HAT SAN’ATI

V. BÖLÜM

ÝCÂZETNÂME

85
 HAT SAN’ATI
Resim 99- Silâhî Sâlih Efendi’nin Ýcâzetnâmesi. (Ýsmet Gülnihal koleksiyonu)
5. 1. HAT SANATININ DÝPLOMASI (ÝCÂZETNÂME)
Yazý sanatý usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmektedir.
Birebir, hoca talebesiyle ilgilenerek dersi göstermektedir.
Hoca, dersi talebeye yazmakta, daha sonra yazdýðý kýsmýn
talebesi tarafýndan aynen taklid edilmesini istemektedir.
Bir sonraki derse kadar talebe, hocasýnýn verdiði derse
çalýþmakta, istenilen yazýyý aynen taklide gayret etmektedir.
Esasen hat derslerinde belli bir usul takip
edilmektedir. Yazý dersine teberrüken “Rabbiyessir” duasý
ile baþlanmaktadýr. Bu derste baþarýlý olunduðu takdirde
“müfredat” denilen elifba harflerinin ( Elif- be- cim- ha…)
yazýlmasýna geçilmektedir. Elifba harfleri baþarýyla geçilince
bu sefer, her harfin diðeri ile yazýlýþ þekline geçilmektedir.
“Be” harfinin “elif”le, “be” harfinin “be” ile, “be” harfinin
“cim” harfi ile bitiþik þekli yazýlarak ( bâ, beb, bec…)
çalýþýlmaktadýr.
Müfredat kýsmý baþarýyla tamamlandýktan sonra,
sülüs ve nesih çalýþan talebeye genellikle âyet, hadis ve
kelâm-ý kibar gibi metinler yazdýrýlýr. Talik çalýþanlar, Ýran’ýn
büyük sûfilerinden Abdurrahman Molla Cami’nin (817/1414-
86
898/1492) Besmele Kasîdesini217 yahut Hâkâni Mehmed
Bey’in (ö. 1015/1606) Hilye-i Hâkâni’sini218 yazarlar. Yazý
talebesi bu kýsýmda da dersini yazmakta, hocasý
beðenmediði kýsýmlara “çýkarma” yaparak doðru olaný
göstermektedir. Mürekkebât kýsmýnda artýk talebeye istif
nükteleriyle birlikte hareke ve süs iþaretleri de
gösterilmektedir.
Müfredat derslerinden sonra mürekkebât kýsmýný
talebe baþarýyla bitirdiði takdirde, hocasý tarafýndan
talebeye hat eðitimini tamamladýðý ve yazýlarýnýn altýn
ketebe219 “imza” atabileceði ve ders verebileceðine dair
izni ihtiva eden “icâzetnâme: diploma” verir.
Ýcâzetnâme için geçmiþ üstad hattatlarýn yazdýðý
bir kýt’a yahut hilye aynen taklid edilerek yazýlmaktadýr.
Ta’lik icâzeti için genellikle XVIII. asrýn Ýran ta’lik üstadý
Ýmadü’l-Hasenî’nin yazýlarý taklid olarak yazýlýr. Hazýrlanan
217- Molla Câmi’nin Besmele Kasîdesi’nin, hattat Hulûsi hattýyla bir örnek için
bkz. M. Uður Derman. Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche Guggenheim,
2001, s. 151.
218- Hâkâni Mehmed Bey’in Hilye-i Hâkâni’sinin hattat Arabzâde Mehmed
Sadullah Efendi hattýyla örnek metni için bkz. Derman, Osmanlý Hat Sanatý,
103.
219- Deðiþik ketebe sýgalarý için bkz. Yazýr, Kalem Güzeli, c. I, s. 154-155.
 HAT SAN’ATI
Resim 100- Mustafa Hulûsi Efendi’nin, Mehmed Hulûsi Efendi’den aldýðý icâzetnâme.
bu yazýlarýn alt kýsmýna hoca tarafýndan izin cümlesi yazýlýr.
Ýzin cümlesi, farklý þekilleriyle þu þekilde
yazýlmaktadýr: “Bismillahi teyemmüne bizikrihi’l-celîl. Bu
güzel, mubârek, latîf kýt’ayý yazan Mehmed Þefik Bey’e
–Allah ömrünü uzun eylesin, ilmini ve marifetini artýrsýn,
Allah murad ve maksuduna yükseklik versin; Âmin, bi
hurmeti seyyidi’l-enbiyâi ve’l-murselîn- ketebe koyma
izni verdim. Ben, Eyyûb Ensâri Camii hatîbi, fakîr es-Seyyid
Mustafa Ýzzet, 1255”.220
Ýzin cümleleri Arapça yazýldýðý gibi Türkçe de
yazýlmýþtýr. Kebecizâde Mehmed Vasfî Efendi’den sülüs-
nesih icâzeti221 alan Sultan II. Mahmud’un icâzetinin izin
kýsmý þöyledir: “ Bu hatt-ý latîf ve kelâm-ý münîf, Hazret-i
87
Þeyh Ýbn-iþ Þeyh Hamdullah Efendi’nin intihab ettiði kavaid-
i rüsumu üzere sahib ül hatt-ý Hümayun, azametlû,
mehabetlû, kudretlû Ýbn üs Sultan Þehzade Mahmud-ý
Adlî ibn üs Sultan Abdülhamid Han ibn üs Sultan Ahmed
Han efendimiz Hazretlerinin istihkaký nümayan olmaðile,
hilyeleri ve kitâbetleri zeyline ketebe tahririne izin verdim.
Hüve’l-Üstad Vasfî, 1222 H.”222
Ýzin kýsmýna, icâzet verme yetkisine sahip baþka
hattatlar tarafýndan da tasdik konabilir. Tarihte çok sayýda
tasdiki bulunan icâzetnâmeler bulunmaktadýr. 223
220- Bu tercüme, Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 19’da bulunan icâzetnâmeden
yapýlmýþtýr.
221- Hilye þeklinde olan bu icâzetnâme TSMK-GY 1353’tedir.
222- Derman, Ýcâzetnâmeler, 724
223- Ýcâzetnâmelerle ilgili geniþ bilgi için bkz. M. Uður Derman, “Türk Yazý
San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklid Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi,
 HAT SAN’ATI

Resim 101- Hattat Bakkal Ahmed Ârif Efendi’nin hocasý Mehmed Þevkî Efendi’den aldýðý hilye þeklinde sülüs nesih icâzetnâmesi. Altta sað kýsýmda zamanýn önemli
hattatý Yahya Hilmi Efendi’nin tasdiki, sol kýsýmda ise talebenin hocasý Þevki Efendi’nin icâzet izin kýsmý yer almaktadýr. (TSMK-GY. 335)

88
 HAT SAN’ATI

Resim 103- Hattat Halim Özyazýcý’nýn üslûplaþmýþ imzasý.

(Süleyman Berk koleksiyonu)

Resim 102- Hattat Ömer Vasfî Efendi’nin Hattat Sâmi Efendi’den aldýðý ta’lik Resim 104- Hattat Hulûsi Efendi’nin tâ’lik bir kýt’asýnýn altýndaki imza.
icâzetnâmesi. (TSMK-GY.324) (Emin Barýn koleksiyonu)

Osmanlý’nýn son döneminde 1915 yýlýnda açýlan ve icâzetnâme verilmiþtir. Bu icâzetnâmede talebenin yazdýðý
devrin kudretli sanatkârlarýnýn ders verdiði Medrese-i bir ibâre bulunmamaktadýr.224
Hattâtîn’den mezun olanlara, klâsik icâzet yerine, mektebin Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1973, s. 716- 728.
bütün hocalarýnýn imza yahut mühürlerinin bulunduðu 224- Bkz. Derman, Ýcâzetnâmeler, resim 23

Resim 105- Hattat Ali Hamdi Efendi’ye ait sülüs karalama.

89
 HAT SAN’ATI

Resim 106- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’a ait nesih Besmele ve Rabbiyessir meþki.

Resim 107- Günümüz hattatlarýndan Mehmet Özçay’ýn kullandýðý “Ketebehû Mehmed” þeklindeki imzasý.

