Bilim ve Teknik

Sosyal Alar Beynimizi Nasl Etkiliyor?

Karadeliklerde Kuantum Paradoksu
Artrlm Gereklik

Karadelikler Posteri ve Modern Atom Kuramnn Geliimi DVDsi Derginizle Birlikte...

Bilim ve Teknik
DVD Windows - Mac OS - Linux

Modern

ATOM

Bu DVDnin tm haklar TBTAKa aittir. zinsiz kopyalanmas ve oaltlmas hukuki ve cezai sorumluluk dourur.

Aylk Popler Bilim Dergisi ubat 2014 Yl 47 Say 555 5 TL

H ? N?

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 47 Say 555 ubat 2014 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Getty Images

Televizyon seyretmek iin komuya gidildii, mahallede herkesin tand ocuklarn sokaklarda zgrce oynayp mahalleliye emanet olduu gnler pek oumuz iin geride kald. Sosyal balar da her ey gibi zamanla deiti. Kap komumuzu aylarca grmesek de baka bir ktadaki arkadamzla her gn konuabiliyoruz. Son on yl iinde yaygnlaan sosyal alar sadece hayatmzn ayrlmaz bir paras olmakla kalmad sosyal balarmzdaki deiimi de hzlandrd. Facebooku Beyin yazsnda Dr. Bahri Karaay sosyal alar ok farkl ynlerden ele alyor. Sosyal medyaya ve alara niin bu kadar dkn olduumuzdan balayp sosyal alarda braktmz izlerden neler renilebileceine kadar pek ok konuyu kendine has slubuyla anlatyor. Yaznn ilgin taraflarndan biri ise Bahri Karaayn bu yaz iin kulland verilerin bir ksmn kendi Facebook arkadalarna anket yaparak elde etmi olmas. K aylarnda olduumuzu evremizdeki grip vakalar olmasa neredeyse anlayamayacaz. Her yl farkl isimler ve numaralarla karmza kan grip virsn ve virsn bizi nasl hasta ettiini Dr. Kadir Demircan anlatt. zlem Ak kincinin Prof. Yeim etinkaya ardan ile yapt rportajla da her yl grip as ve grip konusunda kafamzda oluan soru iaretlerine yant aryoruz. Bize k hatrlatan iaretlerden biri grip ise dieri de maalesef karbonmonoksit zehirlenmeleri. brahim zay Semerci bu ayki yazsnda bu konu hakkndaki pek ok bilinmeyeni sayfalarmza tayor. Bu ay zellikle astronomi tutkunlarn sevindirecek iki yazmz var. Mahir Ocakn yazd Karadeliklerin Termodinamii yazs karadelikler hakknda bildiklerimizi zetliyor. F. Semih Dndar ise kuantum mekaniine ait baz kuramlar karadeliklerle beraber ele alndnda ortaya kan yeni bir paradoksu ve bu paradoksu zmek iin yaplan nerileri ele alyor. Bu ayki poster ekinin konusunun da karadelikler olduunu yeri gelmiken hatrlatalm. Fiziksel dnyamz ile bilgisayarlarn sanal dnyasnn i ie getii bir alan: Artrlm gereklik. Yeni retilen gzlklerimizi taktmzda neyin gerek, neyin sanal olduunu ayramayacamz gnler galiba artk ok yakn. Brtein Ege bu ay ki yazsnda artrlm gereklii ve bu konudaki son gelimeleri ele alyor. Prof. Bayram Tekinin katksyla hazrladmz bu ayki DVD eki modern atom kuramnn ortaya kn anlatyor. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Dr. Zeynep Bilgici lay elik

(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni Sadi Atlgan

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Mahir E. Ocak

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (mahir.ocak@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Web Meryem Arzu Arunta

(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Danma Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl

(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)

brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: TDP http://www.tdp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 27.01.2014

(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

38

22 Facebooku Beyin / Bahri Karaay

Bir milyarn zerinde yesi olan Facebook, her gn yaklak 500 milyon kii tarafndan etkin olarak kullanlyor, yllardr grmemi insanlar o sayede yeniden balant kuruyor, lkelerin kaderini deitirecek toplumsal hareketler oradan dzenleniyor. Fakat Facebook ayn zamanda insanlar saatlerce bilgisayar ekranna mahkm ediyor. Peki yaammza bu kadar girmi olan Facebookun bizi nasl etkilediini hi dndnz m?

46

30 Aa Yapraklarnda Altn Aramak / Mahir E. Ocak 32 Artrlm Gereklik / Brtein Ege

Kiisel bilgisayar devriminin en nemli nclerinden Douglas Engelbart bugnleri herhalde hayal bile edemezdi: Yarm asrdan biraz daha fazla zaman iinde elektron tpl bilgisayarlardan, fiziksel dnya ile bilgisayar dnyasnn kelimenin gerek anlamyla i ie getii ve hayal gcnn snrlarn alabildiine zorlad bir dnyaya yolculuk!

38 lleri Aalandrmak Kresel Isnmay

Durdurabilir mi? / Zeynep Bilgici Kresel snmay yavalatmak ve durdurmak iin sera gaz salmnda kresel dzenlemeler yaplm olsa da maalesef yaadmz evresel ve iklimsel deiiklikler bunlarn yetersiz kaldn aka gsteriyor.

60

40 Deneyleri Siber Ortama Tamak / lay elik

Eskiden kimyaclar moleklleri toplar ve ubuklar kullanarak modelliyordu. Gnmzdeyse modelleme bilgisayarlarda yaplyor. 1970li yllarda Martin Karplus, Michael Levitt ve Arieh Warshel kimyasal sreleri anlamaya ve ngrmeye yarayan gl bilgisayar programlarnn temellerini att. Gnmzde kimya alanndaki gelimeler iin ok nemli olan bu almalar onlara 2013 Kimya Nobelini kazandrd.

46 Sessiz Katil Karbonmonoksit / brahim zay Semerci

Kurbanlarna ok eitliki davranyor. Zengin fakir, gen yal, kadn erkek ayrm yapmadan her yl binlerce kiinin lmne neden oluyor. Bu sinsi katil yeri geldiinde hedefini gerekletirmek iin hi de acele etmiyor.

54 Karadeliklerin Termodinamii / Mahir E. Ocak

Karadelikler adlarnn ima ettii gibi kara deil. Onlarnda dier cisimler gibi scaklklar ve entropileri var. Karadeliin olay ufkunun dnda kalan yerlerde sebep olduu deiikliklere bakarak ktle, asal momentum ve elektrik yk gibi zelliklerini belirlemek mmkn.

Haberler

14 18 50 76

Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran Tekno Yaam /Osman Topa Trkiye Doas /Blent Gzceliolu Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

59 Sivrisinekler Kontrol Altnda / zlem Ak kinci 60 Elmaslarn Kusurlar Grntleme Sistemlerine

Yeni Bir Boyut Kazandryor / Zeynep Bilgici

62 Karadeliin Ateten Seddi / Furkan Semih Dndar

Karadeliklerin olay ufkunda ateten bir set mi var? Ayr ayr doruluklar kabul gren fikirlerin bir arada uygulanmasyla ortaya kan bir paradoks. / Blent Gzceliolu

67 Trkiye Milli Botanik Bahesinin Temeli Atld 68 H?N? / Kadir Demircan

82 84 86 88 90 93 94 96

Gkyz /Alp Akolu Nasl alr? /Murat Yldrm ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu Bilim Tarihinden /H. Gazi Topdemir Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy Ayrntlar /zlem kinci

K aylarnda gazetelerde sk sk karlatmz terimler: H1N1, H2N2 veya H5N3. Grip, hem i gc kaybna neden oluyor hem de ila masraflar yznden lkelere milyonlarca dolarlk yk getiriyor.

72 A m Olalm? Grip mi Olalm? / zlem Ak kinci

Grip as ve grip konusundaki belirsizlikleri Gven Hastanesi Bahekim Yardmcs, Enfeksiyon Hastalklar Blmnde grevli Prof. Dr. Yeim etinkaya ardan ile yaptmz rportajla akla kavuturmaya altk.

Ek

POSTER Karadelikler / Hazrlayan: Mahir E. Ocak DVD Modern Atom Kuramnn Geliimi
Hazrlayan: Bayram Tekin - Murat Yldrm

Zek Oyunlar /Emrehan Halc Yayn Dnyas /lay elik

Haberler

Gz Ard Edilenler: stn Zekl ocuklar

brahim zay Semerci

Tbbi Hipotez Yarmas

zlem Kl Ekici

lhane Askeri Tp Fakltesinin ats altnda 1996da kurulan Glhane Bilim ve Aratrma Topluluu (GBAT) tbbiyelileri bilimsel dnceye sevk eden, onlara dncelerini zgrce syleyebilecekleri ortamlar sunan ve gelecee bilimin nda salam admlarla ilerlemeleri dorultusunda her trl destei veren bilimsel bir renci topluluu. GBAT 2006 ylndan itibaren bu kapsamda dzenledii Tbbi Hipotez Yarmasnn dokuzuncusunu bu yl gerekletirecek. Btn tp fakltelerinden tbbiyelilerin katlabilecei bu yarmaya gnderilecek hipotezler, tp fakltelerinden davet edilen ve farkl anabilim dallarndan retim yelerinden oluan bir jri tarafndan deerlendirilecek. Finale kalan hipotezler GBATn 18-20 Nisan 2014te dzenleyecei 15. renci Tp Kongresinde sunulacak ve Trkiyenin drt bir yanndan gelen dier tp fakltesi rencilerinin sorular ile tartma blmnde irdelenecek. Kazanan ilk hipotez yine jri yelerince deerlendirilecek. Dereceye giren ilk hipotezden birinciye 2500 TL, ikinciye 1500 TL, ncye ise 1000 TL dl verilecei bildiriliyor. Bavuru iin yardmc olabilecek belgeler ve daha detayl bilgi iin t i b b i h i p o tez @ g m a i l. c o m iletiim adresiyle irtibata geilebilir.

anderbilt niversitesi Peabody Kolejinden bilim insanlarnn gerekletirdii 30 yllk bir almann sonular, stn zekl rencilerin snf ortamnda ne yazk ki gzden rak olduunu gsteriyor. Aratrmann ban eken psikoloji ve insan geliimi profesr David Lubinski, 300den fazla stn zekl ocuu 13 ile 38 yalar arasnda izlemi. Bu ocuklarn yaklak yars bugn doktora derecesine sahip; i adam, akademisyen, danman olarak nemli pozisyonlarda bulunuyor ve iyi koullarda yayorlar. alma, allagelen okul ortamlarnn, en zor konular bile abucak renip sindirebilen bu ocuklarn ihtiyacna yant veremediini gsteriyor. retmenler, bir konuyu snfta daha ilenmeye balamadan ileri dzeyde kavram bu rencileri grmezden geliyor ve konuyu renmekle megul olan dier rencilerle ilgileniyor.

Aratrmaclardan Harrison Kell stn zekl ocuklarn yardma ihtiyac olmad fikrinin yaygn olduunu, ancak durumun byle olmadn ve eer kendileri gibi olan akranlaryla birlikte ileri dzey dersler almazlarsa bu ocuklarn potansiyellerinin tam olarak gereklemediini sylyor. Dr. Lubinski ise rencilerin zek seviyeleri ne kadar yksek olursa onlara uygun eitim frsatlar salamann ve mfredat sunmann o kadar zorlatn belirtiyor. Lubinski renme materyallerinin stn zekllarn renme hzlarna uygun hzda sunulmas durumunda ocuklarn daha da baarl olmak iin motive olduunu belirtiyor. Bu parlak ocuklarn kapasitelerini gelitirmede ve yaam boyu beslemede yetenek, motivasyon ve frsat etmenlerinin hepsinin nemli role sahip olduu da syleniyor.

Bilim ve Teknik ubat 2014

Kk Hcreleri oaltmada Kullanlabilecek Yapay Kemik lii retildi

brahim zay Semerci

arlsruhe Teknoloji Enstits, Max Planck Akll Sistemler Enstits, Stuttgart niversitesi ve Tbingen niversitesinden aratrmaclarn ortaklaa gerekletirdii almalar sonucunda laboratuvar ortamnda kk hcre retmek iin kullanlabilecek yapay kemik ilii retildi. Doal kemik iliinin sahip olduu yaamsal zelliklere sahip olan bu yapay ilikten yakn gelecekte lsemi hastalnn tedavisinde yararlanlabilecei belirtiliyor. Alyuvarlar veya baklk hcreleri gibi kan hcreleri, kemik iliindeki hematopoietik kk hcreler tarafndan devaml olarak yenileniyor. Lsemi gibi durumlarda hastann

yaps bozulmu hcreleri, uygun donrn salkl hematopoietik kk hcreleri tarafndan yenileniyor. Ancak ihtiyaca cevap verebilecek sayda ba olmamas nemli bir sorun. Bu durum hematopoietik kk hcrelerin oaltlmas ile giderilebilir. Ancak hcreler, kk hcrelerin zelliklerini ancak doal ortam olan kemik iliinde kazanabiliyor. Gelitirilen yapay kemik ilii, doal kemik iliinin zeliklerinin nemli bir ksmna sahip olduu iin laboratuvar ortamnda kk hcre oaltlmas mmkn olabilecek. Annamarija Raic ve arkadalar tarafndan gerekletirilen alma Biomaterialsda yaymland.

Kedilerin Evcillemesine Dair lk Dorudan Kantlar

lay elik

nsanlarn kedilerle hukuku eskilere dayanyor. Doada yalnz yaayan bu yrtc avcnn nasl olup da insanlarla bir arada yaamaya alp evcilletiini tahmin etmek aslnda pek de zor deil. nk yakn zamana kadar zellikle krsal blgelerde bir ev hayvanndan ok farelere kar bir tedbir olarak beslendi. Bununla birlikte arkeolojik alanlarda kedi kalntlarna nadiren rastland iin kedilerin evcilleme sreci hakknda pek fazla ey bilinmiyor. in Bilimler Akademisinden aratrmaclarn yapt bir aratrma bu srece dair ilk dorudan kantlar ortaya koydu.

edilerin insanlarn sosyal yaamndaki varlna dair en eski kanta Kbrstaki eski bir tarm kynn kalntlarnda rastlanmt. Bir insanla ayn mezara gmlm bir kediye ait 9500 yl ncesine tarihlenen kemik kalntlar, kedinin o toplumda sosyal adan nemli bir stats olduunu dndrmt. Ancak kedilerin buradaki ilevini ya da evcilleme srecini aydnlatan kantlara rastlanamamt. Kronolojik olarak bu kalntlarla Msrdaki 4000 yllk mezar resimleri arasnda, kedilerin insan yaamndaki varlna ilikin baka kant yoktu. 5300 yl ncesine tarihlenen yeni buluntular kedilerin evcilletirilmesine ilikin bilgi eksikliini bir lde giderdi. indeki Quancuhun adl eski bir yerleimde kaz yapan arkeologlar kedilere, kpeklere, geyiklere ve baka yaban hayvanlarna ait kemik kalntlar zerinde karbon tarihlemesi ile karbon ve azot izotop analizleri yaparak kedilerin byk lde dar tarmyla geinen bu toplumda kendine nasl bir yer edindiini ortaya koydu.

Karbon ve azot izotop analizleri kedilerin dar yiyen hayvanlarla, muhtemelen kemirgenlerle beslendiini gsteriyor. Kalntlar arasnda rastlanan, bir kemirgenin bir tahl saklama deposuna doru at tnel ve tahllar kemirgenlerden koruyacak biimde tasarlanma benzeyen tahl saklama kaplar, iftilerin tahl saklama konusunda kemirgenler yznden sorun yaadn dndryor. Quancuhunda bulunan baka baz kantlarsa insanlarla kedilerin yaknlamaya baladn gsteriyor. rnein kemikleri bulunan kedilerden biri epey yalym, demek ki kyde uzunca sre geirmi olmal. Dieriyse kemirgenlerden ziyade dar yemi, yani ya yere dklen tahllar yemi ya da dorudan insanlar tarafndan beslenmi.

Haberler

Samanyolu Gkadasnn Kayp Kollarnn Srr Byk Ktleli Yldzlarda

Tuba Sargl

Uluslararas Uzay stasyonu 2024e Kadar Grevde

Tuba Sargl

Leeds niversitesinden aratrmaclar Monthly Notices of the Royal Astronomical Society dergisinde yaymlanan almalarnda Samanyolu Gkadasnn sarmal drt kolu olduunu belirledi.

NASA getiimiz Kasm aynda 15. yan dolduran Uluslararas Uzay stasyonunun (ISS) faaliyetlerine 2024 ylna kadar devam etmesine karar verildiini duyurdu. Balangta 2016 ylnda hizmet d braklmas planlanan istasyonun grev sresi daha nce 2020 ylna kadar uzatlmt. Ancak bu karar, grevine Byk Okyanusa drlerek son verilmesi planlanan Uluslararas Uzay stasyonu iin kanlmaz sonu deitirmiyor. ISSnin faaliyetleri aralarnda ABD, Rusya, Japonya ve Avrupa uzay ajanslarnn bulunduu 14 lkenin destei ile srdrlyor. Ancak ABD bakan Barack Obama tarafndan verilen uzatma kararnn dier lkeler tarafndan desteklenip desteklenmeyecei henz belli deil.

inde bulunduumuz iin Samanyolu Gkadasnn ekli dorudan belirlenemiyor. Bu nedenle gkbilimciler yldzlar ve yldzlarn uzakln inceleyerek Samanyolu Gkadasnn ekliyle ilgili fikir sahibi olabiliyor. 1950li yllarda radyo dalga boyunda gzlem yapan teleskoplar kullanarak gkadamzn drt ana koldan olutuu anlalmt. Bu gzlemler yeni yldzlarn olutuu gaz bulutlarnn incelenmesine dayanyordu. NASA Spitzer Uzay Teleskobu tarafndan kzltesi dalga boyunda yaplan gzlemler sonucunda Samanyolu Gkadasnn iki ana kol ve bunlar arasndaki iki kk koldan olutuu belirlendi. Farkl radyo teleskoplarn kullanld bu son almada aratrmaclar zellikle byk ktleli yldzlara odakland. Byk ktleli yldzlar daha
6

ksa mrl olduklar iin (yaklak 10 milyon yl) kk ktleli yldzlara gre daha nadir grlr. Bu zellikleri nedeniyle byk ktleli yldzlar sadece olutuklar kolda gzlemlenebilir. Daha kk ktleli yldzlar ise daha uzun mrldr ve gkada etrafnda birok kez dner. Bu nedenle gkadann tamamnda gzlemlenebilirler. Son aratrma, NASA Spitzer Uzay Teleskobunun belirledii iki koldaki ktleekim etkisinin yldzlarn byk ounluunun bu kolda toplanmasn saladn, ancak drt koldaki gaz younluunun byk ktleli yldzlarn oluumu iin yeterli olduunu ortaya koydu.

TBTAK Alternatif Enerjili Ara Yarlar

Nagehan Ramazanolu

TBTAK Bilim ve Toplum Daire Bakanl tarafndan alternatif enerjilerin kullanm konusunda farkndalk yaratmak, niversite rencilerinin bu gncel konu vastasyla aratrma ve pratik becerilerini gelitirmek amacyla dzenlenen TBTAK Alternatif Enerjili Ara Yarlarnn 12-17 Austos 2014 tarihlerinde Kocaeli Krfez Yar Pistinde gerekletirilmesi planlanyor. lk defa 2005 ylnda dzenlenen yarlarda gnmze kadar gne ve hidrojen enerjisiyle alan 400n zerinde araca destek verildi. Bu yl dnya genelindeki elektrikli ara uygulamalarndaki gelimeler de gz nnde bulundurularak Elektromobil - Batarya Elektrik Enerjili Ara Yarlar da yar kapsamna dhil edildi. Endstriyel ynden uygulanabilirlii konusunda yeterince yenilik getirmeyen Formula G - Gne Enerjili Ara Yarlar kategorisinin ise Danma ve Deerlendirme Kurulunun kararyla bu yl son defa dzenlenmesine ve 2015 yl yarlar itibariyle kaldrlmasna karar verildi. Teknik kurallar ve bavuru artlaryla ilgili ayrntl bilgi iin: http:\\tubitak.gov.tr/formula

Bilim ve Teknik ubat 2014

Gne Enerjisini Depolamak ya da Suyu Atomlarna Ayrmak

Emine Sonnur zcan

Bilindii gibi fosil yaktlarn yol at kresel snmaya karn gne enerjisinin srdrlebilir ve evreye dost yan, gne enerjisi teknolojisinin son on ylda ok hzla ilerlemesine sebep oldu. Ancak bu enerji trnn en byk sorunu gneten sadece gn aydnlkken faydalanlabilmesi. Gn karardnda, depolanm haldeki su buharndan elektrik reten sistemlerin ve gne pillerinin pahal olduunu da belirtmek gerek. Dolaysyla dnya genelinde gne enerjisi sistemleri, dier enerji trlerinden elektrik reten sistemlerle gndz ve gece dnml olarak kullanlyor.

ne enerjisinin elektrie dnmndeki depolama problemine North Carolina niversitesinden Thomas Meyer ve aratrma grubu tarafndan devrim niteliinde bir zm nerildi. Getiimiz yln Ekim ve Kasm aylarnda Proceedings of National Academy of Science of USA (PNAS) isimli dergide yaymlanan iki ayr makalede aklanan bilimsel gelime, temelde sudaki oksijen ve hidrojenin ayrtrlmasna ve hidrojenden yakt retilip depolanmasna dayanyor. Serbest oksijen ise havaya salnyor. Thomas Meyer yle diyor: ki su moleklnden drt elektronu uzaklatrmak durumundasnz. Bu srele hidrojen elde ediyorsunuz. Ancak hidrojeni ve oksijeni ayr tutmak da nemli. Bunu yapabilecek bir sistem oluturmak byk bir aba gerektirdi. Fakat ekip olarak stesinden geldik. Meyerin DSPEC (dye-sensitized photoelectrosynthesis cell) isimli dzenei iki temel bileen ieriyor: Molekl ve nanoparack. Renk verici-katalizr demet ad verilen molekl, gne nlarn emiyor. Katalizr ise elektronlar sudan sklmeye zorluyor. Binlerce renk verici- katalizr demetin baland nanoparack, elektronlar uzaklatryor ve hidrojen yaktnn ortaya kmasn salyor. Yukarda anlatlan sistem hidrojen yakt retmede en iyi giriim olarak deerlendirilse de srekli bozulabiliyordu. Bunun sebebi renk verici-katalizr demetlerin nanoparacklardan kurtulmas ya da elektonlarn sudan hidrojen retecek kadar yksek hzla itilmemesi olabiliyordu.

Meyer ve arkadalar bu iki sorunu zmek iin nanoparac giydirme tekniini kulland. Bu teknikte nanoparack, ok ok ince titanyumdioksit bir tabakayla kapland. Bunun sonucunda aratrmaclar giydirilen nanoparacklarn elektronlar, ncesine gre daha hzl ve daha uzaa tadn kefetti. Aratrma grubu ayrca, sz konusu koruyucu giydirme tekniinin formln de ortaya koydu. Yeni sistem gne enerjisini yakta dntrrken neredeyse hibir d gce ihtiya duymuyor ve sera gaz retmiyor. Ayrca bu dzenein alt yaps halen kullanlan teknolojiye dayanyor. Bununla beraber sistemin sanayiye aktarm ve depolanmasnn koullar gibi ayrntlar henz netlemi grnmyor. Grubun bir sonraki hedefi ise ayn yaklamla karbondioksiti karbon bazl yaktlara dntrerek azaltmak.

Haberler

Fotosentez ve Kuantum Mekanii

Mahir E. Ocak

Deprem Iklar: Efsane mi Gerek mi?

Tuba Sargl

Londra niversitesi aratrmaclar, fotosentez srasnda k toplayan makromolekllerde gerekleen srelerin klasik fizik ile aklanamayacan gsterdi. Dr. O. J. OReily ve alma arkadalarnn sonular Nature Communicationsda yaymland.

uantum mekaniinin etkileri dk scaklklarda daha belirgindir. rnein speriletkenlik ve sperakkanlk gibi klasik fizik ile aklanamayan olgular ok dk scaklklarda gzlemlenir. Fakat Londra niversitesi aratrmaclarnn yapt alma, baz biyolojik sistemlerde gerekleen fiziksel srelerde kuantum mekaniinin etkilerinin normal scaklklarda bile gzlemlenebileceini gsterdi. Ik toplayan makromolekllerin ou kromoforlardan oluur. Molekllerin renkli gzkmesine neden olduklar iin bu ekilde adlandrlan kromoforlar, topladklar k enerjisini verimli bir biimde kimyasal enerjiye dntrerek fotosentezin ilk admn gerekletirir. Londra niversitesi aratrmaclarnn elde ettii sonular, kromoforlar arasnda enerji transferi srasnda gerekleen srelerin klasik fizikle aklanamayacan
8

ve bu srelerin kuantum mekaniine zg doasnn verimi de artrdn gsteriyor. Aratrmaclar gerekleen srelerin doasn incelemek iin kuantum optik ile ilgili kuramsal bir yntem kulland. Hesaplar kromoforlar arasnda enerji aktarm srasnda gerekleen srelerin kuantum mekaniine zg olduunu ve klasik fizikte bilinen hibir srece benzemediini gsterdi. Bu sonular baka biyolojik srelerde de kuantum mekaniine zg srelerin gzlemlenebileceini dndryor.

Seismological Research Letters dergisinde yaymlanan alma yzyllardr tank olunan ancak bilim insanlar tarafndan tam olarak aklanamayan deprem klar olgusunu aydnlatmaya alyor. alma, sismik sarsntlar ncesinde ya da esnasnda zaman zaman grlen k parlamalar olarak tanmlanan deprem klarnn, yerkabuunun birbirinden ayrld yark blgelerinde daha sk grldn ortaya kard. Aratrmaclar deprem sresince magmann yerkabuunu iterek oluturduu yark blgelerindeki fay hatlarnn yukar ynl hareketleri srasnda kayalarn birbirine srtnmesi sonucu elektrik yk olutuunu, bu yklerin yeryzne ulatklarnda atmosferdeki paracklarla etkileerek k parlamalarna neden olduunu dnyor. Aratrmada 1600 ylndan bugne kadar deprem klarnn gzlendiine dair gvenilir 65 kayt incelendi ve bunlardan 56snn etkin ya da eski yark blgelerinde olutuu belirlendi. Aratrmaclara gre kayalardaki minerallerin kimyasal yaplar bu mekanizmann balamasna neden oluyor. Depremin oluturduu gerilim, kayalar oluturan minerallerin yapsndaki kimyasal balarn krlmasna neden oluyor. Oluan elektrik yk tayclar dikey fay hatlar boyunca hareket ederek yzeye ulayor ve havadaki molekllerin iyonlamasna neden olarak k parlamalarna neden oluyor. Aratrmaclar topran elektrik iletkenliindeki deiimlerin belirlenmesinin deprem aratrmalarna katkda bulunabileceini dnyor.

Bilim ve Teknik ubat 2014

Bir Yldzdan ve Bir Karadelikten Oluan kili Sistem Bulundu

Mahir E. Ocak

e-tr yldzlar kendi etraflarnda yksek hzda dnen scak mavi yldzlardr. Evrende bu yldzlardan ok sayda bulunur ve bazlar birbirinin etrafnda dnen ikili yldz sistemlerinin paralardr. Bugne kadar yaplan aratrmalar sonucunda ilk kez bir karadelik ve bir Be-tr yldzdan oluan bir ikili yldz sistemi kefedildi. kili sistemin paras olan yldz, Kertenkele Takmyldznn bir yesi ve Dnyadan 8500 k yl uzakta. Yldzn kendi etrafndaki dnme hz ekvatorunda yaklak olarak saatte bir milyon kilometre. kili yldz sistemi ile ilgili

spanyol aratrmaclar birbirinin etrafnda dnen bir Be-tr yldz ve bir karadelik kefetti. Dr. J. Casares ve alma arkadalarnn sonular Natureda yaymland.

ilk gzlemler 2010 ylnda yaplm. Aratrmalar sonucunda sistemin dier parasnn ktlesinin Gneinkinin 3,8 ila 6,9 kat olduu anlalm. Ktlesinin bu kadar byk olmas teleskoplar ile grlemeyen bu yldzn bir karadelik olduunu gsteriyor. Karadelik, ktlesi kendisinden ok daha byk olan dier yldzdan yaylan maddeleri souruyor. Bilim insanlar karadelik ieren ikili yldz sistemlerinin evrende ok miktarda olduunu dnyor. Ancak dier yldzdan gelen maddeleri souran karadelikler ok az d iin bu sistemlerin kefi ok zor.

Trk-Alman Bilim Ylnn Resmi Al Yapld

brahim zay Semerci

2014, bilim alanndaki Trk-Alman ilikilerinin 30. yldnm. Hedef gruplar arasnda politik karar mercileri, aratrma kurulular, tevik ve kaynak salayan rgtler, aratrmaya arlk veren irketler, eitim kurum ve kurulular, bilim insanlar, renciler ve medya bulunan Trk-Alman Bilim Ylnda gen bilim insanlar ve renciler zellikle tevik edilecek. Ana konularn bilgi iletiim, nanoteknoloji, biyoteknoloji, kresel deiim sorunlar ve sosyal bilimler olduu Trk-Alman Bilim Ylnn resmi al 23 Ocakta Berlinde yapld.

Haberler

lkemizin lk Transgenik Kuzusu imen Dnyaya Geldi

zlem Kl Ekici

Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi tarafndan desteklenen projede anneden elde edilen be yavrudan biri transgenik olarak dnyaya geldi. Veteriner Fakltesi, Dlerme ve Suni Tohumlama Anabilim Dalnda 23 Kasm 2013 tarihinde doan transgenik kuzu imen salkl bir ekilde byyor.

tedavi yntemlerinin aratrlmasnda, a, ila, tan yntemlerinin gelitirilmesinde ve endstriye ynelik rnlerin retilmesinde ok nemli olanaklar salyor. Gnmzde pek ok uygulama alan bulunan transgenik teknoloji, ilk olarak 1973te bir bakteride uygulanm ve sonraki yllarda memeli hayvanlarda da denenmeye balanm. zellikle diyabet, kanser, Alzheimer gibi ok sayda hastaln oluma nedenleri ve tedavileri konusunda transgenik almalar bizlere hayati bilgiler verebiliyor. Transgenik almalarn nemli bir dier kullanm alan ise sentetik olarak retilemeyen biyofarmastiklerin, yani ila veya ila benzeri maddelerin transgenik canllar araclyla retilebilir olmas. Biyolojik ila fabrikalarnn oluturulmasnn yolunu aacak bu almalar ile hayvan st gibi kolay elde edilebilen hayvansal rnlerden deerli ilalar ve ila benzeri maddelerin retimi mmkn olacak. Avrupa la Dairesi 2006da transgenik keilerin stnden, 2009da ise transgenik tavanlarn stnden elde edilen ilalarn insanlar tarafndan kullanlmasna onay verdi. lkemize bu tr ilalar ithal olarak geliyor ve salk harcamalarnda ciddi maliyet artlarna neden oluyor. TBTAK tarafndan hazrlanan Vizyon 2023 Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikalar 2003-2023 Strateji Belgesi ve TC Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), la Sanayii zel htisas Komisyonu Raporunda Transgenik Teknoloji ile la retilmesi stratejik ama olarak belirtiliyor. stanbul niversitesi tarafndan gerekletirilen bu almalar ile lkemizde de transgenik hayvan stnden deerli ilalarn retimi konusunda ok nemli bir seviyeye gelmi oluyoruz.

Genetik ve biyoteknoloji alanlarnda nemli almalarn yaplmasna katk salayan stanbul niversitesi Veteriner Fakltesi, Dlerme ve Suni Tohumlama Ana Bilim Dal aratrmaclar Trkiyenin ilk transgenik kuzusunu retti. imenin doumu ile birok hastaln tedavisinde kullanlan biyoteknolojik ilalarn retilmesinde nemli bir aamann baar ile tamamlandn belirten ekip, yakn bir gelecekte de stnden biyofarmastik maddeler reten hayvanlar elde edebileceklerinin mjdesini verdi.

Transgenik kuzunun zellikle trnaklar ve az, floresan k altnda yeil grnyor. Yurt iinden ve yurt dndan niversitelerle ortaklaa gerekletirilen almada, Hawaii niversitesinden Prof. Dr. Stefan Moisyadi tarafndan gelitirilmi hiperaktif plazmid kullanlm. zel bir belirte gen, intrasitoplazmik gen enjeksiyonu yntemiyle koyun embriyolarna transfer edilmi. Bu gen transgenik kuzunun genomuna yerleerek mukozalarda yeil parlamaya yol aan bir proteinin retimine neden oluyor. Gerekletirilen bu alma, kullanlan yntem itibariyle dnyadaki nc almalardan. Bundan birka ay nce yine ayn ekip Veteriner Fakltesinde Trkiyenin ilk transgenik tavanlarn retmiti. Yurtdnda da ilgi gren bu alma ABDde ve ngilterede birok habere konu oldu. Hayvanlardaki gen temelli almalar birok hastaln sebebinin ve

10

lkemizin ilk klon canllar olan Oyal ve Zarifeyi, ardndan da ilk transgenik tavanlarn reten, Veteriner Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Sema Birler bakanlndaki ekip, bir ilke daha imza atarak lkemizin ilk transgenik iftlik hayvann da retti.

Bilim ve Teknik ubat 2014

Nanometre leinde Sperakkanlk Gzlemlendi

Mahir E. Ocak

Aalarn retkenlikleri Yalandka Artyor

Tuba Sargl

Nature dergisinde yaymlanan son alma yal aalarn daha az verimli olduu dncesini deitirebilir.

Aratrmaclar nanometre (metrenin milyarda biri) leindeki helyum damlacklarnda sperakkanlk gzlemledi. Dr. N. B. Brauer ve alma arkadalarnn yapt almann sonular Physical Review Lettersda yaymland.
ir madde sperakkan haline getii zaman viskozitesi sfr olan bir akkan gibi davranr. Speriletkenlik gibi sperakkanlk da kuantum mekaniine zg srelerin etkilerinin makroskopik lekte kendini gsterdii, dk scaklklarda gzlemlenen bir olgudur. Hznn bykl belirli bir deerin altnda olan nesneler, sperakkan durumundaki bir maddenin iinden hibir direnle karlamadan geebilir. Landau hz olarak adlandrlan limit hz aldnda ise, akkann iinden geen nesne akkanda uyarlmalara neden olur. Bylece enerji kaybeder ve hz der. Sperakkan hal gzlemlenen maddelerin en bilinen rnei olan helyum iin Landau hz saniyede 58 metredir. Aratrmaclar daha nce makroskopik byklkteki sistemlerde gzlemlenen sperakkanln nanometre leindeki kk damlacklarda da grlebileceini gsterdi. Yaplan deneyler sadece 1000 helyum atomu ieren nanodamlacklarda da bir kritik Landau hz olduunu gsteriyor. Sperakkanln gzlemlenebilecei en kk damlack boyutunun ne olduu henz bilinmiyor. leride yaplacak aratrmalar ile hem bu konuda bir fikir edinilebilir hem de sperakkanln doas daha iyi anlalabilir.

luslararas bir aratrma grubunun yrtt almada 403 farkl trde 600.000den fazla aaca ait sonular incelendi. Daha nce ormanlarn karbon dngsne, rnein karbon depolamaya etkisine ynelik almalar, aa yapraklarndan aa topluluklarna kadar farkl leklerdeki biyolojik yaplar dikkate alnarak yaplyordu. Ancak tek tek aalarn etkisi incelenmemiti. Bu almada incelenen aa trlerinde byme hznn aacn byklyle orantl olarak artt anlald. Bu, byk ve yal aalarn daha kk olanlara gre daha byk bir karbon deposu olduu anlamna geliyor. Hatta baz durumlarda bir ylda, bir byk aacn ktlesinde orta

byklkteki bir aacn toplam ktlesi kadar art gzlenebilir. retkenliin yaprak seviyesinde azalrken bir aacn btn seviyesinde artmas, yapran birim alanndaki retkenlik azalsa da toplam yaprak alannn artmasyla aklanabilir. nsanlar asndan dnrsek bu, insanlarn geliiminin ergenlik dneminden sonra da hzlanarak devam etmesi anlamna gelirdi. Aratrmaclardan Nate Stephenson nsanlar bu hzla gelimeye devam etseydi orta yaa geldiklerinde kilolarn tonla ifade etmeleri gerekirdi diyor. Aratrmaclar yalanma ile tek bir aacn geliiminde ortaya kan hzlanmann, karbon depolama ve atmosferdeki karbondioksit miktar zerindeki etkisinin anlalmas iin ise zamana ihtiya olduunu sylyor.
11

Dr. Tuba Sargl

Gkkua Okalipts

12

Bilim ve Teknik ubat 2014

Gerek olduuna inanmas hayli zor olan bu fotorafta Eucalyptus deglupta, bilinen ismiyle gkkua okalipts aac grlyor. Kuzey yarmkreye zg bu aa, nem oran ve ya miktar yksek tropikal blgelerde yetiiyor. Bu benzersiz ve etkileyici grntnn nedeni ise yaz aylarnda turuncu renkli przsz kabuu soyulduunda aa kan, ak yeil, krmz, turuncu, gri ve mor-kahverengi renkte olabilen izgili kabuu. Yapraklarn dkmedii iin her zaman yeil kalan bu aacn tropik blgelerin dnda yetien trlerinin kabuklar ise daha az renkli.

13

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Byle Olur Sanal Dnyann 3 Boyutlu Yazcs

abildiiniz, alabildiine yaratc bir oyun. Mantn zebilenler iin gerek bir tutku halini alyor. ocuklar arasnda ylesine yaygn ki sveteki baz okullarda mfredata bile girmi durumda, gerisini siz dnn. Minecraftn bir dier zellii de, merakllar tarafndan yazlan modlar sayesinde gerek hayatta karlaabileceiniz karmak yaplar da hayata geirebilmenize izin vermesi. imdiye kadar Minecraft iinde devre simlasyonu da yapan oldu, nkleer reaktr tasarlayan da oldu, ehir byklnde 16 bitlik bilgisayarlar hayata geiren de. ItsJustJumby adl YouTube kullancsnn oyun iinde hayata geirdii 3 boyutlu yazcnn tasarm da beni benden alanlar arasnda. Oyun iinde kurgulanan sistem, 10 sandk iine 10 farkl katman olarak yerMinecraft iinde yer alan 3 boyutlu yazcy altrmak iin arka planda kurgulanan ve 21 binden fazla bloktan oluan yap, oyun iinde neler yapabileceinin de bir gstergesi.

letirdiiniz tasarmn oyun iindeki alana 3 boyutlu olarak basksn gerekletiriyor. Ama bunu katmanlar ekrana srayla yazarak deil, arka planda kurgulanm 20 bin 103 kontrol bloundan oluan mekanizmay altrarak gerekletiriyor! Nasl altn bit.ly/1aiGnfh adresinde kendiniz grebilirsiniz. Minecraft, serbest dnceyi ve yaratcl krklemek iin ortaya koyulmu, sabahtan akama kadar iinde dolap yeni eyler kefedebileceiniz dev bir kum havuzu gibi. Time dergisi web sitesinin Minecraft ile nelerin yaplabileceine dair ti.me/KvIMXl adresindeki etkileyici derlemesi de bir hayli ilgi ekiyor, bakmanz tavsiye ederim.

