OTOPS

Cengiz zaknc

Dersim Dersi / Yazarmz Cengiz zaknc'nn, iki yl nce Ocak 2010 tarihli saymzda yaymladmz Dersim'den Tun-Eli'ye nsan ve Yurtta Haklar Devrimi balkl yazsn, iki yl sonra bu saymzda bir kez daha yaymlyoruz. Dersim Olay konusunda bilinmeyen, unutulan ya da unutturulan olaylar gerek bilgileri ve belgeleriyle gzler nne sererken olaylarn, belirli amalar dorultusunda oluturulan yalanlardan arndrlp, bu gerekler ve belgeler nda deerlendirileceini umuyorduk. Fakat, bu umudumuzun gereklemediini imdi zlerek gryoruz. Dersim Olay konusu, geen iki yl boyunca dergilerde, gazetelerde sk sk ele alnd, ok sayda televizyon programnda tartld, TBMM'ne dek uzand; hkmet tarafndan, devlet adna Dersimlilerden zr dilendi; yetmedi, zr dilemek yetmez, 'Dersimliler'e tazminat denmeli, toprak verilmeli savlar ileri srld, hatta Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'ne bavuruldu. Dersim Olay konusunda bundan sonra olacaklar doru anlayabilmek ve doru bir deerlendirebilmek iin ncelikle, olanlarn doru anlalabilmesi ve deerlendirilebilmesi gerekliliine inanyoruz. Tarihimizdeki birok olay belgeleriyle aklayarak, bu olaylar gerek yzleriyle aydnla karan ve bu almalarn kitaplar ve Btn Dnya'daki yazlar araclyla Trk halkyla paylaan deerli yazarmz Cengiz zaknc'nnDersim Dersi balkl yazsn iki yl sonra bir kez daha yaymlamamzn nedeni budur. Okumaya zaman bulamam kimi kiilerle, okuduklarn anlatld dzeyde anlayamam kimi kiilerin, yeni ylda Dersim Olay konusunda duyacaklar tm konumalar doru olarak deerlendirebilmeleri iin, Btn Dnya'nn bu hizmetini, kendilerine sunulmu bir Yeni Yl Armaan olarak kabul etmelerini dileriz ve umarz.
34

BD OCAK 2012

'Der-Sim'den 'Tun-Eli'ye Yurtta Haklar Devrimi

Osmanl mparatorluu, sava dieri kanl iki seenek sunuyorlard: aralarnda devrimsel dnmlerin Sur kaplarn gzellikle ap teslim yaand XIV. yzyln balarnda olurlarsa, Bizansa deyegeldikleri kuruldu. Sktrlm barutla patlatlan vergiden ok daha az bir vergi deyetop ve tfein icad gler dengesini cekler ve dinlerine, geleneklerine doalt st etmiti. Kl, ok, mzrak, man- kunulmayacakt. Direnecek olurlarsa, cnk, rum atei gibi geleneksel silah- surlar top ve tfekle yklacak ve teslarla savaan ordular, top ve tfekle lim olmayanlar ldrlecekti. Surladonanm ordular karsnda il yav- rnn, n kulaktan kulaa yaylan rusu gibi dalyordu. 1453te Fatih Osmanl toplarna dayanamayacan stanbulu almadan gren kentler, savaSurlarnn, ok nce, Trakya ve madan teslim olup Balkanlara doru Osmanl toplarna Bizans'tan daha az yaylan Osmanllar, demeyi yelidayanamayacan vergi ordularn top ve tyordu. gren kentler, fekle donatmt. Surlarla evrili Bizans savamadan teslim Osmanl'nn Bikentlerini kuatyor zans topraklarnda oluyordu. ve halka biri 'tatl' imek hzyla ve
35

BD OCAK 2012

36

olduka etkilenecek; yle ki, 19371938'e dek uzanan sorunlarn tohumu, be alt yzyl nce Osmanl'nn kurulu ve ykseli dneminde atlacakt. Dersim'in Farsa der (kap) + sim (gm) = gm kap, maden kaps ya da, maden yreKanuni Sultan Sleyman 1529 Viyana si anlamlarna geldii savlanyor. Bu savanda toplarla glendirilmi kkbilimsel zmleme ister doru ordusunun banda. olsun ister yanl, gerek u ki, Osolabildiince kansz yaylmasnn manl'nn top, glle, mermi retimingizi buydu. Top, tfek gibi patlayc de kulland demir, bakr, kurun, silahlarn icadyla birlikte, bunlarn vb. gibi madenlerle, barut yapmnda retiminde kullanlan madenler ve kulland gherile, odun kmr ve kimyasal maddeler, eski deerlerinin kkrt, hep Dersim'e komu yrelerde yan sra, bir de askeri-stratejik deer kartlyor; bata stanbul olmak zere eitli yerlerde kurulan "tophane" ve kazanmt. "baruthane"lerde ileniyordu. Osmante Dersim'in Osmanl iin stratejik l'nn para basmnda kulland bakr nemi buradan geliyordu. nk Der- ve gmn nemli bir blm de sim, Osmanl'nn patlayc silah reti- yine Dersim evresindeki maden ocakmi iin gereksindii madde ve madenlerin bulunduu blgenin tam ortasnda bulunuyordu. Drt yann saran dalarn bir kale ve evresini kuatan akarsularn bir hendek gibi yaltt Dersim, XIV. yzylda, pazardan ok kendi gereksinimleri iin retim yapan, kimi tarmclkla ou hayvanclkla geinen airetlerin yaad bir yerdi. Patlayc silahlarn icad edilmesinden sonra Dersim, bu silahlarn retimi iin gerekli madenlerden yoksun fakat bu madenlerin bulunduu yerlerin tam ortasnda bulunmaktan Dersimin etin doal yaps

BD OCAK 2012

Osmanlda baruthaneden grnm

Bakr mangr ve gm ake

larndan kartlyor; bata stanbul olmak zere eitli yerlerde kurulan darphanelerde ilenerek gm aka ve bakr mangra dntrlyordu. Devletin onsuz olunmaz iki dayana vard: Ordu ve Osmanl ordusu top ve glleleri kimi maliye... zaman sava alannda dkyordu Osmanl'nn tophaneleri, baruthaneleri ve darphaneleri, nemli lde Dersim dolaylarndan kartlp getirilen madenlerle besleniyor; ordusu da maliyesi de bu madenlere muhta bulunuyordu. Madenlerden kimilerini

dorudan kendisi ileten Osmanl, kimilerini bete biri devlete verilmek kouluyla zel kiilere ilettiriyor; ancak, her iki durumda da maden ve yan sanayi alannda alan emekilere, bu i kolunun askeri stratejik neminden dolay, zel bir nem veriliyordu. lkenin dier yrelerindeki madenlerde olduu gibi, Dersim evresinde maden kartlan yrelerde yaayanlar da din ve mezhep ayrm yapmakszn, ister mslim olsunlar ister gayrimslim, madende almalar kouluyla vergilerden ve askerlik grevinden bak tutan Osmanl; madenden ayrlmamalar iin onlara trl ayrcalklar tanyor, madenciliin pf noktalarn yaknlarna da retsinler diye bu baklk ve ayrcalklar onlarn birinci dereceden yaknlarn da kapsayacak biimde geniletiyordu. Maden tnellerinin kmesini nleyen ktk ve tomruklar salayanlar; ocaklarda kullanlan odun kmrn reten da kylleri, maden

37

BD OCAK 2012

ve Kayseri'deydi.
Osmanl, birbirine ya-

kn maden blgelerini tek bir Maden Emini'nin ynetimi altnda birletiriyordu. rnein, tam ortasnda Dersim'in bulunduu Ergani, Gmhane, Keban, K, Kemah madenleri, tek Maden Emini'nin ynetimi altndayd. 1514 aldran Sava tama ilerini gren katrclar, deveciler, madene su getirenler, madende kazma sallayanlar, madenleri uvallara dolduranlar, Samsun ve Trabzon limanlarna gtrenler, depolayanlar, tophanelerde, baruthanelerde alanlar, "Madenciyan Fukaras" olarak adlandrlyor, yneticilere "Maden Emini" deniyordu. Maden i kolunda alanlarn hukuk ve yarglar dahi ayrlm, "Maden Kanunnameleri" ile zel olarak belirlenmiti. Bu ikolunda grev stlenen katrcdan yneticiye, tepeden trnaa herkesin kendi aralarnda olsun, bakalaryla olsun, btn uzlamazlklar, davalar, banda "Maden Emini"nin bulunduu zel bir yarg dzeninde zmleniyordu. Osmanl'nn en verimli gm, bakr, demir ocaklar Gmhane, Espiye, Keban, negl, Ergani, Ki ve Bilecik'te; barut yapmnda kullanlan en verimli gherile ocaklar da Akda, Van, Erci, Nide, Karaman, Kilisehisar, Malatya, Larende, el, Mara
38