90
 HAT SAN’ATI

VI. BÖLÜM

CELÎ BÝR YAZININ HAZIRLANIÞI

91
 HAT SAN’ATI
Resim 108- Hattat Halim Özyazýcý’nýn celî sülüs bir levhasý için hazýrladýðý kalýp. (Süleyman Berk arþivi)
6. 1. CELÎ SÜLÜS BÝR HAT LEVHASININ HAZIRLANIÞ
SAFHALARI
Karþýsýnda durup hayranlýkla seyrettiðimiz sanat
eserlerinin nasýl bir emekle meydana getirildiðini çoðu
zaman aklýmýza getirmeyiz! Bir eserin, sanatkârýn zihninde
berraklaþmasýndan, meydana gelene kadar geçen süre
içerisinde çekilen zahmet, verilen göz nuru aslýnda esere
verilen ruh kadar önemlidir. Bir sanatkârýn eserini evlâdý
gibi sahiplenmesi baþkalarýna garip gelse de, bu alýn teri
ve çilenin bir neticesidir.225
Hemen bütün sanat dallarýnda, bir eserin meydana
geliþ safhalarý birbirine benzemektedir. Þiirinde kullanacaðý
uygun kelimeyi uzun müddet düþündükten sonra bulan
Yahya Kemal Beyatlý da ayný çileyi çekmiþ, bir levhasýna
92
altý ayda vücûda getiren hattat Sâmi Efendi de ayný çileli
yoldan geçerek eser vermiþtir. Bir Mustafa Râkým’ýn, bir
Yesâri’nin, bir Osman Hamdi’nin de ayný çileli yollardan
geçerek eser verdiklerine þüphe yoktur.
Bir hat eseri, elifbâ harfleri, kamýþ kalem, kâðýt ve
mürekkep kullanýlmak suretiyle meydana getirilmektedir.
Yazýlacak bir metinde, harflerin yanýnda okutma iþaretleri
olan harekeler bulunmaktadýr. Yine normal metin
yazýmýnda olmamakla birlikte, özellikle celî sülüs, celî
dîvâni gibi yazýlarda, harf ve harekenin yanýnda bir takým
süsleme iþaretleri de kullanýlmaktadýr. Yerine ve lüzûmuna
göre tirfil, mimli tirfil, týrnak ve hurûf-ý mühmele denilen
þekiller, celî sülüs levha yazýmýnda istifin doldurulmasýnda
225- Bu yazý, IX. Tarihi Sanatý ve Kültürüyle Eyüpsultan Sempozyumu’na teblið
olarak sunulmuþtur.
 HAT SAN’ATI
Resim 109- Hattat Mustafa Halim Özyazýcý’nýn çeþitli istif çalýþmalarý.
(Süleyman Berk arþivi)
önemli rol oynamaktadýr. Harflerin yanýnda, hareke ve
tezyinî iþâretlerin gayet düzenli, intizamlý, yerinde ve
dengeli kullanýlmasý, istif sahasýna düzenli bir þekilde
yayýlmasý önem arz etmektedir. Burada sanatkârý sýnýrlayan
husus, harflerin ve harekelerin, teþrifata uygun, yani yerli
yerinde kullanýlmasý; metnin mânâsýný bozacak uygunsuz
yere konulmamasýdýr.
Yazýda harflerin veya istifi meydana getiren diðer
unsurlarýn, istif sahasýna uyumlu bir þekilde ve ayný nisbette
yayýlmasý, yani istif örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta
olmasý, istifte organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda
uyum, denge, ritm ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin
temel unsurlarýdýr. Harflerdeki tenâsüp ve ölçü yanýnda,
gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde, harflerin birbirleri
ile kaynaþmýþ bir halde bulunmasý önemlidir.
Genel olarak, yazýlacak metin seçilirken mânâya
dikkat edildiði gibi, seçilen metnin istife uygun olup
olmayacaðý da göz önünde bulundurulmaktadýr. Yalnýz,
bir ibârenin, istife uygun düþüp düþmeyeceðini önceden
kestirmek zordur. Ýstif üzerinde çalýþma, çeþitli zuhûratlara
sebep olabilir. Bazý metinlerin istifi kolaylýkla çýkabildiði
93
gibi bazý metinlerin istifleri günler, hatta aylar sonra ortaya
çýkabilmektedir. Ýstifin oturmasý, bazen zaman istemektedir.
Yazýlacak metnin istifi oluþuncaya kadar, hattatýn zihnini
devamlý meþgul eder. Bu arada, zaman içerisinde geliþtirilen
istifler de yeri gelince kullanýlmak üzere muhafaza edilir
veya daha iyisi bulunana kadar istif üzerinde çalýþýlýr. Bazý
hattatlarýn dosyasýnda daha sonra geliþtirilmek üzere
birçok istif çalýþmasý bulunabilmektedir. Bazen
tamamlanmýþ istifler, çok sonralarý levha hâline
getirilmektedir. Ýstifin oluþma safhasýnda, meslektaþlar
arasýndaki istiþârenin de önemi çok büyüktür.
Yazýlacak metin, evvela kurþun kalemle çalýþýlýr,
yazýlabileceðine kanaat getirilen istifin taslaðý çýkarýlýr.
Ýkinci ve önemli safha, kurþun kalemle yapýlan taslaðýn,
sülüs yazý ve kamýþ kalemle sýnýrlarý tespit edilmiþ alana
yazýlmasýdýr. Bu safhaya geçmeden evvel, metinde bulunan
bütün harfler tek tek çalýþýlmaktadýr.226 Bu çalýþma
esnasýnda beðenilen harf, metinde kullanýlmak üzere
saklanmaktadýr. Eðer metinde ayný harften iki adet varsa,
diðeri için de, daha önce çalýþýlmýþ harf kullanýlmaktadýr.
Celî sülüs harfler çalýþýlýrken hattat Sâmi Efendi, Nazif Bey,
Neyzen Emin Efendi, Halim Özyazýcý gibi Sâmi Efendi
ekolüne mensup hattatlarýn harfleri örnek alýnmalýdýr. Celî
sülüs yazý için þu tespiti yapmak mümkündür; celî sülüs
harfleri, ölçü ve estetik olarak hattat Sâmi Efendi eliyle
mükemmel hâle getirilmiþtir; ayný þeyi istif bakýmýndan
söylemek mümkün deðildir. Celî sülüs’ün istifinde Mustafa
Râkým’la birlikte, özellikle Sâmi Efendi ile çok mesâfe
alýnmýþtýr ama, yapýlmasý gereken daha çok þey olduðu
muhakkaktýr. Yapýlanlar hâlâ çok azdýr.
226- Bu konu ile ilgili Mahmud Bedreddin Yazýr’ýn ait Kalem Güzeli (Kalem
Güzeli/I, s. 151) isimli eserde anlattýðý olay çok önemlidir: “Nitekim, hocam
Ömer Vasfî Efendi’ye bir gün yazý göstermeye gitmiþtim. Odasýna
girdiðimde, siyah kaðýd üzerine sülüs celîsiyle …kad eflaha.. sûresini
yazarken meþgul buldum. “Gel birâder gel!” diye yanýna çaðýrdý. Bir (dal)
harfini baþka bir siyah kaðýd üzerine defalarca -hatýrýmda kaldýðýna göre
yirmi kadar- yazmýþtý ve nihayet “Hah oldu!” diye birisini beðendi ve
onu iðneleyip asýl yazdýðý yere silkti, sonra üzerinden itina ile tekrar
kalemle yazdý, sebebini öðrenmek için “Niye böyle yaptýnýz?” diye sordum,
þu cevabý verdi: “Elimiz öteki þekillere alýþmýþ, buraya uygun olaný bir
türlü çýkaramadým, yaza yaza kývamýný bulduruncaya kadar uðraþmaya
zaruret hasýl oldu. Ýþte, çok yazmanýn bir manasý da budur. Bu þekli bir
daha yapabileceðime güvenim olmadýðýmdan, iðneleyip silkmek ve
üzerinden yazmak kolaylýðýný tercih ettim. Gördün ya, hocamdan icazet
alalý, yani bana hattat denileli þöyle böyle yirmi seneyi geçtiði ve þu harfi
binlerce defa yazdýðým halde, istiften doðma icaplara uygun olacak
surette ve belki de buraya mahsus olmak üzere, harfi kürsüsüne oturtmak
noktasýnda bir talebe kadar ter döktüm. Fakat, muvaffak oluþum,
yorgunluðumu giderdi.”
 HAT SAN’ATI
Resim 110- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, celî sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay; Abdurrahman el-Uveys Koleksiyonu - Dubai)
Ýkinci safhada metin, tespit edilen sýnýrlara yazýlýr.
Gerektiði taktirde ayný kâðýt üzerinde, þekil ve estetik
olarak beðenilmeyen harflere müdâhalede bulunulur.
Burada þu husus akýldan çýkarýlmamalýdýr; istifte harflerin
ölçüsü, meþkte öðrenildiði gibi deðildir. Ýstif icâbý harflerin
ölçüsünde belli bir noktaya kadar deðiþiklik mümkündür.
Meselâ celî sülüste, “nun” harfinin çanak tabir edilen kýsmý
normalde beþ nokta ölçüsündedir. Ýstif icabý bu çanak dört
buçuk nokta ölçüsünde olabileceði gibi, beþ buçuk nokta
ölçüsünde de olabilmektedir. Ýstif hazýrlanýrken hareke ve
tezyinî iþâretler birlikte düþünülür ve çalýþýlýr.
Dördüncü safhada, hareke ve tezyinî iþâretler
üzerinde durulur. Unutulmamalýdýr ki baþarýlý bir istif,
hareke ve tezyinî iþaretler kapatýldýktan sonra, harflerinin
dengeli daðýlým gösterdiði istiftir.
Beþinci safhada, yazý fotokopi usulü ile yazýlacak
büyüklüðe getirilerek, harekelerin de son kontrolleri yapýlýr.
Levha artýk, aherli kaðýda yazýlacak hâle gelmiþtir.227
Altýncý safhada artýk yazý, aharlý kâðýt üzerine yazýlýr,
94
ince tashihi yapýlýr. Aslýnda bir levhanýn en önemli
safhalarýndan biri de bu kýsýmdýr. Levhanýn kalýptan aherli
kaðýda aktarýlmasý uzun sürmese de tashihi, özellikle ince
tashihi epeyce zaman alabilmektedir. Toplu iðne ucu
kadar demir uçlu yahut cava kalemi ile yapýlan ince tashih
dikkat ve ihtimam istemektedir.228
Levhanýn yazým ve tashihi bittikten sonra fotokopi
usulü ile küçültülerek cýlýz kalan yerler tashih edilmek
227- Önceleri, fotokopi imkânýnýn olmadýðý zamanlar, yazý kalýbý, þablonu
hazýrlamak için siyah kâðýt kullanýlýrdý. Siyah kaðýda sarý zýrnýk boya ile
yazý yazýlýr, beðenilmeyen kýsým siyaha boyanmak sureti ile istenen
kýsým ayný yere, sarý zýrnýk ile tekrar yazýlýrdý. Ayrýca yazý kalýbýnýn, esas
levhanýn yazýlacaðý büyüklükte yazýlmasý gerekmekte idi. Ayný yazýnýn
ayrý ölçüsü gerektiðinde tekrar ayný usullerle kalýp hazýrlanmasý zorunluydu.
Günümüzde fotokopi usûlü, yazý kalýbý hazýrlama iþini epeyce
kolaylaþtýrmýþtýr. Bir gün, hattat Mehmet Özçay’ýn “Eðer Sâmi Efendi
zamanýnda fotokopi olaydý, kim bilir ne yazýlar yazardý!” dediðini çok iyi
hatýrlýyorum.
228- Yazýnýn tashihi yazýdan da önemli bir husustur. Tashih için yazý sanatýna
çok iyi vâkýf olunmasý gerekmektedir. Sâmi Efendi’nin ifadesi ile “yazýnýn
neresinden alýnýp, neresine verileceðinin iyi bilinmesi” gerekmektedir.
Yazý asýl güzelliðini tashihten sonra almaktadýr. Tashihte dikkat edilecek
hususlar þunlardýr: 1- Kalemin hakkýný vermek, 2- Kalemin nefes gibi
akýþýný muhafaza etmek, 3- Harfin tenâsüp ve tenâzurunu muhafaza
etmek, 4- Bu kayýt ve þartlar altýnda noksanlarý görüp tamamlamak, 5-
Fazlalýklarý giderip yazýyý þekil ve durum bakýmýndan lâyýk olduðu
kürsüsüne oturtmak (Yazýr, Kalem Güzeli, III, 297). Yazý tashihi için ayrýca
bkz: Savaþ Çevik, “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður Derman 65. Yaþ
Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi Yayýný, 2000, s. 209- 219.
 HAT SAN’ATI
Resim 111- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)
üzere tespit edilmelidir. Bu iþ için özellikle beyaz kâðýt
tercih edilir, çünkü beyaz kâðýt, hatalarý daha bâriz bir
þekilde göstermektedir. Tekrar yapýlan bu tashihte ayrýca,
harflerin kalem hakkýnda bir bozulma meydana gelmiþse
bu da giderilir. Çünkü tashihte kalemin tabii cereyan
hakkýnýn bozulmamasý çok önemlidir. Hattat Nazif Bey (ö.
1913)’in yazýlarýnýn tashihini bitirdikten sonra fotoðrafla
küçültüp harflerin cýlýz kalan yerlerini tashih ettiði
kaynaklarda belirtilmiþtir. Bu tashihler yapýldýktan sonra
95
imza ve tarih konulur. Levha artýk tezhibe hazýr hâle
gelmiþtir. Levhada imza ve tarih en son düþünülen
hususlardýr.
Burada sýralanan safhalar, peþ peþe icra edilebildiði
gibi, uzun zaman aralýklarý ile de icra edilebilmektedir.
Tashih kýsmýnýn fazlaca zaman aldýðý bilinmelidir. Titiz bir
san’atkârýn yazýnýn her safhasýnda, hiçbir ayrýntýyý ihmal
etmediði, güzellik ve mükemmelliðin ayrýntýlarda gizli
olduðunu akýldan çýkarmadýðý muhakkaktýr.
 HAT SAN’ATI

