Oleh : Drs A.Ilham Machmud, Dipl.Sci., Apt Drs Frans A.

Rumate, Apt

JURUSAN FARMASI - FMIPA UNI !RSI"AS #ASANUDDIN $%%&

1

Da'tar Isi
#alaman BAB I PENDAHULUAN - Latar Belakang Mata kuliah - TIU/TIK BAB II FILSAFAT (PHILOSOPH ! - Pengertian - Karakteri#tik Ber$ikir - P%k%k Ma#alah Fil#a&at BAB III ETIKA - Orienta#i Manu#ia - Etika #e(agai #arana %rienta#i - Pengertian Etika - Se*arah Etika - A*aran M%ral - Etika ,an A*aran M%ral - Etika ,an Aga-a - Met%,e Etika - Pengertian M%ral - Pengertian N%r-a - N%r-a S%$an Santun1 Huku- ,an M%ral BAB I3 KEBEBASAN - Ke(e(a#an ,an Ke4a*i(an - Ke(e(a#an Ek#i#ten#ial 5 Pengertian 5 Ke(e(a#an 7a#-ani ,an 8%hani 5 Makna Ke(e(a#an Ek#i#ten#ial - Ke(e(a#an S%#ial - Pe-(ata#an1 Pak#aan ,an Tekanan P#iki# - Tiga -a9a- Ke(e(a#an S%#ial BAB 3 TAN::UN:7A;AB DAN KEBEBASAN 5 Hu(ungan Ke(e(a#an Ek#i#ten#ial ,an S%#ial 5 Pe-(ata#an Ke(e(a#an S%#ial 5 Keter(ata#an hakiki 5 Legiti-a#i Pe-(ata#an Ke(e(a#an S%#ial 5 Pertanggung*a4a(an ter(uka 5 <ara Pe-(ata#an Ke(e(a#an 5 Ke(e(a#an Ek#i#ten#ial ,an Tanggung*a4a( 5 Me-$ertanggung*a4a(kan Ke(e(a#an 5 Makin (ertanggung*a4a( -akin Be(a# 5 Etika Tra,i#i%nal 5 Ot%n%-i M%ral ,ari Kant KESADA8AN MO8AL 5 Tiga Le-(aga N%r-ati& 5 Bata# ;e4enang ' Le-(aga N%r-ati& 5 Suara Hati -en=atakan ,iri 1 "

' ) + + + . / / 0 2 2 16 11 1" 1) 1) 1+ 1+ 1. 1/ 1/ 12 "1 "" "" ") "+ "/

BAB 3I

5 5 5

Pen*ela#an le(ih lan*ut Ke-utlakan Suara Hati M%ralita# ,an Legalita# 5 Inti Sika$ M%ral 5 Menilai Orang Lain 5 > A#al Mak#u,n=a Baik > MEMPE8TAN::UN:7A;ABKAN SUA8A HATI - 8a#i%nalita# Suara Hati 5 Suara Hati ,an Pera#aan 5 Pertanggung*a4a(an Penilaian M%ral 5 Berlaku Uni?er#al 5 Me-$ertanggung*a4a(kan Suara Hati - Menga-(il Ke$utu#an 5 Se(elu- ke$utu#an ,ia-(il 5 Menga-(il Ke$utu#an 5 Suara Hati 8agu58agu MEN:EMBAN:KAN SUA8A HATI - Ber#e,ia untuk Ber#ika$ M%ral - Menga#ah Pengertian M%ral 5 Men,i,ik Suara Hati 5 Suara Hati ,an Suara Tuhan 5 Na#ihat M%ral ,an Tra,i#i - Teka, M%ral 5 Se$i Ing Pa-rih 5 8a#a - Penentuan Diri Manu#ia 5 Ke$utu#an5Ke$utu#an Sehari5hari 5 Sika$ Da#ar 5 Ke-atian Manu#ia - Suara Hati ,an Su$ereg% 5 Struktur Ke#a,aran Manu#ia -enurut Freu, 5 Su$ereg% 5 Su$ereg% ,an Suara Hati 5 Ke#a,aran M%ral =ang De4a#a TOLOK UKU8 PE8TAN::UN:7A;ABAN MO8AL - Pengantar - 7a4a(an57a4a(an =ang Ti,ak Me-a,ai - Etika ;ah=u - Etika Peraturan - Etika Situa#i - 8elati?i#-e M%ral

BAB 3II

BAB 3III

BAB I@

BAB @

MENU7U KEBAHA:IAAN He,%ni#-e Eti# 5 Kekha#an He,%ni#-e 5 Tangga$an terha,a$ He,%ni#-e

ii

Etika Penge-(angan Diri 5 Menge-(angkan Diri 5 Mele$a#kan Diri 5 Meneri-a Diri Utilitari#-e 5 Pengantar 5 Prin#i$ Utilitari#-e 5 7a#a Utilitari#-e 5 Kekurangan Prin#i$iil Utilitari#-e

BAB @I

P8INSIP5P8INSIP MO8AL DASA8 Pengantar Tiga Prin#i$ Da#ar 5 Prin#i$ Sika$ Baik 5 Prin#i$ Kea,ilan 5 Prin#i$ H%r-at Terha,a$ Diri Sen,iri Pen,ala-an 5 Hu(ungan antara ' Prin#i$ Da#ar 5 Dua Tingkatan 8ealita#

BAB @II

SIKAP5SIKAP KEP8IBADIAN MO8AL AN: KUAT Pengantar Ke*u*uran Nilai5Nilai Otentik Ke#e,iaan untuk Bertanggung*a4a( Ke-an,irian M%ral Ke(eranian M%ral Keren,ahan Hati 8ealit#tik ,an Kriti#

Da'tar Pusta(a 1A :ennar% AA8(E,A! (1226! B 8e-ingt%nC# Phar-a9euti9al S9ien9e#>A 10thAE,iti%n1 Ma9k Pu(li#hing <%-$an=1 Ea#t%n1 Penn#=l?ania "A Sur=a#u-antri ASA (120+! B Fil#a&at Il-u1 Suatu Pengantar P%$uler>1 Pener(it Sinar Hara$an1 7akarta 'A S-ith HAA (1206! B Prin9i$le# an, Meth%,# %& Phar-a9= Manage-ent>1 Se9%n, E,iti%n1 Lea D Fe(iger1 Phila,el$hiaA )A Durant ; (12+6! B 3an S%9rate# t%t Berg#%n1 H%%&,&iguren uit ,e :e#9hie,eni# ?an het Denken>1 L7< B%u9her1 Den HaagA +A Magni#5Su#en% FA (120+! B Etika Da#ar E Ma#alah5Ma#alah P%k%k Fil#a&at M%ral> Pener(it Kani#iu#A .A Menga*ar ,engan Suk#u#1 Materi Penataran PEKE8TI/AA1 Pu#at Antar Uni?er#ita#1 Peningkatan ,an Penge-(angan Akti?ita# In#truk#i%nal (PAU5PPAI!1 Direkt%rat 7en,eral Pen,i,ikan Tinggi1 De$arte-en Pen,i,ikan Na#i%nal iii

!"I)A DAN P!RI*A)U

I. P!NDA#U*UAN

Pa,a tahun "666 ,iter(itkan Ke$utu#an Menteri Pen,i,ikan Na#i%nal (Ke$MenDikNa#! N%A"'"/ U/"666 tentang Pe,%-an Pen=u#unan KurikuluPen,i,ikan Tinggi ,an Ke$MenDikNa# N%A6)+/U/"66" Tentang K%-$eten#i (Kurikulu- Ber(a#i# K%-$eten#i!A Diter(itkann=a Ke$MenDikNa# ini -en=u#ul ke#e$akatan -enteri $en,i,ikan =ang terga(ung ,ala- United !atar Nations Educationa,l Social and Cultural Organization (UNESCO) "elakang Per#erikatan Bang#a5Bang#a (PBB! tentang $erlun=a kurikulu- $en,i,ikan #ata kuliah -engan,ung un#ur5un#ur BLearning t% kn%41 learning t% ,%1 learning t% (e1 ,an learning t% li?e t%gether>A Karena itu -aka -atakuliah ,ala- kurikulu$en,i,ikan tinggi ,i In,%ne#ia ,itata ke-(ali ,an ,ikel%-$%kkan -enurut Kel%-$%k Mata Kuliah E aA Lan,a#an ke$ri(a,ian (Mata kuliah Penge-(angan Ke$ri(a,ian F MPK! (A Pengua#aan il-u ,an ketera-$ilan (Mata kuliah Keil-uan ,an Ketera-$ilan F MKK! 9A Ke-a-$uan (erkar=a (Mata kuliah Keahlian Berkar=a F MKB! ,A Sika$ ,an $erilaku ,ala- (erkar=a -enurut tingkat keahlian (er,a#arkan il-u ,an ketera-$ilan =ang ,ikua#ai (Mata kuliah Perilaku Berkar=a F MPB! eA Pe-aha-an kai,ah (erkehi,u$an (er-a#=arakat #e#uai ,engan $ilihan keahlian ,ala- (erkar=a (Mata kuliah Berkehi,u$an Ber#a-a F MBB! Sika$ ,an $erilaku (erkar=a $erlu ,itana-kan $a,a -aha#i#4a #e,ini -ungkin1 #ehingga ,i9i$takan -ata kuliah (aru Etika ,an Perilaku1 =ang terkait $ula ,engan $e-aha-an kai,ah (erkehi,u$an (er-a#=arakatA A "u+uan Instru(si,nal Umum

$ujuan Setelah -en=ele#aikan -ata kuliah -aha#i#4a akan ,a$at menjelaskan %nstruketika sebagai alat orientasi hidup berdasarkan norma-norma perilaku sional bermas arakat

"u+uan Instru(si,nal )husus Se9ara le(ih khu#u#1 -aha#i#4a akan ,a$at Men*ela#kan $engertian etika1 -%ral1 n%r-a ,an nilai Men*ela#kan ala#an $erlun=a etika ,ala- $e-(ela*aran Me-(eri 9%nt%h $enera$an etika ,ala- kehi,u$n #ehari5hari

II. )engertian

FI*SAFA" -P#I*OSOP#./

Fil#a&at (philosoph ) ialah (er$ikir1 =aitu #alah #atu kegiatan -anu#ia untuk -engetahui #e#uatu1 ,an -enelaah #egala -a#alah =ang -ungkin ,a$at ,i$ikirkan -anu#iaA Fil#a&at ,i-ulai ,ari Bra#a ingin tahu> -anu#ia untuk -e-$er%leh #uatu ke$a#tianA Fil#a&at (era#al ,ari kata unani &ilo (9inta!1 ,ala- arti lua# Bingin>1 ,an so'ia (ke(i*ak#anaan! Karakteri#tik Ber$ikir Fil#a&ati E G"H Ber#i&at -en=eluruh1 ,ala- arti -elihat il-u itu ,ala- kaitann=a ,engan $engetahuan lain1 -i#aln=a kaitann=a ,engan -%ral ,an aga-aA Me-$un=ai #i&at -en,a#ar1 =aitu -enguraikan te-$at (er$i*ak #e9ara &un,a-ental Ber#i&at #$ekulati& ,ala- -en9ari ke(enaran il-u1 ,ala- arti haru# -en9%(a -ulai ,ari #e#uatu #e9ara #$ekulati& (9%(a59%(a!1 na-un ,ala$r%#e# #elan*utn=a $erlu ,ianali#i# ,an ,i(uktikanA Se-ua il-u1 (aik il-u5il-u ala- (natural sciences! -au$un il-u5il-u #%#ial (social sciences! (ert%lak ,ari &il#a&atA Il-u Fi#ika #e-ula -eru$akan Fil#a&at Ala- (natural philosoph !1 ,an na-a a#al Il-u Ek%n%-i ialah &il#a&at -%ral (moral philosoph !1 =ang #e9ara (ertaha$ telah (erke-(ang -en*a,i il-uA Dala- taha$ $erke-(angan terakhir il-u5il-u ini #u,ah (er,iri #en,iri (%t%n%-!A Ti,ak lagi -en,a#arkan $a,a n%r-a5n%r-a &il#a&ati1 teta$i $a,a $ene-uan il-iah #e(agai-ana a,an=aA Dala- $en=u#unan $engetahuan tentang ala- ,an i#in=a1 -anu#ia ti,ak lagi -enggunakan -et%,e =ang (er#i&at n%r-ati& ,an ,e,ukti&1 -elainkan k%-(ina#i ,ari ,e,ukti& ,an in,ukti&1 ,engan -enggunakan *e-(atan =ang (er(entuk $enga*uan hi$%te#i#1 #ehinggal ,ikenal ,engan -et%,e l%gik%5hi$%tetik%5?eri&ikati&A Ini $ula =ang -e-(e,akan il-u ,an $engetahuan1 =aitu (ah4a il-u itu ,i$er%leh -elalui $e-ikiran l%gi# (ra#i%!1 #elan*utn=a -enggunakan (*e-(atan! hi$%te#i# =ang $erlu ,i?eri&ika#i ke(enarann=a

(arakteristik "erpikir &ilsa'ati

)okok #asalah &ilsa'at

P%k%k -a#alah =ang ,ika*i &il#a&at -en9aku$ tiga #egi1 =aitu a$a =ang ,i#e(ut benar ,an a$a =ang ,i#e(ut salah (l%gika! =ang ke-u,ian (erke-(ang -en*a,i Fil#a&at Pengetahuan1 -ana =ang baik ,an -ana =ang buruk (etika! =ang #elan*utn=a (erke-(ang -en*a,i Fil#a&at M%ral1 #erta a$a =ang ter-a#uk indah ,an a$a =ang ter-a#uk jelek (e#tetika! =ang ke-u,ian ,ina-akan Fil#a&at SeniA Ketiga 9a(ang uta-a &il#a&at ini ke-u,ian (erta-(ah ,engan -eta&i#ika (hakekat ke(era,aan Iat1 hakekat $ikiran1 #erta kaitan antara Iat ,an $ikiran!1 ,an $%litik (=aitu ka*ian -engenai %rgani#a#i #%#ial ,an $e-erintahan =ang i,eal!A Keli-a 9a(ang uta-a ini ke-u,ian (erke-(ang lagi -en*a,i 9a(ang5 9a(ang &il#a&at =ang -e-$un=ai ka*ian =ang le(ih #$e#i&ik1 ,iantaran=a ialah &il#a&at il-uA Sekarang ini #u,ah ,ikenal 11 9a(ang =ang -e-$un=ai ka*ian &%r-al E 1A E$i#te-%l%gi (Fil#a&at Pengetahuan! "A Etika (Fil#a&at M%ral! "

'A E#tetika (Fil#a&at Seni! )A Meta&i#ika +A P%litik (Fil#a&at Pe-erintahan! .A Fil#a&at Aga-a /A Fil#a&at Il-u 0A Fil#a&at Pen,i,ikan 2A Fil#a&at Huku16A Fil#a&at Se*arah 11A Fil#a&at Mate-atika III. !"I)A 0&1

Etika ,an Orienta#i Manu#ia Etika a,alah il-u =ang -en9ari %rienta#iA Orienta#i ,ilakukan -anu#ia Orientasi #e(elu-n=a ,a$at -elakukan #e#uatuA Orang $erlu tahu terle(ih ,ahulu ,i -ana #anusia ia (era,a ,an ke arah -ana ia akan (ergerak untuk -en9a$ai #uatu tu*uan1 ,an ini -eru$akan #alah #atu ke(utuhan -anu#ia =ang $aling &un,a-entalA

<%nt%h E (#itua#i! Se%rang =ang (era#al ,ari ,e#a turun ,i ter-inal (i# k%ta1 (erha,a$an ,engan tukang angkat (arang1 $enge-u,i tak#i1 $ete5$ete atau %*ek =ang #e-uan=a -ena4arkan *a#an=aA Dengan (er(ekal han=a #e9arik kerta# ,engan ala-at =ang akan ,itu*u1 %rang ter#e(ut $a#ti akan (ingung ,an -ungkin ketakutan1 *angan5*angan ,iti$u atau -alahan ,ira-$%kA

Fil#a&at -anu#ia -engatakan (ah4a -anu#ia a,alah -ahluk =ang tahu ,an -au1 =ang (erarti (ah4a ke-auan -anu#ia itu -engan,alkan $engetahuann=aA Se#e%rang -elakukan tin,akan (er,a#arkan $engetahuan tentang ,i -ana ia (era,a1 (agai-ana #itua#in=a1 ,an #a-$ai ,i -ana ke-a-$uann=aA Se-ua &akt%r itu $erlu ,i$erti-(angkan #e(elu- (ertin,ak ,an -elak#anakan ren9anan=aA Itulah =ang ,ina-akan orientasi* tan$a %rienta#i #e#e%rang ti,ak tahu arahn=a akan ke -ana ,an akan -era#a teran9a-1 (ingung atau ketakutanA Etika ,i$an,ang #e(agai #arana %rienta#i (agi u#aha -anu#ia untuk -en*a4a( Etika $ertan=aan -en,a#ar E (agai-ana #a=a -en*alani hi,u$ ini ,an (agai-ana #a=a sebagai haru# (ertin,akA 7a4a(an $ertan=aan ini #e(enarn=a ,a$at ,i$er%leh ,ari Sarana (er(agai $ihak1 -i#aln=a %rang tua1 guru/,%#en1 ,ari a,at i#tia,at ,an tra,i#i1 Orientasi te-an1 lingkungan #%#ial1 aga-a1 negara ,an $el(agai i,e%l%giA Akan teta$i ke-(ali ti-(ul $ertan=aan E a$akah (enar =ang -ereka katakanJ lalu #ia$a =ang akan ,iikuti a$a(ila -a#ing5-a#ing -e-(erikan na#ehat =ang (er(e,aA '

Di #inilah etika (er$eran -e-(antu kita ,ala- -en9ari %rienta#i1 =ang tu*uann=a ialah (ah4a kita hen,akn=a ,a$at -enga-(il ke$utu#an #en,iri tentang (agai-ana haru# -en*alani kehi,u$an1 tentang -enga$a kita haru# (er#ika$ (egini1 ,an agar kita ,a$at -engatur #en,iri kehi,u$an kita1 ,an tidak sekedar ikut-ikutanA Dengan kata lain1 etika -e-(antu kita agar le(ih -a-$u untuk -e-$ertanggung*a4a(kan kehi,u$an kita #en,iriA )engertian Etika Etika -eru$akan kata (en,a a(#trak =ang (er#i&at u-u-A Se9ara kh#u#u# $enggunaan kata etika ialah -i#aln=a etika $r%&e#i1 k%,e etik1 $erilaku eti#A Etika (era#al ,ari (aha#a Latin (ethi9u#! =ang (erarti karakter atau (er$erilakuA Ber(agai ,e&ini#i atau $engerian etikaE 1A Nilai1 n%r-a1 ,an -%ral =ang ,i*a,ikan $egangan %rang/kel%-$%kA (Berten# 122'! "A Ku-$ulan aIa#/nilai -%ral ,an k%,e etik 'A %lmu tentang perbedaan tingkah laku ang baik dan buruk dalam kehidupan manusia )A <ara -anu#ia -e-$erlakukan #e#a-a ,an -en*alani hi,u$ ,an kehi,u$an ,engan (aik1 #e#uai aturan =ang (erlaku ,i -a#=arakatA (Alger-%n, Bla9k 122'! +A ang $aling #e,erhanaE Perilaku #tan,ar =ang ,iru-u#kan %leh #uatu ra# atau (ang#aA +, )engetahuan tentang moral, pengembangan studi tentang prinsipprinsip tugas manusia, -, )engetahuan tentang 'ilsa'at, atau pengetahuan tentang perilaku moral, )erilaku moral artin a perilaku ang mempertimbangkan baik dan buruk, atau tentang apa ang harus dilakukan dan ang tidak boleh dilakukan, 0A )engetahuan tentang ke.ajiban moral, atau lebih luas lagi, pengetahuan tentang perilaku manusia ang ideal dan hasil akhir tindakan manusia ang idealA 2A Ka-u# Baha#a In,%ne#ia E %lmu tentang apa ang baik dan apa ang tidak sesuai dengan ukuran moral atau akhlak ang dianut oleh mas arakat luasA 16A Ukuran nilai -engenai a$a =ang #alah ,an (enar #e#uai ,engan angga$an u-u- (anutan! -a#=arakatA Dari kata etik ((aha#a Inggri#E ethi9#! atau etika telah ,iturunkan E Etiket (,ari (aha#a Belan,a!1 =aitu 9arik kerta# =ang ,ite-$elkan $a,a ke-a#an (arang5(arang ,agang =ang (ertuli#kan na-a1 i#i1 ,an aturan $enggunaan (arang ituA Etiket (,ari (aha#a Peran9i#E etiKuette!1 ialah a,at #%$an #antun atau tata kra-a =ang $erlu #elalu ,i$erhatikan ,i $ergaulan agar hu(ungan #elalu (aikA Eti9hal# (Inggri#!1 ialah g%l%ngan %(at =ang ti,ak (%leh ,i*ual tan$a re#e$1 =aitu O(at Da&tar : ,an OAA

Telaah etika #e(agai #uatu pengetahuan ,a$at ,itelu#uri #a-$ai kurang le(ih "+66 tahun #ila- $a,a #aat S%9rate# (#e%rang &il#u&! -engungka$kan etika itu Sejarah Etika sebagai sesuatu ang diatur oleh prinsip-prinsip ang mendapat pengakuan umum mas arakat, =aitu (ah4a /sesuatu ang dianggap baik oleh seseorang juga baik bagi semua orang, dan apa ang menjadi ke.ajiban tetangga juga menjadi ke.ajiban sa a/ (S%9rate# )/65')/ SM a,alah ahli $ikir/&il%#%& unani =ang -eletakkan ,a#ar5,a#ar &il#a&at!A Bukan (erarti (ah4a $a,a Ia-an unani kun% itu ,i9i$takan $engetahuan tentang etikaA ang (enar ialah (ah4a $a,a 4aktu itu -ereka telah -enge-(angkann=a #e9ara il-iah ,an ter%rgani#a#i ,ala- u#aha -e-$ela*ari 9ara hi,u$ ,an $erilaku -anu#iaA Telah ,iketahui $ula (ah4a *auh #e(eluIa-an itu -a#=arakat kun% telah -engenal ke(ia#aan5ke(ia#aan1 $era,a(an1 ritu# ,an u$a9ara5u$a9ara =ang -enun*ukkan (ah4a -ereka telah -en=a,ari a,an=a ketentuan5ketentuan ala- ,an -a#alah $erilaku in,i?i,u1 kel%-$%k atau #uku (ang#aA Ma#=arakat Ia-an ,ahulu telah -e-$ela*ari (ah4a kelang#ungan hi,u$1 ke,a-aian ,an ke(ahagiaan (agi #etia$ in,i?i,u atau kel%-$%k han=a ,a$at ,i*a-in ,engan cara hidup sesuai aturan ang telah ditetapkan oleh kelompok itu, A,an=a (er(agai ritu# ,an u$a9ara -e-(uktikan (ah4a -ereka telah -e-$un=ai aturan $erilaku ,an -%ral =ang ,iangga$ $erlu ,e-i untuk ke#e*ahteraan -a#=arakat #e9ara u-u-A Etika $erlu ,i(e,akan ,ari ajaran moral, A*aran -%ral ialah ajaran-ajaran, 0jaran .ejangan-.ejangan, khotbah-khotbah, patokan-patokan, kumpulam peraturan #oral dan ketetapan1 =ang ,i$er%leh #e9ara li#an atau tertuli# tentang (agai-ana -anu#ia aru# hi,u$ ,an (ertin,ak agar -en*a,i -anu#ia =ang (aikA Su-(er lang#ung a*aran -%ral ialah $el(agai %rang ,ala- ke,u,ukan =ang (er4enang1 -i#aln=a %rang tua1 guru/,%#en1 $e-uka -a#=arakat ,an aga-a1 atau #e9ara ti,ak lang#ung ,ari tuli#an $ara (i*ak1 -i#aln=a =ang tertuli# ,ala- l%ntaraA Etika (ukan #uatu #u-(er ta-(ahan (agi a*aran -%ral1 -elainkan -eru$akan Etika dan &il#a&at atau $e-ikiran kriti# ,an -en,a#ar tentang a*aran5a*aran ,an 0jaran $an,angan5$an,angan -%ralA Etika a,alah #e(uah il-u1 (ukan #uatu a*aran1 #oral #ehingga -e-$un=ai tingkatan =ang (er(e,aA ang mengatur bagaimana kita harus hidup adalah ajaran moralA Etika (erkaitan ,engan pengertian mengenai mengapa kita haru# -engikuti a*aran -%ral tertentu1 atau bagaimana sikap kita ang bertanggungja.ab terhadap $el(agai a*aran -%ralA Etika (eru#aha untuk -engerti -enga$a atau ata# ,a#ar a$a kita haru# hi,u$ -enurut norma-norma tertentuA I2arat sepeda m,t,r, m,ral ialah 2u(u petun+u( 2a3aimana (ita harus memperla(u(an sepeda m,t,r, sedan3(an eti(a mem2eri(an pen3ertian tentan3 stru(tur dan te(n,l,3i sepeda m,t,r. Ber(e,a ,engan a*aran -%ral1 etika tidak dimaksudkan untuk secara langsung dapat membuat manusia menjadi lebih baikA Etika adalah pemikiran sistematis tentang moralitasA Ter,a$at ) ala#an -enga$a etika #e-akin ,i$erlukan $a,a Ia-an iniA +

(egunaan etika

)ertama, -a#=arakat #ekarang ini #e-akin $lurali#tik atau -a*e-uk1 (aik ,ari #uku1 ,aerah1 aga-a =ang (er(e,a5(e,aJ ,e-ikian $ula ,ala- (i,ang -%ralita#A Kita (erha,a$an ,engan #ekian ban ak pandangan moral ang sering saling bertentangan, Mana =ang -au ,iikuti1 a$akah =ang ,iteri-a ,ari %rang tua kita ,ahulu1 -%ralita# tra,i#i%nal ,e#a1 atau -%ralita# =ang ,ita4arkan -elalui -e,ia -a##a L (edua1 -a#a tran#&%r-a#i ($eru(ahan! -a#=arakat =ang tan$a tan,ingA Peru(ahan =ang ,iaki(atkan gel%-(ang -%,erni#a#i -eru$akan kekuatan =ang -enghanta- #e-ua #egi kehi,u$an -anu#iaA Kehi,u$an ,i k%ta #u,ah *auh (er(e,a ,i(an,ing tahun5tahun #e(elu-n=aA 1alam trans'ormasi ekonomi, sosial, intelektual dan buda a itu nilai-nilai buda a tradisional ditantang semuan a, 1alam situasi inilah etika membantu kita agar jangan kehilangan orientasi, dapat membedakan antara apa ang hakiki dan apa ang boleh saja berubah, dan dengan demikian tetap sanggup untuk mengambil sikap-sikap ang dapat kita pertanggungja.abkan, (etiga, $eru(ahan #%#ial (u,a=a =ang ter*a,i itu ,a$at ,i$ergunakan %leh pelbagai pihak untuk memancing di air keruh, #ereka mena.arkan ideologiideologi mereka sebagai obat pen elamatA Etika ,a$at -e-(uat kita #anggu$ untuk -engha,a$i i,e%l%gi ter#e(ut #e9ara kriti# ,an %(*ekti&1 ,an untuk -e-(entuk $enilaian kita #en,iri1 agar ti,ak terlalu -u,ah ter$an9ingA Etika *uga -e-(antu kita *angan nai& atau ek#tre-1 =aitu *angan 9e$at59e$at -e-eluk #egala $an,angan =ang (aru1 teta$i *uga *angan -en%lak nilai5nilai han=a karena (aru ,an (elu- (ia#aA (eempat, etika *uga ,i$erlukan %leh kau- aga-a =ang ,i #atu &ihak menemukan dasar kemantapan mereka dalam iman keperca aan mereka1 ,an ,i lain $ihak #ekaligu# mau berpartisipasi tanpa takut-takut dengan tidak menutup diri dari semua dimensi kehidupan mas arakat ang sedang berubah itu,

Etika -e-ang ti,ak ,a$at menggantikan aga-a1 teta$i ,i lain $ihak etika *uga Etika dan tidak bertentangan ,engan aga-a1 -alahan diperlukan %leh aga-aA Ter,a$at " 0gama -a#alah ,ala- (i,ang -%ral aga-a =ang ti,ak ,a$at ,i$e9ahkan tan$a -enggunakan -et%,e5-et%,e etikaA )ertama1 ialah -a#alah int$reta#i terha,a$ $erintah atau huku- =ang ter-uat ,ala- 4ah=uA Ma#alahn=a ti,ak terletak $a,a #u,ut 4ah=u itu #en,iri1 -elainkan $a,a #u,ut kita #e(agai manusia ang harus menangkap artin aA Manu#ia #e9ara hakiki ter(ata# $engetahuann=a1 #ehingga ti,ak $ernah -en,a$at ke$a#tian #e9ara #eratu# $er#en a$akah ia -e-aha-i -ak#u, Allah =ang ter-uat ,ala- 4ah=u secara tepatA (arena keterbatasan pengetahuan manusia itu, dapat saja ia keliru dalam membaca .ah u, 1an justru ang men angkut kebijaksanaan hidup, para ahli dari agama ang sama pun sering berbeda pendapatn a tentang apa ang sebenarn a diharuskan atau dilarang dalam kitab .ah u, Untuk -e-e9ahkan -a#alah itu $erlu ,ia,akan inter$reta#i =ang ,i(aha# (e#a-a #a-$ai #e-ua #e$akat (ah4a itulah =ang -au ,i#a-$aikan Allah ke$a,a -anu#iaA 1alam usaha untuk menemukan apa pesan .ah u ang sebenarn a bagi kehidupan manusia itulah perlu digunakan .

metode-metode etikaA Begitu *uga etika -erang#ang kita untuk -e-$ertan=akan ke-(ali $an,angan5$an,angan -%ral aga-a kitaA $idak jarang ditemukan bah.a sesuatu ang kita anggap sebagai ajaran agama kita, tern ata han alah pendapat satu aliran teologis atau mazhab hukum tertentu, sedangkan apa ang dikatakan dalam kitab suci tern ata mengizinkan interpretasi ang lain, (edua ialah (agai-ana -a#alah5-a#alah -%ral =ang (aru1 =ang ti,ak lang#ung ,i(aha# ,ala- 4ah=u1 ,a$at ,i$e9ahkan #e#uai ,engan #e-angat aga-a ituA Bagai-ana -enangga$i ,ari #egi aga-a -a#alah -%ral =ang (eluter&ikirkan $a,a 4aktu 4ah=u ,iteri-aA <%nt%hn=a ialah -i#aln=a (a=i ta(ung atau $en9angk%kan gin*alA Ke,ua 9%nt%h itu ,ala- kita( 4ah=u a$a$un ti,ak ,i(i9arakan #e9ara ek#$li#itA1 *a,i $aling5$aling ,a$at ,itangani -elalui kia#A Untuk -enga-(il #ika$ =ang ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan terha,a$ -a#alah5 -a#alah itu ,i$erlukan etikaA Se(enarn=a ti,ak $erlu heran (ah4a kau- aga-a $un -e-erlukan etikaA Etika a,alah u#aha -anu#ia untuk -e-akai akal budi dan da a pikirn a untuk -e-e9ahkan -a#alah (agai-ana %rang haru# hi,u$ a$a(ila ia -au -en*a,i (aikA Akal (u,i itu 9i$taan Allah1 ,an tentun=a ,i(erikan ke$a,a -anu#ia untuk ,i$ergunakan ,ala- #e-ua ,i-en#i kehi,u$an1 (ukann=a ,i#i-$an #a*aA Karena itu %rang (eraga-a $un hen,akn=a -e-$ergunakan anugerah Sang Pen9i$ta itu1 (ukann=a ,ike#a-$ingkan ,ari (i,ang aga-aA Itu #e(a(n=a -enga$a *u#tru kau- aga-a ,ihara$kan (etul5(etul -e-akai ra#i% ,an -et%,e5 -et%,e etikaA Se$erti haln=a ,ala- #e-ua (i,ang &il#a&at lain1 $ara ahli etika $un #elalu (er#eli#ih &aha- tentang metode ang tepat untuk digunakanA Na-un ,e-ikian a,a #atu 9ara $en,ekatan =ang ,ituntut ,ala- #e-ua aliran =ang terg%l%ng etika1 =aitu pendekatan kritisA Pa,a hakekatn=a etika -enga-ati realita# -%ral #e9ara kriti#A Etika ti,ak -e-(erikan a*aran1 -elainkan -enelaah ke(ia#aan5 #etode ke(ia#aan1 nilai5nilai1 n%r-a5n%r-a1 ,an $an,angan5$an,angan -%ral #e9ara Etika kriti#A Etika -enuntut a,an=a $ertanggung*a4a(an ,an -en=ingka$ a,an=a #uatu keran9uanA Etika -enuntut $ertanggung*a4a(an -%ral =ang ,ike-ukakan itu ,i$ertanggung*a4a(kan1 *a,i (eru#aha untuk -en*ernihkan $er-a#alahan -%ralA )engertian #oral Manu#ia ,a$at ,inilai ,ari (an=ak #egiA Se%rang ,%#en tertentu ,a$at ,ikatakan (uruk1 karena 9ara -enga*arn=a han=a ,engan -e-(a9akan ,iktat ,i-uka kela#A Teta$i #e(agai -anu#ia1 ,%#en itu (aik karena #ering -e-(antu -aha#i#4a ,ala- (ela*ar1 *u*ur ,an ,a$at ,i$er9a=aA1 #elalu -engatakan =ang (enar 1 ,an #elalu (er#ika$ a,ilA Se(alikn=a a,a #e%rang ,%kter ahli =ang #angat #uk#e# ,ala- $r%&e#in=a1 teta$i -ata ,uitan karena -e-a#ang tari& k%n#ulta#i #angat tinggiA Penilaian terha,a$ #e#e%rang ,ari $r%&e#in=a han=a -en=angkut #atu #egi atau #atu a#$ek #a*a ,ari %rang itu #e(agai -anu#iaA Kata -%ral -enga9u $a,a baik/

burukn a #e#e%rang sebagai manusia1 =ang (ukan #a*a (aik (uruk -en=angkut $r%&e#in=a1 -i#aln=a #e(agai ,%#en1 tukang -a#ak1 $e-ain teni#1 -elainkan #e(agai -anu#iaA Bi,ang -%ral a,alah (i,ang kehi,u$an -anu#ia ,ilihat ,ari #egi ke(aikann=a #e(agai -anu#ia N%r-a5N%r-a -%ral a,alah t%l%k ukur untuk -enentukan (enar5#alahn=a #ika$ ,an tin,akan -anu#ia ,ilihat ,ari #egi (aik5(urukn=a #e(agai -anu#ia1 (ukan han=a #e(agai $elaku $eran ($r%&e#i! tertentuA G+H De&ini#i G.H Ber(agai ,e&ini#i atau $engertian -%ral telah ,ike-ukakan #e(agai (erikut J 1A Hal =ang -en,%r%ng -anu#ia untuk -elakukan tin,akan =ang (aik #e(agai Bke4a*i(an> atau Bn%r-a> "A Sarana untuk -engukur (enar ti,akn=a tin,akan -anu#ia 'A Ke$ekaan ,ala- pikiran, perasaan ,an tindakan ,i(an,ingkan ,engan tin,akan5tin,akan lain =ang ti,ak han=a (eru$a ke$ekaan terha,a$ $rin#i$5$rin#i$ ,an aturan5aturan (Hel,en1 122/ D 8i9har,1 12/1! )A Pan,angan tentang (aik ,an (uruk1 (enar ,an #alah1 a$a =ang ,a$at ,an ti,ak ,a$at ,ilakukan -anu#ia (Atkin#%n1 12.2! N%r-a5N%r-a ialah ukuran1 $e,%-an1 aturan atau kai,ah =ang -en*a,i ,a#ar )engertian Norma-Norma $erti-(angan ,an $enilaian =ang -engan,ung #ank#i ,an $enguatanA Se$erti telah ,ike-ukakan #e(elu-n=a1 norma-norma moral ialah tolok ukur baikburukn a seseorang sebagai manusiaA Ter,a$at (er(agai n%r-a =ang $erlu ,i$erhatikan1 karena a,a norma khusus ang han a berlaku dalam bidang atau situasi khususA N%r-a5N%r-a ,a$at ,i(e,akan antara n%r-a5n%r-a khu#u# ,an n%r-a5n%r-a u-u-A Norma (husus Se(agai 9%nt%h E 5 Aturan (ah4a (%la ,i la$angan $er-ainan #e$ak (%la ti,ak (%leh ,i#entuh %leh tangan1 ke9uali $en*aga ga4angA Di luar la$angan aturan ini ti,ak (erlaku lagiA 5 Aturan ,ala- aga-a tertentu han=a (erlaku (agi angg%ta aga-a ter#e(ut1 ti,ak untuk angg%ta aga-a lainA 5 Peraturan tata terti( ,i ka-$u# uni?er#ita# han=a (erlaku #ela-a -aha#i#4a itu (era,a ,i ,ala- ka-$u# A Di #a-$ing n%r-a khu#u#1 ter,a$at $ula n%r-a5n%r-a =ang (er#i&at u-u- atau uni?er#alA Hal ini ,a$at ,i(e,akan ' -a9a- E 1A N%r-a5N%r-a #%$an #antun1 =ang -en=angkut #ika$ lahiriah -anu#iaA Me#ki$un #ika$ lahiriah ,a$at $ula -engungka$kan #ika$ hati #ehingga -e-$un=ai kualita# -%ral1 na-un #ika$ lahiriah itu #en,iri (ukanlah (er#i&at -%ralA Se(agai 9%nt%h1 #e#e%rang -elanggar n%r-a ke#%$anan karena kurang -engetahui tatakra-a =ang (erlaku ,i ,aerah ituA <%nt%h lain1 #e#e%rang -en,%r%ng i(u Bu$ati #a-$ai *atuh ke #a4ah agar ti,ak terta(rak -%(il truk =ang re-n=a (l%ngA 0

Norma Sopan Santun

"A N%r-a5N%r-a huku-1 ialah n%r-a5n%r-a =ang ,ituntut #e9ara tega# %leh -a#=arakat karena perlu demi keselamatan dan kesejahteraan umumA N%r-a huku- ti,ak ,i(iarkan untuk ,ilanggarJ %rang =ang -elanggar huku- $a#ti dikenai hukuman sebagai sanksiA Teta$i n%r-a Norma huku- ti,ak #a-a ,engan n%r-a -%ralA Huku- ti,ak ,i$akai untuk 2ukum -engukur (aik5(urukn=a #e#e%rang #e(agai -anu#ia1 -elainkan untuk -en*a-in terti(n=a huku-A 'A N%r-a5N%r-a -%ral1 a,alah t%l%k ukur =ang ,i$akai -a#=arakat untuk mengukur kebaikan seseorangA Penilaian -%ral #elalu (er(%(%t1 karena ,igunakan #e(agai t%l%k ukur ke(aikan #e#e%rang #e(agai -anu#ia1 (ukan han=a ,ari #atu #egi1 -i#aln=a karena ia #e%rang $en*ahit =ang (aik1 karena ia #%$an #antun1 karena ia 4arganegara =ang #elalu taat Norma $a,a aturanA Kalau #e#e%rang han=a ,inilai ,ari kehe(atann=a ,ala- #oral $r%&e#in=a1 #%$an #antun1 ,an taat huku-1 (elu-lah 9uku$ untuk -engatakan (ah4a %rang itu (etul5(etul #e%rang -anu#ia =ang (aikA Mungkin #a*a ia #e%rang -una&ik1 atau -en9ari keuntunganA A$akah -anu#ia itu >(aik> atau >(uruk>1 itulah =ang -en*a,i $er-a#alahan (i,ang -%ralA Pengertian Nilai E )engertian Se#uatu =ang -e-(eri -akna hi,u$ =ang ,i*un*ung tinggi1 =ang Nilai -e4arnai ,an -en*i4ai tin,akan #e#e%rang (Stee-an1 ,alaEtika Dhar-a Putra1 1222!A Ber#i&at realti&1 (er(e,a5(e,a (ti,ak a,a nilai =ang uni?er#al1 =ang ,a$at ,itera$kan $a,a #e-ua %rang ,i #egala 4aktu!A I )!4!4ASAN 0&1

Dia,akann=a $eraturan5$eraturan karena -anu#ia -e-iliki ke(e(a#anA Hu(ungan antara -%ralita# ,an ke(e(a#an ,a$at ,ilihat ,ala- 9%nt%h (erikut E (ebebasan Setelah #ele#ai -akan ,i re#t%ran #a=a haru# -e-(a=ar 8$A "A)+6A5 Sa=a dan -e-(a=ar ,engan uang $e9ahan 8$A +A666A5A ;aktu ,ihitung ke-(ali uang (e.ajiban ke-(alian tern=ata *u-lahn=a 8$A /++6A5 Se9ara -%ral #uara hati #a=a -enegur untuk -enge-(alikan uang kele(ihan itu1 teta$i (i#a #a*a #a=a ti,ak -elakukan hal ituA Dala- hal ini #a=a -e-$un=ai kebebasan untuk menaati suara hati sa a atau tidakA 1an dalam kebebasan itu sa a men adari bah.a han a sa a sendirilah ang bertanggunggungja.ab atas perbuatan sa a, (arena sa a memiliki kebebasan maka sa a dapat dibebani ke.ajiban moral, Se(agai -ahluk =ang (erakal (u,i ((er(e,a ,engan (inatang! -anu#ia -e-$un=ai pengertian1 =ang (erarti (ah4a ia memahami adan a alternati'alternati' untuk bertindakA Itulah =ang ,ina-akan ke(e(a#an1 karena -anu#ia ,a$at -e-ilih alternati& =ang #atu atau =ang lain1 ,an karena itulah ia ,a$at 2

,i(e(ani ke.ajiban, Se#e%rang ,ikatakan (e(a# a$a(ila -a#=arakat ti,ak -enghalang5halangin=a ,ari (er(uat a$a =ang ,iinginkann=a #en,iriA Ti,ak -a#uk akal melarang orang untuk melakukan sesuatu ang mustahil dapat dilakukann a, <%nt%h $e#an i(u ke$a,a anakn=a E Kalau (e$ergian *angan lu$a (erna$a#1 ,i(an,ingkan $e#an E Kalau (e$ergian *angan lu$a g%#%k gigiA