Etrafta gereki grafiklerle ve farkl senaryolarla dolu onca oyun varken, ocuklar yllardr neredeyse 8 bit zamanlarndan kalma grafiklere sahip Minecraft adl oyundan vazgeemiyor. Minecraft iinde bulunduunuz dnyay dilediiniz gibi ekillendirebildiiniz, farkl malzemeleri bir araya getirip yeni ve farkl malzemelere ulaabildiiniz, birok kii bir araya gelerek gerek mimari yaplarn ve ehirlerin minyatr kopyalarn kurabildiiniz, sonra da iine girip birbirinizle sava-

Monitrnzn I Gndz Bir Baka Olsun Gece Bir Baka

Getiimiz ay, aslnda yllardr ortalk yerde duran F.lux adl son derece ilgin bir yazlma tesadfen denk geldim. Deiik bir vaadi var, diyor ki: Herkes bilgisayarn gndz ve gece vakti ayn renk tonu ayarnda kullanma eilimindedir. Oysa akam olduunda gndz parlaklnda bir a bakmak istemezsiniz, gznz daha lo bir k arar. Brakn bu ayar biz sizin iin otomatik olarak yapalm. Hadi yap bakalm diyerek yazlm bilgisayarnza kurduunuzda, F.lux konum bilgilerinize dayanarak bulunduunuz blgede Gnein doduu ve batt saatleri hesaplyor. Daha sonra Gne doarken ve batarken, yavaa renk tonunu ve ekran parlakln deitiriyor. Bylece gndz prl prl parlayan beyaz bir ekrana bakarken, gne battnda nispeten daha soluk ve gz yormayan bir ekranla almaya devam edebiliyorsunuz. Sylenene gre bunun iki faydas var: Birincisi gereinden fazla kla gzlerinizi yormamak, ikincisi akamlar parlak bir a bakmak zorunda kalmayp daha rahat bir uyku ekmek. F.lux hakknda detayl bilgi edinmek ve yazlm cretsiz olarak bilgisayarnza indirmek iin justgetflux. com adresini ziyaret edebilirsiniz.

F.lux adl cretsiz yazlm, gznze daha iyi uyum salayabilmesi iin bilgisayarnzn ekrann gndz ve gece farkl zelliklerde ayarlayabiliyor.
14

Bilim ve Teknik ubat 2014

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Intel Edisonla Bilgisayar SD Karta Sdrd

Yonga reticisi Intel, bilgisayar dnyasnda yllardr devam eden ezici stnlne ramen, gnmzn teknoloji eilimlerine yn veren tabletlerde ve akll telefonlarda pazar ARM tabanl ilemcilere kaptrmann skntsn yayor. imdi de demi ki madem iin mobil ksmn kaptrdk, bari bir sonraki byk tketici akm olmas beklenen giyilebilir teknolojilerde geri kalmayalm. Bu dncenin bir uzants olarak irket, getiimiz ay Edison adn verdii hayli ilgin bir platformun tantmn gerekletirdi. Edison, standart bir SD bellek kart byklndeki alanda ilemcisinden belleine, WiFiden Bluetooth balantsna komple bir bilgisayar barndryor. Linux iletim sistemini altrabiliyor, kendi uygulama maazasna balanabiliyor, kendine zg uygulamalar ykleyip farkl amalar gerekletirebiliyor. Yapabileceklerini rnek bir sistem zerinde gstermeyi de ihmal etmemiler. Bebek zbn zerine su geirmeyen, bebein dileyebilecei bir oyuncak kurbaa yerletirip iine de bunu koymular. Bylece akll kurbaa bebein kalp atn, nefes aln, ateini ve hatta alayp alamadn an be an kontrol edip raporlayabiliyor.

Intel, SD kart byklnde tasarlad Edison adl sistemle giyilebilir teknolojiler alannda arln imdiden koymak istiyor.

Peki Edison ile neler yaplabilir? Akas Intel de bu iin nereye gideceini merak ediyor. O nedenle yln ortalarnda gelitiriciler iin datlacak toplam dln 1,3 milyon ABD dolarna ulaaca bir Giyilebilir Teknoloji Yarmas amay planlyorlar. Detayl bilgi iin intel.com/content/www/us/en/do-it-yourself/edison. html adresini ziyaret edebilirsiniz.

4K Ekran Test Etmek in erik Hazr

Cebinize san akll telefonlarn ekran bir sre nce Full HD (1920x1080) znrle ulat. Tabletlerde artk 2048x1536 ve 2560x1600 gibi devasa znrlklerin sz geiyor. Elinizde tuttuunuz, cebinize koyduunuz cihazlarda znrlk bu seviyelere ular da, dz ekran televizyonlar ve bilgisayarlar altta kalr m? Kalmaz. O nedenle piyasada imdi yava yava 4K olarak anlan, 3840x2160 olarak ifade edilen monitr ve televizyonlarn yaygnlamaya baladn gryoruz. imdilik fiyatlar biraz yksek, ama emin olun bir iki sene sonra daha azna para vermek istemeyeceksiniz. nk yksek znrlk bir kere kullandktan sonra gerekten ok fena bamllk yapyor. Peki diyelim ki 4K znrlkl grntleme destei sunan bir cihaz elinize geti ve siz de neler yapabildiini yakndan grmek iin cihaz alabildiine zorlamak istiyorsunuz. Nasl olacak? Yayn, ierii nereden bulacaksnz? Biraz gemie dnelim. 2008de Blender Foundation Big Buck Bunny adl bir animasyon filmi hayata geirmiti. Kocaman bir tavann bir grup yaramaza dersini vermesini anlatan yaklak 10 dakikalk bu animasyon film, tamamen gnll bir abann rn olarak ve cretsiz animasyon yazlmlaryla hazrlanmt. te 2013te bu filmi almlar, yine gnll grnt ileme iftliklerini kullanarak znrln 4K seviyesine ykseltmiler. Orijinali 2 boyutlu olan filmin 3 boyutlu olmas iin gerekli deiiklikleri yapmlar ve saniyede 24 olan kare saysn da 60a karmlar. Filmin bu halini bbb3d.renderfarming. net adresinden cretsiz olarak indirebiliyorsunuz. Dilerseniz bu sayede elinizdeki donanmn, 3 boyutlu ve 4K znrlkte bir ierik karsnda ne kadar zorlanacan da test edebilirsiniz. Bu arada ayn adreste daha nce seyretmemi olanlar iin filmin daha dk znrlkl halleri de yer alyor. Gnll bir ortak abann neler yapabileceini gstermek asndan gzel bir rnek, tavsiye ederim.
15

Elinizde 4K znrl destekleyen bir grntleme cihaz varsa, yeteneklerini Big Buck Bunny ile test edebilirsiniz.

Ctrl+Alt+Del
Dizst bilgisayar satlar masast bilgisayarlar geeli ok oldu, ama zellikle oyun ve performans odakl bilgisayar kullanclar her parasn zenle seerek terfi ettirebildikleri masast bilgisayarlardan vazgeemiyor. Dier yandan bunun iin kasay amak, paralar elle birletirmek ve gncellemeleri denetlemek zorundasnz. Bu da herkesin oturup uraabilecei bir ey deil. Yksek performans tutkunlarna ynelik rn ve aksesuarlaryla isim yapm irketlerden Razer, Project Christine adn verdii tasarmla bu konuya zm getirmek iin deiik bir yola bavurmu. Razer, ortaya koyduu yeni sistem tasarmnda PCyi oluturan btn bileenlerin bir ana gvde zerine balanabilen modler paralardan oluacan ngryor. Yani ilemci, bellek, depolama, ses ve grnt gibi ilevleri zerine alan her bir paray ana gvdeye ayr bir modl olarak ekleyeceksiniz. Bilgisayar gncellemeniz veya terfi ettirmeniz gerektiinde, es-

Levent Dakran

Ryalardaki Masast Bilgisayara Bir Adm Daha m Yaklatk?

ki modl karp yerine gncel olan takarak devam edeceksiniz. Aslnda bu gibi modler tasarmlar daha nce baka baz PC reticileri tarafndan da gndeme getirilmiti. Ancak Razeri bunlardan ayran iki ey var: Birincisi, grnm olarak gerekten ok ho bir alma ortaya koymular. kincisi, nceki benzerlerinin aksine bu kez iin fikir aamasnda kalmayp hayata geecek gibi grnyor. irketin getiimiz ay Las Vegasta dzenlenen CES Tketici Elektronii Fuar srasnda rnn alan bir rneini sergilemesi bunun en byk iaretlerinden. Detaylar razerzone.com/christine adresinde bulabilirsiniz.

PC ve aksesuar reticisi Razer, masast bilgisayarlarda yllardr hayal edilen modler tasarm anlayn nihayet gerekletirecek gibi grnyor.

lemcinin Sesini Dinleyerek 4096 Bit ifrelemeyi zdler

Tel Aviv niversitesi ve Weizmann Teknoloji Enstits aratrmaclar, herkeste bulunabilecek trden bir akll telefon ve birka e-posta yardmyla bu ii gerekletirmeyi baarm. Bunun iin ifreleme yapan bilgisayara birka tane e-posta gnderiyorlar ve bilgisayar e-postay aldnda ifreleme srecindeki ilemci seslerini telefonla kaydediyorlar. Bylece elinizde ieriini tam olarak bildiiniz bir metin, bunun ifrelenmi hali ve ifre zlrken ilemcinin kard seslerden oluan bir bilgi kmesi birikiyor. Daha sonra bu kmeyi analiz ederek yaklak 1 saat iinde dnyann en gvenli ifreleme metodu olarak bilinen 4096 bitlik RSA ifrelemesinin anahtarna ulayorlar. Haberlerde yazlanlara gre akll telefon yerine daha hassas bir mikrofon kullandnzda 4 metre uzaktan bile bu ii gerekletirebiliyormusunuz. Etkileyici, ama bu gidip de bir bakasnn bilgisayarna 4 metre yaklaarak ifreli ierie ulaabileceiniz anlamna gelmiyor. Sistemin kontroll olarak gerekletirilmesi art, yani ses kayd alrken hangi bilgiyi, ne zaman ve hangi ierikle gnderdiinizi bilmelisiniz ki yntem ie yarasn. Aratrmaya dair detaylar bit.ly/KosqQI adresinde bulabilirsiniz.

Aratrmaclar, dnyann en gvenli ifreleme sistemi olarak bilinen 4096 bit ifrelemeyi bir mikrofon ve birka e-posta yardmyla alt etmeyi baard.

Bilgisayarlarda yer alan her bir para, siz hepsini duymasanz da kendine zg sesler karr. Buna ilemci de dhil. Peki yalnzca ilemciden gelen sesleri dinleyerek, dnyann en karmak ifreleme anahtarnn ele geirilebilecei aklnza gelir miydi?

16

Bilim ve Teknik ubat 2014

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Filmlerde Beliren Kodlar Gerekte Ne e Yaryor?

Filmlerde ve dizilerde ara sra karlarsnz: Kahramanmzn bilgisayar banda bir ifreyi zmesi, baka bir sisteme szmas, bir virs alt etmesi veya dosya yklemesi gerekmektedir. Komut satrn aar, ekranda bir dizi karmak bilgisayar kodu akmaya balar, kahramanmz da klavyede tkr tkr bir eyler yazarak iini halleder. Peki ama filmler ve dizilerde ekrana yansyan bu kodlar acaba gerekte ne yapar hi dndnz m? Filmin konusuyla ve o an yaplan eyle gerekten bir ilgisi var m, yoksa geliigzel akan satrlardan m ibaret? Merakl bir Tumblr kullancs bu ii sorgulamaya karar vermi, filmler ve dizilerde karsna kan kodlarn analizini yapmaya balam. Yapt i haber olup ksa srede ses getirince, bu kez binlerce kullanc yakaladklar ekran grntlerinde yer alan kodlar ve analizleri paylamaya balam. Bu kullanclar sadece kodun ne i yaptn sylemekle kalmyor, nereden geldiini de aratryor. Bulduklar tm sonular da moviecode. tumblr.com adresinde biriktiriyorlar. Arivin derinlerine indike Terminatorden Dilberte kadar son derece zengin bir grnt koleksiyonu zerinde yrtlen almalarn sonucunu grebilirsiniz. Kodlarn kimi Fortran kyor, kimi Engadget gibi nl sitelerin HTML dkm, kimi basit bir Java Script kodu. Aralarnda Wordpress kaynak kodu kullanan da var, 1980de geen bir sahne iin 1990larda ortaya km bir bilgisayar programlama dilini kullanan da. zellikle programlamaya ilgi duyanlara kesinlikle tavsiye ederim.
Tahmin edeceiniz zere, filmlerde grdmz ou kodun o an yaplan ile uzaktan yakndan ilgisi yokmu.

Madem Korsan Paylayorsun, Bari Dzgn Payla

Mzik paylat iin ark bana binlerce dolar para cezas demek zorunda kalanlar, korsan film paylat iin milyonlarca dolarlk tazminat davasna konu olanlar Tam da yurtdndan gelen bu tarz haberlere altk derken, sveten yle bir haber geldi ki grmezden gelemedim. Olay u: svete Swebits adl (artk mevcut olmayan) torrent sitesine yaplan basknda, siteyi paylam iin kullanan birok kii para ve kamu hizmeti cezasna arptrld. Bunlardan biri de siteye film ykledii iin 4,3 milyon sve kronu (yaklak 650 bin ABD dolar) para cezasna arptrlan 28 yandaki site kullancs. Fakat burada yle ilgin bir detay var: 4 milyon 300 bin kronluk cezann 300 bin kronu, mahkeme tarafndan paylalan filmin grnt kalitesi kt olduu iin verilmi. Sebep, paylalan dk kaliteli filmin, izleyenlerin filmden alaca asl keyfi engelleyerek kt bir deneyim yaatmas. Madem paylayorsun, bari dzgn payla demiler ksaca. Aklmzn bir kesinde dursun. Detaylar bit.ly/1hDYThB adresinde bulabilirsiniz.
sveteki rnekte grdk ki sadece korsan paylam deil, paylamn nitelii de cezada etkili oluyormu meer.

17

Tekno - Yaam

Osman Topa

Cep Foto Yazc

Sosyal paylam aralar ve e-posta, ektiimiz binlerce fotoraf paylamak iin kullandmz en popler yntemler olarak n plana kyor. NFC (Near Field Communication, Yakn Saha letiimi) ve bluetooth kablosuz balant imknlar sunan Pocket Photo 2.0 ile 5,1 x 7,6 cm boyutlarnda fotoraf basabiliyorsunuz. Pocket Photo 2.0 yazc, zel olarak tasarlanm fotoraf ktlar zerine s uygulayarak grnt meydana getiren ZINC teknolojisi kulland iin mrekkep kartuu gerektirmiyor. Yazc bir akll telefon byklnde.
www.lgnewsroom.com

Fakat yine de, zellikle dijital ortamlara eriimi kstl olan kiilerle -rnein bykbabalar ve bykanneler- fotoraflarnz paylamak istiyorsanz LG Pocket Photo 2.0 fotoyazc kullanabilirsiniz.

18

Bilim ve Teknik ubat 2014

teknoyasam@tubitak.gov.tr

MeMini ile Unutulmayan Anlar

Aile iinde, elinde cep telefonu ile zellikle ocuklarnn ilk admn, konutuu ilk kelimeyi yakalamaya alanmz oktur. Her ne kadar akll telefonlarmz sayesinde elimizin altndaki kullanma hazr kamera says her geen gn artsa bile, grntlemek istediimiz anlar yakalamak iin elimizde telefonla bekleyemediimiz iin, genellikle bu anlar yakalamakta baarl olamyoruz. En byk zellii ise dngsel olarak kayt yapabiliyor olmas. Dngsel kayt ne anlama geliyor? Dngsel kayt yapan cihazlar hafzas dolduktan sonra, en eski kayttan balayarak grntleri siliyor ve yeni kayt iin hafza alan ayorlar. Bu sayede sanal olarak hafza hi dolmuyor. Kullanc, bir grnt kaydetmek iin kayt butonuna bastnda, kamera, nceden belirlenen sre kadar (10 saniye ile 5 dakika arasnda) geriye dnk grnty dngden ayryor ve yeni kayt yapyor. Bu ekilde hi bir an kaybetmemi oluyorsunuz.
www.memini.com

MeMini ise gl mknats sistemi ile elbisemizin zerine sabitleyebileceimiz giyilebilir bir mini kamera.

19

Tekno - Yaam

Osman Topa

iPod Touch POS Cihaz

POS cihazlar ve barkod okuyucular spermarketlerden kafelere kadar her yerde karmza kan teknolojiler. zellikle kk iletmeler iin yksek maliyet gerektiren yazlm ve donanm yatrm gerektirebiliyor POS ve barkod sistemleri. Griffin Technology tarafndan gelitirilen ShopKeep, POS/barkod grevi gren, iPod Touch zerine eklenti olarak alan bir klf. App Storedan indireceiniz bir uygulama ile bulut teknolojisi kullanarak iyerinizde baka bir teknolojik altyap gerektirmeden POS ve barkod ihtiyalarnz giderebiliyorsunuz.
http://griffintechnology.com/

Hepsi Bir Arada Android PC

Google tarafndan gelitirilen Android iletim sisteminin sadece tablet bilgisayarlar ve akll telefonlarda kullanldn dnyorsanz yanlyorsunuz. Acer tarafndan gelitirilen 2560 x 1440 piksel znrlk ve 10-noktal dokunmatik 27 in ekran byklne sahip olan TA272HUL, Android 4.2 iletim sistemiyle alyor ve Nvidia Tegra 4 ilemci kullanyor. Ayrca 1GB RAM ve 16 GB SSD sabit disk ile ok temel bir donanma sahip olan Acer TA272HUL ile Androidin btn uygulamalarna erimeniz mmkn.
www.acer.com 20

Bilim ve Teknik ubat 2014

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Batarya Doktoru Uygulamas

Akll telefonlarn zellikleri arttka batarya mr ksalyor. Akll telefonlarda bulunan bluetooth, navigasyon, kamera ve benzeri zellikler ve arka planda alan baz uygulamalar ou zaman gerekmedikleri halde bataryamzn mrnden alyor. zellikle Android iletim sistemi kullanan akll telefonlarda cretsiz uygulamalar kullanarak bataryanzn hem yava boalmasn salayabilir hem de mrn uzatabilirsiniz. Battery Doctor bu uygulamalardan biri. Battery Doctor aktif olarak alan yazlm ve donanmlar analiz ederek gereksiz uygulamalar tek tula kapatmanz salyor. Battery Doctor uygulamasnn iOS versiyonu ise fazla enerji harcayan uygulamalar sadece listeliyor. Bunlarn yan sra, Battery Doctor uygulamas, arj cihazndan gelen elektrik akmn yneterek 3 dereceli arj rejimi uyguluyor ve bataryann kullanm mrn uzatyor.
www.ksmobile.com

Matterform 3B Tarayc
Evlerde yaygn olarak kullanlan dizst bilgisayarlarn yar fiyatna alabileceiniz amatr bir 3B tarayc Matterform. zellikle 3B yazcs olanlar iin vazgeilmez bir rn. 3B yazcs olmayan kullanclar ise objelerin 3B imajlarn alp gerekli deiiklikleri yaparak Avrupada ve ABDde yaygnlaan Fab Lab atlyelerinde 3B olarak kt alabiliyor. lkemizde de az sayda olsa da 3B tarama ve retim hizmeti veren atlyeler var ve saylar her geen gn artyor.
www.matterform.net

Narsistler iin Soloshot!

Aksiyon video ekimi ile ilgilenen kiilerin en byk sorunu, kendilerini aksiyon halindeyken ekememeleri olsa gerek. rnein kayayla sper hareketler yapan kahramanmz, en iyi ihtimalle, kayana veya kaskna yerletirdii kamera ile kendisini ancak ok yakndan, balkgz grnt asyla kaydedebilmekteydi. Tripod kullanlarak uzaktan yaplan ekimler ise, kamera dinamik olarak kontrol edilemedii iin, ok statik oluyordu ve aksiyon kamerasndan beklediiniz aksiyonu takip etme gibi bir lkse sahip deildi. Soloshot ise ok basit bir mantkla zm bu sorunu. Soloshot, 2 paradan oluuyor. Takip edilecek olan ara veya kiinin zerinde bir takip cihaz ve video kamerann monte edildii bir robotik alc bulunmas gerekiyor. rnein yama parat yapan kii takip cihazn kol bant kullanarak zerine monte ediyor. zerine video kamera yerletirilen Soloshot robotik alc, sporcunun btn hareketlerini takip edip kaydediyor. Robotik alc 600 metre uzakla kadar takip cihazn grebiliyor. Robotik alcnn takip as ise yatay olarak 360o ve dikey olarak 60o.
www.soloshot.com

21

Dr. Bahri Karaay

i ve i birikim g il b i s e lim un jilerin ge phesiz Facebook 0 milyon lo o n k e t c yeni k 50 mesi ve mn en etkin ara k, her gn yakla nt kuruyor, e il iy in r jile la boo yla n teknolo den oldu. Bu pa e yesi olan Face yede yeniden ba bir la o r a v a e a t s zerind iz on yld ann dr lamaya n sanlar o Getiim da deta bir pat edya. Bir milyarn grmemi in nleniyor ve dny hzda yaylyor. e n ir m dr paylam yapt sosyal ullanlyor, yllar etler oradan dz ereksiz klacak b or. k n g k e iy r k d a a ncl dan etkin olar msal h nlarnn varln na mahkm e lu p o t k e n a c n ? kii taraf aderini deitire klasik medya org ce bilgisayar ekra k r ndnz m a le d in t r a a r a le o d s e r i r lk le h la n ini da insan olup bite etkiledi l s a n i yannda book ayn zaman iz un b e Facebook n Fakat Fac la o i irm u kadar g b a z m m Peki yaa
22

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

u k o o b e c Fa n i y Be
n iki yandaki kz anne devime yardm eder misin? diye sorduunda Cindy Salem (gerek ad deil) bilgisayarnn bandayd. Kzna u anda megulm karln verdi. Cindy aslnda Facebooktayd. Zeki ocuk bu sefer annesine bilgisayardan ulamaya alt. alma odasndaki dizst bilgisayarndan annesine anne devimi yapmakta zorlanyorum, yardm eder misin? mesajn ieren bir elektronik posta gnderdi. Fakat bu da ie yaramad, Facebooka dalm olan anne kzndan gelen bu mesaj grmemiti. Cindy hafta iinde her gn en az iki saatini Facebook iin harcyor. Facebookta daha az zaman harcamak istese de bunu bir trl gerekletiremiyor. Kendisinin bir Facebook bamls olduunu dnyor. Bu makaleyi yazmaya karar verdikten sonra Facebook hesabmdaki arkadalarmn Facebooku

ne sklkta kullandn renmek iin duvarmda bir soru sordum: Facebook iin gnde ne kadar zaman harcyorsunuz? Soruya cevap veren 62 kiinin gnlk Facebook uyk kullanm gnde birka dakikau dan 12-13 saate kadar geni bir zaman araln kapsyordu. Fakat ounluk (%82) Facebookta gnde birka dakikadan drt saate kadar zaman geiriyordu. En yaygn kullanm sresi 1-2 saatti (%58). Drt saat ve zerinde zaman harcayanlarn oran ise %17ydi. Bu grubun iinde iki kii gnde 12-13 saati Facebook karsnda geirdiklerini yazmt. Anketin doruluu elbette cevaplarn ne oranda gerei yansttna bal. Katlmc saysnn az olmas da elde edilen sonulardan genelleme yaplmasn engelliyor. Bununla birlikte -ar kullanm dnda- harcanan zamann an erisi dalm gstermesi, lkemizde ok sayda insann gnde 2-3 saatini Facebookta geirdiine iaret ediyor.
23

Facebooku Beyin

Facebooka Neden Bu Kadar Dknz?

Bu konuda yaplan bilimsel almalar Facebooka dknln gerisindeki en nemli etkenlerden birinin Facebookun kiilerin toplumdaki sosyal konumlarn ve itibarlarn artrmalar iin etkin bir ortam yaratmas olduunu gsteriyor. Bakalarnn karakterimiz hakknda ne dnp ne sylediinden oumuz etkileniriz. Derecesi kiiden kiiye deise de hemen hemen hepimiz hakkmzda olumlu konuulmasn ister ve onun iin aba gsteririz. Facebook sayesinde yaadklarmz ve dncelerimizi annda ok sayda insanla paylaabiliyoruz. Duvarmza yazdklarmzn beenilmesi bizi mutlu ediyor. nk aldmz her beeni sosyal medya ortamnda da olsa itibarmz artrc bir gelime olarak alglyoruz. Son zamanlarda yaplan bilimsel almalar, kiinin itibarnn artmas (kiinin karakteri hakknda olumlu eyler sylenmesi) ile ilgili olarak beynin ventral striatum adl blgesinin ilev grdn gsteriyor. Bu verilerden yola kan Berlindeki Freie niversitesinden bir grup aratrmac Facebook kullanm ile beynin bu blgesinin ilevi arasnda bir iliki olduunu ileri srd. Dar Meshi ve arkadalar otuz bir Facebook kullancsna kendilerinin Facebooka ykledii ve altlarna iltifat dolu yorumlar yazlm fotoraflarn ve baka kullanclarn iltifat dolu yorumlar ya-

plm fotoraflarn gsterdiler. Onlar fotoraflara bakarken beyinlerindeki etkinlik grntlendi. Deneklere ayrca para dl verildi ve dl aldklar sradaki beyin etkinlikleri de grntlendi. Bakalarnn fotoraflarnn beenildiini grmek, deneklerin sosyal karlatrma asndan tepkilerinin ne olacan belirleyecekti. Para dl ise, beyinde gzlenecek etkinliin denein itibar art duygusunun mu yoksa dllendirilmesinin bir sonucu mu olduunu gsterecekti. Aratrmada deneklerin Facebook kullanm alkanlklar da belirlendi. Denekler kendi fotoraflarna baktklarnda beynin nkleus akkumbens adn verdiimiz blgesinin etkinletii gzlendi. Beyin grntleme sonular Facebook kullanm verileri ile birlikte deerlendirildiinde kendi fotoraflarna gl tepki verenlerin Facebooku ok daha fazla kulland ortaya kt. Bir baka adan bakldnda bunun anlam suydu; aratrmaclar, hakknda hibir ey bilmeseler de bir kiinin Facebooka koyduu ve pozitif yorumlar alm fotoraflarna bakarken beyninin gsterdii tepkiden o kiinin Facebooku az m yoksa ok mu kullandn byk bir kesinlikle tahmin edebildi. Aratrmada elde edilen nemli bir baka sonu da para dl verildiinde nkleus akkumbenste grlen etkinlik ile Facebook kullanm arasnda bir iliki bulunmamasyd. Bu da gzlenen etkinliin zellikle itibar art algs ile ilgili olduunu gsteriyordu. Btn bu veriler Facebookta da olsa iltifat aldmzda beynimizin dl sisteminin harekete getiini gsteriyor. Aldmz her been bizi mutlu ediyor ve beenilmeyi toplumdaki itibarmzn art olarak alglyoruz.

Facebook ve Mutluluunuz
Acaba Facebooka baml hale gelenler been aldklarnda hissettikleri bu anlk mutluluu devam ettirmek iin mi Facebookta o kadar uzun sre harcyor? Facebook kullanmnn mutluluk zerindeki etkilerini belirlemek zere Michigan niversitesinde yaplan bir almada, ortalama yalar 20 olan 53 kadn, 29u erkek toplam 82 kiiden oluan bir gruba 14 gn boyunca gnde be metin mesaj gnderiliyor. Her mesaj denekleri evrimii bir ankete gtryor. Denekler akll telefonlaryla anket sorularn cevaplyor. Ayrca aratrmann banda ve sonunda deneklere Hayattan Memnunluk Anketi veriliyor. Tamamen ansa bal bir zamanlama ile deneklere gnderilen metin mesajlarnda u be soru soruluyor:
24

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

u anda kendini nasl hissediyorsun? u anda ne kadar endielisin? Kendini ne kadar yalnz hissediyorsun? En son gnderdiimiz mesajdan beri Facebooku ne kadar kullandn? En son gnderdiimiz mesajdan beri ka kiiyle dorudan temasta bulundun?
Sorular ve memnunluk anketi deneklerin andan ana kendilerini nasl hissettiklerini ve hayatlarndan ne lde memnun olduklarn belirliyor. Sonular deerlendirildiinde uzun sreli Facebook kullanmnn her iki kriter asndan da denekleri olumsuz ynde etkiledii ortaya kyor. Ayrca deneklerin Facebooku daha fazla kullandka kendilerini daha kt hissettii ve hayatlarndan daha az memnun olduklar kefediliyor. Beinci sorunun amac, deneklerin dier insanlarla dorudan iletiime gemelerinin onlara kendilerini nasl hissettirdiini ve hayatlarndan memnuniyetlerini nasl etkilediini

belirlemekti. Dorudan iletiim her iki kriter asndan olumsuzluk yaratmyor, aksine zaman ierisinde deneklerin hem kendilerini daha iyi hissetmesine hem de hayatlarndan memnuniyetlerinin artmasna neden oluyor. Facebook kullanmnn kiinin kendini iyi hissetme ve hayattan memnuniyet dzeyini neden olumsuz ynde etkiledii imdilik bilinmiyor. Ancak baz aratrmaclar Facebook kullanm iin bilgisayar banda harcanan zamann fiziksel etkinlii azaltmasnn bunda etkisi olduunu ileri sryor. Bir grup aratrmac ise bu duruma kiinin kendini dierleri ile karlatrmasnn yol at grnde. Utah Valley niversitesinden Chou ve Edge, Facebookun kiinin bakalarnn kendi hakkndaki dncelerini etkilemek iin son derece uygun bir ortam sunduunu, bu nedenle insanlarn Facebookta kendilerini ve yaamlarn olduundan daha iyi gstermeye altn belirtiyor. Bu gerein kullanclar nasl etkilediini belirlemek zere 425 niversite rencisi zerinde bir aratrma yapyorlar. Facebooku daha ok kullananlarn, dier insanlarn kendilerinden daha mutlu ve hayatlarnn daha iyi olduuna inandn, ayrca hayatn adil olmadn dndklerini kefediyorlar. almada ilgin bir sonu daha elde ediliyor: Kiisel olarak tanmad Facebook arkadalarnn says fazla olanlar, bakalarnn kendilerinden daha mutlu olduuna daha ok inanyor.

25

Facebooku Beyin

Facebook Kiiliiniz Hakknda Ne Diyor?

Bakalarnn Facebooktaki gnderilerimizi beenmeleri bizleri mutlu ederken kendi beendiklerimizle de farknda olmadan politik grmzden dini inancmza, etnik kkenimizden cinsel tercihimize, zek dzeyimizden mutluluumuza, alkanlklarmzdan yamza, cinsiyetimize ve bamllklarmza kadar son derece kiisel bilgilerimizi dnyaya ilan ediyoruz. Cambridge niversitesinden Michal Kosinski ve arkadalar, aratrmalarna konu olan 58 bin gnll hakknda sadece Facebooktaki beenilerini kullanarak, istatistiksel yntemler yardmyla detayl bilgi elde edilebildiini ispatlad. Projenin lideri Kosinski nsanlar rnein cinsel tercihleri veya yalar gibi baz kiisel bilgileri bakalaryla paylamak istemez. Ancak bu bilgiler onlarn yaamlarnn dier alanlar ile ilgili olarak paylatklar bilgilerden istatistik yntemler kullanlarak elde edilebilir diyor. Kosinski ve arkadalar almaya katlanlarn siyah m yoksa beyaz m olduunu %95 kesinlikle, cinsiyetlerini %93 kesin-

likle, demokrat m yoksa cumhuriyeti mi olduklarn %85 kesinlikle, erkeklerin homoseksel mi yoksa heteroseksel mi olduunu %88 kesinlikle belirledi. Genel bilgilerin yan sra kiilerin yaamlarnn ilk 21 ylnda anne ve babalarnn birlikte mi yoksa boanm m olduu, alkol, sigara veya uyuturucu bamls olup olmadklar gibi son derece zel bilgileri de byk bir kesinlikle tahmin edebildiler.

Michal Kosinski ve arkadalar, sadece Facebooktaki beenileri kullanarak, istatistiksel yntemler yardmyla denekler hakknda detayl bilgi elde edilebildiini ispatlad.

Evli veya Bekar

0,67

Sosyal Medyadaki Mesajlardan Spermarket Alveriine

Tketime dayal ekonomilerde kiilerin ilgi alanlar ve beenileri, zellikle sanal ortamda giderek artan oranda yakndan takip ediliyor, bu bilgiler rn ve hizmet reten irketler tarafndan ska kullanlyor. Kosinski ve arkadalarnn kulland istatistik programlar ve benzerleri sayesinde kiilerin nelere ne zaman ihtiya duyduu belirlenerek ilgili rnleri reten irketlerden ve rnlerinden haberdar olmalar salanyor. Her ne kadar vereceim rnekte elde edilen bilgilerin ou irketin kendi bilgisayarlar ve kendi programlar ile elde edilmi olsa da, Facebook da benzer bir yntemle kullanclarna ait bilgileri reklam ald irketler iin kullanyor. Getiimiz gnlerde ABDnin Minnesota eyaletinde bir babann yaadklar irketlerin bu konudaki etkinliklerinin ne boyutlara ulatn gzler nne seriyor. Kzgn baba, bir spermarket zinciri olan Targetn maazalarndan birine giderek mdrle grmek istiyor. Mdre Kzma Targettan bir elektronik posta gelmi. Postada ona bebek elbiseleri ve beik iin indirim kuponlar gndermisiniz diyor ve ekliyor benim kzm hl lise rencisi, ne yapmaya alyorsunuz, onun hamile kalmasn m tevik ediyorsunuz. Hi beklemedii bu tepki zerine mdr gnderilen elektronik postay buldurup

Anne ve Baba Evli

0,6

Sigara

0,73

Alkol

0,7

Uyuturucu

0,65

Irk (Beyaz, Siyah) Din ( Mslman, Hristiyan) Demokrat veya Cumhuriyeti Gey

0,95

0,82

0,85

0,88

Lezbiyen

0,75

Cinsiyet

0,93

0.00
26

0.25

0.50

0.75

1.00

>>>
inceliyor. Gerekten de postada glmseyen bebek fotoraflar eliinde hamile kadnlar iin elbiseler, yeni doanlar iin gerekli klk kyafet ve eyalar iin indirim kuponlar olduunu gryor. Mdr kzgn babadan zr diliyor. Birka gn sonra tekrar zr dilemek iin telefonla aradnda babann ses tonunun ok deimi olduunu fark ediyor. Babann azndan u cmleler kyor kzmla konutum, yle grnyor ki evimizde benim haberim olmayan birtakm eyler oluyormu. Bebei Austos aynda bekliyoruz. Dorusu benim size zr borcum var. Aratrma ekibi, kiiler hakknda bu kadar detayl bilgi elde edilebilmesinin, zellikle de bu bilgilere bu kadar kolay ulalabilmesinin sonularnn son derece nemli olduunu vurguluyor. nk elde edilen bilgiler insanlarn yaamlarnn kolaylatrlmas iin kullanlabilecei gibi aleyhlerinde de kullanlabiliyor. Target her mteriye bir misafir kimlik numaras veriyor ve mterinin kredi kart bilgisini, isim ve e-posta adresini, o gne kadar Targettan satn ald her eye ait bilgileri, ayrca internet ve sosyal medyadan o mteri hakknda elde edilen bilgileri bu kimlik numaras ile bir bilgi a oluturacak ekilde ilikilendiriyor. Targetin istatistik uzman Andrew Pole, anne adaylarn nasl sadk mteri yapmaya altklarnn yle anlatyor. Dier byk spermarketler gibi Target da doum gn veya dn gibi zel gnler iin mterilerine hesap ama ve maazadan alnmasn arzu ettikleri rnleri bu hesapta gsterme imkn salyor. Arkada veya akrabas iin hediye alacak kii de ya Targetn web sitesinden ya da Targeta giderek maazadaki bilgisayardan arkadann ismini yazp onun bebek hesabna giriyor ve o hesapta arkadann setii rnleri gryor. O listeden kendi btesine uygun ve houna giden bir hediye seip alyor. Pole, Targetn btn bebek hesaplarna ait verileri analiz ettiinde birtakm ortak davranlar fark ediyor. rnein herkes cilt kremi alyor, ama bebek hesaplarnn sahipleri hamileliklerinin ikinci yarsnda byk miktarda kokusuz krem almaya balyor. Ayrca hamile kadnlarn ou hamileliklerinin ilk 20 haftalk dneminde alveri listelerine kalsiyum, magnezyum ve inko gibi haplar ekliyor. Hamileliinin sonlarna yaklaan kadnlar ise ok sayda kokusuz sabun, el sterilizasyon svs ve lif alyor. Pole bu tr verileri analiz ettiinde ilgin bir sonula karlayor. Anne adaylarnn hep belli bal 25 rn aldn kefediyor. Bununla da kalmayp bu rnler asndan alverileri deerlendirdiinde her bir anne adayna bir hamilelik puan vere-

Bilim ve Teknik ubat 2014

bildiini gzlemliyor. Yine al veri bilgisine dayanarak bebein doum gnn sadece bir iki gn yanlmayla tahmin edebiliyor. Senaryo yle gerekleiyor. Atlantada yaayan Jenny adnda bir Target mterisi olduunu farz edelim. 23 yandaki Jenny Martta byk boy vcut kremi, ocuk bezi de alabilecek byklkte bir anta, inko ve magnezyum haplar ve parlak mavi bir anta alm olsun. Bu bilgiler Targetn istatistik modellemesi ile deerlendirildiinde, Jennynin %87 olaslkla hamile olduu ve bebein doumunun Austosun sonlarna doru olaca belirleniyor. Target bu bilgiler nda Jennyye hamileliin deiik dnemlerinde ihtiya duyabilecei rnler iin kuponlar gndermeye balyor. Hamile lise rencisinin durumu medyaya yansdktan sonra mterilerin durumdan rahatsz olduunu gren Target, bu sefer reklamlarnda sadece hamilelikle ilgili rnlere younlamak yerine kuponlar daha genel tutup aralara serpitirmeye balad. Bylece mterilerin takip edildikleri hissine kaplmamas hedeflendi. Bununla beraber mteri bilgilerine dayal pazarlama stratejisi uygulamaya balayan Target 2002 ylnda 44 milyar dolar olan satlarn 2010 ylnda 67 milyar dolara karmay baard. irket yetkilileri bu baarda Poleun anne ve bebek zerine younlaan kampanyasnn ok byk rol olduunu belirtiyor.
27

Facebooku Beyin

Sanal bilginin kullanm konusunda en aktif olan irketlerin banda Google geliyor. Bunun delilini hepimiz gnlk yaantmzda gryoruz. Almay dndmz bir rn veya ilgilendiimiz bir hizmetle ilgili arama yapmamzn zerinden ok ksa bir sre sonra girdiimiz web sitelerinde veya Facebook sayfamzda ilgilendiimiz rn veya hizmetle ilgili reklamlar grmeye balyoruz. Bu reklamlar deiik alternatifler sunarak daha bilinli alveri yapmamz salyor ve ounlukla da en uygun fiyat sememize yardmc oluyor. Facebook aracl ile elde edilecek kiisel bilgilerin bu amala kullanlmas kiiye zel rn ve hizmetlerin sunulmasn olas klarak yaam kalitesinin artmasna katk salyor. te yandan bu bilgilerin elde edilmesinin nemli dzeyde olumsuz etkileri de sz konusu. ncelikle bu bilgilere ulamann bu kadar kolay olmas ve ilgili kiilerden izin alnmasna gerek olmay bal bana bir problem. Gizlilik zellikle i yerinde giderek artan oranda nem kazanrken (rnein ABDde bir salk personelinin kendi hastas olmayan birinin elektronik salk kaytlarna bakmas iini kaybetmesine neden oluyor veya bir niversite rencisinin notlar, onun imzal izni olmadan anne ve babasyla paylalamyor) kiisel bilgilerin i saatleri dnda gnll olarak paylalmas ilgin bir eliki oluturuyor. Etnik kken, dini inan ve politik gr farkllklar nedeniyle ortaya kan anlamazlklarn, atmalarn ve savalarn maalesef devam ettii gnmzde Facebook aracl ile kiilerin farknda olmadan kendi haklarnda ifa ettikleri bu bilgiler baz lkelerde onlarn yaamn dahi tehdit altna sokabiliyor. Son zamanlarda Facebook sayfalarna koyduklar yorumlardan dolay hapis cezasna arptrlan insanlar olduunu haberlerden okuyoruz.

