You are on page 1of 15

KÖK

HÜCRELER
Haz›rlayan : Doç. Dr. Ferda fienel
Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi

fiUBAT 2002 SAYISININ ÜCRETS‹Z EK‹D‹R


binbir sur

T
AR‹H BOYUNCA insano¤lu- dar t›p biliminin itici gücü oldu. Yafla- Say›lar› yaklafl›k 35.000 civar›nda
nun en büyük hedeflerinden m›n s›rlar›n›n gizli oldu¤u genlerin flif- olan genler, hücre çekirde¤inde bulu-
biri hastal›klara çare bulmak resi her geçen gün daha fazla çözülü- nan kromozom adl› yap›lar içerisinde
ve insan ömrünü uzatmak ol- yor ve hastal›klar›n tedavisinde her yer al›yor. Bu kromozomlar, sperm
du. Çeflitli bitkilerden elde gün yeni bir aflama kaydediliyor. Ge- veya yumurta d›fl›ndaki tüm hücreler-
edilen iksirlerin binlerce y›l önce has- netik flifrenin çözülmesiyle yafllanma- de 23 çift, yani toplam 46 adet bulu-
tal›klar›n tedavisinde ilaç olarak kulla- n›n ve programlanm›fl hücre ölümü- nuyor. Bunlar›n 23 tanesi anneden,
n›ld›¤›na ait bilgiler mevcut. MÖ 1534 nün mekanizmalar› da daha iyi anlafl›- 23 tanesi de babadan geliyor. Kromo-
y›l›na ait oldu¤u düflünülen bir papi- l›yor. Genler, vücutta hayati görevleri zom say›s›n›n eksik veya fazla olmas›
rüste çeflitli hastal›klardan ve tedavile- olan "protein"lerin yap›m› için gerekli çeflitli hastal›klara yol aç›yor. Örne¤in,
rinden bahsediliyor. Eski m›s›r an›t ve bilgiyi tafl›yor. Proteinler, besinlerin normalde iki adet olmas› gereken 21.
hiyerogliflerinde insanlar›n hastal›kl› sindirilmesinden çeflitli at›k maddele- kromozom, e¤er kiflide üç tane olur-
organlar›n›n de¤ifltirilmesini gösteren rin y›k›m›na kadar birçok kimyasal sa, Down sendromu denilen bir hasta-
flekiller var. MÖ 1700’lü y›llarda görevi üstleniyor. Bunlara ek olarak l›k oluyor. Down sendromu, hem vü-
Babillilerin, b›çak kullanarak ameliyat proteinler tafl›y›c› olarak da görev ya- cut geliflimini hem de zihinsel geliflimi
yapt›klar›na ait bilgiler bulunuyor. Or- p›yorlar. Örne¤in hemoglobin kanda etkileyen bir hastal›k. Kromozomlar›n
gan nakillerinin o zamanlar gerçekte oksijeni tafl›yan bir protein. Proteinler içerisinde bulunan genler, uzun DNA
yap›l›p yap›lmad›¤› bilinmese de insa- yap› tafllar› olarak da kullan›l›yor. Kol- dizilerinden olufluyor. Genleri olufltu-
no¤lunun hastal›klar› yenme ve yafllan- lagen ad› verilen bir protein hücreler ran DNA zincirleri, adenin, timin, gu-
man›n önüne geçme çabalar› ilk za- aras›nda kuvvetli bir destek görevi gö- anin ve sitozin denilen toplam dört
manlardan günümüze dek sürdü. ‹nsa- rüyor. Ayr›ca vücutta çeflitli görevleri adet yap› tafl›n›n birbiri ard›na dizili-
no¤lunun belki de bilinç alt›ndaki olan insülin, testesteron, steroid gibi flinden meydana geliyor. DNA’y› olufl-
ölümsüzlü¤e ulaflma iste¤i bugüne ka- hormonlar da protein yap›s›nda. turan dört adet yap› tafl›n›n dizilifli,

B‹L‹M ve TEKN‹K 2 fiubat 2002


ratl› umut l›klar›n oluflumunda rol oynam›yor. di¤i aksakl›¤›n giderilmesi yerine bo-
Yap›lmas›n› sa¤lad›klar› proteinlerle, zuklu¤a yol açan genin onar›m› veya
hücrenin tüm davran›fllar›n› da belirli- normal genle de¤ifltirilmesi, daha ak›l-
yorlar. Hücrelerin özellikleri ve ifllevle- c› bir çözüm olarak görünüyor. Tabii
rinden de¤iflik genler sorumlu. Bu ge- hastal›klar›n hepsi, hemofili gibi do-
netik flifrede en ufak bir de¤ifliklik, ¤ufltan olan veya kanserleflmifl hücre-
hücre yap›s›n›n bozulmas›na ve hücre- lerde görüldü¤ü gibi, sonradan gene-
nin esas görevini yerine getirememesi- tik flifrede meydana gelen bozulmala-
ne yol aç›yor. DNA zincirindeki bozuk- ra ba¤l› olmuyor. Sonradan meydana
luklara ba¤l› olarak genlerin normal gelen böbrek, kalp veya karaci¤er
ifllevlerini kaybetmesi, hücrelerin kont- hastal›klar› da insan ölümlerinde ön
rolsüz ço¤almas›na, yani kansere de s›ralarda yer al›yor. Bu hastal›klar›n
yol açabiliyor. Genleri oluflturan ilaçla tedavisi bazen mümkün olabil-
DNA’n›n yap› tafllar›ndan sadece bir mekte; ancak kimi zaman organ yet-
veya birkaç tanesinin hatal› dizilimi mezlikleri kaç›n›lmaz bir son olabili-
bile, kusurlu bir molekül yap›lmas›na yor. Bu durumlarda organlar›n de¤iflti-
yol aç›yor. Örne¤in, bir yerimiz kesil- rilmesi, yani organ nakli gündeme ge-
di¤inde kan›n p›ht›laflmas›n› sa¤lay›p lebiliyor. Ancak baflka bir insandan
kanamay› durduran yap› tafllar›ndan al›nan organ, genetik yap›daki farkl›-
olan "faktör 8"in yap›m›n› sa¤layan l›k nedeniyle, yabanc› olarak alg›lana-
gende bir bozukluk varsa ve "faktör rak vücut taraf›ndan reddedilebiliyor.
8" e¤er hatal› kodlan›rsa, p›ht›laflma Buna ek olarak, organ yetmezli¤i olan
sa¤lanam›yor ve kanama durmuyor. kiflilerin say›s›, mevcut organ vericile-
"Hemofili" denilen bu kan hastal›¤›, rinin say›s›n› kat ve kat afl›yor. Son
kal›t›msal bir gen bozuklu¤u ve kana- y›llarda genetik flifrenin daha da ay-
tek yumurta ikizleri d›fl›nda her insan-
ma an›nda kifliye faktör 8 verilmedi¤i d›nlanmas› ve hücre davran›fllar›n›n
da farkl›. Bu farkl›l›k nedeniyle, insan-
durumda ölüme neden oluyor. Bu ör- daha iyi anlafl›lmas› sayesinde, insan›n
lardaki genlerin flifresi de farkl›. Bir
nekte oldu¤u gibi, gen bozuklu¤una herhangi bir hücresi kullan›larak deri,
tren yolunu and›ran DNA, baz efllefl-
ba¤l› birçok hastal›k mevcut. Genetik kemik, kalp kas› gibi çeflitli dokular
mesi (A-T, C-G) yoluyla birbirine ba¤-
flifredeki bozukluklara ba¤l› hastal›kla- üretilebiliyor. Yabanc› bir organ›n nak-
lanm›fl iki dizinin birbiri etraf›nda dön-
r›n tedavisinde, çeflitli ilaçlar kullan›l- li yerine insan›n kendi hücresinden
mesiyle bir sarmal (helikal) yap›ya sa-
sa da, temelde bozuk olan flifre yap›s› meydana getirilen organlar›n nakli,
hip oluyor ve kule merdivene benzer
de¤ifltirilemedi¤i için, bu hastal›klara hem verici organ azl›¤› problemini,
bir görüntüye kavufluyor. Hücre bölün-
kal›c› bir çözüm bulunam›yor. Kanser hem de vücudun organ› reddetme
mesi s›ras›nda, DNA dizileri bir fermu-
tedavisinde de¤iflik ilaçlar kullan›la- olas›l›¤›n› ortadan kald›r›yor. Genetik
ar gibi aç›larak, kendilerini tamamla-
rak, kanserleflmifl hücreler öldürülü- flifrenin ve hücrenin kontrol mekaniz-
yan dizilerin sentezini ve böylece yeni
yor. Ancak bu tedavi, tüm kanser hüc- malar›n›n daha iyi anlafl›lmas› sayesin-
hücrede ayn› DNA yap›s›n›n oluflmas›-
relerini öldürmeyi her zaman baflara- de, belki de hastal›klar engellenebile-
n› sa¤l›yorlar. Her gen, tek bir protein
m›yor, veya kanser hücrelerinin yan› cek, tüm kanser türleri tedavi edile-
yap›m›ndan sorumlu. Proteinler, hüc-
s›ra normal hücreleri de öldürerek vü- cek ve organ yetmezliklerine çözüm
relerin yap› tafllar›n› oluflturan ve ça-
cuda farkl› zararlar veriyor. Genlerin bulunabilecek. Laboratuvarlarda insa-
l›flmas›n› düzenleyen moleküller. Gen-
yap›lar›ndaki bozukluklara ba¤l› bu n›n tek bir hücresinden üretilen yedek
lerin farkl› olmas›, proteinlerin de
tür hastal›klarda, kökene yönelik teda- organ ve dokular sayesinde eskiyen
farkl› yap›larda sentezlenmesine yol
vi yöntemlerinin gelifltirilmesi belki de veya hastalanan organlar de¤ifltirilebi-
aç›yor. Buna ba¤l› olarak, temel özel-
bu hastal›klar›n kesin ve kal›c› çözü- lecek. ‹nsan geni üzerindeki bilgimiz
liklerde benzerlikler gösterse de her
mü olacak. Yani bozuk olan genin artt›kça hücre üzerindeki hakimiyeti-
insan›n kendine özgü bir hücre yap›s›
hücrelerde ve vücutta meydana getir- miz de artacak.
oluyor. Genler, sadece hücresel farkl›-

fiubat 2002 3 B‹L‹M ve TEKN‹K


KÖK HÜCRE v
tenilen hücre türüne dönüfltürülebili-
yorlar. Böylece vücutta eskiyen, hasta-
lanan veya ölen hücrelerin veya organ-
lar›n yerini doldurmak üzere laboratu-
varda kök hücrelerinden yeni hücreler,
hatta yeni bir organ elde edilebilir. An-
cak bunu baflarabilmek için hücrenin
genetik flifresini ve kontrol mekanizma-
lar›n› çok iyi bilmek gerekiyor.

Kök Hücre Nedir?


