ukurova niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt:03 No:39 Syf: 46-59 http://egitim.cu.edu.

tr/efdergi

NFORMAL (SINIF-DII) FEN BLGS ETMNE TARHSEL BAKI VE ETMMZE ENTEGRASYONU

Hakan TRKMEN*
Ege Universitesi, Eitim Fakltesi, lkretim Blm, Fen Bilgisi ABD. zmir/Turkiye ZET Bu almann amac informal eitimin geliimini, yaplan aratrmalar nda deerlendirmek ve informal fen bilgisi eitiminin nasl olmas gerektiini ve Trk eitim sistemine nasl uyarlanabileceini tartmaktr. nformal eitim kavram tarih boyunca toplumlar arasnda farkl anlamlandrlmtr. rnein skoyada toplum eitimi veya toplum renimi (community education or community learning), Almanyada sosyal pedagoji (social pedagogy), Fransada animasyon (animation) ve gncel olarak da yetikin eitimi (adult learning), non-formal eitim, hayat boyu renme gibi farkl isimler altnda deerlendirilmitir. Son gnlerde ise informal fen eitimi, informal ortamlarda fen bilgisi eitiminin verilmesi eklinde anlalmaktadr. Herkes tarafndan onaylanan informal fen bilgisi eitimi, karlkl diyaloga, keif ve tecrbe etmeye dayanmal ve kendiliinden oluan, planlanmam ve her yerde (gzlem evleri, botanik baheleri, aqua parklar gibi) uygulanabilecek aktivitelerle elde edilecek amasal veya amasal olmayan beceri ve davran kazanmlarn iermelidir. Fen mzeleri, bilim merkezleri, doal alanlar (parklar) veya botanik baheleri, rasathane ve aqua park gibi bir amaca hizmet eden informal ortamlarn saylarnn artrlmasyla ve formal ortamdaki fen eitiminin informal ortamlara uyarlanmas salanabilinir. Bunlara ek olarak formal ortamlarda informal bilgi kaynaklar olan, gazete, dergi, internet gibi kaynaklar artrlmal ve bireylerin birbirleriyle iletiimlerini arttracak sosyal faaliyetlere (kulp, dernek, vakf almalar gibi) daha fazla nem verilmelidir. Anahtar Kelimeler: nformal eitim, nformal Fen bilgisi eitimi ABSTRACT The purpose of the study is to evaluate the development of informal education via literature and discuss to how to be and to integrate informal science education in Turkish education system. Informal education has been named and defined differently depend upon to society to society, such as community education or community learning in Scotland, social pedagogy in Germany, animation in France, and currently like adult learning, non-formal education, life long learning. Nowadays, Informal science education is being understood teaching science in informal environment. All agree informal education should include conversation process, involves exploring and enlarging experience, can take place in any setting (in family, park, museum, street etc.), and is unplanned and spontaneous action and purposive or un-purposive gained behavior and skills for people. To integrate properly informal science education perspective into formal education at schools is to increase informal environments, such as science museums, science centers (astronomy centers, botanic gardens, aqua parks etc.). Additionally, informal sources, like newspapers, magazines, journals, Internet, should be increased to be able to use by formal teachers in

Yazar: hakan.turkmen@ege.edu.tr

46

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

classrooms and alternative evaluation strategies, like posters, sports and social club activities should be more important for students, teachers and school districts. Key Words: Informal education, Informal science education. GR nformal Eitim nsan daima renen ve rendiklerini hayatnda uygulayabilen bir canldr. nsan sadece okulda retmeninin anlattklarn dinleyerek renmez, doumundan itibaren evde anababadan, aile byklerinden, arkadalarndan, komularndan, televizyondan, sinemadan, tiyatrodan, mze gezilerinden, kitap, gazete ve dergilerden hayat boyunca renmeye devam eder. Bilindii gibi eitim formal ve informal olarak ikiye ayrlmaktadr. Genel olarak eitim, bireyin davranlarn, elde edilen bilgiler dorultusunda bilinli veya bilinsiz olarak deitirme srecidir. Buna benzer bir tanmlamay informal eitim iin yapmak tarih boyunca bilim adamlar ve eitimciler iin zor olmutur. nformal eitimi, baz eitimciler hayat boyu devam eden renme, bazlar ise bireyler tarafndan kontrol edilen renme projeleri olarak tanmlamtr. Genel olarak ise, informal eitim, bnyesinde uzmanlar ve/veya eitimcileri barndran ve bu kiilerin sayesinde bireyleri motive edip, olaylar ve durumlar (zellikle problemler) karsnda dnmelerini salayan sivil toplum rgtleri, halk eitim merkezleri, enstitler, genlik kulpleri vb. gibi organizasyonlar sayesinde olan renme diye tanmlanmtr. Bu tanmlamadaki uzmanlar, sadece profesyonel anlamda diploma sahibi deil, ilgili konu zerine bilgi sahibi olan herkes yani ebeveynler, arkadalar, komular gibi kiileri ifade etmektedir. nformal eitimi yukarda verilenlerin hepsini kapsayacak ekilde bireyin renmesine yardm etmek olarak ksaca tanmlamak yanl olmaz. Birey olarak bizler hayat boyunca renir ve retiriz. Bu renme ve retme srecinin informal eitim olarak tanmlanabilmesi iin baz ltler vardr. nformal Eitim; diyalog gerektirir, daha derin bir tecrbe ve kefetmeyi ierir, aile, arkada, yakn evre gibi her trl ortam ierisinde gerekleebilir, ancak eitimi veren kiinin uzman olmas gerekmektedir. Bu anlamda formal eitimden de kesin bir ekilde ayrlr, plansz, geliigzel, kendiliinden geliir yani; nerede ve nasl ortaya kacan ve bize ne reteceini tahmin edemeyiz, sonu olarak bireyin zaman iinde istenen veya istenmeyen davranlar kazanabilmesidir (Griffin, 1994). nformal Eitimin Amac Formal eitimde olduu gibi informal eitimin de amac bireyin geliimini salayarak, toplumda sorunsuz ve refah bir ortam yaratmaktr. Bu da bireyler ve toplumlar arasnda diyalog kurulmasna baldr. Eer toplum olarak komuluk ve demokrasiyi gelitireceksek, diyalog iin gerekli olan baz deerlerin ve davranlarn olumasna ihtiya vardr. nformal eitimciler bu ama dorultusunda baz deerler zerine vurgu yapmaktadrlar.