Facebook Bamllk Yapar m?

Facebook kullananlarn ou baml olmadklarn, istedikleri zaman onu brakabileceklerini savunuyor. Ancak bunu syledikleri halde bir trl uygulamaya geiremeyen milyonlarca insan var. Bunlardan biri de niversite rencisi April. Ne zaman ders almak iin masaya otursa her seferinde nce bir iki dakikalna Facebooka girip ondan sonra kendimi tamamen derse vereceim dediini, ama her sefer uzun sre, bazen saatlerce Facebookta kaldn itiraf ediyor. Bu adan Facebook bamlln uyuturucu bamllna benzetiyor. Konsantre olamamasnn da bu bamllktan dolay olduunu dnyor.
28

Baki Karaay

<<<
Facebookta been almay uyuturucu kullanldnda hissedilen forik duyguya benzetiyor. nk Facebook kullanm da zaman ierisinde artarak kiinin yaamn etkilemeye balyor. April de kesin zmn Facebook kullanmn bak gibi kesmekte olduunu biliyor, ama uyuturucu alkanlnda olduu gibi birden brakmann hi de kolay olmadn ve eksikliinin ok gl hissedildiini dile getiriyor. n rnek veriyorlar. Kadn gnde be saatini sosyal medyada harcyor. ini yapmak yerine Facebookta zaman harcad iin iinden kovuluyor. Tedavi iin gittii doktorla konuurken bile elindeki telefondan Facebook hesabna bakyor. Uzmanlar bir kiinin Facebook bamls olup olmadn gsteren en nemli semptomun Facebookta ar derecede uzun zaman harcamas ve ondan kopmada yaad zorluklar olduunu belirtiyor. 2010 ylnda ABDde bin kiiyi kapsayan bir almada 480 kiinin gece yars uyanmalar durumunda veya sabah uyanr uyanmaz ilk i olarak Facebook veya twitter sayfalarn yenilediklerini veya Facebook ve twittera atlanlar okuduklarn gsteriyor. iPhone kullananlarn %28i sabah uyandklarnda henz yataktayken Facebook veya twitter hesaplarna girdiklerini bildiriyor. ou kii Facebook hesaplarna o kadar ncelik veriyor ki konuma arasnda, tuvalete giderken hatta sevdikleri insanla romantik dakikalar yaarken bile Facebook hesaplarn kontrol etmekten kendilerini alamyorlar. Facebookun ok sayda yarar olduu phesiz. Onun sayesinde arkadalarmzla ve sevdiklerimizle iletiim halinde oluyoruz, dnyada olup bitenleri son dakika haberleri olarak annda reniyoruz. Yine Facebook sayesinde pek ok konuda pek ok ey reniyoruz. Bilinli ve kontroll kullanm yaam kalitemizi artrrken kontrolsz kullanm uyuturucu bamllna benzer bir ekilde yaantmz alt st edebiliyor. Facebooku olumlu yanlaryla yaantmzn bir paras klmak ise kullanclar olarak bizlerin elinde.

Bilim ve Teknik ubat 2014

Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde yapt aratrmalar Amerikan Salk Enstits (NIH) tarafndan destekleniyor. Karaayn ilk kitab Yaamn Srr DNA TBTAK Popler Bilim Kitaplar arasnda yaymland.
www.bahrikaracay.com/turkce

Salk alannda alan doktorlar ve uzmanlar arasnda internet bamll veya Facebook bamll imdilik tartma konusu ise de, bu konuda yaplm az saydaki bilimsel alma internet bamllnn gerek olduunu destekler nitelikte. Nottingham Trent niversitesinden Daria Kuss ve Mark Griffiths konuyla ilgili olarak 1996 ve 2011 yllar arasnda yaymlanm literatr taradklarnda ilgin birtakm gerekleri fark ediyorlar. rnein Facebookta harcanan zamannn 2007 ylndan 2008 ylna yzde alt yz arttn gryorlar. Ayrca Facebook bamllnn uyuturucu bamllna ok benzediini bu nedenle Facebook bamllk bozukluunun gerek bir psikolojik bozukluk olduunu ileri sryorlar. nk her ikisinde de amacn gereklerden kamak, zihni oyalamak ve deiik duygular yaamak olduunu, sonuta bamlln kiinin kendi hayatn ve evresindekilerle olan ilikilerini olumsuz ynde etkilediini ve Facebook bamllnn bu zellikleri tadn tespit ediyorlar. Ayrca her iki bamllkta da kullanclar yaptklarn saklamak iin eitli yollar deniyor. Tpk uyuturucu kullanmnda olduu gibi Facebook kullanclar da zamanla ona kar tolerans kazanyor. Bir dier deile zaman getike ayn etkiyi grebilmek iin Facebooku daha fazla kullanmalar gerekiyor. Facebook kullanclar, uyuturucu bamlsnn uyuturucuyu brakmaya alrken yaad yoksunluk duygularna benzer duygular yayor ve hatta bazen yeniden ar kullanma geri dnebiliyorlar. Kuss ve Griffiths 24 yandaki bir kad-

Kaynaklar Kosinski, M., Stillwell, D. ve Graepel, T., Private traits and attributes are predictable from digital records of human behavior, Proceedings of National Acedemy of Sciences, Say 110, s. 5802-5805, 2013. Grace, H. T., ve Edge N., They Are Happier and Having Better Lives than I Am: The Impact of Using Facebook on Perceptions of Others Lives, Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, Say 15, s. 117-121, ubat 2012.

Kuss, D. J. ve Griffiths, M. D., Online social networking and addiction--a review of the psychological literature, International Journal of Environmental Research and Public Health, Say 8, s. 3528-3552, 2011. Meshi, D., Morawetz, C. ve Heekeren H. R., Nucleus accumbens response to gains in reputation for the self relative to gains for others predicts social media use, Frontiers in Human Neuroscience, Say. 7, s. 1-11, 2013 29

Dr. Mahir E. Ocak

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

AltnAramak
Aa Yapraklarnda
, yoksa bitkilerin altn blgedeki topraktan m ald konusunda tartmalar vard. Aratrma okalipts aalarnda gzlenen normalden fazla miktardaki altnn kaynann, derinlerdeki altn rezervleri olduunu gsterdi.

Avustralyal aratrmaclar okalipts aacnn yapraklarnn analiz edilmesi ile yeni altn rezervlerinin bulunabileceini gsterdi. Aratrmay yapan ekibin yelerinden Dr. M. Lintern, bu tekniin inko ve bakr gibi baka metaller bulmak iin de kullanlabileceini belirtiyor.

vustralyann baz blgelerindeki aalarda normalden ok daha fazla miktarda altn olduu biliniyor. Nature Communicationsta yaymlanan almadan nce, altnn bu blgelere altn rezervi olan baka blgelerden rzgrla m tand-

Aratrmaclar aalardaki altnn kaynann derinlerdeki altn rezervleri olup olmadn anlamak iin hem doal ortamlarndaki aalardan aldklar rnekleri hem de laboratuvar koullarnda, seralarda altnl sularla beslenen aalardan alnan rnekleri inceledi. Doal rneklerin alnmas iin zel olarak seilen blgenin civarnda bir altn kayna yok, dolaysyla rzgrla altn tanamaz. Madencilik etkinliklerinin olmad blgedeki altn rezervi, otuz metreden daha kaln kurak topraklarn altnda bulunuyor. Alan delikler ile kefedilen rezervin zerindeki topraklarda byyen okalipts aalarnn kklerinin 40 metre derinlere kadar ulamas, bu blgenin yaprak analizi ile altn aramak iin ideal bir aratrma yeri olmasn salyor.
30

almalar srasnda doal ortamlarndaki aalardan alnan rneklerde normalden ok daha fazla altn olduu grld. Sonular altn deriiminin kuru yapraklarda 80, aa dallarnda 44, aa kabuklarnda 4, toprakta ise 41 ppb (mikrogram/litre) olduunu gsterdi. Altn rezervinin olmad blgelerde ise aalarda 0,1 topraklarda ise 6 ppb altn bulunuyor. Aratrma srasnda altnn kaynann derinlerdeki altn rezervi olduunu dorulamak iin yaplan laboratuvar almalarnda sera ortamndaki okalipts aalar 1000 ppb altn ieren suyla beslendi. Bu aalardan elde edilen rnekler taramal elektron mikroskobu ile incelendiinde doal rneklerden elde edilen sonulara benzer sonular elde edilmesi hipotezi dorulad.

10

68 5 4 1

><
7 2

Bilim ve Teknik ubat 2014

45 2

6 2

0m
Dklm yapraklar Kalkritli krmz toprak

rnek alnan blge a b c

Krmz killi toprak ve akl

10

Kaolinitli krmz toprak ve beyaz kaolitik toprak benekleri

20

Gri smektit bakmnda zengin toprak ve karbonlu maddeler

Kalkritli krmz toprak Benekli kil Pisolitli toprak Dier toprak trleri Kum

Derinlik kayac Bazalt ve killi ist Bazalt

Yumuak kaya Ana kaya

Delme noktalar 0.5 ppmden fazla altn kan yerler Altn rezervi rnek alnan yerler Temas yzeyi

Yapraklarda bulunan altn miktar (mikrogram/litre) Beyaz toprak ve yumuak kuartz akllar
7 6 76 20 9 40 24 96 18 56 41 15 72 74 36 33 15 124 8 5 70 6 14 30

13
2

23

5 23 9

11

30

Temas yzeyi Yeilimsi gri yumuak kaya

72 46 17 51 359 10 141 84 72 48 33 11 37 30 32 10 41 19

25 30 10

19

250 37

6 10

Altn bakmndan zengin blge

16

46

264

21

7
3 blm

Aratrmada elde edilen sonulara gre, altn rezervi olan blgedeki okalipts aalarnn kkleri topraktan su ile birlikte iyonik haldeki altn da alyor. Tama sistemi ile aacn her blgesine yaylan iyonlar, yksz hale indirgendikten sonra hcrelerin iinde keliyor. Altn younluunun en fazla olduu ksm ise yapraklar. Kn souk havalarda yapraklarn dklmesiyle zemindeki topraklar da altn bakmndan zenginleiyor. Bylece okalipts aalarnn topran derinliklerinden yzeye tad altn, su ile beraber kkleri derinlere uzanamayan kk bitkilerin de gvdelerine geiyor. Sonu olarak aa

yapraklarnn analizi, evreye zarar vermeden maden arama konusunda alternatif bir yntem olabilir. Fakat yapraklardaki madenin ticari bir deerinin olmadn da belirtelim. Altn madenciliinin krl bir i olabilmesi iin bir ton toprakta en az birka gram altn olmas gerekiyor. Okalipts yapraklarnda bulunan altnn miktar ise, normalin ok zerinde olmasna ramen, bir ton yapraktaki altn miktar miligramlar (bir gramn binde biri) dzeyinde.
izimler: Rabia Alabay Kaynak Lintern, M., ve ark., Natural gold particles in Eucalyptus leaves and their relevance to exploration for buried gold deposits, Nature Communications, Cilt 4, Makale Numaras 2274, 2013. 31

Brtein Ege

Artrlm Gereklik

Kiisel bilgisayar devriminin en nemli nclerinden Douglas Engelbart bugnleri herhalde hayal bile edemezdi: Yarm asrdan biraz daha fazla zaman iinde elektron tpl bilgisayarlardan, fiziksel dnya ile bilgisayar dnyasnn kelimenin gerek anlamyla i ie getii ve hayal gcnn snrlarn alabildiine zorlad bir dnyaya yolculuk! Dokusunda hem sanal hem de gerek dnyay ayn anda barndran bu yeni nesil sanal dnya, bilim evrelerince artrlm gereklik (Augmented

Reality, ksaca AR) olarak adlandrlyor. Bu dnyada ne bildiimiz anlamda monitrlere ne de bilgisayar farelerine yer var. 1968de ABDli bilgisayar uzman ve mucit Douglas Engelbart tarafndan belirlenen vizyon dorultusunda ekillenmi olan gnmz bilgisayar dnyas, artrlm gereklik ile birlikte yakn bir gelecekten itibaren yerini ok daha farkl bir etkileim anlaynn hkim olduu yeni bir dnyaya brakmaya hazrlanyor. Artrlm gereklik uygulamalarnn

gnlk hayatmza girmesiyle yaammzda sessiz bir devrim gerekleecek. stelik bu sessiz devrim, daha imdiden sadece bilgisayar kullanclarn deil tm insanl etkileyecek gibi grnyor, hem de geri dn olmayacak bir ekilde...

32

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

Douglas C. Engelbart
30 Ocak 1925te ABDnin Oregon eyaletinde doan Douglas Carl Engelbart bir bilgisayar uzman, mucit ve ayn zamanda tm insanln bilgisayarlarla tanmasn salayan kiisel bilgisayarlarn da en nemli nclerinden biri. Birok uluslararas dln de sahibi olan Engelbart ayrca IEEE Bilgisayar ncs dl (1993), Turing dl (1997) ve ABD Ulusal Teknoloji Madalyas (2000) sahibi. Oregon State Universityde elektronik mhendislii alannda lisans eitimi (1942-1948) alan Engelbart, University of Californiadaki yksek lisans ve doktora eitimini 1953 ve 1955 yllarnda tamamlad. Lisans eitiminin normalden uzun srmesinin nedeni ABD ordusundaki iki yllk zorunlu askerlik hizmetiydi. Orduda radar teknisyeni olarak geirdii bu iki yl Engelbartn mesleki kaderini byk lde etkileyecekti. Ordudaki grevi srasnda, ABDli mhendis Vannevar Bushun bilginin bar zamanlarnda toplumun hizmetine sunulmas zerine bir makalesini okuyan ve radar teknisyenlii grevinden bilgisayar kavramna da aina olan Engelbart, bilgi ve verilerin bilgisayarlar yoluyla ekranlarda, rnein radar monitrlerinde grntlenip analiz edilebileceini hayal ederek, mrn bu amaca adamaya karar verdi. Engelbart ayrca bunun tm insanla byk bir hizmet olacan ve insanlarn alma verimini de nemli lde artracan dnyordu. Engelbart 9 Aralk 1968de bin kiilik bir bilgisayar uzmanlar grubuna, sonradan tarihe btn sunumlarn anas olarak geen tarihi sunumunu yapt. Bu sunumda Stanford Research Insituteta alrken Bill English ile birlikte gelitirdii dnyann ilk bilgisayar faresini, gnlk hayatmza damgasnn vuran grafik ara yzler zerinden alma sistemini (windows kavram), internetten bildiimiz hyperlinkleri, video konferans sistemini ve Microsoft Officeten bildiimiz Word ve PowerPoint programlarnn atalarn tantt. Douglas Engelbart 2 Temmuz 2013te 88 yandayken ABDnin Kaliforniya eyaletinde hayata gzlerini yumdu.

33

Artrlm Gereklik

Google Glass
Google tarafndan tasarlanan ve dnyann en byk elektronik ve bilgisayar paras reticilerinden olan Foxconnun rettii artrlm gereklik gzl, Android iletim sistemiyle alan ve zel olarak tasarlanm bir gzlk erevesine monte edilmi bir mini bilgisayar. Gzlk, entegre bir dokunmatik alan, kamera, video kamera, mikrofon, pusula, konum sensr, ivmeler ve jiroskop gibi farkl trlerde zel birok donanma da sahip. Google Glassn uzun vadede bildiimiz akll telefonlarn yerini alaca tahmin ediliyor. 2012de Time dergisi tarafndan yln en iyi icatlarndan biri olarak seilen Google Glass internet balantsna da sahip; internetteki bilgiler kullancnn rahatlkla grecei bir ekilde, dorudan gzle yanstlyor. ubat 2013te yazlm gelitiriciler iin ilk srm yaplan Glassn, Google tarafndan 2014te ABDden balayarak dnya piyasalarna srlmesi ve ticari srmn sat fiyatnn 1500 dolarn altnda olmas bekleniyor. Teknik Bilgiler Proje Tasarm/Gelitirme retici : Google Glass : Google : Foxconn (Tayvan)

Tip : Ticari srm Piyasaya srlme tarihi : 2014 letim sistemi : Android Balant tipleri : Wi-Fi, 802.11b/g, Bluetooth, Mikro USB Enerji kayna CPU RAM Hafza Arlk : Lityum-Polimer Pil : ift ekirdekli OMAP 4430 SoC : 1 GB : 16 GB Flash : 50 gram

Artrlm Gereklik Nedir?

lke olarak sanal gerekliin daha ileri bir trevi olan artrlm gereklik, gerek evrendeki bir evre ve o evredeki canllarn ve nesnelerin grntlerinin, bilgisayarlar tarafndan retilen grafik, ses ve konum verileri gibi ek veriler ve grsel efektlerle gerek zamanl olarak zenginletirilerek daha detayl ve anlalr bir ekilde tanmlanmasn salar (sanal gereklikte grntlenecek canllar ve nesneler sadece bilgisayar ortamnda yaratlp simle edilirken, artrlm gereklikte temel olarak gerek bir dnya grnts vardr). Artrlm gereklik iin verilebilecek en basit ama belki de en iyi rnek futbol malarnda izleyicilere izgiler veya emberler yardmyla belirli mesafelerin (rnein serbest vuru mesafesinin) gsterilmesidir. Artrlm gereklik kapsamnda retilen bilgi ve veriler kuramsal olarak insanlarn tm duyu organlarna hitap edecek ekilde organize edilebilecek olsa da, artrlm gereklik daha ok grsel bir hizmet olarak alglanyor ve yle kullanlyor. Artrlm gereklik sistemlerinde kullanclar dnyay bildiimiz Windows tabanl klasik pencerelerden deil gzlk benzeri bir cihaz zerinden grr. Artrlm gereklik kavramnn bilgisayar dnyasna 1990larn banda, eski bir Boeing aratrmacs olan Thomas Caudell tarafndan kazandrld dnlyor. Gnmzde bu teknolojiye verilebilecek en gzel rnek, Google tarafndan tasarlanan ve 2014te ABDde piyasaya srlmesi planlanan Google gzlkler. Google tarafndan tasarlanan bu artrlm gereklik gzl, zel bir gzlk erevesine monte edilmi bir mini bilgisayardan oluuyor. Gzlkte entegre bir dokunmatik alan, kamera, video kamera ve mikrofonun yan sra pusula, ivmeler ve konum sensr gibi zel birok donanm da var. leride bu gzlklerin yerini internet balantl kontakt lenslerin almas planlanyor.
34

Kullanm Alanlar
Artrlm gerekliin kullanm alan neredeyse snrsz. Yakn bir gelecekte otomotiv ve montaj endstrisinden mimarla ve film sektrne kadar hemen hemen her alana girmesine kesin gzyle baklyor. Artrlm gereklik ile insanlk yksek teknolojiler ile daha da btnleecek, hatta tm olas uygulama alanlarnn yan sra normal fiziksel kanunlara tabi, ama sadece sanal olarak var olan elektronik aletler bile retilerek herkes tarafndan kullanlabilecek. Otomotiv Endstrisi: Elektronik ve dijital sistemlerin ister otomobil motoru ister yazc olsun hemen hemen her eit sistemle btnletii gnmzde, artrlm gereklik uygulamalar ile birlikte hemen hemen her tip ara ve gerecin rnein otomobillerin bakm, tamirat ok kolaylaacak ve adeta ocuk oyunca haline gelecek. Artrlm gereklik gzln takan bir kimse, bu gzlkle bakmn veya tamirini yapmak istedii sisteme baktnda gzlk kiinin hangi yne ve nesneye baktn anlayacak, sz konusu nesne ile ilgili en nemli bilgileri gzlk ekranna yanstacak.

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

Mzeler ve Sergiler: Mzelere ve sergilere giden ziyaretiler artrlm gereklik teknolojisi sayesinde sergilenen eserler hakknda yazl ve grsel ek bilgi edinebilecek. Ayrca yine bu kapsamda sadece kk bir ksm gnmze ulam tarihi bir eserin zgn halinin nasl olduu hem de boyutlu olarak ziyaretilere gsterilebilecek.

Mimari ve Mimari: Artrlm gereklik ile yapm planlanan bir binann, tm geometrik bilgilerin de nda, ina edilecei alanda nasl grnecei boyutlu olarak yanstlabilir. Ayrca ayn yanstma teknikleri yine gerek geometrik bilgilerin dikkate alnmasyla boyutlu olarak i mimari alannda da uygulanabilir. Trafik: Artrlm gereklik ile her ara kullancs iin istenen lisanda sanal trafik levhalar oluturulabilir ve yine bu trafik levhalarna ait ek bilgiler (rnein en yakn dinlenme merkezi, ben-

zin istasyonu) grntlenebilir ve gerektiinde aracn n cam navigasyon amal kullanllabilir. Turizm: Bir lkeye veya belirli bir blgeye giden turistler, artrlm gereklik sayesinde bulunduklar yer ve evresindeki grlmeye deer tarihi eserler, mzeler, turistik tesisler hakknda bilgi edinebilir. Gvenlik ve Afet Ynetimi: Artrlm gereklik bir lkenin gvenlik birimleri, silahl kuvvetleri ve afet ynetimi tarafndan tehlike arz eden blgelerin iaretlenerek bunlar hakknda ek grsel ve yazl bilgilerin sunulmas amacyla da kullanlabilir. Gerek Zamanl ve Boyutlu Ekip almalar: Artrlm gereklik ile herhangi bir ortamda, fiziksel veya sanal olarak bulunan alma arkadalar ile toplantlar dzenlenebilir ve boyutlu modeller zerinde gerek zamanl analizler yaplabilir. Film Sektr: Artrlm gerekliin u anda en youn olarak kullanld sektrlerin banda belki de Hollywood geliyor. Bu teknolojinin kullanm bir yandan film yapm maliyetlerini nemli lde azaltrken dier yandan da normal artlar altnda ekilemeyecek filmlerin ekilmesine olanak veriyor. rnein getiimiz yllarda byk bir ilgiyle karlanan Avatar adl Hollywood yapm film, artrlm gereklik teknolojisinin en iyi kullanld filmlerden biridir.

35

Teknik Zorluklar
Yeni gelimekte olan birok teknolojide olduu gibi, artrlm gereklikte de almas gereken baz teknik problemler var. Bunlarn en nemlilerinden biri gzlklerde, zellikle de gelecekte kullanlacak kontakt lens gibi yapay merceklerde gerekli enerjinin yani elektrik ihtiyacnn nasl salanaca. u an iin kesin olan bir ey varsa o da bu problemin ancak bildiimiz pillerden ok daha kk, ama ok daha gl pillerin gelitirilmesiyle alabilecei.

Dier problemlerden biri de artrlm gereklik teknolojilerinin ana unsurlarndan biri olan boyutlu verilerin, gerek geometrik lleri ve konum verileriyle birlikte nceden modellenerek gerektiinde, hem de gerek zamanl olarak, kusursuz bir ekilde grntlenebilmesi. Bu verilerin, hem karmaklk dereceleri asndan hem de miktar ve sistem tarafndan ilenmeleri iin gereken ilem gc gibi ihtiyalar asndan, bildiimiz tm teknik snrlar hem de fazlasyla zorlayaca daha imdiden belli.

MARTA (Mobile Augmented Reality Technical Asistance)

Otomobiller teknoloji ile btnletike bakm ve tamiratlar da gittike karmak bir hal alyor, yle ki baz durumlarda brakn yllarn ofrlerini, en deneyimli otomobil tamircileri bile kolayca iin iinden kamaz hale gelebiliyor. Teknolojinin getirdii bu karmaklk, uzun vadede yine ancak teknoloji tarafndan zmlenebilecek gibi grnyor, ne de olsa ivi iviyi skermi. Bu konuda ilk adm otomobil reticisi Volkswagen tarafndan geen yl atld ve ilk gerek anlamda elle tutulur rn yllarca sren almalarn ardndan Ekim 2013te Almanyann Mnih kentinde dzenlenen dnyann en byk artrlm gereklik konferansnda (insideAR, The Augmented Reality Conference) kamuoyuna sunuldu. Volkswagen, MARTA (Mobile Augmented Reality Technical Assistance) olarak adlandrlan bu artrlm gereklik tabanl rnle VW tarafndan retilen otomobillerin bakm ve tamiratnn yakn bir gelecekten itibaren herkes iin adeta ocuk oyuncana dneceini dnyor. Bir AR-GE projesi kapsamnda VW XL1 modeli iin Mnih merkezli artrlm gereklik yazlm gelitiricisi Metaio GmbH ile birlikte gelitirilen MARTA, bakm veya tamirat yapmak isteyen kiiye adm adm nasl ilerleyeceini, hangi aletlerin nasl skleceini veya monte edileceini, bunun iin hangi ara gerelerin kullanlmas gerektiini grafik ve grsel tabanl olarak bir bir aklyor. Tm bu sreci balatmak iin gerekli olan tek ey ise bakm veya tamirat yapmak isteyen kiinin MARTAnn yklendii tablette ilk i olarak neyin yaplacan seip daha sonra tabletin kamerasn ilgili otomobil parasna doru tutmak ve sz konusu parann MARTA tarafndan tannmasn salamak. MARTA, sahip olduu tm stn teknolojik zelliklere ramen henz test aamasnda olan bir AR-GE projesi. Piyasaya ne zaman srlecei tam olarak belli deil, kesin olan bir ey varsa o da herkesin derdine deva olacak bylesine mucizevi bir rnn zellikle de srcler tarafndan sabrszlkla beklendii.

36

Artrlm Gereklik

<<<
Son olarak yukarda verilen tm rnekler iin geerli olan ve artrlm gereklik gzl zerinden edinilen verilerin en azndan bir blmnn kayt ve analiz iin gzlk reticisi firmann sunucularna aktarlmas veya burada saklanmasnn gerekmesi. Bu durum, sz konusu verilerin sunuculara gnderilirken ve daha sonra retici firmann sunucularnda beklerken siber saldrlar sonucunda birtakm bilgisayar korsanlar tarafndan ele geirilmesi ve bylece hi hesapta olmayan baz firmalarn ve nc ahslarn eline gemesi konusunda baz soru iaretlerini beraberinde getiriyor (bkz. Ege, B., Biliimin Karanlk Yz: Siber Savalar, Bilim ve Teknik, s. 18-22, Kasm 2012).

Bilim ve Teknik ubat 2014

Artrlm Gerekliin Sosyal Hayata Gelecekteki Olas Etkileri

Yeni bir bilgisayar destekli teknoloji gelitirilir de, bu teknolojinin sosyal hayatmza etkisi olmamas dnlebilir mi? Her teknolojinin olduu gibi artrlm gereklik teknolojisinin de avantajlar ve dezavantajlar var. Artrlm gereklik bir gn hayatmza girdiinde baz ynlerden hayatmza renk katacak ama belki de baka ynlerden hayatmz biraz zora sokacak; iin kts bunun ilk iaretleri ufukta daha imdiden grnd bile. te imdilik akla gelen korku senaryolarndan bazlar: Artrlm gereklik kapsamnda kullanlacak gzlklerde, kullancnn kimseye fark ettirmeden bulunduu ortamn fotorafn, videosunu ekmesi ve ortam dinleyip grsel ve iitsel kayt yaparak insanlar farknda olmadan veya insanlarn izinlerini almadan kimliklerini belirlemesi Gzln dier tm bilgisayar destekli elektronik cihazlar gibi bir siber saldr sonucunda ele geirilme olasl. Dolaysyla bu sayede kullancnn konumunun srekli belirlenebilir olmas, grd ve iittii her eyin bilgisayar korsanlar tarafndan da grlp iitilerek saklanmas, analiz edilmesi ve nc ahslara para karl satlmas olasl

Sonu
Grld gibi artrlm gereklik gzlkleri ile gnlk hayatmz ayn akll telefonlar ve tablet bilgisayarlarn ortaya kndan sonra olduu gibi yeni bir boyut daha kazanacak, bir kez daha devrim niteliinde bir deiim yaanacak gibi grnyor. Bu kapsamda artrlm gereklik gzlkleri sadece akll telefonlarn tahtn elinden alan bir teknoloji olmayacak, ayn zamanda insanlara otomobillerinin, evlerindeki ve i yerlerindeki cihazlarn bakmnda ve tamirinde yardmc olan, onlara yolculuklarnda rehberlik ederek srekli yol gsteren, dolaysyla insanlarn artk bir an iin olsun yanlarndan ayramayaca bir ara haline gelecek. Uzun vadede ise artrlm gereklik gzlklerinin yerini kontakt lens gibi ok gelimi ve internet balantl yapay merceklerin almasyla beraber, bu teknoloji tm artlar ve eksileriyle hem de bir daha kmamak zere hayatmza girecek. Dnyann nde gelen iletiim teknolojisi irketlerinden Ericsson tarafndan yaplan bir tahmine gre,

Konuyla ilgilenenler iin YouTubeta izlenmeye deer bir tantm videosu da var: http://www.youtube. com/watch?v=h2l3VzrkmRY

2020li yllarda toplam 50 milyar elektronik cihaz internete bal olacak. Bu cihazlarn byk bir blm birbirleriyle bilgi alveriinde bulunabilecek yetenekte olacak. Bugne kadar zellikle sosyal medyada kendisi hakknda bilgi yaymlayan yine insanolunun kendisiydi, fakat anlalan yakn bir gelecekten itibaren hangi elektronik cihazlarn dier elektronik cihazlarla ve internet ortamnda bizim hakkmzda hangi bilgileri paylaabileceine veya paylaamayacana da karar vermek zorunda kalacaz. Hassas konulardan bir dieri de artrlm gereklik gzlklerinin kullanlmaya balanmasyla beraber dnyay artk internetin sunduu zgrlk penceresinden kendi gzlerimizle deil de, nihayetinde bir firma rn olacak bir gzlk veya mercek zerinden grecek olmamz. Sonu olarak iinde yaadmz sanal dnya her geen gn daha karmak bir hal alyor. Sanal dnyada geerli olacak toplumsal kurallarn tanmlanarak gelecekteki internet dnyasna uyarlanmas insanlk iin artk ok hayati bir nem kazanyor.

Kaynaklar Volkswagen AG, MARTA-Die Innovative Serviceuntersttzung fr den XL1, http://www.volkswagen-media-services.com/, 30 Eyll 2013. Schultz, S., Die Stadt beobachtet mich aus Tausenden Augen, spiegel.de, 24 Nisan 2012. Kaku M., Die Physik der Zukunft-Unser Leben In 100 Jahren, Rowohlt Verlag GmbH, 3. Basm, s. 71-77, Aralk 2012. Neumann, T., MARTA soll helfen: VW arbeitet an Augmented Reality-Service, auto-service.de, 7 Ekim 2013. Lobo, S., Der Browser frisst die alte digitale Welt, spiegel.de, 31 Temmuz 2012. 37

Dr. Zeynep Bilgici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

lleri Aalandrmak
Kresel Isnmay Durdurabilir mi?

resel snmann Dnyamza verdii ve verecei zararlarn boyutlar ortada. Her ne kadar kresel snmay yavalatmak ve durdurmak iin sera gaz salmnda kresel dzenlemeler yaplm olsa da maalesef yaadmz evresel ve iklimsel deiiklikler bunlarn yetersiz kaldn aka gsteriyor. Son yllarda sera etkisine sahip olan karbondioksit gaznn salmnda byk art var. Kresel iklim deiikliklerinin nne geebilmek iin karbon emisyonlarnn yakalanmas, tutulmas ve depolanmas iin ok ynl aratrmalar yaplyor. Karbondioksit yakalama ve karbondioksit depolama (carbon capture and storage, CCS) teknikleriyle aa kan karbondioksiti yakalayp depolamak ve muhafaza etmek mmkn, fakat mevcut yntemlerin maliyetinin yksek olmas yaygnlamalarn engelliyor. Bu nedenle bitki rtsnde deiimi hedef alan alternatif yntemlerin uygulanmas nem kazanyor. Bu yntemlerden biri olan aalandrma, atmosferdeki karbondioksiti azaltr ve blgesel scakl drr. Besin ve biyoyakt retimine de katk salar. Artan nfus ve ehirleme de dikkate alndnda kre-

sel iklime uzun vadede etkisi olabilecek bir aalandrmann hem geni alanlarda yaplmas hem de tarma engel olmamas gerekir. Dnyamzda tarma elverisiz en geni alanlarn ller olmas, ilginin llere odaklanmasna neden olmu ve kresel snmayla mcadelede llerin aalandrlabilecei fikri zerinde durulmu. lk bakta pek akla yatkn gelmese de bu yntemde kullanlabilecek bitkiler, bu yntemin douraca olumlu ya da olumsuz sonular, gerekli alt yap, maliyet ksacas byle bir uygulamann mmkn olup olamayaca birok almayla incelendi. Bu almalardan biri 2009 ylnda ABDde yapld. Bu almada, kresel iklim modeli kullanan simlasyonlarda Sahra ve Avustralya llerinin Eucaliptus sp. (kalipts) ile aalandrlmasyla bu blgedeki yzey scaklklarnn decei ve Dnyadaki karbon salmnda byk lde azalma olaca tespit edildi. Byle bir projenin maliyeti ve teknolojisi ile ilgili detaylar hesaplansa da llerde yaplacak bu tip bir aalandrmann kalc zm olup olmayacann ancak denenerek grlebilecei syleniyor.

38

><

Bilim ve Teknik ubat 2014

Geni apl bir baka alma da Almanyada yapld ve bu yl Temmuz aynda Avrupa Yerbilimleri Birliine (Europen Geosciences Union, EGU) bal Earth System Dynamics dergisinde yaymland. Bu almada karbondioksiti yakalamak iin yaplacak byk lekli bir aalandrmann birok yn, ekonomi ve atmosfer bilimleri asndan, imdiye kadar yaplm almalardan daha kapsaml ekilde incelendi. Bu alma, atmosferdeki karbondioksiti tutmak iin lkemiz-

de Hint fst olarak bilinen Jatropha curcas aalarnn kullanlmasn neriyor. Bu bodur aalar zellikle verimsiz arazilerde kolayca yetiir, ayn zamanda scak ve kuru hava artlarna gayet dayankldrlar. Fakat bu aalar bymek iin suya ihtiya duyar. Benzer almalarda olduu gibi bu almada da, kurak alanlarda yetitirilecek bu tip aalarn sulanmas iin deniz suyunun artlarak sulama kanallar yoluyla kullanlmas gerektii dnlyor.

Bu aratrmada Madagaskar, Hindistan ve Msrdaki Jatropha curcas ormanlarndan elde edilen bilgiler kullanlarak baz bilgisayar modellemeleri yapld. Gerekli olacak sulama kanallar, deniz suyunu artmak iin kullanlacak artma sistemi, aalarn karbon tutma potansiyeli, bu potansiyeli ne kadar sre muhafaza edecekleri ve buna benzer birok konuda veri elde edildi.

Bu sonulara gre bir hektarlk alana ekilen Jatropha curcas aalarnn 20 yl boyunca ylda 25 ton atmosferik karbondioksit yakalayabilecei hesapland. Dnyada bu yntemin uygulanabilecei bir milyar hektara yakn alan var. Bu nedenle bu yntemle Sanayi Devrimiyle birlikte hzla artmaya balayan karbondioksit miktar nemli lde azaltlabilir. Bu yntemde bir tonluk karbondioksitin saklanmasnn maliyeti 42 ile 63 arasnda deiiyor, bu da tonluk maliyetin 54 civarnda olduu CCS teknolojisiyle

benzerlik gsteriyor. Bu nedenle bu yntem mevcut karbon yakalama ve depolama yntemlerine alternatif olacak gibi grnyor. zellikle uzun vadede retilecek biyoyakt da dnldnde bu yntemin ok ynl fayda salayaca muhakkak. Kresel snmayla mcadelede gerekten umut vaat eden ve pek ok avantaj olan bu projeyi hayata geirmek iin ciddi bir alt yap gerekiyor. Bu yntemin gnmzde uygulanmasna en byk engel finansal kaynak eksiklii. Ayrca her ne ka-

dar maliyeti ve karbondioksit yakalamadaki etkisi hesaplanm olsa da, bu ekilde bir aalandrmann artraca yalarn blgesel iklime olas etkileri hakknda henz ok detayl bir bilgi yok. Dahas bu yntem l topraklarnda tuzlanmaya sebep olabilir, bu nedenle bu konudaki simlasyonlar da devam ediyor.
Kaynaklar Ornstein, L., Aleinov, I., ve Rind, D., Irrigated afforestation of the Sahara and Australian Outback to end global warming, Climatic Change, Cilt 97, s. 409-437, 2009. Becker, K., Wulfmeyer, V., Berger, T., Gebel, J, Mnch, W. M., Carbon farming in hot, dry coastal areas: an option for climate change mitigation, Earth System Dynamics, Say 4, s. 237-251, 2013.