Erke¤in spermi ile kad›n›n yumurta-
s› birleflti¤inde, yani döllenme sonras›
oluflan hücre (zigot) tek bafl›na tüm or-
ganizmay› meydana getirebilecek gene-
tik bilgiye ve güce sahip. Vücuttaki tüm
hücrelere dönüflebilecek potansiyele sa-
hip olan bu ilk embriyonel hücreye "to-
tipotent" herfleyi yapabilen anlam›nda
hücre deniliyor. Döllenmeyi izleyen ilk
dört ile befl gün içerisinde tek hücreden
meydana gelen tüm hücreler ayn› güce
sahip. Yani döllenme sonras› ilk dört
gün içerisinde oluflan hücreler rahim
içerisine yerlefltirildi¤inde her biri tek
bafl›na bir organizma, yani insan olufltu-
rabilecek güçte. Anne karn›nda ilk dört
gün içerisinde e¤er herhangi bir
nedenle bu hücreler birbirinden ayr›l›r-
sa, ayr›lan her hücre kendi bafl›na bü-
yüyor ve ayr› bir insan meydana geli-
yor. Genetik flifreleri ayn› olan bu kifli-
lere "tek yumurta ikizi" deniliyor.
Beflinci günden, yani 2-3 hücre bö-
lünmesinden sonra meydana gelen hüc-
Farkl› hücre tiplerine dönüflebilme hücreler ölünce veya hasar görünce, reler "blastosit" denilen küresel bir fle-
potansiyeline ve kendisini yenileyebil- kök hücreler hangi hücre türüne ihti- kil al›yorlar. Bu kürenin içerisindeki
me gücüne sahip olan hücrelere "kök yaç varsa o hücreye dönüflüyor. Bu ifl- hücreler vücuttaki tüm hücrelere dönü-
hücre" deniyor. Vücudumuzdaki kas, lem s›ras›nda baz› genler daha aktif ha- flebilecek potansiyele sahipler; ancak
cilt, karaci¤er hücreleri gibi hücrelerin le gelirken, baz›lar› da bask›lan›yor. tek bafllar›na tüm organizmay› olufltura-
belli bir hedefi var ve bölündüklerinde Kendisini yenileme gücüne sahip olan m›yorlar. Yani, döllenmeden 6-7 gün
yine kendileri gibi bir hücre oluflturu- kök hücreler, bir bak›ma di¤er hücre sonra meydana gelen hücrelerden her-
yorlar. Yani karaci¤er hücresi bölünün- türleri için tükenmez bir kaynak görevi hangi biri al›n›p rahime yerlefltirilirse
ce yeni bir karaci¤er hücresi olufluyor. üstleniyor. bu hücre art›k bir insan oluflturam›yor.
Bundan farkl› olarak, kök hücrelerin ‹lk olarak 1998 y›l›nda insan embri- Beflinci günden sonra oluflan hücreler
bu flekilde belirlenmifl bir görevi yok. yosundan kök hücre elde edilip kültür- her hücre türüne dönüflebilecek güce
Ald›klar› sinyale göre farkl› hücre türle- lerde ço¤alt›lmas›ndan sonra kök hücre sahipler. Gerekli ortam sa¤land›¤›nda
rine dönüflüyorlar. Bunu kontrol eden araflt›rmalar› h›z kazand›. De¤iflik hüc- bu hücreler bilinen yaklafl›k 200 hücre
unsurlarsa genler. Bir kök hücresinin re türlerine dönüflebilme potansiyeli türüne dönüflebiliyorlar. Ancak bu hüc-
hangi hücreye dönüflece¤ini hücre çe- olan kök hücreleri, kontrol edilebildi- reler art›k tek bafl›na tüm organizmay›
kirde¤indeki genler belirliyor. Di¤er kleri taktirde laboratuvar ortam›nda is- oluflturam›yorlar. Bu nedenle bu hücre-

B‹L‹M ve TEKN‹K 4 fiubat 2002


ve çeflitleri
lere "pluripotent" hücre deniliyor. Hay- biraz daha özel görevlere sahip oluyor hücreleri. Bu hücreler hem çocuk hem
vanlardan ilk olarak 1981 y›l›nda elde ve eriflkin kök hücrelerine dönüflü- de eriflkin kemik ili¤inde bulunuyorlar.
edilen bu tür kök hücreler yaklafl›k 15 yorlar. Bu eriflkin kök hücreleri de be- ‹nsan vücudunda ancak belirli birkaç
y›l sonra insanlardan da elde edildi. lirli hücre türlerini meydana getiriyor. hücre türüne dönüflebilen eriflkin kök
Hücrelerin bölünme kapasitesini, ya- Örne¤in kan kök hücresi kemik ili¤in- hücreleri, laboratuvar koflullar›nda ge-
ni bir bak›ma ömrünü belirleyen faktör- de bulunuyor ve gerekti¤inde beyaz rekli ortam ve sinyaller sa¤land›¤›nda
lerden biri, kromozomlar›n ucunda bu- kan hücreleri, k›rm›z› kan hücreleri ve çok daha fazla hücre türüne dönüflebi-
lunan ve "telomer" denilen DNA zincir- kan›n p›ht›laflmas›nda görev alan trom- liyorlar. Örne¤in, normal koflullarda sa-
leri. Bu zincirlerin uzun kalmas›n› sa¤- bositlere dönüflüyor. Ayn› flekilde deri dece kan hücrelerine dönüflen kan kök
layan ise telomeraz enzimi. Bir hücre- kök hücreleri de de¤iflik deri hücreleri- hücreleri, istenildi¤inde sinir hücresine
de telomeraz ne kadar aktifse telomer ne dönüflebiliyorlar. Biraz daha özellefl- dönüflebiliyorlar.
uzunlu¤u da o kadar korunabiliyor. Te- mifl olan bu kök hücrelere "multipo-
lomerler ne kadar uzun olursa hücrele- tent" (çok yetili) hücre deniliyor. Kök Hücrelerin Kayna¤›
rin bölünme kapasitesi de o kadar fazla Tüm organizmay› oluflturma gücüne
oluyor. Kök hücrelerde de çok aktif te- sahip olan veya tüm hücre türlerine dö- Kök hücreler üç kaynaktan elde edi-
lomeraz faaliyeti ve buna ba¤l› uzun te- nüflebilen kök hücreler, insan geliflimi- liyor. Bunlardan ilki insan veya hayvan
lomer zinciri var. Bu nedenle kök hüc- nin ilk aflamalar›nda, yani embriyo afla- embriyosu. Yani daha anne karn›nda 5-
reler çok uzun sürelerle bölünerek ken- mas›nda bulunuyor. Ancak biraz daha 6 hücre aflamas›ndaki organizmadan
dilerini kopyalayabiliyorlar. özelleflmifl kök hücreleri çocuklarda ve kök hücre elde edilebiliyor. Buna emb-
Anne karn›ndaki organizman›n daha hatta eriflkinlerde bulunabiliyor. Buna riyonel kök hücre deniliyor. ‹nsan emb-
sonraki geliflim aflamalar›nda hücreler en iyi örnek kemik ili¤indeki kan kök riyonel kök hücresi ilk olarak 1994 y›-

Embriyonel
Kök Hücre
‹nsan› oluflturan ilk hücre, babadan gelen
sperm ile anneden gelen yumurtan›n birleflmesiy-
le meydana geliyor. Bu ilk hücreye yani döllen-
mifl yumurtaya "zigot" deniliyor. Daha sonra bu
hücre bölünüp 2, 4, 8 hücre oluflturarak her 36
saatte bir say›s›n› ikiye katl›yor. ‹lk dört gün içe-
risindeki hücrelerin her biri tek bafllar›na bir in-
san oluflturabilecek potansiyele sahip. Anne kar-
n›ndaki geliflimin 5’inci günlerinde oluflan hücre
toplulu¤una "blastosit" deniliyor. Bu hücreler
tek bafllar›na insan oluflturam›yor ama insan vü-
cudunda 200’den fazla say›da bulunan tüm hüc-
re türlerine dönüflebiliyorlar. Blastosit ad› veri-
len bu hücre kümesinden al›nan hücrelerin her
birine "embriyonel kök hücre" deniliyor. Daha
tüp bebek ifllemine bafllarken ilk olarak birden
sonra bu hücreler kültürlerde ço¤alt›larak bilim-
fazla sperm ve yumurta birlefltirilerek yedek
sel araflt›rmalarda kullan›l›yor.
embriyolar elde ediliyor. Bu hücreler tüp bebek
Embriyonel kök hücreleri genellikle tüp be-
ünitelerindeki derin dondurucularda saklan›yor-
bek ünitelerinden elde ediliyor. Do¤al yollarla
lar. E¤er biriyle gebelik oluflmazsa di¤er hücre
çocuk sahibi olamayan çiftler tüp bebek yönte-
kümesi rahme yerlefltiriliyor. Ancak gebelik olun-
miyle çocuk sahibi olabiliyorlar. Bu yöntemde ilk
ca e¤er aile baflka çocuk istemiyorsa depolanm›fl
olarak erkekten al›nan sperm ile kad›n›n yumur-
olan hücreler, yani embriyolar ailenin izni al›n-
tas› laboratuvar ortam›nda birlefltiriliyor. Dört
mak kofluluyla deneysel çal›flmalarda kullan›labi-
befl gün kadar d›fl ortamda büyütülen bu hücre- Yani farkl›laflma potansiyeli eriflkin kök hücrele-
liyorlar.
ler daha sonra kad›n›n rahmine yerlefltiriliyor. re göre daha fazla. Embriyonel kök hücrelerin te-
Eriflkin kök hücrelerden farkl› olarak embri-
Bu yöntemde baflar› %100 de¤il, yani anne rah- lomerleri çok uzun. Bu nedenle çok uzun süre
yonel kök hücreler çok daha h›zl› ço¤alma gü-
mine yerlefltirilen her hücreler kümesi büyüyerek ço¤alabiliyorlar. Laboratuvar ortam›nda bu hüc-
cünde. Ço¤alma çeflitlili¤i olarak da embriyonel
normal bir gebeli¤e yol açam›yor. Bu nedenle reler iki y›ldan uzun süre yaflat›labiliyor.
kök hücreler, daha genifl bir yelpazeye sahipler.

fiubat 2002 5 B‹L‹M ve TEKN‹K


‹nsan dokular›n›n
farkl›laflmas› Fetus Kök
Zigot
Hücresi
Kök hücreler düflük yapan kad›nlardan al›-
nan hücrelerden de elde edilebiliyor. Bu kök
hücreler s›n›rs›z say›da bölünme ve kendilerini
Blastosit yenileme özelli¤ine sahip. Bölünerek ço¤alan bu
hücreler ayn› genetik yap›da. Yani ço¤alarak ay-
n› kendileri gibi hücreler oluflturuyorlar. Embri-
yolardan elde edilen bu hücreler "pluripotent"
yap›da, yani gerekli koflullar sa¤land›¤›nda kas,
sinir, karaci¤er gibi her hücre türüne dönüflebi-
liyorlar. Bu hücreler tekrar farkl›laflarak kromo-
zom say›lar›n› yar›ya indirip yumurta veya sperm
hücresine de dönüflebiliyorlar. Ancak tek baflla-
r›na yeni bir organizma oluflturam›yorlar, yani
“totipotent” de¤iller.
Gastrula Rahim içerisinde biraz daha büyümüfl olan
organizmada, ileride sperm veya yumurta olacak
Ektoderm (d›fl tabaka) Mezoderm (orta tabaka) Endoderm (iç tabaka) Germ hücreleri
üreme hücreleri de kök hücresi olarak kullan›la-
biliyorlar. Bu hücreler de kültür ortam›nda tüm
hücre türlerine dönüflebiliyorlar. Yani embriyonik
kök hücrelerine benzer davran›fl gösteriyorlar.
Bu nedenle bilimsel çal›flmalarda embriyonik kök
Cilt hücresi Yumurta
hücrelerine alternatif olarak kullan›l›yorlar. An-
Beyin hücresi Pigment hücresi Kalp kas› ‹skelet kas› Böbrek hücresi K›rm›z› kanhücresi Düz kas Pankreas hücresi Tiroid hücresi Akci¤er hücresi Sperm
cak fetustan elde edilen bu kök hücreler gelifli-
l›nda elde edildi, 1998 y›l›ndaysa labo- kök hücre, hangisinin farkl›laflm›fl hüc- min daha geç safhas›nda oldu¤u için ço¤alma po-
ratuvarlarda üretilmeye baflland›. Anne re oldu¤unu anlamak mümkün. Eriflkin tansiyeli bir miktar daha düflük. Düflük yapan ka-
d›nlardan elde edilen fetuslar veya çeflitli sakat-
karn›nda büyüyerek fetus haline gelen kök hücrelere en iyi örnek, her insanda l›klar nedeniyle gebeli¤e son verilip al›nan fetus-
organizman›n ileride sperm veya yu- kemik ili¤inde bulunan kan kök hücre- lar bu tür kök hücreleri için kaynak oluflturuyor.
murta olacak üreme hücreleri de kök leri.
hücre kayna¤› olarak kullan›labiliyor. Deneysel çal›flmalarda her iki kay-
Kök hücrelerin di¤er bir kayna¤›ysa naktan elde edilen kök hücreler kulla- edilen kök hücreler ahlaki aç›dan ol-
eriflkinlerde bulunan ve birkaç hücre n›l›yor. Hangi kaynaktan al›n›rsa al›n- dukça tart›flmal›. Bu hücreleri elde et-
türüne dönüflebilen "eriflkin kök hüc- s›n elde edilen kök hücrelerin laboratu- mek için embriyonun hayat›na son ver-
re"ler. Hücrelerin duvar›ndaki belirli varda ço¤alt›lmas›yla yeni kök hücre el- mek gerekiyor ve bu da özellikle toplu-
iflaretleri tespit ederek, yani bir bak›ma de edilmesi veya farkl› hücre elde edil- mun tutucu kesiminin tepkisine yol aç›-
bar kodunu okuyarak hangi hücrenin mesi mümkün. Ancak embriyodan elde yor.

