alarnn, yaam tarznm ve yaam n ilk birka ylnda ekillenen kiilie ait dier tm zel liklerin bu doann iinde benim senip benim senem eyecei ise hala tartm a konusudur. Bu ham m adde d dnya ile karla t anda ok abuk bir ekilde benliin iinde bym eye ve bu dnya ile etkileim iine girm eye balar. 2. B unlar gizilglerdir, nihai gerekletirm e deil. Bundan tr bir yaam ykleri vardr ve geliim sel olarak ele alnm a lar gerekir. ounlukla (am a tm yle deil) d tinsel belirleyi ciler (kltr, aile, evre, renm e, vb.) tarafndan gerekletiri lir, biim lenir ya da boulurlar. Bu hedefsiz drtleri yaamn ok erken aam alarnda aktarm a yolu ile nesnelerle (duygular la) balantlandrm aya balarz. B unda rasgele renilm i a rm larn da etkisi vardr. 3. Tem elde biyolojik ve igdsel de olsa bu i ekirdek, belli alardan, gl olm aktan ok zayftr. K olaylkla stesin den gelinir, bastrlr ya da gem lenir. Sonsuza dek yok edilm ele ri bile olasdr. nsanlarn igdleri artk hayvanlardaki gibi ke sin bir ekilde ne zaman, nerede, nasl ve kim inle ne yapmas gerektiini syleyen gl, yanlm az bir i ses deildir. Bize ka lan igd kalntlardr. D ahas bunlar zayf, belirsiz ve krl gandr. renm e, kltrel beklentiler, korku, onaylam am a sonu cunda kolaylkla saf d kalabilirler. O nlar tanm ak kolay deil, zordur. zgn benlik ksm en, kiinin iinden gelen bu itki-seslerini duyabilm esi, yani gerekten ne isteyip ne istem ediini, ne ye uygun olup neye olm adn vb. bilm esi olarak tanm lanabi lir. G rnen o ki, bu itkisel seslerin gc kiiden kiiye byk oranda deimektedir. 4. H er insann isel doas, hem dier benliklerin de sahip ol duu (tre zg) hem de esiz (kiiye zg) zellikler ierir.
202

Sevgi gereksinim i her insan doutan tanm layan bir zelliktir. (Bununla birlikte bu gereksinim belirli koullar altnda yok ola bilir.) M zik dehas ise ok az kiiye verilmitir. M ozart ve Debussy gibi... O nlarn da tarzlar birbirinden farkldr. 5. Bu isel doa bilim sel ve nesnel (daha dorusu, doru bir bilim anlay ile yaplan) alm ann konusu olabilir ve bu i doann nasl bir ey olduu kefedilebilir (kefetm ek- icat et mek ya da yapm ak deil). Ayn ey, i-aray ya da psikoterapi yolu ile znel bir ekilde de yaplabilir. Bu iki giriim de birbi rini tam am lar ve destekler. Bu deneysel teknikler geniletilm i bir insanc bilim felsefesinin konusu olmaldr. 6. Bu isel, derin doann birok yn, (a) F reu d un belirtti i gibi, korku ve onaylam am a nedeniyle ya da egoya yabanc ol duu iin etkin bir ekilde itilm eye uratlm tr ya da (b) Schachtelin belirttii gibi, unutulm utur (bolanm , kullanl m am , gz ard edilm i, dile getirilm em i ya da bastrlm tr). O halde, isel, derin doann byk bir blm bilinddr. Bu yalnzca, F reudun vurgulad itepiler (drt, igd, gereksi nim ler) iin deil, kapasite, duygu, yarg, tavr, tanm , alglar vb. iin de geerli olabilir. Etkin bastrm a aba gerektirir ve enerji harcanm asna neden olur. Etkin bilindn srdrm enin yads ma, yanstm a, tepki oluturm a gibi pek ok belirli teknii vardr. B ununla birlikte bastrm a bastrlan ortadan kaldrm az. B astr lan, dnce ve davrann etkin bir belirleyicisi olarak varln srdrr. Hem etkin hem de edilgen bastrm a, byk olaslkla, yaa mn erken aam alarnda anne baba ya da kltrn onay verm e m esine bir tepki olarak ortaya kmaktadr. B ununla birlikte, ocuk ya da ergende bastrm ann i-tinsel, kltr-d kaynaklardan, kendi itkileri tarafndan ezilm e, p ar alanm a, bu itkiler yznden ayr dm e , yok olm a korkula r ile balantl olarak ortaya kabildiini gsteren klinik v eri 203

ler de bulunm aktadr. K uram sal olarak, ocuun kendi itkileri ne kar korku ve onaylam am a tavrlar gelitirirken bunlara kar kendini korum ak iin eitli yollara bavurm as da olas dr. E er bu doru ise, tek baskc gcn toplum olm ad, itinsel bastrm a ve denetim glerinin de etken olduu sylene bilir. B unlar i kar-duygu y atrm (intrinsic counter-cathexes) olarak adlandrabiliriz. Bilind gd ve gereksinim leri bilind biliten ayrm ak yerinde olacaktr, nk kincisinin bilince getirilm esi ve bu du rum da da deitirilm esi genellikle daha kolaydr. B irincil sre biliinin (Freud) ya da arkaik dncenin (Jung) yaratc sanat eitim i, dans eitim i gibi szl olm ayan eitim teknikleri ile ye niden elde edilm esi daha kolaydr. 7. Z ayf olm asna karn, ortalam a B irleik Devletler vatan danda bu isel doann tam am yla yok olm as ya da ortadan kalkm as pek sk rastlanlan bir durum deildir. (B ununla birlik te byle bir yok olm a ya da ortadan kalkm a yaamn erken aa m alarnda olasdr). Yadsnm ve bastrlm da olsa iten ie, bilindnda varln srdrr. Paras olduu zihnin sesi gibi yum uak bir sesle konuur ve yaps bozulm u da olsa iitilecektir. zgr kalm ak iin srekli direten kendine has dinam ik bir gce, dizginlenem ez bir davurum a sahiptir. Onu ortadan kal drm ak ya da bastrm ak iin harcanan aba sonunda bitkinlie yol aabilir. Bu g sal istem enin, gelim e drtsnn, kendini gerekletirm e basksnn, kiinin kendi kim liini bulm a isteinin tem el ynlerinden biridir. Psikoterapi, eitim ve kendi ni gelitirm eyi ilkesel olarak olanakl klan da budur. 8. B ununla birlikte, bu i ekirdek ya da benliin, orada nceden olann (nesnel ya da znel) kefi, ortaya karlm as ve benim senm esi yolu ile olgunlam as iin yalnzca bir blm dr. Ayn zam anda ksm en kiinin kendi yaratsdr. Yaam sre en bir seim ler dizisidir ve bu seim lerin tem el belirleyicisi ki204

inin kendisidir (kendine dair hedefleri, yreklilii ya da korku lar, sorum luluk duygusu, ego gc ya da isten gc vb.). Salt dsal gler tarafndan belirlenm esi anlam nda kiinin tm yle belirlenm i olduunu dnem eyiz. Kii, gerek bir kii olduu srece, kendisinin tem el belirleyicisidir. H er insan, ksm en kendi tasarsdr ve kendini kurar. 9. K iinin bu zsel ekirdei (isel doas) engellenir, yads nr ya da bastrlrsa bu bazen apak biim lerde, bazen gizli ve dolam bal biim lerde, bazen hem en, bazen de bir sre sonra hastalkla sonulanr. Bu psikolojik hastalklar A m erika P siki yatri B irliinin yaynlad dizelgedekilerden ok daha fazladr. rnein, artk kiilik bozukluklar ve rahatszlklarnn dnya nn yazgsnda klasik nevroz hatta psikozlardan ok daha nem li bir yere sahip olduu dnlyor. Bu yeni bak as ile g dklem i ya da engellenm i kiilik , yani insanln, kiiliin belirleyici zelliklerinin yitirilm esi, kiinin kendi gizilgleri dorultusunda geliem em esi, deersizlik gibi yeni tr hastalk larn ok daha tehlikeli olduu gr benim senm ektedir. D ier bir deyile, kiiliin genel hastalnn, geliim i, ken dini gerekletirm eyi, tm yle insanlam ay tam am layam am a durum u olduu dnlm ektedir. H astaln tek olm asa da ana kayna, zellikle yaam n erken dnem lerinde yaanan, (tem el gereksinim lerde, V-deerlerinde, kiiye zg gizilglerde, d avurum da ve kiinin kendi tarznda ve yolunda gelim e eili m inde karlat) engellenmelerdir. D ier bir deyile, tem el gereksinim lerin engellenm eye uram as hastalklarn ya da insa ni erim enin tek kayna deildir. 10. Bu isel doa, bildiim iz kadar ile, aslnda ktcl de il, kltrm zde biz yetikinlerin kulland anlam ile iyi ya da ntrdr. B una en uygun anlatm iyi ya da ktclden nce olduunu sylem ek olacaktr. Yeni dom u bir bebein ya da bir ocuun isel doas sz konusu olduunda fazla bir tartm aya 205

gerek kalmyor. te yandan, bebein yetikinde varolm as sz konusu olduunda sorun karm aklaacakt^ Bireye E-psikolojisi ile deil V-psikolojisi ile bakldnda ise konu bir kat daha karm ak bir durum a gelecektir. Psikoterapi, nesnel bilim , znel bilim , eitim ve sanat gibi insan doas ile ilgilenen her trl doruyu ortaya koym a ve a a karm a teknii bu sonucu destekler niteliktedir. rnein, aa karc terapi uzun vadede kin, korku, agzllk vb. duygular azaltm akta, sevgi, yreklilik, yaratclk, incelik ve zgecilii artrm aktadr. Bu da bizi sonradan saydklarm zn ncekilere gre daha derin , daha doal ve insanda daha isel olduu sonucuna gtrm ektedir. A a karm a kt dedii miz davranlar azaltr ya da ortadan kaldrrken iyi dedii m iz davranlar giilendirm ekte ve beslemektedir. 11. Freudcu st ben tipini isel gerek vicdandan ve isel gerek sululuk duygusundan ayrm am z gerekiyor. lki, ilkesel olarak, bireyin kendi dndaki kiilerin anne babalarn, ret m enlerin vb. onayladklarm ve onaylam adklarn benliinde iselletirm esi anlam na gelm ektedir. Bu durum da sululuk duy gusu da onaylanm am ann tannm as anlam na geliyor. sel gerek sululuk duygusu kiinin kendi i doasn ya da benliini aldatm asnn, kendini gerekletirm e yolunun kapan masnn bir sonucudur ve znde dorulanm bir kendini onay lam am a durumudur. O halde F reudun sululuk duygusu kavra m gibi kltrel grecelik iermemektedir. Gerek, hak edil m i , hakl ve adil ya da dorudur; nk kii iinde rasge le ya da tm yle grece ve yerellik sergileyen bir durum la deil, tam anlam ile gerek bir eyle elikiye dmektir. Bu adan bakldnda insann isel bir sululuk duygusu tam as, hak edildii dnlrse iyi, hatta gereklidir. N e olursa olsun batan savlm as gereken bir bulgu deil, gerek benliin ve gizilglerin gereklem esi ynnde geliim e ynelik bir yol gstericidir. 206