Resim 112- Hattat Osman Özçay’a ait titiz bir þekilde tashih edilmiþ, sülüs levha. (Tezhib: Fatma Özçay)

Resim 113- Hattat Halim Özyazýcý tarafýndan titizlikle tashih edilmiþ bir levha. (Tezhib: Münevver Üçer)

96
 HAT SAN’ATI

VII. BÖLÜM

LÜGATÇE VE DEYÝMLER

97
 HAT SAN’ATI

7. 1. LÜGATÇE ve DEYÝMLER
Âher: Genellikle, niþasta, yumurta aký ve pirinçten
yapýlan ve ham kâðýtlarýn terbiyesinde kullanýlan sývý.
Âhenk: Harflerin yapýlarýnýn, estetik ölçülerinin,
hem münferid hem de diðer harflerle uyum içerisinde
olmasýdýr. Bunlar da tenâsüp ve terkiple ifade olunmuþlardýr.
Aklâm-ý Sitte: Türkçesi, "altý kalem", Farsçasý "þeþ
kalem" dir. Sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve
rýkaa' yazýlarýna verilen toplu isim.
Ali Kurna: Eskiden kullanýlan kâðýtlardan birinin
adýydý. En ziyade sülüs yazý için kullanýlýrdý. Ýtalya'nýn
Toskana eyaletinin güneyinde güzel bir þehir olan
Livurna'da yapýlan bu kâðýtta (A. Ligorna) kelimesi soðuk
damga ile vurulduðundan tahfife uðrayarak "Ali Kurna"
olmuþtur.
Osman ve Hz. Ali için özellikle sünnî müslümanlar tarafýndan
kullanýlan bir tabir.
Çýkarma: Hocanýn, talebenin yazdýðý meþkin altýna,
yapamadýðý harfleri tekrar yazmasýna verilen isimdir.
Dendan: Sin diþlerine verilen addýr.
Dýval: Kadife üzerine sýrma ya da gilapdanla
kabartma olarak yapýlan iðne iþi. Ýþlenecek desenler
mukavva veya deri üzerine çizilir. Bunlar kesilerek gergef
veya kasnaða gerilen kadife üzerine yerleþtirilir. Gergef
veya gilaptan bu kalýplarý örtecek þekilde iþlenir. Bindallý
kadýn elbiseleri ile birlikte bohçalar, keseler, örtüler dival
iþi olarak bu teknikle süslenir. Türk el iþleri arasýnda divalin
yeri büyüktür.
Ebrû: Su yüzeyine serpilen toz boyalara kâðýt tatbik
olunarak yapýlan boyama.

Babüssaâde: Arz kapýsý, taht kapýsý. Topkapý Envanter: Döküm, liste.