39

eviri: lay elik

Deneyleri Siber Ortama Tamak

Bugn kimyagerler laboratuvarlarnda olduu kadar bilgisayarlarda da deneyler yapyor. Kuramsal sonular gerek deneylerle snanyor ve bu deneyler de atomlarn dnyasnn nasl ilediine ilikin yeni ipular salyor. Kuram ve uygulama birbirini karlkl olarak besliyor.

Kimyasal tepkimeler yldrm hzyla gerekleir, elektronlar bilim insanlarnn merakl gzlerine grnmeksizin atomdan atoma atlar. 2013te Nobel Kimya dln kazanan bilim insanlar, kimyann bylesi gizemli ayrntlarnn bilgisayarlar yardmyla haritalanmasn mmkn klan almalar yapt. Bugn kimyasal srelere ilikin elde edilen ayrntl bilgiler katalizrlerin, ilalarn ve gne hcrelerinin optimize edilmesine imkn veriyor.
Nobel Prize

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

er gn dnyann drt bir yanndan kimyaclar bilgisayarlarnda deneyler tasarlayp gerekletiriyor. Martin Karplus, Michael Levitt ve Arieh Warshelin gelitirdii yntemler sayesinde gzle grlemeyen karmak kimyasal srelerdeki en kk admlarn incelenebilmesi bugn mmkn. Bunun insanoluna nasl bir fayda salayabilecei hakknda bir fikir vermek iin bir rnekle balayabiliriz. zerinize bir laboratuvar nl giyin, nk sizi bekleyen bir problem var: Yapay fotosentez oluturmak. Yeil yapraklarda gerekleen bu kimyasal tepkime atmosferi oksijenle doldurur ve Dnya zerindeki yaam iin bir n arttr. Ancak bu tepkime evresel bir bak asndan da ilgi ekicidir. Eer fotosentezi taklit edebilirseniz ok daha verimli gne hcreleri oluturabilirsiniz. Fotosentez srasnda su molekllerinin paralanmasyla oksijen aa kar, ancak onun yannda aralarda yakt olarak kullanlabilecek hidrojen de oluur. Dolaysyla bu projeyle ilgilenmek iin yeteri kadar sebebiniz var. Eer baarrsanz, sera etkisiyle ilgili problemin zmne de katkda bulunabilirsiniz.

Kuram ve Uygulama Birbirini Besliyor

Bu tr bilgisayar programlar kullanarak kimyasal tepkimeleri bilgisayar ortamnda canlandrp ok eitli olas tepkime yolaklar hesaplayabilirsiniz. Buna simlasyon ya da modelleme ad verilir. Bu ekilde belirli atomlarn kimyasal tepkimenin farkl aamalarnda nasl bir rol oynad konusunda fikir sahibi olabilirsiniz. Elinizde akla yatkn bir tepkime yola olduundaysa gerek deneyler yaparak bilgisayarn sylediinin doru olup olmadn kontrol etmek daha kolaydr. te yandan bu deneyler daha da iyi simlasyonlara imkn verebilecek ipular ortaya koyabilir, bylece kuram ve uygulama karlkl olarak birbirini besler. Sonuta kimyagerler artk deney tpleriyle olduu kadar bilgisayarlarla da vakit geiriyor. Peki Nobel Kimya dln kazandran bu bilgisayar programlaryla ilgili bu kadar zel olan ey ne?

ki Tarafn En yi Ynlerini Birletirmek

nceleri bilim insanlarnn moleklleri bilgisayar ortamnda canlandrabilmesi iin ya klasik Newton fiziine ya da kuantum fiziine dayal bilgisayar programlar vard. ki tiptekilerin de gl ve zayf yanlar vard. Klasik programlar byk kimyasal molekllerle ilgili hesaplar gerekletirebiliyor ve onlarn zerinde ilemler yapabiliyordu. Bunlar moleklleri sadece dinlenme durumundayken gsteriyorsa da atomlarn molekllerde nasl konumlandn iyi bir ekilde betimliyordu. Ancak bu programlar kimyasal tepkimeleri canlandrmak iin kullanlamazd. Tepkime srasnda molekller enerjiyle yklenir, yani uyarlr. Klasik fizik molekllerin bu tr durumlar iin bir aklama getirmez, buysa ciddi bir kstllktr. Kimyasal tepkimeleri canlandrmak isteyen bilim insanlarnn elektronlarn hem parack hem de dalga olabildiini ve Schrdingerin mehur kedisinin hem canl hem de l olabildiini varsayan ikicil kuram olan kuantum fiziine dnmeleri gerekti. Kuantum fiziinin gl yan tarafl olmamas ve modelin bilim insanlarnn nyarglarn barndrmamas. Dolaysyla ona dayal canlandrmalar daha gereki oluyor. Olumsuz yanysa muazzam bir hesaplama gc gerektirmesi. Bilgisayarn molekldeki her bir elektronla ve atom ekirdeiyle ilgili tek tek ilem yapmas gerekir. Bu, saysal bir grntdeki piksellerin durumuna benzetilebilir. ok sayda piksel yksek znrlk salar, ama ayn zamanda daha gl bilgisayar altyaps gerektirir. Benzer ekilde kuantum fizii hesaplamalar da kimyasal srelerin ayrntl betimlemelerini ortaya koyar ancak daha fazla hesaplama gc gerektirir. 1970li yllarda bu, bilim insanlarnn sadece kk molekller zerinde hesaplama yapabilecei anlamna geliyordu. stelik gerek yaamdaki tepkimeler ounlukla bir eit zelti iinde gerekletii halde modelleme yaparken d evreyle olan etkileimi ihmal etmek zorunda kalyorlard. zeltiyi hesaba katacak olsalar sonular almak iin onlarca yl beklemeleri gerekirdi.
41

Bir Resim Binlerce Kelime Anlatabilir, Ama Her eyi de Deil

lk aamada muhtemelen internete girip fotosentezde yer alan proteinlerin boyutlu resimlerini bulacaksnz. Bu tr resimlere internette byk veri tabanlarndan cretsiz olarak eriilebiliyor. Grnty bilgisayarnzda istediiniz gibi dndrp evirebilirsiniz. Bu grnt on binlerce atomdan oluan dev protein molekln ortaya koyar. Molekln ortalarnda bir yerde tepkime merkezi ad verilen kk bir blge vardr. te buras su molekllerinin paraland yerdir. Ancak sadece birka atom tepkimeye dorudan dhil olur. Dier eylerin yan sra drt manganez iyonu, bir kalsiyum ve birka oksijen atomu grrsnz. Sz konusu grnt atomlarn ve iyonlarn birbirine gre nasl konumlandn net bir ekilde gsterir, ancak atomlarn ve iyonlarn ne yapt konusunda hibir ey sylemez. Kefetmeniz gerekense budur. Tepkime srasnda bir ekilde elektronlarn sudan ayrlmas ve kalan drt protona gz kulak olunmas gerekmektedir. Peki bu nasl olur? Bu srelerin ayrntlarnn geleneksel kimya yntemleriyle ortaya konmas imknsz gibidir. Bir milisaniyenden de (saniyenin binde biri) ksa bir srede bir sr ey olur. Deney tplerindeki deneylerin ou bu hzda gerekleir. Bilgisayarnzdaki grntden tepkime srecini tahmin etmek de gtr, nk bu grnt protein bir eit dinlenme halindeyken oluturulmutur. Gn yeil yapraklara vurduundaysa proteinler enerjiyle yklenir ve atomlarn yaps tamamen deiir. Kimyasal tepkimeyi anlayabilmek iin enerji ykl bu durumun neye benzediini bilmeniz gerekir. te bu noktada 2013 Nobel Kimya dlne layk grlen bilim insannn temellerini att bilgisayar programlarnn yardmna bavurmanz gerekir.

Deneyleri Siber Ortama Tamak

Dolaysyla klasik kimyayla kuantum kimyas temelden farkl ve baz alardan rakip iki ayr dnyayd. Ancak bu yln Nobel Kimya dl sahipleri bu iki dnya arasnda bir kap at. Onlarn gelitirdii bilgisayar modellerinde Newtonun elmasyla Schrdingerin kedisi ibirlii yapyor.

Kuantum Fiziinin Klasik Fizikle birlii

Bu ibirliine doru ilk admlar 1970lerin banda Martin Karplusn Cambridgedeki Harvard niversitesinde bulunan (ABD) laboratuvarnda atld. Karplus kuantum dnyasndan geliyordu. Karplusn aratrma ekibi kimyasal tepkimeleri kuantum fizii yardmyla canlandrabilen bilgisayar programlar gelitiriyordu. Karplus ayrca molekllerin kuantum kimyasna zg zelliklerine dayanan, kimyagerler arasnda iyi bilinen nkleer manyetik rezonans (NMR) ynteminde kullanlan Karplus denklemini gelitirmiti. Arieh Warshelse 1970te doktorasn bitirince Karplusn laboratuvarna geldi. Warshel doktora eitimini srailde Rehovottaki Weizmann Bilim Enstitsnde almt. Enstitnn elinde Yahudi folklorundaki bir yaratktan esinlenilerek Golem ad verilmi gl bir bilgisayar vard. Ariah Warshel ve Michael Levitt, Golemin yardmyla klasik kuramlara dayal r ac bir bilgisayar program gelitirmiti. Program her trl molekln, hatta hayli byk molekllerin bile modellenebilmesini salyordu. Arieh Warshel Harvardda Martin Karplusa katldnda klasik bilgisayar programn da yannda getirdi. Bu program k noktas olarak kullanan Warshel ve Karplus farkl elektronlar zerinde farkl trlerde hesaplamalar yapan yeni bir bilgisayar program gelitirdi. ou moleklde her bir elektron belirli bir

atom ekirdeinin yrngesinde hareket eder. Ancak baz molekllerde belirli elektronlar birka atom ekirdei arasnda hibir engele taklmadan gidip gelebilir. Bu tr serbest elektronlar, rnein gzdeki retinaya gml haldeki retinal adl moleklde bulunabilir. Karplusn retinale teden beri ilgisi vard nk molekln kuantum kimyasna zg zellikleri belirli bir biyolojik ilevi etkiliyordu; retinaya k vurduunda serbest elektronlar enerjiyle yklenir ve bu da molekln biimini deitirir. Bu, insann grme srecinin ilk basamadr. Sonunda Karplus ve Warshel retinali modellemeyi baard. Ancak ie daha basit yapdaki benzer molekllerle baladlar. Serbest elektronlarla ilgili ilem yaparken kuantum fiziine dayanan, dier tm elektronlar ve atom ekirdekleri iinse daha basit klasik kuramlara dayanan bir bilgisayar program gelitirdiler. 1972de de sonularn yaymladlar. Bu, klasik fizikle kuantum fizii arasnda kimyasal adan anlaml bir ibirlii oluturulabilmesi asndan bir ilkti. Program r acyd ancak kstl olduu bir yn vard. Sadece ayna simetrisine sahip moleklleri ele alabiliyordu.

Yaamn Kimyasna likin Hesaplamalar in Evrensel Bir Program

Harvarddaki iki seneden sonra Arieh Warshel, Michael Levittle tekrar bir araya geldi. Levitt o zaman DNA, RNA ve proteinlerle ilgili aratrmalarda dnya lideri konumunda olan Cambridge niversitesindeki doktorasn yeni bitirmiti. Biyolojik molekllerin neye benzediini daha iyi anlamak amacyla klasik bilgisayar programn kullanmt. Ancak kstllk yine geerliydi; molekller sadece dinlenme durumundayken incelenebiliyordu.

PSSSTT!

TISSS!

KT!

Nobel Prize

Newtonun ve Schrdingerin kedileri. nceleri klasik fizik ve kuantum kimyas birbiriyle rakip dnyalara aitti. 2013 Nobel Kimya dl sahipleri bu dnyalar arasnda bir kap at ve gitgide gelien bir ibirlii salad.
42

Nobel Prize

>>>
Levitt ve Warshel hedeflerini yksek tuttu. Canl organizmalardaki kimyasal tepkimeleri yneten ve kolaylatran proteinler olan enzimleri aratrmak amacyla kullanlabilecek bir program gelitirmek istediler. Warshel daha gen bir renciyken enzimlerin nasl ilediiKlasik fizik ni merak etmeye balamt. Yaam mmkn klan ey enzimler arasndaki ibirlii. Vcuttaki hemen hemen tm kimyasal sreleri enzimler kontrol ediyor. Dielektrik ortam Eer yaam anlamak istiyorsanz enzimleri anlamanz gerekiyor. Enzimlerle gerekleen tepkimeleri canlandrabilmek iin Levitt ve Warshelin klasik fizikle kuantum fiziinin daha sorunsuz ekilde ibirlii yapmasn salamas gerekiyordu. Tm zorluklar amalar yllarn alacakt. Rehovotdaki Weizmann Enstitsnde aratrmalarna baladlar, ancak Levitt birka yl sonra doktora sonras eitimini tamamlayp Cambridgee dnerek tekrar Warshele katld. 1976da hedeflerine ulatlar ve enzimlerle gerekleen bir tepkimeye dair ilk bilgisayar modelini yaymladlar. Programlar devrim niteliindeydi, nk her trl moleklle kullanlabiliyordu.
Kuantum fizii

Bilim ve Teknik ubat 2014

Artk molekllerin bykl kimyasal tepkimeleri canlandrrken bir sorun olmaktan kmt.

Tepkimenin Kalbine Odaklanmak

Bugn kimyagerler kimyasal sreleri modellerken hesaplama gcn sadece gerekli yerlerde kullanyor. Ykl kuantum fizii hesaplamalarn tam olarak kimyasal sreci dorudan etkileyen elektronlar ve atom ekirdekleri zerinde yapyorlar. Bylece asl nemli olan ksmda mmkn olan en iyi znrl elde ediyorlar. Molekllerin kalan ksmlar klasik denklemler kullanlarak modelleniyor. Michael Levitt ve Arieh Warshel bilgisayar gcn boa harcamamak iin hesaplama i ykn daha da azaltt. Bilgisayarn molekln ok ilgin olmayan ksmlarndaki her bir atomu hesaba katmas gerekmiyor.
Bugn kimyagerler kimyasal sreleri modellerken hesaplama gcn sadece gerekli yerlerde kullanyor. Sistemin kalbindeki hesaplamalar kuantum fiziine dayandrlyor. Etkinlikten uzak yerlerdeki hesaplamalar klasik fizie dayanyor, hatta en d katmanda atomlar ve molekller homojen ktleler halinde toplanyor. Bu basitletirmeler gerekten byk kimyasal sistemler zerinde hesaplamalar yaplabilmesini mmkn hale getiriyor.
Nobel Prize Nobel Prize

43

Deneyleri Siber Ortama Tamak

<<<

Arieh Warshel

Martin Karplus (solda), Michael Levitt (sada) ile birlikte

Levitt ve Warshel hesaplamalar srasnda birka atomun birletirilebileceini gsterdi. Gnmz hesaplamalarnda bilim insanlar canlandrmaya nc bir katman daha ekliyor. Basite anlatlrsa, bilgisayar kimyasal sreten ok uzaktaki blgelerdeki atomlar ve moleklleri tek bir homojen ktle halinde demetliyor. Bilimsel literatrde bu ktleye dielektrik ortam deniyor.

Canlandrmalarn Bizi Nerelere Gtreceini Zaman Gsterecek

Bilim insanlarnn bugn deney yapmak iin bilgisayarlardan yararlanabiliyor olmas kimyasal srelerin nasl gerekletiine ilikin ok daha derin bir anlay salad. Martin Karplus, Michael Levitt ve Arieh Warshelin gelitirdii yntemlerin gl yan evrensel olmalar. Bu yntemler yaamsal molekllerden endstrideki kimyasal srelere kadar her konudaki kimyasal aratrmalarda kullanlabiliyor. Bilim insanlar bu yntemlerle rnein gne hcrelerini, motorlu aralardaki katalizrleri ve hatta ilalar optimize edebiliyor. Ancak bu konudaki ilerleme durmayacak. Michael Levitt bir yaynnda bu konudaki ryalarndan birini anlatyor: Canl bir organizmay bilgisayar ortamnda molekler dzeyde canlandrmak. Bu kkrtc bir dnce. 2013 Nobel Kimya dl sahiplerinin gelitirdii modeller gl aralar. Bu aralarn bilgimizi daha ne kadar gelitirebileceini ise zaman gsterecek.
Kaynaklar The Nobel Prize in Chemistry 2013 - Popular Information.Nobelprize.org. Nobel Media AB 2013. Web. 15 Ocak 2014. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2013/popular.htm

44

POPLER BLM KTAPLARI

Sradan bilgisayar kullancsndan, retim grevlilerine kadar geni bir kitleye hitap eden ve kitaplnzda bulunmas gereken kapsaml bir alma. Bilgi sistemleri gvenlii alanndaki 15 yllk tecrbesini Siber Savata toplayan Hasan ifci, teknik konular byk resimden kopmadan hem teorik hem de pratik bilgiler vererek kolay anlalr bir dille ele alyor. Kendi alannda bir bavuru kayna olan bu kitap, siber sava tm ynleriyle anlamanza katkda bulunacak.

brahim zay Semerci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

i s s Se

t i s k o n o m n o b r a K
il t a zK
arbonmonoksit karbon ieren yaktlarn -odun, kmr, doalgaz, kalorifer yakt, akaryakt- yanma rnlerinden biri. rnein byk bir ksm metandan (CH4) oluan doal gaz yandnda su buhar (H2O) ve greceli olarak zararsz karbondioksit (CO2) aa kar. Ancak yanma havann, dolaysyla oksijenin yetersiz olduu ortamda -baca tkanmasnda olduu gibi- gerekleirse zehirli bir molekl olan karbonmonoksit oluur. CH4 + 2O2 2H2O + CO2 (tam yanma) 2CH4 + 3O2 4H2O + 2CO (ksmi yanma)

dih or. Be ldry c n a Kaz nsan n a i zelh nlerce i sinsi. , ama a g bi en yl is, lait her yl de ha evk ed u r e s n as G madan d ii pheye t i V a z ap yld rm y ad olm i diye s i y t en n t fakir a usu ve gelir m r a l l a in ok y 0li k, zeng dii, k e bam 7 , e d ee ke and dn er Grnm benim it. G a in s Sha yal, k rlyor. acaba onok z , m d ld n n n y n. Gen fatlan i sarsa Karbo o y z s : i y iz elev katili a olarak lerle b ir sulu t , a b m i ol in le Z k kiin eitlik u l umuz i m n du tu r E o aza pek afnda den ol r unut y m tar ne da nl ca iz brak azlar erinde ere ka a y Dn arihe n de b ltenl aki hab ve t yzde aber b ir dah Bu k, h onra b Her sre s bir

Niin Zehirli?
Karbonmonoksitin zehirli olmasnn nedeni kanmzda bulunan hemoglobin moleklnn ona olan yksek balanma istei. Bir nevi agzllk. Krmz kan hcrelerinde bulunan bir protein olan hemoglobin, soluduumuz havadaki oksijeni dokularmza tar. Ancak hemoglobine balanabilen tek molekl oksijen (O2) deil. Hemoglobin karbonmonoksite de balanabiliyor. CO ve O2 tanmas arasndaki can alc fark ise karbonmonoksitin hemoglobine oksijenden 250 kat daha gl balanmas. Bu yzden hemoglobin molekllerine balanan karbonmonoksit moleklleri oksijenin dokulara tanmasna engel oluyor. Bylece bir sre sonra oksijensizlik yani zehirlenme ba gsteriyor. Karbonmonoksitin bir insan etkilemesi iin ortamda maalesef ok byk miktarlarda bulunmas da gerekmiyor. Soluduunuz hava temizse hacimce %21 oksijen ierir. Eer bu hava %0,1 orannda karbonmonoksit ieriyorsa bir saat iinde kanmzdaki hemoglobin molekllerinin %50sine oksijen yerine karbonmonoksit balanr. Bu ise lm demektir.

Okul yllarnda natralizm akmnn ncs olarak tandmz Emile Zola da karbonmonoksit zehirlenmesi yznden hayatn kaybetmi. Sra gecesi geleneinin ustalarndan Bedih Yoluk (Kazanc Bedih) ve ei katalitik sobadan COdan dolay 2004 ylnda zehirlenerek hayatn kaybetti.
46

Bilim ve Teknik ubat 2014

Salk Bakanlna bal Ulusal Zehir Danma Merkezinin (UZEM) numaras. UZEM 24 saat hi kesintisiz hizmet veriyor.

114

Ondan Nasl Kurtulacaz?

Karbonmonoksit akcierlerimizde hemoglobinle birleerek karboksihemoglobin (COHb) oluturur. Atmosferik basnta karboksihemoglobinin yar mr yani hemoglobin molekllerinin yarsnn baland CO molekllerinden kurtulma sresi 4-6 saat arasnda deiir. Eer kii az miktarda zehirlenmise temiz hava bulunan bir ortama geerek bir sre sonra kendine gelebilir. Ancak ciddi miktarda karbonmonoksit zehirlenmelerinde daha hzl zm sunan ynZehirlenme belirtileri temlere ihtiya duyulur. Bu yntemlerden biBu K da Sa Salim Atlattk... Ba ars ri zehirlenen kiiye oksijen maskesi vastasyKarbonmonoksit zehirlenmeleriyle ilgili la oksijen solutmaktr. Bylece zehirlenen kiBa dnmesi yanl kanlardan biri zehirlenmelerin yangni kabaca %20si oksijen olan hava yerine taBulant lar haricinde sadece kn soba veya doal gaz mamen oksijen solumaya balar. Bu durumKulakta nlama, kullanm esnasnda yaand. Oysa doal da karboksihemoglobinin yar mr 1,5 saaHalsizlik gaz birok ehrimizde yln her gn yemek tin altna der. Ancak akut karbonmonoksit Oksijen yetersizliinden piirmek ve scak su ihtiyacn karlamak iin zehirlenmesinde yani hemoglobinlerin byk dolay deride kzarma kullanlyor. Banyolardaki ofbenler, garaj ve bir orannn karbonmonoksite baland duSersemlik depo gibi kapal ortamlarda alan jeneratrrumda zehirlenen kiinin %100 oksijen soluGs ars, ler, alr durumda braklan otomobiller cidmas bile yeterli olmayabilir. Bu durumda hashzl ve dzensiz nabz di zehirlenmelere neden olabiliyor. Bundan taya hiperbarik oda (basn odas) denilen ciKarbonmonoksit dolay CO zehirlenmelerini mevsimsel bir duhazla mdahale edilir. Hiperbarik oda kapazehirlenmesi yaayan pek ok kii grip olduunu rum gibi alglamak doru bir yaklam deil. l ortamda 3 atmosfere kadar basn oluturan veya gda zehirlenmesi Karbonmonoksit zehirlenmelerine neden bir cihazdr. ounlukla 2,5 atmosferi gemeyaadn zanneder. olan eyler dendiinde akla genelde kombi, yecek ekilde kullanlr ve nadiren 3 atmosfere ofben, soba, yaktla alan motorlu aletler kadar klr. nk daha yksek basn felce geldiinden bu sorunun teknolojinin ortaya neden olabilir. Hiperbarik odada bulunan skmasyla yaanmaya baland dnlektrlm oksijen, karboksihemoglobinin yabilir. Oysa zehirlenmenin nedeninin tam yanr mrn 30 dakikann altna drr. Aslnmann gereklememesi olduu gz nne alda ileri derece karbonmonoksit zehirlenmesinrsa, insanolu atein kefinden beri bu tehne uram bir kii iin 30 dakika da ok uzun ditle kar karyadr. Kltrmzn nemli paras olan olabilir. Ancak kritik nokta 3 atmosfer basnta kanda trklerimizin atalarmzn yaantlarnn rn olduuznm oksijen orannn %1,5ten %5e ykselmesidir. Bu nu biliyoruz. Kimi trknn hikyesini biliyoruz, kiminin da hemoglobin moleklleri karbonmonoksitten kurtulana bilmiyoruz, kiminin hikyesinden ise emin deiliz. Karbonkadar zehirlenen kiinin beyninin hayatta kalmasn salar. monoksit zerine bu kadar sz ettikten sonra son drtl Uygun mdahaleye derhal balanrsa hastalar genellikle ksa sre iinde iyileir. Anam alar Alim diye Gz yalar dnd sele Onun Acelesi Yok Byle yat bilmem niye Karbonmonoksit zehirlenmelerinin ou lmle soUyan Alim sabah oldu nulanmaz ve pek ok durumda insanlar zehirlendiklerinin farkna varmaz. Soluduunuz ortamda bulunan karbonmonoksitin kannzda ok yava bir hzla artp zehirli seviye- olan Uyan Alim Sabah Oldu trksndeki Alinin canna acaba ye gelmesi bazen birka hafta bile srebilir. Bu durumun farkn- o sessiz katil mi kyd diye dnmeden edemiyor insan.

da olmayan kii hissettii yorgunluk, asabiyet, ba ars ve bulant gibi rahatszlklarn nedenini baka eylerde arayabilir. Michael Dolan ve arkadalarnn yapt bir almada niversite hastanesine grip veya benzeri ikyetlerle bavuran hastalarn kan tahlilleri sonucu %23nn kanndaki karboksihemoglobin seviyesi %10 veya zerinde llm. Bu oran aslnda karbonmonoksitten zehirlendikleri anlamna geliyor. Belirtmekte fayda var, CO zehirlenmesi belirtilerinin grip belirtilerinden en nemli fark yksek ate grlmemesidir.

47

Sessiz Katil Karbonmonoksit

Karbonmonoksit Dedektr
Lakab sessiz katil olan karbonmonoksit renksiz, kokusuz ve az bir miktar ile ok abuk zehirleme zelliine sahip olduundan bulunduumuz ortamda bir sknt olduunu duyularmzla anlamamz neredeyse imknsz. Neyse ki teknoloji bu sorunun stesinden gelebilecek zmler sunuyor. Karbonmonoksit dedektr ismi verilen cihazlar bulunduklar ortamda belirli bir miktarn zerinde karbonmonoksit tespit ettiklerinde alarm almaya balyor. Karbonmonoksit dedektrleri retilirken farkl tip sensrler kullanlabiliyor. Biyomimetik sensrlerin alma ilkesi karbonmonoksitin hemoglobine olan etkisine benziyor. Biyomimetik sensrde bulunan bir jel CO ile etkileince renk deitiriyor ve bylece zerine den yanstma miktar deiiyor. Bu deiiklii alglayan baka bir sensr ise alarm almas iin dedektrn ilemcisine haber veriyor. Metaloksit yar iletkenden retilen sensrlerde CO sensrdeki devre ile temas edince elektrik direnci azalyor. Deiimi tespit eden dedektrdeki ilemci cihazn alarmn aldryor. almas esnasnda elektrik tketimi yksek olan bu cihazlar pille altrlmak yerine prize taklarak kullanlyor. Elektrokimyasal sensrlerde ise zeltiye batrlm platin elektrotlar bulunur. Ortamdaki karbonmonoksit miktar artt zaman zelti elektrii daha fazla iletiyor ve dedektrn iindeki devrede meydana gelen akm alarmn almasn salyor. Dier dedektrlerden daha doru ve daha hassas lm yapabilen ve dolaysyla daha pahal olan bu dedektrler CO miktarnn annda tespit edilmesi gereken ortamlarda, rnein hastanelerde kullanlyor.
Karbonmonoksit dedektrleri, be duyumuzla alglayamadmz karbonmonoksidi, ok ksa srede tespit edip alarm aldrarak bizim ve sevdiklerimizin hayatn kurtarabiliyor.

CO dedektrleri ortamdaki CO miktarn ppm (milyonda bir) cinsinden ler. rnein 50 ppm karbonmonoksit deeri, soluduunuz havadaki her bir milyon molekln elli tanesinin karbonmonoksit molekl olduu anlamna gelir. CO dedektrlerinin ayarlandklar belirli konsantrasyon deerleri vardr ve ortamdaki CO miktar bu seviyeye ulanca alarm alar. Ayrca ortamdaki CO konsantrasyonu ne kadar yksekse dedektrlerin devreye girme hzlar da o kadar yksektir. rnein CO konsantrasyonu 70 ppm ise devreye girme sresi yaklak olarak 1 saat iken, 400 ppm ise 4 dakikadr. Tabii bu deerler farkl markalarda ve modellerde farkldr. Yaplan aratrmalarda 50 ppm CO bulunan ortamda 30 dakika kalanlarn COHb dzeyi %3, 1000 ppm CO bulunan ortamda birka saat kalanlarn COHb dzeyi %50 bulunmu. Her yl dnyann her yerinde birok insann hayatn kaybetmesine neden olan karbonmonoksite kar halkn duyarl olmas yeterli grlmyor. Bu yzden dnyann baz ehirlerinde kapal ortamlarda karbonmonoksit dedektr bulundurmak zorunlu. rnein getiimiz kasm aynda Kanadann Ontario eyaletinde karbonmonoksit dedektr kullanmak yasal olarak zorunlu hale geldi.

Ne kadar CO ne kadar etkili?

200 ppm 2-3 saat sonra hafif ba ars, halsizlik, ba dnmesi, bulant

Amerikan evre Koruma Ajansnn (EPA) standartlarna gre CO konsantrasyonunun 9 ppm olduu ortamlarda 8 saatten fazla bulunulmamaldr. Soluduunuz ortamda CO miktar 100 ppm ise bir sre sonra kandaki COHb dzeyi %16 olur. nsanlarda COHb dzeyi normalde %0,5-1,5, sigara ienlerde ise %4-9 civarndadr.

400 ppm

1-2 saat iinde ban n blgesinde ar 3 saatten sonra hayati tehlike 45 dakika iinde ba dnmesi, bulant, titreme 2 saat iinde bilin kayb 2-3 saat iinde lm 20 dakika iinde ba ars, ba dnmesi ve bulant 1 saat iinde lm 1-3 dakika iinde lm

800 ppm

1600 ppm

Kandaki karboksihemoglobin miktar bulunabilecek maksimum miktarn %10-30u kadarsa ba ars, ba dnmesi, yorgunluk hisleri ba gsterir. Eer bu oran %30-50 aras ise bulant, iddetli ba ars, nabz ve solunum saysnda art grlr. %50 ve sonrasnda ise bilin kayb, havale, koma ve lm grlr.

12.800 ppm

48

<<<

Bilim ve Teknik ubat 2014

Vurgun, kronik yaralar gibi durumlarda da kullanlan hiperbarik basn odas ileri derecede karbonmonoksit zehirlenmesi geiren kiilere mdahalede kullanlyor.

Hiperbarik Oda
Kaytlar ilk hiperbarik odann 1662de ngiliz din adam Henshaw tarafndan yapldn sylyor. Oksijenin 1775 ylnda Joseph Priestley tarafndan kefedildii dikkate alnrsa bunun ok da bilimsel bir temeli olduunu sylemek mmkn deil, ancak Henshaw solunum rahatszlklar yaayan hastalara artrlm hava basncnn iyi geleceine inanyordu. Sonraki yzyllar boyunca farkl mucitler ve bilim insanlar tarafndan gelitirilen ve farkl rahatszlklarn tedavisinde kullanlmaya balanan hiperbarik oda ile ilgili olarak 1962 ylnda Smith ve Sharp bu cihazn karbonmonoksit zehirlenmesi durumunda byk faydalar olduunu belirtti. Bunun zerine hiperbarik oksijen terapisi (HBOT) uluslararas bir ilgi grd ve dnyann pek ok yerinde hiperbarik odalar kullanlmaya baland. Hiperbarik oksijen tedavisi karbonmonoksit zehirlenmeleri dnda vurgun yaam dalglara mdahalede, iyilemeyen yaralar tedavide, ani iitme ve grme kayplarnda, kanser tedavisinde ve daha pek ok rahatszlkta kullanlyor. Hiperbarik oksijen tedavisinin nasl gerekletiini anlamada lise yllarnda kimya ve fizik derslerinde grdmz Boyle, Dalton ve Henry yasalar bize yardmc olabilir.
Kaynaklar http://www.epa.gov/airquality/carbonmonoxide/ http://www.uphs.upenn.edu/pennorl/education/documents/ ERRHBO2Final.ppt http://www.uclahealth.org/workfiles/documents/clinicalupdates/ clinicalupdate-Hyperbaric_Nov12.pdf http://www.epa.gov/iaq/co.html http://www.patient.co.uk/doctor/Carbon-Monoxide-Poisoning.htm http://home.howstuffworks.com/home-improvement/household-safety/tips/ carbon-monoxide-detector.htm

Boyle Yasas: Sabit bir scaklkta, kapal bir ortamda bulunan belli bir miktardaki gazn basnc hacmi ile ters orantldr. Hiperbarik odada oksijen sktrlarak basnc yaklak 3 atmosfer basnca kadar ykseltilir. Dalton Yasas: Kapal bir ortamda bulunan bir gaz karmndaki her bir gazn ksm basnc kaplad hacimle doru orantldr. Yani %20 oksijen ieren hava yerine ayn artlarda %100 oksijen salandnda oksijenin ksmi basnc nceki duruma gre be kat artar. Henry Yasas: Bir svda znen gaz miktar o gazn ksmi basnc ile doru orantldr. Yani ksmi basnc artrlm oksijen kanda nceki duruma gre daha fazla znr.

Evde Gvenli Bir Ortam Oluturma

Evinizi tehlikeli miktarda karbonmonoksitten uzak tutmak iin: Karbonmonoksit dedektr aln ve potansiyel karbonmonoksit kaynaklarnn yaknna (kombi, ofben, stc, soba vb.) yerletirin. Karbonmonoksit dedektrlerini dzenli olarak kontrol edin. Bacalardaki kurumu dzenli olarak temizletin. Gaz sobas kullanmak ok risklidir, kullanmamaya aln. Kapal ortamda (garaj, otopark) aracnz alr durumda brakmayn. Tamamen ak hava ortam yoksa mangal yakmayn. mine, ocak gibi yerleri dzenli olarak kontrol edin.

http://www.explainthatstuff.com/carbonmonoxidedetectors.html http://cat.cu.edu.tr/Egitim/KARBON%20 20MONOKS%C4%B0T%20ZEH %C4%B0RLENMES%C4%B0_k%C4%B0TAP_Levent.pdf Goldfarb, B., CO control on the street, in the house, where you live, Chemmatters, Cilt 15, Say 3, s. 10-12, 1997. Dolan ve ark., Carboxyhemoglobin Levels in Patients with Flu-Like Symptoms., Annals of Emergency Medicine, Cilt 16, Say 7, s. 782-786,1987.

49

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

Salep Orkideleri
Orkideler Orchidaceae ailesinin yeleridir. Hem ss bitkisi olarak hem de salep yapm gibi nedenlerden dolay insanlarn ilgi alannda olan bir bitki grubudur. Ekonomik deerinin yksek olmas bu trlerin soylarn tehdit etmektedir. lkemizde yaklak 170 (hibrit trlerle birlikte 200) tr vardr. Bunlardan 40 kadar da endemiktir, yani yalnzca lkemizde yaar. 25 kadar orkide tr salep yapmnda kullanlyor. Salep, orkidelerin yumrulu kklerinden elde edilir. Genel olarak Orchis, Anacamptis, Ophrys, Himantaglossum, Serapias, Barlia, Platanthera gibi cinslerin bazlarnn yumrular salep iin toplanyor. Salep orkidelerinin yaygn olduu blgeler Kastamonu ve evresi, Mula, Antalya, Anamur, Silifke, Adana, Antakya, Kahramanmara, Adyaman, Malatya taraflar ile Van, Mu, Bitlis civarlardr. Pek ok orkide trnn soyu endemik trler de dahil olmak zere tehlike altndadr. Bunun en byk nedeni salep tozu elde etmek iin doadan ar miktarda toplanmalardr. Her orkide ylda bir tane yavru yumru meydana getirir ve yeni yumru gelitike eskisi yok olur. Orkide yumrularnn bir tanesi 1,6 gram gelir (Kahramanmarata yaplan bir almaya gre). 1 ton salep tozu elde etmek iin 625.000 orkideye ihtiya vardr. Sadece lkemizde her yl milyonlarca orkide topland gz nne alnrsa, bu orkidelerin soylarnn bir sre sonra tkenmesi de kanlmazdr. Orkidelerin gelime sreci (2-16 yl) ok uzun olduu iin kltre alma almalar da yeterince verimli deildir. Kltre alma almalarndan yksek verim alnmaya baladnda doal yayl gsteren orkidelerin de soylarn devam ettirme ans hayli artacaktr.

50

Bilim ve Teknik ubat 2014

Fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen

Kaynaklar http://www.orkidelerimiz.com/ Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler), ANG Vakf / Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012. Erzurumlu, G. S., Doran, ., Trkiyede Salep Orkideleri ve Salep Kltr, Harran niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi, Cilt 5, Say 1, s. 29-34, 2011. Gnlen, N. ve ark., Ege ve Dou Akdeniz Blgelerinde Doal Yayl Gsteren Orchidceae Familyasna Ait Baz Trlerin in vitro ve in vivo Koullarda retimleri zerine Aratrmalar, TBTAK projesi (TBGAG-52), 1997 51

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Bcekil Memeli Hayvanmz

Kstebekler
Bu ayki konuklarmz yaam biimlerinin ve vcut yaplarnn benzemesi nedeniyle genelde krfareyle kartrlan, tarlalar ya da baheler iin zararsz, hatta bcekleri yediklerinden olduka yararl hayvanlar olan kstebekler.

Krfare: Tpk kstebek gibi toprak altnda yaayan, bu nedenle de kstebekle kartrlan krfareler (Spalax sp.) bcekil deil kemirici bir trdr. Ana besinlerini bitki kkleri ve bitkiler oluturur. Krfareler toprak altnda galeri amak iin dilerini kullanrken, kstebekler n yelerini kullanr. Krfarelerin toprak zerine kard toprak ynlar kstebeklere oranla ok daha byktr. Patates gibi yumrulu bitkileri de besin olarak aldklarndan tarm zararls olarak kabul edilirler.

52

Bilim ve Teknik ubat 2014

Kstebekler memeli hayvan snfnn yeleri. Memeli hayvanlar omurgallar iinde en gelimi grup. Sahip olduklar farkl zellikler sayesinde Dnyann hemen hemen her yerinde, ok eitli yaam alanlarnda yaamaya uyum salamlardr. Farkl beslenme zelikleri de bunlardan biridir. Bazlar otul beslenirken bazlar da iyi birer avcdr ve etil beslenir. Az bir ksmnn bcekil beslendii pek bilinmeyen bir zellikleridir. Bcekler ve kk omurgaszlarla beslenen grup, bcekiller takmndandr (Insectivora). Bu takm kstebekler, kirpiler ve sivrifareler ailelerini kapsar.