12. K tcl davran en ok yersiz kin, acmaszlk, yk clk, baya saldrganlk ile ilikilendirilmitir. Bu konuda ye terli bilgim iz yok. B u dm anlk niteliinin igdsel olmas in sana bir gelecek atfeder. Tepkisel (kt davrana karlk) ol m as ok deiik trde bir gelecei ortaya koyar. Benim dn cem e gre eldeki veriler ayrm yapm ayan ykc kinin tepkisel olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim, aa karc tedavi bu kini azaltmakta, niteliini salkl bir ekilde kendini ortaya koym aya, glle, seici dm anla, z savunm aya, hakl kzgnla vb. evirm ektedir. Saldrgan ve kzgn olabilm e yete nei durum un gerekli kld zam anlarda onu zgr brakabilen tm kendini gerekletiren insanlarda bulunur. Durum ocuklarda ok daha karmaktr. En azndan biliyo ruz ki salkl ocuk da hakl kzgnlk, z korum a ve kendini davurma, yani tepkisel saldrganlk sergileyebilir. Bu durum da, belki de ocuk yalnzca kzgnln nasl denetlemesi gerektii ni deil, nasl ve ne zaman ortaya koyacan da renmelidir. K ltrm zn kt dedii davran, bilgisizlik ve ocuka (gerek ocukluktaki gerekse yetikindeki unutulm u ocukta ki) yanl yorum ve inanlardan kaynaklanyor olabilir. rnein karde rekabetinin nedenleri ocuun anne babadan paylalm a yan bir sevgi istem esinde bulunabilir. lkesel olarak, annesinin kardeine duyduu sevginin kendisini de srekli sevmesi ile badaabilir olduunu ancak olgunlatka renebilecektir. Bylece, kendi iinde sulanabilir bir durum olm asa da, sevgi nin bu ocuksu yorum u sevgisiz davran dourabilir. Sonuta, bu kitapta ana hatlar izilen evrensel, tre zg b a k asna gre bizim kltrm zn ya da dier bir kltrn k tcl olarak niteledii bir davran gerekte ktcl olmayabilir. nsanlk benim sendii ve sevildii zam an pek ok yerel, etnosantrik sorun da kolayca ortadan kalkacaktr. Tek bir rnek ver m ek gerekirse, insanc bir bak asna gre, cinsellii znde ktcl olarak grm ek tam anlam yla bir samalktr. 207

yilik, doruluk, gzellik, salk ya da akla kar sklkla gs terilen nefret, hn ya da kskanlk duygular da (tm yle olm a sa da) genellikle yalancnn drst bir insan, gsterisiz bir kzn gzel bir kz ya da dlein kahram an karsnda duyum sad zsayg yitim i tehlikesi tarafndan belirlenir. Daha stn durum daki her insan eksiklerim izle yzlem em ize neden olur. B ununla birlikte daha da derinde varolusal bir soru, yazg nn adillii ve eitlii sorusu bulunur. Sayrl bir kim se, kendi sinden daha ok hak etm edii halde ondan daha salkl olan bir dierini kskanabilir. Bu rneklerde de grld gibi, ou psikolog ktcl dav ranlarn igdsel olm aktan ok tepkisel olduunu dnyor. Bu da, her ne kadar insan doasnn ok derinlerinde yer etmi olsa ve btnyle ortadan kaldrlam asa da, kiilik olgunlap toplum gelitike kt davrann da azalm asnn beklenebile cei anlam na gelm ektedir. 13. Birok insan hala bilindnn , gerilem enin ya da ilk sel sre biliinin her koulda salksz, sakncal ya da kt ol duunu dnyor. Psikoterapide edindiim iz deneyim ise bu nun tam tersinin geerli olduunu gsteriyor. D erinliklerim iz ayn zam anda iyi, gzel ya da arzu edilir olabilir. Bu durum , sev gi, yaratclk, elence, aka, sanat vb. kavram larn kaynaklar nn incelenm esinden elde edilen bulgularla da akla kavuu yor. B unlarn kkleri isel, derin benliin, yani bilindnn de rinliklerinde bulunm aktadr. D erinliklerim izi yeniden elde ede bilm ek, kullanm ak ve ondan haz duyabilm ek iin de gerileyebilm em iz gerekm ektedir. 14. Bu zsel ekirdek dierleri ve kiinin kendisi tarafndan tem elde benim senm ez, sevilm ez ve sayg grm ezse psikolojik salk da olanakl olam az. (Bu, tersini, yani ekirdek varlk z sayg, vb. grd zam an zorunlu olarak psikolojik saln ger ekletiini sylem ekle ayn ey deildir. Bunun iin dier n koullarn da yerine getirilm esi gerekm ektedir.) 208

K ronolojik olarak olgun olm ayann psikolojik adan salk l olm as salkl geliim olarak adlandrlr. Yetikinin psikolo jik sal ise eitli ekillerde, kendini yerine getirm e, duygusal olgunluk, bireylem e, retkenlik, kendini gerekletirm e, z gnlk, tam insanlk vb. olarak adlandrlr. Salkl geliim kavram sal olarak bundan sonra gelir, nk artk kendini gerekletirm eye ynelik geliim gibi biim ler de tanm lanm aktadr. Kim i psikologlar yalnzca en yksek d zeydeki tek bir hedef, am a ya da insann biricik geliim eilim i zerinde durm akta ve tm olgunlam am geliim olgusunu kendini gerekletirm e yolunda atlan adm lar olarak ele alm ak tadr (G oldstein, Rogers). Kendini gerekletirm e eitli ekillerde tanm lanm tr. B u nunla birlikte tem elde bir gr birlii de grlebilir. Tm ta nm larda benim senen ya da gnderm e yaplan grler yledir: (a) sel zn ya da benliin, yani atl (latent) kapasite ve gizilglerin gerekletirilm esinin, tam ilerliin, insani ve kiisel zn varlnn benim senm esi ya da ortaya konm as, (b) Tm tanm larda hastalk, nevroz, psikoz, tem el insani ve kiisel kapa sitelerin yitim i ya da azalm as en alt dzeyde ele alnmtr. 15.Tm bu nedenlerle, u an iin en doru eylem , ortadan kaldrm ak ya da bastrm aktansa bu isel doann ortaya karl m as ya da yreklendirilm esi ya da en azndan tannm asnn sa lanm as olacaktr. Ar kendiliindenlik, benliin, yani tinsel erk lerin zgr, dizginlenm em i, denetlenm eyen, gvenli ve nce den tasarlanm am bir ekilde ve bilincin asgari m dahalesi ile ortaya konulmasdr. Denetim , isten, saknm , zeletiri, l, saknganlk ise znde, tinsel dnyann dndaki toplum sal ve doal dnyann yasalar, ikincil olarak ise tinin kendisinden du yulan korku (isel kar-duygu yatrm ) nedeniyle davurum un engellenm esidir. ok genel bir tanm lam a ile denilebilir ki tine uygulanan tin korkusu kaynakl denetim ler byk oranda nev209

rotik ya da psikotiktir. znde ya da kuram sal olarak zorunlu deildir. (Salkl tin korkun ya da iren deildir, bu nedenle binlerce yldr sregelen korku gereksizdir. Tabii, salksz tir ayr bir konu.) Bu tip bir denetim genellikle psikolojik salk, derin psikoterapi ya da daha derin b ir z bilgi ve z onay ile aza lr. B ununla birlikte, tinin zerinde korku kaynakl deil btn selliini, dzenini, birliini korum a zorunluluuna (isel karduygu yatrm lar) dayanan denetim ler de bulunm aktadr. K apa sitenin gerekletirilm esinde ve kendini ortaya koym ann daha yce biim lerinin aranm asnda, sanatnn, entelektelin ya da sporcunun zorlu alm alar ile beceriler edinm esi gibi, zorunlu olan, olaslkla baka anlam da denetim ler de bulunm aktadr. A ncak bu denetim ler sonuta alr ve benlikte iselletike kendiliindenliin eitlilii durum una gelir. Bu arzu edilir ve zo runlu denetim lerin A pollolatrc denetim ler olarak adland rlm asn neriyorum , nk burada sz konusu olan doyum un arzu edilirlii deil, doyum un cinsellikte, yeme im e vb. de ol duu gibi dzenlenm esi, estetize edilm esi, gelitirilm esi, biim lendirilm esi ve tadnn karlm as ile hazzn arttrlmasdr. Kar t basklayc ya da ketleyici denetim lerdir. O halde, kendiliindenlik ile denetim arasndaki denge tinin sal ile dnyann salnda olduu gibi bir eitlilik sergiler. S af kendiliindenlik uzun bir sre iin olanakl deildir, nk kendi tin d yasalar olan bir dnyada yayoruz. Bu, dlerde, dlem lerde, ak, im gelem ve cinsellikte, yaratcln ilk aa m alarnda, sanatsal alm ada, entelektel oyunda, serbest a rm , vb. eylerde olanakldr. Ar denetim de kalc olam az, yoksa tin de lrd. O halde eitim hem denetim lerin hem de kendiliindenlik ve davurum un ilenm esine ynelm elidir. B i zim kltrm zde ve tarihin bu aam asnda bu dengenin kendi liindenlik, davurum cu, edilgen, istend olm a yetenei, is ten ve denetim d srelere gven, nceden tasarlam am a ve 210

yaratclk tarafna kaydrlm as gerekm ektedir. A ncak bu den genin dier ynde olduu baka toplum ve blgelerin olduu ya da olaca da dnlmelidir. 16. A rtk salkl ocuun norm al geliim inde, gerekten z gr seim olana salandnda, kendi geliim i iin iyi olan se eceine inanlyor. Bunu houna gittii, iyi hissettirdii, ho nutluk ya da haz verici olduu iin yapacaktr. Bu da onun k en disi iin iyi olan herkesten ok kendisinin bildii anlam na gelm ektedir. zgr brakan bir yaklam tarz, yetikinlerin o cuun gereksinim lerini dorudan doyurm as deil, onun kendi gereksinim lerini doyurm asn ve kendi seim lerini yapm asn olanakl klm as, yani oluruna brakm asdr. ocuklarn iyi bir ekilde geliebilm esi iin yetikinler onlara ve doal geliim s relerine yeterince gvenm eli, yani ok fazla m dahaleci olm a m al, onlar geliir klm am al ya da nceden belirlenm i tasa rm lara zorlam am al, fakat gelim eye brakm al ve otoriter bir tavr benim sem ekten ok Taocu bir ekilde gelim elerine yar dm etmelidir. (Bu anlatm kulaa ok basit geliyor olabilir, bununla birlik te gerekte alacak derecede yanl bir ekilde yorum lanm ak tadr. ocukla ilikilerde Taocu oluruna brakm a ve sayg yakla m, bunu toptan bir m sam ahakarlk, gz yum m a ve ar ko rum a, ona her eyi verme, onun iin haz veren etkinlikleri d zenlem e, onu her trl tehlikeye kar korum a, tehlikeyi gze al m aktan alkoym a olarak yorum lam a eilim inde olan ou insan iin ok zordur. Saygdan yoksun bir sevgi, ocuu isel uyar larna duyulan bir sayg ile sevm ekten olduka farkldr.) 17. B enliin, yazgnn, kiinin yolunun benim senm esi an lay, insan topluluklar iin salk ve kendini gerekletirm eye giden gerek yolun engellem e deil, tem el gereksinim lerin gide rilm esi olduu sonucunu dourur. Bu da baskc yaklam bii mi, gvensizlik, denetim ve insann derinliklerinde tem el, ig
211 I

dsel bir ktcllk bulunduu inancnn dourduu polisi yaklam ile ters der. R ahim ii yaam tmyle doyurucudur ve engelleyici deildir. G enelde yaam n ilk bir yla yakn bl m nn de tem elde doyurucu olm as ve engelleyici olm am as ge rektii benim seniyor artk. ilecilik, kendini yadsm a, organiz m ann taleplerinin bilerek geri evrilm esi, en azndan Bat dn yasnda, dizginlenm i, engellenm i ya da ktrm organizm alar ortaya karyor ve D ou dnyasnda bile, kendini gerekletir m e ancak ok az sayda ve olaanst gl insanlar iin ola nakl olabiliyor. Bu anlatm da sklkla yanl anlalmaktadr. Temel gereksi nim lerin giderilm esi genellikle nesneleri, mal m lk, para, giysi, otom obil gibi eyleri akla getirm ektedir. Oysa bunlar, bedensel gereksinim ler giderildikten sonra, (1) korunma, gvenlik, g vence, (2) bir aileye, toplulua, ekibe, arkada grubuna, arka dalk ilikisine, sevecenlik ve ak ilikilerine ait olm a, (3) say g, saygnlk, onay, deer verm e, zsayg ve 4) kiinin yetenel ve kapasitelerini tam olarak gelitirm e zgrl, benliin ger ekletirilm esi anlam na gelen temel gereksinimleri kendi bala rina giderem ez. Bu olduka ak gzkmesine karn dnyad; pek az sayda insan bunun anlamn zm seyebilm itir. Yemek barnak, giysi vb. en alt dzeydeki ve en ivedi gereksinimleri m addesel olm as m ateryalist gdlenm e psikolojisi anlay il bir genellem e eilim i dourm u ve yine temel nem de ola ancak daha yksek, m addi olmayan gereksinim lerin varoldu unutulmutur. 18. B ununla birlikte, engellenm e, ac ya da tehlikenin hib ekilde olm am asnn da sakncal olduunu biliyoruz. Gl o m ak iin kiinin bir engellenm e dayankllna, fiziksel gerel liin insanlarn arzularna kaytsz olduunu kavram a ve bak larn sevm e, kendisinin olduu kadar onlarn da gereksinim ler ni doyurm alarndan honut olabilm e (dier insanlar bir ar;
212