Sarayý'nýn üçüncü kapýsý olup Enderun ve Bîrun'u birbirinden
Esma-i Hüsnâ: Allah'ýn en güzel ve þerefli doksan
ayýrýrdý.
dokuz ismine verilen addýr.
Bâb-ý Hümâyûn: Topkapý Sarayý'nýn Ayasofya'ya
Estampaj: Taþa mahkuk olan yazýlarýn üzerine kâðýt
bakan birinci kapýsýna verilen ad.
konmak suretiyle kalýbýnýn alýnmasý.
Bâb-ý Selâm: Topkapý Sarayý'nýn Bab-ý Hümâyûn’dan
Estetik: Duygu ilmi manasýný ifade ederse de bugün
sonra gelen ikinci kapýsý olup, daha ziyade Ortakapý diye
sanattaki güzelliðin mahiyetinden bahseden ilim; güzellik
anýlýr.
duygusu uyandýran, güzel olan.
Berat: Osmanlý Devleti teþkilatýnda bazý vazife,
Evâhir: Son dönem, ustalýk dönemi.
hizmet ve memuriyetlere, tayin edilenlere vazifelerini icrâ
selâhiyetini tevdi etmek üzere, padiþahýn tuðrasý ile verilen Evâil: Ýlk dönem, çýraklýk dönemi.
mezuniyet veya tayin emirleri.
Evâsýt: Orta dönem, kalfalýk dönemi.
Beyze: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup, saðdan sola
Ferman: Bir iþ veya maslahat sipariþini mutazammýn
ve yukarý doðru çekilen çift þekil.
padiþah tarafýndan verilen yazýlý emir.
Beyzî: Yumurta biçiminde olan, oval.
Fersûde: Yýpranmýþ, eskimiþ, aþýnmýþ; eski, yýrtýk.
Celî Sülüs: Sülüs yazýnýn yaklaþýk 9 mm.'den kalýn
Gubâri Yazý: Arapça toz anlamýna gelen gubardan
yazýlanýna verilen addýr. Sülüs yazýya göre bu yazýda hatlar
ismini alan yazýdýr. Çok ince ve küçük hatta gözle zor
daha belirgin bir hâl alýr.
görülebilecek yazýlara verilen isimdir.
Celîl: Celî yazýnýn Abbasiler dönemindeki adý.
Hâfýz: Kur'ân-ý Kerîmi tamamen ezberleyen ve
Ciharyâr-ý Güzîn: Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. ezberinde tutan kimse.

98
 HAT SAN’ATI
Hançer: Tuðra'da beyzelerin devamý olarak saða
uzanan çif kola verilen ad.
Hasaneyn: Hz. Peygamberin torunlarý Hz. Hasan
ve Hz. Hüseyin için kullanýlan tabirdir.
Hazire: Etrafýnda duvar veya çit bulunan aðýl,
mezarlýk ve saire.
Hurûf-u Mühmele: Arap elifbasýndaki noktasýz
harfler.
Ýbda': Bir sanat eseri meydana getirmek. Ýbda'
olunmuþ bir eser demek, hiçbir modeli olmayan ve kimseyi
taklit etmeyerek vücuda getirilen aslî eser demektir.
Ýcâzet: Hat san’atýnda müfredat ve mürekkebat
meþklerini bitirenlere hocalarý tarafýndan, yazýlarýnýn altýna
ketebe koyma iznini veren diploma.
Ýmza: Hat sanatýnda, hattatýn levhanýn uygun yerine,
yahut yazdýðý kitabýn genelde son sahifesine ismini yazmasý.
Levhalara genellikle ismin stilize þekli konmuþtur.
Ýptidaî: Basit, geliþmemiþ, iþlenmemiþ.
Ýstif: Bir þeyi birbiri üzerine ve sýra ile dizip yýðmak
demek olan bu kelime Ýslâm yazýsýnda kelimeleri satýr
nizamý dýþýnda birbirinin üzerine çýkarmak yerinde kullanýlýr
bir tabirdir.
Ketebe: Bir hattatýn yazdýðý yazýya ismini koymasý
yerinde kullanýlýr. Ýmza demektir.
Kitabe: Camii, mescit, medrese, kale, türbe,
kervansaray, han, hamam gibi bir mimarî eserin kapýsý
üzerine veya uygun bir yerine yerleþtirilen, üzeri kabartma
yazýlý taþ levha.
Kuþak: Bir abidenin çevresini tamamen, yahut
kýsmen kuþatan ve uzaktan okunabilmesi için celî þekliyle
yazýlmýþ olan yazýlar.
Külliye: Osmanlý zamanýnda Araplar’daki bazý
medreselere üniversite kelimesinin karþýlýðý verilen bir ad.
Lahit: Harç ile yapýlan mezar, ölüleri koymaya
mahsus sanduka yerinde kullanýlýr bir tabirdir.
99
Mahkûk: Maden, taþ, tahta vesaire üzerine demir
kalemle çukur veya kabartma olarak yazýnýn oyulmasý.
Ma'kýlî: Hiçbir parçasýnda yuvarlaklýk bulunmayan,
düz, dik ve köþeli yazý biçimidir.
Mahlas: Asýl addan baþka kullanýlan ikinci ada
verilen isimdir. Þairler þiire baþladýklarý vakit böyle ikinci
bir ad alýrlar, onu þiirlerinde kullanýrlardý. Devlet
memuriyetine girenlerin bazýlarýna da âmirleri tarafýndan
mahlas verilirdi.
Malakârî: Tavan ve duvarlara alçý ile az kabartma
olarak yapýlan tezyinat. Kabartmalar gayet az kalýnlýktadýr
ve ekseriya bir santimi geçmez. Bu tarz iþe malakârî
denilmesi, mala gibi küçük bir aletle yapýldýðý içindir.
Mektep (Ekol): San’atta ayný esaslara tâbi olan,
ayný san’at prensiplerini müdafaa eden ve o tarzda çalýþan
san’atkârlar grubuna denir.
Muhakkak: Sülüs yazýya göre harfleri daha
düzümsü, çanaklarý geniþçe ve derin olmayan yazýdýr.
Kuyruðu olan harflerin kuyruklarý daha uzuncadýr.
Muharrir: Tahrir eden, yazý yazan, kâtip, yazar, bir
mevzuyu yazý ile anlatan.
Murakkaa: Hattatlarýn, ayrý ayrý kâðýtlara yazarak
körük gibi bir ciltte topladýklarý yazý albümü. Murakka'
albümleri çeþitli yazý türlerini içine alýr.
Muvakkithane: Vakit tayinine yarýyan saat gibi
aletlerin bulunduðu yerler hakkýnda kullanýlýr bir tabirdir.
Mücellid: Kitap ciltleyen, ciltci.
Müderris: Medrese ve camiide talebeye ders okutan
hoca yerinde kullanýlan bir tabirdir.
Müfredat: Yazý sanatýnda elifba harflerinin tek tek
ve birbirleriyle yazýlmasýndan oluþan ders.
Mürekkebât: Müfredat dersinden sonra, âyet, hadis
ve kelâm-ý kibârdan oluþan yazý dersi.
Müselsel Hat: Zincirleme, ardý ardýna, aralarý
kesilmeden, zincirleme yazýlan yazý.
 HAT SAN’ATI

Müsenna Yazý: Ayný ibarenin harflerinin karþýlýklý Teþrifat: Yazýda harflerin, yerli yerinde takdim ve
olarak yazýlmasýdýr. Bu yazýya aynalý yazý da denmektedir. tehir yapýlmaksýzýn kullanýlmasý.

Müstensih: Ýstinsah eden, bir yazýnýn kopyasýný, Tevkiî: Sülüs'e tabi olup, onun ihmal edilmiþ þeklidir.
suretini çýkaran. Ayrýca bitiþmeyen harfler de birbirlerine bitiþtirilerek yazýlýr.

Nesih: Sülüs'e tabi olup, onun üçte biri kadardýr. Tezhib: Yazma kitaplarla murakka'larda, boya ve
Bu yazý teknik bakýmýndan sülüs’ün üçte ikisini neshetmiþ altýn tozu ile yapýlan her türlü süsleme iþine verilen ad.
ve üçte biriyle de ona tabi olmuþtur. Daha çok kitap
Týrnak: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak
istinsahýnda kullanýlmýþtýr.
kullanýlan þeklindeki iþaret.
Perspektif: Eþya ve nesnelerin uzaktan görünüþü;
Tirfil: Celî sülüs istiflerinde süs unsuru olarak
nesneleri bir yüzey üzerine görüldükleri gibi çizme sanatý.
kullanýlan þeklindeki iþaret.
Reyhâni: Muhakkak'a tabi olup onun ince kalemle
Tuð: Tuðra'nýn kýsýmlarýndan olup sere’ye dikine
yazýlanýna verilen ad.
olarak yukarý doðru çekilen üç eþit hatta denir. Bunun
Rýkaa': Tevki' yazýya tabi olup onun ince kalemiyle yerine elif de denir.
yazýlan yazýdýr.
Tuðrâî: Berat, ferman ve sair tuðra çekilen kâðýtlara
Sere: Tuðra'nýn þekillerinden olup, tuðra metninin tuðra çeken yerinde kullanýlýr bir tabirdir. Bu vazifeyi gören
yazýldýðý kýsýmdýr. Bu kýsýmda padiþahýn ve babasýnýn adlarý memura “Tuðrâî”, “Niþancý”, “Tevkiî” de denilirdi.
yazýlýrdý. Bu kýsma "kürsü" de denilir.
Tuðra Çekmek: Berat, ferman ve sair vesikalara
Seren: “Kef” harfinin üst çizgisi. tuðra denilen alâmetin yazýlmasý yerinde kullanýlýr bir
tabirdir.
Sülüs: Her harfinin altýda dört parçasý düz, altýda
ikisi de yuvarlak olan yazýdýr. Ýslâm yazýlarý içerisinde Üslûp: Tarz, yol, biçim, usûl.
ümmü'l-hutût olarak isimlendirilmiþtir. Umumiyetle aðzý
Üslûplaþtýrma: Stilize etme, belli bir biçime sokma.
3-4 mm. geniþliðinde kalemle yazýlýr.
Varak Altýn: Kâðýt halinde gayet ince hale getirilmiþ
Tasdik: Ýcâzetnâme’ye, talebenin hocasýndan baþka
altýn.
hocalarýn koyduðu kayýt.
Yazý Silkelemek: Harf kenarlarý iðnelenen bir
Tashih: Hat san’atýnda harfin fazla veya pürüzlü
yazýnýn, zemin rengine göre kömür yahut tebeþir tozu ile
kýsýmlarýnýn, yalama yahut traþlama suretiyle giderilmesi,
yazý üzerinden gidilerek, yazýnýn esas yazýlacaðý zemine
eksik kýsýmlarýnýn ise tashih mürekkebi ile doldurulmasý
tespit edilmesi.
suretiyle yapýlan iþlem.
Zerendûd: Kaðýdýn üzerine sývama altýn sürülmesi
Teberrüken: Baþlanýlan iþin hayýrlý ve bereketli
anlamýna kullanýlan bir tabirdir.
olmasý için.
Zülfe: Sülüs yazýsýndaki eliflerin ucunda çengele
Tenâsüp: Ölçülü olma; hüsn-i hatta aranan bir
verilen ad.
vasýftýr. Harflerin boylarý, kalýnlýklarý, harf aralýklarý , kalem
kalýnlýðýna göre olmasýdýr.

