Nükleer enerji denince akla ilk gelen, a¤›r atom çekirdeklerinin parçalan-

Fisyon mas›yla a盤a ç›kan çok güçlü enerjiler. Bunlar› günlük yaflam›m›zda kul-
land›¤›m›z elektrik enerjisine çevirmenin arac›ysa nükleer enerji santrallar›.
Günümüzde Dünya üzerinde 400’ün üzerinde nükleer santral, hidroelek-
trik ve termik santrallarla birlikte insanl›¤›n artan enerji gereksinmelerini
karfl›lamaya çal›fl›yor. Ancak insanl›k nükleer enerjiyi ilk kez yak›p, y›kan biçimiyle, Hiroflima ve Nagasaki’ye at›lan atom bom-
balar›yla tan›d›. Bu kötü sicil, nükleer santrallar konusunda giderilmesi kolay olmayan kuflkular yarat›yor. 1986’da Ukrayna’daki
Çernobil nükleer santral›nda meydana gelen kaza da endifleleri körüklüyor. Santral ürünü radyoaktif at›klar›n depolanmas›yla ilgili
sorunlar da tümüyle çözülebilmifl de¤il. Bütün bunlara karfl›n uzmanlar, do¤ru tasar›m ve kullan›mla nükleer santrallar›n, enerji
darbo¤az›n›n afl›lmas›nda yads›namayacak önemdeki rollerini sürdüreceklerini söylüyorlar.

Reaktör kalbinin afl›r› ›s›nmas› duru- Zenginlefltirilmifl Bir reaktör kalbinde yak›t çubuklar›, ilk so¤utma suyu
munda, genellikle boron ve kobalt içe- uranyum içeren ya- çevrimine sokularak afl›r› ›s›nma önlenir. Su ayr›ca
ren “kontrol çubuklar›” devreye soku- k›t çubuklar› reaktör nötronlar› yavafllatarak tepkime verimini yükseltir.
lur. Bunlar ortamdaki serbest nötronla- kalbine sokulunca,
r› so¤urarak tepkimeyi durdurur. Sant- yay›mlanan nötron-
Büyük Patlama’n›n ard›ndan evren so¤uyup genifllemeye bafllad›. ral devreden ç›kar. lar, baflka çekirdek-
Patlamadan 10-6 sn sonra evren, kuark, gluon, elektron ve nötrinolar- lere çarparak onlar›
dan oluflan bir çorba durumundayd›. S›cakl›k 1 trilyon dereceye da parçalar. Serbest
kalan enerji ›s›ya dö-
indi¤inde bu kar›fl›m proton, nötron ve elektronlara ayr›flt›. Geniflleme
TÜRB‹N B‹NASI nüflür.
ve so¤uma sürdükçe baz› proton ve nötronlar, döteryum, helyum ve
lityum çekirdekleri oluflturdular. Daha sonra elektronlar, protonlarla ve
küçük kütleli çekirdeklerle birleflerek yüksüz atomlar› oluflturdular.
Kütleçekim nedeniyle atomlardan oluflan bulutlar çökerek y›ld›zlar›
meydana getirdiler. Y›ld›zlarda önce hidrojen, sonra da helyum atom-
lar› birleflip, daha a¤›r kimyasal elementler oluflturdular. Patlayan REAKTÖR B‹NASI
y›ld›zlar a¤›r elementleri uzaya saçt›lar. Dünyam›z, bu süpernova pat- ‹kinci su çeviriminde oluflan bu-
Beton reak- har, dev türbinler arac›l›¤›yla
lamalar›n›n art›klar›ndan olufltu. tör kab›
elektrik enerjisine dönüfltürülür
Türbinler

Çekirdek
Reaktör Kabı
Buhar Borusu

nötron fliddetli
alan Kontrol Çubukları
proton Buhar Jeneratör
kuark Reaktör
Gövdesi Jeneratörü

elektromanyetik Reaktör Türbin ‹kinci su çevrimi, ilk çevrimden ald›¤› ›s›y› buhar
alan Kalbi
jenarötörüne iletir
Soğutma
Kulesi
Buhar
Soğutma YAKIT B‹NASI
Pompa
Suyu