olarak kullanm am a) yeteneine sahip olm as gerekir. yi bir g ven, sevgi ve sayg-gereksinim -doyum u tem eline sahip bir o cuk belli ldeki engellenm elerden yararlanm ay bilir ve bylece daha da glenir. Engellenm eler katlanabileceinden daha arsa ve onu ezerse bunlar travm atik olarak deerlendirilir ve yararl olm aktan ok tehlikelidirler. Fiziksel gerekliin, hayvanlarn ve dier insanlarn doas n katlklar, boyun em ezlikleri ile tanr, bu ekilde dilekleri olgulardan ayrm ay renir (neler dilediim iz ekilde gerek leebilir, neler dileklerim ize kar btnyle kaytszdr) ve bylece dnyada yaam ay, ona gerektii gibi uyum gsterm e yi baarabiliriz. Kendi gcm z ve snrlarm z da renir, zorluklarn s tesinden gelerek, daha ok aba gstererek, zorluk ve skntlar la yzleerek, hatta baarszla urayarak bunlar gelitiririz. Byk savam byk hazlar dourabilir ve bu da korkuyu alt edebilir. D ahas bu, yalnzca bakalarnn onayna deil ayn za m anda gerekte ulalan ve baarlanlara ve bunu izleyen ger eki bir zgvene dayanan salkl bir zsaygya giden en iyi yoldur. Ar korum aclk ocuun gereksinim lerinin onun yerine ve onun abas olm akszn anne baba tarafndan karlanm as de mektir. Bu onu ocuksul atracak, kendi gcnn, istencinin ve davurum yeteneinin gelim esini ketleyecektir. Bu onun dier insanlara sayg duym ayp onlar kullanm ay renm esi biim in de de ortaya kabilir. Dier bir olas sonucu ise kendi gcne ve seim lerine duyduu gven ve saygdan yoksun kalm asdr. So nu olarak tem elde aalayc bir biim alacak ve ocuun ken dini deersiz hissetm esine neden olacaktr. 19. G eliim ve kendini gerekletirm eyi olanakl klabilm ek iin kapasite, organ ve organ sistem lerinin ilevlerini yerini ge lilm ek ve kendilerini davurm ak, kullanlm ak ve uygulanm ak 213

iin direttikleri kavranm aldr. Bu kullanm doyurucudur. K ul lanm am ak ise rahatszlk yaratr. Gl insan kaslarn kullan m aktan holanr. K endisini iyi hissetm ek iin onlar kullanm a s, bu znel uyum lu, baarl, engellenm em i ilerlie (kendiliindenlie) ulaabilm esi gerekir. Bu olum lu bir geliim in ve psi kolojik saln byk nem tayan bir boyutudur. Bu durum us, rahim , gzler, sevm e yetenei iin de geerlidir. K apasiteler kullanlm ak iin haykrrlar ve bu haykr ancak iyi kullanlm a lar kouluyla kesilecektir. D ier bir deyile, kapasiteler de birer gereksinim dir. Bu yalnzca kullanlm alar elenceli olduu iin deil geliim iin gerekli olduundan byledir. K ullanlm ayan beceri, kapasite ya da organlar bir sayrln merkezi olabilir ya da ilevini yitirerek ortadan kalkar ki bu da kiiyi kstlar. 20. Psikolog, am ac dorultusunda iki tr dnya, iki tr ger eklik olduu varsaym zerinden ilerler. Doal dnya ve tinsel dnya. Kat olgularn dnyas ve dileklerin, m itlerin, korkula rn, duygularn dnyas. Tin d yasalara gre ileyen ve tinsel yasalarla ileyen iki dnya. Bu ayrm u rnekler dnda ok da belirgin deildir. A ldanm alarn, dlerin ve serbest arm la rn uyduklar yasalar vardr, ancak bu, m antn ve insan tr yok olsa bile varln srdrecek olan dnyann yasalarndan btnyle farkldr. Bu varsaym iki ayr dnyann ilikili oldu unu, hatta birbiri iinde eriyebileceini yadsmaz. Birok ya da ou psikologun bu varsaym a katkda bulun duunu syleyebilirim . B ununla birlikte, bunun zlem ez fel sefi bir sorun olduu grn benim sem eye hazrlar. Bu varsa ym dan yola km ayan bir terapist ilevini yerine getirem ez. Bu tavr, psikologlarn felsefi zorluklar atlayp, evrensel sorum lu luk , isten gc gibi baz varsaym lar kam tlanam asa da do ru olabilirm i gibi davranm alarnn tipik bir rneidir. Saln bir yn de her iki dnyada da yaayabilm e yeteneidir. 21. G dsellik anlay erevesinde, olgunlam am olmak,
214

eksiklik-gereksinim lerinin uygun bir dzende giderilm esi sreci balam nda, olgunlukla karlatrlabilir. Bu anlaya gre ol gunluk ya da kendini gerekletirm e, eksiklik-gereksinim lerini am ak anlam na gelir. O halde, bu durum (gdlenm e yalnzca eksiklikler balam nda dnlrse) gdlenm e tesi ya da gdlenm em ilik olarak tanmlanabilir. Ayn zam anda, baa km a olarak deil de, kendini gerekletirm e, Varlk, davurm a ola rak da tanmlanabilir. Bu abalam a deil Varolma durum unun benlik, zgn olm a, bir kii olma, tam anlam yla insan olm a ile eanlam l olduu dnlm ektedir. G eliim sreci kii olu srecidir. nsan O lm ak farkldr. (Becom ing-Being) 22. Olgunlam am olm ak ile olgunluk arasndaki ayrm bi lisel kapasiteler (ve ayn zam anda duygusal kapasiteler) bala m nda da ortaya konulabilir. O lgunlam am bili ile olgun bili arasndaki ayrm en iyi ekli ile W erner ve Piaget tarafndan or taya konulm utur. imdi bu ayrm a E-bilii ile V-bilii (E=Eksiklik, V=Varlk) arasndaki ayrm da ekleyebiliriz. E-bilii, te mel gereksinim ler ya da eksiklik-gereksinim leri, bunlarn gide rilm esi ve engellenm esi balam nda dzenlenen bililerdir. Yani E-bilii, dier nitelikleri yadsyarak ya da gz ard ederek, dn yann kendi gereksinim lerim izi gideren ya da engelleyen eyler balam nda dzenlendii bencil bili olarak adlandrlabilir. Nesnenin gereksinim giderici ya da engelleyici nitelikleri gz nne alnm adan, yani birincil olarak gzlem ci iin deeri ya da zerindeki etkileri dnlm eden, kendi durum unda ve kendi Varlnda kavranm as V-bilii (ya da kendini-aan, bencil olm a yan, nesnel bili) olarak tanmlanabilir. O lgunluk ile kusursuz bir koutluk sergiledii sylenem ez (ne de olsa ocuklarn da benlikten bam sz bir bilii olabilir), ancak genelde, benciliin ve kiisel kim liin deim ezlii (ya da kiinin kendi isel doa sn benim sem esi) arttka V-biliinin daha kolaylaaca ve sk laaca da byk oranda dorudur. (Her ne kadar E -bilii olgun 215

bireyleri de kapsayacak ekilde tm insanlar iin dnyada yaa m ann ana arac olsa da, bu tanm geerlidir.) N esnenin gerek, z ya da isel doasn btnnde alglam a (soyutlam a ile blnm em esi) anlam nda, alglam a ne denli arzusuz ve korku-suz olursa nesnenin aslna da o denli bal kalacak tr. O halde, psikolojik salk her trl gerekliin nesnel ve doru tanm lanm as am acn destekler. Bu anlaya gre nevroz, psikoz, geliim in ketlenm esi, bunlarn hepsi, ayn zam anda, al glam ay, renm eyi, anm sam ay, katlm ve dnm eyi bozan bilisel rahatszlklardr, 23. Bu kavrayn dier bir sonucu da daha yksek ve dk dzeylerdeki sevginin daha iyi anlalm asdr. E-sevgisi ile Vsevgisi arasndaki ayrm , E-bilii ve V-bilii ya da E-gdlenm esi ve V -gdlenm esi arasndaki ayrm ile ayn tem ellere da yanm aktadr. D ier b ir insanla, zellikle de bir ocukla V-sevgisi olm adan ideal bir iliki kurulam az. Bu zellikle de, ortaya koyduu Taocu, gven dolu bir eitim tarz iin gereklidir. Bu durum , doal dnya ile olan ilikilerim izde, yani onu olduu gi bi ya da yalnzca kendi am alarm z dorultusunda ele alm am z da da geerlidir. tinsel (intrapsychic) olan ile ilikisel (interpersonal) olann nem li farklar sergiledii gz nnde bulundurulm aldr. Bura ya kadar ounlukla insanlar arasndaki ilikilerden ve kk ya da geni gruplarn i ilikilerinden ok Benlik zerinde durduk G enel ait olm a gereksinim i olarak akladm insani gereksi nim bir toplulua, birbirine bal olm aya, aile, arkadalk vc kardelie duyulan gereksinim i de ierir. S ynanondan, Esale tipi eitim den, A lkolikler D em einden, alm a gruplarndan tem el karlkl grm e gruplarndan ve dier kardelik-yolu ile-kendine-yardm gruplarndan tem elde toplumsal yaratkla olduum uzu yeniden reniyoruz. G l insan gerektiinde kc sinlikle grubu am a gereksinim i duyacaktr. B ununla birlikle 216

iindeki gcn ait olduu topluluk tarafndan gelitirildiini de benim sem esi gerekir. 24. Kendini gerekletirm ek prensipte kolay olsa da uygula m ada ok seyrek baarlr (benim ltlerim le, yetikin oun luun yzde birden daha aznda). Bunun, u an iin bildiim iz tm psikopatolojik belirleyicileri de ierm ek zere, eitli dz lem lerde ok eitli nedenleri bulunm aktadr. B alca kltrel nedenlerden birinin insan doasnn ktcl ya da tehlikeli oldu u inanc olduundan sz ettik. Ayrca, olgun bir benlie ula m ay zorlatran biyolojik bir belirleyici, yani insanlarn artk kendilerine kesin bir ekilde neyi ne zaman, nerede ve nasl yap malar gerektiini syleyecek denli gl igdleri olm ad zerinde de durduk. Psikopatolojinin kendini gerekletirm e yolunda geliim in ketlenm esi ya da bundan kanlm as, korkulm as olarak ele alnm as ile tbbi bir yaklam la, insann kiilii ile bir ilikisi olm ayan ur, zehir ya da bakterilerin dtan gelen saldrlar gibi ele alm ak arasnda belirsiz, ancak ok nem li bir fark bulun maktadr. nsann kstlanm as (insana zg potansiyel ve kapa sitenin yitim i) kuram sal am alarm z dorultusunda hastalktan daha kullanl bir kavramdr. 25. G eliim yalnzca dllendirici ve haz verici olm akla kal maz, pek ok acy da beraberinde getirir. leri doru atlan her adm bilinm eze ynelir ve olaslkla tehlikelidir. Tandk, iyi ve doyurucu bir eyi brakm ak anlam na da gelir. G enellikle gem i e zlem , korku, yalnzlk ve yasla ykl bir ayrl ve uzakla ma, hatta yeniden doutan nceki bir tr lmdr. D aha ok a ba, sorum luluk gerektiren zor bir yaam iin daha sradan ve ko lay, az aba gerektiren bir yaam brakm ak eklinde de tanm lanabilir. leriye ynelik geliim bu kayplara karn yaanr ve bu nedenle de, zellikle ocukta, evrenin salayaca korum a, onay ve yreklendirm e kadar bireyde yreklilik, isten, seim ve g de gerektirir.
217