47

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Bu deerler; tm bireylerin refah ve mutluluu iin almak, insanlk deerlerine sayg duymak, diyalog ierisinde olmak, eitlik ve adaleti salamak, insanlarn hayatn etkileyen olay ve durumlara aktif katlm ve demokrasidir. Halen dnya zerinde bu deerlerin olmad veya nemsiz grld toplumlar bulunmaktadr ki, bu toplumlarda gerek amacna uygun informal eitimden net bir ekilde sz edilemez. nformal eitim uzmanlar bir plan takip ederek hareket etmezler ve yukardaki deerler zerine ok fazla zaman ayrp, olay ve durumlara kar nasl zm yollar bulacaklarn dnrler. Bundan dolay informal eitimcilerinin grevlerini yle sralayabiliriz: nformal eitimcilerin uyguladklar etkinliklerin merkezinde diyalog bulunmaldr. Uygulanan bu etkinlikler farkl ortamlarda ve hatta ayn gnde olmaldr. rnein okullar, niversiteler, caddeler, al-veri merkezleri, evler, iyerleri, kltrel ve sportif merkezler vb. Bu etkinliklerde daha derin bir tecrbe ve kefetmeye odaklanmaldrlar. Demokrasiye ve gruplar ve/veya toplumlar aras iletiime zel zen gstermelidirler. Etkinlikler iin ok eitli metotlar kullanmaldrlar. Bunlar yaparken formal yaklamlardan da yardm alarak renmeyi gerekletirebilirler. Etkinlikleri her yatan ocuk, yetikin ve yal demeden olay ve duruma uygun ekilde bireylerle yapmaldrlar. Yani informal eitim hayat boyu renmedir Bireyler iin zel ilgi alanlar gelitirmelidir. rnein, ocuk oyunlar ve geliimi, toplum geliimi, edebiyat ve temel eitim, macera etkinlikleri, sanatsal ve kltrel faaliyetler, genlik etkinlikleri vb. (Anderson, Lucas, & Ginns, 2003; Griffin, 2004; Hofstein, Bybee, & Legro, 1997; Hofstein & Rrosenfeld, 1996; Jeffs & Smith, 2005)

Tarihsel Adan nformal Eitim nformal eitimin geliimi eski Yunan medeniyetindeki eitim anlayna kadar uzanr. Sokrates, Plato, Aristo gibi filozoflarn eitimin amacn ve anlamn tanmlamaya balamalaryla bireylerin neden eitime ihtiya duyduu ve nasl eitim almalar gerektii konusundaki grler tarih boyunca deikenlik gstererek gnmz anlayna kadar ulamtr. Bu anlayn ekillenmesinde dini inanlarn veya felsefi akmlarn da rol byktr. zellikle Ortaa Avrupasnda Hristiyanln veya Ortadou ve ksmen Asyada slamiyetin etkisi ile alan din eitim kurumlar ve Uzakdoudaki Budizmin etkileri ile alan tapnaklar birer okul modeli olarak grlebilir. Bu okullamann yannda misyonerlik almalar ortaadaki smrgecilik akmlaryla hat safhaya kmtr. Bu dnemde smrge toplumlarn hazineleri dnemin gl devletlerine aktarlrken, bu gl devletlerin din inanlar ve dili ise smrge toplumlara dayatlmaya allmtr. zellikle Ortaa rahiplerinin, kilise ayinlerinde verdikleri vaazlar ile yetinmeyip, bireyler ve aileleri ile iletiimlerini arttrarak, yaamlarna ekil verdikleri grlmektedir. zellikle din konularda eitimli olmak iin zengin ve asil olma artnn olmadn, fakir ve/veya asil bir gemii olmayanlarn da dorudan kutsal kitaplar okuyabilecekleri ve bu sayede eitilebileceklerini syleyerek bir deiim balatmlardr. Ancak bu deiim dini inancn temsilcisi olan kurumlara ayrcalk kazandrm, bunlarn toplumda kral/padiah/bakan gibi politik-siyasi bakmdan en st dzeydeki bireyden bile daha st