Kstebekler, toprak altnda atklar galerilerde yaar. n yeleri, zellikle de trnaklar kazmaya uyum salamtr. Toprak stne kardklar toprak ynlar ile tannrlar. Gece ve gndz etkindirler. Yaz ya da k uykusu gibi davranlar gstermezler. Bcekler ve dier omurgaszlarla beslenirler. lkemizde drt tr (Talpa caucasica, Talpa davidiana, Talpa europaea, Talpa levantis) bulunur. Karadenizde, Trakyada ve Marmarann kuzeyinde yaarlar.
Fotoraf: Prof. Dr. Ahmet Karata http://www.tramem.org

53

Dr. Mahir E. Ocak

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

SPL

54

K a elikl r d a

nT erm o

eri

m a din

i i

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

Karadelik Mekanii
Genel grelilik kuram tarafndan varlklar tahmin edilen karadelikleri dier gk cisimlerinden ayran en nemli zellik etraflarnda bir olay ufku olumasdr. Klasik kurama gre bir kez olay ufkunu geip karadelie den ktleli ya da ktlesiz herhangi bir cisim bir daha karadeliin ekiminden kurtulup darya kamaz. Dolaysyla bir karadelik kendi ile dorudan gzlemlenemez. Fakat bu bir karadeliin zellikleri hakknda hibir bilgi edinemeyeceimiz anlamna da gelmiyor. Karadeliin olay ufkunun dnda kalan yerlerde sebep olduu deiikliklere bakarak ktle, asal momentum ve elektrik yk gibi zelliklerini belirlemek mmkn. Karadelikler hayli basit nesnelerdir. Elektrik ykleri, ktleleri ve asal momentumlar bilindii zaman tm zellikleri belirlenebilir. Karadelikler ounlukla yksz nesnelerin kmesi ile oluacandan, karadeliin toplam elektrik yknn sfr olmas beklenir. Dolaysyla elektriksel olarak yksz bir karadelii ktlesi ve asal momentum bykl tanmlar. ok sayda parack ieren sistemlerin, rnein yldzlarn ve gezegenlerin fiziksel durumunu ifade etmenin hatta belirlemenin zorluu ile karlatrldnda karadeliklerin tm fiziksel zelliklerinin sadece say bilinerek hesaplanabilmesi fiziki J. A. Wheeler tarafndan karadeliklerin sa yoktur biiminde ifade edilmitir. Olay ufku kusursuz bir kresel yzey olduu iin bu ifade gayet uygundur. Karadeliklerin, zelliklerinin birka say ile ifade edilebilmesi bakmdan, temel paracklara benzedii de sylenebilir. Karadeliklerin mekanii ile ilgili kuramsal olarak kefedilen drt temel yasa vardr. Sfrnc, birinci, ikinci ve nc yasa olarak adlandrlan bu yasalar unlardr: Sfrnc yasa: Duraan (zerine yeni madde dmeyen fakat asal momentumu olan) bir karadeliin olay ufkundaki ktleekimi yzeyin her yerinde ayndr. Birinci yasa: Duraan bir karadelik ok kk bir deiiklie zorlandnda (rnein zerine madde atldnda) yaanan kk deiiklikler sonucu enerjideki deiim ile ufuk alan, asal momentum ve elektrik yk arasndaki iliki udur:

Karadeliklerin zellikleri
Bir karadelii dier gk cisimlerinden ayran en nemli zellik olay ufkunun olumasdr. Olay ufkunun karadeliin ktle merkezinden olan uzakl, kurtulma hznn k hz olduu kresel yzeyin yarap bulunarak hesaplanabilir. Bu yzeyde, k hzndaki bir paracn kinetik enerjisi ile ktleekiminden kaynaklanan potansiyel enerjisinin mutlak deerleri eit olmaldr. ki deer birbirine eitlendiinde olay ufkunun karadeliin ktle merkezinden uzakl (Schwarzschild yarap)
2GM c2 olarak bulunur. r=

Bu eitlikte G ktleekim sabiti, M karadeliin ktlesi, c ise k hzdr. Olay ufkunun karadeliin ktle merkezinden olan uzakln kullanarak, olay ufkundaki ktleekiminin iddeti hesaplandnda ise
l= c4 4GM

dE = (c2/8G) dA + dJ + dQ
Bu denklemde G ktle ekim sabitini, c k hzn, olay ufkundaki ktleekimini, A olay ufkunun alann, asal hz, J asal momentumu, elektrostatik potansiyeli, Q elektrik ykn, d ise diferansiyel alma ilemini gsterir. rnein dE karadeliin enerjisindeki deiimi ifade eder. kinci yasa: Olay ufkunun alan zaman iinde srekli artar. nc yasa: Karadeliin olay ufkunda ktleekimi sfr olamaz. Bu yasalardan sfrnc yasa karadeliklerin sasz olmasnn -yani zelliklerinin temel paracklara benzemesinin- doal bir sonucudur. Birinci yasa enerjinin korunumu yasasnn karadelikler iin ifade edilmesidir. kinci yasann geerlilii ise sadece klasik fizik ile snrldr. Stephen Hawking kuantum sreleri sebebiyle bu yasann geerli olamayacan gsterdikten sonra, ikinci yasa daha sonra bahsedilecek olan karadelik termodinamiinin genelletirilmi ikinci yasas ile deitirildi.
55

bulunur. Bu sonulardan karadeliin ktlesi arttka olay ufkunun yzey alannn artt, olay ufkundaki ktleekim iddetinin ise azald grlr.

Karadeliklerin Termodinamii

Entropi
Hacmin ve tanecik saysnn deimedii, sabit enerjili, kapal bir sistemin entropisi S=kln olarak tanmlanr ( sistemin bulunabilecei durumlarn says, k Boltzmann sabitidir). Entropinin hesaplanmasn
1) 2) 3) 4) 5) 6)

Eer tanecikler zellikleri gerei ayn enerji durumunda bulunamyorsa, farkl durum sz konusudur (ab, ac, bc). Bu durumda entropi S=kln3 olur. Dier durumda, yani tanecikler ayn enerji durumunda bulunabiliyorsa, alt farkl durum sz konusudur (aa, bb, cc, ab, ac, bc). Bu durumda entropi S=kln6 olur. Doada var olan sistemler genellikle ok daha karmaktr ve entropinin dorudan hesaplanmas zordur.

gerek hayatta var olmayan, hayali bir sistem ile rneklendirebiliriz. Bu sistem zde iki tanecik iersin ve bu taneciklerin bulunabilecei, zde enerji durumu (a, b, c) olsun.
a b c

ki zde paracktan ve zde enerji seviyesinden (a, b, c) oluan bir sistemin bulunabilecei alt farkl durum: 1) ab, 2) ac, 3) bc, 4) aa, 5) bb, 6) cc (solda)

Termodinamik
Karadeliklerin aksine gnlk hayatta karlatmz pek ok nesnenin fiziksel durumunu tanmlamak hayli zordur. rnein kapal bir kap iindeki bir gaz dnn. Kabn iindeki taneciklerin tamam farkl ynlerde ve farkl hzlarda hareket eder. Kabn iindeki tm taneciklerin fiziksel durumunu belirlemek imknszdr. Tm taneciklerin fiziksel durumu bilinse bile mekanik yasalarn kullanarak taneciklerin gelecekteki fiziksel durumlarn tahmin etmek kolay deildir. ok sayda parack ieren sistemleri ele almann bir yolu istatistiksel kuramlar kullanmaktr. Bu kuramlarda sistemin fiziksel durumunu tanmlamak iin birka istatistiksel ortalama kullanlr. Scaklk ve basn bu istatistiksel ortalamalara rnek verilebilir. Kapal bir kap iindeki gaz taneciklerinin enerjileri farkldr. Scaklk taneciklerin ortalama kinetik enerjisinin bir ls olan istatistiksel bir byklktr. Benzer biimde, kabn duvarlarna farkl hzlarla ve farkl alarla arpan taneciklerin kaba uygulad kuvvet zamanla deikenlik gsterir. Basn tanecikler tarafndan kaba uygulanan ortalama kuvvetin bir ls olan istatistiksel bir byklktr. statistiksel bir kuram olan termodinamiin drt temel yasas vardr: Sfrnc yasa: Dengede olan bir sistemin scakl her noktada ayndr. Birinci yasa: Bir sistemde yaanan kk ve geri dn olan deiimler sonucu enerjideki deiim

Baka biimlerde de ifade edilebilen sfrnc yasa esasen scakln tanmlanmasdr. Birinci yasa enerjinin korunumu yasasnn matematiksel olarak ifade edilmesidir. kinci yasa ise kendiliinden meydana gelen deiikliklerin entropinin artaca ynde olduunu syler. rnein farkl scaklklardaki iki madde birbiri ile temas ettirildiinde entropinin artmas iin scaklklar eitlenene kadar scak olandan souk olana s ak olur.

Karadeliklerin Termodinamii
Karadelik mekaniinin yasalar ile termodinamik yasalar karlatrldnda birbirlerine ok benzedikleri grlr. Sfrnc yasalar dengedeki sistemlerde fiziksel bir bykln konum ile deimediini, birinci yasalar enerjinin korunumunu, ikinci yasalar ise kendiliinden gerekleen srelerde srekli artan bir byklk olduunu ifade eder. Sfrnc yasalar karlatrarak karadeliin olay ufkundaki ktleekimi scaklk ile, ikinci yasalar karlatrarak da karadeliin olay ufkunun alan entropi ile ilikilendirilebilir. Bu benzerlik birinci yasalardan da grlebilir. Birinci yasalar ifade eden denklemlerin sa tarafnda yer alan terimler -ilk terimler hari- sisteme etki eden kuvvetlerin enerjide sebep olduu deiiklikleri ifade eder. Birinci yasalar ifade eden denklemlerin sa tarafndaki ilk terimler de yine karadeliin olay ufkundaki ktleekiminin scakl ile olay ufkunun alannn entropi ile ilikili olduunu akla getirir. Fiziksel olarak mantkl sonular elde edilebilmesi iin entropi ile yzey arasndaki ilikinin ne olmas gerektiini ele alan fiziki J. D. Bekenstein entropinin -b herhangi bir sabit olmak zere- S=(bkc3/ G)A biiminde olmas gerektiini gstermitir. Bu durumda ka-

dE = TdS - PdV
eklindedir. Bu denklemde T scakl, dS entropideki deiimi, P basnc, dV ise hacimdeki deiimi gstermektedir. kinci yasa: Entropi zaman iinde srekli artar. nc yasa: Scakl sfra yaklaan bir sistemin entropisi sfra yaknsar.
56

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

Yer yzeyindeki ktleekimi. Karadeliklerin aksine, Dnyadaki ktleekimi yzeyin her noktasnda ayn deildir. Karadeliin ufuk alan iin benzer bir harita yaplsayd, tamam ayn renk olurdu.

radeliin scakl T=/8bck olur. Bu eitliklerde -h Planck sabiti olmak zere- =h/2dir. Fiziki Stephan Hawkingin b sabitinin deerinin olduunu gstermesi ile karadeliklerin entropisinin S=(kc3/4G)A, scaklnn ise T=/2ck olduu belirlenmi oldu. Karadelikler de dier maddeler gibi enerjisi, momentumu, elektriksel yk olan cisimler olduklar iin onlar da scaklk ve entropi gibi termodinamik zelliklere sahip olmaldr. Fakat klasik genel grelilik kuramna gre karadelikler olay ufkunu geen her eyi yuttuu ve mad iin fiziksel olarak scaklklar da sfr olmaldr. Dolaysyla karadeliklere atfedilen scaklk ve entropinin fiziksel bir anlam kazanmas iin karadeliklerin scakl olan her cisim gibi dnn gsterilmesi gerekir. Karadeliklerin masnn kuantum mekaniine zg sreler sonucunda mmkn olduunun Stephan Hawking tarafndan gsterilmesi ile karadeliklere atfedilen scaklk ve entropi fiziksel bir anlam kazand. Hawking mas olarak adlandrlan bu sre karadeliin olay ufkunun dnda, kuantum dalgalanmalar sonucunda bir parack-antiparack iftinin olumas ile balar. Paracklardan biri karadelikten uzaklarken dieri iine der. Uzaktan bakan bir gzlemci karadeliin yp ktle kaybettiini grr. Karadeliklerin sfrdan farkl bir scakla ve entropiye sahip olmas daha nce paradoks olarak grlen baz olaylarn da aklanmasn salamtr. rnein bir madde karadeliin iine dt zaman karadeliin dnda madde miktarnn azalmasyla birlikte entropi de azalr. Eer karadeliklerin entropisi sfr olsayd, kendiliinden meydana gelen bu srete toplam entropi de azalm olurdu, ki bu termodinamiin ikinci yasasna aykrdr.

Karadeliin sfrdan farkl bir entropiye sahip olduu durumda karadelii ve karadeliin evresini iine alan sistemin toplam entropisi artar. Bylece termodinamiin ikinci yasas geerliliini korur. Buna ek olarak, Hawking masyla karadeliklerin enerji ve dolaysyla ktle kaybetmesi sonucu olay ufkunun alan da azalr, bu da karadelik mekaniinin ikinci yasasnn doru olmadn gsterir. Karadelik mekaniinin ve termodinamiin ikinci yasalar, karadelikleri ieren sistemler iin genelletirilmi ikinci yasa ad ile birletirilir. Genelletirilmi ikinci yasa u ekilde ifade edilir:

57

Karadeliklerin Termodinamii

<<<

Olay ufkunun yzeyi mkemmel bir krenin przsz yzeyi gibidir.

Genelletirilmi ikinci yasa: toplam entropi = (karadeliin entropisi + karadeliin evresinin entropisi) olmak zere, toplam entropi zamanla artar. Aslnda u durumda her ey iyi giderken ciddi bir problem ortaya kyor: Karadeliin entropisi varsa, bu entropi neye karlk geliyor? Karadeliin sadece birka zellii olabildiinden bahsetmitik, entropi ise bir dzensizlik ve danklk lsdr, karadelikte dank olan ne olabilir? Bu sorularn herkesi tatmin eden cevaplar maalesef henz yok. Hawking mas sonucu bir karadeliin buharlaarak yok olmas mmkndr. Yaplan hesaplar karadeliklerin scaklnn ktle ile, buharlama hznn ise ktlenin karesi ile ters orantl olduunu gsterir. Dolaysyla ktlesi byk karadeliklerin scakl daha dktr ve buharla58

p yok olmalar daha uzun srer. Karadelik buharlatka ktlesi azald ve scakl artt iin buharlama hz da artar. rnein ktlesi Gnein ktlesi civarnda olan bir karadeliin scakl nanokelvin (bir kelvinin milyarda biri) leindedir. Bu byklkte, evresinden yaltlm bir karadeliin buharlaarak yok olmas ise yaklak 1067 yl srer, bu da evrenin u anki yandan ok daha fazladr. Esasen evrenin ortalama scaklnn yaklak olarak 2,7 Kelvin olduu dnlrse, bir karadeliin buharlaarak yok olabilmesi iin scaklnn 2,7 Kelvinden fazla olmas gerekir. Aksi takdirde bir karadeliin kozmik artalan masndan sourduu enerji kendi yayd enerjiden fazla olacak, dolaysyla enerjisi ve ktlesi zaman iinde artacaktr. Hesaplar ktlesi yaklak olarak Ayn ktlesi kadar olan bir karadeliin scakl-

nn evrenin ortalama scaklna eit olacan yani kozmik artalan mas ile dengede olaca iin ktlesinin deimeyeceini gsterir. Dolaysyla bir karadeliin yarak buharlamas iin ktlesinin Ayn ktlesinden daha kk olmas gerekir. Sonu olarak karadeliklerin adlarnn ima ettiinin aksine kara olmadklarn syleyebiliriz. Geri ou karadeliin ma miktar dorudan grlmelerini imknszlatracak kadar az, ama onlarn da dier gk cisimleri gibi scaklklar ve entropileri var.
Kaynaklar Bekenstein, J. D., Black Holes and Information Theory, Contemporary Physics, Cilt 45, Say 1, s. 31-43, 2004. Planck collaboration (2013). Planck 2013 results. XVI. Cosmological parameters. Submitted to Astronomy & Astrophysics. ArXiv:1303.5076 Grdilek, R., Karadelikler, TBTAK Bilim ve Teknik, Say 384, s. 40-48, 1999. Tekin, B., Kim Korkar Karadelikten, TBTAK Bilim ve Teknik, Say 491, s. 44-48, 2008.

Dr. zlem Ak kinci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik ubat 2014

Fil hastal olarak da bilinen filaryaz, stma, dang hummas gibi hastalklar ve Bat Nil virsn insanlara bulatran dii sivrisineklerin, insanlarn soluk verme srasnda dar att karbondioksiti koklayabilme yetenei var.

Sivrisinekler Kontrol Altnda

B
ir insana yaklatklarnda yollarn deitirip rnein bacaklarn alt blm gibi zel bir blgeye doru uup o blgeyi sokan sivrisinekler, bu blgeleri neye gre seiyor? Deride neyi tespit edebiliyor? Deride algladklar koku nedir? Derideki koku sensrlerini basklamak ve derinin sivrisinekler iin ekiciliini azaltmak mmkn m? Riverside Kaliforniya niversitesindeki bilim insanlarnn yapt aratrma bu sorulara yant veriyor. Cell dergisinde yaymlanan almaya gre sivrisinekler iki alt enelerindeki duyargalar sayesinde kiilerin evresindeki karbondioksit kokusunu ve deri kokusunu alglyor. Projenin yrtcs, Entomoloji Blmnden Do. Anandasankar Ray sivrisineklerde bulunan ve karbondioksit kokusunu alglayan sinir hcrelerinin (cpA) eitli cilt kokularna kar da ar duyarl olduunu, hatta karbondioksit ile karlatrldnda bu kokularn bazlarna daha da duyarl olduklarn tespit ettiklerinde hayli ardklarn ifade ediyor. Ray yllardr srdrdkleri aratrmalarnda ncelikle sivrisineklerin karmak antenlerine odaklandklarn, basit alt ene duyargalarn ihmal ettiklerini belirtiyor. imdiye kadar sivrisineklerdeki hangi koku sinir hcrelerinin deri kokusunu alglad gizemini koruyordu. Karbondioksite duyarl koku sinir hcrelerinin ayn zamanda insan derisinin kokusunu da alglayabildiini gsteren yeni bulgular, sadece sivrisineklerin konak seimininin temelini anlamak asndan deil ayn zamanda karbondioksit ve deri kokusunu alglayan iki duyargann tanmlanmas asndan da nem tayor. nk bu bulgular sayesinde konak arama davranlarna mdahale etmek ve hastalklarn bulamasn kontrol etmek mmkn olabilecek. Aratrmaclar cpAnn insan kokusuyla etkin hale geip gemediini snamak iin kimyasal temelli yeni bir strateji gelitirdi ve bunu dang hummasn yayan Aedesaegypti trne ait sivrisinein cpA etkinliini yok etmek iin kulland. Ardndan insan ayak kokusuna kar sivrisinein davrann gzlemlendi ve sivrisinein kokuya kar ilgisinin azald tespit edildi. Aratrmaclar, bir sonraki aamada gelitirdikleri bir kimyasal hesaplama yntemini kullanarak yaklak yarm milyon bileii tarad. Koku, gvenlik, maliyet ve doal olup olmama zelliklerine gre, 138 bileikten oluan bir liste oluturdular. Tatlandrc, koku verici ve kozmetik ajan olarak kullanmlar onaylanm baz bileenlerin cpA sinir hcrelerini ya basklad ya da etkinletirdii grld. Hatta ikolata, nane ve ahudu gibi ho kokularn sivrisineklerle mcadelede kullanlmasnn pratik bir yol olabilecei de tespit edildi. Doru yolda ilerlediklerinden emin olan aratrmaclar daha sonra iki bileik zerine younlat. Bu bileiklerden besinlerde lezzet katk maddesi olarak kullanm onaylanm etilpirvatn cpA basklayc, tat ve koku ajan olarak kullanm onaylanm siklopentanon isimli bileiin ise cpA etkinletirici olduunu grdler. Deneylerinde etilprivat kullandklarnda, cpA sinir hcresinin basklandn ve sivrisinein rnein insan koluna kar ilgisinin belirli lde azaldn, siklopentanonun ise ayn karbondioksit gibi cpA sinir hcresini etkin hale getirdiini gzlemlediler. Ray baz bileiklerin sivrisinekle bulaan hastalklarn kontrolnde nemli bir rol oynayabileceini, basit, doal, ekonomik ve ho kokular kullanarak sivrisineklerin insanlara ulamasn nleme yollar gelitirilebileceini, karbondioksit ve deri kokusunu alglayan bu sinir hcresini basklayan kokularn sivrisineklerden korunmak iin kullanlabileceini belirtiyor. Ayrca bu bileiklerden -bir kiinin derisine uygulanp o kiinin sadece belli bir sre korunmasn salayan rnler yerinegeni alanlarda kullanlabilecek rnlerin gelitirilmesi iin de faydalanlabileceini szlerine ekliyor. Karbondioksit son zamanlarda sivrisinek tuzaklarnda balca cezbedici ya da dier bir deyile yem olarak kullanlyor. Ancak karbondioksit retmek ve elde etmek iin yakt yakmak, kuru buzu buharlatrmak, sktrlm gaz serbest brakmak ya da ekerlerin fermentasyonunu salamak gerekiyor. Ancak bunlar zellikle gelimekte olan lkeler iin pahal, klfetli ve pratik olmayan yntemler. Bu almada tanmlanan siklopentanon gibi bileikler ise sivrisinek tuzaklarnn izlenmesinde ve kontrolnde gvenilir, ekonomik ve uygun bir seenek olarak sunuluyor.
59

Dr. Zeynep Bilgici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Elmaslarn Kusurlar
Grntleme Sistemlerine Yeni Bir Boyut Kazandryor
Dzenli kristal yapdaki karbon atomlarndan oluan elmas, bilinen en sert maddelerden biridir. Ziynet eyas olarak da kullanlan bu kymetli ta, sert yaps sayesinde kesme de dhil olmak zere pek ok farkl ite kullanlyor

lmas kristalleri mkemmel olmayabilir. rnein kristal yapsnda boluklar bulunabilir ya da baz katk maddeleri safl bozabilir. Safl bozan katk maddelerinin miktar genellikle her bir milyon karbon atomu bana bir katk maddesi atomu civarndadr. Bu katk maddele-

ri doal elmaslar az da olsa renklendirir. Her ne kadar kristal yapsndaki bozukluklar kusur olarak grlse de, elmasa renk kazandran bu kusurlu blgeler, kat hal kuantum teknolojilerinde kullanlan ok ynl bir ara haline gelmeye balad.

60

><

Bilim ve Teknik ubat 2014

Do. Dr. Mete Atatre kimdir?

Elmasn kristal yapsna azot, bor, silisyum gibi pek ok farkl madde karabilir. Kristal yapsna katlan azot atomlar yan yana bulunan iki karbon atomunu yerinden eder. Bir karbon atomunun yerini azot atomu alrken dier atomun yeri bo kalr. Bugne kadar pek ok aratrmaya konu olan bu Nitrogen Vacany Center (NVC, azotlarn neden olduu boluklar) hemen yannda yer alan atomlarn elektronlarnn spin durumunu transfer eden bir bellek oluturur. Normal byklkteki elmaslarn NVCleri hafzalarndaki bilgileri uygun koullarda yaklak bir saniye kadar koruyabiliyor. Daha uzun srelerde ise evreden gelen etkiler sebebiyle bilgiler kayboluyor. Nanometre (metrenin milyarda biri) leinde olan elmaslarda ise bilgilerin hafzada kalma sresi ok daha ksa. Hem canl hcrelerde kullanlabilecek byklkte hem de yksek znrlkl bu nanoelmaslar, kuantum mekaniine zg zelliklerini uzun sre koruyamadklar iin veri tama konusunda yeteri kadar kullanlamyor. Cambridge niversitesi Cavendish Laboratuvarnda optik fizik konusunda aratrmalarna devam eden Dr. Mete Atatre, nanoelmaslarn kristal yapsndaki kusurlar kullanarak biyo-uyumlu malzemeler iin yeni kuantum sensrler gelitirilmesini salayacak bir almaya imza att.
1996da Bilkent niversitesi Fizik Blmnden mezun olan Dr. Atatre, doktora eitimini ABDdeki Boston niversitesi Kuantum Grntleme Laboratuvarnda tamamlad. 2002de ETH Zrihte Kuantum Fotonik Grubunda balad doktora sonras almalarn 2007de tamamladktan sonra Cambridge niversitesi Cavendish Laboratuvarna yardmc doent olarak katld. 2011 ylnda doent olan Dr. Atatre, aratrma grubuyla birlikte hem yar iletkenler hem de elmaslar gibi kat haldeki sistemlerin kuantum teknolojilerindeki uygulamalar zerine almalarna devam ediyor. 2011de Institute of Physics yeliine seilen Dr. Atatrenin almalar pek ok sekin dergide yaymland.

Dr. Atatrenin Kasm aynda Nature Materials dergisinde yaymlanan bu almas, nanoelmaslardaki NVClerin kuantum mekaniine zg zelliklerini koruyabildii srenin, NVClerdeki azot atomlarnn kristal yzeyindeki atomlarn spinleriyle et-

kilemesine deil, azot atomlarnn miktarna bal olduunu gsteriyor. Bu aratrma sonucunda NVClerin bilgi koruma sresi 0,07 milisaniyeye kt. imdiye kadar elde edilmi bu en uzun sre nanoelmaslarn sensrler de dhil olmak zere birok farkl i iin kullanlabileceini gsteriyor. Nanoelmaslar kullanlarak gelitirilmesi planlanan ok kk sensrler, mevcut grntleme yntemlerinden farkl olarak, canl organizmalarn iine de girebilecek. NVCler sayesinde ok kk deiiklikleri bile alglayabilecek bu sensrler, termal veya manyetik zellikler hakknda bilgi verecek. Bylece bu sensrlerle tek bir hcreye ait nron sinyalleri ve kimyasal tepkimeler incelenebilecek. Mart aynda Nature Communicationsda yaymlanan bir dier almasnda kat haldeki cihazlardan istenilen zellikte foton retmeyi baaran ve salad foton kalitesiyle bilim dnyasn kuantum internete bir adm daha yaklatran Dr. Atatre, hlihazrda elmaslardaki silisyumlarn neden olduu boluklar zerine de aratrmalarn srdryor. n basks ArXiv.orgda yaymlanan ve nmzdeki aylarda Nature Communications dergisinde yaymlanacak olan bu almada, eksi ykl silisyum boluklarndaki gerilim ve bu sistemlerde uyarlm hallerde spin seiminin nasl olduu da aklanyor.
61

Furkan Semih Dndar

ODT Fizik Blm

Karadeliin Ateten Seddi

2012nin Temmuz aynda, kuyuya krk akllnn karamayaca bir ta atld, yalnz deyimde olduunun aksine ta atanlar da epey akllyd. ok basit bir soru sordular: Karadelie den birine ne olur? Einsteinn dedii gibi olay ufkunu geerken hibir ey olmaz m yoksa Almheiri, Marolf, Polchinski ve Sullynin (AMPS) iddia ettii gibi karadeliin olay ufkunda ateten bir setle mi karlar? Bu yeni bir paradoks ve fizikte doruluklar ayr ayr kabul gren fikirlerin bir arada uygulanmasndan ortaya kyor. Bu konuda yazlan birok makaleye ve yaplan toplantlara karn hl net bir fikir olumu ve ateten set paradoksu zlebilmi deil. Paradoksun anlalabilmesi iin kuantum fizii ve karadeliklerle ilgili baz temel bilgilere ihtiyacmz olacak.

62

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

Bilgi Korunur!
Fizikte kuramlar zamanla deiime urasa da geerliliini koruyan baz temel ilkeler vardr. Bilginin korunumu ilkesi bunlardan biridir. Newton fiziine gre, evrendeki her paracn konumu ve hz ayn anda bilinirse, gemi ve gelecek mutlak bir kesinlikle bilinebilirdi. Belirsizlik ilkesiyle nam salm kuantum mekaniindeyse, bir paracn konumunu ve hzn ayn anda bilmenin olanaksz olduu grld (Heisenbergin belirsizlik ilkesi). Fakat belirsizliklerle nlenmi kuantum kuramnda dahi, eer bir sistemin belli bir andaki hali bilinirse, sistemin kendi haline braklmas yani zerinde lm yaplmamas kouluyla, gemiteki hali ve gelecekteki hali de bilinebilir. u gibi rnekler ska verilir: Sobada yanan bir para odun sonunda kle ve gaza dnse bile, sreci ok dikkatli (bu pratik olarak imknsz olsa da) inceleyen birisi, (prensipte) sobada yanan odun hakknda her eyi renebilir.

Karadeliin Sa Yoktur!
Bir karadeliin -ktlesi, elektriksel yk, kendi etrafnda hangi ynde ve ne hzla dnd gibi- az sayda zellii vardr. Genel greliliin en basit matematiksel karadelik zm olan Schwarzschild zmnde ise karadelii tanmlayan sadece bir zellik vardr, o da ktlesi. Bu, dnmeyen ve elektriksel olarak yksz bir karadelie karlk gelir. Bir yldzn kmesi sonucu oluan karadelik ksa zaman iinde ktleekim dalgalar yayarak duraan bir hal alr. Karadelikleri betimlemeye az sayda zelliin yetmesi, saszlk teoremlerinin zn oluturur. Saszlk bir ksm fiziki iin bir dert olsa da, sanrz u rnek kimseyi incitmeyecektir. Mesela sa olmayan birisinin sa modeli tek bir bilgiyle ifade edilebilir: San olmamas. Fakat sa olan birisinin sa modeli her sa telinin yeri, ekli ve rengi gibi ok daha fazla bilgiyle ancak biraz olsun temsil edilebilir.

Karadelikler

Samanyolunun merkezinde bir karanlk cisim etrafnda dnen yldzlar ve onlarn yrngeleri. Bu, gkadamzn merkezinde yaklak drt milyon Gne ktlesinde bir karadelik olduuna dair inandrc bir delil. Bu resmin hareketli haline, kaynaklarda verilen ilgili balant takip edilerek ulalabilir. (Bu grnt W. M. Keck teleskoplar tarafndan elde edilen veriler kullanlarak Prof. Andrea Ghez ve onun UCLAdaki aratrma ekibi tarafndan oluturulmutur.)

Kuantum fizii etkilerinin gz ard edildii klasik grelilik kuramna gre, karadelikler iinden k dhil hibir eyin kaamayaca gk cisimleridir. Ktleekimine artk kar koyamayacak duruma gelmi bir yldz kendi iine kerek bir karadelie dnr. Ktlesi yeterince byk her gkadann merkezinde bir karadelik olabileceine dair inandrc kantlar var. inde bulunduumuz Samanyolu Gkadasnn merkezinde olduu dnlen karadeliin ktlesiyse yaklak drt milyon Gne ktlesi civarnda. Karadeliklerden bahsederken olay ufku kavramna deinmekte yarar var. Olay ufku, karadelie derken geri dnn mmkn olduu son noktadr ve esasnda karadelik etrafnda bir yzeydir. Oray geen hibir eyin artk darya kabilmesi mmkn deildir. Olay ufku, gndelik yaamdan edindiimiz ngrlere adeta meydan okuyan bir olgudur, bu sebeple ilk bata hayal etmesi biraz g olabilir; ancak zamanla allabilir. Karadeliklerle ilgili daha fazlas iin Prof. Dr. Bayram Tekinin Bilim ve Teknikin 2008 ylnn Ekim saysnda yaymlana Kim Korkar Karadelikten! balkl yazs okunabilir.

Karadelikler Pek de Kara Deildir!

te yandan Einsteinn 20. yzyln banda grelilik kuramyla fizie, deyim yerindeyse makas deitirtmesiyle iler biraz daha farkllamaya balad. rnein iine den hibir eyin (k dhil) dar kabilmesinin mmkn olmad karadelikler, nce kuramsal olarak ardndan da gzlemsel olarak kefedildi. in ilgin yan, ilk bata ok karmak gibi duran karadeliklerin sanlandan ok daha basit olmas. Madem karadelikten hibir ey kamyor, o zaman karadeliklerin ktlesi hi azalmayaca gibi, iine den her maddeyle beraber artacaktr. Bu durumda evrende en azndan bir tane karadelik varsa, evrenin sonunun kanlmaz olarak bir karadelie dnmek olaca yargsna varlabilir. Fakat Hawkingin 1975te yaymlanan makalesine gre kuantum mekanii hesaba katlnca karadeliklerin termal ma yaptnn grlmesi ilgintir.

63

Karadeliin Ateten Seddi

Bunu hayal etmenin en bilindik yolu sanal paracklar kullanmaktr. Kuantum alanlar kuramna gre, bir meknn iinden her ey karlnca elde edilen ve boluk olduu zannedilen vakum, aslnda hi de bo deildir. Her an, ok ksa bir sreliine de olsa, parack ve kar-parack iftleri halinde sanal paracklar meydana gelip sonra yok olur. Eer bu olay karadeliin olay ufku etrafnda gerekleirse iler biraz deiiyor. Paracklardan biri olay ufkunu geerek karadelie derse ve dier parack da karadelikten uzaklaacak kadar enerjiye ve uygun bir dorultuya sahipse, bu paracklarn birleip birbirlerini yok etme imkn ortadan kalkm olur. Karadelikler bu ekilde r, ktle kaybeder ve buharlar.

Karadeliklerin Scakl
Gne ktlesindeki bir karadeliin scakl 10-7 Kelvin kadardr, yani mutlak sfrn sadece on milyonda bir derece zerinde. Hlihazrda evrendeki kozmik artalan masnn (bir anlamda bo uzayn) scakl 2,73 Kelvin olduundan, Gne ktlesinde bir karadelik varsa siyah grnecektir. Bu bir ynyle, yazn parlak gne altnda bilgisayar ekranlarnn okunurluunu kaybetmesine benzer. Bir de unu eklemekte yarar var: Karadeliklerin scakl ktleleriyle ters orantldr, dolaysyla daha az ktleli karadelikler bir hayli scak olabilir.

man tekilliine der. Fakat saszlk teoremleri gerei, bir sre sonra karadelik birka zellikle ok iyi anlatlabilir durumda olacaktr. Kitabn iindeki tm bilgi bu birka zellik ile karlanamayaca iin, bilginin korunmad iddia ediliyordu. Bunu grmenin bir dier yolu da, eer birbirinden farkl zellikte yldzlarn ie kp oluturduu karadelikler aynysa, o zaman bu karadelikten hareketle hangi zelliklerde bir yldzn ktn bilmenin imknsz olduunun farkna varmaktr. Bu durum, evrenin u anki haline bakarak gemiin mutlak kesinlikle bilinmesini engeller. te yandan, Hawking nmnn bir bilgi iermedii ne srlyordu. yleyse, gelecei de mutlak ekilde bilmek imknsz hale gelir. Bunun olaan bir durumdan ziyade bir paradoks olarak grlmesi, yaznn giri blmnde bahsedilen, fizikte bilginin korunmas gerektii dncesinden kaynaklanmaktadr. Bugn konuyla ilgili fizikilerin ou bilginin karadelikte kaybolmadn dnyor. Bu fikirler bilginin karadelik tamamen buharlatktan sonra bir ekilde Hawking nm ile geri dnd ya da kararl bir karadelik kalntsnda korunduu ynnde (Karadelik ok ufald zaman Hawkingin hesaplar geersiz olacandan, o anda karadelik buharlamasnn duracana dair kimi iddialar karadelikten geriye kalann kararl bir kalnt olacan ne sryor). Fakat bilginin nasl olup da karadelikten kt konusunda, zerinde anlalabilmi bir mekanizma yok. Belki de byle bir mekanizma bulunana kadar bu konu bir paradoks olarak kalacak.

Tamamlayclk lkesi
Bilgi Hawking nm ile geri geliyor ve kaybolmuyor olsun. Karadelie bir ta attk diyelim, bu ta karadelie dtnde onun hakkndaki bilgi de onunla beraber olay ufkunun ardna geer. O halde bu bilgiyi Hawking mas araclyla darda elde etme, yani karadelie den birinin de ayn bilgiyi iki ayr yerde bulma ihtimali var demektir ki bu kuantum mekaniinin ihlali anlamna gelir; bu ihtimalden holanan kimse olmadn sylemeye bi-

Bilginin Kaybolma Paradoksu

Karadelikler esasnda ok basitler ve Hawking masyla da buharlayorlar. Peki bu durumda, mesela kendi iine kp karadelik olacak bir yldza kten ok daha nce den bir kitaba ne olur? phesiz o da yldz oluturan dier tm madde gibi karadeliin iindeki uzay-za64

le gerek yok. Tamamlayclk ilkesi bu ihlalin nne geen bir ila gibiydi adeta. Bu ilkenin syledii ey gayet basit: Bilgi karadeliin ya iinde ya da dndadr, gzlemciye gre deiir. Klonlama yasa kuram olarak bilinen ve rastgele bir kuantum bilginin kopyalanamayacan ifade eden kuram (kuantum bilginin kopyalanmas, bir kda alt alta iki kez fizik ok hotur yazmaktan biraz daha farkldr), karadeliklerin varlnda ihlal ediliyor gibiydi; nk karadelie den bir kitabn bilgisi hem ierde hem de bir sre sonra Hawking mas dolaysyla darda olacakt. Ama grld ki eer hibir gzlemci bu bilgiyi iki farkl yerde bulamyorsa ve bunlardan sadece birine eriebiliyorsa, bilginin yerinin gzlemciye gre deitiini ne srmekte bir tutarszlk yoktu. Grelilik kuramnda gzlemcinin merkezi konumda olduundan sz etmitik. rnein karadelikten ok uzakta duran birisi iin, karadelie den bir kimse asla olay ufkunu geemez, olay ufku zerine adeta bir pelte gibi yaylr. Dolaysyla deniyor ki, dardaki gzlemcinin fiziini tanmlamak asndan karadeliin iinden bahsetmek gereksizdir. Ona gre bilgi tek bir yerde olacaktr: Karadeliin dnda. Fakat den kimse asndan, kendisi olay ufkunu gemekle kalmaz, ayn zamanda sonlu bir sre sonra tekillikteki hazin sonla da karlar. Yani onun iin karadeliin ii vardr ve bilgi de oradadr. rnein ok uzaklarda hareketsiz olup dosdoru karadelie den biri iin, olay ufkundan tekillie kadar geen sre (o kiiye gre) Gne ktlesindeki bir karadelik iin 6,6 mikrosaniyedir ki bu srenin bir saniyeye oran, bir saniyenin iki gne oran gibidir! Tamamlayclk ilkesinin tutarll, hem ierdeki hem de dardaki kiilerin bulduklar bilgiyi birbirlerine iletmelerinin imknsz oluundan ileri gelir.