Siyasal Snnilik gden Yavuz Sultan Selim komutasndaki Osmanl ordusu, siyasal Alevilik, Kzlbalk gden ah smail ordusuyla 1514 ylnda aldran'da kar karya geldiklerinde, madencilie dayal top tfek gibi patlayc silahlarn, kl, mzrak, ok, yay, mancnk gibi geleneksel silahlara stnl bir kez daha kantlanacak; Snni Osmanl'nn ok sayda top ve tfekle donanm ordusu; az sayda ateli silah bulunan ii, Alevi, Kzlba ah smail'in ordusunu yenecekti. ah smail'in Alevi-Kzlba emirlerce ilettii Dersim'e yakn madenler de aldran savanda Snni Osmanl'nn eline gemiti. Alevi Kzlba Dersim airetleri, yenilgilerine neden olan toplarn ve gllelerin, Ergani'den kan bakr, Keban'dan kan kurun, K'dan kan demir ve ayn yreden salanan gherile, odun kmr ve kkrt karmyla yaplan barutla altn, bunlarn hep Dersim evresinde bulunan maden ocaklarndan salandn

BD OCAK 2012

hi unutmadlar. Maden demek, silah demek; top, tfek, glle demek; gm aka ve bakr mangr demekti. aldran savandan sonra Osmanl devleti, ne zaman doudaki komular Rusya ya da ran'la savaa tutuacak olsa, siyasal Aleviliin, Kzlbaln dalar ve akarsularla korunakl kalesi Dersim'in nde gelen kimi airetleri, Osmanl'nn top, tfek ve para retiminin kayna olan evredeki madenlere saldracakt. Osmanl Devleti, 1514, 1534-1535, 1548-1549, 1552-1554, 1578-1590, 1603-1611, 1615-1618, 1622-1639, 1723-1727, 1730-1732, 1735-1736, 1821-1823 tarihlerinde Alevi, ii, Kzlba ran Devleti'yle savam; btn bu savalarda, Snni Osmanl'nn yerli top tfek barut retimi, kimi Alevi-Kzlba Dersim airetleri tarafndan, yredeki madenlere yaplan silahl basknlarla, saldrlarla kesintiye uratlmt. Cemal ener'in yayna hazrlad Dersim Tarihi'nde yer alan Babakanlk Osmanl Arivi belgelerine gre: 1729 Aralk: Kimi airetler Keban maden blgesinde Besni ilesi-

ni basm, beyz emekiyi esir alp elerine, ocuklarna mallarna saldrm; halk evini, iini, kyn terkedip baka yrelere kamaya balamtr. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 1983) 1732 Mays: Dersimli, eyh Hasanl airetleri, Keban maden blgesi emekilerinin kylerini basarak ocuk ve kadnlarn rehin almtr. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 1697) 1733 Eyll: Dersimli, eyh Hasanl airetleri, Elaz, arsancak, K madenleri yresinde halka saldrarak varlklarn yama etmi ve kadn ocuk ayrmadan ldrmlerdir. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 16543) 1735 Aralk: Dersim arancak voyvodas, Keban madenindeki frnlarda yaklacak odunlarn yredeki dalardan salanmasna engel olmu ve bir ka yl boyunca madende retim durmutur. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 2739) 1743 Ocak: Kimi airetlerce Ergani madeninde alan emekilerin ile ve kylerine saldrlarak madene gidi gelileri engellenmekte ve maden ynetimine saldrlarak retim felce

1745 ve 1751 tarihli (solda ve sada) Osmanl ariv belgeleri

39

BD OCAK 2012

uratlmaktadr. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 16193) 1745 Temmuz: Dersimli, eyh Hasanl airetleri Ki ve Keban madenlerinde alan madencilerin yollarn kesip soyarak ldrmektedirler. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 2047) 1751 Ocak: Dersimli, eyh Hasanl airetleri Keban madenine gerekli kmr salamakla ykml arsancak kylerini basarak, kylleri ldrm, mallarn yama etmi, kylerini yakmtr. Keban, Ki, Kemah maden eminliklerine bu apulculuklar nleme buyruu verilmitir. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 2047) 1761 Temmuz: Ergani madeninde alan emekilerin kyne saldran kimi airetler tm evleri yamaladklar gibi ocuk ve kadnlara saldrp rzna gemilerdir. (BOA Cevdet Zabtiye, no 4520) 1762 Eyll: Herdi Aireti, Keban maden iletmesi emekilerine saldrp soymutur. (BOA - A.E. Dahiliye, no 3120) 1764 Aralk: Dersimli, eyh Hasanl airetleri, evredeki madenlere saldrp igal etmi, iileri madenden kartmtr. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 3639) 1774 Ekim: Keban ve Ergani madenlerinde devlet egemenlii yeniden kurularak madenlere bal kazalarn halklarna eski ayrcalklar yeniden verilmitir. (BOA - Cevdet ktisat, no 476) 1780 Austos: Dersimli, eyh Hasanl, Gvanl, Haranl, Kuvanl,
40

Zirkanl, Dekli, Kogiri, Kerne, adili, Greli, Benaml, Bazgel airetleri, maden iletmelerinin bulunduu Gmhane, Kuruay, Kzucan, Kemah, Gercanis, emigezek, Ein, Erzincan ve Tercan ilelerinin madenlerde alan emeki halkna srekli olarak saldrp, can, mal ve namus gvenliini yok etmeleri zerine, maden emekileri ilerini, evlerini, kylerini brakp ge balamlardr. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 5657) 1782 Ocak: Dersimli, eyh Hasanl, Gvanl airetleri, madenlerde alan Kuruay (Il), Ki, Kzucan ile ve kylerini basarak mal ve cana zarar vermiler (BOA Cevdet Zabtiye, no 1094), Ekim aynda Keban ve Ergani madenlerine saldrmlardr. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 11512) 1787 Mays: Dersimli, eyh Hasanl, Dek airetleri, Keban madenine bal emigezek, arsancak, Ein, Gmhane, Kemah, Kuruay, Tercan, Erzincan dolaylarnda madenlere ve maden emekilerine ynelik srekli saldrlarda bulunmu, kylerini yakm, maden emekilerini toplu ge srklemilerdir. (BOA -Cevdet Zabtiye, no 3484) Elebalar bir sre sonra yakalanp cezalandrlmtr. (BOA - Cevdet Zabtiye, no 576) 1787 Eyll: Dersimli, eyh Hasanl, Dek airetleri, Keban ve Ergani madenlerine bal arsancak, Cemigezek, irturuk Karaor, Herbulut, ermik, Eil, Palu gibi btn sancak ve kazalara saldrmlardr.

BD OCAK 2012

(BOA - Cevdet Dahi-liye, no 13821) 1793 Ocak: Dersimli, eyh Hasanl, Dekli ve Ovackl Airetleri, emigezek, arsancak ileleri halkna ynelik saldrlarn younlatrmlardr. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 13821) 1798 Aralk: Dersimli, eyh Hasanl, Dek airetlerinin, madenler blgesinde sregelen adam ldrme, soygun, gasp, yama, rza tecavz, ky yakma eylemlerine kar nlemler pekitirilmitir. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 15197)

arsancak, emigezek voyvodalarna gstermek zere elimize bir ferman verilmesini dileriz. Buyruk padiahmzndr. (BOA- Cevdet Zabtiye, no 3152)
Yzyllarca evredeki madenlere saldran Dersim eyh Hasanl airetinin 1802 ylnda birden bire tvbekar olup madenleri ve maden iilerini korumaya sz vermesinin gizi, Osmanl -ran ilikilerindeki deiimde saklyd. Bir ka yl nce Rusya'yla savaa tutuan ran, ba sknca Osmanl'yla dmanla ara verip birlik arayna girmi; szkonusu Dersim aireti de mezhepdalar ran'n uydusu olduklarn ele veren bir tutumla, Osmanl dmanln brakp madenlerin koruyucusu kesilmiti. 1809'da Osmanl-ran ittifak grmeleri baarszlkla sonulanp, ran, yeniden dmanla dnnce, bu Dersim airetleri de ran uydusu olduklarn ele verecek biimde yeniden evredeki madenlere saldrmaya balayacaklard: 1809 Ekim: Toplu ldrmeler, rza tecavzler, gasp, ile ve ky yakma eylemleri, Keban ve Ergani madenlerinde retimin durmasna yol am; Palu, Harput, arsancak, emigezek, Eil, Malatya, Arabkir, Ein, Keban, Ergani maden ynetimleri saldrganlarn peine dmtr. (BOA - Cevdet Dahiliye, no 7133) [Alevi, Kzlba, ii ran] x [Snni Osmanl] aldran Sava, 1514'te bitmemi, deiik zamanlarda, deiik biimlerde, yzyllar boyu srm; Osmanl uyruunda bulunan kimi Alevi, Kzl41

