OTOPS

Cengiz zaknc

ABDLHAMD
II. Abdlhamid dneminin son gnlerinde Osmanl Devletinde vakanvislik (resmi tarih yazcl) grevine balayan Abdurrahman eref Efendi, cennetmekan nitemiyle anlan II. Abdlhamidin otuz iki yl sren ynetimine tank olmutur.

bdurrahman eref Efendinin tan olduu dneme ilikin yazdklar; Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi, II. Merutiyet Olaylar (1908-1909) adl kitapta yaynlanmtr. (hz: Prof. Dr. Bayram Kodaman, Prof. Dr. Mehmet Ali nal, TTK y. Ank. 1996). Bu kitapta yer alan saptamalardan nemli

bulduklarm, dilini gncelletirerek aktaryorum: Sultan Abdlhamid, bir meruti padiah olmak zere saltanat almt. Rusya ile savan balamas nedeniyle iki kk denemesi yaplan mebuslar meclisi geici olarak dald. Bu geici sre otuz iki yl srmtr. (...) Meruti ynetim biimini yerletirmek ve
35

BD TEMMUZ 2011

II. Abdlhamid

lurdu. Mebuslar meclisi otuz iki yl kapal kald srece ne yaptmz gzden geirelim: (1)
Abdlhamid, ynetimden drlmek ve ldrlmek gibi saplantlarn onulmaz tutsayd. Bu yzden o, otuz iki yllk ynetimi sresince, yazl yasalar ve dzenlemeleri yrrlkten kaldrarak, korkularndan kaynaklanan o nl bask dzenini iletmitir.(2) ldrlme ve drlme korkusu nedeniyle ynetimde kimselere gvenemeyiinden dolay her ii dorudan Abdlhamid yapmaya kalknca Sarayn etkisi oalm, Abdlhamidin yaad ev olan Yldz saray, herkesin her i iin bavurduu kk byk her iin grld bir yer olup kmt. Her i dorudan doruya Abdlhamidin evi olan Yldz saraynda grlyor ve Abdlhamidin Yldz sarayndan verdii yasaya uymaz keyfi buyruklar arabuk yerine getiriliyordu. (...) Abdlhamid, devlet grevlilerine gvenmedii gibi halka da gvenmiyor, bir evde ya da gezinti yerinde drt kiinin toplanmasna dahi kt amalar yklenerek ynetimle hi ilgisi olmayan halk katmanlarndan bir ok kimseler salt bir ka bir yerde bulutular diye tutuklanyor, srgne gnderiliyor; dahas bir aralk tekkelerde zikir ve ibadetin yasaklanmas bile sz konusu oluyordu. Abdlhamidin korkular, takntlar arttka halk daha ok dman grd ve herkesin en kk davranna varncaya dek aratrlmas iin gizli bir polis gc rgtledi. (3) Abdlhamidin gvensizlik duy-

insanlarn dncelerini bu ynetim biimine yava yava altrmak bir kutsal grevdi. Meclis kapatlmam ve bu grev otuz iki yl boyunca gzelce yerine getirilmi olsayd, imdi dzenli ve gl bir meruti ynetim kurulmu, Osmanlda din ya da soy ayrlklarna gre rgtlenmi eitli topluluklarn bir millet biiminde kaynamas salanm; zgrlk, eitlik, kardelik, adalet szlerinin gerek anlamlar tmyle ve uygulamasyla anlalm, lke ve devletin i ve d grkemi ve bayndrl salanm o36

BD TEMMUZ 2011

gusu yaknlarna dek uzanm, kendi oullarn dahi ok sk bir biimde gzetim altnda bulundurduu gibi, oullaryla iliki kurmak yle dursun yolda onlara selam vermek ya da dairelerde bilmeyerek bir iki sz sylemek en actc cezalara arptrlmaya yetecek bir su saylmaya balanmt. Casusluk Abdlhamid dneminde en kazanl i olunca, yaradla temiz, doru, ekingen olan kimseler bile bu yola sapmlard. Jurnalciler, usa de gelmez geree aykr karaalmalar ve ktlemeler yapsalar dahi ceza grmediklerinden ve yaptklar gammazlamalarn nem ve deerine gre byk parasal dller aldklar grldnden, bu gnll hafiyelerin saylar ve etkinlikleri amalandnn ok tesinde artmtr. Bunlarn ktlnden halk birbirine iki sz etmekten ekindii gibi sradan ilere ilikin sylenen szler dahi haince yorumlarla arptlp aktarlarak syleyenlerin bana byk byk dertler alm ve kardein kardei, oulun babay gammazlayp tutuklatarak srgne gndertip bu yoldan gelir salad ok grlmtr.
Bu durum, dier illere dahi bulaarak Osmanl topranda gnll hafiye bulunmadk tek yer dahi kalmamtr.(4) Hafiyeliin kural grevini gizlemek olmasna karn bu gnll hafiyeler kendilerini gizlemeksizin her-