Bir atomun merkezinde proton ve nötron gibi nükleonlardan oluflan bir çekirdek yer al›r. Her nükleon aralar›ndaki
“fliddetli” etkileflimin birarada tuttu¤u üç kuarktan oluflur. fiiddetli etkileflimin arac› gluon denen kuvvet tafl›y›c›
parçac›klard›r. Bir atom çekirde¤ini bir arada tutansa, komflu nükleonlar içindeki kuark ve gluonlar›n fliddetli etk- KONTROL B‹NASI
ileflimi. Bir atomda elektronlar, çekirdek yar›çap›n›n on bin kat› uzakl›kta dönen bir bulut olufltururlar. Atom
çekirde¤iyle elektronlar› atom yap›s› içinde birarada tutan kuvvet elektromanyetik etkileflimdir. Gerçek ölçe¤ine
vurulacak olsayd›, üstteki çekirde¤in çevresinde dönen elektron bulutunun çap› küçük bir kenti kaplard›.

Nükleer tepkimeler, parçalan- Radyoaktif

Nükleer Enerji ma ürünlerinin toplam kütle-
Radyoaktivite bozunum, çeflitli
Alfa parçac›¤›
si, ilk çekirde¤in kütlesinden Alfa
parçac›klar
Fisyon
küçük oldu¤unda a盤a enerji bozunumu
yay›mlayarak bir
ç›kart›rlar. çekirde¤i
-
Beta
E = mc2 denklemi uyar›nca bozunumu de¤ifltirir. Alfa
Beta parçac›¤›
“kay›p kütle”, ürünlerin bozunumunda
Füzyon
kinetik enerjisi biçiminde +
Beta çekirdek bir
bozunumu
ortaya ç›kar. Fisyon sürecinde Beta parçac›¤› helyum
a¤›r bir çekirdek ikiye Gama
(Gama ›fl›n›)
çekirde¤i (alfa
Foton
bölünür ve parçalar da genel- bozunumu parçac›¤›)
likle bir ya da daha çok yay›mlar. Beta
nötron yay›mlarlar. Füzyondaysa, küçük kütleli çekirdekler birleflip bozunmas› iki türlü
büyük bir çekirdek olufltururlar. Süreçte ayr›ca bir ya da daha çok olur: Çekirdek bir elektron ve bir antinötrino ( ya da
parçac›k çekirdek d›fl›na at›l›r. Bunlar nötron. proton, foton ya da alfa bir pozitron ve bir nötrino) yay›mlayabilir. ikinci türdeyse,
parçac›¤› (helyum çekirde¤i) olabilir. elektron yakalayarak bir nötrino yay›mlar. Pozitron, elektronun ters
elektrik yüklü “karfl›-parçac›¤›”d›r. Karfl›-madde, bu karfl›-parçac›klardan
oluflur. Gerek alfa, gerekse de beta bozunumu, çekirde¤i baflka bir kimyasal ele- Bir kaynar su reaktörü.
Günefl ve öteki y›ld›zlar›n yaflamlar›n›n ilk evrelerinde,
Foton mentin çekirde¤ine dönüfltürür. Gama bozunumundaysa çekirdek, bir foton (gama Bu tür reaktörlerde so-
Günefl
hidrojen atomlar› birleflerek helyum olufltururlar. ¤utma suyu do¤rudan
›fl›n›) yay›mlayarak iç enerjisini azalt›r. Bu bozunum atomun kimyasal özelliklerini
buhar jenarötörünü ça-
Süreçte foton (›fl›k) ve nötrino biçiminde enerji a盤a de¤ifltirmez. TÜB‹TAK
l›flt›r›yor.
ç›kar. Daha geç evrelerdeyse, füzyon yoluyla uranyum ve daha a¤›r ele-
mentlere kadar uzanan çekirdekler sentezlenir
3 8 8 . S A Y I N I N E K İ D İ R
mart 00 2. yüz/pro 8/4/02 18:31 Page 1