Halen eriflkin kök hücrelerinden tüm hücre-


Eriflkin Kök ler elde edilemiyor. Ait olduklar› dokular›n hüc-
re türleri d›fl›nda bir iki farkl› hücre türüne dö-
nüfltürülebilseler de vücuttaki tüm hücreler erifl-
Hücreler kin kök hücresinden elde edilemiyor. Eriflkin kan
kök hücresinden sinir, kas, ve karaci¤er hücrele-
Eriflkin kök hücreler, farkl›laflm›fl dokularda ri elde edilebiliyor. Beyin kök hücrelerinden kan
bulunan farkl›laflmam›fl hücreler. Her yafltaki in- ve kas hücreleri oluflturulabiliyor. Embriyonel
sanda bulunan bu hücreler kendilerini yenileyebi- kök hücresinden ise tüm hücre türleri elde edile-
liyor ve ihtiyaç duyuldu¤unda bulunduklar› doku- biliyor. Eriflkin kök hücrelerin kültürlerde yetiflti-
daki de¤iflik hücre türlerine dönüflüyorlar. Erifl- rilmesi, embriyonel kök hücrelerin yetifltirilme-
kin kök hücreler, organizma yaflad›¤› süre bo- sinden daha zor. Eriflkin kök hücrelerin büyüme-
yunca kendilerinin kopyalar›n› üreterek ço¤al›- leri ve ço¤almalar› daha uzun zaman gerektiri-
yorlar. Bu hücreler bulunduklar› dokulardaki es- yor. Ayr›ca, eriflkin kök hücreleri kolay elde edi-
kiyen, hastalanan veya ölen hücrelerin yerine ye- lemiyor. Birçok dokuda bu hücreleri bulmak ol-
nilerini üreten yedek parça kaynaklar› olarak gö- dukça zor. Günümüzde sadece beyin, kemik ili¤i,
rev yap›yorlar. Eriflkin kök hücreler kemik ili¤i, kan, iskelet kas›, deri, sindirim sistemi, difl, göz
kas, göz, sinir, karaci¤er ve deri gibi dokularda ve pankreastaki eriflkin kök hücreleri tespit edi-
bulunuyorlar. ‹nsan vücudunda en fazla eriflkin lebildi. Di¤er organ ve dokulardaki kök hücrele-
kök hücresinin bulundu¤u yer ise kemik ili¤i. Bu rini bulmak için çal›flmalar devam ediyor. Eriflkin
tür hücreler çeflitli hastal›klar›n tedavisinde kul- kök hücrelerin bölünme ve de¤iflim potansiyeli-
lan›l›yor. Örne¤in kemik ili¤inden elde edilen nin az olmas› ve zor elde edilebilmeleri nedeniy-
kan kök hücreleri kan kanserlerinin tedavisinde le bilimsel çal›flmalarda tüp bebek ünitelerinden
kullan›l›yor. sa¤lanan embriyonel kök hücreler tercih ediliyor.

B‹L‹M ve TEKN‹K 6 fiubat 2002


Klonlama
Bir organizman›n kendisiyle ayn› genetik yap›-
ya sahip organizmalar üretmesine, yani kendisini
kopyalamas›na klonlama deniliyor. Aseksüel üre-
meyle ço¤alan bakteri gibi organizmalar, mutasyo-
na u¤ramad›klar› taktirde sonsuza kadar birbirle-
rinin kopyalar›n› yaratabiliyorlar. Ancak hayvanla-
r›n ço¤u seksüel üremeyle ço¤al›yor. Yani genetik
flifrenin yar›s› anneden, di¤er yar›s› da babadan
geliyor. Böylece genetik flifresi hem anneden hem
de babadan farkl› bir çocuk meydana geliyor. Çift-
leflmeden sonra ilk 4-5 gün içerisinde oluflan hüc-
relerin her biri tek bafl›na bir organizma olufltura-
bilecek güce sahip. Bu hücreler anne karn›nda bir-
birinden ayr›l›rsa genetik olarak benzer organiz-
malar olufluyor. Yani do¤al bir klonlama gerçekle-
fliyor. Bu do¤al klonlama yaklafl›k olarak her 75
do¤umun birinde oluyor. Oluflan bu çocuklara, sa-
y›s›na göre tek yumurta ikizi, üçüzü veya dördüzü
deniliyor.
Yapay klonlama ilk olarak 1997 y›l›nda ger-
çeklefltirildi. Bunun için bilim adamlar› ilk önce 6
yafl›ndaki bir koyunun meme hücrelerini ald›lar.
Bu hücreleri elektrik ak›m›yla çekirde¤i al›nm›fl
koyun yumurta hücreleriyle birlefltirdiler. Bu flekil-
de yap›lan 277 hücre birleflme denemesinden an-
cak 29 tanesinde döllenme baflar›l› oldu. Böylece
yapay olarak döllenen 29 yumurta biraz büyütül-
dükten sonra koyunlar›n rahmine yerlefltirildi. Bu
koyunlar›nsa sadece 13 tanesi gebe kald› ve sade-
ce biri do¤urabildi. Bu koyuna "Dolly" ad› verildi.
Bu çal›flmay› daha da ileri götüren bilim adam-
lar› 1998 y›l›nda 30 yafl›nda bir kad›n›n vücudun-
dan ald›klar bir hücrenin çekirde¤ini ç›kararak yi-
ne ayn› kad›n›n yumurtas›n›n içine yerlefltirdiler ve benzer bir çocuk yapabilir. Bu yöntemle ölen bir ruh olarak farkl› bir insan yarat›l›r. Do¤al klonla-
yapay olarak döllenen bu yumurtay› 4 hücre düze- kiflinin bile kopyas› yarat›labilir. Ölüden geriye ka- mayla oluflan tek yumurta ikizlerinin karakter ola-
yine kadar büyütmeyi baflard›lar. Tüp bebek ünite- lan tek bir hücre, veya genetik yap›s›n› tafl›yan, rak birbirinden farkl› olabildikleri de baflka bir
lerinde bu aflama, hücrelerin anne rahmine yerlefl- gözle görülmeyecek bir kal›nt› bile kopyalama ifl- gerçek. Bu görüflü benimseyenler, insan›n gelifli-
tirildi¤i aflama olarak kabul ediliyor. Ancak bilim lemi için yeterli. Böylece y›llar önce ölen sanatç›, minde sadece genetik faktörlerin de¤il, çevresel
adamlar› insan klonlamaya karfl› yasalar nedeniy- devlet adam› veya filozoflar› tekrar dünyaya getir- faktörlerin de etkili oldu¤unu savunuyorlar. Kafa-
le deneyi bu aflamada b›rakt›lar. mek olas›. lardaki soru flu: geçmiflteki önemli bir liderin kop-
Günümüzdeki teknoloji, embriyonel kök hüc- ‹nsan klonlama henüz yasal de¤il. Bunu teknik yas›n› yaratsak bile acaba bugün yetiflti¤i çevre ve
reler kullanarak insan klonlamak için yeterli dü- olarak baflarabilecek durumday›z; ancak bu konu- flartlarda o kifli yine bir lider olur mu? ‹nsan kop-
zeyde. Embriyonel kök hücrenin içerisine hangi in- daki ahlaki ve dini tart›flmalar henüz sonuçlanma- yalamaya kesin olarak karfl› ç›kan baz› gruplarsa,
san›n DNA’s› yerlefltirilirse o kifliyle ayn› genetik d›. Bir bak›fl aç›s›na göre insan klonlama tekni¤i insanlar›n bu tekni¤i yedek organ kayna¤› olarak
yap›da bir insan yaratmak, yani o kifliyi kopyala- kiflinin tam olarak kopyas›n› yaratmaz. Yani bir in- kullanaca¤› kayg›s›n› tafl›yor. Kendi kopyalar›n›
mak mümkün. Herhangi bir kifli kendisine t›pat›p san klonland›¤› zaman genetik olarak benzer ama üreten baz› insanlar hastaland›klar›nda bu kopya-
lar›n organlar›n› kullanabilirler. Böylece yeni bir
organ ticareti sahas› yarat›lm›fl olabilir. Klonlama-
ya dini aç›dan karfl› ç›kan kesim de oldukça bü-
yük. Bat› ülkelerindeki en yetkili dini liderler insan
klonlamay› tanr›n›n ifline kar›flmak olarak görüyor-
lar. Bu ve benzer nedenlerden dolay› halen insan
klonlama yasal olarak kabul görmüfl de¤il.
‹nsan klonlama çal›flmalar›, halen birtak›m ah-
laki, dini ve yasal engellemelerle karfl›laflsa da kök
hücreleri anlamam›za ve genetik flifre üzerindeki
hakimiyetimizi art›rmak aç›s›ndan önemli. ‹nsa-
no¤lunun varoluflundan bu yana bilinçalt›ndaki
ölümsüzlü¤e ulaflma arzusu belki de kök hücre ça-
l›flmalar›n›n ve genetik biliminin en önemli itici gü-
cü. Bu hedefe ulaflmak mümkün mü bilinmez, an-
cak fluras› da bir gerçek ki çok yak›n bir gelecek-
te halen tedavisi mümkün olmayan birçok hastal›k
kök hücreler sayesinde tedavi edilecek ve insan
ömrü uzayacak.

fiubat 2002 7 B‹L‹M ve TEKN‹K


kullan›m

Kanser veya organ yetmezlikleri gibi hastal›klar›n yaratt›¤› psikolojik sorun- rumlarda vücuda d›flar›dan verilen yeni
kronik hastal›klar insan kayb›na yol lar ve yol açt›¤› iflgücü kayb›, sorunun hücreleri kullanmak, hastal›¤› tedavi
açan nedenlerin bafl›nda geliyor. Bunla- di¤er yönü. edip insan hayat›n› uzatabilir. Örne¤in
r›n kiflilerde yol açt›klar› olumsuz psik- Ölüm nedenlerinin bafllar›nda gelen kan kanseri olan bir hastaya sa¤l›kl› ke-
jolojik etkiler ve ekonomik kay›plar da kronik hastal›klar, organ yetmezlikleri mik ili¤i verilmesi o kiflinin hayat›n›
eklenince kronik hastal›klar en büyük ve kanserler tam olarak tedavi edildi¤i kurtarabilir.
toplumsal sorunlardan biri oluyor. taktirde insan ömrünün uzayaca¤›, bili- Son y›llarda üzerinde çal›fl›lan kök
ABD’de halen 128 milyon insan bu tür nen bir gerçek Sinir sistemini ve beyni hücreler, hastal›kl› hücrelerin yenilen-
hastal›klardan do¤rudan veya dolayl› etkileyen Parkinson ve Alzheimer gibi mesi için sonsuz kaynak oluflturuyor-
olarak etkileniyor. Kanser veya organ hastal›klar do¤rudan ölüme yol açmasa lar. Laboratuvarlarda kök hücrelerden
yetmezlikleri ülke ekonomilerini de ol- da yaflam kalitesini düflürüyorlar. Bu üretilen özelleflmifl hücreler vücutta es-
dukça etkiliyor. Örne¤in fleker hastal›- hastal›klarda görevini yapamayan veya kilerinin yerini alabilecek. Çok say›da
¤›n›n tedavisi için ABD’de bugüne ka- ölen sinir hücreleri kendilerini yenileye- bölünebilme ve de¤iflik hücre türlerini
dar toplam 140 milyar dolar harcand›¤› miyorlar. oluflturabilme özelli¤ine sahip olan kök
tahmin ediliyor. Böbrek, karaci¤er, ak- Vücudumuz eskiyen, görevini yerine hücreler önümüzdeki y›llarda belki de
ci¤er ve kalp gibi hayati organlar›n yet- getiremeyen veya ölen hücrelerin yeri- eskiyen hücreler ve dokular için sonsuz
mezli¤i nedeniyle organ nakli için s›ra ne yenileri oluflturdu¤u, yani kendisini bir yedek parça görevini üstlenecek. ‹n-
bekleyenlerin say›s› ABD’de yaklafl›k yeniledi¤i sürece organlar çal›fl›yor ve sandan al›nan tek bir hücredeki gene-
75 bini afl›yor. Organ yetmezlikleri, or- yaflam devam ediyor. Ancak normal gö- tik bilgi, embriyodan al›nan kök hücre-
ganlardaki hücrelerin ifllevlerini yitir- revini yapamayan veya ölen hücrelerin sine verildi¤inde, kifliyle ayn› genetik
mesi veya ölmesi sonucu gelifliyor. So- yerine yenileri gelmedi¤i zaman organ- yap›y› tafl›yan, istenilen türde hücreler
nuçta organ görevini yerine getiremi- lar çal›flam›yor ve çeflitli hastal›klar elde edilebilecek. Kök hücrelerin daha
yor ve tedavi edilmedi¤inde ölümle so- meydana geliyor. Vücudun gerekti¤in- iyi anlafl›lmas› ve gen mühendisli¤inde-
nuçlan›yor. Tedavi edilmeyen kronik de hücre yenilemesi yapamad›¤› du- ki geliflmeler sayesinde belki de k›sa bir