Terkip: Ýstif anlamýnda, hat sanatýnda harf ve

kelimelerin âhenkli bir surette tertip edilmesi.

100
 HAT SAN’ATI
7. 2. BÝBLÝYOGRAFYA
Kur’ân-ý Kerim ve Türkçe Açýklamalý Meali. Ankara,
Türkiye Diyanet Vakfý Yayýnlarý,1993.
ACAR, Þinasi. Türk Hat Sanatý. Ýstanbul, Antik A.Þ.,
1999, 305 s.
-“Hattat Mezar Taþlarý (I-II)”, AD Art Dekor, sy. 81-
82 (Aralýk 1999- Ocak 2000), s. 112-122, 112-118
-Ünlü Hattatlarýn Mezarlarý Gelimli Gidimli Dünya.
Ýstanbul, 2004, 128 s.
AKTAN, Ali. “Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve
Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi”, Ýslâmî Araþtýrmalar. c. II, sy.
6, 1988, s. 61-67.
Âli. “Tuðray-ý Humâyun”, TOEM. sy. 43 (1 Nisan 1333)
s. 53-58.
Âli, Gelibolulu Mustafa. Menâkýb-ý Hünerverân.
Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1926, 133+92 s.
ALPARSLAN, Ali. “Hattat Hamid Aytaç”, Hayat Tarih
Mecmuasý. sy. II, 1972, s. 16-22.
-“Yazý-Resim”, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler)
Dergisi. c. I, 1973, s.1-27.
-“Mimarî Yapýlarýn Yazý San’atý Bakýmýndan Önemi”
Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi. c. IV-V, 1976-
1977, s. 1-14.
-Ünlü Türk Hattatlarý. Ankara, Kültür Bakanlýðý
Yayýnlarý, 1992, 147 s.
-“Ýslâm Yazý Sanatý”, Doðuþtan Günümüze Büyük
Ýslâm Tarihi. c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441-
522.
-“Celî”, DÝA/VII. Ýstanbul, 1993, s. 265-267.
-Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi
Yayýnlarý, 1999, 215 s.
-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 3 Celî Sülüs”, Sanat Dünyamýz,
sy. 33 (1985), s. 27-35.
-“Ýslâm Yazý Çeþitleri : 4 Nesta’lik”, Sanat Dünyamýz,
sy. 34 (1985), s. 3-11
-“Ýbn Muklenin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti”, Tarih
Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/ 2
Mayýs 1986 Bildirileri, Ýstanbul, 1986, s.11-14.
-“Gubâri”, DÝA, c. XIV, s. 167
ALUS, Sermet Muhtar. “Eski Yazýlar, Hattatlar”,
101
Akþam Gazetesi. 4 Aðustos 1950.
-(Ýstanbul Yazýlarý. Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Kültür Ýþleri Dairesi Baþkanlýðý Yayýnlarý No: 15,
1994, s. 260-262).
ARSEVEN, Celâl Esad. Sanat Ansiklopedisi (I-V).
Ýstanbul, MEB, 1966.
AYVAZOÐLU, Beþir. “Mustafa Râkým Efendi”, Aksiyon.
sy. 150, (18-24 Ekim 1997), s. 58-59.
-Geleneðin Direniþi. Ýstanbul, Ötüken Yayýnlarý, 1996
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Türk Edebiyatý. sy.
290 (Aralýk 1997), 12-14.
-Kuðunun Son Þarkýsý. Ýstanbul, Ötüken Neþriyat,
1999, s. 125-133.
-“Acý bir manzara ve bir teklif”, Not Defteri, Zaman
Gazetesi, 20. Ekim. 1997
AYVERDÝ, Ekrem Hakký. Fatih Devri Hattatlarý ve Hat
Sanatý. Ýstanbul, Ýstanbul Fetih Cemiyeti, 1953, 56 s.
BALTACIOÐLU, Ý. Hakký. “Ýslâm Yazýlarýnýn tarihçesi
III Sülüs Nev’i”, Tedrîsât-ý Ýbtidâiye Mecmuasý. c. II-III, No:
1327-1328, s. 213-222, 1-13.
-“Türk Yazýlarýnýn Tedkîkine Medhal”, Dârü’l-Funûn
Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý. c. II, sy. 5-6, Haziran 1927,
s.111-136.
-Sanat. Sühulet Kütüphanesi, Ýstanbul, 1934, 238 s.
-“Necmeddin Okyay ile Görüþtüm”, Yeni Adam. sy.
447 ( 22 Temmuz 1943), s. 6, 7, 11.
-“Mustafa Râkým”, Türke Doðru. 1943, c. II, s. 70-71.
-Türk Plâstik Sanatlarý. Ankara, MEB., 1971, s. 115-
121.
-Türklerde Yazý Sanatý. Mersin, Kültür Bakanlýðý,
1993, 143 s.
BAYAT, Ali Haydar. Hüsn-i Hat Bibliyografyasý.
Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1990, 160 s.
BAYKAL, Bekir Sýtký. “Tuðra”, Türk Ansiklopedisi (TA)
XII/2, Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1982.
BERK, Nurullah. “Ýslâm Yazýsýnda Plastik ve Ýfâde”
AÜÝFD. sy. I-II, 1995, s. 49-57.
BERK, Süleyman, “Eyüpsultan Sýnýrlarý Ýçerisinde
Hattat Mustafa Râkým’a Ait Mezartaþý Kitabeleri”, III.
Eyüpsultan Sempozyumu Tebliðler (28-30 Mayýs 1999),
 HAT SAN’ATI