Kuantum Dolanklk
Ateten set paradoksunu ifade edebilmek iin kuantum mekaniinin bir zelliinden bahsetmemiz gerekir. Kuantum dolanklk klasik fizikte olmayan, kuantum mekaniine ait yeni bir olgudur.

>>>
Bu olguyu bir rnekle anlatmak belki de en iyisi. Mesela bir elektron ve pozitron (kart-elektron) dnelim. Bu paracklarn spin ad verilen isel bir zellikleri vardr ve her bir paracn spini iin iki seenek vardr: Yukar veya aa. Ayn anda elektronun spininin yukar, pozitronunkinin aa olduu bir hal vardr ve bir de bunun tam tersi vardr; elektronunkinin aa, pozitronunkinin ise yukar olduu hal. Kuantum dolanklk bize bu iki durumu da ayn anda tek bir hal iinde ifade etme imkn sunuyor; rnein her birinin gereklemesi iin %50 ihtimal vererek. O halde, elektron ve pozitrondan oluan bu sistem zerinde bir deney yaplm olsa elektronun spini ne bulunduysa, pozitronunki bunun tersi olmak zorundadr. (Baka sistemlerde baka zorunluluklar olabilir, fakat buradakinde durum bu ekildedir.) Dolaysyla elektron veya pozitrondan biri zerinde spin lm deneyi yapmak dierinin spinini daha lmeden ne olduunu bilmemizi salar. in ilgin yan, elektron ve pozitron birbirlerinden dnyalar kadar uzakta da olsalar, birisinin zerinde deney yapmak dierinde o deney yaplrsa ne sonu alnacan annda belirler. lk bata zel grelilik kuramna aykr grnen bu etkiyle, ktan hzl bilgi aktarmnn imknsz olduunu da ekleyelim. Eer iki sistemden biri (ki bunlarn her biri sadece bir paracktan da oluabilir) zerinde yaplan deneylerle dieri hakknda o deneyler iin her trl bilgi renilebiliyorsa, bu iki sistemin maksimal bir dolanklk iinde olduu sylenir. Buradan da az nceki rnekteki elektronpozitron iftinin maksimal bir dolanklk iinde olduunu grebiliriz. 2. Yar klasik alan denklemleri olay ufkunun dndaki fizii yeterince iyi betimler. (Hawkingin hesaplarnda kulland yaklam) 3. Olay ufkunu geen bir gzlemci, srad herhangi bir durumla karlamaz. Yani olay ufkunu geip gemediini bilemez, etrafn bo uzay olarak alglar. (Einsteinn edeerlilik ilkesi) Argman genel hatlaryla u ekilde. (1), (2) ve (3) hep beraberce geerli ise (ki AMPS ncesinde byle dnlyordu), karadeliin belli bir ya getikten sonra Hawking nm ile yayaca paracklar, genken yaym olduu paracklarla (maksimal) kuantum dolanklk halindedir. Madde (1) bunu gerektiriyor. Diyelim ki yeni yaylan paracn ad d olsun, nceki de r. Fakat yeni ortaya kan d paracyla beraber bir de ieri den bir i parac vardr. Oysa (3)ten dolay i ve d de maksimal bir dolanklk halindedir.

Bilim ve Teknik ubat 2014

i iin, tamamlayclk ilkesinin temelde tutarsz olduu iddia ediliyor. AMPSnin nerisi ya (3)n braklp olay ufkunda ateten bir set olduunun kabul edilmesi veya (2)nin braklp kuantum mekaniinin olay ufku etrafnda biraz cmerte deitirilmesi ynnde, yani kuantum kuramnn yerine geebilecek daha iyi bir kurama ihtiya olabilir. Ateten set paradoksunun yan sra tamamlayclk ilkesinin gemesi gereken daha baka snavlar da olduunu burada belirtelim.

Muhtemel zmler
Ateten set paradoksunun zmne ynelik olarak ne srlen fikirlerden bazlar yle: Uzay-zamana Cerrahi Mdahale: Karadeliin ii diye bir yer sz konusu deildir. Uzay-zaman olay ufkunda biter.

Ateten Set Paradoksu

AMPSnin grne gre, gayet makul duran u gr birbiriyle tutarszdr: 1. Uzaktaki birisine gre, karadeliin oluum ve buharlama sreci standart kuantum mekaniinde sistemlerin zaman iinde evrilmesinden farkl deildir.

Olay ufkunu belli etmek iin beyaz izgi kullanld. i ve d karadeliin iinde ve dndaki yeni oluan paracklar. r ise karadeliin genlik zamannda yayd bir parack. Enerjisi ktleekiminden dolay biraz daha azalaca iin krmzyla gsterildi (krmzya kayma). i ve d birbiriyle maksimal dolanklk halinde, fakat d ve r de yle. Hlbuki kuantum mekaniine gre bu imknsz! Dolaysyla kabul edilen artlar altnda bir paradoks var: Ateten set paradoksu. (izim: Furkan Semih Dndar)

te sorun tam da burada! Kuantum mekaniine gre bir sistem baka iki ayr sistemin her biriyle maksimal bir dolanklk iinde bulunamaz. Demek ki yukardaki nerme birbiriyle tutarszdr. Bu tamamlayclk ilkesinde kabul edildi-

Kstl Tamamlayclk lkesi: Bu durumda her gzlemci iin ayr bir fizik kuram vardr ve bunlar her gzlemcinin birbirinin kuramn karlatraca zaman ve meknda, uyum iinde olmaldr.
65

Karadeliin Ateten Seddi

<<<

Konuyla ilgili daha detayl bilgi edinmek iin aadaki makaleler incelenebilir. arXivde yer alan makalelere, arxiv. org sitesine balandktan sonra, kaynakada arXiv:den sonra yer alan ksm arama kutusuna yazarak ulalabilir.

Almheiri, A., Marolf, D., Polchinski, J., Sully, J., Black Holes: Complementarity or Firewalls?, arXiv:1207.3123v4 Susskind, L., Singularities, Firewalls, and Complementarity, arXiv:1208.3445 Marolf, D., Polchinski, J., Gauge/Gravity Duality and the Black Hole Interior, arXiv:1307.4706 Bousso, R., Observer Complementarity Upholds the Equivalence Principle, arXiv:1207.5192v1 Bousso, R., Complementarity is not Enough, arXiv:1207.5192v2 Maldacena, J., Susskind, L., Cool Horizons for Entangled Black Holes, arXiv:1306.0533v1 Susskind, L., The Transfer of Entanglement: The Case for Firewalls, arXiv:1210.2098v1 Lee, B.-H., Yeom, D.-h., Status Report: Black Hole Complementarity Contreversy, arXiv:1302.6006 Harlow, D., Hayden, P., Quantum Computation vs. Firewalls, arXiv:1301.4504v4

Karadelie den kiinin halinden benzetme yaparsak, durumu denin dostu olmaz szyle zetleyebiliriz. ER = EPR (Solucan delii = Kuantum dolanklk): Bu belki de en ilgin nerme. Uzay-zaman geometrisinin kuantum dolanklklarn bir tezahr olduu savndan hareketle ne srlyor. Buharlaan karadeliin yayd paracklarn -kuantum etkiler sebebiyle genel greliliktekinden farkl olan- solucan delikleri araclyla karadelikle balar olduu ifade ediliyor eliki Elde Etmenin Zorluu: Eer erken Hawking masndaki bilginin damtlmasna kadar geen srede karadelik zaten buharlaacak olursa, yani hibir gzlemci bir eliki gremeyecekse, o zaman ateten set paradoksunun yaratt sorun da bir anlamda ortadan kalkm oluyor. Herkesin kafasnn ok kark olduunu sylememize sanrz gerek yok. Tutarszln hangi n kabulden kaynakland konusunda fikirler ok eitli ve yakn zamanda bu konuda bir anlama salanacak gibi de durmuyor. Genel grelilik ile ku-

antum kuramnn uyumazl yeni deil. Bu paradoksun fizikiler adna bir srpriz oluu, paradoksun daha nceden hi ngrlmeyen bir lekte varlk gstermesi. nk daha nce kuantum yerekimi kuramnn (ki bu kuram henz bilinmiyor) etkilerinin ok ama ok kk leklerde fark edilmeye balanaca ngrlyordu.
izimler: Rabia Alabay
Kaynaklar Susskind, L., The Black Hole War: My Battle with Stephen Hawking to Make the World Safe for Quantum Mechanics, Little, Brown and Company, 2008. http://www.theory.caltech.edu/~preskill/jp_24jul04.html Hawking, S. W., Particle Creation by Black Holes, Communications in Mathematical Physics, Say 43, s. 199-220, 1975. Hawking, S. W., Breakdown of Predictability in Gravitational Collapse, Physical Review D, Cilt 14, Say 10, s. 2460-2473, 1976. Carroll, S., Spacetime and Geometry: An Introduction to General Relativity, Addison Wesley, 2004. Susskind, L., Lindesay, J., An Introduction to Black Holes, Information and the String Theory Revolution: The Holographic Universe, World Scientific, 2005 Hartle, J. B., Gravity: An Introduction to Einsteins General Relativity, Addison Wesley, 2003. http://quantumfrontiers.com/2012/12/03/is-alice-burningthe-black-hole-firewall-controversy/ http://www.scottaaronson.com/blog/?p=1458 Daniel Harlowun Strings 2013teki sunumu: http:// strings2013.sogang.ac.kr//main/?skin=scientific_talks.htm http://www.astro.ucla.edu/~ghezgroup/gc/pictures/ orbitsOverImage12.shtml http://www.astro.ucla.edu/~ghezgroup/ gc/pictures/index.shtml http://www.physics.metu.edu.tr/~btekin/kimkorkar.pdf

66

Dr. Blent Gzceliolu

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik ubat 2014

Bitki Gen Kaynaklarmz Korunacak

Botanik baheleri doal bitkilerin, canl bitki koleksiyonlarnn olduu, bitkilerle ilgili bilimsel aratrmalarn yapld (sistematik, botanik, bahe bitkileri, peyzaj vb.), bitki sergilerinin bulunduu, soyu tehlikede olan bitkilerin koruma altna alnd yerlerdir. Botanik baheleri ayn zamanda doa ve bitkilerin dnyasyla ilgili eitimlerin de (bitki tanma, bitki biyoeitlilii vb.) yapld yerlerdir. lkemizde baz niversitelerin ve vakflarn kk lekli botanik baheleri var. Bununla birlikte uluslararas standartlardaki ilk ulusal botanik bahesinin temeli getiimiz gnlerde atld. Botanik bahesi 2015 ylnda tamamlanarak Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan hizmete alacak. Halkn alma konularna ilgisini srekli klacak etkinliklerin dzenlenmesi Botanik bahelerinde yaplan aratrmalarn ve almalarn konferanslar, seminerler, sergiler, gsteriler ve eitli yaynlarla tantlmas Doa mzesi, zooloji mzesi, maden mzesi, hayvanat bahesi, paleontoloji mzesi gibi bilim mzeleri ile ortak almalar yaplmas Bitki koleksiyonlarnn oluturulmas ve benzer ekolojilerden bitkilerin bir araya getirilmesi, bu sayede karlatrmal almalar yaplmas Bitkilerin insan yaamna ekonomik, kltrel ve estetik ynden katklarnn tantlmas Bitki koruma, retim, peyzaj tasarm ve planlama konularnda kuramsal ve pratik bilgiler verilmesi evre sorunlarnn zm iin gerekli davranlarn, dnce yapsnn, stratejiler ve tekniklerin gelitirilmesi Tehlike altnda bulunan ve saylar hzla azalan ya da nadir bulunan bitkilerin korunmaya alnmas, retilmesi, tohumlarnn saklanmas Ekonomik ynden yarar salayacak bitkilerin belirlenmesi ve lke ekonomisine kazandrlmas
67

rkiye Milli Botanik Bahesi, lkemizin bitkilerini tanmak, endemik ve nadir bitkilerini koruma altna almak iin bir milli botanik bahesi kurulmasnn gerekli olduundan hareket edilerek Ankarada, byk ksm Tarm ve Kyileri Bakanl arazisi iinde, yaklak 2.500.000 m2 byklnde bir sahada kurulacak. Lodumlu mevkiinde (Eskiehir yolu zerinde) kurulacak botanik bahesinin yeri seilirken baz ltler gz nnde tutulmu. Ankaradaki byk be niversitenin yerleim alanlar arasnda olmas, hareketli topografyasyla farkl peyzajlara imkn veren yaps, su yzeylerinin var olmas, mevcut bitki tr saysnn 1500n zerinde olmas, sulama altyapsnn olmas, erozyon ve sulama tipleri iin Tarm ve Kyileri Bakanl Aratrma Enstits bnyesinde yaplm aratrma parsellerinin bulunmas bu ltlerden bazlar. Trkiye Milli Botanik Bahesinin kurulmasnn temel amac, lkemizdeki bitki eitliliinin saptanmas, bu bitkilerin srdrlebilir kullanmn salamak iin temel ve uygulamal aratrmalar yaplmasn ve oluan birikimin paylalmasn salamak. Bunun yan sra: Bitki eitliliinin iyi belgelenmi koleksiyonlar oluturularak korunmasn ve gelecek nesillere aktarlmasn temin etmek Bitki eitliliinin temsil edildii, dnya standartlarnda bir herbaryum ve ilgili bir ktphane kurmak

Trkiye Milli Botanik Bahesinin temeli atld T

Bitki eitliliinin hayati nemi ve deeri hakknda toplumsal bilin ve farkndalk oluturmak iin ulusal ve uluslararas eitsel, sosyal ve kltrel etkinlikler gerekletirmek Politika belirleyicilere ve kanun yapclara konuyla ilgili bilgi vermek, geri bildirim ve farkndalk ortamlar oluturmaya katkda bulunmak Etkinliklerin srdrlebilir olmasn salamak amacyla z kaynak gerekletirme ve gelitirme faaliyetlerinde bulunmak da amalar arasnda.

Trkiye Milli Botanik Bahesinde aadaki konularda almalar yrtlmesi planlanyor: Familya, cins ve tr olarak etiketlendirilmi bitkilerin sergilenmesi, incelenmesi ve aratrlmas Bitki fizyolojisi, biyokimya, bitki retimi, bitki kimyas, farmokoloji, peyzaj mimarl, ekoloji ve genetik dallarnda almalar yaplmas Okul ncesi ve okul a ocuklar ile lisans, yksek lisans, doktora rencilerinin ve halkn retici ve elendirici programlarla eitilmesi

Do. Dr. Kadir Demircan

H ? N ?
68

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2014

Domuz Gribi: H1N1

K aylarnda gazetelerde sk sk karlatmz terimler: H1N1, H2N2 veya H5N3... Salk Bakan 2014 Ocak aynda, 2013n Eyll ayndan bugne kadar lkemizde 1 milyon kadar kiinin gribe yakalandn, geen yl Eyll ve Mays aylar arasnda gribe yakalanan vatandalarn saysnn ise 6-7 milyon olduunu aklad. Grip, hem i gc kaybna neden oluyor hem de ila masraflar yznden lkelere milyonlarca dolarlk yk getiriyor. rnein 2009-2010 yllarnda Gney Koredeki grip salgnnn lke ekonomisine 1,5 milyar dolar yk getirdii akland. Salgn dneminde 5 milyona yakn kiinin hastanelere akn ettii, 266 kiinin ld akland. 1918 grip salgnnda (spanyol gribi) 20 milyondan fazla kii hayatn kaybetmiti. Virsn H1N1, H3N2 (Hong Kong gribi), H2N2 (Asya gribi) ve H5N1(ku gribi) gibi eitli alt tipleri var. H hemaglutinin, N de nraminidaz enzim alt formlarn ifade ediyor. 18 ayr H, 9 ayr N alt tipi olduu biliniyor. Bu 18 ve 9 tipin kombinasyonlar ile virs her sene kendini farkl bir forma sokabiliyor. Yaplan alarn etkisiz olmas da buradan kaynaklanyor. Mesela siz H5N5e kar a yaptrdnz. Bir sonraki sene virs H5N7 olarak karmza kyor. Doal olarak bir nceki yl kullanlan alar ertesi yl ie yaramyor. Bu durumda virse direnebilmek ok gleiyor. Yksek mutasyon hz ve antijenik deiiklik mekanizmasyla virs, bukalemun gibi deiebiliyor.

Grip (nfluenza virs) ap: 100 nm ekil 1 nfluenza virs

RNA: Virsn genetik materyali H: Hemaglutinin reseptr, alma N: Nrominidaz enzimi, kesici makas

Dtaki zar tabakasnda iki knt dikkat eker. eker ve proteinlerden (glikoprotein) oluan bu kntlar hemaglutinin (H) ve nrominidazdr (N). Virsn yzeyinde bulunan kntlarn %80ini H, %20sini N oluturur. nc srada virs zarndaki M2 ad verilen iyon kanallar yer alr.

H
Hnin ne anlama geldiini biraz aalm. lk kez krmz kan hcrelerinin (alyuvar, eritrosit) bir araya gelerek ylmasn salayan 13 nanometrelik bir protein olarak bulundu. Hemaglutinin 1800l yllardan beri biliniyordu. 1888 ylnda bitkilerde bulundu ve seen anlamna gelen lectin ismi verildi. 1918 grip salgnnda len bir kiiden alnp saklanan dokulardan 2004 ylnda H1in yaps ortaya karld. Bu protein kabakulak ve kzamk gibi virslerde de bulunuyor. Grevi ise virsn hasta edecei hcreyi tanmas ve ona yapmas. Geminin apa atmas gibi, virs de H yardmyla hedef hcrenin yzeyindeki sialik asit ieren yaplara balanyor (bkz. ekil 2).

Grip Virsnn Anatomisi

nfluenza (grip, flu) virs, Orthomyxoviridae adl bir virs ailesine ait. nfluenza A, nfluenza B ve nfluenza C olmak zere u an bilinen 3 tr var. A tipi insanlarda ve hayvanlarda salgnlar yaptn bildiimiz tip. B ise genelde sadece kk alanlarda (il, ile veya blge) etkili bir tip. C ise A ve Bye gre nadir olarak hastalk yapan bir tr. Grip virsleri domuzlar, atlar, foklar ve kularda da hastalk yapabilir. Virslerin snflandrlmasnda uzun bir isim kullanlr. rnein Hong Kong grip virsn ele alalm. Bilimsel ad A/Fujian/411/2002 (H3N2). A virsn tipini, Fujian corafi konumunu, 411 soyunu, 2002 de izole edildii yl ifade ediyor. H3N2 ise alt tipi gsteriyor. Virs, ap 100 nanometre olan bir yuvarlak eklinde (bkz. ekil 1). Yani 1 milimetrelik bir uzunlua yan yana 10 bin virs sabilir. Virs en dta lipidlerin (ya) bulunduu zar tabakadan, en ierde de RNAnn yer ald ekirdekten oluur.

ekil 2 nfluenza virs nasl alyor

1. Virs hedef hcreye yaklar. 2. Virs, H ile hcrenin almalarna (sialik asit-NANA) yapr. 3. Virs hcre iine endositoz ile alnr. 4. Virs oalmaya balar. 5.-6.-7. oalan virs hcre dna karken kendini hcreye balayan halatlar (sialik asit-NANA) keser. 8. zgr kalan virs yeni hedef hcrelere doru yola kar. 9. Virs yeni hedef hcreye doru ilerler.

2 6 5 3 4

7 8

69

H ? N ?

<<<

N
Nraminidaz (N) paralayc bir enzim. Paralayc enzimlere genel olarak hidrolazlar denir (bkz. Demircan, K., imizdeki Makaslar, Bilim ve Teknik, Eyll 2013). Nraminidazn ad 1941 ylnda bulunan nraminik asitten (NA) geliyor. nsandaki grip virslerinde N enzimi bulunuyor. Virslerdeki Nye viral nrominidazlar deniyor. nsan hcrelerinde de N bulunabiliyor. Viral nrominidazlar 9 karbonlu bir eker olan nrominik asiti paralyor. NA ise insanda saf halde deil de, daha ok kimyasal olarak ilenmi bir glikoprotein olan N-asetil nrominik asit (NANA) eklinde bulunuyor. Virsteki hemaglutinin, hedef hcredeki NANAy hedef alr. NANAnn ularnda sialik asit bulunur. Sialik asit, hcre zarnda reseptr grevi yapan eker moleklleridir; evlerimizdeki antenler gibi, hcreye gelen uyarlar alan ve hcrelerin balanmasn salayan almalar. NANA, sahildeki dubalara benzer. Yaklaan gemiyi influenza virsne benzetirsek NANA da gemiyi sahile balayan halat veya dubadr. Yani virs NANAya yapr ve hcreye tutunur, endositoz ile virs hcre iine alnr (bkz. ekil 2). Halat ve dubalar ortadan kaldrrsak virsn hcreyle ba kesilir. NANA, memeliler ve bakterilerde bulunan bir sialik asit trevidir. Sialik asit ise bakterilerde, mayalarda, mantarlarda, bitkilerde ve insanlarda bulunur. N ayn zamanda virsn kendi oalmas iin gerekli bir enzim. Virs, iine girdii hcrede oaldktan sonra hcre dna kmak iin hcreyi bu enzim ile paralar ve komu hcrelere, yani yeni hedeflere doru koar. Aslnda N burada ok ilgin alr. Hasta ettii hcreyi paralayp dar karken ayak ba olmasn diye Hnin ucunda bulunan sialik asitleri, yani NANAy keser. Bylece virs-hcre iletiimi sonlanr ve virs serbest kalarak yeni hcrelere gider (bkz. ekil 2).

Grip Alar
Gncel alar (nrominidaz engelleyiciler) Nnin NANAy paralamasn engeller. Tablet halinde alnan veya burna ekilen grip alar ite bu nraminidaz enzimini engelleyerek virsn oalmasn nler. Nrominidaz engelleyici alar virs ldrmez sadece sersemletir ve reme hzn azaltr, baklk sistemi de sersemlemi virs kolayca yener (bkz. ekil 3). Son yllarda gelitirilmeye allan fludaz ilac ise virsn hcreye balanmasn engellemeye alr. lk retilen anti-viral ilalar virs zarnn pH orann salamakla grevli olan M2 proton iyon kanallarn hedef almtr. Bu oran bozulunca virsn oalma dngsnn bozulaca dnlm ancak virs bundan etkilenmemitir (bkz. ekil 3).

ekil 3 lalar influenza virsn nasl ldryor

zgrle kavuamayan virs oalamaz ve savunma hcreleri tarafndan ldrlr.

Fludaz

Virsler tm gleriyle nesillerini devam ettirmek ve remek iin insan hcrelerine girmeye alyor. Bilim adamlar da sal korumak iin virsn silahlarna kar a ve ilalar gelitiriyor. Ancak bugnk bilgilerimize ve tarihsel srece baktmzda bu savan bir galibi olmayacak gibi grnyor. Bazen virsler, bazen de insanlar bu sava geici olarak kazanacak.
izimler: Rabia Alabay
Kaynaklar Palmer, R., Lines of defence, Nature, Cilt 480, s. 9-10, 8 Aralk 2011. http://www.chemistrymatters.ca/?p=773 Suh, M., Socioeconomic burden of influenza in the Republic of Korea, 2007-2010, PlosOne, Cilt 8, Say 12, e84121, 2013. Wilson, I., Structure of the uncleaved human H1hemagglutininfrom the extinct1918influenza virs, Science, Cilt 303, Say 5665, s. 1866-1870, 2004.

Oseltamivir

zerinde allan yeni nesil alar, reseptr rtcler, hcredeki sialik asit-NANA almalarnn zerini kapayarak virsn balanmasn nlemeye alr. Nrominidaz engelleyiciler
70

Gelecee Yn Vermek steyen Genlerin Dikkatine!

Eski kye yeni adet getirmenin herkese takdir toplad bir dnemde yayoruz. nk devir yenilikilik devri. Yeni kurulan kk iletmelerden kkl irketlere kadar her kurum iin baar ve devamlln yolu yenilikilikten geiyor. Peki, siz yenilikilie katkda bulunabilir misiniz? Yeteneksiz insan yoktur, yeteneinin farkna varlmam insan vardr. Kimimiz biraz mucit, kimimiz biraz kif hatta kimimiz biraz lim olabiliriz. imdi bu ynmz ortaya karma zaman! Yaptklarnzn deerinin farkndaysanz ve fark edilmesini isteyen lisans rencilerindenseniz sizin projeniz de TBTAKn dzenledii yarmalarda kefedilebilir. TBTAK BDEB tarafndan 2014te niversite rencilerine ynelik ayr yarma dzenleniyor:

Benim Projem Sanayide Kullanlabilir diye dnen lisans rencileri iin: Sanayi Odakl Lisans Bitirme Projeleri Yarmas Bitirme tezi aamasndaki lisans rencilerinin hazrlad, sanayinin bir sorununu zmeyi hedefleyen bitirme projeleri yaryor. Bu yarma kapsamnda sanayide uygulama potansiyeli olan rn, yntem, sre iyiletirme veya gelitirmeye ynelik aratrma konularndaki projeler deerlendiriliyor.
www.tubitak.gov.tr/bideb/2241b

Bende giriimcilik ruhu var diyenler iin: niversite Giriimcilik ve Yenilikilik Yarmas Giriimcilik kltrnn genler arasnda yaygnlamasn amalayan bu yarmada niversite rencilerinin fikirlerinin hayata geirilmesine de destek salanyor. Yarmaya n lisans, lisans, lisansst ve Ak retim faklteleri rencileri bavurabilir.
www.tubitak.gov.tr/bideb/2238

Hem biliimciyim hem yenilikiyim diyenler iin: Lisans rencileri Yazlm Projeleri Yarmas Biliim teknolojilerini yeniliki ve giriimci bir ekilde kullanarak lkemizin sorunlarna zm reten lisans rencilerine ynelik bir yarma. Bilgi ve becerileri gelitirmeye de tevik ediyor.
www.tubitak.gov.tr/bideb/2242

dll bu yarmalar iin bavurular 2 Ocak itibaryla balad. yarmann da final sergisi ve dl treni 23-25 Haziran 2014 tarihleri arasnda yaplacak. Bu yarmalara katlacak yeniliki genlere imdiden baarlar...

Dr. zlem Ak kinci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

A m Olalm? Grip mi Olalm?

Ekim ay balarnda herkesin kafasnda Acaba kendime ya da ocuuma grip as yaptrmal mym? sorusu beliriyor. Getiimiz yllardaki grip salgn tecrbelerinden olsa gerek, k mevsiminin yaklamasyla grip olma korkusu saryor hepimizi. Bazen yakalandmz enfeksiyonun grip mi, souk algnl m yoksa nezle mi olduunun ayrmna bile varamyoruz. Kimi zaman ie gidemeyecek kadar ar geiyor bu enfeksiyonlar, kimi zaman da doktora gitmeye gerek bile grmyoruz. Her yl yaadmz grip as ve grip konusundaki belirsizlikleri Gven Hastanesi Bahekim Yardmcs, Enfeksiyon Hastalklar Blmnde grevli Prof. Dr. Yeim etinkaya ardan ile yaptmz rportajla akla kavuturmaya altk.

72

>>>
Rportajmza Prof. Dr. Yeim etinkaya ardana grip, souk algnl ve nezle arasndaki farklar sorarak balyoruz ve ok sk yakalandmz enfeksiyonun ounlukla souk algnl olduunu reniyoruz. Prof. ardan burun aknts, ba ars, haprk, hafif ate (37,8-38oC) eklinde seyreden ve insanlar yataa drmeyen, 3-5 gnde kiinin kendini toparlayabildii bu salk probleminin souk algnl olduunu belirtiyor. Nezle ve souk algnl arasnda ise bir fark yok.

Bilim ve Teknik ubat 2014

Her ikisine de neden olan yzlerce virs var. Nezle ve souk algnl srasnda akut sinzit ve akut orta kulak enfeksiyonu gibi enfeksiyonlarn gelime olasl ise sadece %2. Gribe neden olan influenza virs souk algnlna neden olan farkl 200 virs kadar sk grlmese de, grip yani 38,5-39oC ate, yaygn kas ars, halsizlik, bitkinlik ve kuru ksrk ou zaman insanlarn gnlk hayatlarn her zamanki gibi srdrmesini engelliyor.

Bu Yln Sulusu: H3N2

Gribe neden olan farkl tr virsler olmakla beraber genellikle bir trn hkimiyeti sz konusu. rnein bu yl hkimiyet H3N2de. Prof. ardan influenza virs maalesef insanda kalc baklk salamadndan, bu tr ile daha nceki yllarda karlam olmamza ramen ayn souk algnlnda olduu gibi gribe de tekrar tekrar yakalandmz belirtiyor. Uzmanmz domuz gribinde farkl bir durumun sz konusu olduunu, domuz gribi salgnndan genlerin yallara gre daha fazla etkilendiini hatta hastaln genlerde lmcl seyrettiini aklyor. nk domuz gribine neden olan virsn antijenik zelliklerinin 1950li yllarda yaanan salgna neden olan virsnkilere benzediini, bu nedenle belli yan zerindeki insanlarda kazanlm baklk olduunu, oysa genlerin bu virsle daha nce hi karlamam olduklar iin daha ok etkilendiini vurguluyor. Prof. ardan Trkiye Halk Sal Kurumunun verilerine gre Trkiyede grip sezonunun uzun srdn, mart aynn sonuna, nisan hatta mays aynn bana doru nfluenza B virsnn neden olduu grip vakalarnn grlebildiini ancak bu vakalarn nfluenza A virsnn neden olduu grip vakalar kadar ar gemediini szlerine ekliyor.

Virslerdeki Deiim
Dnyada ve Trkiyedeki referans laboratuvarlarna belirli noktalardan rnek ak oluyor. Bu laboratuvarlarda virsler antijenik olarak tiplendiriliyor. rnein lkemizde bu ii eski adyla Refik Saydam Hfzsshha yeni adyla Trkiye Halk Sal Kurumu yapyor. Toplanan virslerin antijenik zelliklerinin neler olduu inceleniyor ve nasl deiimler olabileceine dair bir takm hesaplamalar yaplarak bir sonraki senenin a ierii belirleniyor. Yksek olaslkla grlmesi muhtemel inaktif 3 su (aralarnda genetik farkllklar bulunanfarkl alt trler) ile a retiliyor. Ancak domuz gribi salgnn yaand yl retilen grip asnn ieriinde domuz gribine yol aan virs yoktu. Bu nedenle salgnn balamasyla domuz gribine kar bir a gelitirildi, o nedenle grip as olanlarn o yl ikinci bir a olarak domuz gribi as da yaptrmas gerekti.

73

A m Olalm? Grip mi Olalm?

nfluenza virs ile ilgili problem, yllar iinde virsn antijenik yapsnda meydana gelen deiikliklerden kaynaklanyor. Bu deiiklikler kk olduunda yani nceki yllardaki virsn bir benzeriyle karlatmzdan gribi daha hafif geirebiliyoruz. Ama deiiklikler byk ve nemli olduunda dnya genelinde salgnlar ve pandemiler (bir hastaln birden fazla lkede veya ktada salgn halinde grlmesi) grlyor. Bu deiim sonucunda ortaya kan virs baklk sistemi hi tanmad iin hastalk ar seyrediyor. Prof. ardan ku ve domuz gribinin bu tr salgnlar olduunu belirtiyor.

Alanma Gelimilik Gstergesi

Bu seneki grip vakalarn deerlendirmesini istediimizde doktorumuz, aslnda bu yl daha nceki yllarda grlen bir virs trnn gribe neden olduunu, virsn antijenik yapsnda byk deiikliklerin olmamasna ramen havalarn ok souk seyretmesi nedeniyle grip vakalarnn ar getiini sylyor. nk virsler souk havay seviyor ve souk havalarda ok kolay oalabiliyor ve hastala neden oluyor. Ayrca souk havalarda insanlar daha ok kapal ortamlarda kalmay tercih ediyor. Bu da hastaln yaylmasn kolaylatryor. Uzmanmz bu etkenlere Trk toplumunun alanma konusunda yeterince bilinli olmamasn da ekliyor. Alanmann bir gelimilik gstergesi olduunu vurgulayan Prof. ardan hamileler, 65 ya ve st kiiler, altta yatan akcier, kalp hastal gibi kronik hastalklar olanlar, baklk sistemi basklanm kiiler ve salk personeli bata olmak zere herkesin her yl a yaptrmas gerektiini zellikle vurguluyor. Yeim Hanm hamileliin son 3 aynda grlen gribin ok ar -rnein pnmoni ile birlikte- seyredebildiine, o durumda annenin de bebein de kaybnn sz konusu olabileceine dikkat ekiyor.

Ar grip vakalar ciddi bir i gc kaybna neden olduundan toplumu olumsuz ynde etkiliyor. Prof. ardan bu yl a yaptrmas gereken kiiler a yaptrm olsayd bu kadar yaygn ve ar grip vakalarnn olmayacan, nk bu yl gribe neden olan virsn aslnda grip asnn iinde yer aldn belirtiyor. nsanlarda ayla ilgili nyarglar olduunu, zellikle domuz gribi srasnda hekimlerden ayla ilgili farkl yorumlar gelmesinin de kiilerin kafalarn kartrdn ve bu nedenle de kt bir tecrbe yaandn sylyor. nsanlardaki dier bir yanlgnn da a yaptrdm ama gene hasta oldum dncesi olduuna dikkat eken uzmanmz aslnda geirilen o hastalklarn pek ounun souk algnl olduunu, grip asnn da souk algnl zerinde bir etkisi olmadn aklyor. Prof. ardan grip asnn nemine dair u aklamalar yapyor. Grip as bir takm kronik hastalklar olan kiiler iin %60-70 orannda koruyucu, ama a gribin ar ve komplikasyonlarla (bir hastaln devam srasnda baka hastalklarn da olumas) beraber seyretmesini nlyor. rnein gribin zatrre ile beraber seyretmesi lmcl olabiliyor, grip srasnda olmasa bile grip sona erdikten sonra bir bakteri enfeksiyonu grlebiliyor ve lmle sonulanabiliyor. Btn bu riskleri a azaltyor. Ayla vcuda antijen veriliyor ve baklk sistemi bu antijene kar antikor retiyor, yani baklk sisteminin basklanmas gibi bir durum sz konusu deil. Bylece kii daha hasta olmadan retilmi olan antikorlar kiinin virsle karlatnda hasta olmasn nlyor ya da hastal ok ok hafif geirmesini salyor.

Kimler A Olmasn?
Prof. Yeim etinkaya ardana grip as yaptrmamas gereken kiiler kimlerdir diye sorduumuzda, yumurtaya kar ok iddetli alerjik reaksiyon geirme yks olan kiilere a yaplmamas gerektiini reniyoruz. Bir de Guillain barre sendromu denilen nrolojik bir hastalk yks olan kiilere, temkinli olmak asndan, a yaplmyor. lerleyici tarzda ama geri dn de olan bu sendromda kiinin solunum mekanizmas basklanabiliyor, bir sre mekanik bir cihaza balanp izlenmesi gerekebiliyor. Bu sendromu geiren insanlara bakldnda ve toplu vaka analizleri yapldnda, nemli bir ksmnn sendrom gelimeden birka hafta ncesinde viral enfeksiyon geirdii tespit edilmi. Bilimsel bir yaynda da grip as sonrasnda Guillain barre sendromunun gelime riskinin arttna dair bilgiler yer alm. Daha sonra yaplan almalarda grip asyla Guillain barre sendromunun gelimesi arasnda ok da net bir iliki kurulamam. Ama yine de bir kiide Guillain barre sendromu geirme yks varsa tedbir olarak ona grip as nerilmiyor. Grip as yaplmayan dier bir grup ise 6 aylktan kk bebekler.

74

<<<

Bilim ve Teknik ubat 2014

ocuklar ve Yallarda Atee Dikkat

Ate vcudumuzun bir savunma mekanizmas olmakla birlikte ocuklar ve yallar hayli sarsyor. zellikle havale nbeti geirme tehlikesi olan ocuklarda ate kontrol ok nem tayor, bu nedenle belirli aralkla ate drc vermek hem atein kontrol altnda tutulmasn hem de ocuun yemek dzeninin ve huzurunun bozulmamasn salyor. Ancak yal hastalarda durum biraz farkl. Yal baz hastalar ok ar bir enfeksiyonu ateleri ykselmeden geirebiliyor, yani vcutlar ate tepkisi vermiyor. ocuklarda, gen ve orta yal kiilerde 38oC ve stne ate denirken 65 ya st kiilerde 37,2oC ve st ya da bazal vcut scaklnda 1,3oClik art ate olarak kabul ediliyor. Bu nedenle genel durumlarndaki deiiklikler, itah kayb, etkinliklerinin azalmas gibi durumlar yallarda enfeksiyon belirtisi olabiliyor ve daha dikkatli olmak gerekiyor.

yilemek steyen Doktora Gitsin!

Prof. Yeim etinkaya ardan bir kiinin yksek atei ve youn kas ars varsa ok yksek olaslkla grip olduunu, hemen doktora bavurmas gerektiini, bylece zamannda ila tedavisine balanabileceini nemle vurguluyor. Gripte ilk 2 gnn tedaviye balamak iin ok nemli olduunu ancak toplumun bu konuda yeterince bilinli olmadn da szlerine ekliyor. Grip olan kii doktora bavurduu zaman hastaya herhangi bir test yaplp yaplmadn sorduumuzda, boaz srnts rnei alnarak yaplan ve farkl duyarllk seviyelerinde grip testleri (rnein baz testler virsn sadece influenza olduu bilgisini verirken baz zel testler virsn trne dair bilgiler veriyor) olduunu ancak son SGK Salk Uygulama Tebliine gre hayli pahal olan bu testlerin maliyetini hastann demek zorunda olduunu, bu nedenle de hekimlerin ounlukla hastann ikyetlerine, klinik bulgularna bakarak tedaviye baladn reniyoruz.

ve hastalk sresi ksalyor. Sadece ok ar seyreden ve hastaneye yatmay gerektiren grip vakalarnda 2 gn gemi olsa da tedaviye balanyor. Ancak bu sene ila temininde ok ciddi sknt yaandn reniyoruz. Hocamz ilalarn yerli retim olmasna ramen piyasada bulunamyor olmasn, ila fiyatlarnn ok dk olmasna ve retim aamasnda grip vakalarnn bu kadar yaygn ve ciddi seyredebileceinin n grlememi olmasna balyor.