B‹L‹M ve TEKN‹K 8 fiubat 2002


alanlar›
gelecekte, tek bir kök hücreden isteni-
len bir organ, üç boyutlu olarak olufltu-
rulabilecek. Böylece organ yetmezli¤i Beyin
nedeniyle nakil s›ras›nda bekleyen has-
talar için s›n›rs›z bir organ kayna¤› olu-
flacak.
Yine kök hücreler kullan›larak orga-
n›n tamam›n› de¤ifltirmeden, yani kifliyi Kan damarlar›
hiç ameliyat etmeden sadece o organda-
ki hastal›kl› veya ölü hücreleri sa¤l›kl› Akci¤er
hücrelerle de¤ifltirmek mümkün olacak.
Örne¤in kalp krizi geçirerek kalp kasla-
r›n›n büyük k›sm›n› kaybeden hastaya, Kalp
kök hücrelerden üretilen sa¤l›kl› kalp
kas› hücreleri nakledilebilecek. Hastay› Pankreas
ameliyat etmeden sadece damardan en- Karaci¤er
jekte ederek verilen bu hücreler kalbe Böbrek
ulaflarak hastal›kl› veya ölü hücrelerin
yerini alabilecek. Ayn› yöntem böbrek
veya karaci¤er gibi organlar›n hastal›k-
lar›nda da kullan›labilecek. Belki bu
yöntem sayesinde önümüzdeki y›llarda
aç›k ameliyatlar tarihe kar›flacak.
Günümüzde kesin tedavisi mümkün
olmayan Parkinson, Alzheimer gibi bey- K›k›rdak
ni ve sinir sistemini etkileyen hastal›kla-
r›n tedavisi de mümkün olacak. Kök
hücrelerden sa¤l›kl› sinir hücreleri elde
edilebiliyor. Elde edilen sa¤l›kl› sinir
Kemik
hücreleri beyne yolland›¤›nda buraya
yerleflerek normal çal›flmas›n› sürdürüp
hastal›kl› hücrelerin görevini üstlenebi-
liyor.
Çeflitli kaza ve yaralanmalara ba¤l›
olarak kesilen omurili¤in tam olarak ta-
Kas
miri henüz mümkün de¤il. Kopan sinir
liflerinin tamam›n› ameliyatla bir araya
getirmek olanaks›z. Ancak, sinir hücre-
lerinin k›l›f›n› tamir eden hücreleri kök
hücrelerden elde etmek mümkün. Bu
tamirci hücreler omurilik s›v›s›na veril-
di¤inde kopan sinirlerin k›l›f›n› tamir
edebiliyor. Böylece tüm kopan sinir lif-
leri uç uca geliyor. Bu çal›flmalar felçli
hastalar için son derece büyük bir
umut kayna¤›. Örne¤in, trafik kazas›
sonras›nda tekerlekli sandalyeye mah-
kum olan bir insan›n kök hücreler saye- tedavisinde de kök hücrelerden faydala- malara ba¤l›. Herhangi bir gen düzgün
sinde yeniden yürüyebilme umudu, kök n›lmaya baflland›. Genetik mühendisli¤i çal›flamay›nca kodlad›¤›, yani yap›lmas›-
hücre çal›flmalar›n›n baflar›s›na ba¤l›. sayesinde çeflitli hastal›klar›n ve kanser- n› sa¤lad›¤› protein de normal yap›da
Son y›llarda h›zl› bir ilerleme içeri- lerin tedavisi mümkün olabilecek. Çe- olmuyor. Buna ba¤l› olarak vücutta çe-
sinde bulunan gen mühendisli¤i ve gen flitli hastal›klar genetik flifredeki bozul- flitli bozukluklar ve hastal›klar meyda-

fiubat 2002 9 B‹L‹M ve TEKN‹K


Sinir Sisteminin Yeniden Oluflturulmas›
.

Dendritler

Hücre gövdesi
Yan kar›nc›k

Kaudat
Akson Miyelin k›l›f

Striatum
çekirdek
oluflturan
destek hücresi Putamen
Nakil öncesi Nakil sonras›
(oligodendrosit)
Fetustan elde edilen sinir hücrelerinin bir Parkinson
Miyelin k›l›f Siyah madde-striatum
aras› sinirsel yol hastas›na nakli öncesi ve sonras›nda beynin
Sinaptik uç sintigrafik görüntüsü. K›rm›z› alanlar dopamin
Siyah madde salg›layan hücreleri gösteriyor.
Almaç (reseptör)
(Substansia nigra)
Sinaps hücrelerini kullanarak zedelenmifl omurili¤i tamir
sonras›
hücre zar› etmek, çal›flmalar›n odak noktas›.
Sinirsel iletici Sinaps
sal›m› Hücre nakli Parkinson hastal›¤› için de umut
veriyor. Parkinson hastal›¤› genellikle 50 yafl›n
üzerinde, ellerde titremeyle bafll›yor. Daha sonra
Sinir hücresi ve hücreleraras› ba¤lant› (sinaps) Parkinson hastal›¤›nda bozulmaya u¤rayan sinirsel yollar.
hareket etmek zorlafl›yor ve özellikle yürüme zor-
On y›l öncesine kadar sinir sistemini oluflturan çal›flmada felçli farelerin ço¤u bu yöntemle iyileflti- lu¤u bafll›yor. Parkinson hastal›¤›, beyinde hare-
sinir hücrelerinin kendilerini yenileyemedikleri dü- rilebildi. Sinir sistemini etkileyen bir virüs verilerek ketlerimizi kontrol eden merkezlerdeki dopamin
flünülüyordu. Yani hastalanan veya ölen sinir hüc- felç edilen farelerin omurili¤ine kök hücrelerden üreten hücrelerin ölmesi sonucu ortaya ç›k›yor.
resinin bir daha yerine gelmeyece¤i zannediliyor- elde edilen sinir hücreleri yerlefltirildi. Üç ay sonra, Bu hastal›¤›n tedavisinde halen "levadopa" deni-
du. Ancak 1990’l› y›llardan sonra yap›lan çal›flma- hareket edemeyen farelerin ço¤unun kollar›n› ve len bir ilaç kullan›l›yor. Bu ilaç hastal›¤› tam ola-
larda insan beyninde sinir kök hücreleri oldu¤u bacaklar›n› k›m›ldatabildikleri görüldü. Omurili¤e rak tedavi edemese de flikayetleri azalt›yor. Bir sü-
anlafl›ld›. Bu kök hücreler fetusun beyin ve sinir yerlefltirilen sinir hücreleri zaman içerisinde yer de- re sonra bu ilac›n etkisi azal›yor ve yan etkileri or-
sistemini oluflturan kök hücrelere benziyor. ‹nsan ¤ifltirerek hastal›kl› hücrelerin yerini al›yor. Bu yön- taya ç›k›yor. Bilim adamlar› son y›llarda Parkinson
beyninde bulunan bu kök hücreler belirli sinir hüc- tem henüz felçli insanlarda uygulanmaya bafllan- hastal›¤›n›n tedavisinde hücre nakli üzerinde çal›-
relerini üretebiliyor. Bu bulufl, sinir sistemini etki- mad›. Ancak hayvan deneylerinden al›nan baflar›l› fl›yor. Fetustan elde edilen sinir sistemi hücreleri-
leyen hastal›klar›n tedavisi için çok önemli bir sonuçlar insanlardaki sinir sistemi hastal›klar›n›n nin Parkinson hastalar›na nakledilmesiyle beyinde
ad›m say›l›yor. tedavisinde büyük bir umut ›fl›¤›. dopamin üretiminde art›fl sa¤lanabiliyor. Labora-
Halen sinir sistemi ve beyni etkileyen hastal›k- Çeflitli yaralanmalara veya hastal›klara ba¤l› tuvar koflullar›nda kök hücrelerden üretilen ve do-
lar›n tedavisi, hastan›n flikayetlerinin azalt›lmas› ve omurilik yaralanmalar› bacaklarda veya tüm vücut- pamin salg›layan sinir hücreleri Parkinson hastal›-
hastal›¤›n ilerlemesini durdurmaya yönelik. Yap›lan ta felce yol açabiliyor. Omurilik kesilmesinden ¤›n›n tedavisinde yeni umut ›fl›¤›. Fetustan elde
tedaviler hastalanm›fl veya ölmüfl hücreleri yenile- sonra iyileflme tam olarak mümkün olmuyor, k›s- edilen kök hücreler, kültürlerde istenilen sinir
meyi de¤il, daha ileri bir hasar oluflmas›n› önleme- mi düzelmelerse y›llar al›yor. Kopan sinirlerin tek- hücresine dönüfltürülebiliyorlar. Ortama verilen
yi baflarabiliyor. Kök hücre çal›flmalar› sinir siste- rar birleflmeleri için, çevrelerindeki k›l›f›n tamir uyar›ya ba¤l› olarak kök hücreler dopamin salg›la-
mindeki hasarl› hücrelerin yerine yenilerinim olufl- edilmesi gerekiyor. Bilim adamlar› hayvanlarda ya- yan sinir hücrelerine dönüflüyorlar. Parkinson has-
turmay› hedefliyor. Laboratuvar flartlar›nda kök p›lan deneylerde sinirleri çevreleyen k›l›flar› onar- tas›na nakledildi¤inde bu hücreler beyindeki ge-
hücreler kullan›larak istenilen sinir hücreleri üreti- may›, böylece sinir devaml›l›¤›n› sa¤lamay› baflar- rekli bölgelere giderek hasarl› sinirlerin yerini ala-
lebiliyor. Hücre kültürlerinde, kök hücrelerden üre- d›. Laboratuvarlarda üretilen ve omurili¤e nakledi- bilecek. Henüz deneme aflamas›nda olan bu çal›fl-
tilen özelleflmifl hücreler ço¤alt›larak sinir sistemi- len baz› özel hücreler, sinirlerin zedelenmifl k›l›f›- malar belki de önümüzdeki y›llarda sinir sistemini
nin hastal›kl› bölümüne yerlefltirilebiliyor. Johns n› tamir edebiliyor. Ancak bu geliflme henüz de- etkileyen ve bugün tedavisi tam olarak mümkün
Hopkins üniversitesinde 2001 y›l›nda yap›lan bir ney aflamas›nda. Kök hücrelerden elde edilen sinir olmayan hastal›klar›n çözümü olacak.