48

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

dzeyde bir stat kazanmasna neden olmutur. Ortaan sonlarna doru siyasi iktidar ile dini kurumlarn ekimeleri ve bilimin neminin ve gcnn ortaya kmasyla eitim sadece din eitimi kavramndan karak sosyal hayat kolaylatran teknolojik gelimelere ak hale gelmitir. Bu deiim insanlarn bir araya geldikleri yerlerde fikir al verii ve bilgi paylamlarna neden olmu ve ilk dini bilgileri iermeyen (seculer) yetikin eitimin temelleri atlmaya balanmtr. 1700l yllara kadar yaplan informal eitim din-temelli yetikin eitimidir ve din adamlarnn dini mabetler dnda vermi olduklar vaazlar olarak tanmlanabilinir. Hayrsever insanlarn balatm olduklar genlik organizasyonlar, halk eitim merkezleri, yetikin okullar, halk ktphaneleri, galeriler, mzeler, ragged okullar (ngilterede 1800l yllarn banda balatlan ok fakir ocuklar iin alm okullar) gibi organizasyonlar sayesinde bireyler toplumdaki sorunlar ve farkndalklar zerine eitilmeye balamtr. 19.yy.da gzlemlenen bu geliim eitimli insanlar iin yeni bir alma alan am ve gelir elde etmelerine neden olmutur. Gnmz informal eitim anlaynn ekillenmesinde Rousseau, Pestalozzi, Jean Piaget, John Dewey ve Hebartin byk katklar vardr. nformal eitim konusunda ilk byk aratrmay yapan Josephine Macalister Brew, 1946da yazd Informal Education: Adventures and reflections isimli eseri ile eitim dnyasnda informal eitimin nemini ortaya koymutur. Laytonun informal eitime atfta bulunan vatandalk kavram, Lindeman ve Yeaxleein yetikin ve hayat boyu renme almalar, Malcolm Xin 1950 de yaynlanan Informal Adult Education eseri gnmz informal eitim anlayna k tutmaktadr (Anderson, Lucas, & Ginns, 2003; Henze, 1992; Shotton, 1993). nformal Eitimin Dier Formlar nformal eitime toplumlarn ihtiyalar dorultusunda farkl adlar verilmitir. skoyada toplum eitimi veya toplum renimi (Community Education veya Community Learning), Almanyada sosyal pedagoji (Social Pedagogy), Fransada animasyon (Animation) gibi. sko toplumunda tanmlanan Toplum eitimi informal eitimin yaklamn birok adan kabul eder. Buradaki temel farkllk toplum eitimcilerinin kendilerini toplumu eitenler olarak grmeleridir. nformal eitimciler ise ek olarak demokrasiyi ilerletmek iin alan ve dier grup veya bireylerle iletiim halinde olan kiilerdir. Fakat kendilerini toplumdaki etkinlikleri belirleyen ve dzenleyenler kiiler olarak tanmlamazlar. Almanyadaki Sosyal Pedagoji ve Sosyal Eitim anlay, 1800l yllarn ortalarna kadar toplum eitimi hakknda dnme ekli olarak tanmlanmaktayd. Bu anlay esas olarak problem odakl idi. Sosyal etkinlikler toplumun problemlerine zm yollar bularak, insanlarn hayatlarn daha kolay organize etmelerine yardmc olmak ve gerekli durumlarda deiiklikler yapabilmek zerine oluturulmu ve toplumun refah dzeyini arttrmay hedeflemitir (Cannan, Berry,& Lyons, 1992). zellikle Fransa ve talyada kullanlan animasyon terimi sanatlarn toplumu eitmesi durumudur. rnein, tiyatro oyunlar ile topluma yn vermilerdir. Sanatlarn insanlar bilgilendirmeleri veya onlar sosyo-kltrel (social-cultural animation) ynden eitmeleri, bo zaman deerlendirme animasyonlar (leisure-time animation) olarak tanmlanan, okul ncesi ve okul ocuklar iin macera ierikli oyunlar, izgi filmler, ktphaneler iin oyuncaklar, okul-d aktivite merkezleri ve sportif etkinlikler sayesinde gereklemitir. Literatre bakldnda baz eitimcilerin non-formal eitim kavramn kullandn grrz. Amalar ayn olmasna ramen non-formal eitim ile informal eitim arasndaki temel farkllk, non-formal eitimin formal ortamlarn dnda (genelde okul dnda) gerekleen organize eitimsel etkinlikler olmas, informal eitimin ise hayat boyu devam eden bir sre olmasdr. Coombs ve Ahmed (1974) bir almasnda bu 3 temel kavram yle tanmlanmtr:

49

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Formal eitim: Bir hiyerarik yapya sahip, ilkretimden niversiteye kadar ve ierisinde genel akademik veya zel eitim programlarn ieren tam gn (full-time) olan teknik ve profesyonel kurumlardr. Non-formal eitim: Formal eitimin yaplmad ortamda herhangi bir organize edilmi eitim aktivitesidir. nformal eitim: Hayat boyu devam eden, bireysel olarak belirli davran, beceri ve bilgi kazanmlarn gnlk hayattan (ailesinden, komusundan, arkadalarndan, i ortamndan, medyadan, tiyatrodan vb) alan sretir. Bunlarn arasndaki fark, formal eitimin okul aracl ile non-formal eitimin toplumun paralarn oluturan gruplar veya dier organizasyonlarla, informal eitimin ise bunlar dnda kalan, aileler, arkadalar, meslektalarla yaplmasdr. Gessner (1956), Knowles (1996), Lindeman, (1969), eitimi otoriter olmayan, ibirliine dayal, temel hedefi yaamn anlamn kefetmek olan informal renme olarak tanmlamlardr (Jeffs & Smith, 2005). Gnmzde informal eitim kavram, toplum eitimi (Community Education), yetikin eitimi (Adult Education), ve hayat boyu renme (Life Long Learning) kavramlar ile i ie gemi durumdadr. Unutulmamas gereken ey, Dewey, Lindeman, Gessnerin belirttii zere eitim hayata hazrlk deil, hayattn ta kendisi olduu ve btn hayat renme ile getiidir. nformal Eitimin Uyguland Alanlar Literatre bakldnda informal eitimin amac dorultusunda kullanld alanlar ksaca yle sralayabiliriz: Toplum geliiminin ve toplumsal sorunlarn tartld alanlar: Bu alanlarda daha ok kk topluluklar ve mezhep dzeyindeki dini gruplar gze arpar. Her grubun farkl amalar olabilir, fakat alma prensipleri ayndr. rnein bir mahalledeki bir grup insann yerel mahalle gazetesi kararak o mahallenin temel sorunlarn mahalle halkna duyurmas ve onlar bilinlendirmesi olabilir. Sosyal ierikli sivil toplum rgtleri: Bu alan, rgtlere ye bireylerin toplumun sorunlarna zm yollar arad alandr. rnein, ayn meslee sahip insanlarn mesleki problemlerini paylamalar, yasal haklarn gelitirmeye almalar, karlatklar sorunlara zm yollar aramalar, hatta birbirlerine i bulma imkanlar yaratmalar gibi. ocuk ve genlik kulpleri; ocuk ve genlerin bir araya gelip kendi renim ve becerilerini arttrdklar, yaptklar projelerle hem kendilerine hem de yetikinlere toplumsal duyarll aladklar, sorunlara zmler arayan etkinlikler dzenledikleri alanlar ierir. Sanat iin yaplan etkinlikler: Oyunlar sayesinde yaratlan gerek olmayan veya gerek hikayelerden esinlenerek oluturulan, izleyenleri bilgilendirmek ve dndrmek gibi hedefleri olan ve oyun sonunda izleyenlerin yeni beceriler kazanarak ve bu becerileri kendi hayatna aktarmasn hedefleyen etkinliklerdir. Okullar ve niversiteler; Kurum olarak formal eitim yerleri olsa da rencilerin kurduklar kulpler ve birlikler informal eitime olanak tanmaktadrlar. rnein ngiltere ve Amerikada ok fazla bulunan ev devi kulpleri; rencilerin bir araya gelip verilen devleri yapmalar, bilgi paylam ve st snflardaki rencilerden yardm alma imkanlarn sunarak informal eitimi gerekletirmektedir. Bu rnekler rencilerin oluturduklar siyasi birlikler, spor