Men,engar kata ke(e(a#an1 =ang $erta-a ,i$ikirkan ialah (ah4a %rang lain ti,ak -e-ak#a kita untuk -elakukan #e#uatu -ela4an kehen,ak kita1 (erarti kita ,a$at -enentukan tin,akan #en,iriA Han=a karena -e-$un=ai ke(e(a#an ke-a-$uan itulah1 -aka ke(e(a#an =ang ,iteri-a ,ari -a#=arakat #angat kita hargaiA Ke(e(a#an ,i(agi ata# kebebasan sosial1 =aitu ke(e(a#an =ang kita teri-a ,ari %rang lain1 ,an kebebasan eksistensial1 =itua ke(e(a#an ,ala- arti ke-a-$uan kita untuk -enentukan tin,akan kita #en,iriA (ebebasan Eksistensial Ke(e(a#an ek#i#ten#ial ialah ke-a-$uan -anu#ia untuk -enentukan untuk ,iri #en,iriA Si&atn=a positi' ,ala- arti ti,ak -enekankan #egi bebas dari apa1 -alainkan bebas untuk apaA Manu#ia #anggu$ untuk -enentukan tin,akann=a #en,iriA Ke(e(a#an itu -en,a$at 4u*u,n=a =ang $%#iti& ,ala- tindakan kita ang disengaja, <%nt%h E 7ika (inatang -elihat -akanan1 lang#ung ,ilaha$n=a #a-$ai ha(i#A Ber(e,a ,engan -anu#ia *ika -elihat -akanan1 ia akan #elalu (er$ikir ,ulu1 a$akah $erlu ,i#i#akan untuk -akan -ala-1 atau -ungkin ia #e,ang (er$ua#a1 atau ia -enghin,ari -akanan (erk%le#ter%l tinggiA Itu =ang ,i-ak#u, ,engan -engatakan (ah4a -anu#ia -a-$u untuk -enentukan #ika$ ,an tin,akann=a #en,iriA

(ebebasan eksistensial meliputi kebebasan jasmani dan rohani A Ke(e(a#an (ebebasan (agi -anu#ia (erarti (ah4a ia ,a$at -enentukan a$a =ang -au ,ilakukann=a jasmani dan paksaan #e9ara 'isik A Ia ,a$at -enggerakkan angg%ta tu(uhn=a #e#uai ,engan kehen,akn=a1 tentun=a ,ala- (ata#5(ata# k%,ratn=a #e(agai -anu#ia1 -i#aln=a ti,ak (i#a ter(ang #e$erti (urung1 atau -enarik (a*ak #e$erti ker(auA (eterbatasan manusia itu *angan ,iangga$ #e(agai $engekangan ke(e(a#an -anu#ia1 -elainkan -eru$akan 4u*u, kha# ke(e(a#an kita #e(agai -anu#iaA ang ,a$at -engekang ke(e(a#an kita ialah paksaan, Pak#aan (erarti (ah4a orang lain memakai kekuatan 'isik ang lebih besar daripada kekuatan kita untuk menaklukkan kitaA Kita ,i9egah ,ari (er(uat a$a =ang kita kehen,aki1 -i#aln=a a$a(ila tangan kita ,i(%rg%l1 atau ,i(a4a ke te-$at lain =ang ti,ak kita kehen,akiA A,an=a $ak#aan *uga -enun*ukkan (ah4a ke(e(a#an &i#ik kita 16 (ebebasan rohani

(ukan #eke,ar ke-a-$uan *a#-ani #a*a1 -elainkan (erakar ,ala- kehen,ak kitaA ang -e-(e,akan -anu#ia ,engan (inatang ialah (ah4a (inatang (ergerak -enuruti ,%r%ngan in#tinkn=a1 #e,angkan -anu#ia (ergerak sesuai dengan apa ang dikehendaki dalam pikirann a, Dengan kata lain1 ke(e(a#an *a#-ani (er#u-(er $a,a kebebasan rohaniA Ke(e(a#an r%hani a,alah ke-a-$uan kita untuk -enentukan #en,iri apa ang kita pikirkan, untuk menghendaki sesuatu, untuk bertindak secara terencanaA Ke(e(a#an r%hani (ebebasan (er#u-(er $a,a akal (u,i kitaA Karena akal (u,i itu1 -aka $ikiran kita 3ohani -ela-$aui keter(ata#an &i#ik kitaA Dala- r%h kita (e(a# -enge-(ara1 #ehingga -anu#ia ,a$at #elalu -e-a#ang tu*uan5tu*uan (aru1 -en9ari *alan5*alan (aru1 ,an -e-$er#%alkan hal =ang la-a #e9ara kriti#A (ebebasan rohani manusia adalah seluas jangkauan pikiran dan imajinasi manusia, A$akah ke(e(a#an r%hani ,a$at ,ilanggar %leh %rang lain1 tentun=a ti,ak $ekanan -ungkin #e9ara lang#ungA Orang lain tidak dapat memaksa kita untuk pada memikirkan atau menghendaki sesuatuA Barangkali kita ,a$at ditekan, dibujuk (ebebasan atau diancam untuk melakukan sesuatu, tetapi apa ang ada dalam pikiran kita rohani dan han a kita sendiri ang tahu, Salah #atu 9ara untuk -enghin,ari ,ari tekanan kemuna-'ikan ialah kemuna'ikan, Begitu $ula1 ti,ak -ungkin kita ,i$ak#a atau ,itekan untuk -en9intai #e#e%rang atau untuk -e-$er9a=ai #e#uatu1 ,an karena itu $ak#aan ,ala- hal aga-a ti,ak -a#uk akalA Na-un ,e-ikian1 secara tidak langsung kebebasan berpikir kita dapat )engaruh dipengaruhi dari luar, (ahkan ,a$at ,ika9aukan ,an ,itia,akanA Mi#aln=a1 dari !uar kalau in&%r-a#i5in&%r-a#i $%litik =ang kita $er%leh #e-uan=a ,i#aring #e9ara #i#te-atik ,e-i ke$entingan tertentu1 -aka kita akan memperoleh gambaran ang kurang tepat tentang keadaan ang sebenarn a 1 ,an ,engan ,e-ikian *uga memberikan penilaian ang tidak tepatA Dengan 9ara ,e-ikian kita ,i-ani$ula#iA A,a $ula 9ara59ara =ang le(ih (uruk1 =aitu %rang =ang ,itahan ,ala- #el ,an ,i#ik#a #e9ara &i#ik1 ti,ak ,iIinkan ti,ur1 la-a kela-aan akan kehilangan #egala %rienta#iA De-ikian $ula #uge#ti1 hi$n%ti# ,an $el(agai %(at NA8KOBA ,a$at -e-(uat kita kehilangan realita#A Dengan 9ara59ara ata# $ikiran ,an (ahkan ,ihan9urkanA ,e-ikian kekua#aan #e#e%rang kehen,akn=a ,a$at terganggu atau

Antara ke(e(a#an *a#-ani ,an ke(e(a#an r%hani ter,a$at hu(ungan =ang #angat eratA Suatu tin,akan a,alah #uatu kehen,ak =ang -en*el-a ,an -en*a,i n=ata1 (emauan dan *a,i kehen,ak a,alah a4al ,ari tin,akanA Menghen,aki #uatu gerakan tu(uh (einginan (erarti -elak#anakann=aA Perlu ,i(e,akan antara kehendak atau kemauan ,engan keinginan, Keinginan ter-a#uk kateg%ri =ang #a-a ,engan la-unan atau kha=alanA Kita -enginginkan (an=ak1 teta$i #uatu keinginan ti,ak (er(%(%tA Kita ingin ker*a kera#1 ingin #uk#e#1 ingin -en*a,i ka=a ,an #e(again=a1 teta$i (elu- tentu kita mampu untuk (er(uat #e#uatu agar keinginan itu (etul5(etul terlak#anaA Menginginkan untuk -en*a,i %rang (aik 11

itu -urahA Keinginan ti,ak -e4a*i(kan #a=a untuk -elakukan #e#uatu1 ,an %leh karena itu *uga ti,ak terlalu (er(%(%tA Lain haln=a ,engan kemauan1 a$a(ila #a=a -au (eker*a kera#1 tak a,a *alan lain ,ari$a,a -e-ang (eker*a ,engan kera#A Ban=ak %rang ingin -en*a,i %rang ra*in1 teta$i han=a #e,ikit %rang =ang -enghen,akin=a1 karena hal itu akan (erarti (ah4a -ereka haru# #ungguh5#ungguh -ulai (ela*arA Sa=a ,a$at -enginginkan (i#a ter(ang #e$erti (urung elang1 teta$i ti,ak -ungkin hal itu #ungguh5#ungguh #a=a kehen,aki1 karena ti,ak -ungkin #a=a kehen,aki #e#uatu =ang -u#tahilA (ehendak ber.ujud $indakan Ti,ak -ungkin #a=a -enghen,aki #e#uatu =ang #e9ara &i#ik ti,ak -ungkinA Sa=a ,a$at -en9%(an=a1 teta$i a$a(ila -e-ang ti,ak -ungkin1 #a=a han=a ,a$at -enginginkann=a1 teta$i ti,ak ,a$at -enghen,akin=aA Baru ,ala(entuk tin,akanlah -aka kehen,ak -en*a,i n=ata ,ala- arti =ang #e#ungguhn=aA Oleh karena itu ,%#a ,ala- $ikiran *auh le(ih le-ah ,ari$a,a ,%#a ,ala- tin,akanA Nanti ,ala- (entuk tin,akan n=atalah -aka kehen,ak *ahat (etul5(etul ter4u*u,A 7a,i ke(e(a#an ek#ten#ial a,alah ke-a-$uan -anu#ia untuk -enentukan tin,akann=a #en,iriA Ke-a-$uan itu (er#u-(er $a,a ke-a-$uan -anu#ia untuk (er$ikir ,an (erkehen,ak1 ,an ter4u*u, ,ala- (entuk tin,akanA Tin,akan itu (ukan #e#uatu =ang (era,a ,i luar -anu#ia1 -elainkan -en=atu ,engan ,iri #en,iriA Dala- tin,akan1 ,iri #a=a #en,iri =ang (ertin,ak1 ,iri #a=a #en,iri =ang terli(atA Maka ke(e(a#an ek#ten#ial ti,ak han=a (erarti (ah4a #a=a -enentukan tin,akan #a=a1 -elainkan -elalui tin,akan #a=a -enentukan ,iri #a=a #en,iriA

#embangun diri sendiri

Arti $aling -en,ala- -engenai ke(e(a#an =ang kita ra#akan ialah1 (ah4a kita Sikap dan a,alah -ahluk =ang -enentukan ,irin=a #en,iriA Manu#ia (ukan #eke,ar tindakan #i-$ul (ikatan! reak#i5reak#i terha,a$ -a9a-5-a9a- $erang#ang1 ia ti,ak menentukan diri ,itentukan %leh #egala ke9%n,%ngan (ke9en,erungan!A Melainkan terha,a$ ,an sendiri (erha,a$an ,engan ke9%n,%ngan ,an $erang#ang itu -anu#ia -enga-(il #ika$ ,ala- tin,akan =ang (e(a#1 ia -enentukan ,irin=a #en,iriA Manu#ia ti,ak (egitu #a*a ,i9etak %leh ,unia luar ,i #atu $ihak ,an ,%r%ngan5,%r%ngan ,ari ,ala-n=a ,i lain $ihak1 -elainkan ia -e-(angun ,irin=a #en,iri1 (erha,a$an (aik ,engan tantangan5tantangan ,ari luar -au$un ,ari ,ala-A )aksaan dan martabat manusia Karena itu -aka ke(e(a#an a,alah tan,a ,an ungka$an -arta(at -anu#iaA Karena ke(e(a#ann=a -aka -anu#ia itu a,alah -ahluk =ang %t%n%-1 =ang -enentukan ,iri #en,iri1 =ang ,a$at -enga-(il #ika$n=a #en,iriA Itulah #e(a(n=a ke(e(a#an #angat (erarti (agi kita1 #etia$ $e-ak#aan ,ira#akan #e(agai #e#uatu =ang (ukan #a*a (uruk ,an -en=akitkan1 -elainkan *uga -enghinaA Dan -e-ang1 -e-ak#akan #e#uatu $a,a %rang lain (erarti -enga(aikan -arta(atn=a #e(agai -anu#ia =ang #anggu$ -enga-(il #ika$n=a #en,iriA Maka kita -era#a $aling terhina kalau #e#uatu ,i$ak#akan ke$a,a kita ,engan an9a-an atau (u*ukanA A$a(ila ,i-inta1 ,ala- arti ke(e(a#an kita ,ih%r-ati1 #eringkali kita (er#e,ia untuk -e-(erikan ,engan hati =ang la$ang1 1"

teta$i kalau kita ,i$ak#a1 kita -era#a terhina ,an ti,ak -auA Ke(e(a#an a,alah -ahk%ta -arta(at kita #e(agai -anu#iaA Hakekat ke(e(a#an terletak ,ala- ke-a-$uan kita untuk -enentukan ,iri kita 2akekat #en,iri1 ,i#e(ut ke(e(a#an ek#i#ten#ial karena -eru$akan #e#uatu =ang -en=atu kebebasan ,engan -anu#ia1 artin=a ter-a#uk ek#i#ten#in=a #e(agai -anu#iaA Karena ke(e(a#an itu -eru$akan ek#i#ten#ial kita1 (ia#an=a kita ti,ak -en=a,ari (ah4a kita -e-ilikin=aA Kita (aru -en=a,ari ke(e(a#an kita a$a(ila a,a =ang -e-(ata#in=aA Mi#aln=a1 kita #u,ah (ertahun5tahun -ain (%la ,i la$angan tanah =ang k%#%ng1 teta$i $a,a #uatu hari ter$a#ang $engu-u-an B Tanah ini -ilikM=ang ti,ak (erke$entingan ,ilarang -a#uk>1 ,an #ekeliling la$angan #u,ah ,i$agari #ehingga kita ti,ak ,a$at -a#ukA Men,a,ak kita -en*a,i #a,ar (ah4a ke(e(a#an kita untuk -ain (%la ,i la$angan itu telah ,iha$u# %rangA 7a,i1 $a,a 4aktu kita -ain (%la1 #e(enarn=a kita -elak#anakan ke(e(a#an kitaA Itulah #e(a(n=a -enga$a le(e(a#an (ia#an=a kita ha=ati ,ala- hu(ungan ,engan %rang lainA Ke(e(a#an untuk -enentukan ,iri #en,iri (ek#i#ten#ial! ti,ak (an=ak kita $ikirkanJ =ang -en*a,i ke$rihatinan kita ialah -e-(ela ke(e(a#an kita terha,a$ u#aha %rang lain untuk -engger%g%tin=aA Manu#ia itu (e(a# a$a(ila ke-ungkinan5ke-ungkinan untuk (ertin,ak ti,ak ,i(ata#i %leh %rang lainA Karena ke(e(a#an itu #e9ara hakiki ,iha=ati ,ala- hu(ungann=a ,engan %rang lain1 -aka ,ina-akan kebebasan sosial A Perlu ,i$erhatikan (ah4a ti,ak #egala $e-(ata#an ke-ungkinan kita untuk (ertin,ak ,ira#akan #e(agai $e-(ata#an ke(e(a#anA <%nt%h5<%nt%h =ang #u,ah ,i(i9arakan #e(elu- ini E 5 Manu#ia $a,a hakekatn=a #en,iri ti,ak (e(a#1 ti,ak ,a$at ter(ang #e$erti (uurng 5 Kekuatan ala- ,a$at -e-(ata#i ke(e(a#an untuk -enentukan ,iri #en,iri (ini (ukan ,i#e(ut $era-$a#an ke(e(a#an1 -elainkan karena k%,rat kita -anu#ia ter-a#uk #e(agai -ahluk ala-! 5 Pa,a #aat An,a terkurung ,i ,ala- ru-ah #en,iri karena (an*ir (e#ar1 #ehingga ti,ak ,a$at (ergerak lagiA Orang ti,ak -engatakan B #au,ara ti,ak (e(a# untuk $ergi>1 -elainkan BSau,ara (e(a# $ergi ke -ana #a*aMkalau ,a$at>A 5 Karena ketele,%ran $en*aga $er$u#takaan1 ti,ak tahu (ah4a -a#ih a,a %rang ,i ,ala-1 An,a terkun9i ,i ,ala-n=a #ehingga ter$ak#a -engina$ #e-ala- ,i antara rak (ukuA Me#ki$un *engkel ,an -arah kita ti,ak akan -era#a terhina atau tera-$a# ke(e(a#an kita1 karena $engun9ian ter#e(ut ti,ak ,ilakukan ,engan #enga*aAA Lain haln=a kalau %rang ,engan #enga*a -engun9i kita ,ala- #e(uah ruang1 (ebebasan #ehingga ti,ak ,a$at $ergi ke-ana5-anaA Atau kita ti,ak ,i(eri eNit $er-it Sosial untuk $ergi ke luar negeri %leh 7a4atan I-igra#iA Dala- ,ua 9%nt%h itu ke(e(a#an kita ,ira-$a#1 ,an kita -era#a terhinaA

1'

Hal5hal ter#e(ut ,i ata# -enun*ukkan #e#uatu =ang #angat $enting1 =aitu (ah4a kita han=a (er(i9ara tentang ke(e(a#an ,ala- hubungan dengan kehendak orang lain, #ehingga =ang -engan9a- ke(e(a#an kita (ukann=a kekuatan ala=ang (uta1 (ukan *uga #uatu tin,akan ke(etulan #e#e%rang1 -elainkan -ak#u, ,an kehen,ak %rang lainA Ti,ak ,a$at ,i#angkal (ah4a (an=ak %rang =ang -e-$un=ai -%ti?a#i untuk -engurangi ke(e(a#an kita1 artin=a untuk (erkua#a ata# kitaA Berha,a$an ,engan an9a-an ,e-ikian itu1 kita -en*a,i #e-akin #a,ar akan nilai ke-a-$uan untuk -enentukan ,iri #en,iri1 #ehingga ,ala#itua#i ,i-ana kita ti,ak (era,a ,ala- $ak#aan atau $enentuan ,ina-akan ke(e(a#anA 7a,i ke(e(a#an #%#ial a,alah kea,aan ,i -ana ke-ungkinan kita untuk (ertin,ak tidak dibatasi dengan sengaja oleh orang lainA Bagai-ana ke(e(a#an #%#ial kita ,a$at ,i(ata#i %leh %rang lainA Ter,a$at ' 9ara 4 cara untuk -e-(ata#i ke(e(a#an #e#e%rangA Dua 9ara $erta-a -engikuti ,i-en#i pembatasan kebebasan sosal ke(e(a#an ek#i#ten#ial1 =aitu ke(e(a#an *a#-ani ,an ke(e(a#an r%haniA Ke(e(a#an *a#-ani ,i(ata#i ,engan paksaan, ,ala- arti %rang lain ,a$at -enggunakan kekuatan &i#ik untuk -e-(uat kita ti,ak (er,a=a (-i#aln=a $ak#aan ,an $e-erk%#aan!A Ke(e(a#an r%hani -e-ang ti,ak ,a$at ,i(ata#i #e9ara lang#ung1 karena (atin kita ti,ak ter(uka (agi $enanganan %rang lainA Teta$i karena (atin kita erat ter*alin ,engan ,an terungka$ ,ala- ke*a#-anian kita1 -aka -elalui -ani$ula#i ,ari luar1 ke(e(a#an r%hani kita ,a$at #a*a ,i-ani$ula#i1 ,i(ata#i ,an (ahkan ,ihan9urkanA Da$at ,ikatakan (ah4a kebebasan rohani kita dapat dikurangi melalui tekanan, Ke#a-aan antara ,ua 9ara $e-(ata#an ke(e(a#an #%#ial kita ini1 paksaan dan )aksaan tekanan psikis1 ialah (ah4a ke-a-$uan kita untuk -enentukan ,iri #en,iri dan tekanan ,ikurangi atau ,itia,akanA Pak#aan -e-(uat #a=a ti,ak -a-$u untuk psikis -enggerakkan (a,an #a=a #ekehen,ak #a=aAA Tekanan $#iki# le(ih (uruk lagiA Kalau $ak#aan han=a -engganggu ke-a-$uan *a#-ani #a=a1 teta$i -e-(iarkan $ikiran ,an (atin #a=a teta$ utuh1 -aka tekanan $#iki# -en=angkut kekua#aan #a=a terha,a$ (atin #a=a #en,iriA Sa=a ,i(uat kurang ,a$at (er$ikir ,an ti,ak (e(a# -engarahkan kehen,ak #a=aA 7a,i 9a-$ur tangan -elalui tekanan $#iki# a,alah *auh le(ih *ahatA Pak#aan -e-(iarkan ke$ri(a,ian #a=a utuh1 teta$i tekanan $#iki# ,a$at -e-(%ngkar ke$ri(a,ian #a=a1 -e-(uat #a=a ti,ak (er,a=a #e(agai $ri(a,iA )erintah dan larangan Teta$i -a#ih a,a $e-(ata#an ke(e(a#an #%#ial ketiga1 =aitu -elalui perintah dan laranganA 7a,i -a#=arakat1 -i#aln=a i(u1 atau guru1 ke$ala kant%r atau negara -elalui un,ang5un,ang1 -eletakkan #e(uah ke4a*i(an $a,a (ahu #a=aA Ke4a*i(an itu ,a$at (er#i&at positi'A1 -i#aln=a $erintah untuk -elakukan #e#uatu1 -i#aln=a untuk $ergi -e-(eli k%rek a$i atau untuk -e-(a=ar $a*akA Teta$i ,a$at $ula (eru$a larangan, -i#aln=a ,ilarang -en,engar ka#et ,i 4aktu ker*aA Per(e,aan antara $ak#aan ,an tekanan ,i#atu $ihak ,an $e4a*i(an ,an larangan ,i lain $ihak ialah (ah4a =ang terakhir ti,ak -e-(uat kita ti,ak (er,a=aA Kalau #a=a ,i$ak#a ,an ,itekan #e9ara $#iki#1 ke-a-$uan #a=a untuk 1)

-enentukan #ika$ #a=a ,ikurangiA Kalau #a=a terkena larangan1 ke-a-$uan #a=a -a#ih teta$ utuhA ang hilang a,alah hak #a=a untuk (er(uat lainA 7a,i $e4a*i(an ti,ak -engha$u#1 -elainkan -enantang ke(e(a#an ek#i#ten#ial #a=aE -e#ki$un #u,ah ,ilarang untuk -en,engarkan ka#et1 na-un #a=a teta$ ,a$at -en,engarkann=aA 7a,i a$akah #a=a -en,engarkann=a atau ti,ak1 teta$ tergantung $a,a #a=a1 *a,i haru# #a=a tentukan #en,iriA Maka ke(e(a#an #%#ial -anu#ia a,a tiga -a9a-E kebebasan jasmani1 a$a(ila 4 macam kita ti,ak (era,a ,i (a4ah $ak#aanA (ebebasan rohani1 a$a(ila kita (e(a# ,ari kebebasan tekanan $#iki#A Se,angkan a$a(ila kita (e(a# ,ari ke4a*i(an ,an larangan1 kita sosial (i9ara tentang kebebasan normati'A Antara ke(e(a#an *a#-ani ,an r%hani ter,a$at hu(ungan =ang eratA Ke(e(a#an *a#-ani (er#u-(er $a,a ke(e(a#an r%hani ,an #ekaligu# -engungka$kan ,an -en=atakann=aA Be(a# ,ala- arti *a#-ani ,an r%hani (erarti (ah4a kita dapat atau sanggup untuk -elakukan #e#uatuA Se,angkan (e(a# ,ala- arti n%r-ati& ti,ak -engatakan #e#uatu tentang ke#anggu$an kita1 -elainkan (ah4a kita boleh -elakukan #e#uatu (entah kita dapat -elakukann=a atau tidak!A Maka gangguan terha,a$ ke(e(a#an *a#-ani ,an r%hani lang#ung -e-a#uki %t%n%-i -anu#ia terha,a$ ,irin=a #en,iri karena -e-(uat kita ti,ak sanggup untuk -elakukan #e#uatu1 #e,angkan $e-(ata#an ke(e(a#an n%r-ati& -e-(iarkan %t%n%-i kita teta$ utuhA Dengan ,e-ikian kita ,a$at -e-erin9ikan ke(e(a#an #%#ial #e(agai (erikutE #e#e%rang a,alah (e(a# ,ala- arti #%#ial1 a$a(ila ia ti,ak (era,a ,i (a4ah $ak#aan1 tekanan atau ke4a*i(an ,an larangan ,ari $ihak %rang lainA . "AN55UN5 JA6A4 DAN )!4!4ASAN Dala- (a( ke,ua kita telah -e-(e,akan antara ke(e(a#an ek#i#ten#ial ,an ke(e(a#an #%#ialA Maka a$a(ila kita (i9ara tentang ke(e(a#an1 kita -e#ti #elalu *ela# ,ala- ke$ala kita -ana =ang kita (i9arakanE =ang ek#i#ten#ial atau =ang #%#ialL 7uga kalau kita -e-akai ,ua i#tilah =ang ti,ak (erlaku u-u- itu1 na-un (an=ak keran9uan ,ala- (er$ikir ,an (erargu-enta#i ,a$at ,iata#i 2ubungan ,engan #elalu -e-(e,akan a$akah kita (i9ara tentang kemampuan manusia antara untuk mengambil sikap sendiri (kebebasan eksistensial) atau tentang ruang kebebasan gerak ang diberikan mas arakat kepada kita (kebebasan sosial), eksistensial dan sosial Akan teta$i ,i lain $ihak -e-(e,akan ti,ak (erarti -e-i#ahkanA Ke,ua ke(e(a#an itu han=alah ,ua #u,ut ,ari #atu ken=ataan1 =aitu ke(e(a#an -anu#iaA Ke,ua5,uan=a ti,ak $ernah le$a# #atu ,ari =ang lainn=aA Teta$i (agai-ana hu(ungan antara ,ua ke(e(a#an kita iniL Da$at ,ikatakan (ah4a kebebasan sosial merupakan ruang gerak bagi kebebasan eksistensial A Se9ara #e,erhanaE kita han=a ,a$at -enentukan #ika$ ,an tin,akan kita #en,iri1 #e*auh %rang lain -e-(iarkan kitaA Mi#aln=a kalau kita terkena tahanan ru-ah1 -aka kita ti,ak ,a$at -enentukan ,iri #en,iri untuk $ulang ke ka-$ung $a,a hari ra=a Le(aranA Kita han=a >(e(a#> untuk (ergerak ,ala- (ata#5(ata# ru-ah 1+

kita ,an $ekarangann=aA Kalau kita $anik karena $e#a4at ter(ang kita #e,ang ,i(a*ak1 -aka kita ti,ak akan #anggu$ untuk -e-u#atkan $erhatian $a,a teka5 teki #ilangA Ke(e(a#an =ang ,i(erikan ke$a,a kita %leh lingkungan #%#ial -eru$akan (ata# ke-ungkinan untuk -enentukan ,iri kita #en,iriA (ebebasan ang positi' dan negati' Ma#ih a,a #e#uatu =ang $erlu kita $erhatikanA Sering ,i$er,e(atkan a$akah ke(e(a#an itu haru# ,i$aha-i #e(agai #e#uatu =ang $%#iti&1 ,engan tekanan >(e(a# untuk a$aL>1 atau #e9ara negati&1 #e(agai >(e(a# ,ari a$a>A Dengan $e-(e,aan antara ,ua #egi ke(e(a#an ini kita ,engan -u,ah -elihat1 (ah4a ,ua5,uan=a (enar1 teta$i tergantung $a,a ke(e(a#an =ang -ana kita -ak#u,A >Be(a# untuk a$aL> -en=angkut #ika$ =ang akan kita a-(il1 *a,i =ang ,i$ertan=akan a,alah ke(e(a#an ek#i#ten#ialA >Be(a# ,ari a$aL> -engenai ke(e(a#an #%#ialA Kita #en,iri #elalu (erha,a$an ,engan $ertan=aan1 a$a =ang -au kita lakukan1 *a,i untuk a$a ke(e(a#an kita $akaiA Se,angkan terha,a$ lingkungan #%#ial kita -enan=akan lua# (i,ang =ang ,i(iarkan (e(a# ,ari $enentuann=a1 =ang ,a$at kita i#i #en,iri -enurut ke-auan kitaA Karena ke(e(a#an #%#ial -eru$akan ruang atau $ra#=arat $enggunaan ke(e(a#an ek#i#ten#ial1 kita -e-(aha#n=a terle(ih ,ahuluA )embatasan kebebasan sosial A$akah ke(e(a#an #%#ial -anu#ia (%leh ,i(ata#iL A$akah -a#=arakat1 *a,i %rang tua1 guru1 ata#an1 negara ,an (an=ak $ihak lain =ang (ia#an=a -au -enentukan a$a =ang (%leh ,an a$a =ang ti,ak (%leh kita lakukan1 (erhak untuk -e-(ata#i ke(e(a#an kitaL Bah4a kebebasan sosial kita terbatas1 -eru$akan #uatu &akta =ang ti,ak ,a$at ,i#angkalA Di -ana$un kita ti,ak $ernah akan ,iiIinkan ,an ,i(iarkan -elakukan a$a #a*a =ang (arangkali kita inginkanA Teta$i1 ,an itu $ertan=aan kita1 ,a$atkah $e-(ata#an ke(e(a#an kita %leh -a#=arakat ,i(enarkanL Dan kalau ,a$at ,i(enarkan1 -aka #e*auh -anaL (eterbatasan hakiki kebebasan sosial Bah4a ke(e(a#an #%#ial itu #e9ara hakiki ter(ata# #i&atn=a1 #e(enarn=a *ela# ,engan #en,irin=aA Manu#ia itu -akhluk #%#ialA Itu (erarti (ah4a -anu#ia haru# hi,u$ (er#a-a ,engan -anu#ia5-anu#ia lain ,ala- ruang ,an 4aktu =ang #a-a1 ,an ,engan -e-$ergunakan ala- =ang ter(ata# #e(agai ,a#ar untuk -e-enuhi ke(utuhann=aA Hal itu (erarti (ah4a kita ,i #atu $ihak #aling -e-(utuhkan1 ,an ,i lain $ihak (er#aing #atu #a-a lainA Dan %leh karena itu kelakuan kita haru# ,i#e#uaikan ,engan a,an=a %rang lainA Bagai-ana$un *uga1 ke$entingan #e-ua %rang lain =ang hi,u$ ,ala- *angkauan tin,akan kita $erlu ,i$erhatikanA Kalau$un kita ti,ak mau -enghiraukan -ereka1 kita ter$ak#a akan -elakukann=a kalau ti,ak -au teru#5-eneru# (erta(rakanA 7a,i $ertan=aan (ukan a$akah ke(e(a#an #%#ial kita -e-ang (%leh ,i(ata#i atau ti,akA Se(agai -ahkluk #%#ial =ang hi,u$ (er#a-a ,ala- ,unia =ang ter(ata#1 #u,ah *ela# -anu#ia haru# -eneri-a (ah4a -a#=arakat -e-(ata#i ke#e4enangann=aA Pertan=aan =ang #e(enarn=a (er(un=i 5 sejauh mana dan dengan cara bagaimana, kebebasan kita boleh dibatasi L 7a,i (ah4a ke(e(a#an 1.

)ertanggun gja-.aban pembatasan

#%#ial kita ter(ata#1 #u,ah *ela# ,engan #en,irin=aA ang $erlu ialah agar $e-(ata#an itu ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kanA Karena kalau$un ke(e(a#an kita haru# ,i(ata#i1 hal itu ti,ak (erarti (ah4a #egala -a9a- $e-(ata#an ,a$at ,i(enarkanA !egitimasi Ala#an a$a =ang ,a$at -e-(enarkan $e-(ata#an ke(e(a#an -anu#ia %leh pembatasan -a#=arakatL Kiran=a *ela# (ah4a ti,ak -ungkin ,i#ini ,i#e(ut #egala ala#an =ang -enuntut $e-(ata#an ke(e(a#an kitaA <uku$lah kalau kita -e-aha-i kebebasan ala#an ,a#ariah $e-(ata#an ituA Pa,a hakikatn=a a,a ,ua ala#an untuk sosial -e-(ata#i ke(e(a#an -anu#iaA ang $erta-a ialah hak #etia$ -anu#ia ata# ke(e(a#an =ang #a-aA Kea,ilan (lihat ,ala- (a( ke52! -enuntut agar a$a =ang kita tuntut (agi kita #en,iri1 $a,a $rin#i$n=a *uga kita akui #e(agai hak %rang lainA Oleh karena itu hak #a=a ata# (ebebasan ke(e(a#an #a=a te-ukan (ata#n=a $a,a hak #e#a-a #a=a =ang #a-a lua#n=aA ang sama Ti,ak -a#uk akal kalau ,i ruang kuliah #a=a -au -enggunakan ,ua kur#i1 #ela-a -a#ih a,a -aha#i#4a =ang (elu- ,a$at ,u,ukA 7a,i ke(e(a#an #a=a untuk1 -i#aln=a1 -eletakkan ta# #a=a ,i-ana #a*a1 -i#aln=a ,i kur#i ,i #a-$ing #a=a ,u,uk1 -en,a$at (ata#n=a $a,a hak -aha#i#4a lain untuk ,u,uk ,i ata# #e(uah kur#iA Atau ,engan kata lain =ang #a-a lua#n=aA Ala#an ke,ua (agi $e-(ata#an ke(e(a#an #a=a ialah (ah4a #a=a (er#a-a )emba#e-ua %rang lain -eru$akan angg%ta -a#=arakatA Sa=a -e-$un=ai ek#i#ten#i1 tasan oleh hi,u$ ,an (erke-(ang han=a karena $ela=anan ,an (antuan (an=ak %rang lain1 mas a-rakat *a,i (erkat ,ukungan -a#=arakatA Se(agai-ana #a=a hi,u$ (erkat -a#=arakat (egitu $ula -a#=arakat -e-erlukan #u-(angan #a=aA Maka -a#=arakat (erhak untuk -e-(ata#i ke#e4enangan #a=a ,e-i ke$entingan (er#a-a1 (aik ,engan -elarang kita -enga-(il tin,akan5tin,akan =ang ,inilai -erugikan -a#=arakat1 -au$un ,engan -eletakkan ke4a*i(an5ke4a*i(an tertentu $a,a kita =ang haru# kita $enuhiA Sia$a itu >-a#=arakat>L Itu ti,ak $erlu kita (aha# #e9ara ter$erin9iA Di #ini ,i-ak#u, #egena$ %rang lain #e*auh -e-$un=ai &ung#i kha# ,ala- kehi,u$an (er#a-aA 7a,i %rang tua1 guru1 ata#an1 $en,eta1 $e-erintah1 teta$i *uga #etia$ #e#a-aA Se-ua -e-$un=ai 4e4enang tertentu (=ang *uga ter(ata#!A Dalarangka 4e4enang ,an ,e-i tu*uan5tu*uan kha# -a#ing5-a#ing -ereka (erhak untuk -e-(ata#i ke(e(a#an kita #e$erlun=aA Artin=a #e*auh $erlu untuk -en9a$ai tu*uan5tu*uan =ang 4a*ar ituA Maka kita ,a$at -erangku-E Ma#=arakat (erhak untuk -e-(ata#i ke(e(a#an kita #e*auh itu $erlu untuk -en*a-in hak5hak #e-ua angg%ta -a#=arakat ,an ,e-i ke$entingan ,an ke-a*uan -a#=arakat #e(agai ke#eluruhan1 -enurut (ata# 4e4enang -a#ing5-a#ingA Pe-(ata#an itu ti,ak (%leh -ele(ihi a$a =ang $erlu untuk -en9a$ai tu*uan5tu*uan ituA Maka le-(aga5le-(aga -a#=arakat itu haru# -e-$ertanggung*a4a(kan $e-(ata#an ke(e(a#an angg%ta -a#=arakatA Ma#=arakat ti,ak (%leh -enga,akan $e-(ata#an =ang #e4enang54enangA 1/

Suatu $e-(ata#an =ang ti,ak ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan1 ti,ak ,a$at ,i(enarkanA )embata-san ang dipertanggungja.abkan secara terbuka 7u#tru agar pertanggungja.aban selalu dapat dituntut, pembatasan kebebasan sosial harus dilakukan secara terbuka dan terus terang, Tak $erlu ,itutu$5 tutu$iA Ma#=arakat ,an $el(agai le-(aga ,i ,ala-n=a1 ,ala- (ata# 4e4enang -a#ing5-a#ing1 -e-ang (erhak untuk -e-(ata#i ke(e(a#an -anu#ia ,an %leh karena itu ti,ak $erlu -alu5-alu -elakukann=aA Mereka hen,akn=a ,engan ter(uka -enge-ukakan $eraturan5$eraturan ,an larangan5larangan =ang -e-ang -ereka angga$ $erluA Dengan ,e-ikian -a#=arakat =ang (er#angkutan #e$erlun=a ,a$at -enuntut $ertanggung*a4a(anA Kalau aturan5 aturan ,an larangan5larangan itu $erlu1 hen,akn=a hal itu ,i$erlihatkanA Kalau $erlun=a itu ti,ak ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan1 $eraturan5$eraturan itu (er#i&at #e4enang54enang ,an haru# ,i9a(utA Dala- hu(ungan ini #a=a -au -en=inggung ,ua 9ara (er(i9ara =ang ka,ang5 ka,ang ,i$ergunakan untuk -e-(ata#i ke(e(a#an #e#e%rang atau #eluruh -a#=arakatA Dikatakan (ah4a kita teta$ (e(a#1 teta$i >,e-i ke(e(a#an =ang #e(enarn=a> kita hen,akn=a *angan -elakukan a$a =ang ti,ak ,ikehen,aki ituA 7a,i ke(e(a#an ,i(ata#i ata# na-a >ke(e(a#an =ang #e(enarn=a>A <ara %-%ng ini li9ik karena ,i$akai untuk -engurangi ke(e(a#an tan$a ,iakui ,engan teru# terangA ang (uruk $a,a 9ara $e-(ata#an ke(e(a#an ini ialah (ah4a ti,ak ,i$ertanggung*a4a(kanA Dengan argu-en (ah4a ke(e(a#an =ang #e(enarn=a ti,ak ,i(ata#i1 -ereka =ang -e-(ata#in=a -enghin,ar ,ari $ertanggung5 *a4a(anA 7a,i hen,akn=a ,ia -e-ilihE -e-(iarkan (e(a# atau ti,akA Kalau ti,ak1 katakan ,engan teru# terang ,an (erikan $ertanggung*a4a(anA Kalau $ertanggung*a4a(an itu -a#uk akal1 $e-(ata#an akan kita teri-aA Teta$i kalau kita -e-ang (e(a#1 hen,akn=a (e(a# #ungguhanA Artin=a kita (e(a# #ekehen,ak kitaA Bah4a kita haru# -e-$ertanggung*a4a(kan ke(e(a#an kita #e9ara -%ral terha,a$ kita #en,iri1 a,alah lain -a#alahA Teta$i ,ari $ihak -a#=arakat ke(e(a#an (#%#ial! kita (erartiE kita (%leh -enentukan #en,iri1 a$a =ang kita kehen,akiA

)embatasan kebebasan atas nama 6kebebasan ang sebenarn a/

Hal =ang #a-a (erlaku (agi i#tilah Bke(e(a#an =ang (ertanggung*a4a(>A (ebebasan Ke(e(a#an ek#i#ten#ial -e-ang $erlu ,i$ergunakan #e9ara (ertanggung*a4a(A ang bertangTeta$i kalau i#tilah itu ,i$akai untuk -en9egah kita ,ari -e-utu#kan #en,iri1 gungja.ab a$a =ang -au kita lakukan1 kita *u#tru ti,ak ,i(eri ke#e-$atan untuk ang semu -enun*ukkan a$akah kita ,a$at (ertanggung *a4a( atau ti,akA Se(agai 9%nt%h ,a$at ,ia-(il ,ari %rang tua =ang -e-(erikan ke(e(a#an (ergaul ,engan #e-ua te-an kela# ke$a,a anakn=a $a,a ulang tahun ke51/J teta$i 4aktu -ereka -en,engar (ah4a anakn=a -au *alan5*alan ,engan #e#e%rang te-an =ang ti,ak ,ikehen,aki1 ia ti,ak ,iiIinkan ,engan ala#an (ah4a $ergaulan itu ti,ak (ertanggung *a4a( ,an ke(e(a#ann=a #elalu haru# =ang (ertanggung *a4a(A Atau1 -i#aln=a1 $er# #ering ,ikatakan (e(a# -ela$%rkan a$a =ang ter*a,i1 teta$i #e#u,ah $er# -e-(erikan #e#uatu =ang 10

ti,ak (erkenan1 ia ,itin,ak ,engan argu-en (ah4a ke(e(a#an $er# a,alah ke(e(a#an =ang (ertanggung *a4a(A Kalau #uatu $er(uatan -e-ang ti,ak -au ,iiIinkan 1 hen,akn=a ,ilarang ,an larangann=a ,i$ertanggung*a4a(kanA Kalau ti,ak ,ilarang1 $er# (erhak untuk -e-(eritakann=aA (ebebasan justru berarti bah.a keputusan apakah sesuatu sebaikn a diberitakan atau tidak menjadi tanggung ja.ab pers sendiri, 7adi ang menentukan adalah pers A Pe-(enaran $e-(ata#an ke(e(a#an ,engan ala#an >ke(e(a#an (ertanggung *a4a(> #e(enarn=a ti,ak le(ih ,ari$a,a $engakuan (ah4a $e-(ata#an =ang ,ikehen,aki ti,ak (eranik ,ike-ukakan ,engan teru# terang karena ru$a5 ru$an=a ti,ak ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan ,i ,e$an u-u-A 7adi ang tidak bertanggung ja.ab adalah pihak ang mau membatasi kebebasan atas nama kebebasan ang bertanggung ja.ab itu, 7a,i ke(e(a#an #%#ial -anu#ia -e-ang *ela# boleh dan bahkan harus dibatasi1 teta$i pembatasan itu harus dikemukakan dengan terus terang dan harus dapat dipertanggungja.abkan, Dengan 9ara a$akah -a#=arakat #e$erlun=a -e-(ata#i ke(e(a#an #%#ial kitaL Cara Untuk -en*a4a( $ertan=aan itu a,a (aikn=a1 kalau kita le(ih ,ulu -elihat 9ara5 pembata9ara -anakah =ang ,a$at ,i$akai untuk -e-(ata#i ke(e(a#an -anu#ia untuk san kebeba(ertin,akA Dala- (a( #e(elu-n=a #u,ah kita lihat (ah4a $a,a $rin#i$n=a a,a san tiga 9ara untuk -e-(ata#i ke(e(a#an -anu#iaE (1! -elalui $ak#aan atau $e-erk%#aan &i#ikJ ("! -elalui tekanan atau -ani$ula#i $#iki#J ('! -elalui $e4a*i(an ,an laranganA Mari kita -elihat tiga 9ara itu $a,a #e(uah 9%nt%hA Kita (ertan=aE bagaimana kita dapat mencegah seseorang masuk ke dalam kamar pribadi kita8 Cara pertama a,alah ,engan -engun9i ka-ar ituA <ara itu a-anA Sia$a$un )aksaan ti,ka (i#a -a#ukA Ti,ak $erlu kita (e,akan antara %rang =ang (ertanggung *a4a( ,an =ang ti,ak1 an*ing $un ti,ak akan (i#a -a#ukA Cara kedua ialahE kita ,a$at -engk%n,i#ikan #e#e%rang #e,e-ikian ru$a1 hingga (egitu ia -elihat $intu ka-ar kita1 ia -ulai (ergetar ketakutan ,an ti,ak #anggu$ untuk -e-egang $egangan $intu -e#ki$un $intu #e(enarn=a ti,ak a$a5a$a ,an ti,ak terkun9iA <ara itu *uga ,a$at ,i$akai untuk an*ing atau #a$iJ #a$i -i#aln=a -u,ah (ela*ar -era#a takut terha,a$ ka4at #e,erhana =ang $ekanan (ertegangan li#trik ren,ahJ kalau ke-u,ian li#trik ,i-atikan1 #a$i untuk 4aktu )sikis 9uku$ la-a ti,ak (erani -en=entuh ka4at =ang -e-(ata#i $eru-$utann=a ituA ang -enarik ialah (ah4a $e-(ata#an &i#ik ,an $#iki# ti,ak han=a (erlaku (agi -anu#ia -elainkan *uga (agi (inatangA Inti 9ara itu ialah (ah4a #ika$ $ihak =ang -au ,irintangi agar *angan -a#uk tak $erlu ,i$erhitungkanA P%k%kn=a ,ia ti,ak #anggu$ -a#uk1 entah karena #e9ara &i#ik ti,ak ,a$at1 entah karena a,a ha-(atan $#iki# =ang kuatA Lain #i&atn=a cara ketiga1 =aitu kita -e-a#ang tuli#an $a,a $intu ka-arE >,ilarang -a#uk>A Pe-(ata#an ke(e(a#an ini ti,ak lagi e&ekti& terha,a$ an*ing 12