Ýstanbul, Eyüp Belediyesi, 2000, s. 242-249. Eyüpsultan Sempozyumu 11-13 Mayýs 2001 (V. Eyüpsultan
Sempozyumu/ Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2002, s. 106-
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Ýstanbul’daki
111)
Mezartaþý Kitabeleri”, AD Art Dekor, sy. 87 (Haziran 2000),
s. 120-125. -“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, VI. Eyüpsultan
Sempozyumu 10-12 Mayýs 2002 (VI. Eyüpsultan
-“Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 336-341)
(Aðustos 2000), s.156-164.
-“Ýstanbul’un Sur Kapý Kitâbeleri”, VII. Eyüpsultan
-“Sultanahmet-Firuzaða Camisi Kitabesi”, AD Art
Sempozyumu 09-11 Mayýs 2003 (VI. Eyüpsultan
Dekor, sy. 90 (Eylül 2000), s. 130-133.
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2003, s. 300-303)
-“Hattat Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’ün Estetiðinde
-“Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Meydana Getiriliþ
Ortaya Koyduðu Yenilikler”, M. Uður Derman 65. Yaþ
Safhalarý”, IX. Eyüpsultan Sempozyumu 13-15 Mayýs 2005
Armaðaný, Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi, 2000, s. 145-174.
(IX. Eyüpsultan Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi,
-Hattat Mustafa Râkým Hatýra Defteri”, Türk Edebiyatý 2005.
Dergisi, sy. 343 (Mayýs 2002), s. 48-53.
-“Celî Sülüs’ün Þâheserleri”, AD Art Dekor, sy.
-“Filibeli Ahmed Ârif Efendi”, AD Art Dekor, sy. 88 87(Haziran 2000), s. 120-125.
(Temmuz 2000), s. 148-154.
-“Ýstanbul Açýk Hava Hat Müzesi”, Aksiyon. Sy. 440
-“Bir Hilye-i Hakâni”, AD Art Dekor, sy. 97 (Nisan (12 Mayýs 2003), s. 52-56.
2001), s. 94-95.
-“Hattat Filibeli Bakkal Ahmed Ârif Efendi (1252/1836-
-“Hat Sanatýnýn Öðretiminde Meþk Murakkaalarý”, 1327/1909)”, Umran, sy. 123 (Kasým 2004), s. 81-83.
Tarih ve Düþünce, sy. 06 (Haziran 2001), s. 64-68.
-“Hüsni- Hat Yazýlarýn En Güzeli”, El Sanatlarý Dergisi,
-“Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi”, Tarih sy. 1 (Mayýs 2005), 134- 137.
ve Düþünce, sy. 07 (Temmuz 2002), s. 56-64.
-“Bir Zafer Abidesi: Ulucami”, Aksiyon, sy. 580 (16
-“Hattat Hâmid Aytaç (1893-1982)’la Alâkalý Birkaç Ocak 2006), s. 74-75.
Not”, Hattat Hâmid Aytaç Kitabý. Ýstanbul, Kitabevi, 2002,
-“Gelenek ve Gelecek”, ÝSMEK El Sanatlarý Dergisi,
s. 109-114.
sy. 2, 2006, s. 78-95.
-“Osmanlý Hat Sanatýnda Estetik Unsurlar”, Yaðmur,
BOYDAÞ, Nihat. Ta’lik Yazýya Plastik Deðer Açýsýndan
Yýl 6 sy. 25, (Ekim-Kasým-Aralýk 2004), s. 44-48.
Bir Yaklaþým. Ýstanbul, MEB,1994, 159 s.
-“Hüsn-i Hat, Güzel Yazý Üzerine”, Standard, Yýl 44,
-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (I)”, Türk Dünyasý Tarih
sy. 519 (Mart 2005), s. 92-95.
Dergisi, sy. 35, (1989), s. 18- 24.
-“Hattat Mustafa Halim Efendi ve Kartvizit
-“Ýslâm Yazýsý ve Musiki (II)”, Türk Dünyasý Tarih
Çalýþmalarý”, Tüliya, sy. 1 (Mayýs 2005). s. 390-335
Dergisi, sy. 36, (1989), s. 45- 50.
-“Hattat Hâfýz Osman Efendi”, Antik Dekor, sy. 90
-“Ýslâm Hat Sanatýnda Ritm”, Gazi Üniversitesi Eðitim
(Eylül Ekim 2005), s. 108-113.
Fakültesi Dergisi, c. IV, sy. 1 (1988), s. 299- 310.
-“Tarihi Silmek”, Türk Edebiyatý, sy. 386 (Aralýk 2005),
-“Hat Sanatýmýz ve Batýya Tesiri”, Vakýflar Dergisi,
s. 69-71.
s. 16 (1982), s.161-164.
-“Mütevazi, Hoþsohbet, Nüktedan”, Türk Edebiyatý,
-“Epigrafik Malzeme Olarak Ýslâm Yazýsý”, Türk
sy. 389 (Mart 2006), s. 42-43.
Kültürü Araþtýrmalarý, c. XXVI/2, 1989, s. 131-139.
-“Eyüp’te Medfun Bir Hattat Filibeli (Bakkal) Ahmed
-”Ýslâm Yazý Sanatýnda Plastik Elemanlar”, Yedi
Ârif Efendi (1252/1836-1327/1909), IV. Eyüpsultan
Ýklim, c. VIII, s. 59 (Þubat 1995), s. 45-56.
Sempozyumu 5-7 Mayýs 2000 (IV. Eyüpsultan
Sempozyumu/Tebligler, Eyüp Belediyesi, 2001, s. 324-335) -“Plastik Deðerler Açýsýndan Bir Mezar Taþý”, IX. Millî
Mevlâna Kongresi, 15-16 Aralýk 1997, (Tebliðler), Konya,
-“Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, V.
Selçuk Üniversitesi, 1998, s. 115-121.