26. O halde geliim i ya da bu geliim in olm am asn, geliim i-besleyen ve geliim den-yldran (gerilem e, korku, geliim in dourduu aclar, bilgisizlik, vb.) gler arasndaki diyalektik ilikinin bir sonucu olarak dnm ek yararl olacaktr. Geliim in hem yararlar hem de zararlar bulunm aktadr. G elecein ar s olduu kadar gem iin de bir ars vardr. Yalnzca yrekli lik deil, korku da etkindir. Salkl geliim in btnyle ideal yolu geliim in yararlar ile gelim em enin zararlarn artrrken geliim in zararlar ve gelim em enin yararlarn da azaltmaktr. D engeleim (hom eostatic) eilim leri, gereksinim -azaltm a eilim leri ve Freudcu savunm a m ekanizm alar geliim e ynelik eilim ler olm aktan ok organizm ann savunm aya, acy azalt m aya ynelik tutumlardr. B ununla birlikte olduka gereklidir ler ve her zam an iin patolojik olduklar sylenem ez. Genelde gelim e eilim lerinden daha gldrler. 27. Tm bu bulgular, insann ve belirli bireylerin en derin eilim lerinin deneysel tanm nn bir yan rn olan doalc bir deerler dizgesi ortaya koyar. nsann bilim ya da z aratrm a yolu ile incelenm esi sonucunda nereye yneldii, yaam daki am alarnn ne olduu, kendisi iin neyin iyi neyin kt olduu, neyin kendisini erdem li hissettirecei neyin sululuk duygusu verecei, neden iyiyi sem enin oka zor geldii, ktcln e kici ynlerinin ne olduu sorularnn yant kefedilebilir. (B ura da zorunda olm ak szcnn kullanlm asnn gerekli olm a d gzlenebilir. Ayrca, insan hakknda bylesi bir bilgi kiiye grecedir ve m utlak bir anlam ierm ez.) 28. N evroz isel zn bir paras deil, ona kar bir savun m a ya da ondan kanm adr. Ayrca, bu zn (korkunun kalka nnn ardnda) bozulm u bir biim de davurulm asdr. oun lukla, temel gereksinim lerin giderilm esine ynelik gizli, m aske lenm i, kendini kandran bir aba ile bu gereksinim ler, doyum lar ve gdlenm i davranlar arasnda bir uzlamadr. N evrotik 218

gereksinim , duygu, tutum, tanm lam a, eylem vb. eylerin davurulm as isel zn ya da gerek benliin btnyle davurulam am as anlam na gelir. Sadist, sm rc ya da sapk N eden ben de kendim i davurm ayaym ? (rnein, ldrerek) ya da N eden ben kendim i gerekletirm eyeyim ? diye sorar. Onlara verilecek yant yaptklarnn igdsel eilim lerinin (ya da isel zlerinin) davurulm as deil, aslnda yadsnm as olduudur. N evrotik gereksinim, duygu ya da eylem kiinin, sinsi ya da doyum suz olm ad srece, yapamayaca ya da yapm aya kalkamayaca bir eydir. Kapasitelerin yitirilmesidir. Kii genellik le, znel salkl-varlm, istencini ve zdenetim duygusunu, haz alma kapasitesini, zsaygsn da yitirmitir. Eksik bir insandr. 29. B ir deerler dizgesine sahip olm am ann psikolojik olarak sayrlatrc (psychopathogenic) olduunu gryoruz. nsan na sl gn na, kalsiyum a ya da sevgiye gereksinim duyuyorsa, ayn ekilde, anlayaca ve o dorultuda yaayaca bir deerler dzenine, yaam felsefesine, dine ya da onun yerini tutan bir baka eye gereksinim duyar. B unu anlam aya duyulan bilisel gereksinim olarak adlandryorum . Deerlerden yoksun olm ak tan kaynaklanan deer-sayrlklarna haz alam am a (anhedonia), ilkesizlik-yasaszlk (anomie), duyarszlk-ilgisizlik (apathy), tresizlik (am orality), m itsizlik, kiniklik (ar kukuculuk) gi bi eitli adlar verilm ektedir ve bu bedensel bir rahatszla da dnebilir. Tarihsel olarak, bize dardan sunulan (politik, eko nomik, dinsel, vb.) deer dizgelerinin baarsz, yetersiz olduu nun kantland bir gei dnem inde yayoruz. Artk hibir ey uruna can verm eye demiyor. nsan ise buna gereksinim duyu yor, ancak bundan yoksun kalm durumda. Srekli olarak b u nun peinde ve tehlikeli bir ekilde, iyi ya da kt her trl um u dun zerine atlm aya hazr bir ekilde bekliyor. Bu hastaln um ar ise ok ak: nanabileceim iz, inanlm as ve sadk olun m as tlendii iin deil, doru olduu iin inanabileceim iz 219

ve kendim izi adayabileceim iz (uruna lm ek isteyeceim iz), geerlii olan, gerek bir insani deerler dizgesine gereksinim duyuyoruz. D eneysel tem ellere dayanan bylesi bir W eltanscha uung (dnya gr-grs -n.), en azndan kuram sal adan, artk gerek bir olaslk olarak karm zda duruyor. ocuk ve ergenlerde rastlanlan rahatszlklarn birounun, yetikinlerin kendi deerleri konusunda kararsz davranm alarn dan kaynakland sylenebilir. B unun sonucu olarak da B irle ik D ev letlerdeki birok gen, yetikin deerleri ile deil; ol gunlam am , kaba ve karm aa iindeki ergene zg gereksi nim ler tarafndan belirlenen ergen deerleri ile yayor. Bu er gen deerlerinin kusursuz bir yansm as w estern tarz kovboy film leri ve su eteleridir. 30. Kendini gerekletirm e dzeyinde pek ok ikilik zlr, ztlar birlik iinde grlm eye balanr ve ikilik iinde dnm e biim i olgunlam am lk olarak alglanr. Kendini gerekletiren insanlarda bencillik ve bencil olm am ak daha yksek, st bir d zeyde birleir. alm ay elence, ii yan uralar ile bir tutma eilim i belirir. Grev haz verici olduunda, haz duym ak da g revlerin yerine getirilm esi anlam na geldiinde bu ikisi arasnda ki ayrlk ve ztlk kaybolur. En st dzeydeki olgunluun da o cuksu bir nitelik tad grlr. Salkl ocuklarn da olgun kendini gerekletirm enin baz zelliklerini sergilediini kefe deriz. Benlik ile tm dierleri arasndaki isel-dsal ayrm silik lem eye, belirginliini yitirm eye balar. Kiilik geliim inin en st dzeylerinde bu ikisinin birletii grlr. Artk ikiletirm e kiilik geliim inin ve psikolojik ilerliin alt dzeylerine ait bir zellik olarak grlm eye balanr. Psikopatalojinin bir sonucu ol m akla birlikte, ayn zam anda bunun bir nedeni niteliindedir. 31. K endini gerekletiren insanlar zerine ok nem li bir bulgu da bu insanlarn F reudcu ikilem ve lem leri, dier bir de yile bilin, nbilin ve bilindn (ayn zam anda id, ego ve s
220

per-ego) btnletirm e eiliminde olduklardr. Freudcu ig d ve savunm alar arasndaki kartlk daha az belirgindir. tki ler daha ok davurulur ve daha az denetlenir. D enetim in kat l, deim ezlii, kayg belirlenimli olm as azalmtr. Sperego eskisi kadar kat bir cezalandrc deildir. Ego ile arasnda ki kartlk azalmtr. B irincil ve ikincil bilisel srelerin ula labilirlii ve deerlendirilm esi daha eit bir zem inde yaplr (birincil sreler artk patolojik olarak dam galanm az). G erek ten de, doruk deneyim lerde , bu duvarlar hep birlikte alaa olm a eilimindedir. Bu yaklam da, erken Freudculuun bu eitli gleri (a) karlkl dlayc, (b) atan karlar ieren, yani tam am layc ve ibirlii iindeki gler olarak deil, atan gler olarak ve (c) birinin dierinden daha iyi olduunu benim seyerek ikile tiren yaklam ile kesin bir kartlk iindedir. B urada, yine (zam an zaman), salkl bir bilind ve arzu edilir bir gerilem e zerinde duruyoruz. Dahas, ussallk ile usdln btnlem esi de sz konusudur ki bu da usdln da salkl, arzu edilir, hatta gerekli olarak ele alnabilecei sonu cunu dourm aktadr. 32. Salkl insanlar baka bir adan da daha btnlem i bir durum dadr. B u insanlarda iradi (conative), bilisel (cognitive), duygusal (affective) ve devim sel (motor) ilevler birbirinden da ha az ayrlm tr ve daha ok ibirlii iindedir. B irbirleri ile a tm adan ortak bir am a uruna birlikte alrlar. U ssal, zenli dnceler bilin tesi isteklerle ayn sonulara ulam a eili mindedir. Byle bir insann istedii ve holand eyler tam da kendisi iin iyi olana uygundur. ten gelen tepkileri nceden zerinde dnlm gibi becerili, etkili ve dorudur. Duyum sal ve m otor tepkileri daha yakn bir iliki iindedir. D uyum sal k a lplar birbirine daha baldr (fizyonomik alg). Ayrca, kapasi telerin bir btnlk iinde deil de, ussallk en stte olm ak ze
221

re ikilikli bir hiyerari iinde dnld eski rasyonalist sis tem lerin zorluklarn ve sakncalarn da artk grebiliyoruz. 33. Salkl bilindna ve salkl bir usdla ynelik b tip bir geliim tm yle soyut, szel ve analitik dncenin ek siklerini de daha iyi kavram am z salyor. Dnyay btnyle tanm lam ak istiyorsak biliin dilncesi ve anlatlam az olan, e retilem elere, birincil srelere, som ut deneyim lere, sezgilere da yanan estetik biim lerine de yer am am z gerekiyor, nk ger ekliin baka ekilde bilinem eyecek ynleri de bulunm aktadr Bu durum bilim de bile geerlidir. (1) Yaratcln usd kken leri olduunu, (2) dilin btn gereklii betim lem ede yetersij kaldn ve yetersiz kalm ak zorunda olduunu, (3) her soyu kavram n gerekliin byk bir blm n dladn ve (4^ bilgi olarak adlandrdm z (ve genellikle oka soyut, sze olan ve kesin tanm lara dayanan) eyin soyutlam ann tmyle kapsam ad gerekliin byk bir blm n bizim iin kavra nlam az kldn artk biliyoruz. D ier bir deyile, bu baz ey leri daha iyi grebilm em izi salarken, dierlerini daha az gr m em ize yol ayor. Soyut bilginin yararlar olduu kadar, sakn alar da var. Fazlasyla soyut, szel ve kitaba dayal olan bilim ve eitin ham, som ut, estetik deneyim e, zellikle de kiinin iindeki z nel olaylara yeterince yer verm ez. rnein, organik psikoloj uzm anlan sanatsal kavray ve yaratclk, dans (Yunan tarz) atletizm ve fenom enolojik (grngbilim sel) incelem ede yarat c bir eitim in yararlar konusunda gr birlii iindedirler. Soyut, analitik dncenin erei yalnlatrm adr; rnek ola rak, form l, diyagram , harita, em a, karikatr ve baz soyut re sim trleri gsterilebilir. B ylece yaam a becerim iz artm olu Buna karlk deyeceim iz bedel de, deneyim i yoksullatrm a yan, tersine zenginletiren V-bilii, yani sevgi-ve-ilgi-ile-kavra m a yolu ile deerlendirm eyi renem ediim iz srece dnyam
222

zenginliinden yoksul kalacak olmamzdr. B ilim in her iki bilm e trn de kapsayacak ekilde genilem em esi iin hibir neden yok. 34. Salkl insanlarda gzlem lenen, bilind ve nbilincin derinliklerine inip km a, birincil srelerinden korkm ayp onla r deerlendirm e ve kullanm a, itkilerini srekli denetim altnda tutm aktansa benim sem e, korkm adan gnll bir ekilde gerileyebilm e yetenekleri yaratcln ana koullardr. B ylece, psi kolojik salk ile yaratcln (zel yetenek bir yana) evrensel biim lerinin neden bu denli, kim i yazarlarn bu ikisini neredey se eanlam l kabul etm elerine yol aacak kadar sk bir iliki iinde olduu da anlalyor. Salk ile ussal ve usd gleri (bilin ile bilind, birincil ve ikincil sreler) birbirine balayan ayn ba, haz alm a, sev me, glm e ve elenm e, gln, sra d ve artc olm a, gl m ece duygusuna sahip olma, hoa giden lgnlklar yapabil m e gibi yeteneklerin neden psikolojik adan salkl olan insan larda daha gelim i olduunu da anlam am z salyor. Bu insan lar, genelde duygusal deneyim lerin ve zelde doruk deneyim le rin yaanm asna izin ve deer verir, bunlardan haz duyar, bu tip deneyim leri daha sk yaarlar. Bu da, ocuun tm bunlar ken diliinden yapabileceini renm esinin onu salkl olm aya ynlendirecei konusundaki inancm zn glenm esini salyor. 35. E stetik kavray ve yaratclk, estetik doruk deneyim ler insan yaam nn, psikolojinin ve eitimin ikincil deil, tem el esidir. Bunun birka nedeni var: (1) Tm doruk deneyim ler (dier niteliklerinin yan sra) kiinin iinde, ilikilerde, dnya da ve insan ile dnya arasnda yer alan blnm eleri birletirici niteliktedir. Saln zelliklerinden biri de birletirm e olduun dan, doruk deneyim ler de sal getirirler ve kendileri de sa lkl anlardr. (2) Bu deneyim ler yaam onaylaycdr. D ier bir deyile yaam yaanm aya deer klarlar. Bunlar N eden hepi 223