)emba-tasan kebebasan sosial secara normati'

,an #a$i1 -elainkan han=a terha,a$ -anu#iaA Dan (ukan terha,a$ #e-(arang %rang1 -elainkan han=a terha,a$ %rang =ang -engerti (aha#a In,%ne#iaA Orang lain (arangkali -engira itu na-a $enghuni ,an *u#tru -a#uk -enan=akan #e#uatu $a,a >$ak Ma#uk>A 7a,i 9ara ketiga ini mengandalkan pengertianA Han=a -akhluk =ang -e-$un=ai $engertian -e-aha-in=aA <ara $e-(ata#an ini ,i#e(ut normati', Artin=a1 kita diberitahu tentang sebuah norma atau aturan kelakuanA <ara ini menghormati kekhasan manusia sebagai makhluk ang berakal budi, Pe-(ata#an &i#ik ,an $#iki# -enia,akan ke(e(a#an ek#i#ten#ialA Orang tidak dapat -a#ukA 7a,i ke-auann=a1 ra#a tanggung *a4a(n=a1 ti,ak -e-ainkan $erananA Teta$i $e-(ata#an n%r-ati& teta$ -engh%r-ati ke(e(a#an ek#iten#ial -anu#iaA Pe-(ata#an itu (erarti (ah4a ia tidak boleh -a#ukA Dan itu (erarti (ah4a ia teta$ dapat #a*a -a#uk a$a(ila ia ti,ak -au -e-$erhatikan $e-(eritahuan ituA

)enba-tasan normati' dan martabat manusia

7a,i $e-(ata#an ke(e(a#an #%#ial #e9ara normati' tetap menghormati martabat manusia sebagai makhluk ang dapat menentukan sendiri sikap dan tindakann a, Ke(e(a#an ek#i#ten#ial -alah ,itantangA Sekarang akan kelihatan a$akah ia #e%rang =ang tahu ,iri ,an (ertanggung *a4a( atau ti,akA ;aktu #a=a "+ tahun =ang lalu tinggal ,i #e(uah ,e#a ,i ,aerah Kul%n Pr%g% %g=akarta1 #a=a #ering (erkun*ung ke ru-ah $en,u,uk untuk #eke,ar tahu latihan %-%ng ,ala- (aha#a 7a4aA Mereka -engatakan ke$a,a #a=a (ah4a ,aerah -ereka a-an ,an tidak perlu pintu rumah mereka dikunci a$a(ila #iang hari -ereka $ergiA Ken=ataan itu -engungka$kan -utu kehi,u$an (er#a-a -a#=arakat ,e#a ituA Mereka ,a$at #aling -e-$er9a=aiA Dan #e(alikn=a1 kalau kita hi,u$ ,ala- a#ra-a1 -a#ing5-a#ing ,ala- ka-arn=a #en,iri1 ,an -enurut ke(ia#aan ka-ar ti,ak $ernah ,ikun9i1 ,an $a,a #atu hari ketahuan (ah4a salah satu penghuni mengunci pintu kamarn a, ang lain-lain mesti merasa hina karena $engun9ian itu -ereka ra#akan #e(agai tan,a (ah4a -ereka ti,ak ,i$er9a=aiA Me-ang ,e-ikianA

Perti-(angan ini -enun*ukkan (ah4a #atu5#atun=a 9ara =ang 4a*ar untuk -e-(ata#i ke(e(a#an #%#ial a,alah secara normati', melalui pemberitahuanA 7a,i =ang haru# ,i(ata#i a,alah ke(e(a#an n%r-ati&1 (ukan ke(e(a#an &i#ik ,an r%haniA Han=a ,engan 9ara itu -arta(at -anu#ia #e(agai -akhluk =ang (erakal (u,i1 (e(a# (#e9ara ek#i#ten#ial! ,an (ertanggung *a4a( ,ih%r-ati #e$enuhn=aA )emaksaan #elalu merendahkan manusia karena martabatn a itu dianggap sepi ,an ia ,iren,ahkan $a,a tingkat ker(auA Maka $e-(ata#an ke(e(a#an )emba#%#ial -anu#ia =ang $erlu haru# ,ilakukan #e9ara n%r-ati&1 *a,i ,engan tasan -eneta$kan $eraturan1 ,engan 9ara $e-(eritahuan ,an bukan dengan paksaanA normati' Akan teta$i1 (agai-ana kalau %rang ti,ak -au tahu ,an ti,ak (ertanggung dan 2ukum *a4a(1 ia ti,ak taat ke$a,a $eraturan5$eraturan ituL Ke-ungkinan itulah =ang -elahirkan $aha- huku-A 2ukum adalah sistem peraturan kekuatan bagi mas arakat ang bersi'at normati', tetapi dengan ancaman tambahan bah.a siapa ang tidak mentaatin a, akan ditindak A Ta,i kita #u,ah -elihat (ah4a $e-(ata#an ke#e4enangan tia$5tia$ -anu#ia ,e-i ke(e(a#an ,an hak #e-ua "6

%rang ,an ,e-i ke$entingan (er#a-a a,alah 4a*ar ,an $erluA Oleh karena itu -a#=arakat *uga (erhak untuk -e-a#tikan (ah4a aturan5aturan =ang ,iangga$n=a $enting1 (agai-ana$un *uga ti,ak ,ilanggarA Dan %leh karena itu -a#=arakat *uga (erhak untuk #e$erlun=a -enga-(il tin,akan untuk -en*a-in (ah4a aturan5aturan itu teta$ ,ih%r-atiA Tin,akan -a9a- a$a =ang (%leh ,ia-(ilL 7a4a(n=a ialahE tin,akan &i#ikO 7a,i $indakan %rang =ang -e-ang ti,ak tahu1 (%leh ,i$ak#a untuk taat ,an (%leh #e$erlun=a atas pelang,ikenai #ank#i ,ala- (entuk huku-anA 7a,i %rang =ang -engan9a- %rang lain1 garan (%leh ,itangka$1 ,i(%rg%l ,an ,i*atuhi huku-an $en*araA Se-ua tin,akan itu aturan -engurangi ke(e(a#an &i#ikn=a1 #a-a haln=a ,engan ker(au =ang ,iikat ,i kan,angn=aA Bah4a tin,akan &i#ik =ang #e(etuln=a ti,ak 4a*ar ,ia-(il1 a,alah ke#alahann=a #en,iri karena ia ti,ak -enangga$i $e-(ata#an n%r-ati&A ang ti,ak $ernah ,a$at ,i(enarkan #e(agai 9ara untuk -e-(uat %rang taat a,alah -ani$ula#i $#iki#A Mani$ula#i $#iki# #e9ara -%ral #elalu (uruk ,an haru# #anipu-lasi ,inilai *ahat1 karena -eru#ak ke$ri(a,ian %rang ,ari ,ala-A Pak#aan &i#ik han=a )sikis -engenai ke*a#-aniahan -anu#iaA A$a =ang ,i$ikirkann=a1 #ika$ hatin=a1 *a,i #u-(er ,a=a $enentuann=a #en,iri ti,ak ter#entuhA Dala- arti ini (etul (ah4a ,ala- (elenggu $un %rang -a#ih ,a$at teta$ (e(a#A Tin,akan &i#ik =ang $erlu ti,ak akan -e-$erk%#a %t%n%-i #e#e%rang terha,a$ ,irin=a #en,iri1 -elainkan han=a -en9egah agar ia *angan -erugikan %rang lainA Se,angkan -ani$ula#i $#iki# -eru#ak -anu#ia ,ari ,ala-A Maka tekanan $#iki#1 -enakut5nakuti1 $enggunaan $el(agai %(at (iu#1 #uge#ti ,an hi$n%#e1 $en=ik#aan ,engan tu*uan untuk -e-$erlakukan keteka,an (atinn=a =ang ti,ak $ernah ,a$at ,i(enarkan1 -elainkan #elalu haru# ,ikutuk #e(agai k%t%r ,an *ahatA Sa-$ai #ekarang kita -e-(aha# ke(e(a#an #%#ial ,an $e-(aha#ann=aA Teta$i (ebebasan ke(e(a#an ,ari $ak#aan1 tekanan ,an larangan $a,a ,irin=a #en,iri (elu- eksistensial (ernilai $%#iti&1 -elainkan han=a -eru$akan ke#e-$atan atau ruang (agi kitaA dan tanggung8uang itu $erlu ,ii#iA ang -engi#in=a a,alah kita1 ,an $engi#ian itu ,i#e(ut ja.ab ke(e(a#an ek#i#ten#ial kitaA 7a,i #ekarang kitalah =ang (ertanggung *a4a( (agai-ana -e-$ergunakann=aA A$akah ruang ke(e(a#an itu (ernilai atau ti,ak tergantung $a,a (agai-ana kita -enentukan ,iri kita ,i ,ala-n=aA (ebebasan eksistensial berarti bah.a kita bagaimanapun juga harus mengambil sikap, 7adi kitalah ang bertanggung ja.ab atas sikap dan tindakan kita dan bukan mas arakat, Kita ti,ak ,a$at lari ,ari tanggung *a4a( ituA Kalau$un kita ikut5 ikutan #a*a ,an ti,ak (erani untuk -enga-(il #ika$ #en,iri1 hal itu $un tanggung *a4a( kitaA Teta$i ke(e(a#an ek#i#ten#ial (ukan han=a tanggung *a4a( kita ,ala- arti #emper(ah4a a$a =ang kita $utu#kan ti,ak ,a$at kita le-$arkan $a,a %rang lain1 tan$a tanggungja $ertanggung*a4a(anA Bukan #e-(arang ke$utu#an ,a$at ,i#e(ut (ertanggung .abkan *a4a(A Sikap dan tindakan-tindakan ang harus kita ambil ti,ak (er,iri ,i kebeba-san ruang k%#%ng1 -elainkan harus kita pertanggungja.abkan terhadap nilai-nilai kemanusiaan ang sebenarn a, terhadap tugas ang menjadi ke.ajiban kita "1

dan terhadap harapan orang lainA Sika$ =ang kita a-(il #e9ara (e(a# han=a -e-a,ai a$a(ila #e#uai ,engan tanggung *a4a( %(*ekti& ituA 7a,i a,an=a ke(e(a#an ek#i#ten#ial itu ti,ak (erarti (ah4a kita (%leh -e-utu#kan a$a #a*a ,engan #eenakn=aA Bah4a kita ,i(eri ke(e(a#an #%#ial %leh -a#=arakat (erarti1 (ah4a kita ,i(e(ani tanggung *a4a( untuk -engi#i ke(e(a#an itu #e9ara (er-aknaA Kita *uga ,a$at -e-utu#kan #e#uatu #e9ara ti,ak (ertanggung *a4a(A Prin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar =ang akan kita (i9arakan ,ala- ketiga (uku ini -eru$akan t%l%k ukur a$akah ke(e(a#an ek#i#ten#ial kita $ergunakan #e9ara (ertanggung *a4a(A 7a,i kita (era,a ,i (a4ah ke4a*i(an (erat untuk -e-$ergunakan ke(e(a#an kita #e9ara (ertanggung *a4a(A (ebebasan,(e Ka,ang5ka,ang %rang -en%lak untuk (ertanggung *a4a( ,engan argu-en1 .ajiban dan (ah4a kalau ia haru# -en=e#uaikan ,iri ,engan #uatu tanggung *a4a( atau ke4a*i(an %(=ekti&1 -aka ia ti,ak (e(a# lagiA Mi#aln=a %rang ,ihi-(au agar ia $anggung ,ala- -e-$ergunakan $er$u#takaan *uga -e-$erhatikan ke$entingan ja.ab -aha#i#4a5-aha#i#4a lain1 -i#aln=a ,engan ti,ak -e-%t%ng hala-an5 hala-an tertentu ,ari (uku en#ikl%$e,ia1 lalu ia -en*a4a( (ah4a ke4a*i(an itu ,it%lakn=a karena kalau ia -eneri-an=a1 ia ti,ak lagi #eratu# $er#en (e(a#A Seakan5akan ke(e(a#an ek#i#ten#ial han=a ter*a-in ,ala- #ika$ #e4enang5 4enangA A$akah =ang ,a$at ,ikatakan terha,a$ angga$an iniL Untuk -en*a4a( $ertan=aan itu kita haru# -enganali#i# a$a =ang #e(enarn=a ter*a,i a$a(ila #e#e%rang -en%lak untuk (ertanggung *a4a( ,engan argu-en (ah4a ,engan ,e-ikian ia akan kehilangan ke(e(a#ann=aA Perlu ,i$erhatikan (ah4a =ang ,i$er#%alkan ,i#ini (ukan #uatu $an,angan =ang (er(e,a -engenai ke4a*i(anA )erbedaan pandangan tentang ke.ajiban Da$at #a*a ter*a,i (ah4a ,ua %rang (er(e,a $en,a$at tentang a$a =ang 4a*i( ,ilakukanA Mi#aln=a kakak =ang hi,u$ ,i luar negeri (er$en,a$at (ah4a a,ikn=a telah (erkeluarga1 4a*i( untuk -ena-$ung i(un=a ,ala- ru-ah tanggan=a #u$a=a i(un=a itu ti,ak -era#a #en,irian (-e#ki$un #e9ara ek%n%-i# i(u itu ter*a-in!A Teta$i a,ikn=a -en%lak ,engan argu-en1 (ah4a keha,iran i(un=a akan -e-(aha=akan ketentera-an ,ala- keluargan=a ,an (ah4a ia (erke4a*i(an untuk -en,ahulukan ke$entingan keluargan=aA Dala- ka#u# ini a,ik itu ti,ak -en%lak untuk (ertanggung *a4a(1 -elainkan han=a -e-$un=ai $an,angan lain tentang a$a =ang -eru$akan ke4a*i(ann=aA ang kita (aha# ,i #ini ialah a$a(ila %rang -e-ang ti,ak -au (ertanggung *a4a( ,engan argu-en ke(e(a#anA Untuk -enganali#i# argu-enta#i ini kita haru# (ertan=aE A$a artin=a kalau %rang -en%lak untuk (ertanggung *a4a(L A$a ia lanta# le(ih (e(a#L Men%lak untuk (ertanggung *a4a( (erartiE Tahu ,an #a,ar tentang a$a =ang #eharu#n=a ,ilakukann=a1 teta$i ti,ak -elakukann=a *ugaA Menga$a ia ti,ak -au1 $a,ahal ia -en=a,ari tanggung *a4a(n=aL Tentun=a karena -elakukan tanggung *a4a( ,ira#akan #e(agai terlalu (eratO A,a (an=ak ke-ungkinan -enga$a %rang ti,ak -au (ertanggung *a4a(E ia #uka -ala# ,an ti,ak ""

(ertanggung *a4a( a,alah le(ih ringanA A,a uru#an lain =ang le(ih -enarik1 *a,i ia a9uh tak a9uhA Ti,ak (ertanggung *a4a( a,alah le(ih #etu*u atau -ela4anA Atau ia #e,ang #enti-en1 ia lagi ter#inggungA Atau ia ti,ak ,a$at -engata#i ha4a na&#u ,an e-%#iA Orang ang tidak mau bertanggung ja.ab berada dalam situasi itu5 ,i #atu $ihak1 ia sadar akan tanggung ja.abn aA 7a,i ia #e(enarn=a tahu $er(uatan a$a =ang $aling (ernilai (agin=a1 =ang $aling $anta# ,an $aling 4a*arA $etapi karena ia malas, tak suka susah, takut, lemas, emosi, sentimen atau dikuasai ha.a na'su maka ia tidak kuat untuk melakukann a, Ia terlalu le-ah untuk -elakukan a$a =ang ,ilihatn=a #en,iri #e(agai $aling luhur ,an $entingA Ia (agaikan %rang =ang #e(enarn=a #enang (er,iri ,i $un9ak gunung1 teta$i karena tak -au (angun $agi1 tak tahan hau# ,an ,ingin ,an terlalu l%=% untuk -e-ak#a ,iri1 -aka ia ti,ak *a,i naikA 7a,i -en%lak untuk (ertanggung *a4a( ti,ak -e-(uat kita -en*a,i le(ih (e(a#1 -elainkan #e(alikn=aA Orang ang tidak bertanggung ja.ab adalah orang ang tidak kuat untuk melakukan apa ang dinilain a sendiri sebagai paling baikA 7adi ia kurang bebas untuk menentukan dirin a sendiri, (ebebasan eksistensialn a justru memudarA

#enolak bertanggung ja.ab

A,a dua contoh =ang ,a$at -e-$erlihatkan hal iniA ang $erta-a a,alah si Si )enjudi dan penjudi, Se-ula ia -ain *u,i #e(agai ungka$an ke(e(a#ann=aA Teta$i -akin si #or'inis la-a ia -akin ti,ak (i#a (erhenti lagiA Ia -elihat keka=aann=a -enghilang1 keluargan=a han9ur1 ia ingin (erhenti1 teta$i ti,ak ,a$at lagiA 1engan sikapn a ang tidak bertanggung ja.ab terhadap keluarga dan dirin a sendiri, ia semakin tidak bebas, Na&#u -ain *u,i #e-akin -engua#ain=aA <%nt%h ke,ua a,alah si mor'inisA Pa,a $er-ulaan ia -en=untikkan -%r&in #eke,ar karena itu a#=ik1 #e(agai tan,a $e-(er%ntakan ,an ke(e(a#ann=a terha,a$ angga$an5 angga$an ,unia =ang >-a$an> #e$erti %rang tua1 guru ,an genera#i tua u-u-n=aA Ia -era#a (e(a# ,an karena itu ia -en=untikkan -%r&in ke ,alauratn=aA La-a kela-aan ia #e-akin ketagihanA %a tidak lagi dapat mengerjakan pekerjaan sekolah, sulit berkonsentrasi, pergaulan dengan keluarga, kemudian dengan teman-teman dan bahkan hubungan dengan pacarn a berkurang, Pikirann=a #e-akin han=a (er$utar #ekitar #atu $ertan=aanE ,ari -ana ,an ka$an #a=a -en,a$at shot =ang (erikutA )erhatian kepada kehidupan sosial, musik, masalah politik dan lain-lain, memudarA Untuk -en9ari uang1 ia -elakukan tin,akan5tin,akan kri-inal =ang ,ulu ,i$erti-(angkan #a*a ti,akA 1an ia semakin tidak kuat lagi untuk melakukan pekerjaan apa pun A Ia #u,ah -en*a,i (u,ak -%r&inA Se9ara le(ih ter$erin9i1 $en%lakan untuk (ertanggung *a4a( -e-$un=ai ,ua 9 0kibat aki(atA Perta-a1 $er#e$#i atau 4a4a#an #e-akin -en=e-$itA Se-uan=a han=a penolakan ,ilihat ,ari ke$entingan ,an $era#aan #en,iriA ang $enting ialah agar ia tak bertanggung$erlu #u#ah1 tak terganggu1 a-anA Orang =ang iri hati1 ter#inggung atau ,en,a- ja.ab -e-ang tertutu$1 -ereka ti,ak ,a$at -e-$erhatikan #e#uatu ,i luar $era#aan -ereka #en,iriA Mereka (er$utar #ekeliling -ereka #en,iriA Mereka #e-$itA "'

Ke,ua1 %rang =ang ti,ak -au (ertanggung *a4a( -en*a,i #e-akin le-ah1 #e-akin ti,ak (e(a# lagi untuk -enentukan ,iri #en,iri1 #e(agai-ana kita lihat $a,a $en*u,i ,an -%r&ini#A Ia #e-akin -e-(iarkan ,iri ,itentukan %leh ,%r%ngan5,%r%ngan ira#i%nal =ang ti,ak ,ikua#ain=aJ %leh $era#aann=a1 e-%#in=a1 %leh #enti-enn=a1 %leh ke-ala#ann=a1 %leh $era#aan takutA Ia ti,ak lagi #anggu$ untuk -ereali#a#ikan #e#uatu =ang ,ilihatn=a #en,iri #e(agai (ernilai1 karena -engalah terha,a$ $era#aan5$era#aan #u(ra#i%naln=aA Ia #e-akin ti,ak kuat untuk -ela4an aru#A 7a,i ia #e-akin ti,ak (e(a# untuk -enentukan ,irin=a #en,iriA Ciri Orang ang bertanggung ja.ab Se(alikn=a1 %rang =ang (er#e,ia (ertanggung *a4a( #e-akin kuat ,an (e(a# ,an #e-akin lua# 4a4a#ann=aA Ia ti,ak terhalang %leh #egala -a9a- $era#aan ,ala- -enge*ar a$a =ang ,inilain=a #e(agai $enting ,an luhurA Ia kuat ,an terlatih untuk -engata#i #egala halangan ,an kele-ahanA Ia (agaikan $en,aki gunung =ang tanggung1 ke#ulitan ,an $eng%r(anan a$a $un ti,ak akan -enghalangin=a ,ari -en9a$ai $un9ak gunung =ang ,i9ita59itakanA Me-ang1 ke-a-$uan untuk (erk%r(an ,e-i #uatu tu*uan luhur -e-(uat kita -en*a,i tangguh ,an (e(a#A Orang =ang (ertanggung *a4a( ,engan ,e-ikian a,alah %rang =ang -engua#ai ,iri1 =ang ti,ak ,itaklukkan %leh $era#aan5$era#aan ,an e-%#i5e-%#in=a1 =ang #anggu$ untuk -enu*u tu*uan =ang ,i#a,arin=a #e(agai $enting1 -e#ki$un hal itu (eratA 7a,i #e-akin kita (erteka, untuk (ertanggung *a4a(1 #e-akin kita *uga (e(a#A Orang ti,ak -en*a,i ,irin=a #en,iri ,engan -engelak ,ari tanggung *a4a(n=a -elainkan ,engan -engakuin=a ,an ,engan (eru#aha untuk -elak#anakann=aA Etika $radi- I#tilah tanggung *a4a( -eru$akan i#tilah -%,ernA Teta$i ti,ak terlalu #ulit untuk -e-$erhatikan (ah4a ,ala- etika tra,i#i%nal $un hu(ungan antara sional kekuatan ke$ri(a,ian #e#e%rang ,an ke#e,iaan untuk (ertanggung *a4a( #u,ah ,i#a,ariA Mi#aln=a #a*a1 ,ala- etika 7a4a1 -anu#ia ,ihara$kan sepi ing pamrih1 (e(a# ,ari pamrihA Pa-rih itu #ika$ %rang =ang #elalu han=a -enge*ar ke$entingann=a #en,iri #a*a1 =ang ti,ak $ernah #anggu$ untuk -e-aha-i ,an -elak#anakan #e#uatu =ang (aik #e9ara -urniA Kalau ti,ak a,a keuntungan ia ti,ak -auA Orang (er$a-rih a,alah %rang =ang terikat %leh e-%#i ,an na&#uA Dala- $an,angan 7a4a %rang (er$a-rih akan #e-akin kehilangan kekuatan (atinn=aA Ia %rang =ang ti,ak ,a$at (erk%n#entra#i $a,a ,irin=a #en,iri ,an ,engan ,e-ikian akan $utu# hu(ungann=a ,engan #u-(er kekuatan (atin1 TuhanA Se%rang ra*a ,ala- $an,angan 7a4a han=a ,a$at -e-$ertahankan kekua#aann=a a$a(ila ia (e(a# ,ari $a-rihA Orang =ang sepi ing pamrih ,a$at -en9a$ai ke$ri(a,ian =ang terintegra#i ,an ,engan ,e-ikian #anggu$ untuk rame ing ga.e1 untuk -e-enuhi ke4a*i(ann=a ,i -ana $un ia (er,iriA (ebebasan ada hubungann a dengan otonomiA Maka a,a (aikn=a kita ,i #ini #e,ikit -e-(aha# hal %t%n%-i -%ralA I#tilah itu #en,iri ,i(entuk %leh &il%#%& ")

I--anuel Kant (1/")5106)!A Kant -e-(e,akan antara #ika$ ,an -%ral =ang %t%n%- ,an heter%n%-A Di#ting#i ini ,a$at -e-(antu kita untuk -e-aha-i Otonomi #ika$ a$a =ang #eharu#n=a kita (angunA Da$at ,ita-(ah (ah4a ,i#ting#i itu #oral dari #eringkali ti,ak ,i$erhatikan ,engan aki(at (ah4a %rang -u,a =ang -au (ant ,i,i,ik agar -en*a,i -anu#ia =ang (erakhlak1 *u#tru ,ihalangi ,ala- u#aha untuk -enge-(angkan ke$ri(a,ian -%ral =ang kuatA Menurut Kant a$a =ang ,iangga$ #e(agai #ika$ -%ral #ering -eru$akan #ika$ =ang #e9ara -%ral *u#tru haru# ,inilai negati& karena (er#i&at heter%n%-A Kata (era#al ,ari (aha#a unaniE heteros (erarti >lain>1 nomos (erarti >huku->A 2eteronomi moral adalah sikap dimana orang memenuhi ke.ajibann a bukan karena ia insa' bah.a ke.ajiban itu pantas dipenuhi, melainkan karena ia tertekan, takut berdosa, takut dikutuk $uhan dan sebagain aA Heter%n%-i ,a$at 2eteroter*a,i ,ala- hu(ungan ,engan %rang tua1 ,ala- #ika$ terha,a$ #ek#ualita#1 nomi ,ala- ketaatan terha,a$ tuntutan aga-aA M%ralita# heter%n%- (erarti (ah4a %rang -entaati $eraturan1 teta$i tan$a -elihat nilai atau -aknan=aA Ia hi,u$ #e#uai ,engan tuntutan5tuntutan -%ral lingkungann=a1 (ukan karena ke#a,aran1 -elainkan karena takut ,itegur1 takut (er,%#a1 karena tak (erani -enga-(il #ika$ #en,iri1 heter%n%-i ini -eren,ahkan -anu#ia1 -e-(uatn=a -en*a,i takut1 ti,ak (e(a#1 tertekan1 (uta terha,a$ nilai5nilai ,an tanggung *a4a( =ang #e(enarn=aA Heter%n%-i -%ral a,alah $en=i-$angan ,ari #ika$ -%ral =ang #e(enarn=aA Sikap moral =ang #e(enarn=a a,alah sikap otonom (,ari kata unani autos1 #en,iri!A Otonomi moral berarti bah.a manusia mentaati ke.ajiban- Otonomi ke.ajibann a karena ia sendiri sadarA 7a,i ,ala- -e-enuhi ke4a*i(ann=a ia #e(enarn=a taat $a,a ,iri #en,iriA Ot%n%-i -%ral ti,ak (erarti (ah4a kita -en%lak untuk -eneri-a huku- =ang ,i$a#ang %rang lain1 -elainkan (ah4a ketaatan kalau -e-ang ,ituntut kita lak#anakan karena kita #en,iri in#a&A Kita hi,u$ ,ala- -a#=arakat (er#a-a %rang lainA Ke-a-$uan untuk -en=a,ari (ah4a kehi,u$an (er#a-a itu -e-erlukan tatanan ,an (ah4a kita $un haru# -en=e#uaikan ,iri ,engann=a teta$i1 itulah hakikat $aha- ,e-%kra#i1 kita $un (erhak untuk -en=u-(angkan #e#uatu agar tatanan itu -en*a,i le(ih (aik -eru$akan tan,a ke$ri(a,ian =ang ,e4a#aA 7adi otonom moral menuntut juga kerendahan hati untuk menerima bah.a kita menjadi bagian mas arakat dan bersedia untuk hidup sesuai dengan aturan-aturann a, Inti #ika$ -%ral %t%n%-1 *a,i inti $engha=atan -%ralita# =ang #e(enarn=a ialah (ah4a kita -elakukan ke4a*i(an kita (ukan karena ,i(e(ankan ,ari luar1 -elainkan karena kita #en,iri -en=a,arin=a #e(agai #euatu =ang (ernilai ,an #e(agai tanggung *a4a( kitaA Kita ti,ak tun,uk #e9ara (uta terha,a$ #uatu huku- =ang ,iti-$akan ke$a,a kita1 -elainkan karena kita #en,iri ti,ak -era#a -eren,ahkan ,iriA Me#ki$un (arangkali tera#a (erat1 teta$i kita -en=a,arin=a #e(agai 4a*ar ,an $erluA Dan #e(alikn=a1 #ika$ %t%n%- (erarti *uga (ah4a kita -en%lak untuk -engakui #e#uatu #e(agai ke4a*i(an =ang kita #a,ari #e(agai (uruk atau ti,ak *u*ur atau #e(agai #e#uatu =ang ti,ak ,a$at "+

,i$ertanggung*a4a(kanA Sikap otonom memberikan kekuatan untuk mengambil sikap sendiri, Maka ke#a,aran -%ral heter%n%- $erlu ,i,%(rakA Orang =ang (erha#il untuk -e-(e(a#kan ,iri ,arin=a -era#a (agaikan %rang =ang #ela-a #eluruh hi,u$n=a terkurung ,ala- ka-ar #e-$it =ang ti,ak a,a *ela#n=a1 akhirn=a ,a$at keluar ,an -enghiru$ u,ara 9erah $agi hari ,i $egununganA Ia -en*a,i -anu#ia (aruA Se,angkan #ika$ -%ral %t%n%- *auh ,ari -eren,ahkan -anu#ia *u#tru -e-(uka $engala-an ke(e(a#an =ang #e$enuhn=aA Bah4a kita (e(a# ,ala- arti ek#i#ten#ial1 *a,i (ah4a kita -elalui tin,akan -enentukan ,iri kita #en,iri1 kurang kita ha=ati a$a(ila kita (erha,a$an ,engan $ilihan5$ilihan =ang #e$ele1 #e$erti -i#aln=a a$akah -au -akan na#i ra-e# atau -ie (ak#%1 a$akah $iknik ke laut atau ke gunung ,an lain #e(again=aA Teta$i #e-akin $ilihan =ang kita ha,a$i (er(%(%t -%ral1 #e-akin $ilihan itu -en=entuh ,iri kitaA Menga$aL Orang =ang (er#e,ia untuk -engata#i $era#aan -ala#1 e-%#in=a1 (ahkan untuk -en,erita kerugian ,e-i tanggung *a4a(n=a -en=a,ari (ah4a ,engan -e-ilih =ang (ernilai -ak nilai5nilain=a #en,iri (erta-(ahA Ia -e-ilih a$a =ang -en*a,ikann=a (aik #e(agai -anu#iaA Orang =ang (ertanggung *a4a( #e9ara %t%n%- a,alah %rang =ang ti,ak -au ,i(el%kkan ,ari a$a =ang ,i#a,arin=a #e(agai $aling (ernilai1 ,an $enentuan ,iri itu -eningkatkan nilain=a #en,iriA Itulah #e(a(n=a kita #e9ara #$%ntan -era#a (angga #e#u,ah kita -engalahkan ,%r%ngan5,%r%ngan ren,ah ,ala- ,iri kita ,e-i tanggung *a4a( kitaA M%ralita# %t%n%- ti,ak #elalu ringan1 teta$i #elalu -e-(ahagiakanA 3angkuman Ba( ini telah -e-(aha# #egi ter$enting ke(e(a#an -anu#iaE keterarahann=a $a,a tanggung *a4a(A Tanggung *a4a( -a#uk ,i ,ua te-$atA Dala- hu(ungan ,engan kebebasan sosial kita -elihat (ah4a ke(e(a#an #%#ial -e-ang #e9ara hakiki ter(ata# ,an $erlu ,i(ata#i %leh (er(agai $ihak -a#=arakat =ang (er4enang1 ,ala- 4ila=ah 4e4enangn=a -a#ing5-a#ingA Teta$i #etia$ $e-(ata#an haru# ,i$ertanggung*a4a(kanA ang haru# ,i(uktikan (ukan hak ata# ke(e(a#an1 -elainkan hak ata# $e-(ata#an ke(e(a#anA Pertanggung5 *a4a(an itu -en=angkut (aik ala#an -au$un 9aran=aA Ala#ann=a -e#ti ter,iri ,ala- u#aha untuk -en*a-in ke(e(a#an ,an hak #e-ua 4arga -a#=arakat ,an ke$entingan 4a*ar #eluruh -a#=arakat terha,a$ angg%ta5angg%tan=aA Se,angkan 9ara $e-(ata#an haru# (erteru# terang1 *a,i ti,ak #e9ara #e-(un=i5 #e-(un=i1 -i#aln=a ata# na-a >ke(e(a#an =ang (ertanggung *a4a(> hal -ana *u#tru -enghin,ari $ertanggung*a4a(anA Dan haru# #e9ara n%r-ati&A 7a,i ke(e(a#an =ang ,i(ata#i a,alah ke(e(a#an n%r-ati&A Han=a kalau %rang ti,ak -au -eneri-a $e-(ata#an itu #e9ara (aik1 -aka $e-(ata#an5$e-(ata#an =ang telah ,i(eri #tatu# huku-1 (%leh *uga ,i$ak#akan #e9ara &i#ikA Tekanan ,an -ani$ula#i $#iki# untuk -enge-u,ikan %rang lain ti,ak $ernah ,i(enarkanA Se,angkan kebebasan eksistensial #e(agai ke-a-$uan -anu#ia untuk -enentukan ,irin=a (erke-(ang ,an -en*a,i kuat #e-akin %rang (er#e,ia untuk (ertanggung *a4a(A Dan #e(alikn=a1 #e-akin %rang -en%lak untuk (ertanggung1 #e-akin *uga #e-$it ,an le-ah ke$ri(a,iann=a1 *a,i #e-akin (erkurang *uga ke(e(a#ann=a untuk -enentukan ,irin=a #en,iriA Ke(e(a#an ".

(ek#i#ten#ial! =ang (ertanggung *a4a( -en=atakan ,iri ,ala- $%la -%ralita# =ang %t%n%-A Manu#ia (er-%ralita# %t%n%- -elakukan ke4a*i(an ,an tanggung *a4a(n=a (uka karena takut atau -era#a tertekan1 -elainkan karena ia #en,iri #a,ar1 *a,i -en=a,ari nilai ,an -akna #erta $erlun=a ke4a*i(an ,an tanggung *a4a(an=a ituA I )!SADARAN MORA* Manu#ia (erha,a$an ,engan ,ua realita# =ang kha# (agi kehi,u$anA Di #atu $ihak1 ke(e(a#an #%#ial kita ,i(ata#i %leh -a#=arakat1 ,i lain $ihak ke(e(a#an ek#i#ten#ial -enuntut %t%n%-i -%ralA Ke,uan=a ,i$erlukan agar ek#i#ten#i -anu#ia -en*a,i n=ata1 =aitu -a#=arakat =ang -enentukan (agai-ana kita haru# h,u$1 ,an ke#a,aran (ah4a kita #en,irilah =ang haru# -e-$ertanggung5 *a4a(kan #ika$ ,an tin,akan kitaA Tiga le-(aga n%r-ati& Ter,a$at ' $ihak =ang ,a$at ,i#e(ut le-(aga1 =ang -enga*ukan n%r-a5n%r-a ke$a,a kita (agai-ana haru# hi,u$A ang $erta-a ialah -a#=arakat1 =aitu #e-ua %rang ,an le-(aga =ang !embaga (er$engaruh $a,a hi,u$ kitaA ang $erta-a ,an ter$enting ialah keluarga, normati' % 5 terutama orang tua, Dari -erekalah kita $erta-a kali (ela*ar tentang a$a =ang #as a(%leh ,an a$a =ang ti,ak (%leh ,ilakukan1 a$a =ang ,iangga$ (aik ,an ti,ak rakat (aik1 (agai-ana haru# (ergaul ,engan %rang lainA Dari -erekalah kita (ela*ar $er(e,aan antara (aik ,an (uruk1 ti,ak (%leh (er(%h%ng ,an hen,akn=a -e-(antu %rang =ang -en,eritaA A$a(ila kita -en*a,i #e-akin (e#ar1 #e-akin (an=ak %rang ,an le-(aga lain =ang *uga -enga*ukan tuntutan5tuntutan -ereka ke$a,a kitaA Antara lain sekolah dan "apak serta %bu guruA Di #ek%lah kita ,ia*arkan untuk te$at 4aktu1 ,an ti,aklah (aik untuk -en9ari nilai (aik ,engan 9ara =ang 9urangA 0gama -enuntut ke$er9a=aan1 tin,akan5tin,akan tertentu ,an #ika$5#ika$ =ang ,a#ariah ,ari kitaA Sekel%-$%k n%r-a lain ,iteta$kan (agi kita ,i tempat kerja, -i#aln=a (ah4a haru# #etia ke$a,a $eru#ahaan1 taat $a,a ata#an1 ,an tentang arti tanggung*a4a(A Negara -eneta$kan n%r-a5n%r-a huku- ,an $eraturan =ang 4a*i( ,itaati kalau ti,ak -au ,itin,akA Di #a-$ing le-(aga5le-(aga itu1 a,a $ula $ihak in&%r-al te-$at kita (ela*ar !embaga (agai-ana haru# (er#ika$ ,an (ertin,ak1 -i#aln=a kel%-$%k #e(a=a1 te-an %n'ormal akra(1 =ang -ungkin -e-$un=ai -e-$un=ai #i#te- n%r-ati& =ang #angat ketatA 7a,i -a#=arakat ,engan $el(agai le-(agan=a -eru$akan #u-(er %rienta#i -%ral $erta-a (agi kita1 te-$at kita (ela*ar (agai-ana kita haru# hi,u$A Na-un ,e-ikian1 n%r-a kelakuan kita ti,ak ,atang han=a ,ari luarA Menurut Il-u P#ik%l%gi1 anak ke9il #u,ah -ulai -enginternali#a#ikan atau -e-(atinkan "/

!embaga $erintah1 larangan ,an nilai5nilai -%ral %rang tuaA Dengan ,e-ikian (atin kita normati' ke- #en,iri -engu-an,angkan tuntutan -a#=arakat ke$a,a kitaA Batin kita 9 5 Superego -enga-(il %$er hara$an -a#=arakat terha,a$ kita1 $erta-a tuntutan %rang tua ,an le-(aga5le-(aga lainn=aA 1alam )sikologi suara dalam batin kita itu disebut Superego, ang ,i-ak#u, ,engan #u$er5eg% ialah $era#aan -%ral #$%ntanA Su$ereg% -en=atakan ,iri ,ala- $era#aan -alu ,an (er#alah =ang -un9ul #e9ara %t%-ati# ,ala- ,iri kita a$a(ila -elanggar n%r-a5n%r-a =ang =ang telah ,i(atinkan ituA ang kha# $a,a #u$ereg% ialah (ah4a $era#aan itu *uga -un9ul -e#ki$un ti,ak a,a %rang lain -en=ak#ikan $elanggaran kitaA Mi#aln=a1 $a,a #aat $erta-a kali %rang -elihat ga-(ar $%rn%A Su$ereg% ti,ak -e-$un=ai n%r-a5n%r-a a#li #en,iri1 -elainkan han=a -en=uarakan n%r-a5 n%r-a ,ari lingkungan #%#ial kita1 ,an ,ari le-(aga n%r-ati& ke5' ang ,i-ak#u, ,engan i,e%l%gi ialah segala macam ajaran tentang makna !embaga normati' ke- kehidupan, tentang nilai-nilai dasar dan tentang bagaimana manusia harus 4 5 %deologi hidup dan bertindakA Me#ki$un ti,ak terle$a# ,ari -a#=arakat1 na-un haru# ,i(e,akan1 karena *uga (eker*a ,ala- (entuk a(#trak1 #e(agai ke=akinan atau ke$er9a=aan #e#e%rang =ang ,i$egangn=a #e9ara teguhA Kekuatan i,e%l%gi terletak ,ala- $egangann=a terha,a$ hati ,an akal kitaA Merangkul #uatu i,e%l%gi (erarti -e=akini a$a #a*a =ang ter-uat ,i ,ala-n=a1 ,an ke#e,iaan untuk -elak#anakann=aA I,e%l%gi -enuntut agar %rang -enge#a-$ingkan $enilaiann=a #en,iri ,an (ertin,ak #e#uai ,engan a*arann=aA Di #ini ,i-ak#u, (ukan #a*a i,e%l%gi ,ala- arti kera# ,an tertutu$1 -elainkan #etia$ a*aran ,an ke$er9a=aan =ang -e-enuhi ,e&ini#i ,i ata#A Aga-a $un ,a$at ,ikel%-$%kkan ,i #iniA "atas .e.enang !embaga Normati' Ketika -anu#ia -engala-i -a#alah5-a#alah -%ral =ang ru4et1 ia ,engan 4 #en,irin=a akan (ertin,ak #e#uai ,engan nilai5nilai ,an n%r-a5n%r-a -%ral =ang (erlaku ,ala- -a#=arakat ,an #ekaligu# ,i(i-(ing %leh #u$ereg% #en,iriA Se,angkan un#ur i,e%l%gi #ering (er9a-$ur ,engan un#ur -a#=arakatA Me-ang ,a$at #a*a ter*a,i (ah4a antara n%r-a5n%r-a -a#=arakat ,an tuntuan i,e%l%gi1 teruta-a a$a(ila i,e%l%gi itu (er#i&at kera# ,an ek#klu#i&1 ter*a,i $ertentanganA Dala- #itua#i itu akan kelihatan #e#uatu =ang $entingE moralitas tidak senantiasa dapat dibatasi pada pen esuaian dengan tuntutan tiga lembaga normati' ituA Teta$i $a,a u-u-n=a1 ,ala- kea,aan n%r-al kita ti,ak (an=ak (ere&lek#i tentang n%r-a5n%r-a -ana =ang haru# kita akui1 -elainkan tentang a$akah kita -au taat $a,a n%r-a5n%r-a ituA Teta$i *uga ,a$at ter*a,i (ah4a kita -ene-ukan ,iri ,ala- #itua#i ,i -ana tuntutan tiga le-(aga itu -en*a,i $r%(le-ati#A Itulah =ang ,iala-i %leh 7%hanA 7%han a,alah $en,u,uk #e(uah negara #%#iali# ,i A&rika =ang ,ikua#ai %leh #atu $artai negara1 Partai Per#atuan 8ak=at (PP8!A PP8 ,an negara itu -e-$un=ai i,e%l%gi re#-i =ang -enuntut ke$er9a=aan tan$a re#er?e ke$a,a ke$e-i-$inan PP8 ,e-i $en9i$taan -a#=arakat (aru =ang le(ih (ahagiaA 7%han (eker*a $enuh #e-angat #e(agai 4arta4an -u,a #e(uah harian PP8 ituA Agak ke(etulan ia #a-$ai ke ,aerah =ang a-at ter$en9il untuk -e-(uat re$%rta#eA Tern=ata "0