na geliyor. Bir k›sm› do¤ufltan olan bu yatlarla veya baz› ilaçlarla yap›lan teda- Organ Nakilleri
bozukluklar›n kök hücreler kullan›la- vilerin yerine hastal›¤›n temeline inip,
rak tedavisi olas›. Örne¤in karaci¤er kökteki bozuklu¤u düzeltmek günü- Böbrek, kalp, akci¤er gibi hayati or-
hücrelerindeki bozuk veya eksik bir ge- müzdeki en büyük tedavi stratejisi. ganlar›n çeflitli hastal›klar veya yafllan-
ne ba¤l› karaci¤er hastal›¤› bu geni Tüm hücrelerimizi genetik flifre kontrol malar› nedeniyle ifllevlerini yitirmesi
onararak tedavi edilebilir. Kifliden al›- ediyor ve tüm hücreler kök hücreler- insan ömrünü s›n›rlayan nedenlerin
nan bir kök hücre, genetik bozukluk den olufluyor. Bu nedenle, bizi kontrol bafl›nda geliyor. Çal›flmayan organla-
düzeltildikten sonra tekrar programla- eden genetik flifrenin çözülmesi ve ha- r›n sa¤lam olan bir organla de¤ifltiril-
narak kifliye geri verilebilir. Tamir edi- yat›n kökeni olan kök hücrelerin davra- mesine organ nakli deniliyor. Eskiyen
len kök hücreler art›k sa¤lam karaci¤er n›fllar›n›n anlafl›lmas› hastal›klar›n teda- veya hastalanan organ›n yenisiyle de-
hücreleri üretmeye bafllar. Zamanla visi için çok önemli. Genetik flifre ve ¤ifltirilmesi fikri binlerce y›l geriye gi-
sa¤lam karaci¤er hücreleri hastal›kl› kök hücreler üzerindeki bilgimiz artt›k- der. Eski M›s›r dönemlerinden kalan
hücrelerin yerini alarak organ› yeniler. ça hakimiyetimiz de artacak. Hücre flekiller bize ilk organ nakli denemele-
Bütün bu çal›flmalar henüz deney kontrolünü tam olarak ele geçirdi¤imiz- rinin bu dönemlerde yap›ld›¤› fikrini
aflamas›nda. Ancak kök hücreler üze- de ise belki de tüm hastal›klar›n mutlak veriyor. ‹lk baflar›l› organ nakli 1954
rinde yap›lan çal›flmalar›n çok büyük tedavisi ve insan ömrünün uzamas› y›l›nda Amerikal› cerrah Dr. Murray ta-
miktarlarda fonlar› mevcut. Aç›k ameli- mümkün olacak. raf›ndan yap›lan böbrek nakli. Di¤er

B‹L‹M ve TEKN‹K 10 fiubat 2002


insanlardan al›nan organlar fark- y› oluflturmak. Bu amaçla ilk
l› genetik yap› nedeniyle, tak›ld›k- olarak embriyodan elde edilen
lar› vücutta yabanc› olarak kabul Karaci¤er kök hücrenin çekirde¤i ç›kar›l›-
ediliyor. Vücuttaki ba¤›fl›kl›k sis- Beyin yor ve geride çekirdeksiz bir
Santral sinir sistemi
temi, yabanc› olarak kabul edilen kök hücreleri kök hücre b›rak›l›yor. Daha son-
organa karfl› fliddetli bir savafl ‹skelet kas› ra kiflinin herhangi bir hücresi
bafllat›yor. Bu savafl› azaltmak ve- Kemik al›narak bu hücrenin çekirde¤i
ili¤i
ya engellemek amac›yla ba¤›fl›k- Kemik
ç›kar›l›yor. Elde edilen bu çekir-
l›k sistemini bask›layan çeflitli Kan dek, kök hücreye transfer edili-
ilaçlar kullan›l›yor. Buna ra¤men hücresi yor. Böylece elde edilen yeni
tak›lan organlar al›c›n›n vücu- kök hücre yap›sal olarak hem
Kemik ili¤i
dunda ancak s›n›rl› bir süre yafla- Kan damar› hücreleri kök hücrelerin özelli¤ini tafl›yor
m›n› devam ettirebiliyor. Deri hücresi hem de kifliyle ayn› genetik yap›-
Ya¤ hücresi
Organ nakillerinde karfl›lafl›- ya sahip oluyor. Bu kök hücre-
lan tek sorun organ›n reddedil- den elde edilen organ kifliye
mesi de¤il. Organ yetmezli¤i olan nakledildi¤inde, ayn› genetik ya-
hasta say›s›, mevcut organ verici- Kalp kas› Sinir hücrelerii p›ya sahip oldu¤u için reddedil-
lerinin çok üzerinde. Halen ülke- miyor.
mizde 30 binin üzerinde böbrek Sadece organ de¤il, bazen ke-
hastas› var ve y›lda bunlar›n an- Kök hücrelerin de¤iflik hücre türlerine dönüflümü. mik ili¤i, kornea veya deri gibi
cak 400 kadar›na organ temin dokular›n nakli de gerekli olabi-
edilebiliyor. Organ ba¤›fllar›n›n ihtiya- larda ço¤alt›larak uzmanlaflm›fl hücre- liyor. Yan›klardan sonra oluflan cilt ku-
c› karfl›layamamas› ve buna ba¤l› or- ler elde ediliyor. Daha sonra bu hücre- surlar›n›n kapat›lmas› için bazen genifl
gan azl›¤›na çözüm aray›fllar› devam ler hasta hayvanlara naklediliyor. Nak- deri parçalar›na ihtiyaç duyuluyor. Ge-
ediyor. Hayvanlardan al›nan organla- ledilen hücreler hastal›kl› organda ça- nellikle bu deri parçalar› kiflinin sa¤-
r›n insanlara nakledilmesi üzerinde ça- l›flmayan hücrelerin yerini al›yor. Böy- l›kl› derisinden al›nan parçalardan kar-
l›flmalar yap›l›yor. Klinik uygulamalar- lece organ eski ifllerli¤ini kazan›yor. fl›lan›yor. Ancak bazen kapat›lmas› ge-
da, maymundan al›nan böbrekler in- Kök hücrelerden elde edilmifl olan reken yara çok büyük oldu¤u için al›-
san vücudunda en fazla bir y›l kadar kalp kas› hücreleri farelere nakledildi- nan deri parçalar› yeterli olmayabili-
yaflat›labiliyor, daha sonra vücut bu ¤inde kalpteki çal›flmayan hücrelerin yor. Bu tür durumlarda ek deri parça-
organ› reddediyor. Son y›llarda kök yerini al›yorlar. Nakledilen bu hücre- lar›na ihtiyaç duyulabiliyor. Kök hüc-
hücreler üzerinde yap›lan çal›flmalar, ler, farenin di¤er kalp hücreleriyle bir- relerden üretilen deri hücreleri kültür-
bu hücrelerden çeflitli doku veya or- likte çal›fl›yorlar. Kök hücrelerden el- lerde ço¤alt›larak ince bir cilt tabakas›
ganlar›n oluflturulabilece¤ini gösterdi. de edilen bu tür dokular›n nakli, he- elde edilebiliyor. Bu tabaka organik
Kök hücrelerin daha iyi anlafl›lmas› ve nüz deney aflamas›nda. yapay bir zemin üzerine oturtulduktan
kullan›m› önümüzdeki y›llarda organ Kök hücrelerden üretilen özellefl- sonra hasarl› bölgeye naklediliyor.
s›k›nt›s›na belki de son verecek. mifl hücrelerin nakli t›pta devrim nite- Hayvan deneylerinde oldukça baflar›l›
Kök hücreler vücuttaki her türlü li¤inde. Bunun yan›s›ra tüm organla- sonuçlar veren bu yöntemin insanlar-
hücreye dönüflebiliyor. Yani gerekli r›n üç boyutlu orijinal flekliyle üretil- daki baflar›s› henüz bilinmiyor.
sinyaller verildi¤inde kök hücre kas mesi de önemli. Bu flekilde organ üre- Art›k laboratuvar ortam›nda kemik
hücresine veya karaci¤er hücresine timi, organ yetmezli¤i olan hastalar oluflturulabiliyor. Kemi¤in içerisinde,
dönüflebiliyor. Bu amaçla, embriyodan için tükenmez bir kaynak olacak. Or- kemik hücreleri d›fl›nda k›k›rdak, ya¤
elde edilen kök hücreler laboratuvar- ganlar›n laboratuvarlarda üretilmesi ve kan kök hücreleri bulunuyor. Bü-
organ naklinde büyük bir aflama ola- tün bu hücreler embriyonel kök hüc-
Kök hücre cak. Ancak organ naklindeki tek s›k›n- relerden üretilebiliyor. Bu hücrelerin
Kök hücre
t›, verici organ say›s›n›n azl›¤› de¤il. sadece üretilmesi yeterli de¤il. Bunla-
(Ör: Kan kök hücresi) Di¤er bir önemli sorun da vücudun or- r›n üç boyutlu kemik yap›s›n› da ka-
gan› kabul edip etmemesi. Kök hücre- zanmas› gerekiyor. Bu amaçla hücre-
Farkl›laflm›fl hücre
(Ör: Sinir hücresi) lerden elde edilecek organlar üretildik- ler aras›nda yerlefltirilen organik
leri embriyonel kök hücrenin genetik maddeler ve sentetik mineraller üç
yap›s›n› tafl›yacaklar› için nakil sonras› boyutlu kemik oluflumu için gerekli.
organ›n reddi yine söz konusu olabile- Bu bileflim kültür ortam›nda üç bo-
Öncül hücre Farkl›laflm›fl hücre
cek. Nakledilen organ›n hiçbir flekilde yutlu kemik oluflturuyor. Elde edilen
(Ör: Kan öncül hücresi) (Ör: Beyaz kan hücresi) reddedilmemesi için nakledildi¤i kifliy- bu kemik belirli bir büyüklü¤e geldi-
le ayn› DNA yap›s›na sahip olmas› ge- ¤inde kemik kusuru olan baflka bir
rekiyor. Bunu sa¤laman›n yolu, organ› hayvana naklediliyor. Nakledilen ke-
Farkl›laflm›fl hücre meydana getiren kök hücrenin gene- mik dokusu kusurlu bölgeyi doldura-
(Ör: K›rm›z› kan hücresi)
tik yap›s›n› de¤ifltirmek, yani organ›n rak kemi¤in normal flekle gelmesini
Farkl›laflm›fl hücrelerin oluflumu nakledilece¤i kifliyle ayn› genetik yap›- sa¤l›yor.

fiubat 2002 11 B‹L‹M ve TEKN‹K


Fare blastositi

Embriyonik
kök hücreler

Verilen fleker dozuna ba¤l› olarak

fieker Hastal›¤›n›n Pankreas Langerhans


adac›¤›
insülin salg›lanmas› art›yor.

Tedavisi ‹nsülin
salg›layan

‹nsülin
pankreas
beta hücresi
Kandaki fleker düzeyini pankreas- benzeri
Farkl›laflma

tan salg›lanan "insülin" adl› hormon hücreler


0mM glukoz Zaman
düzenliyor. Pankreas bezindeki insü- Beta 10mM glukoz
50mM glukoz
hücresi
lin salg›layan hücrelerin ölmesi fleker Kas lifi Kan
hastal›¤›na yol aç›yor. Genç yafllarda damar›
fieker hastas› fare
görülen ve "Tip I" fleker hastal›¤› deni-
len bu durum, pankreastaki insülin ‹nsülin
salg›layan beta hücrelerinin vücudun Beta hücresi
fieker benzeri hücreler
kendi ba¤›fl›kl›k sistemi hücreleri tara-
Fare embriyonik ‹nsülin salg›lanmas›
f›ndan yok edilmesi nedeniyle oluflu- ‹nsan pankreas›nda üretilen insülin kandaki kök hücrelerinden
yor. ‹nsülin hormonu salg›lanmay›nca flekerin hücrelerde depolanmas›n› sa¤l›yor insülin salg›layan pankreas beta hücresi benzeri hücreler oluflturulmas›
fleker molekülleri (glukoz) hücrelerin
içine giremiyor ve kan flekeri yükseli- ¤›n›n her iki tipinde de e¤er yüksek sülin üretmesini sa¤lamak mümkün
yor. Bazen ileri yafllarda genellikle faz- kan flekeri normal s›n›rlara düflürül- de¤il. fieker hastalar›, kan flekerini dü-
la kiloya ba¤l› olarak, salg›lanan insü- mezse zaman içerisinde tüm organlar flüren ilaçlar veya insülin alarak hayat-
lin etkili olmuyor veya vücudun ihtiya- olumsuz etkileniyor. lar›n› devam ettirebiliyorlar. Ancak bir
c›na yeterli gelmiyor. Buna da "Tip II" Halen fleker hastal›¤›na kesin bir süre sonra ilaçlar etkisiz kalabiliyor,
fleker hastal›¤› deniliyor. fieker hastal›- çözüm yok. Yani pankreas›n tekrar in- veya vücut insüline karfl› direnç gelifl-