Kimi Dersim airetlerinin, evrelerinde bulunan maden iletmelerini baltalama eylemleri, 1802 ylnda birden bire kesilmi, bunlardan eyh Hasanl airetinin reisleri Padiah III. Selim'e bavurarak, bundan byle madenlere ve maden emekilerine saldrmayp madenlerin korunmasnda grev almak istediklerini bildirerek zetle yle demilerdir: 1802 Haziran: Biz eyh Hasanllar; Padiah'a boyun eip kullar arasna yazldk. Bundan byle madenleri baltalamayacamza, emigezek'ten Erzincan'a btn maden yollarn koruyup gvenliini salayacamza; yanmzda yremizde bulunan kylerde maden iin odun kmr retenleri, tayanlar ve maden iilerini koruyacamza sz veriyoruz. evremizdeki Krtlerle dier airetlerden szmze aykr davrananlar olursa Maden Emini'nce cezalandrlsn; szmzde durmayacak olursak Maden Emini bizi de grevden alsn.

BD OCAK 2012

ba Dersim Airetleri, bu sava Snni Osmanl'nn o yredeki madenlerini, edeyile ordunun top tfek retimiyle maliyenin para retimini baltalayarak srdrmtr. 1500'lere dek kendi silahn kendisi yapan, dahas yabanc lkelere silah satarak nemli bir gelir salayan; savalara snrsz top, tfek, barut, glle ve mermiyle kp dmanlarnn dn patlatan Osmanl, aradan iki yzyl gemeden topunu tfeini yabanclardan satn alr; glleyi, mermiyi taneyle datr; cephanesi tkenen askerleri savatan kaar bir duruma dmt.
Yabanclar Osmanl'ya her zaman kendi kullandklarndan daha ksa menzilli toplar ve tfekler satyordu. rnein, dman 2000 metre uzaktan Osmanl ordusunu vurmaya baladnda, Osmanl'nn ok ok 1500 metreyi vurabilen ithal toplar, tfekleri, dmann 500 metre nne dyor; komutanlar, dmann uzun menzilli silahlar karsnda yabanclardan satn alnan ksa menzilli silahlarn etkisiz kalmas yznden yenildiimizi bildiriyorlard. Uzun menzil, daha nitelikli madenden yaplan namlu ve daha iyi barutla salanabilirdi. Maden iletmelerinin ska baltalanmas, verimli biimde iletilememesi buna olanak vermiyor; top, tfek, barut gibi madencilie bal sava aralarnda gerileyen Osmanl'nn paras da maden retimindeki baltalamalar ve verimsizlik nedeniyle giderek bozuluyordu. Balangta kendi parasn lke top-

kendisi basan Osmanl, maden ikolundaki dle birlikte, para basmnda da skntlarla karlamaya balam; yle ki, kimi dnemlerde evlerdeki gm bakr vazolar tepsiler darphaneye gnderilip bunlardan para baslarak askerin memurun dentileri bu paralarla yaplr olmutu. Amasya ve Gmhane'de kartlan gmn kimi Alevi-Kzlba Dersim airetleri araclyla mezhepdalar ran'a karlmas, ran'daki 70 darphanenin Osmanl'dan karlan gmle beslenmesi; Osmanl'daki gm ake sorununun, siyasallatrlm Alevi-Snni mezhep savann aldran'dan sonra baka aralarla srdn gsteriyordu. Osmanl madenleri baltalanmayp verimli alabilseydi, evlerdeki gm vazolar, bakr tepsileri darphaneye gnderip gm ake, bakr mangr bastrmaya gerek kalmaz; baka madenler kartrlarak parann ayar bozulmaz; askerler, memurlar ve halk; "biz bu deeri dk, ayar bozuk paralar istemezk!" diye ayaklanmazd. Kimi Dersim airetlerinin kendi evrelerinde iletilen Osmanl madenlerini vurduu yzyllarda, btn bunlar yaanmt.

raklarndan kard gm ve bakrla

42

Tophaneler, baruthaneler, darphaneler; edeyile devletin ordusu ve maliyesi gerekli nitelik ve nicelikte madenden yoksun kalnca, devletin bu iki temel direi sallanmaya balamt. 1839 Tanzimat Ferman, ierde dirlik ve dzenlik salanamadka, d saldrlara direnmenin olanaksz ve kn kanlmaz olduunu haykryor;

BD OCAK 2012

1877 Plevne Sava siyasallam din ve mezhep ayrmclndan kaynaklanan i atmalarla mahvolan retim, yatrm ve verimliliin, ancak uyruklara tannan haklarda ve yklenen grevlerde eitliin salanmasyla diriltilebileceini vurguluyordu. Devletin bu dorultuda 1845-1849 aras, Dersim Ovack'ta bir askeri kla yapp airet yelerini eit zgr bireylere dntrerek airet rgtlenmesini datmaya ynelik idari, siyasi giriimleri, airet reislerinin tepkisiyle karlaacakt. 1851'de gerekleen ayaklanmann bastrlmasndan sonra Padiah'a sunulan raporda " drt yzyldr devlet otoritesinin girmedii" Dersim'de bir ka dnda ou airetlerin silahlarnn topland, fakat yerleik yaama gemelerinin zaman alaca bildiriliyordu. (BOA, rade Meclisi Vala, no 8431). Osmanl'nn Tanzimat'la eit yurttala ynelmesi, emperyalistlerin karlarna uygun dmediinden, Osmanl'daki btn dinsel cemaatlere, hahamlara, papazlara, imamlara, Tanzimatn din dmanl olduu, eer dinsel yaplarn yokolutan kurtarmak istiyorlarsa, Tanzimat'a kar eyleme gemeleri gerektii propagandas yaplm; musevi, rum ve mslman din adamlar, kendi cemaatlerini Tanzimat'n uyruklar arasnda eitlik maddesinin din dmanl demek olduuna inandrmaya koyulmulard. Her ynden ksteklenen Tanzimat'n, Dersim'de ve dier yrelerdeki airet yaplanmalarnda yapabildii tek deiiklik, airetlerin o gnk reislerine "kaymakam" vb. gibi idari nvanlar verilmesi olacak; fakat bir airet reisine "kaymakam" demekle o airetin yeleri eit zgr yurttalara dnm olmayacak; tersine, airet reisleri, stelik bir de devlet gcyle
43

BD OCAK 2012

donanm olarak, airet yelerini eskisinden daha gl biimde airet dzenine bal tutacaklard.

Tarihinde yabanc devletlerden bor

almam olan Osmanl, Krm Sava'nda 1854, 1855 aras kez ngiltere'den bor alm; bor veren yabanclar, alacaklarn gvenceye almak zere, Osmanl maliyesine kendi grevlilerini sokarak btn retim alanlarn denetlemeye balamt. 1856 Islahat Ferman'yla devlet, bir yandan biricik toplumsal kurtulu yolu olarak tm uyruklarn tek "Osmanl Milleti" kimlii altnda birletirmeye alrken, te yandan ekonomik alanda lkeyi tmyle yabanc egemenliine srklyordu. Oysa, devletin izniyle en sarp yerlerde alan yabanc konsolosluklar, etnik, dinsel, mezhepsel ayrmalar krkleyip airet yaplanmalarn pekitirici almalar yrterek, devletin eit yurtta-

la evrilecek tek "Osmanl Milleti" tasarsn el altndan baltaladklarndan, Islahat Ferman'nn amalad eit yurttalk, ayn fermann yabanclara tand ayrcalklar yznden gerekletirilemez oluyordu. Emperyalistler, 1839 Tanzimat Ferman'na kar yaptklar gibi, 1856 Islahat Ferman'na kar da "uyruklarn eitlii"nin din dmanl demek olduu propagandas yrtmler; 1859'da kurulan bir gizli rgt "eit yurttaln din dmanl olduu" sloganyla Kuleli Vakas olarak bilinen bir darbeye kalkmt. ngilizler, Islahat Ferman'nn eit yurttalk maddesinin 1865'te yalnzca Adana ve evresindeki airetlere uygulanmasna gz yummu, yalnzca bunu byk bir sevinle desteklemilerdi; nk dnyann en byk ham pamuk reticisi Amerika, 1861'de patlak veren i sava nedeniyle ngiltere'ye ham pamuk satmaz olmu, ngilizler