El Temizlii nemli Bir Korunma Yolu

Virslerle nasl ba etmeliyiz? Kendimizi nasl korumalyz? Bu sorular Prof. Yeim etinkaya ardan yle yantlyor: Grip ve souk algnl damlack yoluyla bulaan hastalklar. Yani hasta olan kii haprdnda ya da ksrdnde etrafa enfekte ve byk paracklar salyor. Bu paracklar havada asl kalamyor, fazla mesafe kat edemiyorlar. Hasta kiinin yaklak 1 metre kadar yaknndaysanz bu, damlack yoluyla hastaln size de bulama riski olduu anlamna geliyor. Anlalan o ki, hasta kiilerin kalabalk ortamlardan kesinlikle uzak durmas, salkl kiilerin de grip ya da souk algnl olan kiilerle yakn temasta bulunmamas gerekiyor. Prof. ardandan hastaln bulama yollarndan birinin de havada uzun sre asl kalamadklar iin bir sre sonra yzeylere yapan enfekte paracklar olduunu reniyoruz. nk yzeylere ellerimizle temas edip ardndan ellerimizi azmza, gzmze gtrdmzde enfeksiyona ho geldin demi oluyoruz. Bu nedenle yzey temizlii nemli ama her an yzeyleri temizleme imkn olmadna gre asl nemli olan el temizliine olabildiince zen gstermek ve el-az, el-gz temasn en aza indirmek.

Antibiyotik Deil, Antiviral Tedavi

Prof. ardan erikinlerde ate ve boaz ars ile seyreden enfeksiyonlarn %90nn, ocuklarda ise %60-65inin viral olduunu, bu tr enfeksiyonlarda hibir ie yaramayacak olsa da hastalarda genellikle bir antibiyotik tedavisi beklentisi olduunu belirtiyor. Grip iin zel bir antiviral tedavi bulunduunu syleyen doktorumuz, ie yaramas iin bu tedaviye mutlaka belirtilerin balamasn takip eden 48 saat iinde balanmasn neriyor. nk ancak bu koullarda tedavi en yksek dzeyde etki gsteriyor

Prof. Dr. Yeim etinkaya ardana verdii bilgiler iin teekkr ediyoruz.

75

Merak Ettikleriniz

kisi de Suyun Donmu Haliyse Kar ve Dolu Arasndaki Fark Nedir?

Tuba Sargl

ar ve dolu arasndaki fark oluum srelerinden kaynaklanyor. Kar scaklk 0Cnin altna dtnde, havadaki su buharnn aniden souyarak kat hale gemesi ve oluan kk buz kristallerinin birlemesiyle ortaya kan bir ya tr. Kk buz kristalleri havadaki kk bir paracn, rnein bir toz taneciinin zerinde birikir ve bydke yere doru dmeye balar. Kar taneleri scakl 0Cnin biraz stnde olan, nemli havann iinden yere doru

derse d yzeyleri bir miktar erir ve bu nedenle baka kar taneleriyle bir araya gelebilirler. Bu, daha byk kar tanelerinin olumasna neden olur. Kuru ve souk bir havada toz halinde, daha kk kar taneleri oluur. Dolu ise bulutlarn iindeki yuvarlak ya da dzensiz ekilli buz paracklardr. Bulutlarn iindeki yamur damlacklarnn bir frtna srasnda ykselmesi nedeniyle aniden souyarak donmas sonucu oluur. Bulutlarn yukar ve aa ynl hareketleri srasnda buz paracklarnn yzeyinde daha fazla su birikir. Bu nedenle taneleri portakal byklnde dolu yaabilir. Dolu tanelerinin bykl bulutun iindeki suyun miktarna ve bulutun ne kadar yksee ulatna bal olarak deiir.

amar Yumuatclar Kumalar Nasl Yumuatyor?

brahim zay Semerci

amar yumuatclar, giydiimizde veya dokunduumuzda kyafetlerimizi daha yumuak hissetmemizi ve onlarn gzel kokmasn salayan sv rnlerdir. amar yumuatclarn kumalar yumuatmas statik balanmay azaltarak veya engelleyerek gerekleir.

76

Bilim ve Teknik ubat 2014

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Bir Gaz Kabarc Ses Dalgalarn Nasl Ia Dntrr? Sonolminesansta Ulalan Scaklk Nkleer Fzyonun Gereklemesini Salayabilir mi?
Tuba Sargl

onolminesans ksaca ses dalgalarnn maya neden olmas olarak tanmlanabilir. 1930lu yllarda bilim insanlar sualt radarlar zerinde yaptklar almalarda ok ilgin bir ey fark etti: Ses dalgalar su iinde hareket ederken zaman zaman parlamalar oluuyordu. Daha sonra bunun ses dalgalar gnderilen suyun iindeki hava kabarcklar tarafndan yaylan ok ksa sreli malar olduu anlald. Ses dalgas bir svnn, rnein suyun iinde yaylrken enerjisi ok yksek deildir. Ancak kk bir gaz kabarc ile etkiletiinde farkl bir durum gzlenir. Ses farkl ortamlarda, rnein havada, suda basn dalgalar oluturarak yaylr.

Dalgalarn younluu belirli alanlarda artp azalabilir. Basntaki deiim, suyun iindeki hava kabarcnn byklnde nemli oranda deiikliklere neden olur. Basncn dk olduu durumda hava kabarcnn hacmi balangtaki hacminin 1000 katna ulaabilir. Kabarcn hacmi maksimuma ulatnda iindeki basn vakum koullarna yaklar. Ses dalgalarnn younlat ve basncn artt durumda ise kabarcn iindeki ve dndaki basn fark nedeniyle kabarcn hacmi iddetli bir ekilde der ve kabarck iddetli bir ekilde ie doru ker. Hacminin en kk olduu durumda, iindeki gazn atomlar ya da moleklleri arasndaki itme kuvveti nedeniyle, kabarck daha fazla klemez. indeki ve dndaki basn fark nedeniyle kabarcn hacmindeki ani d, kabarcn iindeki scakln ok ykselmesine neden olur. Bu enerji, kabarcn iindeki atomlarn ya da molekllerin iyon haline gemesi iin, baz durumlarda da plazma

oluumu iin yeterlidir. Oluan iyonlar yksz paracklarla arptnda enerjilerinin bir ksmn k olarak yayar. Bunlar pikosaniye (saniyenin trilyonda biri) seviyesinde, ok ksa sreli k parlamalardr. Bu, olas aklamalardan biri olsa da sonolminesans olaynn gerek nedeninin tam olarak anlaldn sylemek hata olur. Sonolminans nasl gzlenir? Bir bardak suya bararak sudan k kmasn beklememek gerekir. Sonolmisansn gereklemesi iin suyun ierisindeki kabarcklarn yarapnn mikrometre leinde, sesin de insanlarn iitebileceinden daha yksek frekansa sahip ultason ses olmas gerekli. Baz bilim insanlarnn kuramsal olarak kabarcn iindeki scakln bir milyon Kelvin seviyesine ulaabileceini dnmesine ramen, deneysel sonular ulalan scaklklarn 10.000 Kelvin seviyesinde olduunu gsteriyor. Bu nedenle sonolminesansta nkleer fzyon iin gerekli enerjinin salanabileceini sylemek mmkn grnmyor.

Statik balanma giysilerin vcuda ve birbirlerine yapmasna neden olan bir olaydr ve farkl iki malzeme birbirine temas edince elektronlarn bir malzemeden dierine gemesiyle meydana gelir. Birbirine temas eden malzemeler ayrldklarnda, temas halindeyken gerekleen elektron al verii nedeniyle biri negatif

dieri ise pozitif yk kazanr. Bu da statik elektrie neden olur. Pozitif ve negatif ykler birbirini eker ve yapma meydana gelir. amar yumuatc ad verilen rnler antistatik zellie sahiptir yani statik elektrik oluumunu nler veya azaltrlar. Bunu su molekllerini kuma yzeylerine ekerek

gerekletirirler. Polar yapl su moleklleri kumalardaki elektrik yklerine tutunur ve bylece zt ykl paracklarla olabilecek ekim ihtimalini azaltr. Ayrca kumalar kayganlatrarak kumalar arasndaki srtnmeyi ve kumalarn temas etme ansn azaltarak elektron alveriini de azaltrlar.
77

Merak Ettikleriniz
Elmas Yeryzndeki En Sert Malzemeyse Nasl Kesilerek ekillendirilebiliyor?
Tuba Sargl

lmas yakn zamana kadar dnyadaki en sert malzeme olarak biliniyordu. Vurtsit bor nitrr ve lonsdaleite minerallerinin elmastan daha sert doal malzemeler olduunu gsteren bilimsel almalar var. Etkileyici grnts nedeniyle elmasn mcevher olarak kullanm daha ok bilinir. Ancak elmas en sert malzeme olmas nedeniyle endstri uygulamalarnda nemli bir yere sahiptir. Yeni kefedilen ancak yeryznde hayli nadir bulunan bu minerallerin elmasn yerini almas zor grnyor.

Elmasn ekillendirilmesi Orta aa kadar dayanr. Bundan nce ise doal ekliyle kullanld biliniyor. Ancak elmasn sert oluu istenildii gibi ekillendirilmesini engeller. Elmasn doal halinde, kusursuz bir kristal yap ve bu yapnn bozulduu ksmlar bir arada bulunur. Elmas, yapsndaki bu kusurlar sayesinde, iinde elmasn da bulunduu eitli aralar kullanlarak kesilir ve ekillendirilir. Yani elmas yine elmas kullanlarak kesilir. Kesici, elmasn yapsndaki kusurlu blgelere yerletirilir ve hafif vurularla tan blnmesi salanr. Daha sonra iine elmas tozu katlm dkme demirden diskler kullanlarak doal elmas paralar zmparalanr. Bylece parlak ve simetrik elmas yzeyler ortaya kar. Ancak bu ilemler srasnda elmasn %60 kaybedilebilir.

Karadelikler Nasl Oluur?

Mahir E. Ocak

aradelikler birka farkl ekilde oluabilir. Bu yollardan birincisi yldzlarn kmesidir. Bir gk cisminin i basnc kendi ktleekimini yenemedii durumda yldz kmeye balar. Eer yldzn ktlesi belirli bir deerin zerindeyse kmeyi durdurabilecek, bilinen bir mekanizma yoktur. Bu durumda yldzn kmesi karadelik oluumuyla sonulanr. Galaksilerin ounun merkezinde bulunan devasa ktleli karadelikler muhtemelen bu ekilde olumutur. inde yaadmz ada, karadeliklerin olumasna sebep olabilecek yksek younluklar sadece yldzlarda mevcuttur.
78

Fakat Byk Patlamadan ksa bir sre sonra evrenin eitli blgelerindeki yksek madde younluklar da karadeliklerin olumasna sebep olmu olabilir. Evrenin ilk zamanlarndaki koullar kullanarak yaplan tahminler bu ekilde oluabilecek karadeliklerin ktlelerinin, Planck ktlesi (yaklak 2x10-8 kilogram) ile Gnein ktlesinin (yaklak 2x1030 kilogram) binlerce kat arasnda deiebileceini gsteriyor. Bunlara ek olarak ktlesi Planck ktlesinden daha kk karadeliklerin, paracklarn yksek enerjili arpmalar srasnda oluabilecei ne srlmtr. Fakat henz gelitirilme aamasnda olan baz kuramlara dayanarak yaplan bu karmlarn doruluu zerinde bir uzlama yoktur.

Bilim ve Teknik ubat 2014

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

CO ve CO2nin Benzer ve Farkl Ynleri Nelerdir?

brahim zay Semerci

(karbonmonoksit) ile CO2nin (karbondioksit) zellikleri pek ok zaman kartrlr. Her ikisi de renksiz ve kokusuz olan bu gazlar vcudumuza solunum, deri ve gz yoluyla girebiliyor. Hem CO hem de CO2 yanma tepkimeleri sonucunda oluabiliyor. CO oksijenin az olduu ortamlarda ksmi yanma sonucunda oluurken CO2 oksijenin ok olduu ortamlarda tam yanma sonucunda oluur. CO2 insan ve hayvanlarn solunumu srasnda, fermantasyonda ve dier kimyasal tepkimelerde de retilir. COnun ve CO2nin en ok kartrlan zelliklerinden biri de insanlar iin ne kadar zehirli olduklar. gvenlii standartlarnda yaygn olarak kullanlan u limitler bu

CO

kafa karkln giderebilir: gvenlii kurumlarnn pek ounun CO iin belirledii st snr litrede 50 miligram iken CO2 iin litrede 5000 miligramdr. Akcier, kan ve merkezi sinir sistemine etki eden CO zehirlenmeleri lmcl iken solunum sisteminde etkili olan CO2 zehirlenmeleri ok nadir yaanr.

Uyandktan Sonra Ryalar Hatrlamak Neden Zordur?

Tuba Sargl

ok gzel bir rya grdm, ama tam olarak hatrlayamyorum ifadesi biroumuz iin hayli tandktr. Ryalar uyandktan sonra hatrlamann neden zor olduuna dair eitli kuramlar var, ancak bu durumun nedeni tam olarak bilinmiyor. Freud ryalarn bastrlm duygularmzn ifadesi olduunu, bu nedenle hatrlamak istemediimizi ne sryor. Baz bilim insanlar ise bu duruma, ryalarn olutuu ve REM uykusu olarak bilinen uyku evresindeki nrokimyasal deiimlerin sebep olduunu dnyor. Beynin bellek oluumu, dnme, konuma ilevlerinden sorumlu

blgesi olan serebral kortekste, hafzann geliimine yardmc norepinefrin hormonunun eksik olmas, ryalarn hatrlanamamasna neden olabilir. Baz kuramlar ise tekrar etmenin ve bir olguyu baka bir olgu ile ilikilendirmenin renme zerindeki etkisini dikkate alyor ve ryaya geri dnp tekrar etmenin mmkn olmamasnn ryalarn kolayca unutulmasnda rol oynadn sylyor. Kaliforniya Teknoloji niversitesinden aratrmaclar ise Neuron dergisinde yaymlanan almalarnda bellein olutuu ve daha sonra depoland blgeler arasndaki balantnn, uykunun rya grlmeyen ksm olan yava dalgal uyku evresinde (SWS) gerekletiini, REM evresinde ise nronlar etkin olsa da iletiimlerinin uyumlu olmadn gsterdi. Bu, ryalarn bellekte depolanmad anlamna gelebilir.
79

Merak Ettikleriniz

Antimadde Nedir?
Mahir E. Ocak

ntimadde antiparacklardan oluan maddedir. Antiparacklar ise normal maddenin yap talar olan paracklarla ayn ktleye fakat zt iaretli ama ayn byklkte kuantum saylarna, rnein elektrik ykne sahip paracklardr. Maddeyi oluturan tm paracklarn temel parack olsun ya da olmasn bir antiparac vardr. rnein temel bir parack olan elektronun antiparacna pozitron denir. Bu antimadde parac elektron ile ayn ktleye sahiptir; fakat elektrik yknn iareti elektron gibi eksi deil artdr. Protonun ve ntronun antiparacklarna ise antiproton ve antintron denir. Bu paracklar da normal proton ve ntron ile ayn ktleye sahiptir; ama kuantum saylar zt iaretlidir. Normal paracklarn normal maddeyi oluturmasna benzer biimde antiparacklar bir araya gelerek antimaddeyi oluturur. rnein bir antiprotonun ve bir pozitronun bir araya gelmesiyle normal hidrojenin antimaddesi olan antihidrojen oluur. Kuramsal olarak btn dier antimadde atomlarnn da olumasnn nnde bir engel yoktur. Ancak helyumdan daha byk antimadde atomlar bugne kadar ne laboratuvar ortamnda retilebilmi ne de evrende gzlemlenebilmitir. Madde ve antimadde paracklar bir araya geldii zaman birbirlerini yok eder ve E=mc2 formlne gre enerjiye dnr. Bu srecin tersi de mmkndr. Yani yeterli miktarda enerjiden madde-antimadde ifti oluabilir.

Baz ocuklar Ebeveynlerinden Nasl ok Farkl Olabiliyor?

lay elik

m biyolojik zelliklerimizi biri annemizden dieri babamzdan gelen bir ift gen belirler. Yani hcrelerimizde her genin iki farkl kopyas bulunur. Bu kopyalarn her birine alel denir. Annemizden ve babamzdan gelen aleller birbirinden farkl olabilecei gibi birbirinin ayns da olabilir. Zaten biyolojik zelliklerimizi belirleyen ey de ebeveynlerimizden hangi alellerin geldiidir. Anne ve babamz kendilerinde bulunan, belirli bir gene ilikin alellerin sadece birini bize aktard iin sonuta oluan ikili alel kombinasyonu hem annemizdeki hem de babamzdaki kombinasyondan farkl olabilir. Bu da ilgili biyolojik zelliimizin onlardan farkl olmas sonucunu dourur. Bu durum eeyli remenin genetik eitlilie yapt katknn bir gstergesidir. Eeyli reme sayesinde ayn zellikteki iki canldan bile farkl zellikte bir canl oluabilir. Ancak btn farkl genlerin alelleri birbirinden bamsz hareket edemez. nk genler kromozomlar zerinde grup grup bir arada bulunur.

Ne var ki eeyli remedeki nemli bir mekanizma, ayn kromozomda bir arada bulunan farkl genlere ait alellerin bile ayrlarak daha farkl kombinasyonlar oluturmasn salar. Bu mekanizma reme hcrelerini oluturan mayoz blnme srasnda gerekleen aprazlanma olaydr. reme hcrelerinde farkl vcut hcrelerindekinin yars kadar kromozom vardr. Yani reme hcrelerinde vcut hcrelerinden farkl olarak her bir genin tek bir aleli vardr. Mayoz blnme srasndaki aprazlanma olaynda biri anneden biri babadan gelmi olan farkl kromozomlar arasnda rastgele para alverii olur. Dolaysyla anne ve babadan gelen kromozomlarn kendi iindeki gen kombinasyonlar bile deimi olur. Sonu olarak reme hcrelerimizde hem annemizden hem de babamzdan gelen kromozomlardan farkl zellikte, yeni kromozomlar olutururuz. Bu da iki reme hcresi birleerek yeni bir canl oluturduunda daha da byk bir genetik eitlilik olumasn salar.

80

Bilim ve Teknik ubat 2014

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Birok Ar Metal Oda Scaklnda Katyken Cva Neden Svdr?

Tuba Sargl

etal atomlarnn deerlik elektronlar, metal atomlar bir araya geldiinde oluan molekl orbitallerinde bulunur. Metal atomlarnn oluturduu kristal yap nedeniyle bir metal atomu ok sayda metal atomuyla komudur. Bu nedenle metallerin deerlik elektronlar ok saydaki molekl orbitalinde serbeste hareket eder. Bu, metallerin fiziksel birok zelliinin (rnein sertlik, yksek erime ve kaynama noktas, elektrik iletkenlii, dvlebilirlik) sebebidir. Metaller, serbest haldeki deerlik elektronlar ve art ykl metal iyonlar arasndaki ekim kuvveti sayesinde bir arada

tutulur. Metallerin ortaklaa kulland deerlik elektronlarnn says arttka sertlikleri artar. Bu nedenle cvann da iinde bulunduu gei metallerinin birou hayli serttir. Ancak cva atomlar birbirine daha zayf kuvvetlerle baldr. nk cvann 6s orbitalinde iki deerlik elektronu vardr ve cva bu elektronlar ortaklaa kullanma eilimde deildir. Peki cva deerlik elektronlarn ortaklaa kullanmaya neden isteksizdir? s orbitallerindeki elektronlar ekirdee ok yakndr ve bu elektronlar ekirdek etrafnda k hzyla kyaslanabilir hzlarda dner. rnein cvann 1s orbitalindeki bir elektronun hz, k hznn yaklak %58ine yaklar. zel grelilik kuramna gre bir paracn hz k hzna yaklatka etkin ktlesi artar. Bu art orbitalin apnn klmesine neden olur. Cva gibi kalabalk ekirdekli bir atom

(cvann ekirdeinde 80 proton vardr) bu elektronlar byk bir elektrostatik kuvvetle eker. Btn bu etkiler atom apnn klmesine neden olur. Bu nedenle cva 6s orbitalindeki deerlik elektronlarn ortaklaa kullanma ve dier cva atomlaryla kuvvetli balar yapma konusunda isteksizdir. Angewandte Chemie (International Edition) dergisinde yaymlanan almalarnda aratrmaclar grelilik etkisi dhil edilmediinde cvann erime noktasnn 82C olmas gerektiini, bu etki hesaba katldnda elde edilen sonularn cvann deneysel erime noktas olan -39Cye ok yakn olduunu gsterdi.

Su Kirlilii Nasl nlenebilir?

Mahir E. Ocak

ularn kirlenmesine sebep olan pek ok etken var. Bu etkenler dorudan ve dolayl etkenler olarak iki snfa ayrlabilir. me sularnn kirlenmesini dorudan etkileyen eyler arasnda fabrikalarn ve artma tesislerinin ehirlerin su kaynaklarna kartrd sv atklar saylabilir. Geri fabrikalarn ve artma tesislerinin bu svlar hangi koullarda evreye salabilecei hemen hemen her lkede kanunlarla dzenlenir. Fakat bu kanunlara harfiyen uyulsa bile bu, evrenin ve dolaysyla sularn kirlenmedii anlamna gelmez. Sularn kirlenmesinin dolayl nedenleri arasnda ise ime sularna topraktan, yeralt sularndan ve yamur

sularndan kimyasal madde karmas saylabilir. Toprak ve yeralt sular tarm iin kullanlan gbreleri ve bcek ldrcleri ierir. Yamur sular ise fabrikalarn, otomobillerin atmosfere sald atk gazlar yer yzeyine tar. Sularn kirlenmesinin pek ok nemli sonucu vardr. Bunlar arasnda en nemlisi ime suyu olarak kullanlan sularn sala zararl hale gelmesidir. Bunun yan sra besi hayvanlarnn da kirli sularla beslenmesi gdalarn da sala zararl hale gelmesine neden olur. Kirlenen sularn kart gllerdeki ve rmaklardaki canl eitlilii de azalr. Bunun bir sonucu olarak nemli bir besin kayna olan su rnleri de azalr. Su kirliliini ve bu kirliliin neden olduu sorunlar asgariye indirmek iin pek ok nlem alnabilir. Bu nlemlerin hemen hemen hepsi kirlilie neden olan insan davranlarnn dzenlenmesini ierir.

Gnmzde insanlarn yaama biimleri atalarmzn yaama biimlerine gre evreye ok daha zararl. Dolaysyla yaama tarzmz az da olsa atalarmza benzetmek kesinlikle faydal olacaktr. rnein ksa mesafelerde seyahat etmek iin otomobil yerine bisiklet kullanmak atmosfere salnan zehirli gazlarn miktarn azaltacaktr. Evlerde kullandmz ve evreye zararl maddelerin geri dntrlmesini salamak da kirlilii azaltr. rnein gdalarn paketlendii kutular, kartonlar, ieler geri dntrlebilir. Bu malzemelerin zerinde bulunan boyalarn da bir ksm evreye zararldr. Sonu olarak insanlarn yaama biimlerine ve gnlk alkanlklarna dikkat etmesiyle evrenin ve sularn kirlenmesinin asgariye indirilebilecei sylenebilir.

81

Gkyz

Alp Akolu
bu yldzdan yola klarak gkyznde bulunabilir. Bir drbnle, kizler ve M35i ayn anda grmek mmkn. M35, Ayn gkyznde kaplad alandan daha geni bir alana yaylm 500den fazla yldz ierir. Ancak kk bir teleskopla bakldnda bu yldzlarn 100 kadar grlebilir. Kmenin yldzlar birok ak yldz kmesine gre daha dzgn dalm durumdadr. Merkezdeki yldz younluu kenarlara gre biraz daha fazladr. M35 iyi gzlem koullarnda plak gzle seilebilse de bir drbnle bile kmenin ancak birka yldz ayrt edilebilir. Teleskoplu gzlemciler, M35e gerekte ok uzak olan (yaklak 13.000 k yl) ama yaklak ayn dorultuda bulunan NGC 2158i de grebilir. 8,6 kadir parlaklktaki bu ak yldz kmesi, yldz says bakmndan ok daha zengindir. yle ki bir zamanlar kresel yldz kmesi olabilecei bile dnlm. erdii yldz says bir yana, kresel kmeler kadar olmasa da ou ak kmeye gre daha yal yldzlardan oluuyor. Yaklak 60 yldzdan oluan M36 ok gen, yaklak 25 milyon yandaki yldzlardan oluuyor. Kmenin en etkileyici yan, farkl renklerde yldzlardan olumas. Kmeye teleskopla bakan birok gzlemci, kmenin eklini bir yengece benzetir. M36, ideal koullarda plak gzle seilebilir. Parlak yldzlarndan birkan grebilmek iinse en azndan bir drbn gerekir. M37, Arabacnn komu kmesi (M36, M37 ve M38) arasnda en parlak olandr. Kmenin parlak yldzlar merkezde younlat iin M37nin merkezi kenarlarna gre daha parlak grnr. Gkyznn en gzel ak yldz kmelerinden biri olan M37, hem drbn hem de teleskoplar iin ok gzel bir hedef. Yaklak 100 yldzdan oluan M38, M37 ile benzer grnr byklkte ve parlaklktadr. M38, birok ak yldz kmesine gre daha dank bir yapdadr. ou gzlemci, M38i Yunan alfabesindeki pi () harfine benzetir. Kmenin parlak yldzlarn seebilmek iin bir drbn yeterli olur. M38, Arabacnn yldzlarnn oluturduu drtgenin Kapellann karsndaki kenarnn ortasnda bulunuyor. M36, M37 ve M38, birbirlerine ok yakn konumda olduklarndan, hepsi birden bytme gc dk bir drbnn gr alanna girer. Bu sayede M38 bulunduktan sonra, M36 ve M37 de kolayca bulunabilir. Bu arada, hazr drbn elinize almken gkyznn en parlak ak yldz kmesi olan lkere, en parlak bulutsulardan biri olan Orion Bulutsusuna, Andromeda Gkadasna ve Jpiterin uydularna bakmay ihmal etmeyin. Bu gkcisimlerinin hepsi yandaki gkyz haritasnda iaretlenmi durumda.

imdi drbnleri kuanmann tam zaman. Gkyz yaz aylarnda olduu kadar zengin olmasa da k gkyznn en gzel gkcisimleri bu sralar gkyznde. Bunlar arasnda zellikle drbnler iin kolay birok hedef yer alyor. Bu ay, kizler ve Arabac takmyldzlarnda bulunan ve bir drbnle kolayca bulunabilen ak yldz kmelerine deineceiz. Arabac ve kizler takmyldzlar bu ay saat 21:00 civarnda gkyznde en iyi konumlarnda. kizlerde bulunan M35 ile Arabacda bulunan M36, M37 ve M38 gkyzndeki en belirgin ve en parlak ak yldz kmelerinden. Bu nedenle amatrlerin en ok gzledii gk cisimleri arasnda yer alyorlar. Ak yldz kmeleri, Samanyolu iinde, ayn bulutsudan meydana gelmi ve birbirlerine ktleekimiyle bal yldzlardan oluan topluluklardr. Bu tr kmeleri genellikle Samanyolu kua zerinde grrz. te, bu ay ele aldmz bu drt kme, ak yldz kmelerinin en gzel rneklerinden. kizlerden biri olan Kastorun ayan simgeleyen kizler yldznn batsnda bulunan M35,

Drbnleri Kuann

Kapella Kastor Polluks

ARABACI

M38 M36 KZLER M37

Jpiter

M35

82

Stellarium

Bilim ve Teknik ubat 2014

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Ejderha Kral oban Kk Ay Kralie
Kutupyldz

M31

Byk Ay Zrafa

Andromeda

Vaak DOU Baak Kupa Tekboynuz Suylan Byk Kpek

Akyldz (Sirius)

Kapella

Perseus

gen Ko

Balklar BATI

Aslan Yenge

kizler
Jpiter

Arabac
M45 Aldebaran

Regulus

Kk Kpek
Procyon

Boa Avc
M42

Balina

Irmak

Tavan Irmak

1 ubat 22:00 15 ubat 21:00 28 ubat 20:00

Yelken GNEY

1 ubat 22:00 15 ubat 21:00 28 ubat 20:00

01 ubat Merkr ile Ay gnbatmnda batda birbirine yakn grnmde 11 ubat Jpiter ile Ay birbirine yakn grnmde 15 ubat Vens sabaha kar gneydouda en byk bat uzanmnda (40) 19 ubat Mars, Ay ve Spika geceyarsndan itibaren birbirine yakn grnmde 22 ubat Satrn ile Ay geceyarsndan itibaren birbirine ok yakn grnmde 26 ubat Vens ile Ay sabaha kar gneydouda birbirine ok yakn grnmde

ubatta Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ilk gnleri gzlem iin yln en iyi konumlarndan birinde. Gezegen gnbatmndan sonra bat-gneybat ufku zerinde grlebilir. Merkr, 1 ubatta hilal eklindeki Ayn biraz altnda yer alacak. Bu onu gkyznde bulmay kolaylatracaktr. Merkr, ayn ilk haftasndan sonra ufkun zerinde hzla alalacak ve gzden kaybolacak. Vens ay boyunca sabah gkyznde yer alyor ve gndoumundan nce gneydou ufku zerinde grlebiliyor. Gezegen ayn ortalarna kadar ufkun zerinde ykselmeyi srdrecek. Mars artk geceyars domu oluyor. Gezegen ayn balarnda 23:30 civar douyor ve sabaha kadar gkyznde grlebiliyor. Gezegen ilerleyen gnlerde giderek daha erken doacak. Mars grmek iin geceyars civar dou ufku zerine bakmak gerekiyor.

Kastor Polluks

Jpiter

Ay
Betelgz Rigel

Prokyon

Akyldz

10 ubat akam dou ufku zerinde Ay ve Jpiter k takmyldzlar arasnda

Jpiter hava karardnda domu oluyor ve ay boyunca neredeyse tm gece gzlenebiliyor. Gezegeni akam saatlerinde grmek iin dou-gneydou ynne bakmak gerekiyor. Jpiter, bu blgedeki en parlak gkcismi.

Satrn ayn balarnda gece yarsndan bir saat sonra, ayn sonlarndaysa geceyarsndan nce domu oluyor. Ay 6 ubatta ilkdrdn, 14 ubatta dolunay, 22 ubatta sondrdn hallerinde olacak.
83

Devreler
Her istediimizde evlerimizde elektrik kullanabilmemiz iin elektrik akmn engellenmeden ve kesintiye uramadan devrelerde tanmas gerekir. Bir baka deyile, bir jeneratr tarafndan retilen elektrik bir devre iinde bir dng halinde hareket eder. Elektrik bu dngye dhil olan cihazlarn ve mekanizmalarn g ihtiyacn karlar.
DREN Bir iletken elektrii ne kadar verimli iletirse iletsin yine de elektrik akmna kar bir diren gsterir. Bu diren sebebiyle iletilen enerjinin bir ksm kayp olarak kabul edilse de bu kayp enerji aslnda -ampulde olduu gibisya ve a dnr. Bu dnm stclar ve lambalar gibi pek ok cihazn alma ilkesidir. Bu kayp akmn karesiyle orantldr. Elektrik devreleri basit ya da karmak olabilir. Fakat hepsinin paylat baz ortak zellikler vardr. Bunlar arasnda bir gerilim ya da akm kayna ve elektriin iletilmesini salayan iletkenleri sayabiliriz. GERLM KAYNAKLARI Evlerimizdeki devrelerde kullandmz elektrik devasa elektrik santrallerinde retilir. Daha dorusu fosil yaktlardaki, kimyasal ve nkleer tepkimelerdeki, gne nlarndaki, havann ve suyun hareketindeki enerjinin formunu deitirerek elektrik enerjisine evirir. ELEKTRKL CHAZ Gerekli gc devrede akan elektrikten salar.

Nasl alr?

eviri: Dr. Murat Yldrm

KUTUPLAR Elektrik akmnn pozitif kutuptan negatif kutba doru ak tarihsel bir kabuldr. Gerekte hareket eden negatif ykler, yani elektronlardr.

PLLER Kimyasal tepkimelerdeki enerjiyi elektrik enerjisine dntrrler. Kimyasal tepkime sonucu bir elektrotta elektron fazlas ortaya karken dier elektrotta elektron eksiklii ortaya kar. Aradaki iletken araclyla elektronlar bir elektrottan dierine akp dengelenirken elektrik akm retilmi olur.

1000 Volt
Bir devrenin yksek gerilim devresi olarak adlandrlabilmesi iin gerekli gerilim miktardr. Yksek gerilim hatlar yz binlerce volta kadar kabilen elektrik tayabilir.

ANAHTAR Elektrik akmn kontroll olarak kesmeye yarar.

Akm Yn

Akm kesik

Akm devam ediyo r

KCl Tuz zeltisi

Zn 2+ inko levha

Cu 2+ Bakr levha

LETKENLER Devre iletken malzemeler ile birbirine bal olduu srece kapaldr.

Elektronlarn ak

Cl-

K+

Akm Yn Cu 2+

Zn 2+

Tuz zeltisi

Bilim ve Teknik ubat 2014

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Alternatif Akm m, Doru Akm m?

Elektrik. iletken zerinde iki ekilde hareket edebilir: Doru akm ve alternatif akm.
+ Vo

DORU AKIM Bu akm tipinde elektronlar sadece tek ynde akar. Doru akm pillerle alan ve dk g gerektiren cihazlarda yaygndr. ALTERNATF AKIM Alternatif akmda balant noktalarndaki kutuplar srekli deitii iin elektronlarn ak yn de srekli olarak deiir. Evlerimizde kullanlan elektrik alternatif akmdr ve doru akma gre birok avantaj vardr. Bunlardan en nemlisi transformatrler araclyla gerilimin kolaylkla ykseltilip drlebilmesidir. Bu sayede elektrik ok uzak mesafelere daha az enerji kaybyla iletilebilir. Ayrca alternatif akm ses ve baka veri iletiiminde de kullanlabilir. ELEKTRK POTANSYEL Balant ularndan birinde elektron fazlas varken dierinde eksiklii varsa, bu durum elektrik potansiyel fark, yani gerilimi oluturur. Eer ularn arasna bir iletken balanrsa elektrik akm akmaya balar. Gerilim ile akm arasndaki oran iletkenin direncine eittir. Gerilimin birimi volt (V), akmn birimi amper (A) ve direncin birimi ohmdur (W). Bu iliki nl Ohm yasas olarak bilinir.
1

NIKOLA TESLA 1856 ylnda o zamanki Avusturya Macaristan imparatorluunda dodu. Birok icadnn yan sra fizik ve matematik ile ilgilendi. Bilime en bilinen katks alternatif akm oldu. Bu icat Thomas Alva Edison tarafndan ticariletirilmi doru akm tahtndan indirmeyi baard. Teslann buluu elektriin byk leklerde retilmesini ve kullanlmasn ve uzak mesafelere byk leklerde iletilmesini mmkn klyordu. 1943te len Tesla, radyonun mucidi olarak bilinen talyan fiziki Guglielmo Marconiden nce elektromanyetik dalgalarn iletimi konusunda baarl deneyler yapt.

-1

SPERLETKENLER Elektrik zellikle uzak mesafelere iletilirken enerjinin bir ksm -malzemelerin elektrie direnci yznden- sya dnr ve kullanlamaz. Kaybolan enerji miktar, bilim insanlarnn bu direnci azaltmann veya yok etmenin yollarn aratrmasn gerektirecek kadar nemlidir. Baz malzemeler mutlak sfra yakn scaklklara kadar soutulduklarnda elektronlarn hareketine diren gstermeyerek speriletkenlik zellikleri gsterir. Baz alamlar 120 Kelvin scakla kadar speriletken kalabilmektedir ve baz ehirlerin elektrik ebekelerinde kullanlmaya balanmtr.

Elektrik Sembolleri
Elektrik devre diyagramlarnda eitli bileenleri ifade etmek iin kullanlan baz semboller vardr.
letken tel Diren Pil Seri balanm piller Elektrik jeneratr Elektrik motoru Ampul Anahtar lm aletleri

Elektrik birimleri
AMPER Elektrik akmnn iddetini gsterir. lmn yapld kesitten bir saniyede geen elektronlarn saysnn bir lsdr. Ampermetre ile llr VOLT ki nokta arasndaki elektrik geriliminden kaynakl potansiyelin birimidir. Voltmetre ile llr. WATT G birimidir. Birim zamanda aktarlan veya formu deien enerji miktarn ler. WATT.SAAT Enerji birimidir. Aktarlan veya formu deien enerji miktarn ler. Evlerimizde harcanan enerji miktar hesaplanrken kullanlan birimlerden biridir.

G M

V
85

ne Deliinden Gelecek Veri Saldrs

Emre Sermutlu

Herkesin sizi tand, 50-60 kiilik bir toplulukta yayorsanz ve her hareketinizin ve sznzn (potansiyel olarak) mr boyu herkes tarafndan hatrlanma ihtimali varsa, davranlarnz kalabalk bir toplulukta yaayan, isimsiz insanlara gre daha farkl olacaktr. Tarih boyunca ky ve ehir yaam arasnda gzlenen bariz farklardan biri budur.
Ancak gelien veri alglama, depolama ve erime teknolojileri, artlar eitlemenin de tesinde, hayat oyununun kurallarn kkten deitirdi. nsanlar aldatmak (zor da olsa) hl mmkn, ama bunu bir kere yapan, mrnn sonuna kadar her frsatta bunu kendisine hatrlatan bir sistemle kar karya. ronik bir ekilde, insanlar daha ahlakl davranyor ama bu eskisine gre daha az deer ifade ediyor. Devletlerin kt kalemle bilgi toplad ve yine kttan arivler oluturduu eski zamanlarda da bu tr bir sistem hayal edilmi, ama teknolojik yetersizlik yznden uygulamaya geirilememiti. Bir de o alardaki totaliter devletlerin bu iin ncs olmas, maalesef balarda insanlar biraz rktmt. Veriyi anlk olarak toplayp ileyebilmek her eyi deitirdi. Bir zamanlar ok popler olan drt tekerlilerin kullanm bu konudaki ilk rnekler oldu. Doku ve organlarn laboratuvar ortamnda gelitirilip insan vcuduna entegre edilmesinin mmkn olmad o tarihlerde, kazalarn bedeli ok ard. Toplum, mesela maksimum hza keyfi bir snr koyup bu snr aanlar cezalandrarak gvenlii salamaya alyordu. Ama tehlike yaratanlarn yzde doksannn ceza almad, ceza alanlarn yzde doksannn da tehlike yaratmad bu sistem, srekli tartma konusuydu. Oysa araca, yola ve en sonunda kiiye basit birer yer izleme modl taklp hepsinin sisteme balanmasyla iler ok deiti. Artk yolun doluluu, hava artlar, srcnn ka saattir uyumad ve benzeri yzlerce parametre gz nne alnarak, o ana zel bir hz snr belirleniyor, snra yaklatka src uyarlyor ve istisnasz her snr am iin ceza geliyordu. Kural gibi ceza da kiiye zeldi. Tecrbesini, reflekslerinin hzn, daha nce ald cezalar, en son ne zaman hata yapt gibi faktrleri gz nne alan ortalama bir srcye gre oluturulan formller deil, o srcden beklenene gre ne kadar hatal davrandn belirleyen karmak formller kullanlyordu. Ceza zaman ise kiinin kalan zamanna (ortalama mr - ya), para ise toplam parasna oranland iin herkes asndan eit derecede caydrcyd. Bu tr bir sistemin eski zaman filozoflar tarafndan diktatrle benzetilmesi bugn bizlere ok hayret verici geliyor. nk sistemin asl amac insanlar cezalandrmak deil, eitmek. Sistem cezalarla beraber dlleri de ieriyor. nsanlar gnlk ilerini yaparken de, ocukken ok sevdikleri oyunlarda olduu gibi puan toplama ve sonra bu puanlar karlatrma peinde. Sonunda, sinir alarn eitmekte ok etkili olan annda ve orantl dl ve cezann devreye girmesiyle, ortada cezalandrlacak bir eylem kalmad. Her insann sinir sistemine entegre edilen mikro ilemciler, hata yapld anda beynin ilgili blgelerini uyararak kiiye zel kk (veya o kadar da kk olmayan!) bir ac, olumlu hareketler iin de keyif yaatyor. Bylece en karmak sistemlerin kontrol iin bile, eski insanlarn yllar iinde ulat tecrbeyi, bizim genlerimiz birka gnde ediniyor. Elbette bu sistemlerin hepsi de bir iki nesil etkin olarak kullanldktan sonra mzedeki yerlerini ald, nk herhangi bir cihazn nasl kullanlmas gerektiini bu kadar iyi biliyorsanz, bir insan onu doru kullanmak zere eitmek yerine, bir yapay zek programn eitmek ve gerektike gncellemek bin kat daha kolay.