m iz zkym a kalkm yoruz? sorusuna verilen yantn nem li bir blm dr. (3) K endi ilerinde de yaanm aya deer dene yimlerdir, vb. 36. Kendini gerekletirm ek tm insani sorunlar am ol m ak anlam na gelm ez. Btn salkl insanlarda ayn zamanda atm a, i sknts, engellenm e, znt, incinme ve sululuk duygusu da bulunur. D evinim , genelde artan bir olgunlukla, nevrotik yapay sorunlardan kayp (en iyi durum unda olsa bile) zel bir dnyada yaayan insann doasnda var olan gerek, kanl maz, varolusal sorunlara ynelir. Kii nevrotik de olsa (arzu edi lir ya da gerekli olm ayan) nevrotik bir sululuk duygusu deil; gerek, arzu edilir ve gerekli bir sululuk duygusu duyuyor ola bilir. Bunun kayna d a (Freudcu sper-ego deil) isel bir vic dandr (intrinsic consciousness: i trel-sorumluluk duygusu n.) Kii Oluun getirdii sorunlar am da olsa, Varlk bala mndaki sorunlar geerliini srdrr. Kiinin sorun yaamas gerekiyorken yaam yor olm as bir hastalk belirtisi olabilir. 37. Kendini gerekletirm ek genel deildir. Genel insanlk tan nce gelen diilik ya da erillik yolu ile ortaya kar. Dier bi deyile, genel insani kendini gerekletirm enin olanak dahilinde olm as iin kii ncelikle salkl ve diiliini gerekletirmi: bir kadn ya da erilliini gerekletirm i bir erkek olmaldr. D eiik yapsal tiplerin kendilerini olduka farkl yollarda gerekletirdiini (nk gerekletirecek farkl isel benlikleri sahiptirler) gsteren veriler, az da olsa, var elimizde. 38. Benliin salkl geliim inin ve tm yle insan olm ann bi dier nem li zellii de ocuun kendini gsz ve kk d yum sad zam anlarda gl, byk, her eye gc yeten, her c yi bilen, tanrsal yetikinlere uyum salam ak iin kulland tek niklerin ilevini yitirm esidir. B unlarn yerine gl, bam sz v kendisinin anne-baba olm asn salayacak teknikleri koyacakt Bunu da, zellikle anne babasnn tm sevgisini kendine adam; 224

sim um utsuzca beklem eyi bir yana brakp bakalarn da sevm e yi renerek baarabilir. Anne babann isteklerini deil, kendi gereksinim ve isteklerini gerekletirm eyi renm eli ve bunu da kendi bana baarabilm eli, anne babann bunlar onun yerine yapm asn beklememelidir. Korktuu iin ve onlarn sevgisini kazanm ak iin deil, kendi istedii iin iyi olabilmelidir. Kendi vicdann kefetmeli, iselletirdii anne babay trel yol gsteri ci olarak grm ekten vazgemelidir. Bam l olm am al, sorum lu luk almal ve bu sorum luluktan haz alabilir durum a gelmelidir. G szln kendini gce uyarlad teknikler ocuklukta ge reklidir, ancak yetikin iin olgunluu ve geliim i ketleyici nite liklerdir. Yetikinde korkularn yerini yreklilik almaldr. 39. Bu bak asna gre, bir toplum ya da kltr geliim i besleyici veya geliim i ketleyici olabilir. G eliim ve insanln kaynaklar insann iindedir. Bunlarn, geliim e yardm c oldu u kadar kstek de olabilen toplum tarafndan yaratlm as ya da icat edilm esi sz konusu deildir. Bahvan bir gl fidann bes leyebilir de kurutabilir de ama onun gl fidan deil de bir m e e palam udu olm asna karar verem ez. Kltr, insanln gerek lem esinin, yani dilin, soyut dncenin, sevm e yeteneinin te mel kouludur; ancak tm bunlar insann ilk yapsnda, birer gizilg olarak kltrden nce yer alr. Bu da kltrel grecelii aan ve ieren bir karlatrm al toplum bilim i olanakl klmaktadr. Daha iyi bir kltr tm te mel insani gereksinim leri doyurur ve kendini gerekletirm eye olanak tanr. D aha yoksul kltrler bunu yapamaz. Ayn du rum eitim iin de geerlidir. Eitim , geliimi kendini gerek letirm e ynnde besledii oranda iyi olarak nitelenebilir. yi ya da kt kltrden sz etm eye ve bu kltrleri ama olarak deil aralar olarak ele alm aya baladm z anda uyum (adjustm ent: uyum salam a, uydurm a, uydurulm a -n.) kavram da iin iine girer. yi uyum lu bir kii ne eit bir kl 225

tr ya da alt-kltre uyum ludur? U yum ile psikolojik salk arasnda zorunlu bir eanlam llk ilikisi olm ad ok ak. 40. Kendini gerekletirm enin (zerklik anlam nda) baarl m as, eliik bir ekilde, benlii, benlik bilinci ve bencillii aknl da daha olanakl klar. K iinin e-erkli (hom onom ous) ol mas, yani kendini kendinden daha byk bir btnn iine kat m as kolaylar. Tam e-erklie (hom onom y) ulam ann koulu tam zerkliktir (autonom y). Bunun tersi de bir dereceye kadar geerlidir. Kii zerkleebilm ek iin baarl e-erkli deneyim ler yaam aldr (ocukluktaki ballk, V-sevgisi, bakalar iin kayglanm a vb.). E-erkliin (daha olguna doru ykselen) d zeyleri de gz nne alnm al ve dk e-erklik (korku, za yflk ve gerilem e) ile yksek e-erklik (yreklilik ve tam, z gvenli bir zerklik), dk N irvana ile yksek N irvana , aa ynelen birlik ile yukar ynelen birlik ayrm lar ortaya konulm aldr. 41. ounlukla d dnyada yaam ak zorunda kalsalar bile, kendini gerekletiren insanlar (ve doruk deneyim srasnda tm insanlar) arada srada zam ann ve dnyann dnda (zam anuzay d) yaarlar. Bu da nem li bir varolusal sorun ortaya ko yuyor. (D dnyann gerekliine gre deil tinsel yasalara g re ynetilen) i tinsel dnyada, yani deneyim , duygu, istek, kor ku, mit, sevgi, iirsellik, sanat ve dlem in dnyasnda yaa m ak, kendi koym ad ve doasna zg olm ayan, am a uymak zorunda olduu yasalarla ynetilen tinsellik d gereklie uyum salam aktan farkldr. (B ilim kurgu severlerin bildii gi bi, insan deiik bir dnyada da yayor olabilirdi.) Bu isel, tin sel dnya kendinden korkm ayan kii iin o derece haz verici olabilir ki, daha fazla aba gerektiren ve insan bitkin dren gerekliin d sorum luluk dnyas ile, yani abalam a ve b a a km ann, iyi ve ktnn, doru ve yanln dnyas ile kar latrldnda bu dnya C ennet olarak adlandrlabilir. Salkl 226

insan gerek dnyaya, hem de daha kolay ve haz duyan bir e kilde, uyum salayabilir ve daha iyi bir gereklik snam asna sahiptir, yani d dnyay i tinsel dnyadan ayrabilir. B una kar n sylediklerim iz geerliini koruyor. ve d gerekliklerin birbirine kartrlm as ya da deneyi m e kapal olm a durum unun byk oranda patolojik olduu artk aka grlyor. Salkl insan her ikisini de kendi yaam nda birletirebilir ve bylece ne birinden ne de dierinden vazge m ek zorunda kalr. kisi arasnda istemli bir ekilde gidip gelir. Aradaki fark aklam ak iin, kenar m ahallelere gidebilen bir k i i ile hep orada yaam ak zorunda kalan bir insan arasndaki ay rm rnek gsterilebilir. (nsan istedii zaman ayrlam yorsa her iki dnya da bir kenar mahalledir.) Bylece, insann hasta, pato lojik ve en dk olarak tanm lanan bu yn, eliik bir ekil de, insan doasnn en salkl ve en yce niteliklerinin bir paras olur. D elilie kaym aktan korkanlar, akl salna b tnyle gvenem eyenlerdir. Eitim insana her iki dnyada da yaam ay renm esinde yardm c olmaldr. 42. zerinde durduum uz tezler, eylem in psikolojideki ilevi zerine yeni bir anlayn dom asn salyor. H edef ynelim li, gdlenm i, baa kan, abalayan, amal eylem ler tin ile tinsel olm ayan dnya arasndaki zorunlu ileyilerin bir zellii ya da yan rndr. (a) E-gereksinim lerinin doyurulm asn olanakl klan kiinin i dnyas deil, d dnyadr. Bu nedenle, bu dnyaya uyum salam ak, yani gerekliin snanm as, bu dnyann doasn tanm ak, bu dnyay i dnyadan ayrt etmeyi renm ek, insanlarn ve toplum un doasn tanm ak, doyum lar ertelem eyi renm ek, sakncal olan giz lem eyi renm ek, dnyann hangi blm nn doyurucu hangi blm nn tehlikeli ya da gereksinim lerin doyurul 227

m asnda ie yaram az olduunu renmek, doyum a giden ve kltr tarafndan onaylanm ya da zgr braklm yollar ve doyum tekniklerini renm ek zorunludur. (b) D nya kendi iinde ilgin, gzel ve etkileyicidir. Bu dn yay kefetm ek, beceriyle kullanm ak, onunla oynam ak, zerine dnm ek ve ondan haz alm ak eylem in gdlen mi trleridir (bilisel, devim sel -m otor- ve estetik gerek sinim ler). B ununla birlikte, en azndan birincil olarak, bu dnya ile il gisi olm ayan bir eylem tr daha var. Organizm ann doasnn, durum unun ya da gcnn (Funtionslust) yaln bir ekilde davurulm as, abadan ok Varln davurulm asdr. yaam zerine derinlem esine dnm ek ya da ondan haz alm ak yalnz ca kendi iinde bir eylem olm akla kalm az. Bu eylem , ayn zam anda, dnyadaki eylem in antitezi niteliindedir. K as etkin liinin duraanlam as, sekteye uram asdr. B ekleyebilm e yetenei eylem i askya alabilm enin zel bir rneidir. 43. F reu ddan, gem iin kiinin iinde u anda varolduunu rendik. im di de geliim ve kendini gerekletirm e kuram n dan, gelecein de kiinin iinde u anda, idealler, umutlar, grevler, devler, tasarlar, hedefler, gerekletirilm em i gizilgler, m isyonlar, yazg ve alnyazs biim inde varolduunu renm em iz gerekiyor. G elecei olm ayan kii som uta, umut suzlua ve bolua indirgenm itir. Onun iin zam an sonu gel m eyen bir ekilde doldurulm aldr. ou etkinliin dzen leyicisi olan aba yitirildiinde kii de dzenini ve btnln yitirecektir. Doal olarak, Varlk durum unda olm ak bir gelecei gerektir m ez, ne de olsa Varlk zaten oradadr. Bu durum da Olu da o a iin kesintiye urar. Beklentileri en deerli dllerle, zaman ortadan kalkt ve um utlarn gerekletii doruk deneyimleri karlanm tr. 228

EK A To p la n t v e Y a yn la rm z Kiisel Psikolojiler in Elverili m 2 '?