Abdlhamidin hafiyelerinin ktlklerinden dolay btn millet dilsizlie ya da gerek dndklerinin tam tersini sylemeye, edeyile yalancla zorunlu kalarak buna alm ve soylu mmetimizde gzel erdem ahlk kknden sarslmtr.
kesin iinde atp tutarak, u olay ya da bu kiiyi padiaha ben gammazladm gibi bbrlenmelere koyulup utanmazlklar, alaklklar ve ocaklar sndrmekteki becerileriyle, hakl olarak toplumun tiksintisini ve lanetini stlerine ekmilerdir.(5) Abdlhamidin otuz iki yllk ynetimi boyunca bu gnll hafiyelerin, bu jurnalcilerin, krmz fesleri ve zel davranlaryla toplum iinde ayr bir katman oluturarak, ktlkleriyle lkeye ve topluma ne byk zararlar verdii, aklanmas dahi gerekmeyecek denli herkese bilinen apak bir gerektir. Abdlhamidin hafiyelerinin ktlklerinden dolay btn millet dilsizlie ya da gerek dndklerinin tam tersini sylemeye, edeyile yalancla zorunlu kalarak buna alm ve soylu mmetimizde gzel erdem ahlak kknden sarslmtr.(6) Bilimle dorular ve gerekler ortaya karldndan, Abdlhamid, eitimi ve basn kendi baskc ynetiminin en byk dman saymtr. Toplumu daha kolay gdebilmek iin onu bilgisiz cahil brakmak gerekir anla37

BD TEMMUZ 2011

yyla halk bilgiden uzak tutmay en yce ama edinen Abdlhamid, okullardaki bilimsel dersleri bin trl bask ve kstlama ile snrlandrm; ders programlar toplumu cahil brakma anlayla dzenlendii gibi, Abdlhamid dneminde Tarih gibi dersler tmyle ders programlarndan kartlmtr. retmenlerin dersliklerdeki konumalarna varncaya dek her davranlar sansr altna alnm; azlarndan kaan sz ounlukla kastsz olduu durumlarda bile ktye ekilerek ilerinden atlp srgne gnderilen retmenler ok grlmtr.(7) Ders aralarnda dinlenme yerlerinde rencilerin kendi aralarnda sylemeleri bile denetim altnda bulundurulup u sz syledi diye nice renciler Irak ve Fizan llerine srlerek ortadan kaldrlmtr...

Toplumu daha kolay gdebilmek iin onu bilgisiz cahil brakmak gerekir anlayyla halk bilgiden uzak tutmay en yce ama edinen Abdlhamid, okullardaki bilimsel dersleri bin trl bask ve kstlama ile snrlandrm; ders programlar toplumu cahil brakma anlayla dzenlendii gibi, Abdlhamid dneminde Tarih gibi dersler tmyle ders programlarndan kartlmtr.
38

retmenlerin, rencilerin, kitaplarn, zetle btn bir milletin Dilsizler Toplumuna dnd Abdlhamid dneminde, Osmanllar Tanrnn kiisoyuna en byk armaan olan konuma yetisinden pek az yararlanabilmilerdir.(8) Abdlhamid dneminde en byk sknty beyin gelitirici, dnce ve duygu eitimiyle ilgili kitaplar ve basn ekmitir. Tarih kitaplar, yk ve bilim kitaplar yle dursun, din ve eriat kitaplarna varncaya dek sansre uratlm, din kitaplarndan kimileri bir takm yapraklar ve konular kaldrlarak sansr grevlilerinin acmasz ellerinden kurtulabilmise de, byk bir blm kitaplardan, ktphanelerden, evlerden karlnda bir yazl belge dahi verilmeksizin toplanp ya sandklar iinde rtlm ya da atete yaklmtr. (9) Haiye-i ibn-i Abidin ve erh-i Mevakf gibi nem verilen eriat kitaplar Abdlhamide yasaklanm, yerli basnn (suya sabuna dokunmayan) dili herkese bilinirken yine de yeterli grlmeyip bir szde bir dizgici yanlndan dolay gazeteler eitli srelerle kapatlmtr. Yabanc basna gelince, bunlar lkeye sokulmaz, yaymlandklar kentlerde denetlenmeleri iin ve zararl olanlar yasaklamak ya da gelecek bir zarar