102
 HAT SAN’ATI
CUM'A, Ýbrahim. Dirâse fî Tatavvuri'l-Kitâbâti'l-
Kûfiyye. Dâru'l-Fikri'l-Arabî, ts. 286 s.
ÇAÐMAN, Filiz- AKSOY Þule. Osmanlý Sanatýnda Hat.
Ýstanbul, Kültür Bakanlýðý, 1998,115 s.
ÇETÝN, Nihad M. “Ýslâm’da Paleografyanýn Doðuþu
ve Geliþmesi” (Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik
Semineri, 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri) Ýstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ýstanbul, 1988, s. 1-10
(Levhalar, 223-230)
-“Ýslâm Hat Sanatýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Yâkût
Devrinin Sonuna Kadar)”, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý.
Ýstanbul, IRCICA,1992, s. 14-32.
-“Yâkût Musta’sýmî”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c. XIII,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1986, s. 352- 357.
ÇEVÝK, Savaþ. “Hat San’atýnda Tashih”, M. Uður
Derman 65. Yaþ Armaðaný. Ýstanbul, Sabancý Üniversitesi
Yayýný, 2000, s. 209- 219.
ÇIÐ, Kemal. Hattat Hâfýz Osman Efendi. Ýstanbul,
Uzman Laboratuvarý, 1948, 47 s.
DENY, J. -“Tuðra”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) XII/2,
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý,1988, s. 5-12.
DERE, Ömer Faruk. Hat San’atýnda Hâfýz Osman
Efendi ve Ekolü. Ýstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayýmlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi,
2001, 212 s.
-“Hat San’atýnda Üç Ekol”, El Sanatlarý Dergisi, sy. 2,
2006, s. 102-107.
-“Duaya Vesile Ýmzalar”, Tarih ve Düþünce, sy. 9
(Eylül 2003), s. 52-58.
DERMAN, M. Uður. “Diþ Kirasý”, Hayat Tarih
Mecmuasý. sy. 12, 1 Ocak 1969, s. 20-22.
-“Hat Sanatýmýzda Resim-Yazýlar”, Kubbealtý
Akademi Mecmuasý. sy. 3, Temmuz 1972, s. 65-72.
-“Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat
Tarih Mecmuasý. sy.5, Haziran 1969, s. 4-10.
-“Hattat Ýsmâil Zühdî Efendi”, Hayat. sy. 49, 27 Kasým
1969, s. 26.
-“Yazý Tarihimizde Hattat Ýmzâ ve Þecereleri”, VII.
Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970, Kongreye
Sunulan Bildiriler. Ankara, TTK,1973, s. 728-733.
-“Hat”, Türk Ansiklopedisi, c. XIX. Ýstanbul, Milli
Eðitim Bakanlýðý, 1971, s. 49-60.
103
-“Türk Yazý San’atýnda Ýcâzetnâmeler ve Taklîd
Yazýlar”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970,
Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara, Türk Tarih Kurumu,
1973, s. 716-728.
-“Mezâr Kitabelerinde Yazý San’atýmýz”, TTOK
Belleten. sy. 49, 1975, s. 36-47.
-“Ölümünün Yüzüncü Yýldönümünde Kadýasker
Mustafa Ýzzet Efendi”, Meydan. sy. 540-22, Aralýk, 1976, s.
43-45.
-“Yazý Sanatýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi Mecmuasý.
sy. , Aralýk 1979, Yýl: 13, s. 33- 39.
-“Mahmud Celâleddin”, Kök. sy. 20, 21,22 (Ekim,
Kasým, Aralýk 1982), s.14-17.
-“Padiþah Tuðralarýndaki Þekil Ýnkýlâbýna Dair
Bilinmeyen Bazý Gerçekler”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara,
11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler. c. III, Ankara
1983, s. 1613-1618 Resimler, s. 485-496.
-“Sultan II. Mahmûd’un Hattatlýðý”, Sultan II. Mahmûd
ve Reformlarý Semineri, 28-30 Haziran 1989, Ýstanbul.
Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araþtýrmalarý
Merkezi, Ýstanbul, 1990, s. 37- 47.
-“Hat San’atýnda Osmanlý Devri”, Ýslâm Kültür
Mirâsýnda Hat San’atý. Ýstanbul, Ýslâm Tarih, Sanat ve Kültür
Araþtýrma Merkezi (IRCICA), 1992, s. 33-43, 178-244.
- “Türk Hat Sanatý”, Baþlangýcýndan Bugüne Türk
Sanatý. Ankara, Türkiye Ýþ Bankasý Kültür Yayýnlarý, 1993,
s. 373- 396.
-“Selçuklu’dan Osmanlý’ya Celî Sülüs Hattýnýn
Geliþimi”, IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri
Bildirileri ( 25-26 Nisan 1994). Konya, Selçuk Üniversitesi
Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995 (Ayrý Basým) s. 91-95.
-“Hat”, Sabancý Koleksiyonu. Ýstanbul, Akbank Kültür
ve Sanat Kitaplarý: 61, 1995, s., 14-179.
-“Râkým’ýn Celî Sülüs Kuþaklarýna Dair”, IX.
Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kongresi 23-27 Eylül 1991 AKM
(I-III). Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1995, s. 47-49.
-“Süleymaniye Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn
Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S. 303-305.
-“Derviþ Ali, Üçüncü”, DÝA/IX. Ýstanbul, 1994, s. 192-
193.
- Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý. Ankara,
Türkiye Ýþ Bankasý, 1993, s. 373-396.
-“Yeni Câmi Sebili’nin Kitabesi”, Lâle, sy. 4 (Aralýk
 HAT SAN’ATI
1986), s. 14-17.
-The Sultan’s Signature. Ýstanbul, Deutsche
Guggenheim, 2001, 211 s.
-Calligraphies Ottomanes. Ýstanbul, Reunion Des
Musees Nationaux, 2000, 204 s.
-Osmanlý Hat Sanatý. Ýstanbul, Deutsche
Guggenheim, 2001, 211 s.
-Sabancý Üniversitesi Sakýp Sabancý Müzesi Hat
Koleksiyonundan Seçmeler. Ýstanbul Akbank, 2002, 272 s.
-“Hâþim Efendi, Mehmed”, DÝA, XVI, s. 408-409.
-“Türk Hat Sanatý: Ýncelîkleri ve Bediî Deðerleri”,
Arýþ, sy. III (Aralýk 1997), s. 54-67.
-“Ýsmâil Zühdü, Yeni”, DÝA, XXIII, s. 125-126.
- “Piyer Loti Kitâbesi ve Ta’lîk Hattýna Dâir Bir
Mülâhaza”, Kültürü ve Sanatýyla IV. Eyüpsultan
Sempozyumu, Tebliðler, 5- 7 Mayýs 2000, Ýstanbul, Eyüp
Belediyesi, 2000, s. 278- 283.
-“Osmanlý Celî Hattýnda Klasik Kavramý”, Sanat ve
Klasik, Nisan 2006, s.11- 38.
-“Medresetü’l-Hattâtîn’e Dâir”, Prof. Dr. Mübahat S.
Kütükoðlu’na Armaðan. Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Osmanlý Müesseseleri ve Medeniyeti
Anabilim Dalý, 2006, s. 511- 547.
-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Dosya, M. Uður
DERMAN Arþivi.
DEVELLÝOÐLU, Ferit. Osmanlýca-Türkçe Ansiklopedik
Lûgat. Ankara, Aydýn Kitabevi, 500 s. el-HABÝB, Mustafa.
“Yazý ile Mimarinin Kaynaþmasý”, Görüþ. sy. 12 (Aralýk 1977),
s. 38-52
ERDEN, Hasan. “Mustafa Râkým ve Hat Sanatýmýz”,
Pýnar. c. I, sy. 22, Ekim 1973, s. 20-24.
GÖKBÝLGÝN, M. Tayyib. “Mustafa Râkým Efendi”,
Dünya Gazetesi. 30 Mart 1954.
GROHMAN, Adolf. Arabische Palãographýe (I. Teil)
Wien, 1967, 154 s.
GULAM, Yousif Mahmud. The Art of Arabic
Calligraphy. Arap Cultural Center, 1982, 464 s.
HABÝB. Hat ve Hattâtân. Ýstanbul, 1305, 285 s.
HAKKÂKZÂDE, Mustafa Hilmi. Mîzânü’l-Hat. Millet
Kütüphanesi, Ali Emîri Efendi Koleksiyonu, Tarih Bölümü
No: 812.
104
Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî). Anma Paneli - Eylül
1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, Kültür
ve Sanat Yayýnlarý No: 5, 1997, 88 s.
Hattat Rýfat Yazgan Canlý Tarihler/IV. Ýstanbul,
Türkiye Yayýnevi, 1946, s. 3-8.
HATTATOÐLU, Muhittin. Ýstanbul Silivrikapý’da
Topçubaþý Bâlâ Süleyman Aða Mimarî Manzûmesi, Vakýflar
Dergisi. 4, 1958, s. 183-191.
HUART, Clement. Les Calligraphes et Les Mini
aturistes de L’orient Musulman. Paris, Ernest, Leroux, Editer,
1908, 388 s.
Hurûf (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b.
Uveys Vakfý Yayýný, 2003.
HÜSEYÝN HÂÞÝM. “Zamanýmýzdaki Hattâtîne Dâir”,
Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi. 17 Cemâyize’l-âhir
1329, No: 6, s. 41-43.
-“Hat”, Osmanlý Ressamlar Cemiyeti Dergisi, 1 Safer
1329, No: 2, s. 9- 12.
-“Hutût-u Ýslâm’a Ýnkisâr”, Osmanlý Ressamlar
Cemiyeti Dergisi. 25 Nisan 1328, No: 12 2. sene s. 106-107.
ISSAM el-Said and Ayþe Parman. Geometric Concepts
In Islamic Art. World of Islam Festival Publishing Company
Ltd. London, 1976, s. 129-134.
ÝBNÜLEMÝN (Mahmud Kemal ÝNAL). Son Hattatlar.
Ýstanbul, 1955, 837 s.
Ýmlâ Klavuzu. Ankara, Türk Dil Kurumu, 1999, 354 s.
Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) Ýstanbul, Milli Eðitim
Bakanlýðý, (I-XIII) (1940-1988).
Ýstanbul Ansiklopedisi (Ýst. A). (I-X), Ýstanbul, 1958-
1974.
KAYAOÐLU, Ý. Gündað, “Divitler”, Antik Dekor, sy. 5
(1989), s. 50-54.
KÖKER, Hüseyin Sýdký.“Mustafa Ýzzet Efendi”, Selâmet.
6, 7, 12 ( Eylül, Ekim 1962, Mart 1963 )
KUÞOÐLU, Mehmet Zeki. Dünkü Sanatýmýz-
Kültürümüz. Ýstanbul, Ötüken, 1994, 188 s.
KÜTÜKOÐLU, Mübahat S. Osmanlý Belgelerinin Dili
(Diplomatik). Ýstanbul, Kubbealtý, Neþriyatý, 1994, 605 s.
-Tarih Araþtýrmalarýnda Usûl. Ýstanbul, Kubbealtý
Neþriyatý, 1997, 182 s.
MANSOUR, Nassar. The Ijaza in arabic Calligraphy.
 HAT SAN’ATI

Amman, Dar Majdalawi, 2000, 240 s. s. 280-285.

Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, 16 SELAHADDÝN el-Müneccid. Dirâsât Fî Târihi’l-Hatti’l-
s.+26 Resim. Arabî. Beyrut, Daru’l-Kitâbi’l- Cedîd, 1972, 150 s.