86

Bilim ve Teknik ubat 2009

izim : Ersan Yaz

87

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Bilimsel Devrim Yzyllarnda Corafya

Avrupada Rnesans ile birlikte temelleri atlmaya balanan modern bilimin gelime gsterdii bir dier alan da corafya oldu. Balangta bir doa bilimi olarak grlen corafyadaki gelimeler iki ekilde ortaya kt: Birincisi sklkla yaplmaya balayan seyahatlerle Dnyann bilinmeyen birok blgesi kefedildi. kincisi ise kartografik ve topografik bilgilerin artmasyla corafya bamsz bir bilim olarak kendini ortaya koymay baard.

Kristof Kolomb

Vasco da Gama

Amerigo Vespucci

Ferdinand Magellan

nesans ile balayan keif gezileriyle Dnyann bilinmeyen ksmlar bilinir hale gelmeye ve fiziksel boyu-

ler ne kmaya balad. Bu gelimeler corafyann ayr bir bilim dal ve aratrma alan olarak kabul edilmesini salad. Corafyann bu konuma ulamasna katklar olan bilim insanlarndan biri Bernhardus Vareniustur (1622-1650). Varenius Genel Corafya (1650) adl kitabnda corafyann snrlarn izdi, sylencelere dayanan ve kendisi de sylenceler ve efsaneler reten bir disiplin olmaktan kmasn salad. Corafyay doa felsefesinin bir dal olmaktan kurtaran etmenlerden biri de matematikte gerekleen gelimelerdir. Daha nce slam dnyasnda ondalk kesirler astronominin ve fiziin problemlerine uygulanmt. 16. yzylda nl astronom Takyddn (l. 1585) sins, kosins, tanjant ve kotanjantn tanmlarn vermi, kantlamalarn yapm ve cetvellerini hazrlamt. almalarnda ondalk kesirleri kullanm ve bu kesirlere ilikin bilgi vermi olan Takyddn trigonometrik fonksiyonlarn kesirlerini ilk defa ondalk kesirlerle gstermi ve birer derecelik aralklarla 1 dereceden 90 dereceye kadar hesaplanm sins ve tanjant tablolar hazrlamt. O dnemde, trigonometrik hesaplamalarda logaritma tablolar veya hesap makineleri olmad iin, ya bu cetveller ya da trigonometrik eyreklik denilen basit bir alet kullanlyordu. Bu gelimeleri Batda uygulamaya sokan ilk kimse

tu btnyle deimeye balad. Denizci Henrynin balatt corafya keifleri Bartholomeu Dias (1451-1500), Kristof

Kolomb (1451-1506), Vasco da Gama (1469-1524), Amerigo Vespucci (1454-1512) ve Ferdinand Magellan (1480-1521) tarafndan srdrld. Bu dnemde bilinen Dnya yzeyi iki katna kt ve bu keifler sonucunda arktik blgeler, ller, tropik dnya, yeni iklimler ve doann yeni yzleri ile tanld. 17. yzyln balarna gelindiinde corafya hem kefedilen fiziksel Dnyann betimlemesini yapan hem de matematik ve astronomiden yardm alan bir bilime dnmt. Corafyann betimsel ksmna duyulan ilgiyi besleyen nedenlerin banda hl smrgecilie verilen nem geliyordu. Richard Hakluytun (1552-1616) tm ngiliz keiflerini bir araya toplayan ve yeni kolonileri tevik eden bir kitap hazrlamas bunun dikkat ekici bir rneidir. Balangta yerleim yerleri, limanlar, dalar, nehirler corafyann ilgi alann olutururken, giderek iklim, nfus, insan, ekonomi, madenler de corafyann iine girdi ve bylelikle gndelik yaam ve corafi evre arasndaki iliki88

Bilim ve Teknik ubat 2014

bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
ise Simon Stevin (1548-1620) oldu. Stevinin desimal aritmetii uygulamaya koymas, John Napiernin (1550-1617) logaritmay bulmas, Henry Briggsin (1556-1630) logaritmann uygulama alann geniletmesi ve William Oughtredin de (1575-1660) srgl cetveli kullanmaya balamasyla birlikte, uzunluklarn doru bir biimde llebilmesi ve zellikle de iki farkl noktada gzlemlenen bir hareketin belirli bir konuma olan uzaklnn hesaplanmas olanakl hale geldi. Bu durum yaplan tahminlerin kesinlik derecesini artrd ve mesafeler daha kolay ve kesin belirlenebildi. Matematiin salad destekten sonra corafyaya bir destek de felsefeden geldi. Astronomi ve corafyaya ilgi duyan nl filozof Immanuel Kant (1716-1804) Fiziksel Corafya (1802) adl bir kitap yazd ve corafya ile felsefe arasndaki bantlar aratrd. Kanta gre Dnya ekilde incelenebilirdi: Geometrik, siyasi ve fiziki. Ona gre insanda i ve d olmak zere iki duyu vardr. Her iki duyu ile Dnyaya ilikin bilgi elde edilir. Dnya i duyular ile alglannca insana, d duyular ile alglannca doaya ilikin bilgiye ulalr. Kantn felsefi aklamalaryla kuramsal bir bak asna da kavuan corafya, Dnyann fiziksel betimlemesine ciddi katklar salayan botanik ve zooloji gibi bilim dallarnn katklaryla hem bilgi eitliliine kavutu hem de ilgi alann geniletti. Bu iki disiplindeki gelimelerin kaynanda da yine Rnesans ile balayan Dnyann kefedilmesi srecinin 17. yzylda da srdrlmesi yatmaktadr. Bu dnemin kiflerinden biri olan William Dampier (1651-1715) doaya yeni bir bak asyla yaklamak gerektiini dnyordu. Dikkatli bir bakla grd her aac, bitkiyi ve hayvan hem betimledi hem de resmetti. Meteoroloji, yerin manyetiklii ve hidrografi konularnda nemli bilgiler verdi. Bylece balangta egemen olan smrgecilik dncesinin yerine bilimsel aratrma ve keif anlay gelimeye balad. Bilimsel amal keiflerin artmasyla birlikte, yeryznn bilinmeyen ksmlar hakknda oluturulan hayali anlatmlardan kurtulan corafya, modern yapsna kavuurken, insanlarn zihinlerinde uzun sre korunmu olan Dnyann kenarndan aaya dmek veya kaynayan scak denizlerde eriyip yok olan gemiler gibi inanlar da ortadan kalkmaya balad. Dnyann byk ksmnn denizlerle kapl olmas dolaysyla, corafyay gelitiren nemli katklar ncelikle deniz keiflerinden geliyordu. zellikle pusulann kullanlmaya balamas daha uzak denizlere gidilebilmesini salad. Ancak tek gelime bu deildi. Bu kadar etkili olan bir dier faktr de gemi tasarm ve yapmnda salanan gelimelerdi. Karavel ad verilen 70 tonluk ve 20 metreden uzun olan gemiler ina edilebiliyordu. Bu gemiler kyya yakn ve s yerlerde de hareket edebildiklerinden, bilinmeyen corafyalarn denizleri iin ideal aralard. Yelkenlerinin hafif rzgrda bile yol almasn salamas ve ok yksek hzlara ulaabilmesi karavellerin dier bir stnlyd. Karavelin hzna ancak 19. yzylda buharl gemilerle ulalabildi.
Kaynaklar Arnold, D., Corafi Keifler Tarihi, Yneli, 2000. Dampier, W. C., A History of Science, Cambridge University Press, 1989. Demir, R., Takiyddnde Matematik ve Astronomi, Atatrk Kltr Merkezi, 2000. Mason, S. F., Bilimler Tarihi, eviren: U. Daybilge, Kltr Bakanl, 2001. Ronan, C. A., Bilim Tarihi, eviren: E. hsanolu, F. Gnergun, TBTAK Yaynlar Akademik Dizi, 2003. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. 89

Corafyann bilim olma yolundaki son gelimesi ise 18. yzyln ortalarndan itibaren Alexander Von Humbolt (1769-1859) ve Carl Ritter (1779-1859) tarafndan saland. Botanik ve jeolojiye ilgi duyan, Kaptan James Cookun seyahatlerine de katlan Humbolt corafyada bilimsel ve niceliksel yntemi gelitiren ve bitki corafyasn kuran kii olarak kabul edilmektedir. Corafyaya insan ve doann birliini vurgulayan bir yaklam getiren Ritter ise yaklamnn odana olgular ve gzlemleri yerletirdi. Ona gre corafya insanla dolu yeryznn incelenmesidir. nemli olan corafi grnmn insanla olan ilikisidir. Tarih ve corafya biri olmadan dieri olamayan bir birliktelik iindedir ve corafyann bilgi elde etme yntemi tmdengelim deil tmevarmdr.

Carl Ritter

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

Usta Kaptanlar
MASATHOS GNDZ KEDA:
25 ubat 1926da Tokyoda dodu. 1948de Osaka niversitesi Matematik Blmnden mezun oldu. Ayn yl, mezun olduu niversitede almaya ve Profesr Kenjiro odann nezaretinde Frobenius cebirleri zerindeki aratrmalarna balad. 1953te doktorasn tamamlayana kadar, elde ettii sonular dnya apnda dikkat ekmiti. Doktora sonrasnda cebirden ziyade saylar kuramna ynelen keda, Alexander von Humboldt Vakfnn bir bursuyla Helmut Hassenin davetlisi olarak 1957-1959 yllarnda Hamburg niversitesinde alt. Hamburgda tant Emel Ardorla evlenerek Trkiyeye geldi. Ege niversitesi Tp Fakltesinde yar zamanl olarak ksa bir sre istatistik dersleri verdikten sonra, 1961de ayn niversitenin matematik blmne, 1968de de Orta Dou Teknik niversitesi Matematik Blmne geti. 1992de emekli olana kadar sekin eserler verdi, yurtta ve yurtdnda eitli etkinlikler faaliyetler erevesinde Trk matematiinin en sekin temsilcilerinden biri oldu. Emeklilik yllarn Kuzey Kbrs Dou Akdeniz niversitesinde, TBTAK Gebze Aratrma Merkezinde, Feza Grsey Enstitsnde geirdi. mrnn sonuna kadar hi ara vermeden matematik aratrmalarn srdrd. ok bilgili, mtefekkir, nkteli, muhtelif yabanc dillere vakf, evresindekilerin sevgi ve saygsn hakkyla kazanm, hizmetleri Trk matematik camias tarafndan asla unutulmayacak byk bir insand. 2003te ksa bir hastalk dneminden sonra vefat etti.
(Cem Tezer, ODT Matematik blm retim yesi)

Olimpik Havuz
DK DORULAR
Dar al bir ABC geninde D ve E srasyla A noktasndan BC kenarna ve B noktasndan AC kenarna indirilen dikme ayaklardr. AD apl ember, AC ve AB kenarlarn A noktas dnda srasyla F ve G noktalarnda kesiyor. BE doru paras GD ve GF dorularyla srasyla X ve Y noktalarnda kesiiyor. DY ile AB, Z noktasnda kesitiine gre XZ ile BC dorularnn birbirine dik olduunu gsteriniz.

DENKLEM SSTEM x + y z = 12 x2 + y2 z2 = 12
denklem sistemini salayan ka pozitif (x, y, z) tam say ls vardr?

Elence Havuzu
100 ELDE ETME Tablodaki saylarn (srasn deitirmeden) aralarna sadece +, , veya / sembollerini koyarak ve istediiniz kadar parantez kullanarak 100 elde edebilir misiniz? rnekler: 5, 5, 9, 8 ve 3 saylar kullanlrsa 5 / 5 + 9 (8 + 3) = 100 elde edilir. 7, 4, 3, 6 ve 2 saylar kullanlrsa 7 4 + (36) 2 = 100 elde edilir. FORMA RENG Bir okuldaki 16 snfn her birinde 30 renci var. Okul formasnn mavi mi yoksa yeil mi olacana karar vermek amac ile tm rencilerin katld bir oylama yaplyor. rencilerin %70inin yeil rengi tercih etmesine karn, oylama sistemi gerei okul formasnn rengi mavi kabul ediliyor. Btn aamalarn kurallara uygun olduunu kabul ederek durumu aklayabilir misiniz?

1 2 3 4 5 6

78499 868577 144248 428485 9191455 8663645

BENZER EKLLER ekildeki ekenar gen e paraya ayrlmtr. Ekenar geni ikisi e (dieri bunlarla e olmayan) benzer paraya ayrabilir misiniz? Not: Bir ekil dierinin belirli bir oranda kltlmesi ile elde ediliyorsa bu ekillere benzer ekiller ad verilir.
90

KTAP KA LRA? Gne bir kitap satn ald kitapdan karken aklndan unlar gemektedir: Kitapdan karken cebimdeki para, kitapya girerken cebimde bulunan parann yars. u andaki kurular, kitapya girmeden nceki liralarn miktarna eit, liralar da nceki kurularn yarsna eit. Gne, satn ald kitap iin ka lira demitir?

Bilim ve Teknik ubat 2014

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

Kum Havuzu
KARIIM
Havuzdaki atla onarmak isteyen Eyp Usta yeterli miktarda kum ve imentoyu 5 litre suyla kartrarak har hazrlayacaktr. Suyu lebilecei iki kovadan biri 7 litrelik, dieri 3 litreliktir. Eyp ustaya yardmc olabillir misiniz?

SAYFA SAYISI
Sayfa numaralarn yazmak iin toplam 1200 rakamn kullanld bir kitap ka sayfadr?

BALIKLAR
Byk bir havuzda ok sayda beyaz ve siyah balk, yakndaki kk bir havuzda ise 2013 beyaz, 2014 siyah balk var. Defne her seferinde kk havuzdan rastgele iki balk yakalyor. Balklarn ikisi de beyaz ise bu balklar byk havuza atp byk havuzdan yakalad siyah bir bal kk havuza atyor. Balklardan en az biri siyah ise byk havuza siyah bir balk atp, dier bal tekrar kk havuza atyor. Her seferinde kk havuzdaki balklarn says bir azalyor. Kk havuzda son kalan balk ne renktir?

Ss Havuzu
REKORTMEN ASALLAR
2013 yl itibar ile bilinen en byk asal say, 10 tabanna gre yazldnda 17.425.170 basama olan 257885161 1dir. Tm zamanlarn en kk asal says ise 2dir.

22

- (2 +

014 4 2 ve 2 2 = 201 SEKZ 2) + 2

2+

:)

Kapal Havuz
Stramboe Krallnda krala kar ilenen sular hakknda mahkeme kesin kararn verdikten sonra kral mahkmlara, cezalarn azaltma frsat tanmak amac ile baz oyunlar oynatr. sayy tahmin etmesi istenecek. Hepiniz bu tahmini duyabileceksiniz. Tahmin doru ise seilen mahkm affedilecek, aksi takdirde hcresine geri dnecek. Sonra bir bakas seilecek ve bu ilem son mahkma kadar tekrarlanacak. apkalar takmadan nce bir saat sreniz var. Aranzda istediiniz stratejiyi belirleyebilirsiniz. Ama unutmayn, bu sre dolduktan sonra hi bir ekilde birbirinizle konuamayacak, iaretleemeyeceksiniz. Mahkmlar, en az beinin affedilmesini garantileyecek bir strateji belirleyebilir. kier ikier eleirler ve elerden ilk arlan, kendi apkasndaki sayy tahmin etmek yerine, einin apkasndaki sayy syler. Bylece en az be mahkmun salverilmesi garanti edilmi olur. Daha ok mahkmun kurtulmasn salayacak bir strateji belirleyebilir misiniz?

On apkada On Say Bilen Kurtulur

Bu oyunu oynayacak olan on mahkm bir araya getirilir ve oyunun kurallar aklanr. Biraz sonra balarnza, zerinde 1den 10a kadar birer tam say yazl apkalar taklacak. Her say bir ka kez kullanlm veya hi kullanlmam olabilir. Kendi banzdaki hari herkesin apkasndaki sayy grebilirsiniz. apkalar takldktan sonra aranzda konumanz, yazmanz, iaretlemeniz ksaca herhangi bir ekilde bilgi al verii yapmanz yasak. Sonra aranzdan birisi rastgele seilerek apkasndaki

izimler: Rabia Alabay 91

Matematik Havuzu
GEEN SAYININ ZMLER
Kum Havuzu

Ali Doanaksoy

HAVUZ LER Cevap: Fayanslar tarafndan belirlenen dorular ile havuz taban 308 x 105 birim kareye ayrlmtr. Kegen dorusu, toplam 308 + 105 tane olan dik veya yatay dorulardan her birini kestiinde sklmesi gereken bir parkeyi belirler. Fakat bu doru bir parke parasnn kegenine denk geldiinde hem yatay hem de dikey dorular, yani iki doruyu birden keser. Bu durumda sklmesi gereken bir parke iki kez saylm olur. Bu konumda bulunan parke says 308 ile 105in ortak blenlerinin en by kadardr, yani 7 tanedir. Dolaysyla cevap 308 + 105 7 = 406dr. SAATLER 100 saniye fark vardr. NOKTA BRLETRMECE

Sonu olarak, kazandran kutu t. kutu ise, mahkm bu kutuyu k / (t 1) olasl ile bulabilir. t nin alabilecei deerler k + 1 , k + 2 , ... , n olup her birinin gerekleme olasl da olduundan n mahkmun kazanma olasl
pk = 1 k k k k 1 1 1 k c + m= c + m = (H n - 1 - H k - 1) + ... + + ... + n k k +1 n -1 n k k +1 n -1 n

olarak bulunur (fadede yer alan Hn harmonik saysnn tanm ve zellikleri iin Bilim ve Teknik Dergisi, 2013 yl Nisan Says, Matematik Havuzuna baknz). Gerekli hesaplamalar yaparak p1 = 0,183 , p2 = 0,366 , p3 = 0,399 , p4 = 0,398 , p5 = 0,373 , p6 = 0,327 , p7 = 0,265 , p8 = 0,189 , p9 = 0,100 , p10 = 0,000 olduunu grebiliriz. Sonu olarak, k = 3 seilmesi durumunda mahkmun kurtulma olasl 0,399dir ve bu, ulalabilecek en yksek deerdir. Problemin genelletirilmesi. 10 kutu yerine 100 kutu, 1000 kutu veya 1.000.000 kutu olsayd, yukardaki yntemi kullanmamz durumunda 100, 1000 veya 1.000.000 olaslk deerini tek tek hesaplamamz gerekecekti. te yandan, pk olaslnn en byk deerine k = k0 iin ulatn varsayarsak p k > p k + 1 ve p k > p k - 1 0 0 0 0 etisizliklerinin salanmas gerekir. Bu eitsizlikler birletirilerek H k - 1 < H n - 1 - 1 < H k elde edilir.

Elence Havuzu
100 ELDE ETME 1. 5 7 6 6 4: 2. 1 2 3 4 5 6: 3. 1 2 3 4 5 6 7: 4. 1 8 4 5 8 9 7 4: 5. 8 1 8 1 9 6 8 2: 6. 3 1 3 3 8 2 7 4: 100 = 576 / 6 + 4 100 = 1 + (23 4) x 5 + 6 100 = 1 + 2 + 34 + 56 + 7 100 = 18 (4 + 5) 8 + 9 x (7 + 4) 100 = 8 x 1 + (8 (1 + 9) + 6 x 8) x 2 100 = (3 + 1) + (3 / 3 + 8 x 2 + 7) x 4

H n . ln n + c yaklakln kullanarak, k 0 .

Buradan hareketle, byk n deerleri sz konusu olduundan, en isabetli seim iin 0,3678 (n 1) saysnn tam deerinin alnabilecei anlalr. rnein n = 100.000 durumunda k = 36.788 elde edilir.
(Doru cevap gnderen okurumuz: Zeynel Abidin Emir)

n -1 0 bulunur. e

Olimpik Havuz
ASAL SAYI FTLER p = 3 iin zm olmad rahatlkla grlebilir. p 3 iin mod 3te bakarsak 2p2 + 1 ifadesi 3 ile blnr. Bu durumda q = 3 ve p = 11 bulunur.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Ergun Erdomu, Osman Akar)

(Doru cevap gnderen okurlarmz: Elif Tuncel, Tark zdemir, Zeynel Abidin Emir, Nazan zkan, Atakan Cemhan, Hasan stn Baaran, Melike Karata, Bayram Yldz, Kerem Aksak, Yunus Bayar, Yamur Candan, Miray ifti, Yusuf Ycetepe)

UAK BLET lk durumdaki ehirlerin saysna x dersek, bu durumda basl biletler iin farkl trlerin says x(x 1) dir. lgi sahasna yeni giren ehirlerin saysna y dersek son durumdaki bilet trlerinin says da (x + y) (x + y 1) olur. ki ifade arasndaki fark 2xy + y2 y olup bu ifade 46ya eittir. O halde (2x + y 1)y = 46 yazabiliriz. x ve y tam saylar olduundan, y saysnn 46nn pozitif bir bleni olduu anlalr. y nin alabilecei deerler 1, 2, 23 ve 46dr. y = 1 durumunda x = 23 , y = 2 durumunda x = 11, y = 23 ve y = 46 durumlar ise x negatif olaca iin imknszdr. Tm durumlar incelendiinde mmkn olan zmlerin y = 1 veya y = 2 olduu anlalr. Bu durumda da srasyla x = 23 veya x = 11 olur. Sonu olarak, bu problemde biraz 1 veya 2 dir.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Elif Tuncel, Tark zdemir, lknur Bulut, Ergven zkan, Zeynel Abidin Emir,Bilal zdemir, Gke Aras)

KAREDEK GEN genin X, Y, Z kelerinden kenarlara paraleller izelim. Genellii bozmadan, X [AB] , Y [BC] ve Z = D olacak ekilde genin mmkn olan en kk ABCD dikdrtgeninin iinde olduunu kabul edelim. Bu durumda:

A (XYZ) A (AYZ)

A (ABCD) 1 olur. 2 2

genin kelerini karenin kelerinde seersek genin alan

1 1 olduu iin cevap olarak bulunur. 2 2

(Doru cevap gnderen okurumuz: Burak Dikmen)

BENZER EKLLER

(Doru cevap gnderen okurlarmz: Burak Dikmen, Erhan Erdoan)

Kapal Havuz
BR MAHKUM - ON KUTU PRN En ok sayda pirincin t numaral kutuda olduunu kabul edelim. Eer t k ise mahkm oyunu kaybeder. t > k olmas durumunda ise, mahkmun kazanabilmesi iin ilk t 1 kutudan en ok pirinci ieren kutunun ilk k kutu iinde olmas gerekir. 92

CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.

Deerli okurlar mz, Elenc e Havu zu, Kap Olimpik al Hav Havuz uz v kele proble rinde y e mlerde er alan n h doru zm erhangi birin in n g ilk iki o nd kuyucu muza T eren Pople BTAK r Bilim Kitapla kitap h rndan ediye e birer deceiz zm . ler adresin inizle birlikte pos izi ayn ilk de sorularn y ta aymla 15 gn nd iind matem e atik.ha vuzu@ adresin tubitak e gnd .g ermen iz gere ov.tr kiyor.

thinkstock

Ayrntlar
Yldzlar ve Biz
! nsan vcudundaki yaklak 60 element yldzlarda da bulunuyor. Ancak konunun detaylar henz gizemini koruyor. Yldz fizikileri bu bulmacay zmek iin bilgisayar canlandrmalar gelitirdi.

Bilim ve Teknik ubat 2014

Dr. zlem Ak kinci

ekirdek k spernovas olarak da adlandrlan Tip II spernova demir, kalsiyum, fosfor, potasyum, kkrt ve inko da dhil olmak zere insan vcudunda da bulunan yaklak bir dzine elementin kayna. Merkezdeki kk kre yldzn ekirdeinden oluan, yeni domu ntron yldz.

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
Enerji retiminde de nemli rol oynar. Azot %3,3: Proteinlerin yaptalar olan aminoasitlerin yapsnda bulunur, ayn zamanda DNAy oluturan nkleik asitlerin de nemli bir parasdr.

! lk Ate Topu Yldz Byk Patlamadan yaklak 100 milyon yl sonra olumu ilk yldzn canlandrmas grnyor. Gneten milyonlarca kat daha parlak olan bu ate topu mrn tamamladnda spernova olarak adlandrlan devasa bir patlama ile lr ve ierdii oksijen, karbon ve magnezyum gibi elementler uzaya salr.

! Spernova Patlamas Gne ile ayn ktledeki yldzlarn lm art olan beyaz ccelerde meydana gelen Tip 1a spernovann gereklemesine 1,5 dakika kala, demir (krmz) ve kkrt (yeil) yaklak 10.000 km/sn hzla salr. Patlamadan sonra geride biraz oksijen (mavi), ok az da karbon kalr.

lk Gkadalar te Byk Patlamadan yaklak 500 milyon yl sonra oluan, Gnein ktlesine yakn ktledeki yldzlarn yer ald ilk gkadalardan biri. Yeil ve beyazms blgeler karbonu ve oksijeni simgeliyor.

! Krmz Dev Gne ktlesindeki bir yldz yaklak 10 milyar yllk yaamnn sonuna doru d atmosferinin hayli geniledii krmz dev aamasna gelir. Merkezdeki beyaz blge youndur, scak ekirdekte iki katman halindeki hidrojen ve helyum hl yanmaktadr, bu iki katman arasnda karbon helyum ile birleip oksijen oluturur. ! nsan Vcudunun Bileenleri Vcutta bulunan proteinin, karbonhidratn ve yan yapsnda bulunan drt temel bileen (vcut arlnn yzdesi olarak ifade edilmitir): Oksijen %65: Besinlerin enerjiye dntrlmesinde nemli rol oynar. Karbon %18,5: Vcudun yapta olarak da adlandrlr. Hidrojen %9,5: Besinlerin tanmasna, atklarn uzaklatrlmasna ve vcut scaklnn dzenlenmesine yardmc olur.

! Dier Temel Elementler Kalsiyum %1,5: Kemiklerin ve dilerin gl ve sert olmasna katkda bulunur, ayn zamanda sinirlerin ve kaslarn ilevlerini yerine getirmesinde, kann phtlamasnda nemli rol vardr. Fosfor %1: Kemik ve di salnn sreklilii iin gereklidir. Hcrelerdeki kimyasal tepkimeler iin gerekli olan enerjiyi salayan ATP moleklnde de bulunur. Potasyum %0,4: Vcuttaki su dengesinin srdrlmesi ve sinir hcrelerindeki elektriksel sinyal iin gereklidir. Kkrt %0,3: Kkrdakta, inslinde (vcudun ekeri kullanabilmesini salayan hormon), anne stnde, baklk sisteminde rol oynayan proteinlerde, derinin, san ve trnaklarn yapsnda olan keratinde bulunur. Klor %0,2: Sinir hcrelerinin uygun ekilde ilevini yapmas iin gereklidir, ayn zamanda mide zsuyunun retimine yardmc olur.

Sodyum %0,2: Sinir hcrelerindeki elektrik sinyallerinde nemli bir rol oynar, ayn zamanda vcuttaki su miktarn dzenler. Magnezyum %0,1: skelet ve kas yapsnda nemli rol oynar, ayrca hcrelerde gerekleen kimyasal tepkimelere enerji salayan ATPyi kullanan enzimlere yardmc olan molekllerde bulunur. yot (eser miktarda): Metabolizmay dzenleyen ve tiroit bezi tarafndan retilen temel bir hormonun parasdr. Demir (eser miktarda): Krmz kan hcrelerinde oksijen tayan hemoglobinin bir parasdr. inko (eser miktarda): Sindirimde grevli baz enzimlerin bir blmn oluturur.

%9,50

%3,30

oksijen %18,50 karbon hidrojen %65 nitrojen

Yldz Patlamas Bu grntde ktlesi Gneinkinden 15 kat fazla olan bir yldzn patlamasnn ilk yarm saniyesi grlyor.

93

Zek Oyunlar
Gz Aldanmas
Aadaki drt karenin iindeki 3E yazlarnn drd de ayn renk.

Emrehan Halc

kibinondrt Rakamlar
2, 0, 1, 4 rakamlarn sral bir biimde kullanarak 0dan 25e kadar olan saylar elde etmek istiyorsunuz. Bunu yaparken drt ilem (toplama, karma, arpma, blme), faktriyel, s alma ve parantez kullanabilir, rakamlar birletirebilirsiniz. Rakamlarn bana eksi iareti koyarak negatife eviremezsiniz. Baz saylar 1den ok biimde elde edebilirsiniz. rnein 15 says 7 biimde elde edilebilir:

M Harfi
Aadaki be paray birletirerek M harfi elde ediniz.

ki Adam ocuk
ki adam ve ocuk bir nehrin bir kysndan teki kysna geecektir. Bunun iin kullanacaklar bir sandallar vardr. Ancak sandal en fazla ya bir adam ya da iki ocuk tayabilmektedir. Bu ilemi gerekletirmek iin en az ka kez sandal kullanmalar gerekir? Nasl?

20 - 1 - 4 20 - (1 + 4) 2 - 0! + 14 (2 x 0)! + 14 20 + 14 2 - (0! - 14) (2 + 0!) x (1 + 4) (2 + 0!)! + 1 + 4 = 11 2 + (0! + 1)4 = 18

= 15 = 15 = 15 = 15 = 15 = 15 = 15

11 ve 18 saylar ise 1 biimde elde edilebilir:

Havuzlar
Kenar uzunluklar 1, 2, 3 ve 4 birim olan kare biimindeki drt havuz ekilde grld gibi ayn diyagonal doru zerine dizilmitir. Havuzlarn kenarlarna 1 birim uzaklkta olan blgeye im ekilecektir. Aadaki ekil incelenirse bu blgenin alannn 44 birim kare olduu grlr. Eer kenar uzunluklar 1den 4e kadar olan 4 kare yerine 1den 10a kadar olan 10 kare dizilseydi, im ekilecek blgenin alan ne olurdu?

0dan 25 kadar olan saylar arasnda sadece bir tanesini elde etmek mmkn deildir. Bu sayy bulunuz.

Boluklar
Boluklar uygun biimde doldurunuz.
A B C D 1 , 2 , 5 , ___ , 1000 3 , 6 , 7 , 10 , 13 , 16 , 17 , 22 , ___ , ... 0 , 1 , 2 , 3 , 5 , 7 , 8 , 9 , 10 , 12 , 13 , ___ , ... 4 , 6 , 11 , 14 , ___ , ...

SEKZ DOKUZ YRM ONBE ONBN ONBR ONK BN

256 Kutu
YZ BNON BN YZON YZ Her biri farkl arlkta olan 256 kutu var. Bu kutular iki kefeli bir denge terazisinde tartarak en ar kutuyu ve arlkta onu takip eden kutuyu bulmak istiyorsunuz. Bu ii baaryla gerekletirmeyi garantilemek iin en az ka tart gerekir? Not: Her kefeye sadece birer kutu koyabilirsiniz ve kutular herhangi bir arlkla deil, sadece birbirleriyle tartabilirsiniz.

Be Harfli Saylar
Be harfli saylar soldan saa veya yukardan aaya okunacak biimde kutulara yerletiriniz.
94

Bilim ve Teknik ubat 2014

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

Boyama lemi
Yukardaki ilk drt ekli inceleyerek beinci ekli uygun renklerle boyaynz.

Para Birletir
Solda grlen 7 paray uygun biimde yerletirerek sadaki tabloyu elde ediniz. Paralar dndrlebilir ancak ters evrilemez.

Geen Saynn zmleri

Vezirler En az 13 vezir gerekir. rnek bir zm:

Bu sisteme gre birinci rencinin snav geme olasl %50, dier alt rencinin ise %100dr. Benzer baka sistemler planlanabilir. Toplamlar

5
Mkemmel Sistem Snav gemesi garanti olan renci says 6dr. rnek bir sistem: - Siyahlar sfra, beyazlar bire karlk gelsin. - ift saylar iin siyah, tek saylar iin beyaz kullanlsn. - En stteki renci kendinden sonraki tm rencilerin apka renklerini toplasn, toplamn tek mi ift mi olduuna bakarak siyah ya da beyaz desin. (rnein nnde 4 siyah, 2 beyaz apka varsa, toplam 4x0 + 2x1=2dir. 2, ift say olduu iin siyah desin.) - Sonraki renci, kendinden nceki (yani duyduu) apka renkleri ile kendinden sonraki (yani grd) apka renklerini toplasn, toplamn tek mi ift mi olduuna bakarak siyah ya da beyaz desin. renciler tamamlanana kadar bu ilem tekrarlansn.

4 1 2 6 3 5

2 4 6 3 5 1

1 2 5 4 6 3

3 6 1 5 2 4

6 5 3 1 4 2

Fark A=1, B=2, C=9, D=8 12x98=1176 1298-1176=122 L Harfi (Sada) Alar K as bulunamaz. L=G+F

3 4 2 1 6

M=180-E-G-F

Saatler 152 saat sonra, saatiniz 16:16 iken bu durum gerekleir. Begendeki genler

3 9 4 6

2 10 8 1

Seri Toplam Sorudaki 1+1+2+2+2+3+3+3+3+4+4+4+4+4+... serisi 1+2+3+4+... serisi ile 1+2+2+3+3+3+4+4+4+4+... serisinin toplamdr. Birinci serinin (1den ne kadar olan saylarn) toplam = n(n+1)/2 kinci serinin (1den ne kadar olan saylarn karelerinin) toplam = n(n+1)(2n+1)/6 ki serinin toplam = n(n+1)(n+2)/3 Bu toplamdaki terim says = ((n+1)(n+2)/2)-1 n=21 olsa, terim says 252 olur. Soruda 250 terim istendii iin 2 adet 21 karlacak. Toplam = 21x22x23/3 2x21 = 3500

95

Yayn Dnyas
Minna Lacey : ocuk ve gen yetikin kitaplar yazar. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Yakn Bakn - Bilim (eviri, Bankas Kltr Yaynlar, 2012), Kefedin - Byk Makineler (eviri, Bankas Kltr Yaynlar, 2012), Kefedin - Matematik, Alex frith ile eviri, Bankas Kltr Yaynlar, 2009). Lisa Jane Gillespie: ocuk kitaplar yazar. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Aalar (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2011), Temel Dzey in ekilli Bilim Szl, Sarah Khan ile birlikte (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014). Alex Frith: ocuk kitaplar yazar. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Denizaltlar (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012), Gizli Dnya Atlas (eviri, Baheehir Yaynlar, 2012), Kefedin - Beynimiz (eviri, Bankas Kltr Yaynlar, 2008).

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr

Bir Osmanl Maden Mdrnn Kzlrmak Projesi 1848

Osman Doan, Ebul Faruk nal amlca Basm Yayn, 2012

O
Matematik Bize Ne Anlatyor?
Lisa Jane Gillespie, Alex Frith, Minna Lacey eviri: Bahtiyar Kurt TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014 atematik ocuklara ilk balarda oyun gibi gelse de zamanla matematiin gereksiz olduunu dnebiliyorlar. Matematiin ne ie yarad ve neden ortaya kt sorular 7den 70e pek ok kiinin aklna taklr. Matematik Bize Ne Anlatyor? ite bu tr sorular ve bunlarn cevaplarn elenceli biimde sunan bir popler bilim kitab. ncelikle gen okurlarmza ynelik olsa da benzer sorular soran tm okurlarmza hitap edebilir.

Bilinmeyen Ynleriyle Mostar Kprs

Osman Doan amlca Basm Yayn, 2011

umeli corafyasnn en nemli nehirlerinden olan Neretva Nehri zerine birok kpr yaplmtr. Bu nehir zerindeki kprlerden Konjic, Drina ve Mostarn hikyeleri ve kaderleri birbirine ok benzer. Ama hibir kpr Mostar Kprs kadar ilgi ekmemi, Mostar kadar merak edilmemitir. te, ilk defa yaynlanan vesikalar nda, kim tarafndan ina edildiinden, kaybolan kitabelerine kadar Mostar Kprsnn bilinmeyen ynleri....

smanl Devleti zamannda devletin snrlar iinde bulunan nehirlerle ilgili birok fikir ve proje retilmitir. 16. yzylda Sakarya Nehrini Sapanca Gl zerinden Marmara Denizine, Karadenizi Don-Volga zerinden Hazar Denizine, 19. yzyln ilk yarsnda da Akdenizi Basra Krfezine Asi Nehri ile Frat Nehri zerinden kanallarla birletirme fikirleri ne srlm, uzun ve ksa vadeli planlama almalar yaplmtr. Nitekim Tanzimat Fermannn ilanndan dokuz sene sonra 1848de Gmkan (Dink) Madenlerinde mdrlk yapan Ahmed Bey tarafndan ok detayl ve geni bilgiler ieren bir Kzlrmak Projesi hazrlanmtr. Bir Osmanl Maden Mdrnn Kzlrmak Projesi 1848 adl kitap ite bu rapordan blmler ve raporla ilgili nemli bilgiler ieriyor, bu ilgin ariv belgesini genel okuyucu kitlesinin ilgisine sunuyor.

Saylarn ne ie yaradn ve etrafmzdaki dnyay nasl tanmladklarn kefet. Zeki matematikilerin dnyay nasl deitirdiini ren.
96