Milyonlarca y›ll›k evrimin sonunda bugün Dünya’daki insanlar›n say›s› 6 milyara ulaflt›. Önümüzdeki 50 y›l içinde bu say› % 50 artarak 9 milyar› aflacak. Bu,
›s›t›lacak ve ayd›nlat›lacak daha çok ev, g›da ve öteki temel gereksinmeleri üretecek daha çok fabrika, bu insanlar› tafl›yacak daha çok otomobil, gemi, uçak,

Füzyon k›sacas› daha çok enerji demek. Ancak nüfus artt›kça, varolan enerji kaynaklar›m›z da ya tükeniyor, ya da afl›r› kullan›m yüzünden yeryüzünü ve atmosferi
kirletiyor, do¤ay› yaflanmaz hale getiriyor. Bu nedenle araflt›rmac›lar temiz ve neredeyse tükenmez bir enerji kayna¤› elde etmeye çal›fl›yorlar. Bunun yolu,
y›ld›zlar›n merkezlerinde gerçekleflen bir süreci yeryüzüne indirmek ve evrendeki en hafif ve en bol bulunan hidrojen atomlar›n› birlefltirmek. Ancak bunun için
y›ld›z içlerinde oldu¤undan çok daha yüksek s›cakl›klar gerekiyor. Bilim adamlar›, yarat›c› yöntemler kullanarak bu hedefe do¤ru hayli yol alm›fl bulunuyorlar.

DO⁄AL Günefl’e ve öteki y›ld›zlara güç veren enerjinin ad›. Füzyon tepkimelerinde YAPAY yeryüzünde gerçeklefltirilebilmesi için, atomlar›n çok yüksek ‹ngiltere’deki
küçük kütleli çekirdekler birleflerek daha büyük çekirdekler oluflturuyorlar. s›cakl›klara (normal olorak 10 milyon K’nin üzerinde) kadar Culham
FÜZYON, Bu süreçte, Einstein’›n E=mc2 formülü uyar›nca kütle (m), enerjiye (E) FÜZYON, ›s›t›lmas›n› gerektiren bir süreç. Böylesine yüksek s›cakl›klarda
Laboratuvar›’nda
dönüflüyor. Günefl’in merkezinde p-p zinciri denen ve hidrojen çekirde¤i olan tek atomlar iyonize olurlar (elektronlar›n› yitirirler) ve plazma haline gelirler. Net enerji
protonlarla bafllayan bir dizi füzyon tepkimesi, helyum atomlar›n›n çekirdekleri olan alfa kazanc› için plazman›n, çok say›da füzyon tepkimesine olanak verecek bir süreyle bulunan JET (Ortak
parçac›klar›n›n oluflumuyla sonuçlan›yor. Günefl’e enerjisinin çok büyük bir bölümünü birarada tutulmas› (hapsedilmesi) gerekir. Gerçeklefltirilebilmeleri halinde füzyon Avrupa Torusu),
sa¤layan p-p zinciri, bu ifllevini daha milyarlarca y›l sürdürecek. enerji santrallar›, döteryum gibi yak›tlar›n bollu¤u nedeniyle neredeyse s›n›rs›z bir Tokamak türü
enerji kayna¤› yaratacaklar. Bu amaç do¤rultusunda bir hayli yol al›nm›fl bulunuyor. deney reaktörlerinin
günümüzde varolan
ENERJ‹ KAYNAK VE DÖNÜfiÜMLER‹ PLAZMALAR - MADDEN‹N 4. HAL‹ en büyü¤ü.
ENERJ‹ DÖNÜfiÜM SÜREC‹NE KISA B‹R BAKIfi T‹P‹K PLAZMALARIN ÖZELL‹KLER‹
Merkezi Bobin Is›t›c› Örtü / Kalkan Yüksek maliyeti
Plazmalar, serbestçe hareket eden elektrik yüklü parçac›klardan, yani elektron ve Sapt›r›c›
Enerji, pek çok biçim alabilir ve çeflitli süreçler bir enerji türünün bir baflkas›na iyonlardan oluflur. Elektronlar›n yüksüz atomlardan koptuklar› yüksek s›cakl›klarda Toroidal Alan Bobini nedeniyle yap›m›
dönüflmesine yol açar. Toplam enerjinin daima sabit kalmas›na karfl›n dönüflüm oluflan plazmalar, do¤ada birçok biçimde görülür. Örne¤in, y›ld›zlar büyük ölçüde Poloidal Alan Vakum Odas›nda
Plazma
süreçlerinin ço¤u, yararlan›labilecek enerji miktar›n› azalt›r. plazmadan oluflur. Plazmalar, özellikleri kendilerini kat› cisimlerden, s›v›lardan ve Yükleme
Bobini
Düflük S›cakl›k tehlikeye giren,
Enerji kaynaklar› Dönüflüm Yararl› Enerji gazlardan farkl› k›ld›¤› için “maddenin 4. hali” say›l›yorlar. Plazmalar çok farkl› Kap›s› Termostat›
yo¤unluk ve s›cakl›kta bulunurlar.
(Cryostat)
ITER Tokamak
Kimyasal Yararl› Ed›fl=η Eiç türü füzyon deney
Mekanik
η = Termodinamik verim; Manyetik Eylemsiz reaktörü. Avrupa
Kütleçekimsel Elektrik füzyon tutulumlu
tipik ölçek %10-40
füzyon
ülkeleri ve
reaktörü
Nükleer Termal Japonya,
Günefl vb. At›k At›k
boyutlar›n› ve
maddeler enerji Bulutsu fiyat›n› küçülterek
Günefl
merkezi
projeyi kurtarmaya
Günefl
taç› çal›fl›yorlar.