MERÝÇ, Rýfký Melûl. Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý. -Yâkut el-Musta’sýmî. Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1985,
(Derleyen: Cüneyd Emiroðlu, Ýslâm Yazýsýna Dâir), Ýstanbul, Beyrût, 79 s.
Sebil Yayýnevi, 1977, s. 101-126.
SERÝN, Muhittin. Hat Sanatýmýz. Ýstanbul, Kubbealtý
MORITZ, B. “Arap Yazýsý”, Ýslâm Ansiklopedisi (ÝA) c.I, Neþriyatý, 1982, 136 s.
Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1993, s. 498-512.
-Hattat Aziz Efendi. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý,
MUSTAKÎMZÂDE, Süleyman Sa’deddin. Tuhfe-i Hattâtîn. 1988, 119 s.
Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyâtý, 1928, 756 s.
-“Âhenk”, DÝA, c. I, 1988, s. 521-523.
ORGUN, Zarif. “Tuðra; Tuðralarda el-Muzaffer dâima,
-Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý
duasý ve þah ünvaný, Þehzâde Tuðralarý, Mehmet II’nin
Neþriyatý, 1992, 203 s.
Tuðra, Ýmzâ ve Mühürleri”, Türk Tarih, Arkeologya ve
Etnografya Dergisi. sy. 4, 1949, s. 203-220. -“Kubbealtý Akademisi Kültür ve San’at Vakfý Ekrem
Hakký Ayverdi Hat Koleksiyonu Envanteri”, Ekrem Hakký
Osmanlý-Türk Hat Sanatý Koleksiyonu. Yurtbank,
Ayverdi Hatýra Kitabý. Ýstanbul Fetih Cemiyeti, Ýstanbul,
1998, 107 Resim.
1995, s. 25-54.
ÖGEL, Semra. Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý,
-“Kâhire Dâru’l-Kütübü’l-Mýsriyye’de Osmanlý Hat
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987.
San’atýna Âit Eserler”, Kubbealtý Akademi Mecmuasý. Yýl:
ÖZ, Tahsin. Topkapý Sarayý’nda Fatih Sultan Mehmet 26, Ekim 1997, sy. 4, s. 49-62.
II. ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, 39 s.
-Þevki Efendi'nin Sülüs Nesih Meþk Murakkaý.
– 88 resim.
Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.
Özçay (Sergi Kataloðu). Dubai, Abdurrahman b.
-Kazasker Mustafa Ýzzet Efendi'nin Sülüs ve Nesih
Uveys Vakfý Yayýný, 2004.
Meþk Murakkaý. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1996.
ÖZEN, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatlarý Sözlüðü.
-Hulûsî Efendi'nin Ta'lik Meþk Murakkaý. Ýstanbul,
Ýstanbul, 1985, 91 s.
Kubbealtý Neþriyatý, 1999.
ÖZSAYINER, Zübeyde Cihan. “Mahmud Celaleddin
-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý
Efendi” Tarihi, Kültürü ve Sanatýyla VI. Eyüpsultan
Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 1999, 327 s.
Sempozyumu (10- 12 Mayýs 2002), Tebliðler, Ýstanbul, Eyüp
Belediyesi, 2003, s. 342- 347. -“Ekrem Hakký Ayverdi Þahsiyeti ve Hat Koleksiyonu
(1899-1984)”, Kubbealtý Ekrem Hakký Ayverdi
-“Yöresel Hattatlarýmýzdan Mehmet Nuri Sivasî”, V.
Koleksiyonundan Seçmeler Sergisi. Ýstanbul, Sadberk
Milletlerarasý Türk Halk Kültürü Kongresi, Ankara, Kültür
Haným Müzesi, 2000, s. 2000.
Bakanlýðý, ts, s.340- 342.
-Hat San’atý ve Meþhur Hattatlar. Ýstanbul, Kubbealtý
PAKALIN, M. Zeki.Osmanlý Tarih Deyimleri ve
Akademisi Kültür ve San’at Vakfý, 2003, 383 s.
Terimleri Sözlüðü (I-III). Ýstanbul, Milli Eðitim Bakanlýðý, 1946.
SERTOÐLU, Midhat. Osmanlý Tarih Lûgatý. Ýstanbul,
RADO, Þevket. Türk Hattatlarý. Ýstanbul, Yayýn
Enderun Kitabevi, 1986.
Matbaacýlýk, ts. (1984), 303 s.
Seyyid Mehmed Mecdî. Sülüs Yazýsý Rehberi. (nþr.
REVNAKOÐLU, C. Server. “Hattat Mustafa Râkým
Mustafa Necâtüddin) ts. Medîne-i Münevvere, 42 s.
(Dosya)” Dîvan Edebiyâtý Müzesi. Dosya No: 38.
SUBAÞI, M. Hüsrev. Hattat Osmanlý Padiþahlarý.
SALTUK, Ahmed Süreyya. “Ýslâmî Yazýlarda Âhenk”,
Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sonçað
ÝTA. I, 1941, s. 154.
Tarihi Kürsüsü (Yayýmlanmamýþ Mezuniyet Tezi), 1977, 86
-“Osmanlýlar’da Sanayi-i Nefîse ez-Cümle Hutût-u s. , 7 ref.
Bedîa”, Sýrât-ý Mustakîm, 14 Muharrem 1329, c. 7, sy. 174,

105
 HAT SAN’ATI

-“Hattat Osmanlý Padiþahlarý”, Osmanlý, c. XI, Ankara, -“Mart Ayýnda Kaybettiðimiz Üç Büyük Sîma: Râkým,
Yeni Türkiye Yayýnlarý, 1999, s. 52-60. Âkil Muhtar, Ali Rýza”, Cumhûriyet Gazetesi. 16 Mart 1951.

-Aytaç, Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm - Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, 50 San’at Sever Serisi
Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 1991, 1. Ýstanbul, 1953, 2 s.
c. IV, s. 287-289.
- Hattat Mustafa Râkým Efendi, 50 San’at Sever
SUYOLCUZÂDE, Mehmed Necib. Devhatü’l-Küttâb. Serisi 3. Ýstanbul, 1953, 2 s.
Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1942, 160 s.
- Türk Yazý Çeþitleri. Ýstanbul, Yeni Laboratuvar
SÜHEYLE YASÝN, el-Cubûri. Aslu’l-Hatti’l-Arabî ve Yayýnlarý, 1953, 44 s.
Tatavvuruhu Hattâ Nihayeti'l-Asri'l-Emevî. Matbaatu’l-Edîb,
-“Ýsmail Zühdî ve Mustafa Râkým”, Hamsi, sy. 9,
el-Baðdad, 1977, 184 s.
1955, s. 6-9.
ÞANÝZÂDE, Mehmed Atâullah Efendi. Þânizâde Tarihi
-“Hattat Mustafa Râkým”, Sebîlürreþâd, c. IX, sy.
(I-IV). Cerîde-i Havâdîs Matbaasý, 1873.
203, 1955, s. 47- 48.
ÞEHSUVAROÐLU, Halûk Y. “Hattat Mustafa Râkým”,
-Hattat Ahmet Karahisari. Ýstanbul, 1964, 13 s.+71
Cumhuriyet Gazetesi. 12.9.1955, (Ayný makale: Sebilürreþad.
Resim.
c. IX, sy. 204, 1955.)
-“Zat-ý Sâmî’lerini Ziyâret”, Kök. cilt, 2, sy. 14, Nisan
TAÞKALE, Faruk- GÜNDÜZ, Hüseyin. Hat Sanatýnda
1982, s. 41-43.
Hilye-i Þerîfe. Ýstanbul, Antik AÞ. Yayýnlarý, 2005, 300 s.
- A. Süheyl ÜNVER’in Ýstanbul’u. Ýstanbul, Ýstanbul
The International Exhibition of The Arabic
Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý,
Calligraphy. 2005, Goverment of Dubai-Department of
1996, 249 s.
Tourism and Commerce Marketing-Researc Centre for Islamic
History, Art and Culture. S. 26-27. - Sevdiðim Ýstanbul, Ýstanbul, Ýstanbul Büyükþehir
Belediyesi Kültür Ýþleri Daire Baþkanlýðý Yayýnlarý, 1996, 53 s.
TÜFEKÇÝOÐLU, Abdülhamit. Erken Devir Osmanlý
Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 2001, 768 s. -“Hattat Mustafa Râkým Efendi", SK. Süheyl Ünver
Baðýþ Dosyalarý. No: 84.
Türk-Ýslâm Eserleri Müzesini Ziyâret, Selâmet. sy.
50 (30 Nisan 1948), s. 6, 7, 15. -“Türk Kalemtýraþçýlarý”, Yücel, Ýlkkânun 1937, s.
167-173.
Türkçe Sözlük (I-II). Ankara, Türk Dil Kurumu, 1998.
YAZIR, Mahmud Bedreddin -“Yazýda Âhenk”, ÝTA/I.
Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi (DÝA).
No: 35, 30 Mayýs 1942, s. 2-3.
(I- ), Ýstanbul, (1988- )
-Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde
ULUNAY, Refiî Cevad, “ Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08.
Kalem Güzeli. Ankara, DÝB, (I-III), I/1972, II/1974, III/1989.
07. 1959
-Eski Yazýlarý Okuma Anahtarý. Ankara, Vakýflar
- “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18 Eylül 1961.
Genel Müdürlüðü, 1978, 284 s.
UNAT, Fâik Reþit. Hicrî Tarihleri Mîlâdî Tarihe Çevirme
Klavuzu. Ankara, TTK, 1988, 175 s.

UZUNÇARÞILI, Ýsmail Hakký. “Tuðra ve Pençeler”,

Belleten. sy. 17-18, 1941, s. 101-157.

-Osmanlý Devletinin Ýlmiye Teþkilâtý. Ankara, TTK,

1984, 349 s.

ÜNVER, A. Süheyl. Ressam Üsküdarlý Ali Rýza (Hayatý

ve Eserleri 1858- 1930), Ýstanbul, 1949, 14 s.

-“Hattat Mustafa Râkým Efendi”, Tarih Dünyasý. sy.

7, Temmuz 1950, s. 271- 275.

106