Osmanlnn mali ve askeri gc zayfladktan sonra kalklanPatrona Halil isyan

44

BD OCAK 2012

pamuklu dokuma sanayilerini lmden kurtarmak amacyla Amerika'dan alamadklar ham pamuu, doasn pamuk ekimine elverili bulduklar Adana'da retmeye, bunun iin de o blgedeki airetleri hayvanclktan uzaklatrp pamuk tarmnda ii olarak altrmaya gereksinim duymulard.
Emperyalistler, Osmanl'nn Ada-

Osmanlnn yabanclara maden sat hisse senedi lalarn ykm, kimileri de Kemaliye ve emigezek'e saldrmt.

na'dan baka yrelerdeki airetleri datp yelerini eit yurttalara dntrmesine karydlar. Dersim'de de durum byleydi. 1860 sonras Hozat ve Mazgirt'e birer askeri kla kuran Osmanl, Adana'da 6 ay iinde baard ii Dersim'de gerekletirememi; gezginci satc "eri" grnmnde Dersim'e girip kan yabanclarn bu yreye zel bir ilgi gstermesini nleyememiti. Dersim'li airetlerin evredeki madenlere saldrlar sryordu. Sonunda Osmanl, yabanclara toprak sat yasan kaldracak; bir trl verimli iletemedii madenleri 1867-1869 aras yabanclara satmaya balayacakt. 1876-1877 OsmanlRus Sava'nda Anadolu'ya giren Rus ordular Dersim airet reislerini ayrlk Ermeniler araclyla Osmanl'ya kar kkrtm; kimi Dersim airetleri Erzurum'daki Rus konsolosluuyla ilikiye geerek Hozat ve Mazgirt k-

Trabzon'daki ngiliz konsolosu, Eyll 1878'de kimi Dersim airetlerinin Erzincan'daki Osmanl ordusunun ileri kollarna saldrdn bildiriyordu. Osmanl'nn Rusya'ya yenildii bu savatan sonra Anadolu'nun dousunda zerk bir Ermenistan kurulmasna ynelik ngiliz tasarsnn 1878 Berlin Kongresi'nde onaylanmasyla birlikte, Anadolu'da etnik ve mezhepsel ayrmalar hzlanm; rnein Hakkari'de, ngiliz, Amerikan ve Rus konsoloslaryla grmeler yapan airet reisi eyh Ubeydullah, Osmanl'nn Ruslar'a yenildiini, gcnn tkendiini, stelik gavur olduunu savlayarak, kendisine bal airetleri ayr bir devlet kurmak zere ayaklandrmt. Abdlmecid ve Abdlaziz'in eit yurttala dayal tek "Osmanl Mille45

BD OCAK 2012

ti" tasarsn terk eden Abdlhamid, "ttihad- slam", edeyile "slam Birlii" tasarsna sarlarak, dou Anadolu'da bir Hristiyan Ermenistan kurulmasn nlemek zere, 1891'de Snni Krt airetlerinden Hamidiye Alaylar oluturmutu. Devleti eit yurttalk izgisinden ayran Abdlhamid'in siyasal dincilie ve mezhep ayrmclna ynelmesi, Dersim'in kimi Alevi-Kzlba airetlerini rahatsz etmiti. 1892'de Erzincan Basavcl ve 1896'da Mir Zeki Paa tarafndan yazlp Abdlhamid'e

lar yaanacakt. Arifi Paa'nn 1903, Celal Paa'nn 1906 tarihli Dersim'in Yeniden Yaplandrlmas'na ilikin raporlar, airetlerin 1907 ve 1908 isyanlaryla uygulanamaz olmutu.
1908'de II. Merutiyet Devrimi gereklemi, devlet Abdlhamid'in siyasal dinci izgisini brakp yeniden eit yurttalk izgisine ynelmi; fakat 1909'da airet dzenini kaldrmaya ynelik devlet giriimi, Dersim'deki 54 airetin 19'unun silahl direniiyle karlamt. 1914'te Birinci Dnya Sava patlak verince, devlet eit yurttalk izgisini bir kez daha terkedip, yeniden Abdlhamid'in Almanlarca tasarlanm "slam Birlii" izgisine sarlm; bu srada ayrlk Ermeni rgtlerinin ve Rus ordusunun Dersim'e duyduklar ilgi younlamt. Rus ordular dou Anadolu'ya girdik-

1876 Anayasasnn yrrle girmesini konu alan bir kartpostal sunulan Dersim raporlarnda, yrede devlet egemenliinin salanmas iin neler yaplmas gerektii sralanyor; Dersim'de kimi airet reislerinin, Ermeniler'in zellikle de protestan olanlaryla ok yakn ilikide olduklarnn alt iziliyordu. 1896'da Dersim airetlerinden de Hamidiye Alaylar oluturmasna allacak, fakat bunda sorun46

ten sonra Dersim'e zel grevliler yollayarak eer Osmanl ordusuna saldracak olurlarsa Dersim'e bamszlk vereceklerini bildirmi; kimi Dersim airetleri Rus nerisini benimseyerek Mart 1916'da saldrya gemi; fakat bu airetler, Mays 1916'da Osmanl ordusuna yenilerek teslim olmulard. Ekim 1918'de Osmanl Birinci Dnya Sava'ndan yenik kacak, z-

BD OCAK 2012

mir'in Yunan ordularnca igali zeri- klyordu; nk ayrlklarn "Tene Mays 1919'da kurtulu ve bam- Ce'nin resmi tarih tezi" diyerek yalan szlk iin sava balayacakt. saydklar bu tarihsel olgu; 1924'te Sovyet Ermenistan'yla imzalanan deil, 1921'de; Atatrk tarafndan de1921 Gmr Antlamas, dou Ana- il, bir Dersim airet reisince dile getidolu'da Byk Ermenistan tasarlarna rilmiti. son verirken; Dersim'de 400 yldr 1839'da Osmanl dneminde, tek Alevi-Kzlba mezhep kimliklerini "Osmanl Milleti" tasarmyla balane karan airetler, Sevr tasarsna yan, fakat emperyalist kkrtmalarla umut balayan ayrmc rgtlerce kesintilere urayarak bir trl gereketnik bir kimlie brndrlerek An- letirilemeyen "tek yasal, tek eitimli, kara'ya kar kkrtlacak ve Kogiri airetinin adyla anlan ayaklanma, Nisan 1921'e bastrlacakt. Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey, 3 Ekim 1921 gn Byk Millet Meclisi gizli oturumunda yapt konumada, Kogiri Ayaklanma- 1878 sonras rgtlenip s'n kkrtanlarn silahlanan Ermeni eteleri Dersim airetlerine giydirmeye altklar etnik kimlii zgr ve eit yurttalar devleti", emreddederek, bu airetlerin ounun peryalist boyunduruktan kurtulma yzyllar nce Horasan'dan gelmi, srecinde, Atatrk nderliinde adm sre ierisinde eitli nedenlerle adm kurulmu; "1926 Tek Yasa Devkomu airetlerin etkisinde kalarak rimi", atlan bu admlardan belki de Krte konumaya balayan Alevi- en nemlisi olmutu. nk yurttalk, Kzlba Trkmenler olduunu syle- hangi din, mezhep ve etnik kkenden miti. olursa olsun, lkedeki herkesin ayn yasay benimsemesi ve bu yasann Dersim airetlerinden Hasan Hayri lkenin her yerinde herkese eit olarak Bey'in 1921 ylnda Meclis'te yapt uygulanmasyla gerekleebilirdi. bu aklama, Atatrk kartlarnn Nitekim, Medeni Yasa, lkenin ska dile getirdikleri, "Kemalistler, farkl dinlere inanan -fakat airet d1924'ten sonra, Krtleri asimile etmek zenini oktan am bulunan- Musevi, iin 'Krtlerin bir Trk boyu olduu' Hristiyan topluluklarnca kolayca yalann uydurdular" savn geersiz benimsenmi; etnik kkenleri, dinleri,
47

BD OCAK 2012

bine bal ve dilleri ounlukla Zazaki'ydi. lkenin dier yrelerindeki airetlerse daha ok Snni-afii mezhebine balydlar ve dilleri ounlukla Kurmani'ydi.
Zazaki ve Kurmani,