Gen tedavisinde hedef, hasta hücredeki veya giren gen, hücrenin kendi genetik yap›s›na ba¤la-
Gen Tedavisi organdaki bozuklu¤u hücrelerin genetik yap›s›n›
de¤ifltirerek düzeltmek. Bozuk olan genin yerini
narak sanki hücrenin orijinal geni gibi görev yap-
maya bafll›yor.
Hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan ilaçlar, vü- alacak olan normal genin, hücrelere bir flekilde Genetik mühendisli¤i teknolojisi fleker hastal›-
cut d›fl›nda üretilen kimyasal maddeler. ‹laçlar bel- ulaflt›r›lmas› gerekiyor. Bunu baflarman›n çeflitli ¤›n›n tedavisinde de kullan›l›yor. Pankreas bezin-
li bir süre etkilerini gösteriyor ve daha sonra vü- yollar› var. Bunlardan ilki, gerekli gen veya genle- de bulunan beta hücrelerinde insülin hormonunu
cuttan temizlenerek etkilerini kaybediyorlar. ‹laç- ri virüsler içerisine yerlefltirerek vücuda vermek. kodlayan genin normal yap›da olmamas› veya bu
lar›n, hastal›¤› tedavi edici etkilerinin yan›s›ra is- Birçok virüs hücre içerisine girdikten sonra gene- hücrelerin yok olmas› insülin hormonu üretimini
tenmeyen yan etkileri de olabiliyor. Örne¤in yük- tik flifresini hücrenin genetik flifresine entegre engelliyor. ‹nsülin hormonunun yeterince üretil-
sek tansiyon hastal›¤›nda kullan›lan baz› ilaçlar ederek etkisini gösteriyor. Örne¤in Herpes virüsü memesi de fleker hastal›¤›na yol aç›yor. ‹nsülin,
bafl a¤r›s›, ayaklarda fliflme veya iktidars›zl›k yapa- sinir hücrelerine girerek DNA’s›n› hücrenin kanda fleker düzeyini ayarlayan bir hormon. Ye-
biliyor. Allerji için kullan›lan ilaçlar uyku getirebi- DNA’s›na ekliyor. Virüs DNA’s› hücrenin DNA’s›na meklerden sonra yükselen kan flekerini hücre içi-
liyor, bu nedenle bu ilaçlar› al›rken dikkat gerek- entegre olarak sessiz kal›yor. So¤uk alg›nl›¤›, ne depolayarak kan flekerinin normal düzeye gel-
tiren iflleri yapmak sak›ncal› hale geliyor. A¤r› ke- stres, yorgunluk gibi vücut direncinin azald›¤› du- mesini sa¤l›yor. E¤er bu hormon yeteri kadar sal-
sicilerin büyük bir k›sm› uzun süre al›nd›¤›nda mi- rumlarda virüs DNA’s› aktif hale geçiyor. Bunun g›lanmazsa kan flekeri yükselerek vücut için zarar-
de flikayetlerine yol açabiliyor veya böbreklerin ça- sonucunda dudaklarda uçuk veya ciltte yaralar l› bir düzeye geliyor. Bu da zaman içerisinde böb-
l›flmas›n› bozabiliyor. oluflturabiliyor. Ancak virüslerin bu özelli¤inden rek ve kalp hastal›klar›na, görme bozuklu¤una yol
Son y›llarda üzerinde çok fazla çal›fl›lan konu faydalanmak da mümkün. Vücuda zarar vermesi aç›yor. Tedavi edilmedi¤i zaman fleker hastal›¤› in-
"gen tedavisi". Gen tedavisinde amaç, gerekli kim- engellenmifl olan virüslerin kendi genetik flifresi san hayat›n› k›salt›yor. fieker hastal›¤›n›n tedavi-
yasal maddeyi vücut d›flar›s›ndan vermektense, vü- ç›kart›larak içerisine istenilen gen yerlefltirilebili- sinde diyet veya a¤›zdan al›nan kan flekerini düflü-
cudun gereksinim duydu¤u maddeyi (proteini) sa¤- yor. Daha sonra bu virüsler kifliye damar yoluyla rücü ilaçlar yararl› olmazsa insülin hormonu enjek-
l›kl› flekilde kendisinin üretmesini sa¤lamak. Gen te- verilip belirli hücrelerin içerisine girmeleri sa¤lan›- te etmek gerekiyor. ‹laç olarak kullan›lacak mik-
davisi çal›flmalar› son 10 y›l içerisinde büyük h›z ka- yor. Hücreye girdikten sonra virüs, içerisindeki ge- tarlarda insülini insan vücudundan elde etmek ol-
zand›. Bu tedavi flekli kanserlerin, mikrobik hasta- ni hücre çekirde¤ine aktar›yor. Hücre çekirde¤ine dukça zor. Bol miktarda insülin hormonunun üre-
l›klar›n ve genetik bozukluklara ba¤l› Hücre
tilmesinde gen teknolojisi kullan›l›yor.
Hücre çekirde¤i Hücre çekirde¤inde bulunan DNA’daki genetik flifre mesajc› RNA
hastal›klar›n tedavisinde umut ›fl›¤›. taraf›ndan ribozomlara tafl›narak proteinler sentezleniyor.
Normal insülin geni de¤iflik yöntemler-
Hücrelerin ço¤almas› ve yaflam süresi Hücre le bakterilere aktar›larak insan insüli-
çekirdek zar› Yap›m› tamamlanm›fl
bir dizi genin kontrolü alt›nda. Örne- sitoplazma
protein
ninin bakteriler taraf›ndan üretilmesi
DNA’daki bilgiyi
¤in, hücre bölünmesini kontrol eden DNA
tafl›yan mesajc› RNA
sa¤lan›yor. Böylece kültürlerde üreti-
mRNA
p53 gibi baz› bask›lay›c› genler çal›fl- len bakterilerden bol miktarda insülin
may›nca hücreler kontrolsüz olarak ço- Ribozom elde etmek mümkün oluyor.
¤al›yor. Bunun sonucunda kanser olu- DNA Hücre Hücre Virüsleri kullanarak yap›lan gen te-
çift sarmal çekirde¤i sitoplazmas›
fluyor. Hücrelere sa¤l›kl› genler aktara- aç›l›yor davisinin baz› dezavantajlar› da var.
rak veya bozuklu¤u olan gene müda- Gerekli geni tafl›yan virüsler, genellik-
Kodon

Nükleotid
Protein yap›m›nda ribozomun rolü
hale ederek bu genlerin normal çal›fl- Aminoasitler ba¤lanarak le h›zl› bölünen hücrelere daha çabuk
proteini oluflturuyor
mas› sa¤lan›rsa hücreler normal bölün- Aminoasit girebiliyorlar. Beyin gibi çok az bölün-
Yeni oluflan
me sürecine giriyor ve programlanan protein meye u¤rayan hücrelere girmeleriyse
zinciri
süre sonunda hücre ölüyor. Bu hasta- mRNA
daha zor. Virüsleri kullanmak yerine,
Tafl›y›c› RNA
l›klara ek olarak kalp, karaci¤er ve genleri organik kürecik veya keselerin
Tamamlanm›fl Ribozom Kodon
böbrek gibi çeflitli organ yetmezlikle- protein içine yerlefltirerek vücuda vermek de
rinde de gen tedavisi uygulanabilecek. mümkün. Bu kesecikler kan damarlar›

B‹L‹M ve TEKN‹K 12 fiubat 2002


tirebiliyor. Yani her geçen y›l insülin Bu ilaçlar da kifliyi her türlü mikroba sin çözümü olacak. Pankreas hücrele-
dozunu art›rmak gerekebiliyor. Buna karfl› duyarl› hale getiriyor. Bu kifliler- rini elde etmek için kullan›lacak hüc-
ek olarak fleker hastalar› ömür boyu de kanser görülme riski de normale relerin baz› özelliklere sahip olmalar›
yedikleri ve içtikleri g›dalara dikkat et- oranla daha fazla. Ayr›ca ilaçlar›n yan gerekiyor. Bunlar›n kültürlerde isteni-
mek zorunda. Kan flekerinin afl›r› yük- etkilerine ba¤l› olarak böbrekler veya len hücre türlerine dönüfltürülebilme-
selmesi durumunda hasta fleker koma- karaci¤er olumsuz etkilenebiliyor. Son leri, rahatl›kla ço¤alt›labilmeleri ve
s›na giriyor. ‹nsülin fazla al›n›nca ise y›llarda tüm organ nakli yerine sadece kendilerini sürekli yenileyebilmeleri
kan flekeri aniden düflüp kiflinin haya- pankreastaki insülin üreten beta hüc- gerekiyor. Bu nedenle kök hücreler
t›n› tehdit edebiliyor. fieker hastal›¤›, relerinin nakli üzerinde çal›flmalar var. yeni pankreas oluflturulmas›nda kulla-
her türlü ilaç veya insülin tedavisine Ancak, beta hücre naklinde de, ba¤›- n›labilecek. Sadece insülin salg›layan
ra¤men uzun dönemde çeflitli kalp, fl›kl›k sistemini bask›layan steroid gibi beta hücrelerini üretmek yeterli de¤il.
göz ve böbrek hastal›klar›na yol açabi- ilaçlar›n kullan›m›n› gerekiyor. Stero- Bunlar›n etraf›nda bulunan ve kan fle-
len ve kiflinin yaflam kalitesini düflüren id türü ilaçlarsa yan etki olarak kan fle- ker düzeyini alg›layarak beta hücrele-
bir hastal›k. kerini art›r›yorlar. Pankreas beta hüc- rinin insülin salg›lamas›n› kontrol
ABD’de her y›l yaklafl›k 1300 kifliye re nakillerinin yaklafl›k %8’i baflar›l› eden di¤er hücreleri de oluflturmak
fleker hastal›¤› nedeniyle pankreas sonuç veriyor. gerekiyor.
nakli yap›l›yor. Bu kiflilerin yaklafl›k fieker hastal›¤›n›n tedavisinde kök Embriyonel kök hücreler laboratu-
%80’i bir y›l içerisinde insülin kullan- hücreler yeni bir umut ›fl›¤›. Baflka bir var koflullar›nda istenilen her hücre
may› b›rak›yor. Ancak, nakledilen insandan al›nan pankreas bezini bir türüne dönüfltürülebiliyor. Gerekli sin-
pankreas›n reddedilmemesi için bu ki- bütün olarak veya sadece hücreleri yaller verildi¤i taktirde bu hücrelerden
fliler ömür boyu ba¤›fl›kl›k sistemini nakletmek yerine sa¤l›kl› pankreas beta hücreleri elde etmek mümkün.
bask›layan ilaçlar kullanmak zorunda. oluflturmak belki de bu hastal›¤›n ke- Üretilen beta hücreleri ba¤›fl›kl›k siste-