B irka hafta nce, birdenbire, G etalt psikolojisinin kimi yan larn benim salk-ve-geliim psikolojim ile nasl btnletirebileceim i grdm. Y llar boyunca zihnim i kur calayan sorunlar birbiri ardna zld. Bu, doruk deneyim in tipik rneklerinden biriydi ve ou zam ankinden daha uzun srd. lk igrlerin anlam lar birbiri ardna zihnim de top landka frtnadan sonraki gm brtler de (bu igrler zerine alm alarm ) gnler boyunca srd. K at zerinde dnm eyi alkanlk edindiim den her eyi yazm tm . Bu toplant iin hazrladm yazy pe atm aya drtyordu eytan beni. te edim sel, y aayan b ir doruk deneyim i kanatlarndan yakalam tm . Yazdklarm, iddetli ya da keskin kim lik deney imi ile ilgili ne sreceim eitli noktalar ok iyi bir biim de betim liyordu. B ununla birlikte, ok zel ve allm adk olduu iin bunu toplum iinde okum a konusunda kendim i isteksiz hissettim ve okum ayacam da. Yine de bu isteksizliin analizi, zerine konum ak istediim baz eyler olduunun ayrm na varm am salad. Bu tip bir yaznn yaym lanm ak ya da toplantlarda ve konferanslarda sunulm ak im uygun olm am as beni Neden uygun deil? sorusunu sorm aya yneltti. Entelektel toplantlarn ve bilim sel 229

dergilerin kim i kiisel gerekler ve belirli davurum tarzlar iin elverili ya da m nasip olm am asnn nedeni neydi? Sonuta ulatm yant burada tartlm aya olduka uygun. Bu toplantda grngbilim sel (fenom enolojik), deneyim sel, varolusal, idiografik, bilind, zel, tm yle kiisel olan el yordam yla aryoruz; am a bunu m iras alnm ve aksi denilebile cek denli elverisiz ve antipatik bir entelektel ortam ya da yapda yapm aya alyoruz. Dergilerim iz, kitaplarm z ve konferanslarm z her eyden nce ussal, soyut, m antksal, kam usal, kiisel olm ayan, nom otetik, yinelenebilir, nesnel, duygusuz olann iletiim ine ve tartlm asna elverili. Bu nedenle de biz kiisel psikolojicilerin deitirm eye alt eyleri verili sayyoruz. D ier bir deyile, soruyu sorm adan yant doru sayyoruz. Bunun sonularndan biri de, terapistler ve z-gzlem ciler olarak hala geleneksel akadem ik konum ann etkisi altnda kaldm zdan, kendi deneyim lerim izden ve hastalarm zn deneyim lerinden sanki bakteriler ya da ay ya da kobay fareleri hakknda konuuyor gibi sz edebilm em izdir. zne-nesne arasnda bir boluk olduunu, ayr, m esafeli ve darda olduum uzu, bizim (ve algnn nesnelerinin) gzlem edim inden etkilenm ediim izi ve deim ediim izi, B eni S enden ayrabileceim izi, tm gzlem , dnm e, davurum ve iletiim in soukkanl olmas g erektiini ve asla scak olam ay aca n, duygunun bilii yalnzca bozacan ya da arptacan vb., varsayyoruz. Ksacas, kiisel olm ayan bilim in ilkelerini ve yordam larn kullanm aya alm ay srdryoruz, am a bunun ie yaram aya cana inanyorum artk. A rtk aka gryorum ki kim ilerim izin (deneyim sel bilgiyi de ierecek denli geni bir bilim felse fesi ku rm aya alarak) g erekletirm eye alt devrim en telek t el iletiim in y ordam larn da iine alacak denli genilem elidir. Hepim izin rtk kabul ettiini, bizim iimizin ounlukla 230

derin bir ekilde duyum sandn ve derindeki kiisel tem eller den ktn, zam an zaman incelem enin nesnesi ile ayrlm aktan ok birletiim izi, genellikle tam anlam yla dahil olduum uzu ve yap tm z iin sahte olm am as iin byle olm am z g erekti ini aka ortaya koym alyz. A yrca, n esn e l alm alarm zn ounun ayn zam anda znel olduunu, d dnyam zn sk sk i dnyam zla eyapl olduunu, bilim sel bir ekilde ele aldm z dsal sorunlarn genellikle ayn zam anda bizim isel sorunlarm z olduunu ve bu sorunlara bulduum uz zm lerin ayn zamanda, ilkesel olarak, en geni anlam ile z-saaltm olduunu drste ve itenlikle kabul etmeliyiz. Bu, biz kiisel bilim insanlar iin daha iddetli bir gerektir, ancak ayn ey ilkesel olarak tm kii tesi bilim yapan kiilerde de geerlidir. Y ldzlarda ve bitkilerde dzen, yasa, denetim , ngrlebilirlik, kavranabilirlik aram ak isel dzen, denetim , vb., aray ile eyapldr. Kii tesi bilim kim i zam an isel dzensizlik ve kaostan bir ka ya da denetim in yitirilm esine kar bir savunm a olabilir. D aha genel bir ekilde ifade etm ek gerekirse, kii tesi bilim kiinin kendi iindeki ve dierlerinin iindeki kiisellikten bir ka, duygu ve itkilerden holanm am a, hatta insanlktan irenm e ya da korkm a da olabilir (bunun sklkla byle olduunu kefettim ). K efettiklerim izi deillem e zerine kurulu bir yap iinde kiisel bir bilim alm as yapm ann sam a olduu ok ak. Aristocu bir yap kullanarak Aristocu olm ayan bir alm aya doru ilerlem eyi bekleyem eyiz. Yalnzca soyutlam ay kulla narak deneyim sel bir bilgiye ulaam ayz. B enzer ekilde, znenesne ayrl kaynam engeller. kilikler btnlem enin nne geer. Ussal, szel ve m antksal doruluun tek dili olarak alm ak iirsel, sylensel, st kapal, birincil sre, dsel olan zerine alm a zorunluluum uzun yolunu kapar22. Kim i sorun 231

larda gerekten ie yarayan klasik, kiisel olm ayan ve nesnel yntem ler bu daha yeni, bilim sel sorunlarda ie yaram az. B ilim sel psikologlara bilim in felsefesini deil, bir bilim felsefesini tem el alarak altklarnn ve birincil olarak dlayan bir ileve hizm et eden her bilim felsefesinin yardm c olm aktan ok krletiren bir engel olduunun ayrm na varm alarnda yardm c olm alyz. Tm dnya, deneyim lerin tm alm aya ak olmaldr. H ibir eyin, kiisel sorunlarn bile insanlk aratrm asna kapatlm as gerekm ez. Yoksa kendim izi m arango zlarn, gerekten dokunup dokunm adklar bir yana, yalnzca ahaba dokunabildii ve yalnzca m arangozlarn ahaba dokun abildii ve ahabn, szn gelii onursal ve ipso facto (kendin den km a) olduu kim i i sendikalarnn tutsak olduklar ahm aka durum a itm i oluruz. Bu durum da, yeni donatm ve yntem ler can skc, hatta tehditkar bulunacak, olanak deil de ykm olarak grlecektir. Ayrca herkese akrabalk dizgesinde bir yer verilen ilkel kabileleri de anm sam anz istiyorum. K endisine bir yer verilem eyen yeni biri kageldiinde onu ldrm ekten baka are kalm ayacaktr. Bu grlerin kolaylkla bilim e ynelik bir saldr olarak anlalabilece ini biliyo rum . O y sa bu doru deil. D aha dorusu, ben bilim in yaklam nn kiisel ve deneyim sel psikolojinin de verilerini ierecek ekilde geniletilm esini ner iyorum . B irok bilim insan bilim d olduunu dndkleri bu sorunlardan el ekmitir. O ysa bu konular bilim insan o lm ay anlara b rak m ak bilim dnyasnn insan b ilim leri dnyasndan ayrlm asn destekler ki bu u anda her ikisini de ktrm brakm aktadr. Yeni iletiim trleri gibi, gelm esi gerekeni tam olarak tahm in etm ek zor. Z am an zam an p sik an alitik y azn da hazr bulduum uzdan, yani aktarm ve kar-aktarm dan ok daha fazlasna ulam am z gerektii ok ak. Dergilerim ize hem yaam yksel hem de zyaam yksel daha ok idiografik yaz 232

kabul etm eliyiz. John Dollard uzun zam an nce Gney zerine yazd bir kitabn nsznde kendi nyarglarndan sz etmiti. B unu yapm ay biz de renm eliyiz. P sik oloterapinin saaltlm insanlardan rendii dersleri ieren daha ok aklam a olm as gerekir elimizde. M arion M ilnern yazd On N ot Being A ble To Paint gibi z-zm lem eler daha ok yaym lanm al. Eugenia H anfm annn yazdklar gibi vaka tari heleri, her eit insanlar aras ilikilerin tpk anlatm larn ieren raporlar artmal. Bununla birlikte, kendi ekingenliim dorultusunda belirt m em gerekirse, en zoru dergilerim izi cokulu, iirsel ya da serbest arm tarzyla yazlm yazlara am ak olacaktr. Kim i doruluk trlerinin iletiim i en iyi bu ekilde bu yolla salanabilm ektedir; rnein dorukdeneyim ler. B ilim sel adan kullanl olan yazlar, bu yol alr alm az akm aya balayacak sam alklardan ayrm ak gibi korkun bir ii stlenecek son derece akll editrlere gereksinim duyulacaktr. Benim nere bileceim tek ey sakngan bir denem e yaplmasdr.

233

Ek B N orm a tif Bir T o p lu m P sikolojisi O la n akl m dr2 3 ?

A ka grlyor ki bu kitap bir toplum psikolojisidir. Yani, deerlerin aratrlm asn toplum bilim inin tem el ve olanakl g rev lerin d en biri olarak benim sem ektedir. D o laysyla deerleri bilim in yaklam ndan dlayan, znde deerlerin kefedilem eyeceini, aa karlam ayacan, ancak rasgele, buyurgan bir ekilde, bilim insan olm ayanlar tarafndan ifade edilebileceini ne sren Ortodoksluk ile dorudan elikilidir. Bu durum kitabn klasik deerlerden bam sz bilim e ya da tm yle betim sel toplum sal bilim e dm an olduu anlam na gelm ez. Aslnda, bu ikisini daha geni, daha kapsayc bir insancl bilim ve teknoloji kavram altnda, bilim in insan doasnn bir yan rn olduunu ve insan doasnn btnlenm esini besleyebileceini benim seyen bir kavram altnda bir araya getirm eye alr. Bu adan baklnca, herhangi bir toplum ya da bu toplum iindeki bir kurum bireylerin kendini gerekletirm esi yolunda besleyici ya da engelleyici olm as balam nda karakterize edilebilir. Bu kitabn ana konusu, insan doasnn hangi alm a k o u llan ve tipleri, ne tip bir ynetim ve dllendirm e ya da dem e ekli ile her geen gn daha tam ve salkl bir ekilde geliebileceidir. D ier bir deyile, kiisel gerekletirm e iin en iyi alm a koullar nelerdir? Bu soruyu u ekilde deitire 234

biliriz: O lduka salkl ya da norm al insanlarn yaad -ve tem el gereksinim lerinin, yani beslenm e, barnm a, giyim , vb. nin giderildii- refah dzeyi yksek bir toplumda yaayan insanlar, kendi karlar dorultusunda, bir rgtn hedef ve deerlerini beslem eyi nasl isteyebilirler? Bu insanlara nasl en iyi ekilde davranlm tr? Hangi koullar altnda en iyi ekilde alrlar? Parasal olduu kadar parasal olm ayan ne tip dller iin en iyi ekilde alacaklardr? Bunun onlarn rgt olduunu ne zam an duyum sarlar? G elien bir aratrm a yaznnn belirli sinerjik koullar altnda bu iki iyi km esinin, yani birey iin iyi olan ile toplum iin iyi olann atan deil, eanlam l olacak denli yaklaabil diini gsterm esi pek ok insan hayrete dryor. Eupsychian (yu-say-ki-an olarak okunur) alm a koullar genellikle kiisel gerekletirm e iin deil, rgtn (fabrika, hastane, okul, vb.) sal ve gnenci ve rgtn ortaya koyduu rn ya da hizm etlerin nitelik ve nicelii iin de iyidir. Bu durum da (herhangi bir rgt ya da toplum daki) ynetim sorunu yeni bir yaklam la ele alnabilir: Bir rgtte toplum sal koullar bireylerin hedefleri ile rgtn hedeflerini birletirecek ekilde nasl yaratlabilir? Bu ne zaman olanakldr? N e zaman olanakszdr? Ya da zararldr? Toplum sal ve bireysel sinerjiyi besleyen gler nedir? te yandan, hangi gler toplum ile birey arasndaki kartl arttrr? Bu tip sorularn kiisel ve toplum sal yaam n, toplum sal, politik ve ekonom ik kuram larn ve hatta genelde felsefenin en nem li noktalarna parm ak bst ok ak. rnein, son yaynlanan Psychology o f Science (Bilim Psikolojisi) alm am deerlerden bam sz, m ekanik yapl bilim in kendini zorla ben im seten snrlarn am, insancl bir bilim e duyulan gereksini mi ve bu bilim in olanaklln tantlam aktadr. Ayn zam anda, biyolojik bir gerek olan ve kendini gerek letirm e itkisi ile daha yksek dzeyli deerlere duyulan sevgiyi 235

de ieren daha yksek dzeyli insan gereksinim lerinin benim senm esi ile olduu gibi yetersiz insan gdlenm esi kuram zer ine kurulu k lasik ekonom i k u ram n d a da bir devrim yaplabilecei de varsaylabilir. B enzer bir durum un politika bil im i, toplum bilim ve dier tm insan ve toplum bilim ve uralar iin geerli olduundan da em inim. Tm bunlar sylem em in nedeni bu kitabn yeni ynetim taktikleri, hileleri ya da insanlar kendilerinin olm ayan erekler dorultusunda beceriyle daha etkili bir ekilde kullanm aya ynelik yzeysel teknikler zerine olm adnn altn izmektir. Bu kitap bir sm r klavuzu deildir. Hayr, dorusu bu kitabn am ac, ortodoks deerleri, yalnzca daha etkili olduunu deil, daha gerek olduunu da ne dier yeni bir deerler dizgesi ile aka yzletirm ektir. nsan doasnn hafife alndn ortaya koyan devrim sel varglara iaret eder. nsann d aha d k dzeydeki doas kadar igdsel olan daha yksek bir doas olduunu ve bu doann anlam l alm ay, sorum luluu, yaratcl, drst ve haka olm ay, uruna deecek olan yapm ay ve bunu da iyi bir ekilde yapm aya hazrlanm ay ierdiini de ortaya koyar. Bu tip bir yap iin dem enin yalnzca para balam nda dnlm esi gem ite kalm tr. D aha alt dzeydeki gereksin im lerin para ile satn alnabilecei dorudur; ama bunlar doyu rulduktan sonra insan ancak daha yce dem e trlerine-ait olm a, duygulanm , saygnlk, sayg, takdir edilm e, onur ve ken dini gerekletirm e ve daha yksek dzeydeki deerlerin doruluk, gzellik, etkinlik, stnlk, adalet, yetkinlik, dzen, yasaldk, vb.- beslenm esine gdlenir. Bu noktada yalnzca M arks ya da Freudcular iin deil, politik ya da askeri yetkeci ya da buyurgan patron ya da lib eral iin de zerine dnlecek daha ok ey olduu gn gibi ortada.