1876da Abdlhamit tarafndan yrrlkten kaldrlan Anayasann 1908de yeniden yrrle konmas, yaasn vatan, yaasn millet, yaasn zgrlk yazl kartpostallarla kutlanmt. dilleri ayr olduu halde ayr bir ulus olduklar iddiasnda bulunmayan bu cemaatler, Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin Medeni Yasa'sn benimseyerek ulus devletin eit yurttalar olduklarn duyurmu ve aznlk ayrcalklarn terketmilerdi.
Gelgelelim, Trkiye Cumhuriyeti'nin Medeni Yasa'sn ellerinin tersiyle iterek, zgr ve eit yurttal iddetle reddeden milyonlar vard Trkiye'de: Airetler... Airet reisleri, Trkiye'nin eit yurttalar cumhuriyetine doru att her adma, insan ve yurtta haklarna her bakmdan ters den airet yasalarn korumak zere isyan ediyorlard. Airetler arasnda dil, din, etnik kken birlii bulunmuyordu. Dersim airetleri, daha ok Alevi-Kzlba mezhe48

evirmensiz anlaamadklar gibi, Snni-afii mezhebinden olan airetlerle Alevi-Kzlba mezhebinden olan airetler de, kkleri 1514 aldran Sava'ndan ncelere uzanan mezhep kartln iselletirmilerdi. Bu gibi uyumazlklar airetlerin Cumhuriyet'e kar birlemelerini olanaksz kld gibi, airet yapsn aarak eit yurttalara dnmelerini de gletiriyordu. zgr eit yurttalar cumhuriyetini kurmaya davranan Trkiye, 1938'e dek yurttala kar airet yasalarn ve dzenlerini srdrmeyi amalayan airet reislerinin kard, emperyalistlerce uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk imi gibi gsterilerek desteklenen eyh Sait Ayaklanmas, Ar Ayaklanmas vb. gibi ok sayda airet ayaklanmasyla uraacak; Sovyetler Birlii ve Komnist Enternasyonal rgt, bu ayaklanmalarn perde arkasndaki emperyalist oyunlar aa vurarak, Trkiye'yi destekleyecek; dahas Ar Ayaklanmas'nda Sovyet ordular snra asker yp isyanclarn hareket alann daraltarak Trkiye'nin bu isyan bastrmasna yardm edecekti. Son drtyz ylda yzlerce kez

BD OCAK 2012

ayaklanm, vur-ka savanda ustalam kimi Dersim airetlerinin reisleri, drt yan sarp dalar ve akarsularla evrili, dzenli ordularca ele geirilmesi g doaya yaslanarak, insan ve yurtta haklarna dman airet dzenlerini yzyllar boyu nasl srdrmlerse sonsuza dek yine yle srdrebileceklerine inanyorlard. Ancak, bu kez yle olmayacakt; nk Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl'nn k ve dalma srecini en ince ayrntlarna dek bilen, Osmanl snrlar ierisindeki airetlerin, Osmanl Devleti'nin yklnda ne denli etkili olduklarn yaayarak grm,

deneyimli kadrolarca ynetiliyordu.

Yzyllarca Osmanl ynetiminde ka-

lan Irak, Suriye, Msr, Libya, rdn ve Arabistan'n, Lawrence gibi emperyalist ajanlarca satn alnan airet reislerinin ban ektii silahl ayaklanmalarla Osmanl'dan kopartldn biliyorlard. Osmanl ne zaman bir savaa girse, kimi airetlerin derhal ayaklanarak Osmanl'y iinden vurduklarn, biliyorlard. 1916'da Arap airet reislerini altnla ve ayr devlet vaadleri ile tavlayarak Osmanl'ya kar savatran ngiliz ajan Lawrence'in, 1930'larda "Hac Mehmet" ad ile Ar ayaklanmasna kartn da biliyorlard. Sorunun etnik kken ayrlndan deil, hangi etnik kkenden olursa olsun, "airet yaps"ndan kaynaklandn, airet yapsnn ancak ve yalnz airet yelerinin insan ve yurtta haklarna kavuturulmasyla zleceini biliyorlard.

D
1916'da Arap airetlerini ayaklandrp Osmanl'dan kopartan ve Lawrence of Arabia filmiyle tm dnyaca tannan ngiliz ajan Lawrence, Cumhuriyet dneminde bu kez Hac Mehmet takma adyla Krt ayrlk hareketlerini rgtleyenler arasnda bulunuyordu. Baarabilseydi, ikinci unvan Lawrence the Kurd olacakt.

Dahas, 1935'te Munzur adyla yeniden yaplandrma tasars TBMM'de tartlrken, kr Kaya'nn [o gnlerde yabanc kkenli szcklere Trke karlklar bulmaya younlaan ve byk olaslkla bu szc de tretmi olan] Atatrk'le grtkten sonra, Dersim iin Munzur deil Tun Eli (tun yresi) adn nermesi; Atatrk'n Osmanl top dkmnde kullanlan "tun"un yredeki bakrdan elde edildiini bildii ve buradaki airetlerin yz yllar boyu evredeki bakr madenlerine saldrp Osmanl'nn tun top retimini baltalayarak askeri
49

BD OCAK 2012

kne yol atklarnn bilincinde olduunu gsteriyordu. Airet reislerinin "Der-Sim"ini, insan ve yurtta haklarnn "TunEli"ne dntrme almalar, uzun ve youn bilimsel aratrma ve incelemelerin rnyd. Osmanl dneminde yazlm yeniden yaplandrma nerileri incelenmi; Osmanl'daki askeri uygulamalar ve sonular irdelenmi; nceki giriimlerin neden baarya ulaamad saptanm; ayn baarszlklarn yeniden yaanmamas iin neler yaplmas gerektii belirlenmi; blgeye yeniden uzmanlar gnderilerek son durumun ne olduunu gsteren bilimsel raporlar yazlmt. 1934'te yaymlanan tanmazlarn devlete geeceini; bu yasann yaynndan nce airetlerde reislik, beylik, aalk, eyhlik yapanlarn aileleriyle birlikte Bakanlar Kurulu'nca uygun grlecek baka yerlere yerletirileceklerini, duyuruyordu.
"Trkiye Ky ktisadiyat"nda; Dersim'de 230 kye egemen olan Seyit Rza'nn her yl kendi "Maliye Bakan"(!)n stanbul'a gndererek Dersim'den stanbul'a gitmi airet yelerini buldurup onlardan da vergi ald; vermeyenlerin Dersim'de bulunan yaknlarna bask yapt; sahibi olduu kylerden gelip geenlerden "toprak bast" paras bile ald bildiriliyordu. Airet yeleri devlete vergi vermiyor, fakat airet reisi Seyit Rza'ya vergilerini dyorlard. Devlete askerlik yapmyor, fakat airet reisi Seyit Rza'nn askerliini yapyorlard. Devletin okullarna gitmiyor, fakat airet reisi Seyit
50

Dersim isyannn elebas airet reisi Seyit Rza Rza'nn sylevleriyle eitiliyorlard. Medeni Yasa'nn miras, evlenme, boanma, mlkiyet hukuku geersiz; fakat airet reisi Seyit Rza'nn iki duda arasndan kacak airet yasalar temyizi olanaksz kesin hkmler niteliindeydi. Trkiye Cumhuriyeti'nin ceza yasalar geersiz, fakat airet reisi Seyit Rza'nn uygulad airet cezalar, kan hukuku yrrlkteydi.
Devletin airet yelerine ekonomik

zgrlklerini kazandrp airet reisine bamllktan kurtarmak iin datt topraklar dahi, airet yasalar uyarnca bedelsiz hileli satlar yoluyla airet reisi Seyit Rza'nn malna dntrlmt. Cumhuriyet, 1934'te yrrle giren skan Kanunu'nun 10. maddesi ile, airet reisliini yasad sayarak; bundan byle airetlerin tzel kiilik savlayamayacaklarn, hi bir belge ya da hkmn airete tzel kiilik

BD OCAK 2012

kazandrmakta kullanlamayacan; nedir tatmam olan airet yeleriairet reisleri, beyleri ya da eyhlerinin nin ceplerine para girecek; airetten tm yetkilerine son verildiini; ml- bamsz kendisine zel birikim yapkiyetleri hangi resmi belgeye, karara may ve kendi birikimini diledii gibi ya da gelenee dayanrsa dayansn, kullanmay renen airet yeleri airet reislerinin, airete ait ya da airet bylelikle airet dzeninden uzaklap, adna diyerek kendi mlkiyetlerinde insan ve yurtta haklarna adm atatuttuklar btn Airet yaplarn t- cakt. Airetler Dersim'inin, zgr bimyle ortadan kaldrmaya ynelik bu rey yurttalar Cumhuriyet'inin Tun kanunun Dersimde uygulanmas, Eline dntrlmesi, tasarnn biriDersim'i yeniden yaplandrmay amalayan Devletin airet yelerine 25 Aralik 1935 tarihli ekonomik zgrlklerini "Tunceli Vilayeti'nin kazandrp airet reisine daresi Hakknda Kanun"la gerekletirile- bamllktan kurtarmak cekti. iin datt topraklar