,aerah itu teran9a- %leh kela$aran =ang akutE $er#e,iaan $angan #u,ah ha(i# #a-a #ekali1 anak5anak ,i ,e#a5,e#a #u,ah -ulai -atiA Teta$i =ang Contoh -engagetkan 7%han ialah (ah4a $ara $i-$inan PP8 #ete-$at -en9%(a untuk (asus 5 -enutu$5nutu$i -ala$etaka itu1 $a,ahal -ereka #en,iri hi,u$ ,engan (er&%=a5 (on'lik &%=aA ;aktu la$%rann=a ,i#erahkan ke$a,a $e-i-$in re,ak#i1 ,ikatakan (ah4a antar-ala$etaka itu ti,ak (%leh ,i(eritakanA ;aktu 7%han -en,e#ak teru# agar lembaga ,ia-(il tin,akan (antuan1 ia -alah ,ian9a- kalau -a#ih (erani teru# normati' -en9a-$uri uru#an ituA Teta$i 7%han ti,ak ,a$at -elu$akan %rang5%rang #e(ang#a =ang #e,ang -ati kela$aran1 =ang ,ik%r(ankan %leh #e(uah elite $%litik =ang #u,ah terlalu k%ru$A Matan=a -ulai ter(uka -engenai kek%ru$an -%ral reIi- ,ala- negaran=aA Ia -a#ih -elihat #atu *alan ter(uka untuk -e-(antu -erekaJ -engiri- la$%rann=a ke luar negeriA Di #ana la$%rann=a $a#ti akan ,i$u(lika#ikanA Pu(lika#i itu akan -e-ak#a $e-erintahn=a untuk (er(uat #e#uatu karena $e-erintah #e,ang -erun,ingkan $in*a-an luar negeri =ang ti,ak akan ,i$er%lehn=a kalau (en9ana kela$aran itu teru# ,i(iarkan #a*aA Maka 7%han (erha,a$an ,engan $ertan=aan =ang -en=ik#aE -e-$u(lika#ikan la$%rann=a ke luar negeri ,an -enga-(il re#ik% ,itu,uh telah -enghianati negaran=a1 atau taat $a,a tuntutan $artai1 $a,a ata#an ,i k%rann=a1 $a,a hi-(auan %rang tuan=a =ang #angat takut *angan5*angan anak -ereka ,itu,uh $engkhianatJ taat *uga $a,a $era#aann=a #en,iri =ang tentu #a*a ti,ak -au -erugikan negaran=a1 #erta $a,a i,e%l%gi negara =ang -enuntut ketaatan tan$a re#er?e terha,a$ $i-$inan $artai1 -e#ki$un ratu#an ri(u %rang -ati kela$aranA Bukan -ak#u, #a=a untuk -en*a4a( $ertan=aan a$a =ang haru# ,ilakukan 7%hanA Pe-(a9a #en,iri hen,akn=a -e-$erti-(angkan #e-ua #egi ,ala- ka#u# itu ,an ke-u,ian -e-(erikan *a4a(an #en,iriA ang -au #a=a $erlihatkan han=a #atu halE ,ala- #itua#i #e-a9a- itu kita tidak lagi dapat mengandalkan tiga lembaga ituJ (agai-ana$un *uga1 7%han haru# -e-(entuk $enilaian #en,iri a$akah ia haru# -en=e#uaikan ,iri ,engan tuntutan -a#=arakat (*a,i ,engan $artai negara1 ata#an1 %rang tua!1 $era#aan -%ral #$%ntann=a (=ang -e-(uatn=a -era#a (er#alah1 kalau -au -enuli# #e#uatu =ang (uruk tentang negaran=a ,i luar negeri! ,an ,engan i,e%l%gin=a1 ataukah ia haru# -enentang -ereka1 ,an ,e-i ratu#an ri(u %rang kela$aran itu1 -e-(uat $u(lika#i ,i luar negeriL Ke$utu#an itu a,alah tanggung *a4a(n=a #en,iri ,an ti,ak ,a$at ,ia-(il %$er %rang lainA 7%han tahu (ah4a kalau$un ia -en=e#uaikan ,iri ,engan tuntutan tiga le-(aga n%r-ati& itu1 ke$utu#an a,alah ke$utu#ann=a #en,iriA Ia ti,ak ,a$at lari ,ari tanggung *a4a(n=aA Ialah =ang haru# -enanggungn=aA A$a =ang ,a$at kita te-ukan ,ala- 9%nt%h 4arta4an 7%han ituL Kita (erte-u Suara hati ,engan #e#e%rang =ang #e*ak ke9il1 ,engan ,i(i-(ing %leh %rang tua ,an lain men atakan diri $anutann=a1 $er9a=a $a,a 9ita59ita #e(uah $artai negara (erkua#a1 =ang #e9ara #$%ntan -era#a (er#alah a$a(ila -eragukan #uatu ke(i*ak#anaan $artai1 a$a(ila -enentangA Teta$i #uatu $engala-an -engg%n9angkann=aA Dan ,engan #u#ah $a=ah ia #e-akin -en=a,ari (ah4a $anutann=a itu1 $artai negara ,engan $i-$inann=a ,an i,e%l%gi negara =ang -enuntut ke$er9a=aan -utlak1 ti,ak "2

(%leh ,iikuti (egitu #a*aA Bah4a ia -au tak -au haru# -e-(entuk $enilaian #en,iri tentang a$a =ang #e(enarn=a -eru$akan ke4a*i(ann=a ,ala- #itua#i ituA Ia -en=a,ari (ah4a ti,ak a,a $ihak -ana $un =ang ,a$at -ele$a#kann=a ,ari tanggung *a4a(n=a untuk -en*a4a( #en,iri $ertan=aan itu1 (ah4a ia akan kehilangan harga ,iri a$a(ila ia (egitu #a*a -engikuti teguran ,an an9a-an $ara $anutanA Ia -en=a,ari1 (ah4a ia (arangkali 4a*i( -elakukan #e#uatu =ang ,itentang %leh #e-ua $ihak $a,an=a #a-$ai ia #ekarang -ene-ukan %rienta#i -%ral1 ter-a#uk $era#aan -%raln=a #en,iriA 1alam kon'lik batin 7ohan men adari bah.a secara moral ia akhirn a mandiri, (esadaran ang men atakan diri itu disebut suara hati, Suara hati A$a itu #uara hatiL Pa,a 7%han #uara hati -en=atakan ,iri #e(agai kesadaran tentang apa ang menjadi ke.ajibann a berhadapan dengan masalah konkret ang dihadapin aA Berha,a$an ,engan $en,a$at -a#=arakat ,engan tuntutan i,e%l%gi1 ia -en*a,i #a,ar1 (ah4a ia ti,ak (%leh -engikuti $en,a$at -%ral -ereka (egitu #a*a1 -elainkan haru# -e-a#tikan #en,iri a$a =ang #e(enarn=a -eru$akan ke4a*i(ann=a ,ala- #itua#in=aA Suara hati a,alah ke#a,aran -%ral kita ,ala- #itua#i k%nkretA Dala- $u#at ke$ri(a,ian kita =ang ,i#e(ut hati1 kita #a,ar a$a =ang #e(enarn=a ,ituntut ,ari kitaA Me#ki$un (an=ak $ihak =ang -engatakan ke$a,a kita a$a =ang 4a*i( kita lakukan1 teta$i ,ala- hati kita #a,ar (ah4a akhirn=a han=a kitalah =ang -engetahuin=aA 7a,i (ah4a kita (erhak ,an *uga 4a*i( untuk hi,u$ #e#uai ,engan a$a =ang kita #a,ari #e(agai ke4a*i(an ,an tanggung *a4a( ituA 7a,i #e9ara -%ral kita akhirn=a haru# -e-utu#kan #en,iri a$a =ang akan kita lakukanA Kita ti,ak ,a$at -ele-$arkan tanggung *a4a( itu $a,a %rang lainA Kita ti,ak (%leh (egitu #a*a -engikuti $en,a$at $ara $anutan1 ,an ti,ak (%leh #e9ara (uta -entaati tuntutan #e(uah i,e%l%giA Secara mandiri kita harus mencari kejelasan tentang ke.ajiban kita, Nilai sebagai manusia Setia$ -anu#ia ,ala- hatin a memiliki suatu kesadaran tentang apa ang menjadi tanggung ja.ab dan ke.ajibann aA Ke#a,aran itu ti,ak #elalu kita $erhatikanA Kalau hati #etu*u ,engan $en,a$at -%ral lingkungan1 -aka #uara hati ti,ak -en=%l%kA Teta$i #elalu #a*a ,a$at ter*a,i #e$erti ,engan 4arta4an 7%han1 (ah4a kita ti,ak ,a$at -en=etu*ui #ika$ =ang ,ia-(il $ara $anutanA Dala- #itua#i itu hati -en=atakan ,iriA Ke#a,aran (ah4a kita #en,irilah =ang akhirn=a haru# -e-utu#kan a$a =ang -en*a,i ke4a*i(an kita1 ,an (ah4a kita 4a*i( untuk -elak#anakann=a (er#i&at lang#ungA Kita #a,ar (ah4a a$a $un (ia=an=a1 ,i#etu*ui atau ti,ak %leh lingkungan1 $ara $anutan ,an i,e%l%gi kita1 kita #elalu 4a*i( untuk -enga-(il #ika$ =ang -en*a,i ke4a*i(an ,an tanggung *a4a( kitaA Sekaligu# kita #a,ar (ah4a ,ari ke#etiaan terha,a$ #uara hati kita tergantung nilai kita #en,iri #e(agai -anu#iaA A$a(ila kita ti,ak (erani -engikuti #uara hati ,an -en=e#uaikan ,iri ,engan -ereka =ang (er$en,a$at lain1 kita -era#a (er#alah1 artin=a1 kita #a,ar (ah4a nilai kita #en,iri (erkurangA Nilai kita sebagai manusia tergantung pada ketaatan kita terhadap suara hati,

'6

Mari kita -en9%(a untuk -eru-u#kan ke-(ali a$a itu #uara hatiA Suatu 1e'inisi ru-u#an =ang agak $an*ang1 teta$i -e-uat #e-ua ukuran hakiki1 a,alah suara hati #e(agai (erikut5 suara hati adalah kesadaran dalam batin sa a bah.a sa a berke.ajiban mutlak untuk selalu menghendaki apa ang menjadi ke.ajiban dan tanggung ja.ab sa a sebagai manusia, dan bah.a han a sa a sendirilah dapat dan berhak untuk -engetahui a$a =ang -en*a,i ke4a*i(an ,an tanggung *a4a( #a=a ituA Atau le(ih #ingkatE suara hati adalah kesadaran sa a akan ke.ajiban dan tanggung ja.ab sebagai manusia dalam situasi konkret, Pen*ela#an5$en*ela#an le(ih lan*ut ang $erta-a5ta-a kita #a,ari ,ala- #uara hati ialahE suara hati selalu harus Suara hati ditaatiA (esadaran ini termasuk inti suara hati sendiri, $andan a ialah bah.a selalu kita merasa bersalah apabila kita mengelak dari suara hatiA Me#ki$un1 ditaati #e(agai-ana akan kita lihat, suara hati kita dapat keliru, namun kita selalu harus taat padan a, karena suara hati adalah kesadaran kita ang langsung tentang apa ang menjadi ke.ajiban kita, Ti,ak -ungkin kita (ertin,ak ,engan (enar1 a$a(ila kita -elakukan #e#uatu1 ,engan -%ti?a#i a$a $un ,an -e#ki$un ,i#etu*ui %leh %rang lain1 =ang ,ala- hati kita #a,ar #e(agai ti,ak (aik ,an ti,ak (enarA 0pa ang kita sadari sebagai ke.ajiban, dengan sendirin a harus kita lakukan, apa pun pendapat orang lain, Suara hati adalah pusat kemandirian manusiaA $untutan-tuntan lembaga normati' mas arakat dengan pelbagai .akiln a, ideologi-ideologi dan juga superego kita sendiri tidak berhak untuk mengikat hati kita begitu sajaA Kita -e-ang haru# -e-$erhatikan a$a =ang -ereka ke-ukakanA Seringkali kita akan -engikuti $en,a$at -erekaA Dari -a#=arakat ,an aga-a kita $ernah (ela*ar (agai-ana kita haru# hi,u$A Teta$i -ereka ti,ak -engha$u# tanggung (e.ajiban *a4a( kita untuk akhirn=a #en,iri -e-utu#kan a$a =ang -en*a,i ke4a*i(an mentaati kita ,ala- #itua#i5#itua#i k%nkrit =ang kita ha,a$iA $untutan-tuntutan mereka suara hati seakan-akan harus lolos dulu dalam pemeriksaan oleh suara hati kita A Hal itu ,a$at kita ru-u#kan ,ala- kali-at (erikutE Terha,a$ #egala -a9a- $erintah1 $eraturan1 larangan ,an ke(ia#aan =ang (era#al ,ari $el(agai $ihak -a#=arakat1 #erta terha,a$ #egala tuntutan i,e%l%gi#1 (egitu $ula terha,a$ teguran $era#aan -%ral #$%ntan kita #en,iri1 ialah #u$ereg%1 manusia secara moral han alah berke.ajiban untuk mentaatin a sejauh sesuai dengan suara hatin a, Suara hati a,alah $angkal %t%n%-i -anu#ia1 $u#at ke-an,iriann=a1 un#ur =ang Suara hati ti,ak -engiIinkan -anu#ia -en*a,i $e-(e% atau ker(au =ang -u,ah ,igiring sebagai piece -enurut $en,a$at %rang lainA Suara hati a,alah piece de resistence1 un#ur de resistence $erla4anan =ang akan -engganggu kerukunan ,engan $ihak =ang ti,ak (enarA Suara hati akan membuat kita sadar bah.a kita selalu berhak untuk mengambil sikap sendiri, dan bah.a ke.ajiban untuk taat terhadap pelbagai otoritas dalam mas arakat selalu terbatas5 suatu perintah mela.an suara hati, dari mana pun datangn a, .ajib kita tolak, '1

Suara hati dan penguasa

Da$at ,i-engerti (ah4a hal #uara hati ti,ak $ernah ,i#ukai %leh -ereka =ang -e-egang kekua#aan ,ala- #alah #atu (entukA Para $engua#a #egala Ia-an1 entah ,ala- keluarga1 ,ala- $el(agai (i,ang kehi,u$an -a#=arakat1 ,alaaga-a1 ,ala- negara1 #elalu (er$en,a$at (ah4a -erekalah =ang $aling tahu (agai-ana %rang lain haru# hi,u$A Maka -ereka -era#a terganggu ,an (arangkali teran9a- ,ala- kekua#aan -ereka a$a(ila (erha,a$an ,engan %rang =ang (er#itegang untuk -enga-(il ke$utu#an terakhir #en,iriA Orang #e-a9aitu ti,ak ,a$at ,i(u*uk1 ti,ak ter(eli ,an ti,ak -un,ur a$a(ila ia ,ian9a-A Ia -enun*ukkan (ah4a #egala kekua#aan -anu#ia ter(ata# #i&atn=aA Begitu $ula #uara hati -en=a,arkan kita (ah4a ke4a*i(an untuk (er#ika$ rukun ,an untuk *angan -e-(antah $en,a$at ,an kehen,ak -ereka =ang le(ih tua atau le(ih tinggi ke,u,ukan ,an $angkatn=a a,alah ke4a*i(an =ang #angat ,i*un*ung tinggi ,ala- (an=ak ke(u,a=aan ,i In,%ne#ia -e-$un=ai (ata#n=aA Ke4a*i(an untuk rukun (erakhir a$a(ila kita -au ,itarik ke ,ala- $er#ekutuan ,engan keti,ak*u*uran ,an ke*ahatanA Kerukunan -ene-ukan (ata#n=a ,i -ana kea,ilan -au ,ilanggarA De-i ke(enaran ,an kea,ilan kita ka,ang5ka,ang haru# -e-ilih *alan ti,ak rukun atau k%n&likA Hal itu ,i*ela#kan %leh Th%-a# M%re (1)/051+'+! ,ala- 9eritan=a tentang #e#e%rang =ang (erna-a 9%-$an=A <%-$an= $ernah -en*a,i angg%ta *uri (,ua (ela# %rang =ang haru# -en*atuhkan $utu#an ,ala- #i#te- $enga,ilan Inggri#!A Se-ua 11 angg%ta *uri lainn=a -au -en*atuhkan $utu#an >(er#alah> terha,a$ ter,ak4a1 han=a <%-$an= ti,ak #etu*u $a,ahal *uri haru# #e$akatA Maka1 ,engan -en=in,ir $a,a arti na-an=a1 angg%ta5angg%ta *uri lainn=a -e-(u*uk <%-$an= agar -en*a,i ka4an (>9%-$an=>! (aik ,an -au #etu*u ,engan -erekaA Teta$i <%-$an= -en*a4a(1 >A$a(ila kita #e#u,ah -eninggal ,unia (er,iri ,iha,a$an Allah ,an kalian -a#uk #urga karena (,ala- $enga-(ilan $utu#an ini! -engikuti #uara hati kalian1 teta$i aku haru# -a#uk neraka karena aku (er(uat -ela4an #uara hatiku (karena #e$akat ,engan -ereka1 $a,ahal =akin (ah4a ter,ak4a ti,ak (er#alah!1 a$akah kalian *uga akan ikut (er#a-a #a=a (ke neraka! untuk -en*a,i ka4an #a=a =ang (aikL>A A$a =ang kita (i9arakan ,ala- ,ua $a#al =ang lalu1 %leh &il%#%& I--anuel Kant ,iru-u#kan #e9ara #ingkat (eginiE tuntutan #uara hati (er#i&at -utlakA

$homas #ore 5 Compan

Untuk -en*ela#kan a$a =ang ,i-ak#u,1 Kant -e-(e,akan antara ,ua -a9a(emut-lakan $erintah atau tuntutanE $erintah =ang (er#=arat (>i-$erati& hi$%te#i#>! ,an suara hati $erintah tak (er#=arat (>i-$erati& kateg%ri#!A )erintah bers arat adalah perintah ang han a berlaku apabila orang menghendaki apa ang menjadi s aratn aA Mi#aln=a %rang ,i#uruh (erangkat #ekarang *uga ke #ta#iun kereta a$iA Perintah itu (er#=arat karena han=a (erlaku ,engan $engan,aian (ah4a %rang itu -a#ih -au naik kereta a$i =ang #u,ah ha-$ir (erangkatA An,aikata ia ti,ak -au #a-a #ekali $ergi1 $erintah itu kehilangan artin=aA Begitu $ula $erintah #e%rang $elatih ke$a,a $etin*u =ang ,ilatihn=a >*angan -er%k%kO> (er#i&at hi$%te#i#1 karena han=a (erlaku ata# ,a#ar $engen,aian (ah4a $etin*u itu ingin -en9a$ai $re#ta#i =ang tinggiA A$a(ila ia ti,ak $e,uli1 -enga$a ia haru# (erhenti -er%k%kL '"

"erbeda dengan perintah-perintah bers arat itu tuntutan-tuntutan moral )erintah tak menurut (ant bersi'at tak bers arat atau absolutA Mi#aln=a1 tuntutan >*angan ber arat (%h%ngO> (erlaku (egitu #a*a1 #elalu tan$a keke9ualianA Perintah itu -utlakA Sa-a haln=a ,engan $erintah (ah4a -anu#ia ti,ak (%leh -e-$erka=a ,iri ,engan 9ara -elanggar hak %rang lainA $untutan-tuntutan moral itu berlaku mutlakA Mutlak atau a(#%lut (erartiE ti,ak (er#=arat1 (egitu #a*a1 ti,ak ,a$at ,ita4ar5ta4ar ,engan ke#enangan atau ke$entingan #a=aA Suatu ke4a*i(an -%ral (erlaku entah -enguntungkan atau ti,ak1 -engenakkan atau ti,ak1 ,i$u*i %rang lain atau -alah ,itegurA A$a =ang #u,ah #a=a #a,ari #e(agai ke4a*i(an (agai-ana$un *uga haru# #a=a lakukan karena ke4a*i(an ini (erlaku -utlakA Dari keteka,an untuk #elalu (ertin,ak ,engan (aik1 a,il ,an 4a*ar a$a $un ,an #ia$a $un ti,ak (%leh -en=ele4engkan kitaA Ke-utlakan tuntutan #uara hati ti,ak (erarti (ah4a #uara $a#ti (etulA Suara hati $un (er,a#arkan $enilaian5$enilaian kita ,an $enilaian -anu#ia ti,ak $ernah $a#ti #eratu# $er#enA Pengertian -anu#ia $a,a hakikatn=a ter(ata# ,an #ering kurang lengka$ ,an ka,ang5ka,ang (erat #e(elah atau #alahA Kalau $engertian kita -e-(erikan -a#ukan =ang #alah ke$a,a #uara hati1 #uara hati akan -enuntut #ika$ ,ari kita =ang #e9ara %(*ekti& ti,ak te$atA ang -utlak ,ala#uara hati a,alah tuntutan untuk ti,ak $ernah -en=ele4eng ,ari a$a =ang kita #a,ari #e(agai ke4a*i(an kitaA Se,angkan a$akah a$a =ang kita #a,ari #e(agai ke4a*i(an1 -e-ang -eru$akan ke4a*i(an kita1 ti,ak #elalu ,a$at ,i$a#tikanA Suara hati itu mutlak dalam arti bah.a tuntutann a tidak dapat ditiadakan kembali oleh pertimbangan-pertimbangan untung rugi, senang tidak senang, oleh pendapat orang lain dan perintah pelbagai otoritas, oleh tuntutan ideologi atau perasaan kita sendiri, Suara hati -e-uat tuntutan -utlak untuk #elalu (ertin,ak ,engan (aik1 *u*ur1 4a*ar ,an a,il1 a$a $un (ia=an=a ,an a$a $un $en,a$at >le-(aga5le-(aga n%r-ati&>A Kita akan -enutu$ (a( ini ,engan -e-(aha# #uatu ,i#ting#i $enting =ang #oralitas ,i(uat %leh Kant ,an =ang ,a$at -e-(antu agar kita le(ih -engerti a$a itu dan #ika$ -%ral =ang #e(enarn=aA Kant -e-(e,akan antara -%ralita# ,an legalita#A !egalitas A$a(ila kita -enilai %rang lain1 kita (ia#an=a (ert%lak ,ari kelakuann=a =ang ,a$at kita lihat atau ,ari ha#il $er(uatann=aA Mi#aln=a kita -elihat (ah4a %rang #elalu -a#uk ker*a $a,a 4aktun=a1 #elalu (er#ika$ #%$an ,an h%r-at terha,a$ rekan5rekan1 atau (ah4a ia -e-(erikan (an=ak #ekali $erhatian $a,a %rang tuan=aA Atau #e%rang $engu#aha =ang (erulangkali -e-(erikan #u-(angan ke$a,a ru-ah #akit ,i ka(u$atenn=aJ #e%rang gu(ernur =ang tan$a kenal lelah -e-$erhatikan ke#e*ahteraan -a#=arakat ,ala- $r%$in#in=aA Se-ua #ika$ itu (aik ,an ter$u*i ,an kita (ia#an=a akan -enilai %rang ,ari #ika$5#ika$ #e-a9a- ituA Teta$i a,akah kelakuan ter$u*i itu #u,ah $a#ti -e-(uktikan (ah4a %rang itu (er(u,i luhurL Bah4a ia tan$a $a-rih1 *u*ur ,an (erke$rihatinan $a,a ke4a*i(ann=aL Agar kita ,a$at -enarik ke#i-$ulan #e*auh itu1 $enga-atan kelakuan #e$erti ,ala- 9%nt%h59%nt%h ,i ata# tern=ata ''

(elu- -en9uku$iA Karena $enilaian >%rang itu (er(u,i luhur> ti,ak han=a -engenai kelakuann=a1 -elainkan -engenai %rang =ang -elakukann=a1 -engenai karaktern=a1 -engenai sikap moraln aA Agar kita ,a$at -enarik ke#i-$ulan ,ari kelakuan =ang ter$u*i ke #uatu karakter =ang ter$u*i *uga1 ti,aklah 9uku$ kalau kita -elihat kelakuan lahiriah #a*a1 -elainkan kita haru# juga mengenal moti:asi ang melahirkann aA Karena tin,akan lahiriah =ang #e9ara %(*ekti& (aik ,a$at *uga ,ilakukan ,engan $erhitungan1 ,engan $a-rihA Mi#aln=a agar kita -en,a$at na-a (aik1 agar ,a$at naik $angkat1 agar *angan a,a =ang -e-u#uhi kita ,an -en*egal karir kitaA Su-(angan (ela# ka#ihan ,a$at *uga ,i(erikan agar #uatu iIin turun ,engan le(ih 9e$atA Se-ua -%ti?a#i itu ti,ak ,engan #en,irin=a (uruk1 teta$i *ela# *uga (ah4a tin,akan5tin,akan (aik =ang ,ilakukan ,engan -%ti?a#i (er$a-rih itu #e9ara -%ral ti,ak (ernilai $%#iti&A 7a,i tin,akan5tin,akan itu ,engan #en,irin=a (elu- -e-(uktikan a$a5 a$a -engenai (u,i ,an karakter %rang ituA Itulah =ang ,i-ak#u, KantA !egalitas (,ari kata Latin >le;>1 huku-! han=a -enega#kan ke#e#uaian lahiriah tin,akan ,engan #uatu aturanA Tin,akan itu #e9ara %(*ekti& ti,ak #alah1 (arangkali (aik ,an #e#uai ,engan $an,angan5 $an,angan -%ral1 huku- ,an nilai5nilai (u,a=a -a#=arakatA Teta$i #e9ara -%ral ke#e#uaian itu (elu- -engiIinkan untuk -enarik #uatu ke#i-$ulan karena kita ti,ak tahu -%ti?a#i atau -ak#u, a$a =ang -en,a#arin=aA Se,angkan #ika$ -%ral =ang #e(enarn=a ,i#e(ut moralitasA M%ralita# a,alah #ika$ hati %rang =ang terungka$ ,ala- tin,akan lahiriah (-engingat (ah4a tin,akan -eru$akan ungka$an #e$enuhn=a ,ari #ika$ hati!A M%ralita# ter,a$at a$a(ila %rang -enga-(il #ika$ =ang (aik karena ia #a,ar akan ke4a*i(an ,an tanggung *a4a(n=a ,an (ukan karena ia -en9ari untungA M%ralita# a,alah #ika$ ,an $er(uatan (aik =ang (etul5(etul tan$a $a-rihA Han=a -%ralita#lah =ang (ernilai #e9ara -%ralA #enilai Di#ting#i antara legalita# #e-ata5-ata ,an -%ralita# =ang #e(enarn=a (erarti orang lain (ah4a ti,ak -ungkin kita -enilai %rang lain #e9ara -%ral -elulu ,ari tin,akan5tin,akan =ang ,a$at kita a-ati ,ari luarA Untuk menilai .atak, sikap dasar dan mutu kepribadian seseorang kita harus mengetahui moti:asin a A Maka #angat #ulit untuk -en*atuhkan $enilaian -%ral terha,a$ %rang lainA ang ,a$at kita nilai a,alah #ika$ lahiriahA Kita (%leh #a*a -engatakan (ah4a tin,akan atau kelakuan tertentu kita angga$ #alah atau (uruk ,an -enegur %rang =ang -elakukann=aA Teta$i kita ti,ak (erhak untuk lang#ung -enarik ke#i-$ulan (ah4a %rang itu #en,iri (urukA Barangkali ia #alah $erhitunganA Barangkali -ak#u,n=a (aikA Kita *uga ti,ak $ernah ,a$at -engatakan bah.a orang lain berdosaA ang ,a$at kita katakan ialah (ah4a kelakuan seseorang tidak sesuai dengan apa ang menurut hemat kita dituntut $uhan, 7adi bah.a kelakuan itu dari segi agama kita salah, $etapi karena kita tidak dapat melihat ke dalam hati seseorang, kita juga tidak dapat mengatakan apakah ia dalam hatin a berdosa, Tuhanlah =ang ,a$at -enilain=aA Karena =ang ,i$entingkan Tuhan a,alah hati ')

,an (u,i %rang1 #e,angkan kalau %rang itu (er(uat keliru karena (ingung atau kurang $intar atau #alah ta&#ir1 itu (agi Tuhan ti,ak -en*a,i -a#alahA 7adi setiap penilaian bah.a orang lain merupakan orang pendosa, orang terkutuk, pantas masuk neraka dan sebagain a merupakan kemuna'ikan ang buruk sekali dan sering mengungkapkan lebih ban ak .atak dari orang ang menjatuhkan penilaian itu, bukann a orang ang mau dinilaiA Orang =ang tahu ,iri ,i ha,a$an Tuhan ti,ak akan (erani -en*atuhkan #uatu $enilaian =ang han=a ,a$at ,i(erikan %leh Dia =ang -engenal hati -anu#ia #a-$ai #e,ala-5 ,ala-n=aA Tentu #a*a1 kalau kita mengenal seseorang dengan lebih baik, kita sendirin a mengetahui lebih ban ak tentang moti:asin a A Dengan #en,irin=a kita ti,ak -u,ah >terti$u> %leh $er(uatan =ang na-$akn=a (aik #ekali1 teta$i #e(etuln=a han=a (er,a#arkan $erhitungan atau keti,ak(eranian untuk -enga-(il #ika$ #en,iriA Manu#ia ti,ak ,a$at untuk #ela-an=a -en=e-(un=ikan -%ti?a#in=aA Hal itu *uga (erlaku #e(alikn=aA Kita akan -engerti (ah4a tin,akan =ang #e9ara %(*ekti& kurang te$at atau (ahkan #angat keliru1 ,a$at #a*a keluar ,ari hati =ang (aikA A,a #e-a9a- te# untuk -enge9ek hal ituA Orang =ang (er(uat #e#uatu =ang #e9ara %(*ekti& #alah1 $a,ahal -ak#u,n=a (aik ,an kita *uga -engetahui hal itu1 teta$ akan kita $er9a=aiA Kita akan -era#a takut kalau ,iti$u %lehn=aA Barangkali kita #angat -eragukan keta*a-an $e-ikirann=a1 teta$i kita -era#a a-an ,engann=aA Kita tahu (ah4a ia %rang (aikA $etapi tentang orang ang kita kenal baik pun tetap berlaku bah.a kita tidak mungkin mengetahui dengan seratus persen apa moti:asin aA Itu teruta-a (erlaku (agi -%ti?a#i =ang kita 9urigakan #e(agai (urukA Ke(aikan #e#e%rang la-a5kela-aan akan -ena-$akkan ,iriA Kalau kita -era#akan (ah4a #e#e%rang -e-ang (aik1 kita (%leh1 (ahkan haru# -enghan,alkan (ah4a ia %rang (aikA Teta$i kalau kita agak 9uriga tentang -%ti?a#i #e#e%rang1 kita (%leh #a*a teta$ (erhati5hati1 teta$i kita ti,ak $ernah (%leh ,engan $a#ti -enilai ,ia #e(agai -anu#ia (urukA Karena raha#ia hati %rang (agai-ana$un *uga tertutu$ (agi kitaA Hal itu (ahkan (erlaku terha,a$ ,iri #en,iriA Me-ang1 a,a (aikn=a kita ka,ang5 ka,ang -ere&lek#ikan -%ti?a#i kita #en,iriA Teruta-a untuk ti,ak terlalu -u,ah 3e'leksi ter*erat %leh #egala -a9a- ra#i%nali#a#iA (1engan /rasionalisasi/ dimaksud moti:asi usaha untuk mencari alasan, baik bagi suatu maksud ang sebenarn a kurang baik atau bahkan buruk, (ita dapat berasionalisasi terhadap orang lain untuk menutup-nutupi kelemahan kita* ang lebih berbaha a kalau kita berasionalisasi terhadap diri kita sendiri, jadi tidak berani lagi untuk melihat moti:asi kita ang sebenarn a), 7a,i agar kita *angan terlalu -u,ah $er9a=a $a,a ,iri kita #en,iri1 -elainkan -engetahui a$a =ang #e(enarn=a -en,%r%ng kita untuk -elakukan #e#uatuA 8e&lek#i #e-a9a- itu ka,ang5ka,ang 9uku$ -enge*utkan (agi kitaA Teta$i ,ilain $ihak ti,ak -ungkin kita -en,ala-i -%ti?a#i kita #eluruhn=aA Hati kita terlalu -en,ala-A Barangkali haru# kita akui (ah4a -%ti?a#i kita =ang ter(aik $un ti,ak $ernah -urni #a-a #ekali1 (ahkan kita ti,ak $ernah #a-a #ekali tan$a $a-rihA Ke#a,aran itu akan -e-(uat kita '+

-en*a,i le(ih ren,ah hati ,an kurang 9e$at -en*atuhkan $enilaian negati& $a,a %rang lainA Maka *angan kita terlalu #ering ,an -en,ala- -e-$er#%alkan -%ti?a#i kita #en,iriA <uku$lah kalau kita -e-$erhatikan kritik rekan5rekan kita ,an ,i*a,ikann=a ala#an untuk -ere&lek#ikan ,iriA Se#u,ah itu #e(aikn=a kita -e-u#atkan $erhatian kita $a,a tuga# ,an tanggung *a4a( =ang kita ha,a$i ,an (eru#aha untuk -en*a4a(n=a ,engan #e(aik -ungkin tan$a teru# -e-ikirkan a$akah -%ti?a#i kita #u,ah (etul5(etul -urniA Sekali lagi5 han alah $uhan ang men elami lubuk hati manusia, maka betul juga bah.a $uhan mengenal kita lebih baik daripada kita mengenal diri kita sendiri, Akhirn=a -a#ih #atu $eringatanA "arangkali orang menarik kesimpulan bah.a 0sal maksud-n a ang penting adalah maksud tindakan dan bukan pelaksanaann a ang n ata, (esimpulan itu keliru dan sebenarn a merupakan rasionalisasi orang ang baik tidak sanggup untuk berusaha agar apa ang .ajib dilakukann a betul-betul terlaksana, U9a$an >a#al -ak#u,n=a (aik> a,alah u9a$an %rang =ang le-ahA Bukan #eakan5akan -ak#u, ti,ak $entingA Melainkan a$a(ila -ak#u, ti,ak ,i#ertai u#aha #ekuat tenaga untuk -elak#anakann=a1 -ak#u, itu #en,iri ti,ak n=ataA #isaln a kita bermaksud untuk membantu teman dalam studi, tetapi tidak pernah sampai membuat rencana kapan bertemu, pada hari dan jam berapa, dan tak pernah sampai teman itu betul-betul terbantu, hal itu berarti bah.a kita sebenarn a tidak mempun ai maksud ang sungguh-sungguh untuk membantu diaA Paling5$aling #uatu $era#aan #e-entara =ang -urahan karena ti,ak -e-(a4a i-$lika#i a$a5a$aA #aksud ang baik tanpa usaha sepenuh kemampuan dan tenaga untuk merealisasikann a tidak bermutu dan bahkan tidak ada, II. M!MP!R"AN55UN5JA6A4)AN SUARA #A"I 1A Per-a#alahan Dala- (a( e-$at kita -elihat (ah4a ke$utu#an5ke$utu#an =ang kita a-(il haru# kita $ertanggung*a4a(kan terha,a$ #uara hatiA Kita ti,ak (egitu #a*a (%leh -engikuti $el(agai $en,a$at atau tuntutan ,ari luar1 -elainkan haru# (ertin,ak #e#uai ,engan ke#a,aran kita #en,iriA Kita han=a (ertin,ak #e9ara (ertanggung *a4a( a$a(ila kita (ertin,ak #e#uai ,engan #uara hati kitaA Teta$i (ukankah #uara hati #en,iri *uga haru# ,i$ertanggung*a4a(kanL A$akah #uara hati -e#ti #elalu (etulL A$a(ila 4arta4an itu1 #e#uai ,engan #uara hatin=a1 -e-utu#kan untuk -engiri- la$%ran tentang kela$aran itu keluar negeri a$akah ke$utu#an itu #u,ah $a#ti (etulL Dala- (a( ini kita akan -elihat (ah4a #uara hati #en,iri haru# ,i$ertanggung5 *a4a(kanA Suara hati ti,ak -e-$un=ai *a-inan (ah4a ia ti,ak $ernah keliruA 7a,i kita haru# (eru#aha (etul5(etul agar #uara hati kita te$atA Perta-a kita akan -e-(i9arakan (ah4a #uara hati haru# ,i$ertanggung5*a4a(kan ,an (agai-anaA '.