Genlerin direk verilmesi Genlerin hücreler içerisine yerlefltirilerek


içinde yol alarak hedef hücrelere ulafl›- vücuda verilmesi
bulunan ve yabanc› organ› tan›yan mole-
yorlar. Hedef hücrenin duvar›na yap›fl- küller veya yabanc› organa karfl› salg›la-
t›ktan sonra kesecik hücre taraf›ndan Tedavi nan maddeler, hücredeki bir dizi gen ta-
Tedavi edici gen
yutuluyor. Hücre içinde kese duvar› y›- edici gen raf›ndan kodlan›yor. Kan hücrelerindeki
Virüs
k›larak genetik flifre serbest kal›yor ve içerisine
Virüs bu genler devre d›fl› b›rak›l›rsa, yani iptal
içerisine
hücrenin DNA’s›na entegre oluyor. yerlefltirilen
yerlefltirilen
edilirse yabanc› organa karfl› savafl baflla-
gen
Hücre DNA’s›na entegre olan sa¤l›kl› gen t›lam›yor. Kifliden al›nan kan kök hücre-
gen çal›flmaya bafllad›ktan sonra hücre- Tedavi edici gen lerindeki genetik yap›y› istenilen flekilde
de eksik veya hatal› olan molekülü Hastaya hastadan al›nan düzenlemek mümkün. Nakledilen organa
verilmesi kök hücrelerin
üretmeye bafll›yor. içerisine karfl› savafl› yöneten genler bask›lanabili-
Gen tedavisinde kullan›lan en yeni yerlefltiriliyor
Genetik yap›s›
yor veya yap›s› de¤ifltirilebiliyor. Genler
teknoloji, programlanm›fl hücreler. Bu de¤ifltirilen kök devre d›fl› b›rak›ld›ktan sonra bu kök
hücreler
teknikte, vücuda verilmesi istenilen gen laboratuvarda hücreler tekrar kifliye veriliyor. Genetik
Bu hücreler ço¤alt›l›yor
ilk olarak hücre içerisine yerlefltiriliyor. hastaya geri flifresi istenilen do¤rultuda de¤ifltirilmifl
Bunun için virüsler veya mikrokesecik- veriliyor olan kan kök hücreleri kemik ili¤ine yer-
ler kullan›l›yor. ‹stenilen gen hücreye Tedavi edici genlerin insan vücuduna verilifl yöntemleri lefliyor ve burada her çeflit kan hücresini
yerlefltirildikten sonra bu hücreler kül- üretmeye bafll›yorlar. Yeni oluflan kan
türlerde ço¤alt›l›yor; belli bir say›ya ulaflt›ktan son- sürekli yenileyebilmeleri. Böylece, programlanm›fl hücreleri, kök hücredeki de¤ifltirilmifl genetik ya-
ra da vücuda veriliyorlar. Bu hücreler belirlenen olan di¤er hücreleri defalarca hastaya vermek ye- p›y› tafl›d›klar› için nakledilen organa karfl› duyar-
bölgelere yerleflerek gerekli maddenin üretimine rine kök hücrelerin bir kez verilmesi mümkün olu- s›z kal›yorlar. Böylece organa karfl› savafl bafllat›-
bafll›yorlar. Bu yöntemde hücreyi istenildi¤i gibi yor. Bu çal›flmalarda halen en s›k kullan›lan kök lam›yor ve nakledilen organ reddedilmiyor.
programlamak ve kontrol etmek mümkün. Prog- hücreler, kan kök hücreleri. Gerek yeni do¤an be- Gen tedavileri halen deney aflamas›nda. ‹nsan-
ramlanan hücredeki gen vücuda verildikten sonra beklerden gerekse eriflkinlerden en kolay elde edi- larda yap›lan yeni bir çal›flmada baflar›l› sonuçlar
gerekti¤inde aktif hale geçebiliyor. Bu yöntemde, len kök hücreler bunlar. Programlanan kan kök al›nd›. Genetik bir bozuklu¤a ba¤l› olarak ba¤›fl›k-
kifliden al›nan ba¤ dokusu, beyaz kan hücresi gibi hücreleri vücuda verildi¤inde çeflitli yerlere gide- l›k sistemi zay›f olan çocuklarda gen tedavisi olum-
çeflitli hücreler kullan›labiliyor. Genetik yap›s› de- rek buralara yerlefliyor. Bunlar›n bafl›nda kemik lu yan›t verdi. Ba¤›fl›kl›k sistemindeki bozuklu¤a
¤ifltirildikten sonra kas içerisine verilen kas hücre- ili¤i, karaci¤er, dalak ve lenf bezecikleri geliyor. neden olan gen düzeltilerek kemik ili¤ine geri ve-
leri buradaki di¤er kas hücrelerine yap›flarak görev Bu nedenle, özellikle kan ve karaci¤er hastal›kla- rildi ve çocuklar›n ço¤unda ba¤›fl›kl›k sistemi güç-
yap›yorlar. Bu hücreler sadece kas hastal›klar›n›n r›n›n tedavisinde kan kök hücreleri önemli. lendi. Ancak, genetik flifredeki bozuklu¤a ba¤l›
tedavisinde de¤il, sinir sisteminin çeflitli hastal›kla- Programlanan kök hücreler organ nakillerin- hastal›klarda bir grup hücredeki genin normal ha-
r›nda ve kanserlerde de kullan›labilir. de, nakledilen organ›n reddedilmesini engellemek le getirilmesi yeterli olmuyor. Düzeltilen genin ka-
Kültürlerde çok say›da bölünmeye u¤rayan, için de kullan›labiliyorlar. Herhangi bir organ nak- l›c› olabilmesi için bu hücrelerin hiç yafllanmadan
ço¤alt›lmas› kolay olan ve istenilen hücre türüne ledildi¤inde kiflinin kan hücreleri bu organ› tan›m- sürekli yeni hücreler oluflturabilmeleri gerekiyor.
dönüfltürülen kök hücreler, son y›llarda gen teda- lamaya çal›fl›yorlar. E¤er kiflinin hücre duvar›nda- Bu da embriyonel kök hücrelerle mümkün. Virüs-
visinde kullan›l›yorlar. Halen ABD’de yap›lan hüc- ki moleküller ile nakledilen organdaki moleküller ler kullan›larak istenilen gen, kök hücreye yerleflti-
re programlama ve gen tedavisi çal›flmalar›n›n üç- uyum sa¤lamazsa hücreler alarm durumuna geçi- rilebiliyor. Böylece, kök hücre kullan›larak bozuk
te birinde kök hücreler kullan›l›yor. Vücut d›fl›nda yor ve organa karfl› savafl bafllat›l›yor. Alarm duru- olan gen, kayna¤›nda düzeltilebiliyor. Bozuk geni
programlanan kök hücrelerle birçok hastal›¤› te- mundaki hücrelerde birçok gen aktif hale geçerek tafl›yan hücreler zamanla öldükçe yerlerine sa¤lam
davi etmek mümkün. Bu yöntemin en çok çal›fl›l- çeflitli kimyasal maddeler salg›l›yor. Yabanc› orga- genetik yap›y› tafl›yan hücreler üretiliyor. Bu yön-
d›¤› konular kanser ve genetik hastal›klar›n teda- n›n tespit edilmesiyle bafllat›lan bu savafl organ›n temle, kanser, kalp ve karaci¤er hastal›klar›n›n ya-
visi. Kök hücrelerin en büyük avantaj› kendilerini tahrip edilmesiyle sonuçlan›yor. Hücre yüzeyinde n› s›ra birçok genetik hastal›k düzeltilebilecek.

fiubat 2002 13 B‹L‹M ve TEKN‹K


Hasarl› Kalbin Tamiri
.
Ba¤lanan
koroner
Kalp krizi ve kalp yetmezli¤i, toplumu en çok meydana geliyor. Kalp hücrelerinin öldü¤ü alan damar
etkileyen hastal›klar›n bafl›nda. ABD’de 4,8 milyon çok geniflse kalp krizi ölümle sonuçlanabiliyor. Ge-
insanda kalp hastal›¤› var ve her y›l buna 400 bin ri kalan hastalarda ise kas hücrelerinin hasar gör-
Koroner
yeni kalp hastas› ekleniyor. T›ptaki tüm ilerlemele- mesi nedeniyle kalp, kan› yeterli güçte pompalaya- Kalp damar
re ra¤men kalp hastal›klar› önde gelen ölüm nede- m›yor ve kalp yetmezli¤i geliflebiliyor. Her türlü te- ba¤lanarak
ni olmaya devam ediyor. Kalp yetmezli¤inin en daviye ra¤men kalp yetmezli¤i olan hastalar›n yar›- oluflturulan
enfarktüs
önemli nedeni kalp krizi. Kalbi besleyen atarda- s›ndan fazlas› 5 y›l içerisinde ölüyor. alan›
marlarda (koroner damarlar) daralma olursa bu Kalp hastal›klar›n› ve kalp krizini engellemek
damar›n besledi¤i bölgede kalp kas›na yeterli oksi- için yo¤un araflt›rmalar yap›l›yor. Araflt›rmac›lar son
kas› veya damar hücresine dönüflebiliyor. Kültürler-
jen gidemiyor. Bu duruma "koroner damar hasta- y›llarda hasarl› kalp kas› hücrelerinin onar›m› üze-
de kas hücresine dönüfltürülen kök hücreler, koro-
l›¤›" deniliyor. E¤er daralan damar aniden t›kan›r- rinde u¤rafl›yorlar. Hasarl› kalp kas›n›n ve damarla-
ner damarlar› ba¤lanarak kalp krizi oluflturulan fa-
sa damar›n besledi¤i bölgelere oksijen gitmiyor ve r›n onar›m› için kan kök hücreleri kullan›labiliyor.
reler üzerinde araflt›r›lm›fl bulunuyor. Kalp krizi ge-
o bölgedeki kalp kaslar› ölüyor, yani kalp krizi Kan kök hücreleri gerekli sinyaller verildi¤inde kalp
çiren farelerin kalp damarlar›na verildi¤inde bu hüc-
Hasarl› kalp kas›n›n kök hücrelerle onar›m› reler, hasarl› kas hücrelerinin oldu¤u bölgeye gide-
‹nsan kan kök hücreleri rek yeni kas hücreleri oluflturuyorlar. Embriyodan
Fare kök hücreleri kalbin hasarl› farenin kuyru¤undaki elde edilen kök hücreler kalp kas hücreleri için tü-
damar›n içerisine veriliyor
bölgsine veriliyor kenmez bir kaynak. Kök hücreler kas hücresi olmak
üzere programlanabiliyor. Daha sonra programlan-
m›fl bu hücreler kalbe verilerek burada yeni kas
hücreleri oluflturmalar› bekleniyor. Bir süre sonra
Fare kalbi bu hücreler yeni kas hücreleri oluflturuyorlar, bu
hücreler de hasarl› hücrelerin yerini al›yorlar.
Hasarl› kalbin onar›m› için uygulanabilecek di-
¤er bir yöntem ise, kültürlerde kök hücrelerden kalp
Kök hücreler
Kök hücreler hasarl› kalp kas›nda yeni kan kas› üretilerek kalpteki hasarl› bölgeye nakledilme-
damarlar› oluflturuyor si. Embriyonel kök hücreler kültürlerde uzun süre-
Kök hücreler
Kök hücreler lerle çok fazla bölünmeye u¤ruyorlar. Hasarl› kalp
hasarl› kalp Yeni oluflan için gereken milyonlarca kas hücresi, embriyonel
kas›n›n onar›m›na kan damarlar› kök hücreler kullan›larak üretilebiliyor ve kalp kas›
yard›mc› oluyor
çok k›sa sürede oluflturulabiliyor. Genetik mühendis-
li¤i sayesinde embriyodan al›nan kök hücrelerin çe-
kirde¤indeki DNA, kiflinin kendi DNA’s›yla de¤ifltiri-
lebiliyor. Böylece yeni üretilen kalp kas hücreleri ki-
Hasarl› kalp Hasarl› kalp flinin kendi genetik yap›s›n› tafl›yor. Bu hücreler nak-
kas hücreleri kas hücreleri
ledildi¤inde vücut taraf›ndan reddedilmiyor.