50

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

amal gruplar, oyun-tiyatro amal gruplarla oaltlabilir (Lewenstein, 2001; Martin, Falk, & Balling, 1981; Tezcan Akmehmet, 2002a-b). nformal Fen Bilgisi Eitimi Fen bilgisi eitiminde ama, bilim okuryazar bireyler yetitirmektir, bunu yaparken de rencilerin bilimsel sre becerilerini kullanarak problemlere zm yollar bulmalar beklenmektedir. Bireyin bir bilim insan gibi davranmas hedeflenmektedir, yani bireyin doay ve doadaki olaylar anlayabilmesi ve anlamlandrabilmesi iin izlemesi, dokunmas, koklamas, duymas, uygulamas, merak etmesi ve sorunlara zmler retmesi gerekir. nformal fen bilgisi eitimi ise bireyin hayatnda doal olarak ortaya kan ve deneyimleri sonucunda oluan renmeleri ierir. Bu deneyimler her zaman snf ortamnda gerekletirilemez; bu deneyimler ayn zamanda mze, hayvanat bahesi, botanik bahesi, aqua park, oyun sahalar, sivil toplum rgtleri, genlik kulpleri, medya, (radyo, film, video, kitaplar, dergiler, televizyon, internet vb.) veya plaj, stadyum, hastane gibi sosyal hayatn devam ettii yerlerde de kazanlr. Unutulmamaldr ki bu sosyal hayatn devam ettii yerlere okul da dahildir. nformal fen bilgisi eitimi bireyin fen, matematik ve teknoloji bilgilerini arttrma ve bu sayede gnlk hayatlarnda karlaabilecekleri problemlere zm getirebilme yetisi kazanmalarn amalar. McGivneyin (1999) dedii gibi formal ve informal eitimi birbirinden net bir ekilde ayrt etmenin zordur nk i ie gemi kavramlar bnyelerinde barndrmaktadr. Bu ayrm veya informal fen bilgisi eitimi net olarak 1999 ylnda Amerikan National Science Teachers Association, Position Statement on Informal Science Education raporuyla daha ok fen bilgisi eitiminin informal ortamlarda gereklemesi ekline brnd. Bu raporda informal fen bilgisi eitimi genellikle programl, enstitler ve organizasyonlar (doal tarih mzeleri, fen-teknoloji merkezleri, gzlem evleri, hayvanat baheleri, aqua parklar, botanik baheleri, parklar, doa merkezleri, evre eitim merkezleri, bilimsel aratrma merkezleri etc) tarafndan gelitirilen snf dnda kazanlan tecrbeler olarak tanmlamtr. nformal fen bilgisi eitiminin bireyin ve sonunda halkn bilgi ve beceri dzeyini arttrrken bu kazanmnn gereklemesi iin informal ortamnn sahip olmas gereken baz artlar vardr: 1. Elenceli: nformal fen bilgisi eitimi elenceli olmaldr. Birey, bilinmeyenleri kefetme drtsnn kendisine verdii hazza ve elenme duygusuna, merak ve ilgi alan dorultusunda ulamal ve bunu yaparken, sanki bir oyun oynar gibi, ama ciddi bir alma disiplini ierisinde yapmaldr. nformal ortam bireye, ilgi alan ve merak dorultusunda sorgulama ve kefetme zgrl vermelidir. Bu elenceli srete retmen olarak sessizlik ve dzen gibi beklentilerden uzak durulmaldr. 2. Gnlllk: rencilerinizi informal fen ortamlarna alabilmeniz iin retmen olarak okul ynetimi ve renci velilerinden (18 ya alt iseler) gerekli izinleri almanz gerekmektedir. Aksi takdirde rencilerinizi zorla formal ortamdan (okul) informal ortama sokamazsnz. 3. Bireysel ynetme (Self-Directed): rencilerinizi bir bilim mzesine veya botanik bahesine gtrdnzde rencinizin neyi kefedeceini veya neyi greceini, ne yapacan kendisinin karar vermesine frsat tanmak gerekir. retmenin rol ise rencisine, nasl renecei noktasnda yardmc olmak ve rencilerin bamsz sorgulama yapmalarn tevik etmek ve bunlarla ilgili gerekli materyal ve destei onlara salamaktr. 4. Yaparak-yaayarak (hands-on): Bu bir aktif renmedir. rencinin anlamas gereken eyin retmeni tarafndan dorudan sylenerek veya bilgi verildikten sonra renciye deneyim