Ke,ua kita -e-(i9arakan (agai-ana 9aran=a untuk -enga-(il ke$utu#an =ang ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kanA $. Rasi,nalitas suara hati a, Suara hati5 masalah perasaan8 Akan teta$i1 (agai-ana #uara hati ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kanL Suara hati )enilaian a,alah ke#a,aran akan ke4a*i(an kita ,ala- #itua#i k%nkritA 7adi ang moral Suara dilakukan oleh suara hati adalah memberikan sebuah penilaian moralA Dala- hati #etia$ #a$aan #uara hati ter-uat $enilaianE A$akah $enilaian5$enilaian ,an $en,a$at5$en,a$at -%ral $a,a u-u-n=a ,a$at ,i(uktikan #e(agai (enar atau #alahL Dala- -en*a4a( $ertan=aan5$ertan=aan ini1 $ara &il%#%& -%ral ter(agi ,uaA A,a g%l%ngan =ang -e-(enarkann=a1 teta$i a,a *uga =ang -en=angkalA Sa=a -ulai ,engan g%l%ngan =ang ke,ua iniA Menga$a -ereka -en=angkal (ah4a $enilaian5$enilaian -%ral1 *a,i *uga #uara Emoti:isme hati1 ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan #e9ara ra#i%nalL Ala#an =ang -ereka (perasaan) ke-ukakan a,alah #e,erhanaA #enurut mereka penilaian moral pada hakikatn a merupakan masalah perasaan belaka, dan suatu perasaan memang tidak dapat disebut benar atau salah dan oleh karena itu juga tidak masuk akal, kalau dituntut pertanggungja.abanA Oleh karena itu angga$an -ereka ,i#e(ut e-%ti?i#-e (,ari kata emotion1 $era#aan!A Menurut e-%ti?i#-e $enilaian han=a -engungka$kan $era#aan #e#e%rang atau kel%-$%k %rangA Mi#aln=a #a*a $enilaian (ah4a >-e-(unuh itu *ahat>A Pe-(unuhan itu #en,iri -eru$akan #e(uah &akta =ang ter*a,i $a,a 4aktu ,an te-$at tertentu1 a,a $elaku1 a,a k%r(an ,an a,a #en*ata =ang ,i$ergunakanA Peri#ti4a $e-(unuhan ,a$at ,i(uktikan ter*a,i atau ti,ak1 ,a$at ,irek%n#truk#ikan ,an #e(again=aA Teta$i (ah4a $e-(unuhan itu ,inilai #e(agai ti,ak (aik1 ti,ak -ena-(ahkan #e#uatu $a,a $eri#ti4a itu atau -era#a *i*ikA Sa-a haln=a ,engan $enilaian (ah4a /durian itu buah ang buruk rasan a/, Penilaian itu ti,ak -engungka$kan kualita# %(*ekti& (uah ,urian1 -elainkan $era#aan #u(*ekti& #i $enilai terha,a$n=aA Ti,ak -a#uk akal untuk -enuntut $ertanggung*a4a(an ra#i%nal ata# $enilaian ituA A,a =ang #enang -akan ,urian ,an a,a =ang ti,ak1 ha(i# $erkaraA ang #enang ti,ak le(ih (enar ,ai$a,a =ang ti,ak #enang1 karena ke,ua5,uan=a ti,ak (i9ara tentang ,urian1 -elainkan tentang $era#aan -ereka terha,a$n=aA 1an perasaan itu urusan orang masing-masing, Begitu $ula -enurut e-%ti?i#-e hal #uara hati ,an $enilaian -%ral $a,a )enilaian u-u-n=aA )enilaian itu tidak benar atau salah, melainkan sekedar ungkapan moral tidak sikap orang terhadap suatu peristi.aA Dan #ika$ itu a,alah uru#an kita -a#ing5 objekti' -a#ingA 7a,i $enilaian -%ral ti,ak (er#i&at %(*ekti&A Maka ti,ak -ungkin ,i(erikan $ertanggung*a4a(an ra#i%nal ,an %(*ekti&A Salah #atu i-$lika#i e-%ti?i#-e ialah (ah4a ,engan ,e-ikian etika n%r-ati& tak $un=a $eker*aanA '/

Teta$i a$akah (enar (ah4a $enilaian -%ral -e-ang #eke,ar -a#alah , )ertanggung- $era#aanL A$akah $enilaian -%ral han=a -engenai #ika$ kita tentang #uatu ja.aban ke*a,ian atau -engenai (aik (urukn=a ke*a,ian itu #en,iriL penilaian moral Mari kita -enga-(il 9%nt%hA Se%rang ,%kter ,i,atangi #e%rang #i#4i SMA =ang ha-il karena kurang (erhati5hati ,ala- $ergaulanA Ia #u,ah ,ala- (ulan kee-$atA Si#4i itu -inta agar i#i kan,ungann=a ,igugurkanA Se(agai ala#an ia -enga*ukan (ah4a ia -era#a -alu1 a=ah anak itu ti,ak -au (ertanggung *a4a(1 ,an (ila -ana keluargan=a -en,engarkan tentang hal itu1 ia akan ,it%lak ,an -a#a ,e$ann=a han9urA Maka ,%kter (erha,a$an ,engan $ertan=aanE (%lehkah ia -e-enuhi $er-intaan $utri ituL Mak#u, #a=a ,i #ini (ukan -e-(aha# -a#alah $engguguran i#i kan,ungan1 -elainkan untuk -e-erik#a1 a$akah -a#alah ini han=a #eke,ar -a#alah $era#aanA Se(agai-ana ,iketahui1 a,a ,ua $en,a$atE =ang #atu ,a$at -e-(enarkan $er-intaan itu1 =ang #atun=a -en%lakA Untuk -en,ukung $en,a$at -ereka ke,ua (elah $ihak -enga*ukan argu-enta#iA :%l%ngan $erta-a (arangkali akan -enge-ukakan (ah4a $engguguran itu (%leh ,ilakukan ,e-i -a#a ,e$an anak $utri itu #en,iri ,an (ah4a 4anita (erhak untuk -enentukan #en,iri a$akah keha-ilan -au ,iteru#kan atau ti,akA Se,angkan =ang -en%lak $engguguran -enge-ukakan (ah4a i#i kan,ungan $utri itu (ukan #egu-$al ,aging1 -elainkan #e%rang -anu#ia ke9il =ang #e(agai -anu#ia (erhak agar hi,u$n=a ,ilin,ungiA ang -enarik ,ala- ,e(at ini (ah4a ke,ua (elah $ihak (ert%lak ,ari $engan,aian =ang #a-aA Pengan,aiann=a ialah (ah4a han=a #atu ,ari ,ua $en,a$at itu =ang ,a$at (enarA Mereka =ang -e-(ela hak $utri itu ata# $engguguran i#i kan,ungann=a ,engan #en,irin=a1 ,an ,engan ta*a- ,an ek#$li#it1 -en=angkal angga$an (ah4a i#i kan,ungan itu -e-$un=ai hak5hak ter#en,iriA Dan #e(alikn=a1 -ereka =ang -e-(ela kehi,u$an anak ,alakan,ungan -en%lak hak #ia$a $un untuk -enentukan hi,u$ -atin=aA )enilaian moral secara objekti' Situa#i ini #angat (er(e,a ,ari -a#alah a$akah (uah ,urian itu enak atau ti,akA Karena hal enak ti,akn=a -e-ang -a#alah $era#aan -a#ing5-a#ing1 -aka ke,ua (elah $ihak ,a$at -eneri-a (ah4a $ihak lain (er(e,a #ika$n=aA Ti,ak a,a k%ntra,ik#i kalau =ang #atu #enang -akan ,urian ,an =ang #atun=a ti,akA Se,angkan ,ala- hal $engguguran i#i kan,ungan ti,ak -ungkin ke,ua (elah $en,a$at (enar #ekaligu#A Kalau $engguguran ,a$at ,i(enarkan1 -aka =ang -en=angkaln=a #alahA Dan #e(alikn=aA Kalau #a=a (er$egang teguh $a,a hak hi,u$ anak =ang (elu- lahir1 -aka (arangkali #a=a ,a$at -e-aha-i -enga$a %rang lain ti,ak #e$en,a$at1 teta$i #a=a ti,ak ,a$at -en=etu*uin=aA ang -ungkin (enar han=a #atu ,ari ,ua $en,a$at itu1 -e#ki$un kita (arangkali ti,ak -en9a$ai ke#e$akatan tentang -ana =ang (enarA Ke#i-$ulan a$a =ang ,a$at kita tarik ,ari $erti-(angan5$erti-(angan tentang ,e(at #ekitar -a#alah $engguguranL (elihatan bah.a penilaian moral bukan sekedar masalah perasaan, melainkan masalah kebenaran objekti'A Kalau a,a '0

$er(e,aan $en,a$at -%ral1 kita ti,ak (er,e(at tentang $era#aan kita1 -elainkan tentang a$a =ang #e9ara %(*ekti& -en*a,i ke4a*i(an kita ,an a$a =ang ti,akA Fakta (ah4a $enilaian5$enilaian -%ral ,i$er,e(atkan ,engan argu-enta#i %(*ekti&1 ,an (ah4a ke,ua (elah $ihak #e$en,a$at1 (ah4a han=a #atu ,ari ,ua $en,a$at =ang ,a$at (etul (-e#ki$un -ereka ti,ak #e$en,a$at tentang $en,a$at -ana =ang (etul! -e-$erlihatkan (ah4a $enilaian -%ral (er#i&at ra#i%nal ,an %(*ekti& karena han=a ,a$at ,i(enarkan atau ,i#angkalA Se$erti $enilaian >gunung tertinggi ,i 7a4a a,alah gunung Ti,ar> ra#i%nal (-e#ki$un #alah! ,an ra#i%nalita#n=a kelihatan ,ari &akta (ah4a %rang haru# -e-ilih antara #etu*u ,an ti,ak #etu*u (tentu #elalu ia *uga ,a$at -enghin,ar ,engan -en*a4a( >ti,ak tahu>!1 (egitu $ula haln=a $ern=ataan5$ern=ataan -%ral1 #e$erti -i#aln=a (ah4a >-eni$u %rang a#ing ti,ak a$a5a$a>A Fakta (ah4a $enilaian -%ral han=a ,a$at ,i(enarkan atau ,i#angkal -e-(uktikan ra#i%nalita#n=aA Bah4a #uara hati ,an #egena$ $enilaian -%ral (ukan #eke,ar -a#alah $era#aan1 kelihatan *uga ,ari &akta1 (ah4a kita #elalu -en=a,arin=a #e(agai (erlaku )enilaian u-u-A Mi#aln=a1 kalau #a=a (er$en,a$at1 (ah4a $engguguran i#i kan,ungan moral %leh ,%kter itu 4a*i( ,it%lak1 -aka $en,a$at itu #e(enarn=a ti,ak han=a berlaku -en=angkut ,%kter itu1 -elainkan #egena$ %rang =ang (era,a ,ala- #itua#i uni:ersal =ang #a-a ,engan ,iaA Penilaian -%ral ti,ak $ernah han=a -engenai -a#alah k%nkrit =ang ,iha,a$i1 -elainkan #elalu -engan,ung klai- ke(erlakuan uni?er#alA Inilah #e(a(n=a kita ti,ak ,a$at -eneri-a1 (ah4a ,ala- -a#alah -%ral ,ua $en,a$at =ang #aling (ertentangan #a-a5#a-a (enarA Menurut I--anuel Kant uni:ersalitas keberlakuan termasuk ciri khas kesadaran moralA Suara hati kita selalu disertai kesadaran, bah.a apa ang di akini sebagai ke.ajiban selalu objekti' dan bagi siapa saja ang berada dalam situasi ang sama dengan sa aA ang ,i-ak#u, (ukan (ah4a #e-ua %rang -e-ang #e$en,a$at ,engan $enilaian #uara hati #a=aA Se(agai-ana -a#ih akan kita lihat1 $an,angan5$an,angan -%ral ,ala- $el(agai -a#=arakat ,an ke(u,a=aan -e-ang 9uku$ (er(e,a5(e,a ,an (ahkan (ertentangan #atu #a-a lainA Melainkan =ang ,i-ak#u, ,engan uni?er#alita# ke#a,aran -%ral ialah ke#a,aran (ah4a #eharu#n=a #etia$ %rang ,ala- #itua#i #a=a #e$en,a$at ,engan #a=aA Atau1 bah.a apa ang dalam suara hati sa a sadari sebagai ke.ajiban sa a merupakan ke.ajiban bagi siapa saja ang berada dalam situasi ang sama dengan sa a, Karena #uara hati (ukan han=a -a#alah $era#aan (elaka1 ,an #uara hati mengklaim ra#i%nalita# ,an %(*ekti?ita#1 -aka ia haru# ,i$ertanggung*a4a(kanA Ti,ak 9uku$lah (ah4a #a=a -e-$un=ai $en,a$at #a=a ini -a#uk akalA Suara hati -engikat ,engan -utlak1 teta$i teta$ ,a$at keliruA Tak a,a garan#i (ah4a ia #elalu te$atA Maka ti,ak (%leh #eenakn=aA Teta$i1 (agai-ana #uara hati ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan #e9ara ra#i%nalL

'2

)ertanggungj Se(elu- kita -en9ari *a4a(an1 $erlu kita $erhatikan #uatu $er(e,aan =ang a.aban suara 9uku$ $enting1 =aitu antara $en,ekatan =ang ra#i%nal ,an =ang ra#i%nali#tikA hati ang kita $erlukan a,alah $en,ekatan ra#i%nalA Se,angkan $en,ekatan ra#i%nali#tik a,alah 9iri ra#i%nali#-eA 8a#i%nali#-e -enuntut agar #etia$ $en,a$at1 angga$an1 #ika$1 tuntutan1 hara$an1 $enilaian ,an ke$er9a=aan haru# ,ulu ,i(uktikan ke(enarann=a1 #eakan5akan hita- ata# $utih1 #e(elu- kita -eneri-an=aA Kita ti,ak (%leh -eneri-a #uatu angga$an atau ke$er9a=aan ,ari %rang lain1 ti,ak (%leh $er9a=a #e9ara #$%ntan1 #e-uan=a haru# ,iu*i ,uluA 7angan naik $e#a4at ter(ang #e(elu- ,i(uktikan (ah4a $e#a4at itu ti,ak ,a$at *atuhA Se%rang ra#i%nalita# ti,ak ,a$at -eneri-a #e#uatu #e(elu- ter(uktiA 8a#i%nali#-e itu ti,ak -ungkin terlak#ana ,an *uga ti,ak $erluA Ti,ak -ungkin 3asionalisme karena -u#tahil kita -en9ari (ukti ,ulu #etia$ kali kita -au $er9a=a $a,a %rang dan rasionalitas lain ,an -e-utu#kan #e#uatu (er,a#arkan na#ihat5na#ihat =ang kita teri-aA Se$erti kita ti,ak (i#a -e-a#tikan a$a #etia$ *e-(atan =ang -au kita le4ati1 -a#ih kuatA Dan ra#i%nali#-e ti,ak $erlu1 karena ,ua ala#anA Perta-a1 kita -a#ing5-a#ing (ukan -anu#ia $erta-a ,i ,unia ini ,an ti,ak hi,u$ #en,irian ,i ,ala-n=aA Maka tak $erlu ,an *uga tak -ungkin kita -au -e-a#tikan #e-ua hal #en,iriA Ter$ak#a kita $er9a=a $a,a %rang lain ,an -en,a#arkan ,iri $a,a $el(agai tra,i#i =ang -e-uat $engala-an genera#i5genera#i =ang -en,ahului kitaA Ke,ua1 rasionalitas atau pengertian manusia ang sebenarn a adalah lebih mendalam daripada sekedar akal ang kita pergunakan dalam pelbagai pertimbangan praktis atau konkrit sehari-hari, 8a#i%nalita# -anu#ia =ang #e(enarn=a (er#u-(er $a,a la$i#an5la$i#an ke$ri(a,ian kita =ang le(ih -en,ala-1 =ang ,i (a4ah #a,ar1 ,i -ana #e-ua ke#an =ang kita $er%leh (er#a-a ,engan #egala -a9a- $erti-(angan =ang teru#5-eneru# kita a,akan ,i$er#atukan1 ,i#i-$an ,an ,i%lahA Orang 7a4a (i9ara tentang rasaA Ke#a,aran $a#9ara#i%nal ini #ering kali le(ih ,a$at ,i$er9a=ai ,ari$a,a kegiatan akal ra#i%nal =ang ,angkal1 =ang ,i$ergunakan untuk -e-(uat kalkula#i atau -en*a4a( #%al u*ianA Hal =ang #a-a ,a$at *uga ,iru-u#kan (eginiE )endekatan rasional tidak menutup agar setiap langkah kita pastikan dulu keamanann a sebelum kita mengambiln a, melainkan han a agar kita mempertanggung-ja.abkan langkah-langkah kita kalau memang ada alasanalasan n ata ang membuat kita menjadi ragu-ragu, 2al ang sama harus kita terapkan pada pertanggungja.aban suara hati, Suara hati dan <ang dituntut resionalitas, bukan rasionalismeA Ti,ak $erlu ,an ti,ak -ungkin rasionalitas kalau #e-ua $enilaian ,an $en,a$at -%ral -au kita >(uktikan>A ang $erlu a,alah keter(ukaanA Sela-a ti,ak a,a ala#an untuk -eragukan #uatu $enilaian -%ral1 tak $erlu kita -e-$er#%alkann=aA Teta$i a$a(ila kita -ulai -era#a ragu5 ragu1 atau a,a ala#an untuk -e-$er#%alkan #uatu angga$an -%ral1 atau a,a =ang -enga*ukan #angkalan1 kita haru# -e-$ertanggung*a4a(kann=aA Pertanggung5*a4a(an ini ,irang#ang %leh tantanganA A$a(ila $en,a$at -%ral kita ,itantang1 kita ti,ak (%leh -enghin,ar atau -enggangga$n=a #e$i1 -elainkan haru# -en9ari *a4a(anA Kita haru# -enangga$i #e-ua argu-en =ang -un9ulA Argu-en -ana =ang kuat ,an -ana ti,ak akan kelihatan ,ala$r%#e# ,ial%g atau$un ,e(at eti# itu #en,iriA )6

7a,i $ertanggung*a4a(an ra#i%nal #uara hati ti,ak (erarti1 (ah4a #etia$ $an,angan -%ral haru# kita (uktikan ,ulu1 -elainkan (ah4a kita haru# ter(uka (agi #etia$ argu-en1 #angkalan1 $ertan=aan ,an keragu5raguan ,ari %rang lain atau ,ari ,ala- hati kita #en,iriA Kita lanta# haru# -en9ari argu-enta#i #e$erti ,ala- ka#u# $engguguran untuk -e-$ertanggung*a4a(kan $en,a$at -%ral kitaA Ti,ak $erlu #etia$ kali kita kalah ,e(at1 kita -engu(ah $en,a$at kitaA Keha(i#an argu-enta#i (elu- tentu (erarti1 (ah4a $en,a$at -%ral kita #alahA Bi#a *uga (ah4a kita -en*a,i #a,ar akan $erlun=a #tu,i =ang #eriu#A Maka *angan kita ,engan -u,ah -ele$a#kan ke=akinan -%ral han=a karena kalah ,ala- ,e(atA Hati kita #ering >-engerti> ,engan le(ih (e#ar ,ari$a,a %takA Itulah =ang -e-(e,akan %rang ra#i%nal ,ari =ang ra#i%nali#tikA Teta$i a$a(ila #uatu $en,a$at -%ral kelihatan #ungguh5#ungguh ti,ak ,a$at kita $ertanggung5 *a4a(kan1 kita haru# (er#e,ia untuk -en9ari %rienta#i (aruA 7. Men3am2il (eputusan Dala- $a#al lalu ,a$at ,ilihat (ah4a #uara hati haru# ,i$ertanggung*a4a(kanA Dala- $a#al ini akan ,i(i9arakan 9ara untuk -enga-(il #uatu ke$utu#anA Pertan=aan =ang ,i(aha# #ekarang (er(un=iE Bagai-ana cara pengambilan keputusan supa a keputusan itu secara moral memadai8 A$a(ila kita -enga-(il #uatu ke$utu#an1 kita #elalu ,a$at -e-(e,akan antara Sebelum ,ua #aat1 =aituE #aat sebelum ke$utu#an itu haru# ,ia-(il ,an se.aktu keputusan diambil ke$utu#an akhirn=a ,ia-(ilA Selalu akan ter#e,ia 4aktu #e(elu- #uatu ke$utu#an haru# ,ia-(ilA Ka,ang5 ka,ang 4aktun=a #e,ikit1 ka,ang5ka,ang (an=ak1 #ering tergantung $a,a a$akah ke$utu#an itu -e-$un=ai aki(at =ang *auh atau -engenal hal =ang ti,ak (egitu $entingA ;aktu itulah =ang haru# ,i$ergunakan untuk -en*a-in agar #e,a$at5,a$atn=a ke$utu#an =ang akan ,ia-(il itu (etul5(etul #ete$at ,an #e(aik -ungkinA Dala- $er#ia$an $enga-(ilan ke$utu#an itulah ra#i%nalita# ke#a,aran -%ral hen,akn=a -e-ainkan $eranann=aA ang $erta-a ,i(utuhkan a,alah #ika$ ter(ukaA Ter(uka (erartiE (er#e,ia untuk -e-(iarkan $en,a$at #en,iri ,i$er#%alkanA Bia#an=a #e(elu- kita -enga-(il ke$utu#an1 #u,ah a,a ke9%n,%ngan ,ala- hati kita ke #alah #atu arahA Me#ki$un ,e-ikian1 kita ti,ak (%leh $ua# ,engan $en,a$at atau ke9%n,%ngan kita #e-ula1 -elainkan #e9ara kriti# ,an ter(uka haru# -en9ari1 a$a =ang $aling (aik untuk ,i$utu#kanA Untuk itu kita haru# -en9ari #e-ua in&%r-a#i =ang ,i$erlukan untuk -e-(erikan $enilaian =ang te$atA Kita haru# -e-$ela*ari -a#alahn=aA Kita haru# -e-$erhatikan $en,a$at5$en,a$at uta-a =ang ter,a$at -engenai -a#alah =ang haru# kita $utu#kanA Teruta-a kita haru# ter(uka terha,a$ $an,angan =ang (er(e,a ,engan $an,angan kitaA Kita haru# -e-5 $erti-(angkan argu-en pro ,an contra1 -ana =ang le(ih kuatA Se$erlun=a kita -en9ari $el(agai $erti-(anganA Kita -inta na#ihat %rang lain =ang kita angga$ )1

(i*ak#ana atau ahli ,ala- (i,ang $er-a#alahan =ang kita ha,a$iA 7a,i ke9%n,%ngan atau $ra$en,a$at kita #en,iri (elu- kita (akukan -elainkan kita (uka terha,a$ kritikA Barangkali $en,a$at kita #e-ula1 ,an ,engan ,e-ikian #uara hati #en,iri (eru(ah ,an (erke-(ang ,ala- $r%#e# $en9aharian ke$utu#an ter(aik ini =ang #ekaligu# -eru$akan $r%#e# (ela*arA Contoh 5 #asalah penggu-guran kandungan Itu ti,ak (erarti (ah4a #etia$ kali kita haru# #eakan5akan -ulai ,ari titik n%l lagiA Kalau #uatu $er-a#alahan $ernah kita $ela*ari #a-$ai tunta# #ehingga kita akhirn=a -eneta$kan #ika$ kita1 kita ti,ak $erlu -e-ulai #eluruh $r%#e# itu #ekali lagiA1 kalau kita (erha,a$an ,engan -a#alah =ang #a-aA Mi#aln=a masalah pengguguranE Kalau #e%rang ,%kter #u,ah -e-ikirkann=a #e9ara -en,ala-1 -en,i#ku#ikann=a (er#a-a ,%kter5,%kter lain ,an (er#a-a $ara ahli etika ,an -%ral aga-a1 ,an (er,a#arkan itu #u,ah -en9a$ai $en,irian =ang $a#ti1 -i#aln=a (ah4a ia ti,ak akan -elakukan $engguguran itu -e#ki$un ia ,i-inta1 -aka ia tentu #a*a ti,ak #etia$ kali haru# -enga,akan #e-ua $erti-(angan itu ,ari #e-ulaA Ia ,a$at -en,a#arkan ,iri $a,a $en,iriann=a itu1 karena -eru$akan ha#il u#aha =ang (ertanggung *a4a( untuk -enangani ka#u# $engguguran #e9ara te$atA Teta$i a$a(ila ke-u,ian ,ala- ,e(at tentang $engguguran -un9ul #egi5#egi $enting =ang (aru1 ia haru# -e-(uka $er-a#alahan lagi ,an -enentukan $en,iriann=a ke-(ali (erha,a$an ,engan #egi5#egi (aru ituA 7a,i tak $ernah kita (%leh -enga-(il #ika$ >aku #u,ah -e-$un=ai $en,irian ,an %leh karena itu argu-en5argu-en1 $an,angan5 $an,angan ,an tantangan5tantangan (aru tak $erlu kuhiraukanO> Kita tak $ernah (%leh (erhenti (ela*arO

A,a #atu 9ara untuk -engelak ,ari $ertanggung*a4a(an ra#i%nal =ang $erlu #engelak dari ,i#e(ut #e9ara khu#u# ,i #iniA <aitu orang menolak untuk berdialog secara pertanggungja.aban rasional terbuka, untuk menanggapi argumen la.an dengan alasan5 0ku sudah mempun ai ke akinan dan itu urusankuO Dala- hal aga-a #ika$ itu (arangkali ,a$at ,i(enarkan1 teta$i ti,ak a$a(ila ke$entingan %rang lain ter#angkutA Ba=angkan #e%rang ke$ala #ek%lah =ang ,i-inta untuk -e-$ertanggung5 *a4a(kan -enga$a ia -e-e9at #e%rang -uri,1 ,an ia -en*a4a(1 >Ke(i*ak#anaan ini telah #a=a =akini ,ala- hati #a=aO> 7a4a(an ini #a-a ,engan -en%lak untuk -e-(eri $ertanggung*a4a(anA Dari$a,a -en*ela#kan ala#an5ala#an mengapa ia -e-e9at anak itu1 ia han=a -enega#kan bah.a ia (erteka, untuk -e-e9atn=aA Kita -e-ang haru# (ertin,ak -enurut ke=akinan hati kita1 *uga ke$ala #ek%lah itu1 teta$i itu ti,ak -e-(e(a#kan kita ,ari ke4a*i(an untuk -e-$ertanggung*a4a(kan mengapa kita #a-$ai ke ke=akinan ituA 7a,i kita ti,ak (%leh -elin,ungi ,iri ,i (elakang ke=akinan atau #uara hati kitaA Suara hati -eru$akan &akta1 (ah4a kita (erke=akinan ,e-ikian1 teta$i ti,ak -en*ela#kan -enga$an=aA #empertanggung ja.abkan suara hati berarti kita menjelaskan mengapa kita dalam hati berpendapat demikian, Mari kita rangku-E Se(elu- kita -enga-(il #e(uah ke$utu#an kita haru# #elalu (er#ika$ ter(ukaA Kita (etul5(etul haru# (eru#aha untuk -ene-ukan ke$utu#an -ana =ang $aling te$atA Kita haru# ter(uka terha,a$ $an,angan %rang lain1 teruta-a %rang =ang terkena %leh ke$utu#an =ang kita a-(il1 teta$i )"

$a,a $rin#i$n=a terha,a$ $en,a$at #ia$a #a*a =ang rele?anA Kita haru# #e$erlun=a (er#e,ia untuk -e-ikirkan $en,irian kita #en,iri ke-(ali ,an (ahkan untuk -engu(ah $en,a$at kitaA Kita ti,ak (erhak untuk ng%t%t $a,a a$a =ang kita #e(ut ke=akinan atau #uara hati kitaA Kita haru# -en9ari #egala in&%r-a#i =ang rele?an ,an -e-$erhatikan #erta -enangga$i $en,a$at ,an #angkalan %rang lainA Se$erlun=a kita -en9ari na#ihatA Dengan ,e-ikian kita telah -elakukan a$a =ang $erlu agar ke$utu#an =ang akan kita a-(il #ete$at -ungkin #e*auh tergantung $a,a kitaA Terha,a$ -a#alah haru# ,ia-(il ke$utu#anA Ke(an=akan -a#alah ti,ak ,a$at ,itun,a $e-e9ahann=a untuk #ela-an=aA A$a(ila #e#e%rang ,%kter teru# #engambil -eneru# -enun,a ke$utu#an1 a$akah -au -elakukan #e(uah %$era#i atau keputusan ti,ak1 ia ,engan ,e-ikian *uga -enga-(il ke$utu#an1 -e#ki$un #e9ara $a#i& ,an 9engeng1 =aitu untuk ti,ak -elakukan %$era#i (,an #e-entara ,%kter ragu5 ragu1 $a#ien (arangkali -ati ,engan #en,irin=a!A 7a,i (agai-ana$un *uga -a#a $erti-(angan haru# (erakhir ,an kita haru# -enga-(il ke$utu#an1 entah #e9ara akti&1 #e(agai-ana -e#tin=a1 ,engan -e-ilih #alah #atu ,ari alternati&5alternati& =ang ter(uka1 entah #e9ara ti,ak #e-e#tin=a ,an 9engeng ,engan -e-(iarkan $eri#ti4an=a (er*alan ,engan #en,irin=aA Kalau #aat #e(elu- ke$utu#an ,ia-(il a,alah #aat tuntutan ra#i%nalita# #uara (emutlakan hati1 -aka #aat $utu#an ,ia-(il (era,a ,i (a4ah tuntutan ke-utlakann=aA #engambil Ke$utu#an haru# #elalu ,ia-(il -enurut a$a =ang a,a #aat itu ,i#a,ari #e(agai keputusan ke4a*i(an1 *a,i -enurut #uara hatiA Beta$a$un kita #e(elu-n=a (er#e,ia untuk berdasarkan -e-(iarkan #uara hati kita ,i$er#%alkan1 teta$i pada saat ke$utu#an haru# suara hati ,ia-(il1 kita haru# -engikuti #uara hati kitaA Kita #elalu -enga-(il ke$utu#an #e#uai ,engan kein#a&an kita $a,a #aat ituA Me#ki$un ti,ak #e#uai ,engan $an,angan %rang lain1 ,engan #uatu tuntutan i,e%l%gi#1 ,engan #uatu $era#aan1 -elainkan #e#uai ,engan a$a =ang $a,a #aat itu ,i#a,ari #e(agai ke4a*i(an #a=a1 entah #e#uai atau ti,ak ,engan $en,a$at %rang lainA Ke4a*i(an untuk #elalu (ertin,ak #e#uai ,engan #uara hati kita #en,iri1 tentu (emungkinan ti,ak -e-(a4a *a-inan (ah4a ke$utu#an itu $a#ti (etulA Suara hati kita ti,ak keputusan keliru -engan,ung garan#i (ah4a $erti-(angan5$erti-(angan =ang -en,ahului $enga-(ilan ke$utu#an ti,ak a,a =ang keliruA Barangkali #uatu in&%r-a#i =ang rele?an (aru ke-u,ian kita ketahuiA Barangkali a,a #egi $enting =ang ta,in=a kita $erti-(angkan ,engan kurang -a#akA Barangkali kita kurang terke#an %leh $eringatan %rang lain =ang ti,ak -a-$u untuk -e-(erikan argu-enta#i =ang kuat1 teta$i #e#u,ahn=a tern=ata te$at ,ala- $enilaiann=aA Atau kita #e(alikn=a #elalu terke#an %leh $en,a$at te-an ,an kurang $er9a=a $a,a $enilaian kita #en,iriA Itu #e-uan=a ,a$at ter*a,iA Manu#ia -e-ang ,a$at keliruA Teta$i itu ti,ak (erarti (ah4a ke$utu#an =ang tern=ata #alah itu secara moral #alah *ugaA Me#ki$un ke$utu#an itu keliru ,an #alah1 na-un %rang =ang -enga-(iln=a #e9ara -%ral ti,ak (er#alah1 atau1 ,ala- (aha#a aga-a1 ia ti,ak (er,%#a1 a$a(ila $a,a #aat $enga-(ilan ke$utu#an ia =akin (ah4a itulah =ang 4a*i( )'

(eputusan keliru tidak salah secara moral

,i$utu#kann=aA Ia #u,ah -enga-(il ke$utu#an ,engan (eru#aha #e(aik5 (aikn=aA Kalau ke-u,ian kelihatan (ah4a ke$utu#an itu tern=ata ti,ak te$at1 -i#aln=a karena tern=ata -erugikan %rang lain1 $enga-(ilan ke$utu#an itu ta,i teta$ ti,ak ,a$at ,i$er#alahkanA ang ,a$at ,i$er#alahkan #e9ara -%ral ialah kalau $er#ia$an ke$utu#an itu kurang teliti1 atau kurang ter(uka1 atau terlalu -u,ah ter$engaruh %leh $en,a$at %rang lainA 7a,i (arangkali ke#alahan -%ral terletak ,ala- $er#ia$an ke$utu#an =ang kurang ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kanA Teta$i a$a(ila ke$utu#an itu (etul5(etul ,ia-(il #e#uai ,engan a$a =ang $a,a #aat itu ,i#a,ari #e(agai ke4a*i(an1 ke$utu#an itu #en,iri #e9ara -%ral ti,ak 9a9atA Akan teta$i1 kalau ke$utu#an =ang #e9ara %(*ekti& #alah itu tern=ata -e-$un=ai aki(at5aki(at (uruk (agi %rang lain1 kita -e-ang 4a*i( (eru#aha untuk #e,a$at5,a$atn=a -engurangi aki(at (uruk ituA 7a,i kita (ertanggung a*4a( terha,a$ aki(at ke$utu#an kitaA Kita ti,ak (%leh 9u9i tangan ,engan ala#an (ah4a kita #u,ah (eru#aha ,engan #e(aik5(aikn=aA Kita ti,ak $ernah -e-a#tikan (ah4a $er#ia$an ke$utu#an #u,ah #ungguh5#ungguh -e-a,aiA Selalu a,a ke-ungkinan (ah4a kita t%h #e,ikit lalaiA Oleh karena itu1 meskipun keputusan sendiri secara moral tidak cacat, tetapi kita tetap memikul tanggung ja.ab agar akibat-akibatn a sedapat-dapatn a tidak merugikan orang lain, atau kalau perlu untuk memulihkan keadaan semula,

$etap bertanggungja.ab

Perti-(angan #a-$ai #ekarang ,a$at -eni-(ulkan ke#an1 #eakan5akan $a,a Suara hati #aat ke$utu#an haru# ,ia-(il1 #uara hati kita #elalu -engatakan ,engan *ela# ragu-ragu a$a =ang 4a*i( kita $utu#kanA Dala- ken=ataan #ering ti,ak ,e-ikian a,an=aA Seringkali kita ragu5ragu tentang a$a =ang haru# kita lakukan1 ka,ang5ka,ang #a-$ai #aat ,i-ana ke$utu#an haru# ,ia-(ilA 7u#tru %rang =ang (er#ika$ #ungguh5#ungguh ,an (er#e,ia -elakukan a$a =ang -eru$akan tanggung *a4a(n=a -en=a,ari (eta$a k%-$lek# #itua#i kehi,u$an -anu#iaA Mi#aln=a #e%rang guru =ang ke(etulan1 ,i luar lingkungan #ek%lahn=a1 -engetahui (ah4a #alah #e%rang -uri,n=a #e%rang -%r&ini#A A$akah ia haru# -ela$%rkan anak itu ke$a,a ke$ala #ek%lah ,engan aki(at anak itu $a#ti akan ,ikeluarkan ,ari #ek%lah itu1 antara lain ,engan ala#an untuk -elin,ungi #i#4a5#i#4a lain ,ari (aha=a -%r&ini#-eL Ataukah1 karena ia -engetahui hal itu (ukan #e(agai guru1 ia haru# -en,ia-kann=a teta$i #ekaligu# -en,ekati %rang tua ,an anak itu #en,iri ,an -e-(antu ,ia untuk -engata#i -a#alah =ang #angat ga4at ituL Untuk ke,ua (elah alternati& ter,a$at ala#an5ala#an (aik untuk -e-ilihn=aA A$a =ang haru# ,i$utu#kann=aA Kita -e-ang #ering haru# (ertin,ak ,ala- kea,aan -a#ih ragu5raguA 7ela#lah (ah4a $e-e9ahan =ang $aling (uruk a,alah teru# ragu5ragu #a*a ,an ti,ak (er(uat a$a5a$a1 han=a karena ti,ak (erani -enga-(il ke$utu#anA Itulah ti$e %rang =ang teru#5-eneru# ragu5ragu #ehingga tak $ernah -e-utu#kan #e#uatuA 7a,i #itua#i #e-a9a- itu -e-(utuhkan ke(eranianA Dala- #itua#i itu kelihatan a$akah kita -e-$un=ai ke$ri(a,ian =ang kuat1 atau kita %rang =ang le-ahA Se%rang $e-i-$in a,alah %rang =ang ,ala- #itua#i k%-$lek# ,an -e-(ingungkan (erani -enga-(il tanggung *a4a(1 (erani (ertin,ak ,engan ))

(i*ak#ana ,an (erani -enga-(il re#ik%A 7a,i kita *angan -en=erahkan ke$utu#an $a,a ira-a 4aktu #a*aA Kalau -e-ang ti,ak ,a$at ,itun,a lagi kita hen,akn=a (erani untuk -enga-(il ke$utu#anA Teta$i ke$utu#an -ana =ang haru# ,ia-(il kalau kita -a#ih ragu5raguL (eberanian 7a4a(an a,alah #e,erhanaE #alah #atuA Kita (e(a#A Kalau teta$ ti,ak *ela# -ana mengambil =ang le(ih (aik ,an -ana =ang le(ih -erugikan1 -aka kita (e(a# -e-ilih #alah risiko #atuA Dari$a,a -engelak ,ari tanggung *a4a( ,an -en=e-(un=ikan ,iri ,i (elakang keragu5raguan itu1 kita1 kalau #u,ah ti(a 4aktu ke$utu#an haru# ,ia-(il1 -e-utu#kan #alah #atuA Orang =ang kuat 4atakn=a (erani *uga untuk ke-u,ian ,itegurA Teruta-a ,ari #e%rang $e-i-$in #ika$ itu haru# ,ituntutA Ia *angan lari ,ari tanggung *a4a(n=aA Karena ia $e-i-$in1 ia (er#e,ia ,itegur ke-u,ian1 -e#ki$un teguran itu #e(enarn=a kurang a,il karena ia telah (eru#aha #e(aik -ungkin untuk -enga-(il ke$utu#an =ang $aling te$atA Ia *uga akan #ia$ #e,ia untuk -enga-(il tin,akan #elan*utn=a kalau tern=ata ke$utu#ann=a -e-$un=ai aki(at negati&A Ini #ika$ %rang =ang (erani untuk -e-ikul tanggung *a4a(A Mari kita rangku- ha#il5ha#il (a( iniA Kita telah -elihat (ah4a #uara hati 3angkuman (ukan -a#alah $era#aan1 -elainkan -enuntut $ertanggung*a4a(an ra#i%nalA Bukan ,ala- arti ra#i%nali#-e1 #eakan5akan #etia$ $enilaian -%ral haru# ,a$at ,i(uktikan1 -elainkan ,ala- arti (ah4a $enilaian -%ral kita haru# kita (uka terha,a$ tantangan ,an #angkala ,an haru# kita ,ukung ,engan argu-en5 argu-en %(*ekti&A Maka kita (%leh -enga-(il ke$utu#an (egitu #a*a ata# ,a#ar $en,a$at kita $a,a #aat itu1 -elainkan haru# -en9ari in&%r-a#i ,an $erti-(angan =ang rele?an1 haru# ter(uka terha,a$ $en,a$at $ihak lain ,an (er#e,ia untuk -enangga$in=a1 (ahkan #e$erlun=a untuk -engu(ah $en,a$at kita #en,iri =ang #e-ulaA Teta$i ke$utu#an #en,iri haru# #elalu kita a-(il #e#uai ,engan #uara hati kita #en,iriA Dala- kea,aan ragu5ragu $un kita hen,ak (erani untuk -enga-(il ke$utu#an ,an untuk -e-$ertanggung*a4a(kan aki(at5 aki(atn=aA III. M!N5!M4AN5)AN SUARA #A"I 8. 4ersedia untu( 2ersi(ap m,ral Se#u,ah kita -elihat a$a itu #uara hati ,an (agai-ana #uara hati haru# )erbedaan ,i$ertanggung*a4a(kan1 ,ala- (a( ini akan ,i(aha# (e(era$a -a#alah tentang #elan*utn=a =ang ti-(ul ,ala- hu(ungan ,engan #uara hati kitaA Pertan=aan berbagai masalah $erta-a -engenai perbedaan tentang pelbagai masalah moralA moral A$a(ila $enilaian -%ral (er#i&at ra#i%nal ,an (er,a#arkan $erti-(angan5 $erti-(angan %(*ekti& ,an ,i#a,ari #e(agai (erlaku u-u-1 (agai-ana ,a$at ,iterangkan (ah4a ke#atuan $en,a$at #ering ti,ak ter9a$aiL Mi#aln=a ,alahal $engguguran i#i kan,ungan1 k%ru$#i1 $erlakuan terha,a$ -ereka =ang ke9an,uan %(at (iu#1 teta$i *uga ,ala- ka#u#5ka#u# k%nkrit1 -i#aln=a a$akah )+

Kiran=a a,a tiga ala#an -enga$a ke#atuan $en,a$at -%ral #ering #ulit ter9a$aiA Perta-a1 -a#alah =ang kita ha,a$i1 -i#aln=a ,i (i,ang ke,%kteran atau (i#ni#1 #azalah ang sering sangat kompleksA Mereka =ang (er#eli#ih $aha- #ering ti,ak -e-$un=ai kompleks $engetahuan ,an in&%r-a#i =ang #a-a atau -e-$un=ai $an,angan il-iah =ang (er(e,aA 7adi perbedaan penilaian moral timbul karena masalah ang mau dinilai dipandang secara berbeda pula, Ke,ua1 kita #ering tidak mendekati masalah ang kita hadapi secara rasional dan objekti', melainkan secara emosional atau dari segi kepentingan pribadi, #asalah tidak Kalau kita kena #en,iri kita #uka untuk (era#i%nali#a#i1 *a,i kita -en9ari ala#an dihadapi ,an $erti-(angan =ang na-$akn=a #angat -%ral teta$i #e(enarn=a han=a secara -elin,ungi ke$entingan kitaA Se(agai 9%nt%h ,a$at ,ia-(il #e%rang -a*ikan rasional dan =ang -e-(erikan $enilaian tentang $erlakuan a$a terha,a$ (uruh5(uruhn=a objekti' =ang ,a$at ,iangga$ a,il1 atau %rang tua =ang -engatakan (ah4a ke(i*ak#anaan -ereka a,alah -e-(erikan ke(e(a#an $enuh ,an 9uku$ uang ke$a,a anak -ereka agar ia ,a$at (ela*ar untuk (ertanggung *a4a(1 teta$i #e(enarn=a -ereka han=a ti,ak (er#e,ia untuk -e-(erikan 9uku$ 4aktu ke$a,an=aA Begitu $ula kita *arang (er$ikir ,engan *ela# ,an ra#i%nal1 -elainkan le(ih #uka tun,uk terha,a$ $el(agai ke(ia#aan ,an $en,a$at lingkunganJ kita terikat %leh $el(agai $ra#angka1 a$ri%ri1 #enti-en1 $era#aan ,an ke#e-$itan i,e%l%gi# #ehingga kita ti,ak #anggu$ untuk -enga,akan $erti-(angan5$erti-(angan =ang %(*ekti&A Orang tidak bersedia bertindak dengan baik, adi dan jujur Ketiga1 ter*a,i *uga (ah4a #e#e%rang secara terbuka tidak bersedia untuk bertindak dengan baik, adil dan jujur, 7a,i %rang -en%lak untuk (ertin,ak #e9ara -%ralA Satu5#atun=a aturan =ang ,iakuin=a ialah -enge*ar ke$entingan $ri(a,in=aA Orang itu ti,ak (er#e,ia untuk -engakui (erlakun=a #uatu $rin#i$ -%ralA Ia #elalu -au -enang #en,iri ,engan 9ara (agai-ana$unA Per9u-a kita (eru#aha untuk -en9a$ai ke#atuan $engertian -%ral ,engan %rang #e-a9aituA Dala- etika ,ikatakan (ah4a ke#atuan $aha- -%ral han=a ,a$at ter9a$ai1 a$a(ila kita (er#e,ia untuk -ene-$ati >titik $angkal -%ral> the moral point o' :ie.A Dengan titik $angkal -%ral ,i-ak#u, (ah4a %rang haru# ,ulu (er#e,ia untuk -enga-(il #ika$ -%ral1 (aru ter9a$ailah ,a#ar untuk (er#a-a5#a-a -en9ari $enilaian =ang te$atA 7a,i u#aha untuk -en9a$ai ke#atuan $en,a$at -%ral =ang han=a ,a$at (erha#il kalau #=arat5#=arat tertentu ter$enuhiA Se-ua $ihak haru# (era,a ,ala- kea,aan (e(a# ,ari $ak#aan ,an tekanan1 -ereka (er#e,ia untuk ti,ak -en9ari keuntungan ,an ke$entingan #en,iriA1 ti,ak (er$ihak ,an ti,ak (erat #e(elah ,ala- -en9ari a$a =ang -eru$akan ke4a*i(an -%ralA Se-ua $e#erta haru# (er#e,ia untuk (ertin,ak #e#uai ,engan $rin#i$5 $rin#i$ =ang (erlaku u-u-1 *uga a$a(ila itu (ertentangan ,engan ke$entingan -ereka #en,iriA Akhirn=a -ereka haru# -e-$un=ai $engertian te%riti# =ang ).