S›cakl›k (K)
A盤a enerji ç›karan tepkimelerin fiziksel parametreleri fiimflek

Tepkime Türü Kimyasal Fisyon (Parçalanma) Füzyon (Birleflme) Neon ›fl›¤›

Günefl rüzgâr›

Örnek Tepkime
Y›ld›zlararas› Floresan ›fl›k
uzay
Kat› cisimler,
Tipik Girdiler Kömür Döteryum Kutup ›fl›¤› Alev s›v›lar ve gazlar.
(Enerji Santral›na) ve Hava ve Lityum Bunlar plazma
oluflturamayacak
kadar so¤uk ve
Tipik S›cakl›k (K) yo¤un.

Her kg ‹çin A盤a

‹K‹ ÖNEML‹ FÜZYON SÜREC‹ ITER reaktöründe
vakum odas›nda
Ǜkan Enerji (J/kg)
“P-P”: GÜNEfiTE FÜZYON Z‹NC‹R‹ plazmay› oda
‹lk kuflak füzyon reaktörleri için (Foton)
Say›sal Yo¤unluk (Yüklü Parçac›klar/m3) çeperlerinden uzak
Tepkimeye Girenler Füzyon Ürünler tutarak so¤umas›n›
FÜZYON TEPK‹MELER‹ NASIL ‹fiL‹YOR engelleyen
m›knat›s düzene¤i.
FÜZYONUN NÜKLEER F‹Z‹⁄‹ FÜZYON KOfiULLARININ GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹
Küçük kütleli elementlerin füzyonu, t›pk› a¤›r kütleli elementlerin FÜZYON ARAfiTIRMALARINDA DENEYSEL SONUÇLAR
fisyonunda oldu¤u gibi a盤a enerji ç›kar›r.
Hem eylemsiz, hem de manyetik tutulum füzyon araflt›rmalar›nda çabalar plazman›n
ÇEK‹RDEK KÜTLES‹N‹N FONKS‹YONU OLARAK HER NÜKLEON* ‹Ç‹N BA⁄LANMA ENERJ‹S‹ tutulmas› ve ›s›t›lmas› üzerinde odaklanm›fl bulunuyor. Bu araflt›rmalar plazma s›cakl›¤› T,
yo¤unlu¤u, n, ve enerji tutulum süresinde, τ, art›fllar sa¤lad›. Füzyon reaktörlerine dayal›
Çekirdek Kütlesinin Fonksiyonu

gelece¤in enerji santrallar›n›n, plazmalar›n nτ = 2 x 1020 m-3 sn enerji yo¤unluk süresi ve T

Çekirdek Kütlesinin Fonksiyonu
Olarak Her Nükleon ‹çin

ITER içinde
Ba¤lanma Enerjisi (MeV)