236

Dipnotlar

A ncak, elikin b ir ekilde, sanat deneyim i bu ya da bir baka am a iin e tk ili bir ekilde k u llanlam az. A m a belirli bir ekilde an lad m z k adaryla, sanat am asz bir etkinlik olm aldr. A ncak varlkta yaanan bir deneyim olm aldr -yapm as gerekeni ve y apm akta ayrcalkl olduunu yapan b ir insan organizm as olm ak -yaam youn ve btnsel b ir ekilde yaam ak, enerjisini harcam ak ve kendi tarznda gzellikler yaratm ak -ve duyarlk, btnsellik, etkinlik ve iyi olm ann duyum sanm asndaki art bunun yan rn leridir. (W ilson F., H um an N ature and Esthetic G row th, in M oustakas, C . The Self. H arper, 1956, sf. 213)

2
Paketi eline ald andan itibaren kendini onunla istediini yapm akta zgr hisseder. Paketi aar, ne olduu zerine tahm inlerde bulunur, ne olduunun ayrm na varr, m utluluunu ya da dkrkln davurur, iin d e k ile rin d z e n le n ile rin i gzler, b ir k u lla n m k la v u z u bulur, eli in dokunuunu, paralarn farkl arlklarn, saylarn vb. duyum sar. T m b u n lar bu setle henz bir ey yapm aya kalkm adan yapar. D aha sonra setle bir ey yapm a heyecan ortaya kar. Bu y alnzca bir paray bir dierine u y d u r m ak da olabilir. B ylece tek bana bir ey yapm olduu, yapabilecei ve bu belirli k o nuda um arsz olm ad duygusu ortaya kar. B undan sonra hangi davran m odeli izlenirse izlensin; ister ilgisi daha geni bir baar duygusu ynnde geliecek ekilde setten btnyle yaran n m ak ynnde genilesin y a da bir keye itip braksn, k urm a setiyle ilk tem as anlam l olm utur. Etkin deneyim yaam ann sonular aa yukar yle aklanabilir; K endini verm e fiziksel, duygusal ya d a anlksaldr, kii kendi yeteneklerini tanr ve daha geni bir ekilde kefeder; kii kendi yolunu, ritm ini ve belirli bir zam anda, yeteneklerine gre, belli byklkte bir i stlenebileceini fark eder. Bu, kiinin ok fazla ey stlenm ekten kanm asn da ierir; becerilerde dier giriim lerde de uygulanabilecek ekilde bir gelim e o lm utur ve ne k ad ar kk olursa olsun bir eyde etkin bir rol alm asyla birlikte kiinin her seferinde nel erle ilgilendiini daha iyi bir ekilde kefetm e frsat bulunm aktadr.

237

 Y ukardaki durum kiinin ku rm a setini eve getirm esi ve B ak b ir kurm a seti, dur d a senin iin a a y m d em esi ile karlatrlabilir. Paketi aar ve iin d eki h e r eyi, kullanm k lavuzunu, paralar vb., ocua gsterir, hepsinden te, en karm ak m odellerden birini, rnein b ir vin y apm aya koyulur. ocuk karsnda yaplm akta olan eylerle d aha d a ok ilgilenm i olabilir, am a im di g erekte olann bir ynne odaklanalm . ocuun kurm a setine kendini bedeni, akl ve duyg u lary la verm e, kendi iin yeni olan bir eyle uram a, neleri yapabileceini bulm a ya da ilgilendii eyler iin daha ok ynlenim k a zan m a frsat olm am tr. V incin onun iin k urulm as baka bir etkeni daha getirir. ocukta bu tip karm ak ileri ayn ekilde kendini hazrlam a frsat olm adan da yapm a talebinin olum asna neden olabilir. E rek, am aca ulam a srecinde y aanan deneyim olm aktan km , nesnenin kendisi olm utur. A yrca, daha sonra kendi yaptklar, onun yerine bakasnn y aptklaryla k arlatrlnca, gzne nem siz ve baya grnecektir. D eneyim lerinin to p lam n a gelecek sefer yeni bir eyle yzlem e deneyim ini ekleyem em itir. D i er bir deyile, kendi iinde gelim em i, dardan b ir st-benim setm e yolu ile b ir ey edinm itir. H e r bir etkin deneyim krnts, neden holandn ya da holanm adn ve kendini nasl birisi olarak oluturacan kefetm esi iin bir frsattr. O lgunluk ve z-ynelim e giden srecin tem el bir parasdr. (Zuger, B., G row th o f the In dividuals C oncept o f Self. A .M .A. Amer. J. D iseased C hildren, 1952, 83, 719, sf. 179)

3
B ir benliin y itirilm esi nasl olanakl olabilir? hanet, bilin m ez ve dnlem ez, ocukluktaki gizli psiik lm le balar -sevilm ediim iz takdirde ve sevilm ediim iz ve iten gelen dileklerim izden koparldm z zam an. (D nn: geriye ne kald?) A m a bekleyin, -sz konusu olan yalnzca bu psie katli deildir. B unun etkisi silinebilir, hatta kk kurban bunu aabilir bile- o da yava yava ve bilm eyerek bunun bir p aras olduu zam an ortaya kusursuz bir ifte cinayet kar. O lduu gibi, k endisi olarak kabul edilm ez A h, onu se v e rle r sevm esine am a farkl olm asn ister, onu farkl olm aya zorlar ya da ondan bunu b ek lerler! Bu nedenle, kabul e d ilem ez olm aldr. K endisi de buna inanm ay ve hatta en sonunda verili grm eyi renir. K endini gerek anlam da terk etm itir. A rtk onlara ba eiyor, sk skya tutunuyor ya da ba kaldryor da olsa, kendini geri ek iy o r d a olsa nem li olan davranlar, yaptklardr. A rlk noktas o n lardadr, kendi iinde deil. G rd kadaryla bunun da g ay et doal olduunu dnecektir. H er ey tm yle akla yakndr; tam am en grnm ez, o tom atik ve anonim .! K usursuz paradoks ite budur. H er ey norm al grnr; ortada cinayet,

238

ceset, su falan yoktur. Tek grdm z gnein alld zere doduu ve battdr. A m a (gerekte) ne olm utur? ocuk, yalnzca onlar tarafndan deil, kendisi tarafndan da reddedilm itir. (A slnda bir benlie de sahip deildir.) Y itirdii nedir? K endisinin biricik gerek ve yaam sal paras: G elim e k apa sitesi olan kendi olum lam a duygusu, k k dizgesi. A m a ne yazk, lm edi. Y aam devam etm ektedir ve o da yola devam etm elidir. K endisini terk ettii andan itibaren ve terk ettii lde, hi bilm eden kendine bir sahte benlik yaratm aya ve bunu srdrm eye balar. Fakat bu (karlarna uygun) b ir aratr -istekleri olm ayan bir b e n lik . O nun hor grld yerde bu (sahte-benlik) sevilecek (ya da korkulacak), z ay f olduu yerde o gl olacaktr; d evim ler (ah, oysa bunlar devim in karikatrleridir!) elence ya da nee iinde deil, hayatta kalm ak iin yaanacaktr; gerekten istedii iin deil itaat etm ek zorunda olduu iin hareket edecektir. Bu zorunluluk yaam -kendi yaam deil, lm e kar b ir savunm a m ekanizm asdr. Ayn zam anda, lm m akine sidir. A rtk varlndan gelen tm devim ler, tm anlk fesihler btnl kom p u lsif (bilind) gereksinim leri tarafndan paralanacak ya d a (bilind) atm alar tarafndan fel edilecektir ve tm bunlar olurken o norm al bir insan gibi grnecek, davranacaktr! K sacas, bir sahte benlik, bir benlik dizgesi arayan ve bunu koruyan n e v ro tik le r o lu ru z. B e n lik -siz o ld u u m u z l d e de n e v ro ti iz d ir. (A nonym ous, F inding the R eal Self. A letter W ith a Forew ord by K aren H orney, Amer. J. Psychoanal., 1949, 9, 3)

4
Bu genel ilkenin F reudcu libidinal aam alarn ilerleyii ku ram n a uygula m ann olanakl olduunu dnyorum . O ral aam adaki beb ek ounlukla az yoluyla haz alr. Ve zellikle gz ard edilen hazlardan biri de yetkedir (m astery). B ir bebein iyi ve etkili b ir ekilde yapabildii tek eyin em m ek olduunu hatrlam am z gerekiyor. D ier th alardan etkisiz, g szdr ve eer, dndm gibi, bu z-saygnm (yetke duygusu) en erken habercisi ise, o halde bu, bebein yetkenin (m astery / etkinlik, denetim , kendini davurm a, istem ) h azzn yaayabilecei tek yoldur. B ununla birlikte ksa zam an iinde yetke ve denetim e ynelik d ier yetenekleri geliecektir. B urada, her ne kadar doru da olsa, bence, abartlm olan dkl (anal) aam adan sz etm iyorum . Szde dkl a am a srasnda devim sel ve duyusal y etenekler de haz ve yetke verm eye yetecek kadar geliirler. A ncak, burada bizim iin nem li olan, oral dnem indeki bebein, yalnzca st im ekten skld gibi, az yetkesinden de (oral m astery) yo ru l m a ve sklm a eilim inde olm asdr. B ir zgr seim ortam nda, m em eyi ve

239

st d aha karm ak e tkinlik ve tatlar iin b rakm a ya da her k o u ld a m em eye bu daha y k sek gelim eleri eklem e eilim indedir. D oygunluu, zg r seim ortam ve tehlikesizlik yeterince saland takdirde az aam asndan ileriye doru g eliecek ve bu aam ay kendisi terk edecektir. O lgunlam aya zorlan m as gerekm ez. D aha yksek tatlara d o ru gelim eyi, eskilerden sklm ay k endisi seer. Y alnzca tehlike, saknca, baarszlk, engellenm e ya da geril im in etkisi altnda iken g erilem e ya da sabitlenm e eilim inde olacaktr; ancak bu durum da gvenlii geliim e yeleyecektir. A dm n geri alm a, doygun luun ertelenm esi ve e ngellenm eye gs germ ek de doal olarak gllk iin gereklidir, denetim siz doygunluun tehlikeli olduunu d a biliyoruz. B ununla birlikte bu n itelendirm elerin tem el gereksinim lerin o lm azsa olm az olduu ilkesine gre ikincil olduu da gerekliini korur.

5
K iinin kendini (bastrm a, yadsm a, tepki oluturm a vb. ile) doyurulm am bir tem el g e rek sin im in g e re k te n d o y u ru ld u u n a ya da varo lm ad n a in an d rm ay a alm as sahte g eliim in o k sk rastlanan trlerindendir. B ylece kii kendine d aha-yksek-gereksinim -dzeylerine ilerlem e izni vere cek tir ki doal olarak bu dzeyin tem eli her zam an iin sallantda olacaktr. B en bunu doyu rulm am gereksinim i atlam a yoluyla sahte geliim olarak adlandryorum . B ylesi bir gereksinim bilind bir g olarak (yinelem e kom plsiyonu) sonsuza dek kalacaktr.