Sulit tercapai kesatuan pendapat

%rang =ang $ernah -eni$u kita1 #e9ara -%ral 4a*i( kita -aa&kan ,an (ahkan ,i(eri ke#e-$atan #ekali lagi1 #ering ti,ak ,i#e$akati #ika$ -ana =ang 4a*i( kita a-(ilA

$itik pangkal moral

*ela# ,an -engetahui #e-ua in&%r-a#i =ang (er#angkutan ,engan -a#alah =ang ,iha,a$iA Maka ken=ataan (ah4a kita #ering ti,ak -en9a$ai ke#atuan $en,a$at -engenai a$a =ang -en*a,i keharu#an -%ral han=a -enun*ukkan (ah4a kita (elu#anggu$ untuk (etul5(etul (er#ika$ -%ralA Menga-(il titik $angkal -%ral #e$erti =ang ,iga-(arkan ,i ata# han=a -ungkin (agi %rang =ang -e-iliki ke$ri(a,ian =ang kuat ,an -atangA $. Men3asah pen3ertian m,ral (ita Untuk -en9a$ai ke-atangan itu1 kita haru# (eru#aha ,ala- ,i-en#i k%gniti& , #endidik ,an a&ekti&A Dala- ,i-en#i k%gniti& kita haru# (eru#aha agar #uara hati suara hati -e-(erikan $enilaian5$enilaiann=a (er,a#arkan $engertian =ang te$atA Atau ,engan kata lain1 kita haru# -en,i,ik #uara hatiA Maka (erikut ini #a=a #a*ikan (e(era$a $erti-(angan -engenai $en,i,ikan #uara hatiA Teta$i -enga$a #uara hati kita haru# ,i,i,ikL Suara hati kita sangat dipengaruhi oleh perasaan moral kita ang terbentur oleh pengaruh pendidikan in'ormal dan 'ormal ang telah kita terima1 ,an itu (erarti %leh $an,angan5$an,angan -%ral lingkungan kita1 le(ih5le(ih 4aktu kita -a#ih -u,aA Begitu $ula kita -e-(atinkan #e-ua $engala-an kita ,an ,engan ,e-ikian kita -enge-(angkan ke(i*ak#anaan5ke(i*ak#anaan ,an #ika$5#ika$ -%ral =ang kita angga$ >(ia#a>A Pera#aan -%ral (Su$ereg%! ,an angga$an5 angga$an itu #angat -e-$engaruhi #uara hati kitaA Dengan -en,i,ik #uara hati kita (erarti (ah4a kita (eru#aha untuk -e-(e(a#kan kita ,ari $ra#angka5 $ra#angka itu1 agar kita ,a$at -enga-(il *arak terha,a$n=a ,an -enilain=a ,engan kriti#A Men,i,ik #uara hati (erarti (ah4a kita teru#5-eneru# (er#ika$ ter(uka1 -au (ela*ar1 -au -engerti #eluk (eluk -a#alah5-a#alah =ang kita ha,a$i1 -au -e-aha-i $erti-(angan5$erti-(angan eti# =ang te$at ,an #e$erlun=a -e-(aharui $an,angan5$an,angan kitaA Dengan ,e-ikian ke#a,aran -%ral kita akan (erke-(ang teru#1 *a,i ti,ak akan -e-(eku $a,a titik $erke-(angan tertentu1 -i#aln=a $a,a tingkat ke#a,aran 4aktu kita (eru-ur "6 tahun1 -elainkan tu-(uh #e#uai ,engan $ertu-(uhan kita #e(agai -anu#ia ,an ,engan $erlua#an 4a4a#an ,an tanggung *a4a( =ang kita ha,a$iA De-ikian agar #uara hati #e-akin #e#uai ,engan n%r-a5n%r-a -%ral %(*ekti& ,an #truktur5#truktur n=ata $er#%alan5$er#%alan =ang kita ha,a$iA U#aha untuk -en,i,ik #uara hati menuntut keterbukaan kita dan keinginan kita untuk belajar, Dua #=arat ini -e-ang ti,ak han=a $enting (agi $en,i,ikan #uara hati #a*a1 -elainkan (agi $erke-(angan ke$ri(a,ian kita $a,a u-u-n=aA Kita haru# ter(uka ,ala- arti (ah4a kita ti,ak $ernah #eakan5akan #u,ah *a,i1 $a#ti1 tak teru(ahkan1 -ati #e9ara r%hani ,an intelektualA Orang =ang -e-iliki keter(ukaan itu ,ala- u-ur tua $un ,a$at (ela*ar hal5hal =ang (aru ,an ti,ak ketinggalan1 #e,angkan ti$e %rang =ang #u,ah *a,i (eru(ah lagi #ika$n=a #e-en*ak ia (aru (eru-ur '6 tahunA Tan,a keter(ukaan a,alah keinginan untuk (ela*arA )/

Dala- hu(ungan ini #a=a -au -en=inggung #uatu $ertan=aan =ang ti,ak Suara hati *arang ,ia*ukanE 0pakah suara hati sama dengan suara 0llah8 dan suara Kita #ekarang #u,ah 9uku$ -e-aha-i #uara hati untuk ,a$at -en*a4a( $uhan $ertan=aan ituA 7a4a(an -e-$un=ai ,ua (agianA Perta-a1 karena #uara hati ,a$at keliru1 #e,angkan Allah ti,ak ,a$at keliru1 -aka #u,ah *ela#lah (ah4a #uara hati ti,ak (egitu #a*a (%leh ,i#a-akan ,engan #uara AllahA Suara hati ,engan a-at *ela# -en9er-inkan #egala $engertian ,an $ra#angka kita #en,iri1 #ehingga *ela# -eru$akan #uara kita #en,iriA Teta$i ,ala- $ertan=aan itu ter-uat #e#uatu =ang (etulA Dala- #uara hati -e-ang a,a un#ur =ang ti,ak ,a$at ,iterangkan ,ari realita# kita -anu#ia #a*a1 =aitu ke-utlakann=aA Suara hati -e-uat ke#a,aran (ah4a a$a =ang ,i#a,arin=a #e(agai ke4a*i(an mutlak haru# kita lakukan tan$a #=arat ,an tan$a >teta$i>A Pa,ahal kita -anu#ia ti,ak -utlakA Dari -ana un#ur -utlak ,alake#a,aran kitaL ang -utlak han=a #atu1 AllahA 7a,i ke-utlakan #uara hati ,i #atu $ihak ,an &akta (ah4a #uara hati kita ,a$at keliru ,i lain $ihak a$akah ,a$at ,i$er#atukanL Kita ,a$at -e-(a=angkaann=a (eginiA Suara hati -e-ang -eru$akan ke#a,aran kitaA Dengan #egala keanehan ,an keter(ata#an kita -a#ing5-a#ingA Dan %leh karena itu #uara hati kita -a#ing5-a#ing ti,ak -utlak (enarA Lalu -enga$a kita #a,ar (ah4a kita -utlak terikat %lehn=aL Karena $enilaiann=a1 *a,i $enilaian kita #en,iri #eakan5akan ,ia,akan ,iha,a$an tahta AllahA Seakan5 akan ,engan Allah #e(agai #ak#iA Sehingga -e#ki$un $enilaian kita (arangkali keliru1 na-un *ela# *u*ur ,an #ungguh5#ungguh1 karena kita -elakukann=a ,ala- ke#a,aran (ah4a Allah -en=ak#ikann=aA 7a,i ,ala- &en%-ena #uara hati kita (etul5(etul -e-iliki #uatu $engala-an tentang tran#en,en#i1 tentang Dia =ang -engata#i #egala 9i$taanA Kita ti,ak -elihat Tuhan #e9ara lang#ungA Itu ,ala- kehi,u$an ini ti,ak -ungkinA Teta$i kita #eakan5akan -era#akann=aA Oleh karena itu Kar,inal 7%hn Henr= Ne4-an (106151026! -e-an,ang #uara hati #e(agai *alan =ang $aling te$at untuk -e-aha-i (ah4a a,a AllahA Bah4a #uara hati (i9ara ,engan (egitu tak terg%=ahkan1 tan$a -enghiraukan #egala -a9a- $erti-(angan ,an ke$entingan kita #en,iri1 *a,i ke-utlakan tuntutann=a untuk -elakukan a$a =ang ,i#a,ari #e(agai ke4a*i(an kita1 han=a ,a$at ,i$aha-i kalau kita -eneri-a a,an=a ang Mutlak =ang -en=ak#ikan u#aha kitaA Kelihatan (ah4a -anu#ia $a,a ,a#ar %t%n%-in=a ter(uka (agi ang MutlakA Keter(ukaan *uga ,i(utuhkan ,ala- arti =ang lainA Uraian #a-$ai #ekarang (arangkali -e-(eri ke#an #eakan5akan ,ala- $e-(entukan $enilaian -%ral kita #a-a #ekali (er,iri #en,iriA Ke#an itu keliruA )ertama karena kita tidak pernah mulai dari titik nol, apabila kita mau menilai suatu situasi secara moral, (ita selalu sudah memba.a pendapat, penilaian-penilaian moral tertentu ang terbentuk melalui pengalaman-pengalaman kita dalam lingkungan sosial kita, 7adi kita di satu pihak sudah memiliki kecondongan )0

kuat bagaimana kita akan menjatuhkan penilaian moral, di lain pihak kita $entang justru harus juga kritis terhadap kecondongan kita ini, nasehat moral Ke,ua1 kita telah -elihat (ah4a kepastian moral bukanlah kepastian ilmu alam atau ilmu ukur, Ke-a-$uan untuk $a,a #etia$ #aat -e-aha-i a$a =ang -en*a,i ke4a*i(an kita1 -e-erlukan $engala-an ,an $e-(ia#aan =ang la-aA Pa,ahal $enilaian kita #en,iri #ering (erna$a# $en,ekA Kalau kita -en9ari ke(enaran -%ral1 kita #ering terha,ang %leh #egala -a9a- $era#aan1 $ra#angka1 ke(utuhan $#iki# ,an ke$entingan =ang #ering (ahkan ti,ak kita #a,ari1 %leh keter(ata#an kitaA Dengan ,e-ikian -en*a,i *ela# (ah4a ,ala- $e-(entukan $enilaian -%ral kita ti,ak ,a$at -engan,alkan ,iri #en,iri #a*aA (ita memerlukan nasihat, (ita harus berdialog dengan orang-orang ang kebijaksanaann a sudah teruji, (arena tanpa kebijaksanaan penilaian moral ang tepat tidak dapat tercapai, Bahkan ,a$at ,i(a=angkan (ah4a kita ka,ang5ka,ang (egitu #a*a -enuruti na#ihat #e%rang >guru> atau >%rang tua> =ang kita $er9a=aiA Dala- tra,i#i ,ulu $entang hal itu (ia#aA Muri, #e$enuhn=a $er9a=a ke$a,a gurun=a ,an (er#e,ia untuk nasehat -entaati na#ihatn=a #e9ara -utlakA Pa,a Ia-an #ekarang kita ti,ak akan -utlak tradisi -enuruti a$a =ang ,ina#ihatkan %leh #ia$a $un ke$a,a kita $un kalau %rang itu #angat kita h%r-atiA Teta$i ,a#ar #ika$ tra,i#i%nal itu -a#ih teta$ a,aA Sekarang $un ke(i*ak#anaan ,i$erlukan (er#a-aan ,engan #uatu ke*ernihan $an,anganA Ke,ua5,uan=a #ering ti,ak a,a $a,a kita1 a$alagi kalau kita #en,iri terli(at hi,u$ -ati ,ala- -a#alah ituA Dala- #itua#i itu -a#uk akal kalau kita -en=ingkirkan $ikiran kita #en,iri ,an -enuruti na#ihat %rang =ang #ungguh5 #ungguh ,a$at kita $er9a=ai ,an teru*i ke(i*ak#anann=aA Kita -e-ang #elalu 4a*i( untuk -engikuti #uara hati kita #en,iriA Ke4a*i(an itu ti,ak ,a$at kita #erahkan ke$a,a #ia$a $unA Kita *uga ti,ak $ernah (%leh (ertin,ak -ela4an $enilaian -%ral kita #en,iri =ang *ela#A Teta$i a$a(ila kita #u,ah (erteka, untuk ti,ak lari ,ari tanggung *a4a( kita ,an untuk #etia terha,a$ ke4a*i(an kita1 na-un kita -era#a #ungguh5#ungguh -a9et1 (ingung ,an tak tahu a$a =ang haru# kita lakukan1 kita (%leh #a*a -engutarakan -a#alah kita ke$a,a %rang =ang (i*ak#ana ,an *u*urA Dan a$a =ang ,ina#ihatkan kita *alankanA Dari $er#$ekti& itu ,a$at le(ih -enghargai $eran tra,i#i ,ala- -a#=arakatA Kita -e-ang tidak boleh mengikuti tradisi-tradisi secara buta, Teta$i ,ala- tra,i#i la-a terhi-$un ke(i*ak#anaan ,an $engala-an #e(uah -a#=arakat #e*ak #ekian (an=ak genera#iA Tra,i#i itu -e-ang ti,ak #eluruhn=a -e-a,ai lagi #e(agai lan,a#an $e-e9ahan -a#alah5-a#alah kha# Ia-an kita =ang -%,ernA Teta$i (an=ak -a#alah =ang kita ha,a$i #e(enarn=a -a#alah5-a#alah a(a,i kehi,u$an -anu#iaA Tra,i#i #e(uah -a#=arakat #ering -en=i-$an le(ih (an=ak $engertian ,an ke(i*ak#anaan tentang kehi,u$an -anu#ia ,ari$a,a a$a =ang ,a$at kita $ikirkan ,engan akal $ri(a,i =ang (ia#an=a ,angkalA Maka kita *angan -ere-ehkan tra,i#i kitaA Salah satu sikap kepribadian moral ang matang adalah kerendahan hati untuk mengakui keterbatasan kecerdasann a dan untuk mencari nasihat orang lain, )2

7. "e(ad m,ral Dala- $a#al #e(elu-n=a telah ,i(aha# (agai-ana #egi k%gniti& #uara harti $erlu ,ike-(angkanA Terlihat (ah4a #ika$ uta-a =ang ,ituntut a,alah keter(ukaanA Dala- $a#al ini akan ,i(i9arakan (agai-ana ke#anggu$an kita untuk #elalu (ertin,ak #e#uai ,engan #uara hati ,a$at ,ike-(angkan ,ari #egi e&ekti& atau ?%liti& (,ari kata Latin :olitio1 ke-auan!A 7a,i (agai-ana ,a$at ,ike-(angkan ke-a-$uan teka, kita untuk (er$egang teguh $a,a #uara hati kita ,ala- #itua#i a$a $un1 (erha,a$an ,engan #egala -a9a- tekanan ,an (u*ukanA Berikut ini (e(era$a $erti-(angan E /Sepi ing pamrih/ atau kemurnian hati Ke-a-$uan untuk -en,engarkan #uara hati ,an untuk (ertin,ak #e#uai ,engann=a tergantung $a,a a$akah kita ,a$at -e-(e(a#kan kita ,ari $engua#aan %leh #egala -a9a- e-%#i ,an ,%r%ngan irra#i%nal =ang teru#5 -eneru# -er%ngr%ng ke#atuan teka, kitaA Begitu -i#aln=a na&#u5na&#u 9%n,%ng untuk -engua#ai kita #ehingga kita -elakukan hal5hal =ang ke-u,ian kita #a,ari #e(agai ren,ah ,an -eren,ahkanA Di antara ,%r%ngan5,%r%ngan irra#i%nal itu ter-a#uk $era#aan takut1 teruta-a terha,a$ %rang lain1 =ang -e-(uat kita ti,ak (erani -enentang (u*ukan (u#uk ,ari lingkungan ,an ti,ak #anggu$ -enga-(il #ika$ #e9ara -an,iriA Kekha4atiran (ah4a kita akan ,ikritik1 ,itegur atau ,itinggalkan %leh %rang5 %rang =ang ,ekat ,engan kitaA Na&#u untuk -e-iliki ,an -engua#aiA Pera#aan -ala#1 -alu5-alu1 ,en,a-1 ,engki1 iri1 (en9i1 ,an (an=ak $era#aan lain lagiA Se-ua $era#aan1 ke9%n,%ngan ,an na&#u itu 9en,erung untuk -en9egah kita ,ari -en,engarkan #uara hati kita karena #eakan5akan -engikat $erhatian kita #e$enuhn=a ,an -e-(uat kita ti,ak lagi ter(uka (agi ke#a,aran5ke#a,aran hati =ang le(ih halu#1 #e$erti ke#a,aran tentang tanggung *a4a( kita #e(agai -anu#iaA Dikua#ai %leh $era#aan5$era#aan irra#i%nal itu a,alah -iri$ ,engan %rang =ang $anik1 =ang #u,ah ti,ak ,a$at -elihat ,an -en,engarkan a$a $un karena ia #eluruhn=a ,igengga- %leh naluri (uta untuk -en=ela-atkan ,iriA Pera#aan5$era#aan ,an ke9%n,%ngan5ke9%n,%ngan itu tentu (ia#an=a ti,ak #e,e-ikian -utlak -en9eka- kita1 teta$i #e-ua 9en,erung untuk #e-akin -engua#ai kitaA Oleh karena itu1 #e(agai-ana telah kita lihat1 kebebasan eksitensial kita semakin berkurang semakin kita tidak mau bertanggung ja.ab, karena itu berarti bah.a kita semakin membiarkan diri dikemudikan oleh kekuatan-kekuatan irrasional itu, 7a,i salah satu usaha terpenting bagi perkembangan kekuatan batin kita ialah berusaha untuk semakin membebaskan diri dari cengkeraman kekuatankekuatan irrasional dari dalam diri kitaA Pengua#aan %leh kekuatan5kekuatan itu ,ala- (aha#a 7a4a ,i#e(ut pamrihA Manu#ia ti,ak ,a$at -en*a,i ,irin=a #en,iri1 ,ala- arti -engua#ai ,iri1 ke9uali ia -en*a,i sepi ing pamrih1 (e(a# ,ari $a-rihA Manu#ia =ang (e(a# ,ari $a-rih ti,ak lagi $erlu geli#ah ,an $rihatin tentang ,irin=a #en,iri1 ia #e-akin (e(a# ,ari na&#u ingin -e-iliki1 ia -eng%ntr%l na&#u5na&#u ,an e-%#i5e-%#in=aA Karena ia sepi ing pamrih1 ia +6

,a$at #e-akin rame ing ga.e1 artin=a #anggu$ untuk -e-enuhi ke4a*i(an ,an tanggung *a4a( =ang -enantangn=aA Dala- tra,i#i ker%hanian (arat $un a$a =ang ,i 7a4a ,i-ak#u, ,engan #ika$ >recta intentio>1 sepi ing pamrih ,ikenal ,an ,iungka$kan ,engan tiga u$a=a1 =aitu > recta >ordinatio intentio> (-ak#u, =ang luru#!1 >ordinatio a''ectuum> ($engaturan e-%#i5e-%#i! a''ectuum>1 ,an >puri'icatio cordis> ($e-urnian hati!A >3ecta intentio> -e-(uat kita >puri'icatio #anggu$ untuk -enge*ar a$a =ang -e-ang kita ren9anakan1 tan$a ,i(el%kkan cordis> ke kiri atau ke kananE 9%nt%hn=a ialah Bi-a ,ala- lak%n De4aru9i =ang tan$a -elihat ke kiri atau ke kanan -enu*u ke te-$at air hi,u$ =ang telah ,itun*uk (agin=a %leh gurun=a Durn%A >Ordinatio a''ectuum> (erarti (ah4a kita ti,ak -e-(iarkan ,iri kita (egitu #a*a ,igerakkan %leh na&#u5na&#u1 e-%#i5e-%#i1 $era#aan5$era#aan1 ke9%n,%ngan5ke9%n,%ngan kita1 -elainkan #e-ua ,%r%ngan itu ,a$at ,iatur #ehingga -en,ukung ,an ti,ak -enga9aukan #ika$ tanggung *a4a( kitaA Dala- 4a=ang Kre#nalah =ang #elalu -enge-(alikan $erhatian $ara Pan,a4a ke$a,a tu*uan -ereka =ang #e(enarn=aA >)uru'icatio cordis> ialah $e-urnian hati ,ari #egala $a-rih1 na&#u k%t%r ,an ke$al#uan #a-$ai ke akar5akar ke$ri(a,ian1 (agaikan air ,ala- =ang *ernih #a-$ai ke ,a#arA Segala a$a =ang *ahat1 -iring1 k%t%r1 na&#u5na&#u #e$erti ,en,a- ,an iri ti,ak ,a$at (erke-(ang ,ala- ke*ernihan ituA Orang =ang -urni ti,ak ,a$at ,ikalahkan %leh #e#uatu a$a $un1 *a,i ia -en*a,i kuatA Sekaligu# ,a=a $enilaiann=a -en*a,i *ernih #ehingga ia #anggu$ untuk -elihat ke4a*i(an ,an tanggung *a4a(n=a ,engan le(ih te$at ,ari$a,a %rang =ang -ata hatin=a -a#ih ,igela$kan %leh ke$entingan ,an na&#uA Beta$a $enting u#aha $e-urnian hati itu teruta-a ,itekankan %leh Ne%$lat%ni#-e (,i Er%$a a(a, ke5' #a-$ai ke5. Ma#ehi! ,engan i#tilah katharsis ($e-urnian!A Dengan -elatih #ika$5#ika$ itu -anu#ia -eninggikan ke-a-$uann=a untuk )engem-enentukan #en,iri arah $erke-(angann=a1 ,an untuk ti,ak ,i%-(ang5 bangan a-(ingkan %leh #egala -a9a- e-%#i1 na&#u1 $era#aan ,angkal ,an #e(again=aA sikap 7a,i $enge-(angan #ika$5#ika$ itu -e-(uat ke$ri(a,ian kita -en*a,i le(ih kuat1 le(ih %t%n%-1 le(ih -a-$u untuk -en*alankan tanggung *a4a( kitaA Se(uah i#tilah lain =ang ,a$at -e-(antu kita untuk -engerti ke arah -ana kita haru# (eru#aha kalau kita -au -en*a,i %rang >(er-ata #atu>1 *a,i #anggu$ /3asa/ untuk -en,engar #uara hati1 untuk -engarahkan ,iri $a,a =ang (etul5(etul (ernilai ,an $a,a tanggung *a4a( #e(agai -anu#ia1 a,alah kata 7a4a >rasa> atau $era#aanA Menge-(angkan $era#aan -eru$akan un#ur $enting ,ala- $en,i,ikan tra,i#i%nal 7a4aA Untuk itu kita haru# sepi ing pamrihA Dengan rasa ,i-ak#u, ke-a-$uan untuk >merasakan> #egala ,i-en#i hi,u$E ,ari perasaan jasmani indra.i, melalui pengha atan suatu hubungan interpersonal sampai pada kesadaran batin akan ken ataan ang sebenarn a, 8ealita# =ang #e(enarn=a -e-(uka ,iri ,ala- ra#aA Dari tingkat ra#a #e#e%rang ke,ala-an ke$ri(a,iann=a ketahuanA 8a#a ,angkal -enun*uk $a,a ke$ri(a,ian +1

#engembangkan rasa

=ang ,angkal1 #e,angkan ra#a =ang -en,ala- -enun*ukkan (ah4a %rang itu telah #a-$ai ke ,i-en#i realita# =ang #e(enarn=aA Orang ang telah mengembangkan rasan a dapat menempatkan diri sesuai dengan keselarasan realitas seluruhn a, 1ari rasa ang tepat dengan sendirin a mengalir sikap ang tepat terhadap hidup, terhadap mas arakat, dan terhadap ke.ajiban dan tanggung ja.abn a A$a =ang ,ala- &il#a&at 7a4a ,i#e(ut rasa ti,ak lain daripada sikap moral dasar seseorangA Men9a$ai ra#a =ang -en,ala- (erarti (ah4a %rang itu #u,ah -anta$ ,ala- keteka,an untuk #elalu -e-ilih =ang (aik ,an (enarA Orang itu ti,ak lagi ,angkal ,an ka9au *i4an=a1 -aka ia #anggu$ (ertin,ak #e-ata5-ata ,engan -elihat $a,a tanggung *a4a(n=aA 9. Penentuan diri manusia Di ata# terihat #ika$ =ang $erlu ,iu#ahalan agar kekuatan (atin kita #e-akin (erke-(angA Han=a %rang =ang kuat (atinn=a -e-iliki ke*ernihan ,an ,a=a keteka,an untuk (ertanggung *a4a( ,ala- (i-(ingan #uara hatiA )roses pengembangan diri itu dapat juga kita pahami sebagai usaha agar kita menjadi satu5 daripada terpencar-pencar menurut dorongan na'su, emosi dan insting masing-masing, kita menjadi satu dalam kejernihan paham dan tekad kemauan, (ita semakin menemukan identitas kita sendiri, Dala- $a#al ini akan ,i(i9arakan (agai-ana identitas kita ter(angun (er,a#arkan ke$utu#an5ke$utu#an =ang ,ia-(il hari ,e-i hariA Kita (ert%lak ,ari $aha- ke(e(a#an ek#i#ten#ial #e(agai ke-a-$uan -anu#ia untuk -enentukan ,irin=a #en,iriA

(eputusankeputusan sehari-hari

Setia$ kali kita haru# -enga-(il #uatu #ika$ -%ral kita -enentukan ,iriA Mi#aln=a ,ari #e(uah in#tan#i #a=a ,i-inta -enilai tingkat ke9er,a#an #e#e%rangA Orang itu $ernah #angat -en=inggung $era#aan #a=aA A$akah #a=a (erha#il -engata#i (eka#5(eka# luka itu ,an -e-(erikan e?alua#i #e#uai ,engan ke9er,a#an %rang itu =ang tinggi1atau karena #a=a teta$ ter#inggung1 #a=a tuli# (ah4a ,ia %rang =ang (%,%h L A$a $un =ang #a=a $utu#kan akan ikut -enentukan #a=a untuk #eteru#n=aA Ke$utu#an =ang #atu akan -e-(uat #a=a -en*a,i %rang =ang le(ih *ernih1 *u*ur ,an kuat (atinn=aA ang #atun=a akan -e-(uat #a=a -en*a,i -iring1 keruh1 tak -enentu1 e-%#i%nalA Maka ,ala#etia$ ke$utu#an kita #e,ikit -en*a,i %rang =ang lain1 -e#ki$un ti,ak #a-a #ekali lainA Melainkan1 #a=a =ang #a-a itu (eru(ah -en*a,i %rang =ang (aruA Teta$i =ang (aru itu (ukan %rang lain1 -elainkan #a=a ini1 #a=a =ang #u,ah a,a #e$uluh tahun =ang laluA Dala- #etia$ $enga-(ilan #ika$ #a=a teru#kan $engukiran ,iri #a=a #en,iriA Penentuan ,iri itu #ungguh5#ungguh1 ,ala- artiE kita -enentukan nilai kita #e(agai -anu#iaA B%(%t itu tera#a ,ala- (%(%t $anggilan #uara hatiA Teta$i itu ti,ak (erarti (ah4a $enentuan itu #u,ah (erlaku #ah untuk #ela-a5 la-an=aA Penentuan ,iri itu #elalu agak ,angkal1 tak $ernah -en=eluruh ,an +"

,e&initi&A Menga$aL Di #atu $ihak #etia$ #ika$ =ang telah ,ia-(il ,a$at ,itarik ke-(aliA A,a ke$utu#an =ang #angat ga-$ang ,itarik ke-(ali1 -i#aln=a untuk -engun*ungi #e#e%rangA A,a *uga =ang #angat -en,ala- -en=angkut kita #ehingga #ulit untuk ,iu(ahA Mi#aln=a %rang =ang -e-utu#kan untuk ti,ak ka4in #u$a=a ia le(ih (e(a# untuk -ela=ani Tuhan ,an #e#a-aA Ke$utu#an itu #en,iri ti,ak ,ia-(il ,ala- #atu hariA A$a(ila %rang itu -engikrarkan ,iri ,e-ikian1 (ia#an=a ikrar itu han=a -erangku- ,an -en#ahkan #uatu ke$utu#an =ang #u,ah (erke-(ang (er(ulan5(ulan1 (ahkan (ertahun5tahun la-an=aA Ke$utu#an itu ti,ak -u,ah akan ,an ,a$at ,itarik ke-(aliA Kalau ,ia-(il ,engan #ungguh5#ungguh1 $a#ti akan (ertahan #ekurang5kurangn=a (e(era$a tahun la-an=aA Na-un teta$ ,a$at ,itarik ke-(ali *ugaA Begitu $ula a,a %rang =ang #u,ah ,e-ikian kuat #ika$ *u*ur ,an tanggung *a4a(1 #ehingga -u#tahil ia akan -e-(erikan $enilaian =ang ti,ak (enar han=a karena $ernah -era#a ter#inggungA Di lain $ihak kiran=a tak $ernah a,a ke$utu#an =ang #a-a #ekali -urni1 ,alakeheningan $engertian =ang #e$enuh5$enuhn=a1 ,ala- kekuatan kehen,ak =ang utuhA Selalu -a#ih a,a un#ur =ang kurang -urni ikut ter9a-$urE un#ur -en9ari untung1 un#ur takut ,an lari ,ari #e#uatu1 un#ur -en9ari nik-at1 un#ur Su$ereg% =ang terlalu kuatJ #elalu $engertian kita a,a kekurangann=a ,an kehen,ak kita #etengah5#etengah #a*aA Itu ti,ak (erarti (ah4a ke$utu#an itu #a-a #ekali ti,ak (ernilaiA Teta$i *angan kita -engira (ah4a a,a ke$utu#an =ang #erartu# $er#en -urni1 #eratu# $er#en #ungguh5#ungguhA Selalu a,a un#ur >-a#a (%,%h>1 un#ur >#eenakn=a #a*a> ,an #e(again=a ikut ter9a-$ur #eratu#A Se$erti telah ,i*ela#kan ,i ata#1 -%ti?a#i kita tak $ernah #eratu# $er#en -urniA Ti,ak -engherankan (ah4a ,ala- hi,u$ ini kita ti,ak $ernah ,a$at -enga-(il ke$utu#an ,an #ika$ =ang -enentukan kita untuk #ela-a5la-an=a ,an #eutuhn=a1A Manu#ia itu -akhluk ter(agiE ter(agi ,ala- 4aktu ,an ruangA Ke*a#-anian -anu#ia ti,ak -engiIinkan ia $ernah kena ke#eluruhann=aA Kalau ke$ala %rang kena $ukul1 -e-ang ialah1 -anu#ia1 =ang kena1 (ukan han=a ke$alan=a1 teta$i -anu#ia ti,ak kena #eluruhn=a1 -elainkan (agian ke$alan=a #a*a1 ke9uali kalau -e-ang ia #a-$ai -atiA Ke-atian -e-ang -enghentikan keter(agian kitaA Teta$i #ela-a kita hi,u$1 kita ter(agi5(agi #a*aE =ang la-$au ti,ak ,ikua#ai lagi1 =ang akan ,atang ter(ata#1 kehen,ak kita #elalu #etengah5 #etengah #a*a1 #elalu #eakan5akan a,a un#ur >-ain5-ain #a*a>A Kita -i#aln=a tak $ernah (erha#il untuk -en9intai #e#e%rang #eratu# $er#enA ;alau$un #e-ua #ika$ =ang kita a-(il itu agak ,angkal1 na-un ti,ak (erarti Sikap (ah4a inti ke$ri(a,ian kita ,itentukan %lehn=aA Perlu ,i$erhatikan (ah4a ti,ak dasar a,a inti ke$ri(a,ian =ang ti,ak ikut ,itentukan ,ala- ke*a,ian ,an $enentuan5 $enentuan #ehari5hariA 7a,i 4alau$un #etia$ ke$utu#an #en,iri ,a$at ,itia,akan1 na-un ,i ,ala- #etia$ ke$utu#an itu inti ke$ri(a,ian kita kena *ugaA Itu kelihatan ,ari ke#a,aran kita #en,iriE 4alau$un #etia$ #ika$ -a#ing5-a#ing =ang kita a-(il itu -a#ih ,a$at ,itia,akan lagi1 na-un ,i ,ala-n=a kita (eru#aha untuk -en9a$ai #ika$ =ang ,e&initi&A ;alau$un (enar (ah4a 9inta ka#ih ti,ak $ernah -en=eluruh ,an ,e&initi&1 na-un #etia$ 9inta ka#ih -anu#ia +'

menuju ke$a,a =ang -en=eluruh ,an ,e&initi&A Dala- itu kelihatan (ah4a un#ur -utlak ,ala- $enentuan ,iri itu a,aA Sika$5#ika$ itu la-a5kela-aan -engukir kitaA Kita ,a$at -engga-(arkan ken=ataan itu (eginiE Setia$ ke$utu#an ,an #ika$ )ertumbuhan sikap =ang kita a-(il1 -eru$akan langkah ke9il ,ala- $e-(ia#aan kitaA La-a5 kela-aan kita #e-akin (ia#a -enga-(il #ika$ ke arah =ang #a-aA Orang =ang #ekali -ain *u,i ke-u,ian (erhenti1 ti,ak tentu akan -ain lagiA Teta$i -akin #ering ia -ain1 #e-akin #uara (atin -enegur1 i#tri =ang -enangi# ,an anak5 anakn=a =ang #e-akin terlantar ti,ak kuat untuk -engi-(angi na&#u -ain *u,i %rang ituA Dan #e(alikn=aE Orang =ang #ering -en%l%ng %rang lain1 -akin la-a -akin $a#ti (ah4a ia ti,ak akan -en%lak %rang =ang -inta (antuann=a , Setiap keputusan kecil menambah menciptakan suatu /suasana/ atau kecondongan kita ke arah tertentu, (eutamaan Ari#t%tele# -en=e(ut ke9%n,%ngan ke arah =ang (aik itu >keuta-aan> (arete, :irtus!A Me-iliki #uatu keuta-aan (erarti (ah4a %rang itu #eakan5akan ,engan #en,irin=a 9%n,%ng (ertin,ak ,e-ikianA Dala- hal ini inti ke$ri(a,ian kita #e-akin tega# ,iarahkanA 0dan a suatu keutamaan berarti bah.a orang itu pada dasarn a sudah memiliki arah tertentu, A,an=a arah itu -e-$er-u,ah ,an -e-$erli9in #etia$ $enga-(ilan #ika$ (aru ke arah ituA Se-akin tega# kita -enga-(il #ika$5#ika$ (aik1 #e-akin arah ,a#ar hi,u$ kita ter4u*u,1 #e-akin -u,ah kita -enga-(il #ika$5#ika$ (aik #elan*utn=aA Dan tentu #e(alikn=a *ugaA Maka ,i ,ala- $enentuan5$enentuan #ehari5hari =ang -a#ing5-a#ing agak ,angkal1 ti,ak $ernah $a#ti1 #elalu ,a$at ,itarik ke-(ali1 t%h ter(angun #uatu #ika$ ,a#ar $ri(a,i kitaA Itu kita ketahui ,engan #en,irin=aEu9a$an #e$erti >,ia itu %rang (aik>1 >,ia itu $a#ti ,a$at ,i$er9a=ai (ahkan kalau a$a =ang ,ikatan itu aneh>1 >*angan $er9a=a $a,a ,ia>1 >,ia itu tak tert%l%ng #e-akin kita -engenaln=a (4alau$un =ang ,a$at kita a-ati #elalu han=a #ika$5#ika$ tertentu ,an ter(ata# ,an %leh karena itu #uatu $enilaian agak u-u- #elalu -engan,ung (aha=a (ah4a -e-ang #alah!A Na-un teta$ (enar *uga (ah4a #ela-a -anu#ia hi,u$1 #ika$ ,a#ar itu (elu*a,i #eratu# $er#enA ;alau$un #e-akin $a#ti arah hi,u$n=a1 ke$a#tian #eratu# $er#en ti,ak $ernah a,aA Sa-$ai -anu#ia -atiA , (ematian A$akah -anu#ia $ernah ,a$at -enentukan ,irin=a #en,iri ,engan #eratu# $er#en #ehingga $a#ti ,an ,e&initi&1 untuk #ela-a5la-an=aL Fil#a&at ti,ak ,a$at manusia -en*a4a( $ertan=aan ituA Teta$i &il#a&at ,a$at -en=eli,iki #=arat =ang haru# ter$enuhi #ean,ain=a ke-ungkinan itu -e-ang n=ataA Penentuan ,iri -anu#ia #eutuhn=a ,an ,e&initi& han=a -ungkin E 5 5 A$a(ila ia ti,ak lagi ter$e9ah5$e9ah han=a -engitari inti $ri(a,in=a #a*aA A$a(ila ia -en*a,i #a-a #ekali (e(a#1 #e-a #ekali -en*a,i $u#at ke$ri(a,iann=a #en,iri1 #a-a #ekali -engu#ai ,iri hingga ,a$at -enentukan ,iri #eutuh5utuhn=a ,ala- $en=erahan tan$a (ata# #eluruh ,iriE *a,iE

+)

5 5 5

A$a(ila ia -en9a$ai i,entita# =ang #e$enuhn=a ,engan ,irin=a #en,iriJ *a,iE A$a(ila #e-ua (arang ,unia -en*a,i te-(u# 9aha=a terha,a$ arti -utlak =ang a,a ,i ,ala-n=a1 *a,iE A$a(ila ia #eutuh5utuhn=a (erha,a$an ,engan ang MutlakA

Kea,aan #e-9a- itu ti,ak ,a$at ,i9a$ai -anu#ia ,ala- hi,u$ iniA Teta$i $a,a #aat =ang -iri$ ,engan $intu tertutu$ #ehingga #e,ikit $un ti,ak ,a$at kita -elihat a$a =ang a,a ,i (elakangn=a1 =aitu #aat ke-atianA Bukan #aat #e#u,ah kita -ati -elainkan #e4aktu kita -atiA Fil#a&at ti,ak ,a$at -engatakan a$a =ang akan ter*a,i 4aktu ituA Ke-ungkinan (ah4a ,i (elakang $intu itu a,a kek%#%ngan -utlak -enganga ti,ak terke9ualiA Teta$i ti,ak terke9uali $ula ke-ungkinan (ah4a #aat ke-atian1 #aat kita #ungguh5#ungguh -eninggalkan a$a #a*a ,i ,unia ini1 (a,an kita ,an ,iri kita #eluruhn=a1 #ekaligu# -en*a,i #aat ,i -ana keter$e9ahan kita #ele#ai1 ,i -ana kita (erku-$ul #eakan5akan ,ala#atu titik -utlak1 ,i -ana #ekaligu# ke-utlakan #eluruh realita# -en=atakan ,iri1 #ehingga ,iri kita #ekaligu# ,an #eutuhn=a1 ,an %leh karena itu1 #e9ara ,e&initi& (erha,a$an ,engan ke-utlakan =ang (ernilai -en=eluruh ,an haru# -enga-(il #ika$1 ,i -ana #egala keter(ata#an1 keka(uran1 keter$i#ahan (aik ,ari $ihak kita -au$un ,ari $ihak realita# =ang kita ha,a$i itu hilang (agaikan ka(ut =ang ,i*ilat ha(i# %leh #inar -atahari1 #ehingga #ika$ =ang kita a-(il $a,a #aat itu a,alah #ika$ kita #eutuhn=a1 #e9ara ,e&initi&1 untuk #ela-a5 la-an=a ,an (erha,a$an ,engan ke#eluruhan realita#A A$akah -aut itu (erarti kek%#%ngan -elulu atau #e(alikn=a #aat -ata kita ter(uka untuk ke#eluruhan1 ini ti,ak ,a$at ,i$a#tikan %leh -anu#ia #en,iriA Suatu ja.aban atas pertan aan itu han a dapat diberikan oleh 3ealitas #utlak itu sendiri, dan itulah ang diungkapkan dalam ke akinan agama, Tinggal #a*a ka-i -en9atat (ah4a ke$utu#an =ang ,e&initi& itu kalau -e-ang ,ita4arkan ke$a,a kita ti,ak le$a# ,ari ke$utu#an5ke$utu#an kita #ela-a hi,u$ iniA Se(alikn=aE ke9%n,%ngan ,a#ar =ang kita (angun #ela-a hi,u$ ini1 ,alake$utu#an terakhir itu tinggal -en,a$at $e-a#tian =ang ,e&initi&A A$a(ila ke9%n,%ngan itu a,alah untuk -ele$a#kan ,iri ,an -engi=akan a$a =ang (ernilai -utlak1 tentu #a*a ke$utu#an itu akan -engge-(irakan kita karena #eakan5akan #u,ah (er,arah ,aging $a,a kitaA Teta$i (agi %rang =ang #elalu -en%lak untuk -elu$akan ke$entingann=a ,e-i a$a =ang (ernilai1 akan #angat #ulit untuk -en=eng#arakan a$a(ila ia akhirn=a tan$a a-$un ,iha,a$kan $a,a $e-ilihanE (erani -ele$a#kan ,iri #eluruhn=a1 atau -e-egang ,iri teru# ,an ,engan ,e-ikian -en%lak #egala a$a =ang (ernilai1 (aik1 (agu# ,an -engge-(irakan untuk #ela-a5la-an=aA A$akah %rang =ang ti,ak $ernah (erani -e-(erikan ,iri1 =ang #elalu han=a (er$egang $a,a ke$entingan ,irin=a #en,iri $a,a #aat itu ,a$at -ele$a#kan ,iriL Barangkali ,ari kekuatann=a #en,iri -u#tahil hal itu akan ter*a,iA Teta$i ti,ak tertutu$ (agi kekua#aan 8ealita# Mutlak itu #en,iri untuk1 #e9ara rah-ati1 -ena4arkan kekuatan (aru (agi ,ia ituA Sekali lagi, tentang apa ang terjadi dalam kematian secara 'iloso'is kita tidak akan mengetahui apa-apa,

++

&. Pertim2an3an tam2ahan: Suara #ati dan Supere3, Pe-(aha#an $enge-(angan #uara hati #u,ah #ele#aiA Se(agai ta-(ahan #a=a -au -en=inggung #uatu $ertan=aan =ang (arangkali *uga ,iti-(ulkan %leh uraian %leh (uku iniE A$akah $er(e,aan antara #uara hati ,an Su$ereg%L Pertan=aan ini -en,e#ak karena ,ua i#tilah itu #ering ,i#a-akan1 (aik ,ala$an,angan -a#=arakat1 -au$un %leh (e(era$a aliran $#ik%l%giA a, Struktur kesadaran manusia menurut &reud Karena i#tilah >Su$ereg%> (era#al ,ari ka4a#an $#ik%l%gi Sig-un, Freu,1 (10+.512'2!1 kita haru# -elihat ,ulu #truktur ke#a,aran -anu#ia -enurut $an,angan Freu,A Struktur kesada-ran menurut &reud Se(agai-ana ,iketahui1 Freu, -engi,enti&ika#ikan un#ur5un#ur uta-a ,alake#a,aran -anu#ia #e(agai %d1 Ego ,an SuperegoA Dengan %d ,i-ak#u, #e-ua ke9%n,%ngan irra#i%nal =ang -un9ul ,ari ke,ala-an ,iri kita ,an -engha,a$kan kita $a,aE #egala -a9a- ,%r%ngan1 na&#u1 naluri ,an in#ting1 ke(utuhan5ke(utuhan ,an keinginan5keinginan #$%ntan1 #e$erti -i#aln=a $era#aan la$ar ,an hau#1 ,%r%ngan #ek#ual1 agre#i5agre#i #$%ntan ,an lain #e(again=aA Superego a,alah $era#aan (er#alah =ang kita ra#akan a$a(ila kita -elakukan hal5hal =ang terlarangA Se,angkan Ego a,alah >aku> =ang #a,ar1 #u(*ekti?ita# kita1 $u#at ke#a,aran ,an keinginan kitaA Eg% a,alah aku kita1 ke,irian kita =ang -era#akan1 -engerti1 -enga-(il #ika$1 -enghen,aki ,an (ertin,akA Pu#at ke,irian kita a,alah Eg%A 7ika Eg% a,alah kita #en,iri1 Eg% itulah =ang -engerti1 -enga-(il #ika$ ,engan (e(a# ,an (ertin,akA Dala- itu Eg% (erha,a$an ,engan tiga -a9arealita#E 8ealita# ,i luar =ang ter,iri ,ari ala- ,an -anu#ia5-anu#ia lainJ I,1 =aitu ke9%n,%ngan5ke9%n,%ngan =ang -un9ul ,ari ,iri kita =ang tak #a,ar ta,iJ ,an Su$ereg%A I, ,an Su$ereg% a,alah realita# (atinA Ke-a-$uan Eg% a,alah -engerti ,an -enga-(il #ika$ atau (ertin,ak1 *a,i (ereak#i terha,a$ a$a =ang ,i-engertiA Eg% #elalu (ertin,ak (erha,a$an ,engan ,%r%ngan5,%r%ngan ,ari I,1 tuntutan1 hara$an ,an an9a-an ,ari realita# luar ,an Su$ereg% =ang -enegur kalau ,ala- (ereak#i terha,a$ I, ,an realita# luar Eg% ti,ak (ertin,ak #e#uai ,engan #e-e#tin=aA Se(enarn=a kita -a#ih haru# -e-(e,akan antara Su$ereg% ,ala- arti =ang #e(enarn=a ,an Su$ereg% ,ala- arti le(ih lua# =ang *uga -e-uat a$a =ang #ering ,i#e(ut #e(agai %deal EgoA Kita -elihat Su$ereg% ,ala- arti =ang #e#ungguhn=a ,uluA ang ,i#e(ut Su$ereg% ,ala- kita a,alah $era#aan (er#alah =ang %t%-ati#1 *a,i =ang ti,ak (er,a#arkan $erti-(angan ,uluA Superego -iri$ #e%rang #en#%r atau $enga4a# terha,a$ kita1 artin=a terha,a$ Eg%A Eg% ,ia4a#i teru#A A$a(ila Eg% -au -elakukan #e#uatu =ang ti,ak #e#uai ,engan Su$ereg%1 Su$ereg% -enegur1 artin=a1 kita -era#a (er#alahA ang -enarik $erhatian khu#u# ialah +.