BD TEMMUZ 2011

II. Abdlhamid bir cuma selamlnda

def iin grevliler bulundurulur ve gerek bu grevlilere gerekse yabanc gazetecilere birok paralar ve armaanlar verilirdi.(10) (..)
Abdlhamid ynetiminde yasaklan-

m gazete okumak yznden tutuklanan ya da srgn edilen kiilerin saysn Tanrdan baka kimse bilmez. (11) Abdlhamid dneminde kii zgrlkleri Mecellede yazl olmasndan te bir anlam tamam, uygulamada bsbtn yok edilmitir. Abdlhamid dneminde insanlarn yasak yayn okumak, azndan bir iki sz karmak ya da iki kii bir yere toplanmaktan dolay geceleri evleri baslarak yarglanmakszn tutsak edilmesi ve srgne gnderilmesi bir genel kural durumuna girmitir. Bunlardan arada tek tk mahkemeye karlanlar olursa da cezaya arptrlmalar

iin yarglar ekilip baskya uratlmtr. Olaanst divan- harb, sava mahkemeleri kurularak, asker ve sivil yneticilerle esnaf kesiminden bir ok kimseler gnll hafiyelerin jurnallar zerine soruturma yaplmakszn savunmalar dahi alnmadan mahkm edilmi ve kimilerinin ikenceden geirildii sylentileri yaylmtr. (12) Bir yerden kalkp bir baka yere gitmek kiinin en doal zgrl olmas gerekirken, lke iinde bir kentten dierine gitmek iin gei belgesi (pasaport) salamak bir ok ilemlere bal klnd gibi, Avrupa lkelerine gitmek iin hi kimseye pasaport verilmemesi gibi bir uygulama da yaplmtr.(13) Abdlhamid dneminde stanbulda hi kimse kendini gvende gremezdi. Aslsz bir iftira zerine gece evlerinden alnanlar ve korkudan k39

BD TEMMUZ 2011

tphanelerindeki kitaplar yok edenler pek oktur.(14)

Abdlhamidin otuduu yer olan Yldz Saray, halk arasnda eddadn riyaz- remine benzetiliyordu. (eddat, Kuranda geen Yemendeki Add kavminin zalim hkmdardr. Hud peygamber zamannda yaayan eddat, kendisini Tanrya e komaya kalkarak Tanrnn cennetine karlk yeryznde bir cennet kurmaya davranm, bu amala rem Ba adyla bir bahe yapm, baheyi cennet tanmndaki gibi donatm, gelgelelim bu bahe bir gn yklp yerle bir olmutur. te Abdlhamid dneminde halk, Abdlhamidin oturduu Yldz Sarayn Tanrya ba kaldran eddatn kurduu bir gn yerle bir olan o cennete benzetiyordu.) Yldz saraynn kaps hergn ar kovan gibi iler, her giyimde, her yaradlta insanlar orada kendilerine bir geim yolu bulurlard. Jurnal sunumu, yapmack ballk gsterisi ya da Yldz sarayndaki grevlilerinden biriyle ilikisi olduunu ne srerek kabul edilenlere her trl yksek grev ve ans kaps ak olduundan, bunlarn durumu, yolunu bulamayp da atamayan yzsz ve kskan kimselere unutulmaz bir gnl yaras olurdu. Saray grevlilerine askerlik yaptrlmad iin bir ok asker kaa bir yolunu bulup kapa Yldza atyordu. Tfeki, silahr gibi ordu grevlilerinden baka grevlilerin says her trl kestirimin stne kmt. Yalnz alarn says iki binden oktu. Dorudan doruya Abdlhamidin
40

cann korumakla grevli olanlar o denli iyi seilmilerdi ki, bunlarn arasnda; Padiah buyruk verirse hi gzm krpmadan babam bile keserim diyenler vard. (15) Bunlarn en byk dman yurdunu ulusunu seven koruyan kimselerdi... Sultan Abdlhamid, bu iren uursuz yolsuzluk ve ar tketim yuvasnda bylesi grevliler ve yardaklar arasnda otuz yl akn bir sre tutuklu gibi yaamtr.(16) *** te cennetmekan nitemiyle anlan II. Abdlhamidin otuz iki yl sren ynetimi -Osmanl devletinin olaylar yazmakla grevlendirdii son vakanvis Abdurrahman eref Efendinin tank olup yazd biimiyle- budur. *** Abdlhamid ynetiminde, toplum mutlu muydu? Abdlhamid, ynetime geldikten sonra, kendisi mutlu bir yaam srm mdr? Ynetimde kald otuz iki yl boyunca Abdlhamidin gzne uyku girmediini syleyebiliriz. O dnemin canalc sorunlarn, gelecek sayda, Abdlhamidin kendi yazlaryla ileyeceiz.
cengizozakinci@butundunya.com.tr (Yaznn dipnotlarna butundunya.com.tr adresinden ulaabilirsiniz.)

Hibir zaman cahil bir

insanla tartmay kazanmadm. Hz. Ali