Cumhuriyet, airetle- dahi, airet yasalar uyarin Dersimini, insan ve rnca bedelsiz hileli satlar yurtta haklarnn Tun yoluyla airet reisi Seyit Eline dntrmek zere; yreyi kprler, yol- Rza'nn malna dntlar, okullar, hastahaneler, rlmt. sinemalar, tiyatrolar, halk evleri, bankalar, ziraat kurumlar, cik amacyd. almalar cokuyla hkmet binalar, adliye rgt, kara- sryor, yapm bitirilen bir kprnn kol ve klalarla donatmaya balad. Atatrk tarafndan alaca syleniBaka yreden ii getirilip altrl- yordu. Fakat yle olmad. mas yasakt. Btn yaplar dolgun O gnleri yaayan hsan Sabri bir gndelik verilerek yredeki airet alayangil anlarnda: yelerine yaptrlacak; airet yesi, "Atatrk Singe Kprs'n amareisinden bamsz bir birey olarak ya gidecek. O tarihte Seyit Rza Deralp emeinin karln para olarak sim'in lideri. Devlet, Frat zerine bir alacak; yzyllar boyu yalnzca kendi kpr yapm. Kprnn banda da ailesinin yaam iin gerekli eyleri bir karakol. Karakolda 33 askerimiz, tketebilecei kadar reten, bundan balarnda smail Hakk adnda bir fazla retim yapmad iin pazara yedek temen var. Kprye Dersimligtrp satacak bir varl bulunma- ler saldr dzenliyor. Karakol yaklyan, dolaysyla zel mlk nedir, pa- yor ve 33 askerimiz ehit oluyor. te rasal birikim nedir, mlkiyet zgrl- bu olay isyann balamasdr. Atatrk
51

BD OCAK 2012

sokmamak ve airet dzenini eskisi gibi srdrmek zere ayaklanmay balatmt. Tunceli-Erzincan yolundaki kpr yaklm, blgenin telefon hatlar kesilmi, Jandarma birliklerine pusu kurulmu, Pap buca karakoluna baskn dzenlenmi, Sin Karakolu baslm, olayla ilgileniyor ve kesin talimat ve- Mazgirt Kprs yklmt. Komnist riyor: Bu meseleyi kknden halledi- Enternasyonal'in yayn organ Rundschau, 29 Temmuz 1937 gnl sayniz." diyerek anlatyordu olanlar. 1937 ylnda, 21 Mart' 22 Mart'a snda, Dersim'de yaananlar zetle balayan Nevruz gecesi, airet reisi yle duyuruyordu: "ki ay akn bir zamandan beri Seyit Rza, nderliini benimseyen kimi airetlerle birlikte, kurulan kara- Ankara hkmeti, Dersim blgesindekollar basarak, 33 askerimizi ehit ki Krt airetlerin yeni bir gerici ayakederek, yaplan kprleri ykarak, lanmasn bastrmakla urayor. AaCumhuriyet'in yerletirmeyi amala- lar, kendi ynetim ve yarg yetkileri d insan ve yurtta haklarn, zgr altnda bulunan ahaliden ilerine gelbirey yurttalk dzenini Dersim'e dii gibi vergi alyor. Blge genlerinin byk bir ksm, askere gidecek yerde, airet reislerinin muhafz birliklerine fedai olarak giriyor. Bugn, Kemalist hkmetin enerjik reformlar yznden kendi iktidarlarn tehdit altnda hisseden feodal unsurlarn mitsiz bir direniiyle kar karya bulunu1937lerde birka Dersimli airet yesi yoruz. syann arife-

Devlet, Frat zerine bir kpr yapm. Kprnn banda da bir karakol. Karakolda 33 askerimiz, balarnda smail Hakk adnda bir yedek temen var. Kprye Dersimliler saldr dzenliyor. Karakol yaklyor ve 33 askerimiz ehit oluyor. te bu olay isyann balamasdr.

52

BD OCAK 2012

sinde, tapu kadastro idaresi airet re- ta. Yre halk, yollar, kprler, okulislerinin elinde bulunan halka ait mal- lar, vs. yaplmasna kar koyuyor. En larn incelenmesi ve saptanmasna son ayaklanma, hkmetin blgenin ilikin hkmet nlemlerini uygula- sosyal ve ekonomik koullarn iyilemaya balamt. Bu durumda feoda- tirmek zere gelitirdii reform proglizm, kendi yasa d egemenliinin ramn daha nce elde edilmi haklara iktisadi temellerini yitirme tehlikesi ile kar karya bulunduunu hissetti. te, zellikle bu nlem, isyana yol aan neden olmutur." Komnist Enternasyonal Sovyet Rusya demekti ve Trkiye ile ittifak halinde bulunan Sovyet Rusya, 1937'ye dek TrkiLenin, Komnist Enternasyonal rgtnn Rusyada ye Cumhuriyeti'ne gerekletirilen 2. Kongresinde kar gerekletirilen onlarca ayaklanmada hep Trki- tecavz eklinde gren liderleri taraye'nin yannda yer alm, dahas Kzl- fndan balatld. General Alpdoan, ordu'yu Trkiye'nin dou snrlarna airet reislerini Erzurum'da toplayarak, yarak, ayaklanmaclarn ran, Irak onlara hkmetin blgede yol ve dier balantlarn kesmiti. ekillerde giriecei iyiletirme programn tantmt. Airet reisleri bu Sovyet Rusya'nn tutumunu iki dev- grme srasnda dostane ve anlayl let arasndaki ittfak anlamas belirli- grndler, fakat toplantdan sonra yor, Komnist Enternasyonal'in Der- blgede sahip olduklar egemenliin sim konusundaki bu deerlendirme- elden gitmesi tehdidi karsnda, dn sinde Trkiye Komnist Partisi'nin yollar zerinde yer alan btn kpren kk bir etkisi dahi bulunmuyor- leri havaya uurdular ve hkmete du. stanbul'daki Amerikan Bykel- bir ultimatom gndererek; ancak blisi G. Howland Shaw'n, ABD D- gede jandarma bulundurulmamas, ileri Bakanl'na gnderdii 25 Ha- yeni kprlerin yaplmamas, blgenin ziran 1937 gnl rapor da zetle y- devlet kurumlaryla donatlmamas, leydi: "Blge halknn geri kalml silahlarnn ellerinden alnmamas, problemin temel hatlarn oluturmak- vergilerin karlkl grmelerle be53

BD OCAK 2012

lirlenmesi kouluyla Trkiye Cumhuriyeti Devleti ile anlaabileceklerini bildirdiler. Airet reislerinin bu ultimatomu zerine, blgeye askerler gnderildi ve airet reislerine kar sava balatld." ngiliz The Times gazetesinin 16 ve 17 Haziran 1937 gnl saylarnda isyann eitim retime kar koyan, reformlara direnen airetlerce kartld duyurulmutu. Krt Teali Cemiyeti yesi M. Nuri Dersimi tarafndan yazlp 'Dersim Generali Seyid Rza' imzasyla, yardm isteiyle ngiliz Dilerine gnderilen mektup, isyan bastrldktan sonra ngiliz Dilerince Trkiye'ye gnderilerek; "bakn, isyanclar bizden yardm istediler, fakat biz onlara yardm etmedik, bilginiz olsun" denilmiti. nk ngiltere, byyen Hitler tehlikesine kar, olas

bir savata Trkiye'yi bu kez kar cephede deil yannda grmek istiyor ve bu nedenle Trkiye'yi zayflatc etkinliklerine geici olarak ara vermi bulunuyordu.