6
Y alanm a ve lm n k anlm azl, bireyin nihai y alnzlk ve sorum lu luu, doann belirsizlii vb. ac dolu ve ezici igrler gibi dip deneyim ler olarak a d la n d ra b ile c e im iz d e n ey im le ri k e fetm e ab asn a girim edim , zerinde altm insanlar da bu konu zerinde kendiliinden konum adlar.

7
C oleridge: B ir insan dnde C ennet B ahesine gidebilse ve ruhunun gerekten orada olduunu g sterir b ir gl sun u lsa ona ve uyandnda gl e lin d e b u lm u olsa -E e, ya so n ra ? E .S c h n e id e r (ed.) S am uel T aylor C oleridge: S elected P oetry & Prose, R einehart, 1951, sf. 477)

8
Bu, yaln zca b tnsellik terapinin ana hedeflerinden biri olduu iin deil, ayn zam anda saaltm sal ay rm a (therapeutic dissociation) olarak adland rabileceim iz durum da karlalan etkileyici sorunlar nedeniyle, terapistleri

240

zellikle ilgilendirir. Terapide igrnn ortaya km as iin ezam anl d e n e yim ve gzlem gerekir. rnein, btnyle d eneyim yaayan, ancak bu dene yim i gzlem leyem eyen b ir psikotikte, n evrotiklerde olduka gizli duran bilindnn tam ortasnda bile olsa, geliim kaydedildii sylenem ez. B ununla b ir likte, terapistin de ayn paradoksal blnm eyi yaam as gerektii de bir ger ektir, nk hastasn ezam anl olarak hem kabullenm ek hem de k a b u lle n m em ek zorundadr; yani bir yandan kou lsu z olum lu bak la yaklam al (R ogers C .R ., P sychology: A Study of a Science V ol.Ill, M cG raw -H ill, 1959), hastay anlam ak iin onunla zdelem eli, tm eletiri ve deerlendirm eleri bir yana brakm al, hastann W eltsanshaaungunu (dnya grs -n.) yaam al, bir B en-Sen yzlem esinde onun iinde erim eli, A gape (P la to da tinsel sevgi -n.) tarz b ir y aklam la onu sevm elidir, vb. te yandan, ayn zam anda rtk bir ekilde, onaylam ayan, kabul-etm eyen, zdelem eyen vb. olm aldr, nk onu gelitirm eye, olduundan daha iyi klm aya alm aktadr ki bu da im di olduundan baka olm as anlam na gelir. Bu saaltm sal blnm eler D eutsch ve M u rp h y de o lduka ak bir ekilde saaltm a bir tem el oluturur. (D eutsch, F., and M urphy, W. T je C linical Interview (2 vols.), Int. U nivs. Press, 1955) B ununla birlikte, terapinin burada da hedefi, oul kiiliklerde olduu gi bi, bunlar, hem hastada hem de terapistte blnm em i, uyum lu bir birlik iin de eritm ektir. Bu, z gzlem in her zam an iin olanak dahilinde o lm asyla, bel ki de nbilinsel olarak b ulunabilir olm asyla egonun her seferinde daha ar bir ekilde yaanm as olarak da betim lenebilir. D oruk deneyim lerde egolarm z ok daha ar bir ekilde yaarz.

9
D eneyim i g ste ren , yani yalnzca kendi doruk deneyim ini bastrm am , yadsm am ya da bundan korkm am insanlara anlam ileten bir dil k u l lan d m n a y rm n d ay m . D o ru k -d e n e y im -y a a m a m la rla a n la m l iletiim in de olanakl old uuna inanyorum , ancak bu ok zahm etli ve uzun olacaktr.

10
B unu -norm alde bizim le olan; am a sourm a, ilgi, konsantrasyon, dikkatin datlm as ile; doruk deneyim lerin yksek dzeyinde kendinin dna km a ile y a da bir film , rom an ya da futbol m anda kendini, kk aclarn, grnn, kayglarn vb. unutm a ile azaldn duyum sadm z- z-bilin, z-farkndalk y a da z-gzlem in tm yle yitim i olarak adlandrrsak anlam n yeterince k olay b ir ekilde iletilebileceini dnyorum . Bu, uygulam ada her zam an haz verici bir durum olarak duyum sanr.

241

11
O tantik (zgn, asl, asli) kim liin bu yn ok nem li ve birok g n d er m eye sahip, betim lenm esi ve iletilm esi ok zor o lduundan anlam lar bir p ara k ap lay c olan aa d ak i tikel e a n la m lla r ekliyorum . K asti olm ayan, kendiliinden, zgr, zorlanm am , usavurm ayan, cokun, kaytsz, saklayc o lm ayan, ken d in i am layan, drst, ken d in i gizlem eyen, ak, taklit etm eyen, -m i gibi yapm ayan, bahane uydurm ayan, dobra, pikinlik taslam ayan, yapay olm ayan, kaygsz, gvenli. B u noktada, sa f bili , sezgileyen, V-bilii sorusunu b ir yana brakyorum .

12
iir en m utlu ve en iyi zihinlerin e n iyi ve en m utlu anlarnn k aydedilm e sidir. P. B. Shelley 13 nl O lds d en eylerinde b enzer k o u tlu k lar b ulunabilir belki de (O lds, J., P h y sio lo g ical M ech an ism s o f R ew ard, in Jones, M .R . (ed.). N ebraska Sym posium on M otivation, 1955. U niv o f N ebr., 1955). B eyninin doyum m erk ezi uyarlan b ir fare d eneyim in tadn karm ak iin l gibi durur. U yuturucunun etkisi altndaki insanlar da kutsanm d eneyim ler yaarken durgun olm a, etkin o lm am a eilim indedir. B ir dn silinip giden ansn yakalam ak iin en iyisi h i hareket etm e m e k tir (H uxley A ., H eaven and H ell, H arper, 1955).

14
B u (som ut, idiografik, hasta m erkezli deneyim dili yerine) blm lem e eilim i, en iyi terapistlerde bile, hasta, yorgun, zihni m egul, kaygl, ilgisiz, hastay a kar saygsz, aceleci o ld u k lar zam an, nered ey se kesin bir biim de gittike g lenm e eilim indedir. Bu n edenle, p sikanalistin srm ekte olan kar aktarm z zm lem esinde de y ardm c grevi grebilir.

15
Bu tez, terapist ile h asta arasndaki gen el iletiim sorununa b ir katk olarak d a okunabilir. yi terapist n o m otetik (y asa koyucu -n.) bilgisini idiografik am alarla ku llan m a greviyle yzleir. alm alarn d a k ulland ve deneysel adan zengin ve onun iin anlam l o lan k avram sal yap kavram sal biim i ile hasta iin yararszdr. gr saaltm yaln zca aa karm a, deneyim yaam a ve bilind m alzem enin k ateg o rize e d ilm esinden olum az. Ayn zam anda, bt n y le bilind ve adlan d rlm am ve bu nedenle de birbirine

242

balanm am znel deneyim leri bir kavram altnda bir araya getirm eyi ieren g en i k a p sa m l b ir itir. D ah a y aln b ir e k ild e s y le m e k g e rek irse , ad landrlm am deneyim e b ir ad verm ektir. H asta gerek igr y olu ile bir te ! deneyim i yaabilir; rnein; Tanrm ! H ep sevdiim i dnrdm am a aslnda annem den nefret ediyorm uum ! B ununla birlikte bunu bilind m alzem eye b a vurm adan da yaayabilir; rnein (m idedeki, boazdaki, b a c a k la rd a k i, k a lp te k i t m y le a y rm n d a o ld u u am a h i b ir zam an adlandrm ad u ve u deneyim leri kastederek) D em ek kaygdan sz ederken bunu anlatm ak istiyordunuz! diyebilir. Bu tip etm enler terapistlerin eitilm esinde de y ardm c olacaktr.

16
Bu ayn zam anda d eerler zerine kuram sal ve anlam bilim sel tartm alarn tipik zellii olan dngsellikten km ann da bir yoludur. B ir izgi film de dendii gibi: yi ktden daha iyidir, nk daha hotur. Bu N ietzsch enin N e isen o ol ya da K ierk eg aard n B enliin, kii gerekte ne ise o o lm as y a da R o g ersn nsann sem ede zgr olduunda ulam aya abalad (ey) yarglarnn test edilebilir bir anlatm dr.

17
B u szck Dr. R ichard F arson tarafndan nerilm iti.

18

'

B uradaki dncenin ne derece gerekten farkl olduundan em in deilim . rnein, H a rtm a n n dan bir pasaj, zellikle de otantik deerler zerine vur gusu, benim yukardaki tezim le uyuuyor gibi geliyor bana. F e u e rden y a p la n a a d a k i a ln ty la k a rla trn z (F e u e r, L ., Psychoanalysis and E thics. T hom as, 1955, sf. 13-14): O tantik ve otantikolm ayan d eerler arasndaki ayrm organizm ann birincil itkilerini davuran d eerler ile kayg kaynakl deerler arasndaki ayrm dr. Bu, zgr kiiliin davurum u olan de erler ile korku ve tabu yolu ile bastrlan deerlerin kartldr. E tik kuram nn ve insanlarn m utluluunu salam aya alan uygulam al b ir toplum bilim inin tem elinde bu ayrm bulunur.

19
A knlk szc, yerine daha iyisi konulam ad iin kullanlyor. den bam sz o lm a benlik ile evre arasnda ok basit bir ikili bly akla getiriyor ve d o laysyla yanl. A k n lk ise ne yazk ki daha a la a burun

243

k vran ve yadsyan b ir eit d a h a y k se k i akla getiriyor ki bu da yanl bir ikili blii. D ier ba lam lard a ikiye blen d nm e ekline karlk daha y ksein stne kuruldu u d aha dk dzeyliyi de ierdii hiyerarikbtnselletirici d nm e eklini kullandm . rnein m erkezi sinir sistem i ya da tem el g ereksinim lerin h iyerarisi v eya bir ordu hiyerarik b ir ekilde btn lem itir. B urada ak n lk szcn ikili b l anlam nda deil, hiyerarikbtnselletirici a nlam nda kullanyorum .

20
Tam an lam yla b irer A m erikal olan am a ayn zam anda insan ailesinin kltrler-st, uluslararas yesi W alt W hitm an ya da W illiam Jam es bu tip akm ln b ir rneidir. A m erikal olm asna karn evrenseldi dem iyorum , evrenseldi nk byle b ir A m erikalyd, diyorum . Yahudi b ir felsefeci olan M artin B uber de ayn zam anda b ir Y ahudiden fazlas olduu iin byle bir insand. Tam an lam yla b ir Japon olan H okusai evrensel bir sanatyd. B yk olaslkla evrensel olan hibir sanat kksz olam az. Y alnzca blgesel olan bir sanat, blgesel kkleri olan ve en g in bir ekilde insanla m al olan sanattan farkldr. B urada P ia g e tnin, ayn anda hem C enevreli hem de svireli o lm ann ne dem ek olduunu ezam anl olarak her ikisini de hiyerarik-btnlem i bir ekilde ve birini dierinin iine katabilecek denli o lgunlaana dein k av rayam ayan ocuklarn k endim ize anm satabiliriz. Bu ve dier rnekler A llport tarafndan v erilm itir (A llport G ., T he N ature o f Personality. A ddisonW esley, 1950).

21
Bu resm i olm ayan g r ler 5 E kim 1960 tarihinde A ssociation for the A dvancem ent o f P sy ch o a n a ly sisin dzenledii b ir K aren H om ey anm a to p la n ts n d a , re sm i b ir y a z o k u n m ad a n n c e sun u ld u . G e le c e k te k i G revlerim iz blm ne uygun olduklar iin bu ray a aynen okunduu ekliyle alnyor.

22
rnein, burada anlatm ak istediim her eyin Saul S teinbergin N ew Y o rk erd a geen yl y ay nlanan m thi skelerinde ok daha iyi ortaya koyduunu dnyorum . B u varolusal k arik at rlerde bu parlak sanat tek b ir szck bile kullanm am t. A m a bir de c id d i b ir dergide yaynlanan c id d i b ir m akalesinde y a d a burada, konular ayn bile olsa (K im lik ve Y abanclam a) bu konferansn p rogram nda nasl duracan bir dnn.

244

23
1967 ylnda, 1 9 6 2 de yazlan ve 1 9 6 5 de y ay m lan an E up sy ch ian M anagem ent adl kitabm n Japonca evirisine bir nsz yazm am istenm iti benden. K itabn ilk versiyonunda laf biraz eveleyip gevelediim i am a artk n o rm atif bir toplum bilim inin olanakl olduunu ve bunu sylem ekten d aha az k orktuum u hissediyordum .

245