Ego

Superego

(ah4a Su$ereg% ti,ak han=a -en#en#%r tin,akan5tin,akan1 -elainkan *uga $ikiran1 $era#aan1 keinginan1 ,%r%ngan kitaA Mi#aln=a kita ti,ak ,a$at (er#alah a$a(ila #uatu ,%r%ngan #ek#ual -un9ul ,ala- ,iri kita1 $a,ahal -un9uln=a itu #$%ntan1 ti,ak kita #enga*aA 7a,i Su$ereg% ti,ak han=a -enga4a#i tin,akan5 tin,akan =ang haru# ,i$ertanggung*a4a(kan %leh Eg%1 -elainkan #eluruh ke#a,aran kitaA 7uga un#ur5u#nur I, =ang -un9ul ,engan #$%ntan ,i luar ke-auan kita terkenaA Su$ereg% (egitu #a*a -enghaki-i (aik tin,akan5tin,akan Eg% -au$un gerakan5gerakan ,ari la$i#an I,A Kelihatan 9iri kha# Su$ereg% =aitu (ah4a -enghanta- Eg% ,engan ti,ak $e,uli a$akah =ang ,itegur itu -en*a,i tanggung *a4a( Eg% atau ti,akA Inilah irra#i%nalita# Su$ereg%A A#al a,a $ikiran atau $era#aan =ang -engarah ke #e#uatu =ang -enurut n%r-a Su$ereg% terlarang1 Su$ereg% -enghanta- Eg%A Hanta-an ini -eni-(ulkan ra#a (er#alah1 -alu1 #ungkan ,an #e(again=aA Dala- ini #u$ereg% -iri$ ,engan #e%rang guru =ang teru# -enghuku- anak =ang -a#uk #ek%lah terla-(at1 tan$a -en=eli,iki ,ulu a$akah keterla-(atan itu -e-ang ke#alahan anak itu #en,iriA Kalau Su$ereg% itu halu#1 -aka ,a$at teru#5-eneru# ,i#e#uaikan ,engan $enilaian5$enilaian Eg%J Su$ereg% #e-a9aini #angat (ergunaA Teta$i kalau Su$ereg% kera# ,an kaku1 -aka -en*a,i ,iktat%r =ang tan$a (ela# ka#ihan -e-$er(u,ak Eg% #ehingga Eg% -enentukan tin,akan5tin,akann=a (ukan -enurut $enilaiann=a =ang ra#i%nal -elainkan agar #e#uai ,engan Su$ereg%n=aA Ke#a,aran -%ral =ang heter%n%- #ering -eru$akan aki(at Su$ereg% =ang terlalu kera# ,an kakuA Bagai-ana #a-$ai ter*a,in=a Su$ereg%L Menurut Freu,1 #e%rang ti,ak ,a$at -e-(angun #uatu #u$ereg%1 teta$i (agai-ana (entukn=a tergantung $a,a $erbentuk$en,i,ikann=a #e4aktu ia -a#ih ke9il #ekaliA Mula5-ula anak ke9il (elu- n a superego ,a$at -era#a (er#alahA Ia han=a tahu (ah4a a,a $er(uatan5$er(uatan tertentu =ang ,ilarang %leh %rang tuan=a (,an a,a *uga =ang ,i$erintahkan ke$a,an=a!A Ia ti,ak -engerti -enga$a1 ia han=a -engala-i (ah4a kalau ia ti,ak turut1 akan kurang ,i9intai1 ,i*auhi1 ,i-arahi1 ,ihuku-1 $%k%kn=a1 keti,aktaatan -engaki(atkan $el(agai $era#aan tak enak (agin=aA Maka ia turut #a*aA Perta-a5ta-a anak -e-$erhatikan larangan5larangan ,an $erintah5$erintah itu a$a(ila %rang tuan=a ha,irA Teta$i ke-u,ian -ereka ti,ak $erlu ha,ir1 anak itu teta$ taatA Seakan5akan %rang tuan=a -en*a,i (agian ,i ,ala- ke$ri(a,ian anak itu #en,iri1 #ehingga ,a$at -en,engar #uara -ereka $un a$a(ila -ereka ti,ak ha,irA Ke*a,ian itu ,i#e(ut >internali#a#i> =ang ,a$at kita ter*e-ahkan ,engan >$e-(atinan>A >Orang tua> (atin itu le(ih ke*a- ,ari %rang tua =ang #e(enarn=a karena teru#5-eneru# ha,ir ,an *uga -enga4a#i $ikiran kitaA Maka #ekarang (ukan han=a $er(uatan terlarang #a*a =ang ,ihuku-1 -elainkan $ikiran1 $era#aan ,an keinginan $un ti,ak lu$utA 1i sini dapat sekedar disebutkan bah.a gangguan-gangguan ji.a ang disebut neurosis, oleh &reud dijelaskan sebagai akibat Superego ang terlalu keras, Karena %rang (egitu takut ,ihanta- %leh Su$ereg%1 -aka kalau a,a $ikiran atau keinginan -un9ul =ang -en*uru# ke #e#uatu =ang ti,ak ,i#etu*ui Su$ereg%1 $ikiran ,an keinginan itu ti,ak ,itangga$i #e9ara 4a*ar1 ,engan -enga-(il +/

#ika$ (er,a#arkan tanggung *a4a(1 -elainkan lang#ung ,i#ingkirkan1 ti,ak ,iakui1 ,itekan ke-(ali ke ala- tak #a,arA Karena ti,ak ,iintegra#ikan1 $ikiran ,an keinginan =ang ,i#ingkirkan itu ke-u,ian -eni-(ulkan gangguan5 gangguan itu1 *a,i $ikiran ,an keinginan =ang #u,ah ,ilu$akan1 haru# ,iingat ke-(ali1 ke-u,ian ,iakui ,an ,itangga$i #e9ara 4a*arA 7adi Superego membatinkan norma-norma lingkungan sosial, pertama dari orang tua dan pembatinan pertama itu ang paling berpengaruh, kemudian dari pihak-pihak lain ang ber'ungsi sebagai panutan kita, %deal Ego %deal Ego #e,ikit lain #i&atn=aA 1ia bukan hasil internalisasi terbentuk dalam perintah dan larangan-larangan orang tua, melainkan terbentuk dalam anak kecil berdasarkan pengalaman bah.a ia tidak dapat men amai kemampuan orang tuan aA Mi#aln=a #i ke9il ke luar ka-ar teta$i ia tak #a-$ai ke $egangan $intuA Maka a=ah -e-(antu -e-(uka $intu ,engan -u,ahA Si ke9il #ekaligu# kagu- ,an iri hati terha,a$ kehe(atan a=ahn=a itu1 -aka -au -en*a,i #e$erti ,ia *ugaA Begitu la-a kela-aan ter(angun ,i ,ala- (atinn=a 9ita59ita tentang ,irin=a #en,iriE Eg%n=a #en,iri (ukan #e(agai-ana n=atan=a1 -elainkan #e(agai-ana ,i9ita59itakanA /%deal Ego/ itu adalah hasil internalisasi dari gambar-gambar orang tua dan panutan lain ang dikagumi, Fung#in=a (ukan -engere- (#e$erti Su$ereg%! -elainkan -en=e-angati untuk -en*a,i (e#ar1 (aik1 he(at1 kuat ,an -en9a$ai $re#ta#i tinggiA Orang =ang le(ih ,itentukan %leh Su$ereg% (agaikan %rang =ang -engikuti *alan (enar karena ,ilarang untuk -eninggalkann=a1 #e,angkan %rang =ang le(ih ,itentukan %leh >i,eal Eg%> $un ,a$at -engganggu ke#ehatan *i4a a$a(ila terlalu tinggi atau le$a# ,ari $enilaian ,an ke-ungkinan5ke-ungkinan =ang 4a*arA Maka ,a$at ,irangku-1 (ah4a #eluruh kea,aan #a,ar -anu#ia teru#5-eneru# ,iukur %leh ,ua le-(aga (atin kitaE Su$ereg% ,an >i,eal Eg%>A Su$ereg% a,alah ha#il internali#a#i $erintah5$erintah ,an larangan5larangan -a#=arakat (khu#u#E %rang tua! $a,a u-ur -u,aE &ung#in=a ialah -enga4a#i (aik tin,akan -au$un #egala -a9a- $era#aan kita1 (er,a#arkan larangan5larangan ,an keharu#an5 keharu#an =ang ,iinternali#a#ikan ituA >I,eal Eg%> a,alah ha#il internali#a#i ga-(ar %rang tua (,an lain5lain! =ang ,ikagu-iJ $a,an=a kita -engukur tin,akan ,an $era#aan kitaA Ke,ua5,uan=a irra#i%nal ,ala- arti (ah4a ti,ak -e-$e,ulikan tanggung *a4a( ,an $enilaian Eg% -elainkan -en*atuhkan ke$utu#an -elulu (er,a#arkan hi-$unan n%r-a =ang $ernah kita >(atinkan>A Dala- $e-(aha#an #elan*utn=a >i,eal eg%> akan ka-i a(aikanA Bagin=a (erlaku #e(agian (e#ar =ang akan ,ikatakan tentang Su$ereg%A

Superego dan %deal Ego

Sekarang kita ,a$at -engha,a$i $ertan=aan #e-ulaJ a$a hu(ungan antara #uara Superego dan suara hati ,an Su$ereg% (=ang ,i #ini *uga -erangku- %deal Ego!L Kiran=a *ela# (ah4a i,enti&ika#i antara ,ua5,uan=a =ang #ering ,ilakukan %leh $#ik%l%g5 hati $#ik%l%g1 teta$i *uga %leh (e(era$a ahli etika1 ti,ak ,a$at ,i$ertahankanA A,a (e(era$a un#ur ,ala- #uara hati =ang ti,ak #e#uai ,engan Su$ereg%A Teta$i a,a *uga hu(ungann=aA Bagai-ana hu(ungan ituL +0

A,a (aikn=a kalau kita untuk #e-entara -enggantikan i#tilah $%$uler >#uara hati> =ang #a-$ai #ekarang #elalu kita $ergunakan1 ,engan a$a =ang ,i-ak#u, ,engann=aE =aitu >ke#a,aran akan ke4a*i(an kita ,ala- #itua#i k%nkret>A ang lang#ung -en=%l%k (,an telah kita $erhatikan! ialah (ah4a kita ,a$at -en=a,ari #e#uatu #e(agai ke4a*i(an =ang (ertentangan ,engan teguran Su$ereg% kitaA Mi#aln=a ,ala- ka#u# 4arta4an 7%han1 ia #e9ara #$%ntan -era#a (er#alah 4aktu -e-$erti-(angkan untuk -e-$u(lika#ikan karangan tentang kela$aran ,i negerin=a ke luar negeriA Teta$i #ekaligu# ia -en=a,ari (ah4a ia 4a*i( (er(uat ,e-ikianA 7a,i #uara hati ti,ak #a-a ,engan $era#aan (er#alahA Da$at ter*a,i (ah4a kita (erke4a*i(an1 -enurut ke#ak#ian ke#a,aran -%ral =ang kita #e(ut #uara hati1 untuk -elakukan #e#uatu =ang $a#ti -eni-(ulkan $era#aan (er#alahA Se$erti -i#aln=a #e%rang #ua-i -u,a -ulai -en=a,ari (ah4a i(un=a teta$ ,ita-$ungn=a ,ala- ru-ah tanggan=a1 $erka4inann=a #en,iri akan retakA Maka ,e-i untuk -en=ela-atkan $erka4inann=a ia -inta i(un=a untuk -eninggalkan ru-ahn=a1 #uatu $er(uatan =ang (etul5(etul -e-(uatn=a -era#a (er#alah karena ia #angat -en9intai i(un=a ,an ,i,i,ik ,ala- tra,i#i (ah4a anak -utlak haru# -eneri-a %rang tuan=a ,an (ah4a kalau ti,ak -aka itu tan,a (ah4a ia ti,ak tahu (erhutang (u,iA Ia -e-ang -era#a a-at (er#alah1 teta$i ia #a,ar (ah4a tanggung *a4a( $erta-a a,alah terha,a$ ke(ahagiaan keluargan=a1 -aka -ela4an Su$ereg% ia -inta i(un=a untuk $ergiA Se$erti #u,ah kita lihat1 ke#a,aran -%ral #a-a #ekali ti,ak ,a$at ,i$aha-i ,engan $era#aan1 -e#ki$un un#ur5un#ur e-%#i%nal tentu ter#angkut *ugaA Ke#a,aran itu haru# ,i$aha-i #e(agai $engertianA Suara hati itu (i9ara karena -engerti a$a =ang #e9ara %(*ekti& -eru$akan tanggung *a4a( ,an ke4a*i(an %(*ekti& -eru$akan tin,akan =ang $aling (ernilai (agi -anu#iaA Un#ur $engertian =ang ,i#ertai $aha- tentang nilai tin,akan =ang ,iharu#kan1 ke#a,aran (ah4a -e-ang #u,ah #e-e#tin=a kalau #a=a (ertin,ak ,e-ikian1 itulah =ang kha# (agi #uara hatiA Se,angkan Su$ereg% han=a -enekan1 -engere-1 -enegur1 ti,ak -e-$e,ulikan te$at5ti,akn=a tin,akan ,ari #u,ut tanggung *a4a(A Su$ereg% han=a -engulang5ulang n%r-a5n%r-a =ang $ernah ,i(atinkan tan$a -e-$ertan=akan a$akah n%r-a5n%r-a itu -a#ih te$at atau a$akah #e#uai ,engan ka#u# =ang ,iha,a$iA Su$ereg% (er(un=i %t%-ati# a$a(ila kita -elanggar gari# n%r-ati& =ang ,i(atinkanA Oleh karena itu1 #e$erti telah kita lihat1 ,a$at #a*a ter*a,i (ah4a %rang *u#tru akan -elanggar ke4a*i(ann=a a$a(ila ia -engikuti Su$ereg%n=aA Ke#a,aran -%ral -enuntut agar kita *u#tru kriti# terha,a$ Su$ereg% kita #en,iriA 7a,i *ela#lah (ah4a #uara hati ter-a#uk ke-a-$uan EgoA Suara hati a,alah #uatu (entuk $engertian1 ,an $engertian a,alah ke-a-$uan Eg% ,an (ukan Su$ereg%A Maka1 (er(e,a ,engan Su$erg%1 #uara hati #elalu -e-$erhatikan kekhu#u#an #itua#i k%nkret =ang ,iha,a$in=a1 ti,ak $ernah terikat $a,a #alah #atu n%r-a -%ral k%nkret1 -elainkan (er%rienta#i $a,a $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar =ang ,ala- #itua#i =ang (er(e,a ,a$at -enuntut tin,akan =ang (er(e,a +2

Suara hati termasuk kemampuan Ego

*ugaA Su$ereg% han=a -e-iliki &ung#i $en,ukung ,an ka,ang5ka,ang $enga9au (agi #uara hatiA Su$ereg% lang#ung -e-(eritahukan ke$a,a #uara hati #ika$ -%ral -ana =ang >(ia#a>1 artin=a #e#uai ,engan $enilaian Eg% =ang ,ulu ,i(atinkanA Seringkali #uara hati (%leh -engikuti Su$ereg%A 7a,i Su$ereg% -en=e,iakan %rienta#i kuat (agi #uara hati1 ,i#ertai ,a=a kuat untuk -enerti(kan Eg% agar ti,ak -u,ah -en=ele4eng ,ari ke4a*i(ann=aA Teta$i karena Su$ereg% #elalu han=a -e-(e% #e9ara %t%-ati# #a*a1 $enilaiann=a ti,ak (%leh ,iteri-a (egitu #a*aA Sekali lagi1 argu-en $aling kuat -enga$a i,enti&ika#i antara #uara hati ,an Su$ereg% haru# ,it%lak ialah (ah4a ka,ang5 ka,ang kita ata# na-a #uara hati haru# -enentang Su$ereg%A

Kita ,a$at -enutu$ uraian ini ,engan (e(era$a $erti-(angan tentang (esadaran ke#a,aran -%ral =ang ,e4a#aA Ke#a,aran -%ral =ang ,e4a#a atau %t%n%moral ang a,alah ke#a,aran -%ral =ang ,ite-ukan %leh ke#a,aran nilai eg%J Eg% ti,ak de.asa (egitu -en=e#uaikan ,iri ,engan ke9%n,%ngan5ke9%n,%ngan ,ari la$i#an I,1 ,engan tuntutan Su$ereg% ,an ,engan tuntutan -a#=arakatA Melainkan Eg% -enentukan #ika$ ,an tin,akann=a #e#uai ,engan a$a =ang ,inilain=a $aling te$at -engingat #e-ua un#ur ituA A$akah %rang ,a$at -en9a$ai ke#a,aran ,e4a#a ini1 ti,ak han=a tergantung )engembangan Ego $a,a (akatn=a1 -elainkan *uga $a,a $en,i,ikann=aA Anak =ang han=a ,i,i,ik ang lemah ,engan larangan ,an $erintah1 =ang kelakuann=a ,iken,alikan -elulu ,engan #i#te- gan*aran huku-an/an9a-an ti,ak -en,a$at ke#e-$atan untuk -enge-(angkan Eg% =ang kuatA Orang itu ke-u,ian akan #elalu (er$ikir ,an (ertin,ak -enurut n%r-a5n%r-a =ang ,i(atinkan itu1 tan$a -engerti -ak#u,n=a1 tan$a $ikiran =ang kriti# ,an ti,ak ,a$at ,ia*ak untuk #e#uatu =ang ti,ak #e#uai ,engan n%r-a5n%r-a -a#=arakat #ekelilingA Tin,akann=a ti,ak ,itentukan (er,a#arkan tanggung *a4a(n=a -elainkan (er,a#arkan ra#a takut ,an keinginan untuk *angan #a-$ai $ernah -era#a -aluA Se,angkan anak =ang %rang tuan=a #elalu -enga*akn=a untuk (er$ikir1 =ang )engembangan Ego #elalu -enerangkan ke$a,a anakn=a -enga$a ini ,ilarang ,an itu ang kuat ,i$erintahkan1 =ang -enilai ,an -enegur anakn=a ti,ak han=a (er,a#arkan kelakuan lahiriahn=a -elainkan -enan=akan -ak#u, ,a- -%ti?a#in=a ,ulu1 #e-$at untuk -enge-(angkan Eg% =ang kuat ,an Su$ereg% =ang #ehatA Su$ereg% itu ti,ak kaku ,an kera# -elainkan (er$e,%-an $a,a ke#a,aran nilaiA Karena n%r-a5n%r-a =ang #e(etuln=a ,i(atinkan itu *u#tru n%r-a5n%r-a =ang -en*a-in nilai5nilai ,a#arA Maka -eru$akan 9iri %rang =ang ke#a,aran -%raln=a ,e4a#a1 (ah4a Su$ereg%n=a #elalu -en=e#uaikan ,iri ,engan a$a =ang ,inilain=a #e(agai te$atA Itulah %rang =ang #elalu ter(uka terha,a$ =ang (aru ,an =ang akan (ertin,ak (er,a#arkan tanggung *a4a(n=a =ang n=ataA 7a,i =ang *elek (ukan Su$ereg% #en,iri -elainkan Su$ereg% =ang kaku ,an kera#1 =ang (er,iri le$a# ,ari ke#a,aran nilai Eg%A Su$ereg% =ang #ehat a,alah #angat (ergunaA Alangkah #ulitn=a #ean,ain=a ti,ak a,a ke#a,aran %t%-ati#A Su$ereg% tentang =ang te$at ,an ti,ak te$at1 #ean,ain=a kita #etia$ kali haru# -enga,akan $enilaian (aruA Alangkah (eratn=a #ean,ain=a ke9%n,%ngan5 .6

ke9%n,%ngan kita han=a ,ila4an %leh tuntutan -a#=arakat ,ari luar ,an kein#a&an -%ral Eg% ,an ti,ak a,a kekuatan Su$ereg% =ang -engi-(angin=a ,i ,ala- (atin kita #en,iriA Su$ereg% =ang #e9ara #$%ntan -engatakan >ini *angan ,i(uatO>1 -enghe-at (an=ak tenaga (Su$ereg% -elan9arkan ke$utu#an5 ke$utu#an -%ral #e$erti ke-ahiran -en=etir -elan9arkan gerakan kita ,ala-%(ilJ (a=angkan #ean,ain=a kita #etia$ kali ganti $er#neling haru# -enga,akan $erti-(angan ,ulu a$a itu te$at atau ti,ak!A "O*O) U)UR P!R"AN55UN5JA6A4AN MORA* 8. Pen3antar permasalahan Dala- (agian =ang lalu telah ,ianali#i# kesadaran moral manusiaA Dite-ukan bah.a ke.ajiban moral disadari sebagai sesuatu ang mengikat dengan mutlak1 teta$i #ekaligu#1 (ah4a kita haru# bersedia untuk mempertanggungja.abkan pendapat kita tentang ke.ajiban moral secara rasional, Me-$ertanggung*a4a(kan #e#uatu (erarti (ah4a kita ,a$at -enun*ukkan (ah4a #e#uatu itu memadai dengan norma ang harus diterapkan padan aA 7a,i pertanggungja.aban han alah mungkin kalau ada norma-norma ang menetapkan bagaimana keadaan ang seharusn aA Dengan ,e-ikian kita (erha,a$an ,engan $ertan=aanE Manakah t%l%k ukur $ertanggung*a4a(an -%ral L Ini -eru$akan $ertan=aan $%k%k etika n%r-ati&A Dengan ,e-ikian $ertan=aan #ekarang (ukan lagi (agai-ana (entuk ke#a,aran dasar objekti' -%ral1 -anakah un#ur5un#urn=a1 (agai-ana ,a$at ,i$erta*a-1 ,an #e(again=aJ pertanggungmelainkan bagaimana seharusn a kesadaran moral kita A Kita ti,ak lagi ja.aban moral, -enganali#a k%n&lik =ang ,iala-i %leh #e%rang 4arta4an1 -elainkan -anakah $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar %(*ekti& =ang haru# ,i$ergunakan untuk -e-e9ahkan k%n&lik ituA 7a,i kita -en9ari n%r-a5n%r-a =ang ,a$at -engukur a$akah #uatu #ika$ ,iangga$ (ertanggung *a4a( atau ti,ak1 -aka =ang ,i9ari ialah dasar objekti' pertanggungja.aban moral, Da#ar %(*ekti& itu #e(enarn=a dituntut oleh kesadaran moral sendiriA Suara hati -enuntut agar kita bertindak sesuai dengan tanggung ja.ab dan ke.ajiban kita ang sebenarn a dan bukan dengan apa ang sekedar kita rasakan atau menjadi pendapat orang lainA Suara hati -enuntut agar kita teru# -eneru# (ertan=aE a$a =ang #e(enarn=a ,ituntut ,ari #a=a #ekarang L Na-un ,i #ini $erlu ,i9egah ter*a,in=a ,ua #alah $aha- tentang tugas etika tugas etika normati'A )ertama, kita di sini tidak mencari norma-norma moral dari semua normati' bidang kehidupan manusia, Kita ti,ak -en9ari n%r-a5n%r-a -%ral =ang #e9ara lang#ung ,an k%nkret ,a$at kita $ergunakan ,ala- kehi,u$an #ehari5hariA Pe-(aha#an n%r-a5n%r-a itu a,alah tugas etika khusus1 (ukan etika u-u=ang -en*a,i (aha#an (uku iniA 7a,i kita ti,ak akan (i9ara tentang n%r-a5 n%r-a kehi,u$an kekeluargaan1 n%r-a5n%r-a kehi,u$an #ek#ual1 $%litik1 etika .1

$r%&e#i ,an lain #e(again=aA Melainkan kita -en9ari prinsip-prinsip moral ang paling dasar1 =aitu $rin#i$5$rin#i$ =ang -en,a#ari #e-ua n%r-a -%ral =ang le(ih k%nkretA (edua, etika memang tidak bertugas untuk memasang norma-norma A Etika a,alah il-u =ang re&lekti& ,an kriti#A N%r-a5n%r-a ,an $an,angan -%ral ,engan #en,irin=a #u,ah ter,a$at ,ala- -a#=arakatA Kita ti,ak $erlu -en9i$takann=a lagiA ang -en*a,i tu*uan etika n%r-ati& ialah -en9ari $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar =ang -e-ungkinkan kita -engha,a$i $an,angan5 $an,angan n%r-ati& -%ral =ang ter,a$at ,ala- -a#=arakat atau ,i$er*uangkan %leh (er(agai i,e%l%gi #e9ara ra#i%nal ,an kriti#A Kita #eakan5akan -en9ari n%r-a5n%r-a -%ral =ang #u,ah (ere,arA Maka kita ti,ak akan (eru#aha untuk -eru-u#kan #uatu #i#te- n%r-ati& ter#en,iri =ang ,a$at (er#aing ,engan #i#te-5#i#te- -%ral =ang #u,ah a,aA Melainkan $en,ekatan kita akan kriti# negati&A Negati& karena ,ari$a,a -eru-u#kan #i#te- n%r-ati& #en,iri1 kita -e-erik#a $an,angan5$an,angan uta-a tentang n%r-a5n%r-a ,a#ar =ang #a-$ai #ekarang ,ike-ukakan ,an -eru-u#kan $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar ,ari a$a =ang tahan $e-erik#aan ituA Kriti# karena kita -e-(e,akan antara un#ur5un#ur =ang ti,ak -e-a,ai ,an un#ur5un#ur hakikiA ang ti,ak -e-a,ai ,i#ingkirkan1 #e,angkan un#ur5un#ur hakiki kita #i-$anA Dengan ,e-ikian kita akhirn=a tinggal -eru-u#kan un#ur5 un#ur -ana #a*a =ang telah -e-$erlihatkan ,iri #e(agai hakiki (agi #egena$ tuntutan -%ralA Un#ur5un#ur itulah $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#arA $. Ja:a2an-+a:a2an ;an3 tida( memadai 7a.aban keliru Pertan=aan kita ,a$at *uga ,iru-u#kan (eginiE (agai-ana kita ,a$at -engetahui #ika$5#ika$ ,an tin,akan5tin,akan -ana =ang #eharu#n=a kita a-(il kalau -au (ertanggung *a4a( #e9ara -%ralL A,a (e(era$a *a4a(an =ang #e(enarn=a $ernah kita (i9arakan ,an kita t%lak karena (ertentangan ,engan ke#a,aran -%ral kita #en,iriA A,a (aikn=a kalau *a4a(an5*a4a(an itu kita lihat #e(entar ke-(aliA ang $erta-a (er(un=iE >Se#uaikan ,iri ,engan norma-norma mas arakat> ,i -ana >-a#=arakat> (i#a (erarti -a#=arakat kita =ang ,ekat atau -a#=arakat u-u-1 (i#a (erarti %rang tua1 tra,i#i1 a,at i#tia,at1 #ek%lah1 #i#te- n%r-a ,i te-$at kita (eker*a1 negara ,an lain5lainA P%k%kn=a1 ata# $ertan=aan >A$a =ang -en*a,i ke4a*i(an #a=aL> -ereka -en*a4a(1 /%kuti sajalah lingkunganmu=/ 7a4a(an ini ti,ak -en9uku$i karena #uatu ala#an =ang #angat #e,erhanaE n%r-a5n%r-a -a#=arakat #en,iri (elu- tentu ,a$at ,i(enarkanA Ma#=arakat (i#a (etul1 teta$i (i#a *uga keliruA N%r-a5n%r-a -a#=arakat #en,iri $erlu ,i$erik#a ,ulu a$akah ,a$at ,i(enarkan atau ti,an ,an untuk itu kita -e-erlukan $rin#i$5$rin#i$ -%ralA Maka n%r-a5n%r-a -a#=arakat ti,ak -ungkin -en=e,iakan %rienta#i =ang terakhirA Etika n%r-a *u#tru -eru$akan alat kriti# untuk -e-$er#%alkan n%r-a5n%r-a =ang (egitu #a*a ,iteri-a ,ala- #uatu -a#=arakatA ."

Teta$i a$a(ila -a#=arakat ,a$at keliru1 tentu #a*a #a=a $un ,a$at keliruA Oleh karena itu a,a *a4a(an ke,ua =ang *uga ti,ak -e-a,aiA 7a4a(an itu (er(un=iE /%kutilah saja suara hatimu=/ kita -e-ang #elalu haru# -engikuti #uara hatiA Suara hati a,alah kesadaran kita sendiri1 ,an kita tentu #a*a -elakukan a$a =ang kita #a,ari #e(agai ke4a*i(anA Teta$i ke#a,aran itu #e$erti telah kita lihat ,a$at keliruA Karena itu #uara hati $erlu ,i,i,ik1 ,an untuk itu kita -e-erlukan $rin#i$5$rin#i$ %(*ekti&A Ke#a,aran -%ral #a=a #en,iri -e-erlukan n%r-a5 n%r-a %(*ekti& ,an ti,ak -e-uat kriteria ke(enarann=a #en,iriA 7a,i ke=akinan -%ral #a=a #en,iri ti,ak tentu (etul1 -aka a$a =ang #e9ara %(*ekti& -en*a,i tanggung *a4a( #a=a ti,ak ,a$at #a=a gali ,ari ke=akinan #a=a #a*aA )erlu ada orientasi objekti', Maka *ela# $ula (ah4a kita ti,ak (%leh (egitu #a*a $er9a=a $a,a perasaan )erasaan moral kitaA Kita #u,ah -elihat (ah4a ke#a,aran -%ral (ukanlah -a#alah #oral $era#aan1 -aka $era#aan #a=a atau %rang lain *angan ,i$akai #e(agai ukuran untuk -enentukan a$a =ang -eru$akan ke4a*i(an #a=a atau ti,akA Hal =ang #a-a (erlaku tentang SuperegoA N%r-a5n%r-a =ang telah #a=a (atinkan #e*ak ke9il ,an =ang (er#uara -elalui ra#a -alu ,an ra#a (er#alah (i#a (etul1 (i#a *uga #alah ,an %leh karena itu ti,ak -eru$akan n%r-a terakhir untuk -engetahui a$a =ang #e(enarn=a 4a*i( #a=a lakukanA Kita *u#tru haru# kriti# terha,a$ teguran Su$ereg% kita #en,iri1 ,an #ika$ kriti# itu -engan,alkan (ah4a kita -enga9u $a,a $rin#i$5$rin#i$ -%ral %(*ekti&A Akhirn=a kita telah -elihat *uga (ah4a ti,ak -ungkin kita $er9a=a #e9ara (uta $a,a #alah #atu i,e%l%giA %deologi-ideologi ti,ak (erhak untuk -enuntut ketaatan -utlak ((er(e,a ,engan #uara hati =ang #elalu -enuntut ketaatan -utlak 4alau$un (i#a keliru!A I,e%l%gi5i,e%l%gi *u#tru $erlu ,ikritik (er,a#arkan tanggung *a4a( ,an untuk itu $erlu ,iketahui n%r-a5n%r-a -%ral %(*ekti&A A,a #e#uatu =ang ,a$at ,i$ela*ari ,ari $en%lakan terha,a$ *a4a(an5*a4a(an itu1 =aitu (ah4a kita ti,ak (%leh -en,a#arkan $an,angan5$an,angan kita =ang #enggan$aling &un,a-ental $a,a a$a =ang ,ikatakan %leh (er(agai $ihak $ihakA Kita tungkan akan (erakhir #e$erti $etani itu =ang -au -en*ual ku,an=a ke $a#arE Pagi5$agi ke akinan ,ia (er#a-a anak ,an ku,an=a itu (erangkatA Di *alan -ereka (erte-u ,engan pada %rang =ang -enegur1 >K%k $un=a ku,a1 -alah *alan kakiO> <e$at59e$at $etani pandapat naik ke ku,an=aA Se(entar ke-u,ian kete-u #e%rang i(u =ang -en=in,ir1 orang >Ba$ak -a9a- a$a itu1 -e-(iarkan anakn=a *alan kaki #en,irianO> <e$at59e$at $etani turun1 anakn=a ,i#uruh naikA Teta$i #e(entar #a*a #u,ah ,itegur %rang lain lagi1 >Anak kurang a*ar1 naik ku,a #e,ang a=ahn=a haru# *alan>A Maka a=ah ,an anakn=a (er#a-a5#a-a ,u,uk ,i ata# ku,a itu lalu -ereka (erte-u ,engan %rang -u,a (erk%-entar1 >K%k ke*a- (enar1 ka#ihan ku,an=aO> Akhirn=a tinggal #atu ke-ungkinan (enarE a=ah ,an anak (er#a-a5#a-a -enggen,%ng ku,a itu ke $a#arA Kalau kita -enggantungkan ke=akinan kita $a,a $en,a$at %rang1 kita $un akan -engala-i hal5hal #eru$aA Maka a$a itu -a#=arakat1 #e(uah i,e%l%gi1 $era#aan atau$un ke=akinan #a=a #en,iri1 -ereka #e-ua ti,ak ,a$at -en,ekati ikatan -%ralA Mereka #e-ua -a#ih -eni-(ulkan .'

$ertan=aanE A$akah $en,a$at-u -e-ang (etulL 7a,i -au tak -au kita haru# -en9ari $rin#i$5$rin#i$ -%ral =ang %(*ekti&A Ti,ak 9uku$ untuk -enun*uk $a,a #ia$a kita haru# (er%rienta#i1 -elainkan $a,a $rin#i$ a$aA Ma#alah %rienta#i ,a#ar kehi,u$an ti,ak ,a$at ,i$e9ahkan #e9ara %t%riterA Beta$a$un $entingn=a $en,a$at %rang lain1 ,ia teta$ ,a$at keliruA Kalau kita ingin -e-iliki $en,irian =ang -anta$ ,ala- (i,ang -%ral kita haru# -an,iri ,ala- $enilaianA Agar kita ,a$at -an,iri1 kita -e-erlukan %rienta#i $a,a $rin#i$5$rin#i$ %(*ekti&A 7. !ti(a :ah;u Me-ang (enar (ah4a n%r-a5n%r-a (agi kelakuan kita1 ,a$at kita te-ukan Etika ,ala- 4ah=u AllahA Akan teta$i -a#alah kita ,engan ,e-ikian (elu.ah u ter$e9ahkanA Karena a,a ,ua $ertan=aan =ang (elu- ter*a4a( ,ala- *a4a(an iniA ang $erta-a -en=angkut isi norma itu #en,iri1 =ang ke,ua rasionalitasn a, Sa=a -ulai ,engan =ang $erta-aA Me#ki$un kita -engetahui 4ah=u Allah1 hal itu (elu- -en*a4a( $ertan=aan tentang ke#i-$ulan -ana =ang ,a$at ,itarik ,arin=aA Tentu #a*a1 kalau ,ala- kita( 4ah=u #uatu aga-a ,ikatakan (ah4a kita ti,ak (%leh ka4in ,engan %rang =ang ,i9eraikan1 atau (ah4a kita ti,ak (%leh -e-$un=ai le(ih ,ari e-$at %rang i#tri1 -aka -a#alah k%nkret itu (arangkali #u,ah *ela#A $etapi apakah ketentuan-ketentuan itu berlaku dalam semua situasi ataukah ada kekecualian8 0pakah dalam situasi sosial ang berbeda8 0tau tidak8 7a4a(an ata# $ertan=aan itu ti,ak lagi ter-uat ,alakita( 4ah=u1 *a,i (agai-ana$un *uga haru# ,i$ikirkan -anu#ia1 -i#aln=a %leh $ara ahli kita( #u9i1 ,an untuk itu diperlukan peralatan teoritis etika normati', 1an bagaimana kita harus bertindak dengan masalah-masalah ang tidak secara langsung dibahas dalam kitab .ah uL Mi#aln=a -a#alah5-a#alah etika ke,%kteran ,ua $uluh tahun terakhir =ang (aru ti-(ul karena ke-a*uan tekn%l%gi ke,%kteran -%,ernL Untuk menerapkan sikap dasar ang dituntut $uhan menurut agama ang bersangkutan pada permasalahan transplantasi )endekatan jantung misaln a, diperlukan etikaA 7adi masalah jangkauan keberlakuan rasional etika norma-norma moral ang secara eksplisit termuat dalam kitab-kitab suci, maupun masalah penerapan sikap dasar moral agama pada masalah-masalah ang tidak termuat secara eksplisit menuntut pendekatan rasional etika, Ke,ua1 'akta bah.a dalam .ah u agama-agama termuat norma-norma moral, belum menja.ab suatu pertan aan ang sangat penting bagi kitaE #engapa norma itu diharuskan pada kita8 #engapa baik burukn a manusia sebagai manusia diukur dengan norma ini8 Mari kita -enga-(il #e(uah 9%nt%h untuk -en*ela#kan $ertan=aan iniA Dala- ke(an=akan aga-a (erIina ,iangga$ (uruk ,ala- arti -%ralA Angga$an ini ,a$at ,i$aha-i -enurut ,ua ke-ungkinanA Perta-a1 (erIinah itu (uruk karena ,in=atakan (uruk ,ala- 4ah=u =ang (er#angkutanA Ke,ua1 (erIina ,ala- 4ah=u ,in=atakan (uruk1 karena (erIina -e-ang (urukA Kalau kita -e-ilih $engertian =ang $erta-a1 -aka itu (erarti (ah4a (erIina #en,iri #e(etuln=a ti,ak a,a a$a5a$a1 teta$i karena 4ah=u entah a$a #e(a(n=a -en=atakann=a #e(agai (uruk1 -aka -anu#ia ti,ak (%leh (erIinaA 7adi keburukann a tidak terletak dalam si'at perbuatan ang terlarang .)