51

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

frsat vermek yerine, bireyin kendisinin bizzat elini-ayan iin iine sokarak, bilgiyi kefederek ulamas anlamna gelmektedir. rencinin, bunun sonucunda yaadklarn, duygu ve dncelerini, bilimsel sre becerilerini kullanmas (elde ettii verileri ve verilerinin yorumlarn ve bu verilerin bildii bilimsel bilgilerle rtp rtmediini sorgulamas) ve bilgilerini dier arkadalar ile paylamas gerektii unutulmamaldr. 5. Ak ululuk: nformal fen bilgisinde snrlandrlm bir zaman kavram yoktur. rencinin bilgiye ulamasnda kefetme ve sorgulama nemli olduunda, bireyin ilgisi desteklendii lde renme sreci uzun veya ksa olabilir. 6. Ardk olmama (Non-Sequential): Bireyin renmesi gnlk hayatnda gerekleecei iin zamandan bamsz ve sral olmayabilir. Birey gzlem, veri toplama, veri analizi ve yorumlama aamalarn kendisi gerekletirecei ve feni kendi gnlk hayat tecrbeleriyle aklamaya alaca iin retmen olarak bizler sadece son noktada sonuca ulap ulaamadklarnn farkna varma ve mdahale etme ansmz olacaktr. Bu yzden problem zme becerilerinin sral olumasn beklememeliyiz. 7. Maksatl: Okullarn veya toplumsal kurumlarn belirli bir ama iin var olduu unutulmamaldr. retmen olarak rencilerimizi mzeye veya botanik bahesine gtrmenin retmen tarafndan belirlenen bir amacnn olmas ve rencilerimizin bu ama dorultusunda elde edecekleri bilimsel bilgiyi elde etmelerine olanaklar salayacak artlarn belirlenmesi, n hazrlklarn yaplmas gerekmektedir. (Orion & Hofstein, 1994; Storksdieck, 2001; Tezcan Akmehmet & dekan, 2006). nformal fen bilgisi eitiminde ierik (content), ilem (process), ve ara-gere ve teknoloji gibi ana nokta nemlidir: erik: nformal olarak kazanlan deneyimlerin temelinde fen bilgisi kavramlarnn olmas gerekir. renciler olaylar bilimsel bilgileriyle aklamaya veya yorumlamaya almaldr. Aksi takdirde elde edilen veriler anlamlandrlamaz. Bunun iin de rencilerin konunun uzmanlar yardmyla bilgi edinmesi gerekir. nformal eitimin temel artlarndan biri de uzman ya da eitimli birinin gerekli olmasdr. rencilerimize sunduumuz her informal ortam iinde bir uzmana ihtiya vardr. Bu bazen dersin retmeni veya informal ortamda alan eitimli biri de olabilir. renciler bu uzmana istedikleri sorular dorudan sorarak veya formal bir sunum dinleyerek bilgi edinebilirler. lem: Fen, dinamik bir ilem srecidir. nformal olarak bilgiye ulamada bu sre ilemek zorundadr. Bu sre bilimsel sre becerileri olarak tanmlanan veri toplama, hipotez kurma ve test etme, veri analizi ve yorumlama gibi basamaklar ierir. renci bilgiye ularken bu basamaklar kullanmak zorundadr. Ara-gere ve Teknoloji: Byteten kaleme, mikroskoptan teleskopa kadar, basit-karmak, ucuz-pahal her trl materyal informal ortamda kullanlabilinir (Campbell etc. 2002; Rennie & McClafferty, 1995-1996; Tezcan Akmehmet, 2001; Wellington, 1990). nformal Fen Bilgisi Ortam Ama formal olmayan ortamlarda bireyi bilinlendirip problemlerine zm getirmelerini beklemek ve bu sayede sorunsuz bir toplum yaratmak ise informal eitimciler olarak informal fen bilgisi ortamn yaratmamz gerekmektedir. Anne baba olarak olaya evlerimizden balayabiliriz. Evlerimizde zel odalar veya amacmza hizmet edebilecek alanlar yaratmak yardmc olacaktr (Borun, Chambers, & Cleghorn, 1996; Dierking & Falk, 1994). Hazrlanan

52

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

ortamlara ocuklarmzn dokunmasna, duymasna, koklamasna, kefetmesine imkanlar sunacak kitaplar, duvarlara aslm posterler, afiler, katlara ilgi ekici yazlarla yazlm sorular, resimler, fotoraflar ve amaca ynelik dier materyaller yerletirilmelidir. Bu tarz materyalle hazrlanan bilimsel bilgiler halka ak alanlarda yani sokaklarda ve toplu tama aralarnda, belediyenin ilan panolarnda sergilenerek toplumun geneline ulamak mmkn olabilir. rnein, amacna ynelik hazrlanm ve otobs duraklarna konabilecek bir poster ekil 1de ve kavram karikatr de ekil 2de gsterilmitir. ekil 1- Sigarann zararn anlatan bir poster. ekil 2- Sigarann zararn anlatan bir kavram karikatr

nformal fen bilgisi ortamn olutururken eitimcilerin uymas gereken temel kural vardr. lk olarak bireyin ilgilerini verilmek istenen fen-matematik-teknoloji kavramna ekmek ve onlar bu srece dahil etmek gerekir (engagement); sonra uzman kii olarak bu srete bireylerin bilgi ve beceri kazanacaklar ortam oluturduumuzdan emin olmak (capacity); son olarak bu bilgi ve beceriyi kullandklarndan emin olmak veya kullanabilecekleri ortamlar yaratarak sosyal sorunlarn zmlerini takip etmek (continuity) gerekir. nformal Fen Bilgisi Eitiminin Etkileri Yaplan aratrmalar nda etkili bir informal fen eitiminin bireyler zerinde pozitif etkiler gsterdii ispatlanmtr. Alan veya okul gezileri olarak tanmlanan informal ortamlarda fen bilgisi eitiminin etkilerini iki balkta toplayabiliriz: Uzun-dnem etki: (Long-term Effect) Bu tip alan veya okul gezileri renciler zerinde uzun sren bir etki brakmaktadr. Falk ve Dierking (1997) yapt aratrmada ilkretim rencilerinin hafzalarnda uzun sre yapm olduklar gezinin anlarn tadklarn ve orada kefettikleri bilgileri yllar sonra bile hala hatrladklarn sylemitir. Anderson ve Piscitellinin 2002deki aratrma sonularna gre, ana babalarn %75i ocukken yapm olduklar matematik mzesi gezisinde rendiklerini hatrladklarn sylemiler ve mze gezisi yapan bireylerin %50den daha fazlas gezisinin renmelerine ok pozitif etkisi olduunu savunmutur. Wolins, Jensen, ve Ulzheimer (1992) ocuklar zerine yapt aratrmada mze ziyaretlerinde kalc renmeyi salayan faktrlerin bireysel ilgi ve yaparak yaayarak renme ortamlar olduunu saptamtr.