mini uyarmayacak flekilde düzenlene- Otoimmün sald›r›yor. Sitotoksik T hücreleri ve an-


biliyor, böylece vücuda verildi¤inde ya- tikorlar›n sald›r›s›na u¤rayan yabanc›
banc› olarak tan›mlan›p reddedilmiyor-
Hastal›klar›n Tedavisi organizma böylece yok ediliyor.
lar. Bilim adamlar› fareler üzerinde Vücudumuza yabanc› bir madde ve- Vücut normal koflullarda kendi hüc-
yapt›klar› deneylerde, kültürlerde ya organizma girince ba¤›fl›kl›k sistemi- relerini veya proteinlerini yabanc› ola-
oluflturulan pankreas hücrelerinin in- miz buna karfl› derhal bir savafl bafllat›- rak alg›lam›yor. T hücreleri, timus bezi
sülin salg›lad›klar›n› gösterdiler. Fare yor. Ba¤›fl›kl›k sisteminin en önemli as- taraf›ndan programlanarak kendileriyle
embriyosundan al›nan kök hücreler kerleri kemik ili¤indeki kan kök hücre- yabanc› aras›ndaki fark› ay›rt etmeyi ö¤-
kültürlerde ço¤alt›ld›ktan sonra gerek- leri taraf›ndan yap›lan T ve B hücreleri. reniyorlar. Ancak bazen T hücreleri bu
li sinyaller verilerek pankreas hücresi- Vücudumuza herhangi bir mikrop veya programlaman›n d›fl›nda kal›yor ve vü-
ne dönüfltürülüyorlar. Bu hücreler bir yabanc› hücre girdi¤inde bunlar ilk ola- cuttaki baz› molekül ya da hücreleri ya-
süre sonra üç boyutlu pankreas hücre rak "antijen sunucu hücreler" taraf›n- banc› olarak alg›layarak ba¤›fl›kl›k siste-
adac›klar›na dönüflüyor. ‹nsülin salg›- dan yutularak parçalara ayr›l›yorlar. Ya- mini alarm durumuna geçiriyorlar. Yan-
layan bu adac›klar daha sonra fleker banc› organizma küçük parçalara ve l›fl alarm sonucu harekete geçen ba¤›-
hastas› olan farelere veriliyor. Bu fle- proteinlerine ayr›ld›ktan sonra bu par- fl›kl›k sisteminin askerleri, vücudun ya-
kilde tedavi edilen fareler hastal›ktan çalar antijen sunucu hücreler taraf›n- banc› zannedilen kendi hücrelerine sal-
ölmüyor ve çok uzun süreler yaflat›la- dan T hücrelerine sunuluyor. Yabanc› d›r›yorlar. Eklem romatizmas›, tip I fle-
biliyor. Son y›llarda insanlardan elde organizman›n parçalar›n› yüzeyindeki ker hastal›¤›, glomerulonefrit denilen
edilen embriyonel kök hücrelerden de alg›lay›c›lar sayesinde tan›mlayan ve bir grup böbrek hastal›¤› bu flekilde olu-
insülin salg›layan pankreas hücre ada- düflman oldu¤unu anlayan T hücreleri, flan hastal›klardan baz›lar›. "Romatoid
c›klar› elde edilebiliyor. Ancak bu ça- alarm durumuna geçerek "sitotoksik T artrit" olarak adland›r›lan eklem roma-
l›flmalar›n fleker hastal›¤›na kesin bir hücreleri"ni ve B hücrelerini harekete tizmas›nda vücutta oluflan antikorlar
çözüm olabilmesi için biraz daha za- geçiriyor. Aktif hale geçen B hücreleri eklemlerdeki k›k›rda¤a sald›rarak bura-
mana gerek var. antikor salg›layarak yabanc› hücreye y› tahrip ediyorlar. Bu tahribata ba¤l›

B‹L‹M ve TEKN‹K 14 fiubat 2002


l› bir kifliden al›nan kemik ili¤i hücreleri kanserli
hastaya naklediliyor. E¤er her iki doku aras›nda
uyum sa¤lan›rsa k›sa bir süre içerisinde sa¤l›kl› ki-
fliden nakledilen kan kök hücreleri, normal kan
hücreleri üretmeye bafll›yor. Ancak uyum sa¤lana-
maz, yani nakledilen kemik ili¤i hücreleri ile vücut
aras›nda savafl olursa bu, ölümle sonuçlanabiliyor.
Kemik ili¤i naklinde di¤er bir yöntem ise kan-
serli hastan›n kemik ili¤ini yok etmeden önce sa¤-
Kan Kök Hücresi l›kl› kan kök hücrelerini ay›r›p bunlar› depolamak.
Kemoterapi veya radyasyonla kemik ili¤i yok edil-
.
dikten sonra, kültürlerde ço¤alt›lan kan kök hücre-
leri hastaya geri verilebiliyor. Ancak bazen gözden
Kan kök hücreleri son 50 y›ldan fazla süredir Kan kanseri, kan hücrelerinin kontrolsüz ço¤alma-
kaçan kanserli bir hücre de hastaya geri verilmifl
üzerinde çal›fl›lan bir konu. Kan kök hücreleri ke- s› sonucu gelifliyor. Bu hastalar›n bir k›sm› ilaçlar-
olabiliyor. Veya hastan›n kan kök hücrelerinde nor-
mik ili¤inde bulunuyor ve gerekti¤inde kandaki la tedavi edilebiliyor, ancak bir k›sm›nda da kemik
mal genetik yap› bozulmufl olabiliyor. Böylece bu
tüm hücre türlerine dönüflebiliyorlar. Ancak, son ili¤i nakli yapmak gerekiyor. Hastan›n kendi ke-
kök hücreleri geri verdi¤inizde DNA yap›s›ndaki
y›llarda bu hücrelerin sadece kan hücrelerine de- mik ili¤indeki kan hücreleri çeflitli ilaçlarla veya
bozuklu¤a ba¤l› kanser, yeniden geliflebiliyor.
¤il, kas, kemik, damar hücrelerine de dönüflebildi- radyasyonla tamamen yok edildikten sonra sa¤l›k-
Kemik ili¤i naklindeki tüm bu zor-
¤i gösterildi. Kan kök hücreleri her gün
B hücreleri luklar belki de embriyonel kök hücre-
milyonlarca kan hücresi yaparak kan›-
lerden elde edilecek olan kan kök hüc-
m›z› yeniliyorlar. Sadece kemik ili¤inde Pro-B

T hücreleri releri taraf›ndan afl›lacak. Embriyonel


de¤il, kanda da bulunuyorlar. Bu hücre-
Pro-T kök hücreler, kan kök hücrelerine dö-
ler kendilerini sürekli yenileyebilme gü- Lemfoid
hücreler Katil hücreler nüfltürülebiliyor. Daha sonra kültürler-
cüne sahip. Görünüflleri beyaz kan hüc-
Kan kök hücreleri Pro-K de ço¤alt›lan bu kök hücreler ba¤›fl›kl›k
relerine benziyor. Yüzeylerindeki baz›
sistemini uyarmayacak flekilde prog-
özel proteinler sayesinde T ve B hücre-
ramlanarak hastaya nakledilebilir. Da-
lerinden ayr›labiliyor. Kemik ili¤indeki Dendritik
Kendini yenileyen hücreler ha da ötesi, embriyonel kök hücrelerin
her 10-15 bin hücreden sadece biri kan kök hücreler öncül hücreler
çekirde¤indeki genetik yap›, kiflinin cil-
kök hücresi. Kanda ise bu rakam 100
dinden al›nan sa¤l›kl› bir hücrenin ge-
binde bire düflüyor. Bu nedenle eriflkin
netik yap›s›yla de¤ifltirilebilir. Böylece
bir insandan kan kök hücresi elde et-
Kandaki tüm hücreler
Granülosit
laboratuvarda üretilen kan kök hücre-
mek, oldukça zor bir ifllem. Kordon ka- Miyoleoid
kan kök hücrelerinden hücreler ler hastayla ayn› genetik yap›y› tafl›r.
n›nda veya plasentada daha yüksek
olufluyor Bu hücreler nakledildi¤inde ise hiçbir
oranlarda kan kök hücresi var. Buradan Makrofaj
uyum sorunu yaflanmaz. Bu hedefleri
elde edilen kan kök hücreleriyle do¤ufl-
gerçeklefltirilebilmek için kök hücrele-
tan kan hastal›¤› olan çocuklar tedavi Trombosit
rin yap›s›n› daha iyi anlamam›z ve onla-
edilebiliyor.
r› tam olarak kontrol edebilmemiz ge-
Kan kök hücreleri kan kanserinin
K›rm›z› kan rekiyor.
tedavisinde uzun süredir kullan›l›yor. hücreleri

olarak eklemlerde hareket k›s›tl›l›¤›, a¤- olarak alg›layan T hücreleri yok edile- larda genetik mühendisli¤i ve kök hüc-
r› ve flekil bozukluklar› meydana geli- rek bunlar›n yerine sa¤l›kl› normal T reler kullan›larak yap›lan bu tedaviler,
yor. Kesin bir tedavisi olmayan romatiz- hücreleri üreten kan kök hücrelerinin otoimmün kökenli eklem romatizmas›,
ma hastal›¤›nda baz› a¤r› kesiciler veya nakli üzerinde çal›fl›l›yor. Kiflinin kendi fleker hastal›¤› ve nefrit gibi birçok has-
ba¤›fl›kl›k sistemini bask›layan ilaçlar kemik ili¤inden al›nan kan kök hücrele- tal›¤›n kökten çözümü olacak.
kullan›l›yor. Ancak bu ilaçlar hastal›¤› ri kültürlerde ço¤alt›larak bunlardan
Kaynaklar
tam olarak tedavi etmeyip sadece ilerle- normal T ve B hücreleri elde edilebili- 1. http://members.aol.com/TeacherNet/Ancient.html).
mesini durduruyor ve flikayetleri hafifle- yor. Hastaya geri verildi¤inde bu hücre- 2. http://www.nih.gov/news/stemcell/primer.htm
3. James Thomson, et al: Embryonic stem cell lines derived from hu-
tiyor. Ba¤›fl›kl›k sistemi, Tip I fleker has- ler art›k vücudun kendi hücrelerine sal- man blastocysts. Science, 282: 1145-1147, Nov. 6,1998.
4. http://www.nih.gov/news/stemcell/fullrptstem.pdf
tal›¤›nda pankreastaki beta hücrelerine, d›rm›yorlar. Di¤er bir yöntem de ba¤›- 5.http://www.aaas.org/spp/dspp/sfrl/projects/stem/report.pdf
multiple skleroz hastal›¤›ndaysa sinirle- fl›kl›k sistemi hücrelerindeki genetik 6. Petersen J, Ott M, v Weizsacker F: Current status of cell-based thera-
pies in liver diseases. Z Gastroenterol. 2001 Nov;39(11):975-
rin etraf›nda bulunan k›l›fa karfl› savafl mekanizman›n kontrol edilerek bask›- 980.
7. Lebkowski JS, Gold J, Xu C, Funk W, Chiu CP, Carpenter MK: Hu-
aç›yor. Pankreastaki beta hücreleri kifli- lanmas›. Ba¤›fl›kl›k sisteminde yer alan man embryonic stem cells: culture, differentiation, and genetic
nin kendi ba¤›fl›kl›k sistemi taraf›ndan hücreler harekete geçtiklerinde çeflitli modification for regenerative medicine applications. Cancer J.
2001 Nov-Dec;7 Suppl 2:S83-93.
yok edilince insülin salg›lanm›yor ve moleküller salg›l›yorlar. Bu molekülle- 8. Papaioannou V: Stem cells and Differentiation. Differentiation. 2001
Oct;68(4-5):153-4.
kan flekeri yükseliyor. Sinir hücrelerinin rin sentezi baz› genlerin kontrolünde. 9. Bhatia V, Porter DL: Novel approaches to allogeneic stem cell the-
etraf›nda bulunan ve elektrik iletimini Kök hücrelerdeki genetik yap› de¤ifltiri- rapy. Expert Opin Biol Ther. 2001 Jan;1(1):3-15.
10. De Both NJ: Therapeutic cloning: far from application at this stage.
h›zland›ran k›l›f›n ba¤›fl›kl›k sistemi ta- lerek bu genler kontrol alt›na al›nabili- Ned Tijdschr Geneeskd. 2001 Nov 3;145(44):2111-5
11. Kohn DB: Gene therapy using hematopoietic stem cells. Curr Opin
raf›ndan yok edilmesi multiple skleroz yor. Böylece vücuda zarar veren madde- Mol Ther. 1999 Aug;1(4):437-42
hastal›¤›na yol aç›yor. Bu hastal›klar›n lerin salg›lanmas› engelleniyor. Genetik 12. Welsh N: Gene therapy in diabetes mellitus: promises and piffalls.
Curr Opin Mol Ther. 1999 Aug;1(4):464-70
halen kesin tedavisi mümkün de¤il. yap›s› düzenlenmifl bu kök hücreler ki- 13. Bianco P, Robey PG: Stem cells in tissue engineering. Nature.
2001 Nov 1;414(6859):118-21
Kök hücreler kullan›larak otoimmün fliye geri verildi¤inde art›k kendi hücre- 14. Lovell-Badge R: The future for stem cell research. Nature. 2001
hastal›klar›n kesin tedavisi yap›labile- lerine zarar vermeyen normal T ve B Nov 1;414(6859):88-91
15. Donovan PJ, Gearhart J: The end of the beginning for pluripotent
cek. Kiflinin kendi hücrelerini yabanc› hücreleri üretiyorlar. Önümüzdeki y›l- stem cells. Nature. 2001 Nov 1;414(6859):92-7.

fiubat 2002 15 B‹L‹M ve TEKN‹K

You might also like