Fransa'nn durumu da aynyd. O gnlerde Hitler ve Mussolini'ye kar Trkiye ile ittifak araynda olan ngiltere ve Fransa, eer Dersim isyanclarn destekleyecek olurlarsa Trkiye'yi kaybedeceklerini bildiklerinden; 1800'lerden bu yana ilk kez kendilerinden yardm bekleyen isyanclar yzst brakmay karlarna uygun greceklerdi. Amerika, ngiltere, Fransa ve Komnist Enternasyonal'in bal bulunduu Rusya, Dersim isyan konusunda birbirinden habersiz fakat biri dieriyle rten saptamalarda bulunmulard. Hepsine gre sorunun z; airet reislerinin, insan ve yurtta haklarnn gerei olan kurum ve yasalar Dersim'e sokmayarak, airet dzenlerini srdrmek istemesinden kaynaklanyordu. ster komnist olsun ister emperyalist, sacsyla solcusuyla o dnemde kimsenin yadsyamad gerek buydu.
Atatrk, askeri hare-

Tunceli (Dersim) isyanclarna kar askeri harekat srdrlrken, bir yandan da maden aramalar yapld ve maden bulunduunu haber veren Tan gazetesi'nin 25 Haziran 1937 gnl says.
54

kat srerken 1 Kasm 1937 gn Meclis'te yapt konumada: Her eyden nce

BD OCAK 2012

lkede topraksz ifti braklmamaldr. Bundan daha nemlisi de bir ifti ailesini geindirebilecek topran -hibir nedenle ve biimde- blnemez hale getirilmesidir. Byk ifti ve iftlik sahiplerinin ileyebilecekleri toprak genilii, sz konusu topran bulunduu blgenin nfus younluuna ve topran verimine gre snrlandrlmaldr. demiti. te Trkiye Cumhuriyeti, bir yandan ordusuyla airetlerin geriliki isyann bastrmaya alrken, ayn anda, isyana katlmayan ya da sonradan teslim olan Dersim'li airet yelerine, ailelerini geindirmeye yetecek byklkte toprak tapular datyordu.
Btn bunlar, Dersim Harekat'nn

Dersim harekatnda uayla grev yapan Sabiha Gken, Atatk'n huzurunda smet nn'nn elini perken. 1937 1937 gn Elaz'n Buday Meydan'nda yerine getirilmiti.
16 Kasm 1937 gn Elaz'a gelen Atatrk, 17 Kasm 1937 gn, oktandr "Tun Eli"ye dnm bulunan Dersim'e geecek ve 33 askerimizi ehit eden airetlerin yktklar ve Cumhuriyet'in ksa srede yeniden yapt kpry kendi elleriyle aarak; Trkiye Cumhuriyeti'nin ada uygarlk dzeyini ama yolunda karsna dikilen btn engelleri aacak gte olduunu dnyaya duyuracakt. 18 Kasm 1937 gnl Ulus gazetesinin olaya ilikin haberi yleydi: "16 Kasm 1937 gn, yannda Babakan Celal Bayar, ileri Bakan kr Kaya, Sabiha Gken ve daha bakalar olduu halde, zel trenle Elaz'a geldi. Gnlerden beri Atatrk'n yolunu bekleyen Elazllar, istasyondan ehre kadar yollara hallar
55

salt isyan bastrmakla snrl bir askeri harekat olmadn, orada toprak aalnn ve airet yapsnn yok edilmesine ynelik 'anti-feodal bir yurttalk devrimi' yrtlmekte olduunu gsteriyordu. Atatrk'n manevi kz Sabiha Gken, dnyann ilk kadn sava pilotu olarak bu harekata katlm, isyanclar havadan bombalamt. Sonunda harekatn ilk aamas sona ermi, isyana katlan airet reislerinden teslim olanlar ve yakalananlar yarg nne kartlm, sulu bulunanlar eitli cezalara arptrlm; lm cezalar 15 Kasm

BD OCAK 2012

Dersim isyan elebalar yarglanrken 1937 ald. Bir sre sonra da Tunceli'ne bal Pertek ilesi'ne hareket etti. Buradan Murat Suyu'nu geerek Hozat Deresi Drdnc Genel Mfetti General zerinde yeni yaplm olan "SoyunAbdullah Akdoan, Vali efik Bicio- ge" kprsne geldi. Beton kpr lu, Belediye Bakan Hrrem Mft- gerekten gsterili yaplm, evrenin gil, Maden'den beri Atatrk' izliyor- yllardan beri sregelen ulam sorulard. 17 Kasm 1937 sabah Atatrk, nunu zmt. Atatrk, kprnn nce Drdnc Genel Mfettilik'e aln yaptktan ve kurdeleyi kestikgelerek, General Abdullah Akdoan'- ten sonra: "Daha nce soyunup suya dan Elaz ve sorunlar hakknda bilgi girdikten sonra geilen rmaa 'Soyunge' denmi. imdi buna lzum grlmeden sinerek geiliyor. Kprye bundan sonra 'Singe' diyelim, dedi." (18 Kasm 1937, Ulus gazetesi) 1937 ylnda yrtlen harekatn birinci blmnde 'sava ua pilotu' olarak Atatrk Dersim (Tunceli)ye gitmek zere geldii Elaz grev yapan Atatrk'n manevi istasyonunda. 16 Kasm 1937
56

deyerek parlak bir karlama treni dzenlemilerdi.

BD OCAK 2012

kz Sabiha Gken, 1938 ilkbaharnda harekatn ikinci blm srerken bu kez uayla Dersim gklerinde deil, Atatrk'n "yurtta bar dnyada bar" iletisini ulatrmak zere Balkan Pakt lkelerini dolaacak; 1937'de Dersim'de "dnyann ilk kadn sava ua pilotu" unvanyla tarihe geen Sabiha Gken, 1938'de Dersim harekatnn ikinci blm srerken, bu kez de yabanc basnda "dnyann ilk bar ua pilotu" olarak anlacakt.

Dersim harekatnn Haziran 1938'de

balatlan ikinci blm, Austos 1938'de yabanc lkelerin Trkiye'deki btn yabanc lke askeri ataelerinin arld ve gelip izledikleri "nc Ordu Tunceli Askeri Manevralar" ile birletirilmi ve tm dnyann gzleri nnde srdrlmt. Askerlerin Dersim dalarnda maaralarnda isyanc arama tarama almalar, yabanc lkelerin askeri ataeleriyle gazete muhabirleri tarafndan notlar alnarak, fotoraflar ekilerek izlenmi, harekatn sonulandrld 16 Eyll 1938'e dek Dersim'in btn dalar, dereleri, tepeleri, maaralar, yabanc devlet grevlilerinin gzleri nnde adm adm taranm, atmalar da yabanclarn gzleri nnde olup bitmiti. 1937'deki birinci evrede olduu gibi, 1938'deki ikinci evrede de

bir yandan isyanclarla atlrken, dier yandan airet yelerini zgr iftilere dntrecek toprak datmyla bayndrlk almalar srdrlm ve sonunda, isyan tmyle bastrlrken, Tuneli'de cumhuriyetin amalad yurttalk dzeni de kurulmutu. ngiliz askeri atee Yarbay A. Ross, 5 Eyll 1938 gn gnderdii 119 no'lu kapal raporunda, harekatn sona ermesinden onbir gn nceki durumu ngiltere'ye zetle yle bildiriyordu: Trkler imdi de 3 milyon liralk bir yapm programna giritiler. Biri Tunceli'nin batsndan dieri dousundan geip Erzincan' Elaz'a balayan ve eitli noktalardan birbirine balanarak blgesel bir ulam a oluturan iki yolun yapm srmektedir. u ana dek top-lam uzunluklar 684 metre tutan dokuz kpryle birlikte, 420 km yol yaplm ve telefon hatlarna 5.000 km. eklenmitir. Mareal Fevzi akmak bana, Mansur (veya Murat) nehAtatrk Dersimde renciler tarafndan karlanyor

57

BD OCAK 2012

Atatrk Sabiha Gken ile birlikte 17 Kasm 1937

rinin kaynanda bir barajdan muhtemelen hidroelektrik enerjisi de elde edileceini syledi.
Genelkurmay Bakan Yardmcsna ve dier Trk subaylarna gre, son derece gzel bir yer olan Tunceli blgesinin ilerde 'ikinci bir svire' haline getirilmesi amalanmaktadr. Ama bana kalrsa blgenin eriilmez yaps ve Trkiyeyi gezen yabanclara kartlan glkler bu dn gereklemesini ciddi bir biimde engelleyecektir. syana, saylar elli dolaynda olan airetlerin tm deil, en ok bete biri katlmt. Dersimlilerin %80'i, devletin arsna olumlu yant vererek daha harekat balamadan nce isyanclardan ayrlm, devlet glerinin yannda yer alm, dahas gvenlik gleriyle birlikte isyanclara kar savamlard.
58

Harekat baladktan hemen sonra isyanc airetlerin de neredeyse yars teslim olmu; bylelikle isyanclarn says Dersim nfusunun yaklak onda birine dmt. syanclarn ou, isyana katlmayp devletin yannda yer alan Dersimliler tarafndan aranp bulunmu, yakalanp ldrlm ya da sa olarak gvenlik glerine teslim edilmiti. Dersimliler isyanclarn saklandklar yerlerin aranp bulunmasnda gvenlik glerine klavuzluk etmilerdi. Devlet, bu isyan, ezici ounluu isyana katlmam olan Dersimlilerle birlikte bastrmt. Devlet, ister isyan etmi olsun, ister

devletin yannda yer alm olsun, btn airet reislerini aileleriyle birlikte baka illere yerletirerek, airet yelerine toprak datp yerleik iftilie ve eit yurttala ynlendirmiti.