53

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

renimi artrc etki: Yaplan aratrmalarn birou, eer retmen tarafndan fen-teknoloji konusunda iyi bir ders plan hazrlanrsa, rencilerin gezi srasnda aktif olarak sorgulayabilecekleri, tartabilecekleri ortamlar yaratlrsa ve bilgiye rencilerin kefederek ve/veya uzmanlarn ynlendirmeleri yoluyla ulaabilmeleri salanrsa, bunun, rencilerin anlaml renmesine, bilisel dzeyde ve duyusal dzeyde olumlu etkileri olduunu gstermektedir (Anderson, Lucas, & Ginns, 2002; Ash, 2003; Griffin, 2004). Okul d informal ortamlara yaplan gezilerde retmenlerin sorumluluklar byktr. Genel olarak bir gezinin gerekleebilmesi iin gezi ncesi; gezi an; gezi sonras olarak basamakta da retmenin nemli rol vardr. Gezi ncesinde dersin retmeninin ders plann, yaplacak olan geziyi de dahil ederek hazrlamas gerekir. Gezi iin renci velilerinden ve okul idaresinden yasal izinleri almas ve ulam ve masraflar hakknda bilgi edinmesi gerekir. zellikle mze, bilim merkezleri gibi kurumlara yaplacak geziler iin retmenin nceden oralar ziyaret etmesi, kurumda rencilere rehberlik edecek veya eitim verecek birine ulap okul ders mfredatndan uzman bilgilendirmesi ve gezi annda sunulan bilgilerin renci seviyelerine uygun olmasna zen gsterilmesini salamaldr. Ayrca tm renciler ile toplu bir ekilde ulam salanmas eitimciler tarafndan tavsiye edilmektedir. Gezi annda ise ders retmenin tm sorumluluu mze yetkilisine brakmamal, daima rencilerini ynlendiren ve uzman-renci arasndaki iletiim eksikliini giderici bir rol stlenmelidir. Ayrca gezi srasnda rencilerine nceden (gerekirse) hazrlam olaca sorular ynelterek rencilerini ynlendirmeli ve asl hedef olan kavram veya kazanma ulamaya yardmc olmaldr. Gezi sonras ise, formal ortamda gezinin olumlu ve olumsuz taraflar rencilerle tartlmal ve rencilerinin ne rendii sorgulanarak ortaya kabilecek kavram yanlglar giderilmelidir (Anderson & Lucas, 1997; Anderson, Kisiel,& Storksdieck, 2006; Ash, 2003; Bozdogan, 2008; Kisiel, 2003;2005; Martin, Falk, & Balling, 1981). Yaplan almalarda ou ders retmeni formal ortamdaki ders ileyiini informal ortama tamaktadr ve retmenlerin kullandklar renme stratejileri de ynerge merkezli olmaktadr. Yani retmen geziye balamadan nce rencilere dev katlar ve/veya alma katlar datarak gezi srasnda neler yapmalar gerektiini, neler zerinde daha ok durmalar gerektiini belirtmekte ve bu sayede boa vakit harcamalarn engellemektedir (Griffin, 2004; Griffin & Symington, 1997). Kisielin 2003deki almasnda da benzer sonulara ulalmtr. retmenler gezi srasnda bu tip alma katlar olmaz ise rencilerini konuya odaklanamayacaklarn, boa vakit harcamann artacan dnmekte ve renmenin yeterince gerekleemeyeceine inanmaktadrlar. Bu almalarn nda retmenlerin planl bir ekilde hazrlanm bir ajandasnn olmas gereklilii nem kazanmasna ramen, bunun informal eitimin zelliklerinden olan ak-ulu olma, bireysel ynetme ve yaparak-yaayarak renme ilkeleri ile pek uyumad sylenebilinir (Kisiel, 2005; Rennie & McClafferty, 1995; 1996; Storksdieck, Kaul, & Werner, 2005; Tezcan Akmehmet & dekan, 2006). Trk Eitim Sisteminde nformal Eitim Trkiye Cumhuriyetinin eitim anlaynda eitim sistemi bireylerin eitim gereksinimlerini karlamak amac ile rgn ve yaygn eitim olarak iki ana blmden olumaktadr. Bu yap ierisinde ayr bir yap olarak yer almasa da informal eitimin mevcut dzen ierisinde ya da ona paralel olarak etkilerini grmekteyiz. Yaygn eitim alannda grlen halk eitimi, raklk eitimi, uzaktan eitim ve hizmeti ii eitimler zaman zaman informal eitim alannda tanmlanmaktadr.