(Nötron) = 120 milyon K s›cakl›¤a eriflmeleriyle, 1 GW (milyar Watt) enerji üretmeleri bekleniyor.
Olarak Her Nükleon ‹çin
Ba¤lanma Enerjisi (MeV)

(Pozitron)
Füzyon Fisyon
1 eV = 1,6022 x 10-19 J. Parçac›klar›n ortalama
füzyon
Tepkimeleri Tepkimeleri
A盤a Enerji
Ç›kar›yor
A盤a Enerji
Ç›kar›yor
termal kinetik enerjisi, her 11,600 K için 1 eV. (Proton) tepkimelerinin
(Elektron)
Beklenen reaktör koflullar› gerçekleflece¤i,

Tutulum Kalitesi, nτ(m-3 sn)

1990’lar halka biçimli
Çekirdek Kütlesi (u)
vakum odas›.
Yaln›zca Küçük Kütleli Elementler ‹çin
Çekirdek Kütlesi (u)
* Nükleon = atom çekirde¤ini oluflturan proton ve nötronlar
FÜZYON KOfiULLARINI OLUfiTURMAK
Çekirdek Tepkimesi Enerjisi: ∆E = k (mi-mf) c2 Çekirdek Tepkimesi Enerjisi: ∆E = k (mi-mf) c2 1980’ler
PLAZMA TUTULUMU VE ISITILMASI
Einstein’›n E = mc formülü. ∆E = her tepkime için de¤iflen enerji; mi = toplam
2

ilk (tepkime yapan) kütle; mf = toplam son (ürün) kütle. E megaelektronvolt Tutulum Kütleçekim Manyetik Alanlar Eylemsizlik
(MeV) cinsinden ve m atomik kütle birimi (u) olarak al›nd›¤›nda dönüflüm
faktörü k, SI birimlerinde 1, ya da (931,466 MeV/uc2) olur. Füzyon sürecinin, Y›ld›z Oluflumunda Ortaya Tokamak Lazer Demetiyle Gerçeklefltirilen
kayda de¤er bir Ç›kan Plazma Füzyon
Yararl› Çekirdek Kütleleri Füzyon H›z Katsay›lar› enerjiyi a盤a
ç›karabilmesi için
(Elektron Kütlesi = 0,000549 u.)
yüksek s›cakl›ktaki Manyetik
Sembol Tür Kütle (u*) plazman›n (elektronlar›
Eylemsiz
H›z Katsay›s›, R(m3/sn)

kopmufl atom
nötron çekirdekleri), büyük Vakum odas›ndaki
proton yo¤unluklarda ve
yeterli sürede birarada
plazma için
döteron
tutulmas› gerekir. bilgisayarca
triton
Ölçek: 1019 m Ölçek: 10 m Ölçek: 10-1 m ‹yon S›cakl›¤› (K) oluflturulan
helyum-3 Tipik Ölçekler Plazma Süresi: 10 - 10 sn15 18
Plazma Süresi: 10 - 10 sn-2 6
Plazma Süresi: 10-9 - 10-7 sn
helyum-4 Güneflimizde gerçekleflen temel süreç görüntü
* 1u=1,66054x10-27 kg = 931,466 MeV/c2 Is›tma l S›k›flt›rma l Elektromanyetik Dalgalar l S›k›flt›rma
Tiyon(K) l Füzyon Ürününün Kendi Enerjisi l Ohmik Is›tma (Elektrik) (Lazer ya da iyon demetleri; ya da
Mekanizmalar› l Yüksüz Demet Enjeksiyonu bunlardan kaynaklanan X-›fl›nlar›
Tepkime H›z› Yo¤unlu¤u = R n1 n2
(Hidrojen Atomu Demetleri) kullanarak hedefteki yak›t tabletinin
n1 n2 = tepkimeye giren türlerin yo¤unlu¤u (iyon/m3); R = H›z Katsay›s› (m3/sn). l S›k›flt›rma çökertilmesi.)
Füzyon enerji yo¤unlu¤unu elde etmek için ∆E ile çarp›n›z. l Füzyon Ürününün Kendi Enerjisi l Füzyon Ürününün Kendi Enerjisi
TÜB‹TAK

3 8 8 . S A Y I N I N E K İ D İ R