BD OCAK 2012

Dersim harekatn tasarlayan ve yrten siyaseti, brokrat ve asker yneticiler, 1921'de Dersim Mebusu Hasan Hayri'nin Meclis'te dile getirdii, Dersim airetlerinin yzyllar nce Horasan'dan gelmi sre iinde anadilleri deiime uram Trkler olduuna ilikin saptamalarn ounlukla benimsemi olan ve Dersim halknn soycak Trk olduuna inanan kimselerden oluuyordu. syan srasnda gerek gvenlik glerinden gerekse isyanc Dersim airetlerinden ok lenler olmu, fakat bu airetler devlete soy ayrmcl gderek isyan etmedii gibi, gvenlik gleri de Dersimli isyanclar soy ayrm gderek bastrm deildi.

"Uzun yllardan beri sregelen ve zaman zaman ar bir duruma giren Tunceli'deki toplu haydutluk olaylar belli bir program iindeki almalarn sonucu olarak ksa bir zamanda ortadan kaldrlm, o blgede byle olaylar bir daha tekrarlanmamak zere tarihe aktarlmtr." [zcesi: "ekiya dnyaya hkmdar olmaz"] dedikten 10 gn sonra, bizlere i ve d bar salam gl bir Trkiye brakarak, yaama gzlerini yumacakt. *** Aradan 71 yl geti. Kimi airet reislerince, 'Trkiye Krdistan Demokrat Partisi' ad altnda, Barzanilere bal, rk ayrm gden

Sorun etnik, mezhepsel deil,

toplumsald; ama airet yaplanmasnn zlmesiydi. Dnyada insan ve yurtta haklarnn yerlemesi 1700'l yllarn sonlarndan balayarak hzlanm; Amerika'da, Fransa'da, Almanya'da yurtta haklarnn topluma egemen klnmas, devrimlerle, milyonlarca sivilin ld uzun ve kanl i savalarla, gelgitlerle, geriye dn ve ileri atlmlarla, 1800'l yllarn sonlarnda gerekletirilebilmiti. Trkiye'de yurtta haklarnn, yurttalk hukukunun egemen klnmas sreci, 1830'lu yllarda balam ve 1938'e dek neredeyse 100 yl srmt. Cumhuriyet tarihinin airet ayaklanmalar dnemi 16 Eyll 1938 gn sona eren ikinci harekatla birlikte kapanacak ve Atatrk, hasta yatanda yazdrp 1 Kasm 1938 gn Meclis'te okuttuu a sylevinde:

Devlet bu isyan ezici ounluu isyana katlmam olan Dersimlilerle birlikte bastrmt
gizli partinin kurulduu 1965'lerden bu yana, adm adm bu aireti partinin grlerini sol kesime sanki sosyalist deerlendirmelermi gibi rnga etmeyi i edinen birileri, son krk yldr Seyit Rza'nn devrimci bir nder olduunu, Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin 1937-38'de Dersim'de soykrm yaptn savlamakta, bu grleri ileyen kitaplar yaymlanmakta; Avrupa Parlamentosu'nda "Dersim Soykrm" konulu konferanslar dzenlenmekte; dahas, devletin Dersim'de zehirli gaz kullandn savlayanlar bile kmaktadr. Oysa, Trkiye'nin o tarihlerde zehirli gaz retimi ol59

BD OCAK 2012

mad gibi, yabanc lkeler de Trkiye'ye zehirli gaz satna Dersim harekatndan yllar sonra balamlard. Garo Sasuni, 'Hayrenik' dergisinin Kasm 1929 saysnda yaymlad, 1969'da Beyrut'ta, 1986'da Stokholm'de Trke olarak baslan "Krt Ulusal Hareketleri" kitabnda, Ar Ayaklanmas nderinin, kendi ailesini nasl kendi elleriyle kuruna dizdiini anlatrken yle diyor:
En byk lider, Huske Telli, u teklifi sunuyordu: Btn kadnlar, gsz ihtiyarlar ve ocuklar kltan geirilsin ki, arkalarndaki btn kprleri yakm olan devrimci gler, son neferinin son nefesine kadar savasnlar.. Ve bir devrimci gaddarl iinde Huske Telli, bu plan ilk nce kendi aile ve akrabalarna uygulayarak, Ar

tepelerinde bir trajedi manzaras ortaya serdi. Btn nfuzlu liderler ve eyhler yal gzlerle Ar Aslan'ndan bu mitsiz krma bir son vermesini rica ediyorlard. Huske Telli'yi yumuatmaya muvaffak olduklarnda, zaten 10 kadar gnahsz, bamszlk ocann alevlerine kurban gitmiti. Bu gaddar plan bylelikle uygulanamad. Ar Ayaklanmas bastrldktan sonra, Trk ordusu, Ar tepelerinde ldrlm kadn ve ocuklarla karlaacak, fakat isyanclar, btn dnyaya "Trk ordusu kadnlarmz ocuklarmz ldrd" propagandas yapacaklard.
Garo Sasuni'nin 'Devrimci Lider', 'Ar

13.11.2008 gn Avrupa Parlamentosu'nda Prof. Dr. Ronald Mnch, Dersim'de yaananlarn insanlk suu olduunu savunarak, Atatrk ve dnemin Bakanlar Kurulu yeleri ile st dzey askeri yetkililer iin, "Yaasalard sava sulusu olarak yarglanmalar gerekirdi." demiti.
60

Aslan' diyerek ululad 1927-1933 Ar Ayaklanmas'nn grnteki ba Huske Telli (brahim Heski), Celali airetinin reisiydi. Buyruundaki dier elebalar da hep airet reisleriydi. Trk ordusuyla arprken akl ailesine takl kalmasn da tm dikkatini savaa verebilsin diye, kendi ailesini, eini, ocuklarn ldren bu 'Devrimci Lider'(!)in 'Ulusal nder'(!)in 'Ar Aslan'(!)nn, dier isyanc airet reislerine de ailelerini, kadnlarn, ocuklarn, ihtiyarlarn ldrmelerini buyurmas; 'devrimcilik'le 'ulusuluk'la deil, ancak airet gelenekleriyle, "kan hukuku"yla badaabilir bir tutumdur. Bu gibi airet ii olaylarn yalnzca Ar Ayaklanmas'nda Huske Telli rneiyle snrl olup olmad, airetlerin insan ve yurtta haklarna kar ayaklanma tarihlerinde bu trden baka 'kendi kendisinin soyunu krma uygulamalarnn grlp grlmedii, ve bu davran

BD OCAK 2012

biiminde, airetlerin, airetler aras atmalarda kar airetin kadnlarn, ocuklarn ldrmeyi gelenek edinmi olmalarnn bir etkisinin bulunup bulunmad, ayr bir aratrmann konusudur. Bu gibi airet 'gaddarlk'larn, 'devrimci' szcyle birletirip 'devrimci gaddarlk' diye bir deyim uydurarak 'devrimcilik'i lekelemek, geriliki airet isyanlarna 'ilerici', 'ulusal ayaklanma' yaftalar yaptrarak bunlar kutsamak, tenekeyi altn yapmaya yetmeyecei gibi, bu gibi abalar, airet yasalarnda 'insan ve yurtta haklar'nn krntsnn dahi bulunmad gereinin stn rtmeye de yetmemektedir. 1937-38 Dersim isyanna katlanlardan eyh Hasanl airetinin, yzyllar boyu madenlere saldrarak, saysz maden emekisini topluca ldrd, onlar madende almaktayken onlarn kylerini basp kadnlarn, ocuklarn topluca katlettii, kylerini yakt, mallarn yama ettii, Osmanl Ariv Belgeleriyle kantl bir gerekliktir. Szmona "emekten, emekiden yana", "sol" gsterip "sa" vuran etnik ayrlk odaklarn, Dersim'i deerlendirirken, eyh Hasanl gibi isyanc Dersim airet reislerini "devrimci"(!) buna karlk Atatrk' ve dnemindeki Trkiye Cumhuriyeti'ni 'soykrmc', 'kar-devrimci' olarak damgalayan yaynlarn oalarak srdn gryoruz.

Dersim isyannn 1987'de gndeme getirip kamuoyuna aan Nokta dergisi. "Dnyann yarsn her zaman, dnyann tmn bir zaman aldatmak mmkndr; fakat btn dnyay her zaman aldatmak mmkn deildir." diyen Atatrk, bu gibi durumlarla karlatnda yle dermi: "aarm akl- perianna, ahmak!" nn'nn sz daha ksaym: "Hadi canm sen de!."
cengizozakinci@butundunya.com.tr
61