54

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Okullar, rencilerini akran evresinde, kltrel, sportif ve medyatik evrede buluturduu srece informal eitime olanak tanmaktadrlar. Okullarmzda bulunan tm sosyal kulpler, topluluklar, renci dernekleri, okul-aile birlikleri, sportif takmlar, rencileri ve velileri bir araya getiren her trl etkinlikler (birlikte gidilen konserler, tiyatrolar, sinemalar, geziler) rencileri formal ders ortamn dna karmakta ve onlarn birbirleriyle etkileimini salayarak informal olarak yeni bilgiler, beceriler kazanmalarna frsat tanmaktadr. Atatrkn daveti zerine, 1924de lkemizi ziyarete gelen J. Deweyin Trk Eitim Sisteminin gelimesine ynelik tavsiyelerinin bir rn olan Ky Enstitleri sayesinde informal eitim lkemizde ksmen balam olup, snrl baarlara imza atlmtr. O dnemde renciler, informal ortamlarda yaparak-yaayarak ders ilemekte idiler. Blgenin ihtiyalar dorultusunda problemlere zm aranmakta ve bilimsel bilgiyi gerek hayatta kullanma frsatlar verilmekte idi. Ksmen olmasnn temel nedeni ise lkenin geleneksel eitim anlayn bir trl terk edemeyiidir. Geleneksel eitim anlay, rencileri genelde pasif bilgi alc, retmeni de bilgiyi aktaran olarak grdnden, rencinin dnmesine, iletiim kurmasna, problem zme gibi becerileri kendi kendine kefetmesine frsatlar sunmamaktadr. Geleneksel eitim anlaynn hkm srd yllarda formal ortamdan kp informal ortamlarda gerekletirilen; mze gezileri, tarihi yerleri gezme gibi etkinlikler ksmen de olsa dnem sonlarnda veya nemli gnlerde yaplmtr. Lakin bu etkinlikler fen bilgisinden ok, tarih, corafya veya sanat ierikli alanlar iin olmutur. Bu etkinliklerin de verimlilii ayr bir tartma konusudur nk bu gezilerin iselletirilmesi iin ders retmenine den grevler (gezi ncesi-gezi an ve sonras) yerine getirilmemitir. Gezi srasnda rencilerin retmen tarafndan serbest brakld, rencinin genelde bilgi alabilecei veya soru sorabilecei uzman grevlinin olmad ortamlarda kendi bana gezdii ve gezi annda bilgiyi kefedici bir etkinliin olmad, gezi sonrasnda da renilenler sorgulanp deerlendirilmediinden sonu zaman kayb ve hoa vakit geirmekten teye gidememitir. Tm bu gereklerin yannda, bir ka ylla snrl kalsa da, ky enstitleri sayesinde bilginin hayatla badatrld informal ortamlardaki eitim-retim, Trk eitim tarihinde bir lt olarak kendini belli etmektedir. Ky enstitlerinin demokratik tartma srelerinin yaand, rencilerin yaparak-yaayarak, sorgulama ve sorma bilincine vararak bilgi edindii, bilgiyi bu sayede zmsedii, eletirel dnme yeteneini kazand, sorunlar karsnda zm yollar araynda hep akl ve bilimi kulland ve bu sayede dnyadaki gelimeleri izleyip yorumlayabilen ada bireylerin yetitirildii yerler olduunu syleyebiliriz. Bu eitim, doal ortamlarda (tarla, bahe) yaplan tarm, zanaatkarlk uygulamalar, halclk, alk, marangozluk, inaat ileri, bu ilerin gerekte yapld yerlerde iin uzmanlarn gzlemleyerek, onlara sorular sorup bilgi edinerek, sonra bizzat rencilerin kendilerinin uygulayp renmeleri prensiplerine dayandndan %100 Trkiye gereklerine ve kltrne uygun informal eitim saylabilir (Mahirolu, 2005). Modern lkeleri eitimde yakalayabilme adna, son yllardaki uluslar aras yarma sonular (TIMSS ve PISA) ve Avrupa Birliinin eitim konusundaki tavsiyeleri zerine yaplan 2000 ve 2004 eitim reformlar, renci merkezli aktif eitimi ve yaam boyu renme kavramlar ile informal eitime atflarda bulunulmakta ve rencilerin birer bilim insan gibi davranlar kazanlmas hedeflenmektedir (MEB). SONU ve NERLER nformal eitim Trkiyede gerek anlamyla yeni yeni yaplandrlmaktadr. Aslann (2003) informal eitimi bireyin yaamlarn srdrdkleri her ortamda, yani yaam iinde gerekleen bir sre. nsan ilikilerinin, yani toplumsal etkileimin bulunduu her durumda sz konusu olan eitim (s. 13) olarak tanmlamasndan yola karak, iletiimin var olabilmesi iin Trk eitimcilerine gerek informal fen bilgisi eitimi olsun gerekse informal ortamlarda fen bilgisi eitimi alannda olsun baz grevler dmektedir:

55

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Akademisyenler olarak yetitirdiimiz retmenleri konu hakknda bilgilendirmek ve bu balamda niversite eitim faklteleri mfredatna informal eitim konulu derslerin konulmasn salamamz gerekir. Bunun yannda retmenlere konu ile ilgili hizmet-ii seminerler verilerek konunun nemi zerinde durulmal ve renciler informal ortamlarda renme konusunda tevik edilmelidir. Eitim gerekletirilebilecek donanml fen mzeleri, bilim merkezleri, doal alanlar (parklar) veya bir amaca hizmet eden alanlar (botanik baheleri, rasathaneler, aqua parklar) gibi informal ortamlarn yaygnlatrlmas gerekmektedir. nformal ortamlarn ekonomik ve bireyler tarafndan kolay ulalabilir olmalar salanmaldr. nformal ortamlarn, bnyelerinde eitim verebilecek uzmanlar bulundurmalar gerekmektedir. Formal ortamlarda gazete, dergi, internet gibi informal bilgi kaynaklar artrlmal ve bireylerin birbirleriyle iletiimlerini arttracak sosyal faaliyetler, kulp dernek vakf gibi almalara daha fazla nem verilmelidir. Merkezi ve/veya yerel ynetimleri, toplum sorunlarnn bireyler tarafndan iselletirilmesi ve bulunan zmlerinin uygulanabilmesi iin bilgilendirmeler, toplantlar, seminerler yapmal; uygun yerlere poster, afi, kavram karikatrleri vb. aslarak bilinlendirmeye yardmc olmaldr. Grsel medyann sadece elence arac olarak ilev grmesine engel olunmas ve eitim amal programlar, zellikle de ocuk programlarnn says arttrlarak ocuklarn izleyebilecei saatlerde halka sunulmas gerekmektedir. Yazl medya ve sivil toplum rgtlerinin toplum sorunlarna daha etkin eilmeleri iin bunlarn devlet tarafndan maddi-manevi olarak desteklenmesi gerekmektedir.

KAYNAKLAR Anderson, D., & Lucas, K. B. (1997). The effectiveness of orienting students to the physical features of a science museum prior to visitation. Research in Science Education, 27, 485495. Anderson, D., & Lucas, K. B., and Ginns. I. S. (2003). Theoretical perspectives on learning in an informal setting. Journal of Research in Science Teaching 40 (2): 177199 Anderson, D., Piscitelli, B. (2002). Parental recollections of childhood museum visits. Museum National, 10 (4), 2627. Anderson, D., Kisiel, J. & Storksdieck, M. (2006). Understanding Teachers Perspectives on Field Trips: Discovering Common Ground in Three Countries. Curator: The Museum Journal, 49(3), 365-386. Anderson, D., Piscitelli, B., Weier, K., Everett, M., & Tayler, C. (2002). ChildrensmuseumChildrens museum experiences: Identifying powerful mediators of learning. Curator: The Museum Journal, 45 (3): 213231 Ash, D. (2003). Dialogic inquiry in life science conversations of family groups in a museum. Journal of Research in Science Teaching, 40(2), 138162. Aslan, K. (2003). retmenlik Mesleine Giri. Temel Kavramlar. zmir, Ege niversitesi.

56

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Borun, M., Chambers, M., & Cleghorn, A. (1996). Families are learning in science museums. Curator, 39, 123138. Bozdogan, A.E. (2008). Planning And Evaluation Of Feld Trips To Informal Learning Environments: Case Of The Energy Park. Journal of Theory and Practice in Education, 4 (2): 282-290. Campbell, P.B, Jolly, E., Hoey, L., & Perlman, L. K. (2002). Upping the Numbers: Using Research-Based Decision Making to Increase Diversity in the Quantitative Disciplines;A Report Commissioned by the GE Fund. Cannan, C., Berry, L. and Lyons, K. (1992). Social Work in Europe, London: Macmillan. Coombs, P. H. and Ahmed, M. (1974) Attacking Rural Poverty. How non-formal education can help, Baltimore: John Hopkins University Press. Dierking, L. D., & Falk, J. H. (1994). Family behavior and learning in informal science settings: A review of the research. Science Education, 78(1), 5772. Falk, J., & Dierking, L. (1997). School field trips: Assessing their long-term impact. Curator, 40(3), 211218. Gessner,R. (Ed) (1956). The Demokratik Man: Selected Writings of Eduard C. Lindeman Boston:Beacon. Griffin, J. (1994). Learning to learn in informal science settings. Research in Science Education, 24, 121128. Griffin, J., & Symington, D. (1997). Moving from task-oriented to learning-oriented strategies on school excursions to museums. Science Education, 81 (6), 763779. Griffin, J. (2004). Research on Students and Museums: Looking More Closely at the Students in School Groups. Science Education, 88 (1), S59 S70. Henze, R. (1992) Informal Teaching and Learning. A study of everyday cognition in a Greek community, Hillsdale, N. J.: Lawrence Erlbaum Associates Hofstein, A., Bybee, R., & Legro, P. (1997). Linking Formal and Informal Science Education Through Science Education Standards. Science Education International 8 (3), 3137. Hofstein, A., Rrosenfeld, S. (1996). Bridging the Gap Between Formal and Informal Science Learning. Studies in Science Education 28, 87112. Jeffs, T. and Smith, M. K. (2005) Informal Education. Conversation, democracy and learning, Ticknall: Education Now. Kisiel, J. F. (2003). Teachers, Museums and Worksheets: A Closer Look at A Learning Experience. Journal of Science Teacher Education 14 (1): 32. Kisiel, J. F. (2005). Understanding Elementary Teacher Motivations for Science Fieldtrips. Science Education 89 (6): 936955.

57

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Knowles, M. (1996) Yetikin renenler : Gz Ard Edilen Bir Kesim, (ev. Serap Ayhan) Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, (Orijinal Eserin Yayn 1973). Lewenstein, B. V. (2001). Who produces scientific information for the public? In J. H. Falk (Ed.), Free-choice science education: How we learn science outside of school (pp. 2143). New York: Teachers College Press. Lindeman E. C., (1969). Halk Eitiminin Anlam, (ev. Celal entrk) Ankara: Halk Eitimi Genel Mdrl Yaynlar, (Oririjinal Eserin Yayn, 1926). Mahirolu A. (2005). Avrupa Birlii lkelerinde Yeni Eitim Politikalar Yaam Boyu renme. Milli Eitim ve Sosyal Bililer Dergisi, 167. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/167/index3-mahiroglu.htm adresinde 13 mays 2008de alnmtr. Martin, W. W., Falk, J. H., & Balling, J. D. (1981). Environmental Effects on Learning: The Outdoor Field Trip. Science Education, 65, 301309. McGivney, V. (1999) Informal learning in the community: a trigger for change and development. (Leicester: NIACE). MEB. Mesleki Eitim in Avrupa Kredi Transfer Sistemi Oluturmak. http://www.meb.gov.tr/duyurular/duyurular/meslekiegitimmudtoplantisi/meslekiegtavrupakred itransfersiso.htm adresinden 12 Mays 2008de alnmtr. NSTA. http://www.nsta.org/about/positions/informal.aspx adresinden 10 Mays 2008de alnmtr Orion, N., & Hofstein, A. (1994). Factors that influence learning during a scientific field trip in a natural environment. Journal of Research in Science Teaching, 29, 10971119. Rennie, L., & McClafferty, T.P. (1995). Using visits to interactive science and technology centers, museums, aquaria, and zoos to promote learning in science. Journal of Science Teacher Education, 6(4): 17518. Rennie, L. J., & McClafferty, T. P. (1996). Science centres and science learning. Studies in Science Education, 27, 5398. Shotton, J. (1993). No Master High of Low. Libertarian education and schooling 1890 - 1990, Bristol: Libertarian Education. Stevenson, J. (1991). The long-term impact of interactive exhibits. International Journal of Science Education, 13(5), 521-531. Storksdieck, M. (2001). Differences in teachers and students museum field-trip experiences. Visitor Studies Today 4 (1): 812. Storksdieck, M., Kaul, V., & Werner, M. (2005). Results from the Quality Field Trip Study. Presented at the of Science-Technology Centers Conference, Richmond, VA.

58

Hakan Trkmen - .. Eitim Fakltesi Dergisi: 39 (2010), 46-59

Tezcan Akmehmet, K. (2001). Mzelerin Sosyal Bilimler retiminde Laboratuvar Olarak Kullanlmas ve Okul-Mze birlii. Sosyal Bilimler retiminde Alternatif Teknik ve Yntemler. Sosyal Bilimler Sempozyumu. stanbul: Eybolu Eitim Kurumlar Yay. No:4, s.116-123 Tezcan Akmehmet, K. (2002a). Mze Ortamnda Nesne Merkezli renme, Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi "Uluslararas Katlml 2000'li Yllarda 1. renme ve retme Sempozyumu Bildiri zetleri Kitab, 484-485. stanbul. Tezcan Akmehmet, K. (2002b). ocuk Eitiminde Mze. ODT ve SANART ibirlii ile dzenlenen uluslararas "Sanat ve Sosyal Adanmlk Sempozyumu-Sanart 5" Ankara: ODT Kltr ve Kongre Merkezi. Tezcan Akmehmet, K., & dekan, A. (2006). Mze Eitiminin Tarihsel Geliimi. t Dergisi, 3(1), 47-58. Wellington, J. (1990). Formal and informal learning in science: The role of the interactive science centers. Physics Education, 7(5), 247-252. Wolins, Ii. S., Nn. Jensen, and Ulzheimer (1992). Childrens memories of museum field trips: qualitative study. Journal of Museum Education 17 (2): 1727.

59