itu sendiri, melainkan han a merupakan akibat dari 'akta bah.a perbuatan itu din atakan terlarangA Itu #a-a ,engan hal kita -e-egang (%la ,engan tanganE $er(uatan itu #en,iri #e(etuln=a ti,ak a$a5a$aE teta$i kalau $er(uatan itu terkena larangan1 -i#aln=a ,ala- rangka #uatu $ertan,ingan #e$ak (%la1 $er(uatan itu -en*a,i (urukA Dengan ,e-ikian $engertian =ang $erta-a #e9ara l%gi# -engakui ke-ungkinan (ah4a $ernah a,a 4ah=u turun =ang -en9a(ut larangan (erIina itu #ehingga Iinah itu #elan*utn=a (%leh #a*a ,ilakukanA Se(alikn=a1 $engertian =ang ke,ua (ert%lak ,ari objekti:itas si'at buruk itu5 (erIina itu (uruk (ukan karena ke(etulan a,a =ang -elarangn=a1 -elainkan karena ,ala- $er(uatan Iina itu #en,iri a,a segi-segi ang secara hakiki burukA 7a,i (erIina itu #en,iri $a,a ,a#arn=a (uruk1 ,an %leh karena itu #u,ah #e4a*arn=a kalau ,ala- aga-a (erIinah itu ,ilarangA 7ela# #ekaliE kalau kita -e-ilih $engertian =ang $erta-a1 jadi kebaikan dan keburukan moral tidak berdasarkan ciri-ciri objekti' perbuatan ang dianggap relati:isme dan baik atau buruk itu sendiri, melainkan karena dalam .ah u din atakan irrasionalisme sebagai keharusan atau dilarang, kita jatuh ke dalam relati:isme dan ekstrem irrasionalisme ekstrem, Pengertian $erta-a itu #a-a ,engan -engatakan (ah4a #e-ua $er(uatan -anu#ia $a,a ,iri -ereka #en,iri ti,ak a$a5a$a1 ter-a#uk -i#aln=a kalau %rang #enang -en=ik#a anak ke9il1 -e-(%h%ngi %rang (uta atau -en9uri uang $en#iun #e%rang $en#iunan ke9ilA Seakan5akan Tuhan1 entah kena a$a1 -au -e-(uat kehi,u$an kita #ulit ,engan -en=atakan (e(era$a hal #e(agai terlarang =ang #e(enarn=a *uga ,a$at ,igantikanN=a ,engan larangan5larangan lainA Th%-a# AKuina# 066 tahun =ang lalu -ena-akan $en,a$at itu $enghu*atan terha,a$ Allah karena -en=angkal ra#i%nalita# AllahA Ti,ak ,a$at ,i-engerti lagi -enga$a #e#uatu #e9ara -%ral ,inilai (uruk atau (aik ,an $er(uatan a$a #a*a ,a$at ,in=atakan (aik atau (urukA %rrasionalisme dan relati:isme moral sebagai terkandung dalam pengertian pertama di atas membaha akan segala kesungguhan dan tanggung ja.ab moral, (alau tidak dapat diajukan pertimbangan rasional artin a5 ang dapat dimengerti mengapa sesuatu itu baik atau buruk, moralitas merosot menjadi semacam pemasangan halangan se.enang-.enang agar kehidupan manusia dipersulit, Bagai-ana $engertian #e-a9a- itu ,a$at -erang#ang ke#e,iaan untuk (ertanggung *a4a( L Dan kalau =ang $a,a hari ini (aik ta$i (e#%k ,a$at ,in=atakan *ahat ,an #e(alikn=a1 a$akah -%ralita# ti,ak kehilangan harkatn=aL (alau kita mau menolak irrasionalisme dan relati:isme ini, kita harus menarik kesimpulan bah.a meskipun ada .ah u, namun kita harus mempergunakan akal budi pemberian Sang )encipta untuk menemukan apa ang secara moral dituntut dari kita, 0dan a .ah u tidak membuat etika tidak perlu, melainkan justru etika diperlukan agar keka aaan .ah u ang sebenarn a dapat kita hargai semestin a,

Etika Da$at ,ita-(ahkan (ah4a paham etika religius ekstrim secara konsekuen agama harus men angkal bah.a orang ang tidak beragama dapat bermoralitas ang tinggi, Hal itu -e-ang #ering ,ikatakan %leh kau- aga-a1 teta$i (agi #a=a ekstrim .+

(er(au -una&ik ,an -e-alukanA Karena -e-ang a,a %rang =ang ti,ak (eraga-a =ang *u*ur1 a,il1 (er#e,ia untuk -e-(antu %rang lain1 #anggu$ untuk (ertanggung *a4a( ,an ,a$at ,i$er9a=ai1 #e,angkan (e(era$a ke*ahatan ter(uruk ,an k%ru$#i =ang $aling k%t%r ,ilakukan %leh %rang5%rang =ang -engaku (eraga-a ,an -enurut kriteria aga-an=a -e-ang ter-a#uk aga-a ituJ (ahkan ke*ahatan5ke*ahatan itu ka,ang5ka,ang ,ilakukan ata# na-a aga-a ituA Kiran=a (agi kita orang beragama lebih kalau kita dengan rendah hati mengakui bah.a kita pun sering tidak memadai dan orang tidak beragama kadang-kadang membuat kita merasa maluA Tentu etika aga-a =ang ek#tri-e#ti *uga -en=angkal (ah4a %rang (eraga-a lain ,a$at (er-%ral karena %rang (eraga-a ti,ak $ernah -engakui #e-ua 4ah=u -elainkan han=a 4ah=u aga-an=a #en,iriA Sa=a -enarik ke#i-$ulan (ah4a -e#ki$un aga-a -e-(erikan (i-(ingan ,an -%ti?a#i kuat ke$a,a kita1 teta$i kita teta$ haru# -e-$ergunakan akal (u,i kita untuk -e-aha-i a$a =ang ,ituntut ,ari kita #e9ara -%ralA 9. !ti(a peraturan Se#u,ah -elihat *a4a(an5*a4a(an =ang ti,ak -e-a,ai ata# $ertan=aan etika n%r-ati&E -anakah $rin#i$5$rin#i$ =ang haru# -en,a#ari #e-ua n%r-a ,an aturan -%ral L Berikut ini akan ,i(i9arakan tiga $en,ekatan atau te%ri =ang *uga -en9%(a untuk -e-(erikan *a4a(an1 =aitu Etika Peraturan1 Etika Situa#i ,an 8elati?i#-e M%ralA Ke#a-aan antara tiga te%ri atau $an,angan itu ialah (ah4a kita ti,ak $erlu -e-(aha# $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar tertentuA Pa,a etika $eraturan kita akan -engritik #eluruh $en,ekatann=a ,an (ukan -a#ing5-a#ing $rin#i$ =ang ,ia*ukan %lehn=aA Se,angkan Etika Situa#i ,an 8elati?i#-e M%ral *u#tru -en%lak a,an=a $rin#i$5$rin#i$ ituA Sa=a -ulai ,engan >etika $eraturan>A etika peraturan Kata >etika $eraturan> ,ituli# ,engan huru& ke9il karena ti,ak -eru$akan te%ri tertentu1 -elainkan (entuk $en,ekatan terha,a$ -%ralita# =ang ,ite-ukan ,ala- (an=ak lingkungan (u,a=a1 tra,i#i ,an aga-a ,an ti,ak *arang ,ike-(angkan -en*a,i #i#te-5#i#te- aturan -%ral =ang lua# ,an 9anggihA Kita ti,ak akan -e-a#uki $ertan=aan tentang apa =ang -ereka angga$ #e(agai ke4a*i(an -%ral1 -elainkan -e-erik#a $aha- -ereka tentang hakikat ke4a*i(an -%ral $a,a u-u-n=aA Sa=a -au -e-$erlihatkan (ah4a $aha-%ralita# -ereka #en,iri ti,ak -e-a,ai #ehingga a$a $un =ang -ereka angga$ itu (enar ,an -engungka$kan ke=akinan u-u- tentang (agai-ana -anu#ia haru# hi,u$ na-un #e(agai kerangka $en,ekatan etika $eraturan teta$ ti,ak -e-a,aiA A$a =ang -e-(uat #e(uah #i#te- -%ralita# ,a$at ,i#e(ut etika )engertian $eraturanL <ang disebut etika peraturan adalah etika-etika ang melihat hakikat moralitas dalam ketaatan terhadap sejumlah peraturan, Etika peraturan mengenai ban ak sekali peraturan moral ang kadang-kadang disusun menurut semua bidang kehidupan manusia masing-masing, #anusia dianggap hidup dengan baik, apabila ia tidak melanggar peraturan-peraturan itu, 7adi ang baik adalah sikap ang menuruti perintah-perintah ang termuat dalam peraturan-peraturan itu* ang secara moral buruk adalah tindakan ang bertentangan dengan peraturan-peraturan moral, ..

Etika $eraturan -i#aln=a akan -engenal $eraturan5$eraturan #e(agai (erikutE anak =ang (aik terha,a$ %rang tua *angan -e-(antah1 #elalu taat1 #elalu Contoh-enun*ukkan #ika$ h%r-at1 #elalu -e-enuhi kehen,akn=a J -anu#ia ti,ak Contoh (%leh -e-(unuh1 (erkelahi1 (ertengkar1 -elukai hati %rang lainJ hu(ungan #ek#ual han=a (%leh ,ala- rangka $erka4inan1 hu(ungan h%-%#ek# terlarangJ *angan -e-an,ang ga-(ar5ga-(ar $%rn%J (agian tu(uh tertentu #elalu haru# tertutu$J *angan -enga-(il -ilik %rang lain1 *angan -eni$u1 *angan -enga-(il (unga (erle(ihan ata# $in*a-anJ *angan (%h%ng1 *angan -e-(erikan ke#ak#ian ,u#ta1 *angan -eru#ak na-a (aik #e#e%rangA Di #ini *uga ,a$at ,i-a#ukkan $eraturan5$eraturan aga-a (=ang (an=akn=a ,an -a9a-n=a tergantung $a,a aga-a -a#ing5-a#ing!1 -en=angkut (entuk i(a,at1 larangan5larangan ,an ketentuan5ketentuan tertentu1 -i#aln=a ,ala- hal -akan1 $er(uatan5$er(uatan a-al ,an tuntutan5tuntutan -%ral tertentuA Begitu $ula tra,i#i ,an a,at i#tia,at -engenal (ana=ak aturan -a9a- ituA Ti,ak *arang %leh $ara ahli1 -i#aln=a $ara ahli il-u &ikh ,an te%l%g -%ral aturan5aturan itu ,i#i#te-ati#kan1 ,i$erin9i ,an ,ita&#irkan #e9ara ka#ui#tik1 ,engan ,i(uat $eraturan tentang (agai-ana aturan5 aturan -%ral itu haru# ,itera$kan $a,a ka#u#5ka#u# kelakuan k%nkretA "an ak dari isi peraturan moral itu bagi kita masuk akal dan kita akui sebagai ke.ajiban moral, #aka masalah etika peraturan bukan pertama-tama isin a, melainkan paham ang mendasarin a, Menurut etika $eraturan -%ralita# -anu#ia ti,ak le(ih ,ari$a,a -engetahui $eraturan5$eraturan -%ral itu ,an hi,u$ #e#uai ,engann=aA <ang tidak masuk ke dalam perhitungan moral ada dua hal5 (>) apa ang menjadi dasar keberlakuan peraturan-peraturan itu* jadi5 mengapa baik burukn a manusia diukur pada peraturan-peraturan itu8* (9) dan tanggung ja.ab manusia terhadap akibat-akibat tindakan-tindakann a, (1! Mi#aln=a -enga$a %rang #elalu haru# (i9ara #e#uai ,engan ke(enaranL 1asar Menga$a ,i luar $erka4inan hu(ungan #ek#ual ti,ak ,i(enarkanL Pertan=aan5 keberlakuan $ertan=aan itu ti,ak ,i*a4a( %leh etika $eraturanA 7a4a(ann=a haru# -engulang (ah4a tin,akan5tin,akan itu ti,ak ,i(enarkanA 7a,i etika $eraturan ti,ak ,a$at -e-$ertanggung*a4a(kan mengapa (aik5(urukn=a -anu#ia ,iukur $a,a $eraturan5$eraturan ituA Teta$i (ahkan a$a(ila kita #en,iri -e-(enarkan $eraturan5$eraturan itu karena >ra#an=a> -a#uk akal (,an kita -e-ang ti,ak $erlu -en9ari >(ukti> untuk #egala5galan=a! kita teta$ ingin tahu tentang -enga$an=a karena kita ingin tahu nilai a$a =ang -au ,i*a-in ,engan $eraturan itu1 #e$erti -i#aln=a nilai kea,ilan1 atau tuntutan agar %rang lain #elalu haru# ,ih%r-ati ,ala- -arta(atn=a , "erdasarkan prinsip-prinsip ang lebih 'undamental itu kita dapat mengerti peraturan-peraturan moral seperti disebut di atas, 7adi kita taat pada peraturan-peraturan itu demi nilai ang mau dijamin melalui mereka, Dengan ,e-ikian $eraturan5$eraturan itu *uga ,irelati?a#iE =ang $enting a,alah nilai =ang -au ,i#ela-atkan -elalui -ereka1 (ukan $eraturan5$eraturan itu #en,iriA (arena etika peraturan tidak menghubungkan peraturan-peraturan dengan nilai-nilai ang mendasari mereka, peraturan-peraturan itu sendiri menjadi inti moralitas, Semua peraturan moral berlaku sama saja, <ang dituntut bukan ./

agar kita menjunjung tinggi nilai-nilai tertentu, melainkan agar peraturanperaturan itu ditaati, #ereka selalu harus ditaati, tanpa kekecualian, )ertimbangan tentang apa sebenarn a maksud dan maknan a tidak ada, <ang dipertimbangkan han a peraturan mana ang dapat diterapkan pada tindakan manusia masing-masing, Peraturan itu #en,iri ti,ak ,i$er#%alkan ,an ti,ak ,itan=akan a$akah $eraturan itu -e-a,ai ,engan tanggung *a4a( ,ala#itua#i5#itua#i =ang khu#u#A M%ralita# itu kehilangan -aknan=a ,an -en*a,i #uatu (e(an (elakaA ("! Karena =ang ,i$erhatikan han=alah $eraturan1 -aka akibat tindakan Etika )eraturan dan manusia tidak masuk perhitungan, P%k%kn=a1 *angan -elanggar $eraturan -%ral ituA 1engan demikian etika peraturan men ingkirkan salah satu $anggungpengertian moral ang hakiki, aitu paham tanggung ja.ab tidak muncul, ja.ab <ang dipertan akan han alah apakah orang taat terhadap peraturan atau tidak, 1an kalau kita memeriksa sistem-sistem etika ang termasuk etika peraturan, kita akan selalu menemukan bah.a istilah dan paham tanggung ja.ab memang tidak dipakai, (arena kalau orang betul-betul diharapkan bertanggung ja.ab, maka dengan sendirin a peraturan moral harus direlati'kan, karena keberlakuann a tergantung apakah dapat dipertanggungja.abkan Etika peraturan mematikan paham tanggung ja.ab A ang ,i$entingkan (ukan agar kita hi,u$ #e9ara (ertanggung *a4a(1 ,engan (eru#aha -ereali#a#ikan nilai5nilai tertinggi kehi,u$an (er#a-a1 ,i(i-(ing %leh $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ariah1 ,engan #elalu -e-$erti-(angkan (agai-ana kita haru# (ertin,ak agar tu*uan itu ter9a$aiJ -elainkan agar kita taat $a,a $eraturan5$eraturan tertentuA Dengan ,e-ikian -ak#u, -%ralita#1 =aitu agar kita -en9a$ai ke(aikan kita #e(agai -anu#ia1 *u#tru ti,ak ter9a$aiA Ke-a-$uan tertinggi -anu#ia1 ke-a-$uan untuk (ertanggung *a4a(1 untuk -e-akai akal (u,i ,an ke(e(a#ann=a #e#uai ,engan a$a =ang ,inilai #e(agai $aling $enting ,an luhur ,ilu-$uhkanA Ini#iati& ,an ke(eranian -%ral ti,ak ,i(eri ruangA M%ralita# -er%#%t -en*a,i huku-A Kita ,a$at -erangku- (ah4a etika5etika $eraturan untuk ti,ak -a-$u untuk -e-$ertanggung*a4a(kan ,irin=a #en,iri ,an #ekaligu# -e-atikan ke-a-$uan untuk (ertanggung *a4a(A &. !ti(a situasi Etika Situasi Etika #itua#i a,alah #e(uah $en,ekatan ,an te%ri ,ala- etika =ang ti-(ul #e#u,ah $erang ,unia ke,ua ,an #angat ,i$engaruhi %leh 'ilsa'at eksistensialisme dan personalismeA Ek#i#ten#iali#-e #angat -enekankan keunikan ,an tanggung *a4a( tia$5tia$ %rang1 (ah4a tia$5tia$ %rang itu kha# ,an ti,ak ,a$at ,i-a#ukkan ke ,ala- kerangka5kerangka1 #ke-a5#ke-a ,an n%r-a5n%r-a u-u-1 -elainkan haru# -enentukan ,iri #en,iri (er,a#arkan $engha=atann=a =ang %tentikA )ersonalisme -enekankan (ah4a -anu#ia a,alah $er#%n1 (ukan #eke,ar n%-%r ,ala- k%lekti&1 -elainkan (ernilai $a,a .0

,irin=a #en,iri1 -akhluk =ang (erakal (u,i ,an (erkehen,ak #en,iri1 =ang -e-iliki ke(e(a#an untuk -enentukan ,irin=a #en,iri ,an #uara hati #e(agai ke#a,aran -an,iri akan a$a =ang -eru$akan ke4a*i(an ,an tanggung *a4a(n=aA Bertentangan ,engan etika $eraturan1 Etika Situa#i -enega#kan (ah4a #etia$ %rang ,an #etia$ #itua#i a,alah unik1 -aka tanggung *a4a( kita terha,a$n=a Etika situasi :s, ti,ak ,a$at ,i#alurkan -elalui n%r-a5n%r-a ,an $eraturan5$eraturan -%ral Etika )eraturan =ang u-u-A Setia$ #itua#i -e-$un=ai tuntutann=a #en,iriA Maka Etika Situa#i -en%lak a,an=a n%r-a5n%r-a ,an $eraturan5$eraturan -%ral =ang (erlaku u-u-A Setia$ #itua#i a,alah (aru1 -aka #etia$ %rang ,ala- #etia$ #itua#i haru# #e9ara (aru ,an kreati& -ene-ukan a$a =ang -eru$akan tanggung *a4a( ,an ke4a*i(ann=aA 7a,i Etika Situa#i a,alah la4an ek#tre- etika $eraturanA Kalau etika $eraturan -en=ingkirkan $aha- tanggung *a4a( ,an -e-(a4ahkan kehi,u$an -anu#ia terha,a$ #uatu #i#te- $eraturan =ang kaku1 -aka #e(alikn=a Etika Situa#i -en%lak a,an=a $eraturan ,an n%r-a5n%r-a -%ral =ang (erlaku ,i-ana5-ana ,an (agi #ia$a #a*a ,an -enge-(alikan -%ralita# $a,a tanggung *a4a( in,i?i,ual -a#ing5-a#ing %rang (er,a#arkan $anggilan unik #etia$ #itua#iA Bagai-ana $en,irian Etika Situa#i ,a$at ,itangga$iL b, 7asa Etika Situasi Etika Situa#i -enega#kan (ah4a #etia$ -anu#ia -e-ang -eru$akan $er#%n =ang unik1 ia tu*uan $a,a ,irin=a #en,iri =ang ti,ak $ernah (%leh ,i$ukulratakan atau ,i$erhitungkan #e(agai r%,a gigi ,ala- -e#in -a#=arakat (elakaA Bah4a Etika Situa#i -engakui -arta(at -anu#ia #e(agai $er#%n -eru$akan harkatn=aA Angga$an (ah4a #etia$ #itua#i (aru itu unik1 a,a (enarn=a *uga1 karena ti,ak a,a ,ua #itua#i =ang $er#i# #a-aA Me#ki$un kuliah etika hari Ka-i# ,ia,akan $a,a te-$at1 %leh ,%#en ,an ,engan -aha#i#4a5-aha#i#4a =ang $er#i# #a-a ,engan kuliah ,ari Senin #e(elu-n=a1 na-un #itua#in=a ti,ak #eluruhn=a #a-aA Begitu $ula $engha=atan -a#ing5-a#ing $e#erta kuliah1 (aik ,%#en -au$un -aha#i#4a -e#ti (er(e,a1 karena -a#ing5-a#ing -e-(a4a $engala-an ,an latar (elakang #erta hara$an5hara$an -ereka #en,iriA Oleh karena itu kita haru# -enarik ke#i-$ulan (ah4a #etia$ #itua#i -enuntut $erti-(angan -%ral =ang (aruA Ti,ak $ernah kita (%leh (egitu #a*a -e-*i$lak $e-e9ahan -a#alah -%ral ,ari #itua#i lain1 -e#ki$un #itua#i kelihatan -iri$A Dengan ,e-ikian #u,ah *ela# (ah4a tidak mungkin etika memasang peraturan-peraturan moral ang secara mutlak mau menetapkan bagaimana seseorang harus bertindak dalam setiap situasi, Dengan ,e-ikian *ela# $ula (ah4a ti,ak -ungkin etika -e-a#ang $eraturan5$eraturan -%ral =ang #e9ara -utlak -au -eneta$kan (agai-ana %tang haru# (ertin,ak ,ala- #etia$ #itua#iA Suatu etika $eraturan -ati haru# ,it%lak karena ti,ak -e-a,ai ,engan keunikan #etia$ #itua#iA Kita ti,ak (%leh .2

#eakan5akan -eli(urkan $enilaian -%ral kita #en,iri ,an tan$a (er$ikir -engikuti #uatu $eraturan -%ral =ang (arangkali #e#uai ,engan #itua#i lainA Kita ti,ak $ernah (erhak untuk (erli(ur ,ari tanggung *a4a( k%nkret terha,a$ #etia$ %rang ,ala- #etia$ #itua#i =ang -enantang kitaA Teta$i a$akah #etia$ #itua#i han=a unik #a*aL A$akah ti,ak a,a *uga ke#a-aanL Bagai-ana kita ,a$at -e-(entuk (aha#a1 *a,i -e-akai kata =ang #a-a1 -i#aln=a >kuliah>1 (agi $eri#ti4a5$eri#ti4a =ang (er(e,a (-i#aln=a (agi a$a =ang ter*a,i antara #a=a ,engan '6 %rang -aha##i4a $a,a #etia$ hari Senin ,an Ka-i# #ela-a (e(era$a (ulan! ke9uali karena $eri#ti4a5$eri#ti4a =ang -e-ang (er(e,a itu1 *uga -e-$un=ai ke#a-aanL 8u$a5ru$an=a Etika Situasi sama sekali melupakan bah.a manusia juga makhluk sosial, ang hidup dan mengembangkan identitasn a ang unik dalam struktur-struktur ang tidak unik dan indi:idual* bah.a kita berpartisipasi bersama ban ak orang lain dalam ruang ang sama dana dalam arus sejarah ang sama, Sebagai makhluk jasmani manusia hidup dalam ruang dan .aktu dengan struktur-struktur objekti', 8uang kuliah hari Ka-i# $a,a hakikatn=a ti,ak (er(e,a ,ari ruang kuliah hari Senin (-e#ki$un #elalu a,a *uga $er(e,aanE #uhu u,ara lain1 kur#i ,itukar ,an lain #e(again=a!A Se(agai -akhluk #%#ial hi,u$ (er#a-a ,engan (an=ak %rang lainA Hu(ungan antara kita ti,ak han=a (er#i&at #$%ntan ,an lang#ung1 -elainkan -en,a$at (entuk ,an $engha=atann=a ,ala- ke,u,ukan kita -a#ing5-a#ing ,ala- #truktur #%#ial kele-(agaan =ang ni#9a=a ,i(angun -anu#ia karena han=a -elalui #truktur5 #truktur itu ia ,a$at -enangani kehi,u$an (er#a-aA Kita -a#ing5-a#ing -e-$un=ai $eran #%#ial1 -i#aln=a #e(agai ,%#en1 r%hania4an1 4arga negara1 #e(agai -aha#i#4a1 i(u ,an lain #e(again=a ,an $eran5$eran itu ikut -enentukan i,entita# kitaA %ndi:idualisme ekstrim 7a,i kele-ahan Etika Situa#i ialah (ah4a ia1 sebagai reaksi terhadap etika peraturan ang merupakan tanggung ja.ab indi:idual, jatuh ke dalam indi:idualisme ekstrem ang han a melihat keunikan tanggung ja.ab indi:idual, tetapi melupakan bah.a tanggung ja.ab itu baru menjadi n ata berhubungan dengan kedudukan kita dalam kesatuan kehidupan mas arakat, Mi#aln=a a$a =ang -en*a,i tanggung *a4a( unik ,an in,i?i,ual #a=a *uga ,itentukan %leh ken=ataan (ah4a #a=a ,i(e(ani tuga# #e(agai ,%#en teta$ (i,ang etika ,an itu #uatu #truktur u-u-A #aka penolakan Etika Situasi terhadap norma-norma umum tidak rasional dan tidak masuk akalA Ba=angkan #ean,ain=a kita -en9%$%t #eluruh $eraturan lalu linta# ,an #e(agai gantin=a -enuntut agar #e-ua $e#erta lalu linta# hen,akn=a ,ala- #etia$ #itua#i lalu linta# (ertin,ak #e#uai ,engan ke#a,aran ,an tanggung *a4a( in,i?i,ual -ereka #e(agai -anu#iaA Untuk -en9egah ta(rakan antara ,ua -%(il =ang #aling -en,ekati ,i *alan =ang #a-a hi-(auan $a,a tanggung *a4a( unik -a#ing5-a#ing $engen,ara #e(agai -anu#ia ti,ak (erguna1 -elainkan =ang $erlu ialah $eraturan a$akah -%(il5-%(il ini haru# #aling -ele4ati ,ari #e(elah kanan atau kiriA /6

Maka -ela4an Etika Situa#i $erlu ,itega#kan (ah4a kita teta$ -e-erlukan diperlukan n%r-a5n%r-a -%ral =ang (erlaku 9uku$ u-u-A Ke(an=akan -a#alah -%ral norma-norma =ang kita ha,a$i ,ala- (i,ang hu(ungan keluarga1 %t%rita# $a,a u-u-n=a1 moral =ang #ek#ualita#1 hak -ilik ,an ke(utuhan hi,u$1 ke(enaran1 *a-inan ke$entingan1 berlaku cukup ,ala- (i,ang $r%&e#i -a#ing5-a#ing -un9ul ,ala- hu(ungan erat ,engan umum $er#%alan5$er#%alan #truktural ,ala- (i,ang kehi,u$an -a#=arakat tertentuA Maka $erlu -a#=arakat -e-iliki n%r-a5n%r-a -%ral -engenai #e-ua (i,ang $%k%k kehi,u$ann=aA Mi#aln=a #a*a1 a$a(ila #e%rang 4anita -inta agar i#i kan,ungann=a ,igugurkan1 un#ur5un#ur in,i?i,ual -e-ang a,a ,an $erlu ,i$erhatikan ,ala- -e-$erti-(angkan ka#u# ituA Teta$i ke(an=akan -a#alah #ekitar $engguguran ti,ak (er#i&at #itua#i%nal1 -elainkan #truktural1 -i#aln=a #tatu# -anu#ia4ai ,an huku- i#i kan,ungan ,ala- (ulan keha-ilan tertentu1 (e#ar ringann=a (%(%t argu-enta#i =ang -en,ukung $engguguran (argu-en5 argu-en itu ,engan te$at #u,ah ,i(agi ,ala- e-$at kel%-$%k (e#ar =ang -a#ing5-a#ing -en,a$at $erti-(angan khu#u#!1 alternati&5alternati& terha,a$ $engguguranA Se-ua #egi itu ,ala- #e-ua ka#u# $er-intaan $engguguran akan ke-(ali ,an a#al #ekali $erti-(angan #e9ara #ungguh5#ungguh1 ke-u,ian ti,ak #etia$ kali haru# ,i$erti-(angkan ke-(ali1 -elainkan ,a$at ,ian,aikanA M%ralita# -en*a,i n=ata ,ala- tin,akan k%nkret1 -aka kita *uga -e-erlukan n%r-a5n%r-a =ang (er#i&at k%nkretA (ecuali itu Etika Situasi kurang memperhatikan bah.a norma-norma moral $ingkatan ada tingkatann a, Perhatikan Etika Situa#i #elalu ,i&%ku#kan $a,a etika norma $eraturan =ang -ene-$atkan #e-ua aturan -%ral $a,a ke,u,ukan =ang #a-aA moral Teta$i n%r-a -%ral1 -i#aln=a (ah4a kita hen,akn=a -engun*ungi %rang tua $a,a hari Le(aran ti,ak (era,a ,i tingkat =ang #a-a ,engan n%r-a (ah4a kita #elalu haru# -engh%r-ati ,an -en9intai %rang tua kita1 atau ,engan n%r-a (ah4a terha,a$ #ia$a #a*a1 #e*auh ti,ak a,a ala#an khu#u#1 kita #elalu haru# (er#ika$ (aikA N%r-a $erta-a (er#i&at #angat k%nkret ,an *ela# ti,ak -utlak ,an ti,ak uni?er#alA Kalau kun*ungan itu a-at #angat -ahal ,an ,i luar ke-a-$uan anak1 -i#aln=a anak (eker*a #e(agai guru SD In$re# ,i Irian 7a=a1 -aka ia ti,ak 4a*i( untuk -engun*ungi %rang tuan=aA Teta$i tuntutan untuk -en9intai -ereka tentu teta$ (erlakuA Se,angkan tuntutan untuk (er#ika$ (aik terha,a$ #ia$a #a*a -eru$akan $rin#i$ -%ral =ang $aling &un,a-entalA Kalau $rin#i$ itu #a*a ti,ak ,iakui1 -aka #egala etika1 ter-a#uk Etika Situa#i1 ti,ak -e-$un=a% ,a#ar lagiA Ke#i-$ulan a$a =ang ,a$at kita tarik tentang Etika Situa#iL Perta-a1 argu-enta#i Etika Situa#i ti,ak -engenai n%r-a5n%r-a k%nkretA Prin#i$5$rin#i$ (esimpulan ,a#ar ,ian,aikan %leh #egala etika karena tan$a $rin#i$5$rin#i$ itu ti,ak -ungkin untuk -eru-u#kan n%r-a5n%r-a =ang $rakti#A Mi#aln=a (ah4a kita #e9ara -%ral 4a*i( untuk ti,ak -enu,uh #e%rang $e-(antu ru-ah tangga #e(agai $en9uri a$a(ila ia ,a$at -e-(uktikan (ah4a ia $a,a #aat $en9urian (erlang#ung ti,ak ,i te-$at1 han=a (erlaku ata# ,a#ar $rin#i$ (ah4a kita #elalu haru# (er#ika$ a,ilA Teta$i kita ti,ak han=a -e-erlukan $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar -%ral =ang $aling u-u- ,an #angat a(#trak1 #e$erti kea,ilanA Kita *uga /1

-e-(utuhkan $etun*uk5$etun*uk -%ral (agi $el(agai #itua#i k%nkret ,alakehi,u$an kitaA Manu#ia ti,ak han=a unik1 -elainkan (er$arti#i$a#i ,ala(an=ak #truktur =ang ,i-iliki (er#a-a %rang lain ,an %leh karena itu $erlu ,iatur #e9ara -%ralA Akan teta$i1 karena #etia$ #itua#i -e-ang a,a keunikann=a1 -aka n%r-a5 n%r-a k%nkret itu -e-ang ti,ak $ernah (erlaku -utlakA 7a,i #e#uai ,engan Etika Situa#i ,an (erla4anan ,engan etika $eraturan haru# ,itega#kan (ah4a ti,ak $ernah #uatu #itua#i k%nkret ,a$at ,itangani #e-ata5-ata (er,a#arkan $eraturan5$eraturan -%ral u-u-A Na-un ,i lain $ihak #ering #ekali kita -e-ang ,a$at (er$egang $a,a $eraturan5$eraturan ituA Mereka ,a$at kita $aha-i #e(agai $at%k5$at%k =ang ,a$at kita ikuti ,ala- -enga,akan $erti-(angan -%ral -en,ala- #ekali lagiA Suara hati kita akan a-(ruk an,aikata ,ala- #etia$ #itua#i haru# ,ia,akan $erti-(angan -en,ala- (aru tentang a$a =ang -en*a,i ke4a*i(an kitaA Pat%k5$at%k itu #eakan5akan (er#eruE ikutilah ka-i1 ke9uali a,a ala#an khu#u#A Na-un kata >ke9uali> itu -enun*ukkan (ah4a #uatu n%r-al -%ral k%nkret ti,ak $ernah -engikat ,engan -utlakA Selalu kita #en,irilah =ang (ertanggung a*4a(A Da$at ter*a,i (ah4a kita haru# -elakukan #e#uatu =ang ti,ak #e#uai ,engan n%r-a ,a#arA N%r-a5n%r-a -%ral k%nkret han=a -engikat #e*auh -engungka$kan $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar ituA Teta$i ,a$at #a*a ter*a,i (ah4a #uatu n%r-a =ang -au -en*a-in kea,ilan -alah akan (eraki(at ti,ak a,il kalau ,itera$kan $a,a ka#u# tertentuJ ,ala- hal itu n%r-a itu haru# ,ile$a#kanA 7a,i ,ari Etika Situa#i kita ,a$at (ela*ar (ah4a kita #elalu haru# (ertanggung *a4a(A Tak $ernah kita ,a$at -e-$arkir $enilaian ,an #uara hati kita ,i luar ,an (egitu #a*a (ertin,ak -enurut #uatu $eraturan -%ralA A$a =ang ,ala#itua#i k%nkret -en*a,i ke4a*i(an atau keharu#an -%ral #a=a =ang -utlak1 ti,ak #eluruhn=a ,a$at ,i$a#tikan (er,a#arkan #uatu n%r-a u-u-A <. Relati=isme m,ral 3elati:isme #oral Se$erti Etika Situa#i (egitu $ula 8elati?i#-e M%ral -en%lak (ah4a a,a n%r-a5 n%r-a -%ral =ang (erlaku u-u-A Menurut 8elati?i#-e n%r-a5n%r-a -%ral han=a (erlaku relati& terha,a$ lingkungan atau 4ila=ah tertentuA Maka -enurut relati?i#-e $er9u-a kita -en9ari t%l%k ukur u-u- (agi kelakuan -%ral -anu#ia1 karena t%l%k ukur itu ,i -ana5-ana (er(e,a a,an=aA A,a (e(era$a (entuk relati?i#-eA Di #ini #a=a -e-(ata#i ,iri $a,a relati?i#-e ,e#kri$ti& atau kulturalA 8elati?i#-e kultural -engatakan (ah4a n%r-a5n%r-a -%ral =ang (erlaku ,ala- $el(agai -a#=arakat ,an ke(u,a=aan (karena itu ,i#e(ut relati?i#-e kultural! ti,ak #a-a1 -elainkan (er(e,a #atu #a-a lainA Di#e(ut ,e#kri$ti& (,ari kata >,e#kri$#i>1 $engga-(aran! karena ia #eke,ar -enun*uk $a,a &akta $lurali#-e n%r-a5n%r-a -%ral =ang ,a$at kita a-ati ,ala- $el(agai -a#=arakat ,i ,uniaA 8elati?i#-e -%ral ,e#kri$ti& ini -en,a#arkan ,iri $a,a /"

)andangan relati:isme kultural

ha#il $el(agai il-uA1 khu#u#n=a il-u etn%l%gi1 antr%$%l%gi1 #%#i%l%gi ,an #e*arahA Se-ua il-u ini telah (an=ak -engu-$ulkan (ahan $engetahuan tentang $el(agai (ang#a ,an ke(u,a=aan ,i -ana kelihatan (eta$a (er(e,a n%r-a5n%r-a -%ral ,i ,unia kita iniA Mi#aln=a #a*a ,ala- $engaturan hi,u$ #ek#ual ter,a$at #egala -a9a- $an,angan -%ralE a,a =ang han=a -e-(enarkan -%n%ga-i1 a,a =ang -e-(enarkan $%liga-i1 a,a =ang kera# terha,a$ hu(ungan #ek# =ang (e(a# ,an a,a =ang lunak1 a,a =ang -elarang ,an a,a =ang -engangga$ ti,ak a$a5a$a terha,a$ hu(ungan h%-%#ek#A Na-$ak ,engan *ela# (ah4a ti,ak a,a ke#atuan $an,angan -%ral ,ala- u-at -anu#iaA Maka relati?i#-e ,e#kri$ti& -en%lak angga$an (ah4a n%r-a5n%r-a -%ral (erlaku u-u-A b, $anggapan Se(enarn=a kita ,a$at -engangga$ relati?i#-e kultural itu #e$iA Karena ,ari &akta =ang ti,ak ,a$at ,i#angkal (ah4a pandangan moral kebuda aankebuda aan para bangsa sangat berbeda satu sama lain, tidak dapat ditarik kesimpulan bah.a semua pandangan ini sama baikn a, #ungkin saja bah.a dari keanekaan pendapat moral itu han a satu saja ang betul dan pendapatpendapat lainn a keliru semuan a, 0da kemungkinan bah.a ban ak mas arakat mempun ai pandangan-pandangan moral ang kurang memadai, 7a,i kita ,a$at #a*a -en=angkal rele?an#i relati?i#-e kultural ,engan argu-en (ah4a ru$a5ru$an=a a,a (an=ak -a#=arakat =ang n%r-a5n%r-a -%raln=a kurang -e-a,aiA Dala- arti tertentu $en,a$at itu kiran=a (enar *ugaA Ti,ak ,a$at ,i#angkal (ah4a1 -e#ki$un kelakuan -anu#ia -%,ern ti,ak kalah (rutal ,an ka#arn=a ,engan -anu#ia ,ulu1 na-un paham -anu#ia tentang kelakuan -ana =ang ti,ak -e-a,ai -enun*ukkan ke-a*uanA Be(era$a 9%nt%hE Dulu n=a4a %rang #angat -urahJ huku-an -ati -u,ah #ekali ,i(erikanJ #ekarang hal itu ,i#a,ari #e(agai keka#aran -%ralA Pengertian (erta-(ah (ah4a $ra*urit la4an =ang ,itangka$ haru# ,i$erlakukan ,engan (aik1 ti,ak (%leh ,i(unuh atau ,i$er(u,akA Ke#a,aran akan hak #egena$ %rang #e(agai -anu#ia la-a5 kela-aan (erta-(ah1 -e#ki$un ,i negara kita -a#ih teta$ a,a %rang5%rang =ang (er$en,a$at (ah4a h%r-at terha,a$ hak a#a#i #egena$ -anu#ia (ertentangan ,engan ke$ri(a,ian (ang#aO Pen=ik#aan (inatang ,ulu ,iangga$ ti,ak a$a5a$a1 #ekarang ,ituntut agar ,ihentikanA Akan teta$i1 ,i luar 9%nt%h59%nt%h ini #e(aikn=a kita -enghin,ar ,ari $enilaian 9e$at59e$at (ah4a $an,angan5$an,angan -%ral #e(uah -a#=arakat =ang (er(e,a ,ari $an,angan5$an,angan kita #en,iri kurang -e-a,aiA Secara tradisional setiap pihak condong untuk memutlakkan norma-norman a sendiri sebagai ang paling benar dan untuk menganggap norma-norma ang men impang sebagai salahA Angga$an ini -u,ah -en*a,i etn%#entri# (-enguta-akan n%r-a5n%r-a ke(u,a=aann=a #en,iri #e(agai t%l%k ukur (agi ke(u,a=aan5ke(u,a=aan lain! atau #e4enang54enang Se(enarn=a #a-a #ekali ti,ak a,a ala#an untuk -en=angkal (ah4a ,ala- #itua#i #%#i%5(u,a=a =ang /'

(er(e,a1 n%r-a5n%r-a -%ral k%nkret *uga (er(e,aA ang haru# kita $ertan=akan ialahE #e*auh -ana $er(e,aan ituL A$akah =ang (er(e,a han=a n%r-a5n%r-a k%nkret =ang ti,ak le$a# ,ari #itua#i ,an k%n,i#i #%#ial (u,a=a tertentu #e,angkan $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar -%ral u-at -anu#ia teta$ #a-a1 atau $er(e,aan ,ala- $an,angan -%ral antara #e#a-a u-at -anu#ia -e-ang #a-$ai ke akar5akarn=aL Mari kita -enga-(il #e(uah 9%nt%hE il-u antr%$%l%gi -engetahui (ah4a $a,a (e(era$a #uku ter,a$at $eraturan1 (ah4a anak5anak ,e4a#a haru# -ene4a#kan %rang tua -ereka =ang #u,ah -ulai tua ,an le-ah1 -i#aln=a ,engan 9ara -en,u,ukkan -ereka ,iluar gu(ug ,ala- #al*u =ang a-at ,inginA Pa,a #uku5 #uku E#ki-% $eraturan itu ,a$at ,iterangkan #e9ara ra#i%nal ,ari kea,aan ,aerah -erekaAkarena iklin #elalu a-at ,ingin1 -aka -enunggu ke-atian karena #akit tua itu $enuh $en,eritaan =ang ,a$at (erlang#ung (ertahun5tahun la-an=a1 #e,angkan $ene4a#an 9e$at %leh anak =ang $enuh kehalu#an 9inta akan kelihatan -u,ah ,an -engge-(irakanA Se,angkan ke(ia#aan =ang #a-a $,a #uku <ukeen (Si(eria! (erlan,a#kan ke=akinan aga-a -ereka (ah4a %rang akan -elan*utkan hi,u$n=a ,i ala- (aka ,ala- kea,aan =ang ,i-ilikin=a #e4aktu -eninggal ,uniaA Maka anak =ang (aik akan (eru#aha untuk -en9egah *angan5*angan %rang tuan=a -eninggal ,unia ,ala- kea,aan #akit ,an le-ahA Bagai-ana 9%nt%h itu ,a$at kita ,iartikanL Me-(unuh %rang tua =ang #u,ah tua #angat (ertentangan ,engan ke=akinan -%ral kita ,i In,%ne#iaA 7a,i #e9ara k%nkret n%r-a -%ral #uku E#ki-% ,an <ukeen itu #angat (ertentangan ,engan n%r-a =ang (erlaku ,i In,%ne#ia terha,a$ %rang tuaA Na-un tern=atalah (ah4a #ika$ -ereka itu ,i,a#ari $erti-(angan =ang *uga kita *un*ung $aling tinggi1 =aitu (ah4a anak #elalu haru# (er(uat (aik terha,a$ %rang tuan=a ,an 4a*i( untuk #e,a$at5,a$atn=a -e-(e(a#kan -ereka ,ari $en,eritaan =ang ti,ak $erluA <%nt%h ini -enun*ukkan (ah4a kita #elalu haru# -e-(e,akan antara n%r-a5 n%r-a -%ral k%nkret ,an $rin#i$5$rin#i$ =ang -en,a#arin=aA Me#ki$un -a#=arakat E#ki-% -e-$un=a n%r-a -%ral =ang #angat (er(e,a ,engan -a#=arakat kita ,ala- #ika$ terha,a$ 4arga -a#=arakat =ang #u,ah tua1 na-un ,ua5,uan=a (er,a#arkan #ika$ =ang #a-aE kita haru# -en9intai %rang tuaA Di (elakang $er(e,aan5$er(e,aan =ang ka,ang5ka,ang -enge*utkan ,alakelakuan terha,a$ %rang lain ,an ,ala- hal #%$an5#antun antara -a#=arakat5 -a#=arakat =ang (er(e,a1 kita #ering -ene-ukan #ika$5#ika$ ,a#ar =ang #a-aA Itulah #e(a(n=a kita tern=ata ,a$at (er,ial%g ,engan -a#=arakat5-a#=arakat =ang (er(e,a ,engan kita tentang (agai-ana -anu#ia haru# hi,u$A An,aikata $rin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar $un (er(e,a1 ,ial%g #e-a9a- itu ti,ak -ungkinA Tern=ata $er(e,aan5$er(e,aan -en,ala- antara #i#te-5#i#te- -%ral $el(agai -a#=arakat ,an ke(u,a=aan =ang kita ketahui ,ari $enelitian5$enelitian $ara antr%$%l%g1 etn%l%g1 ,an #e*ara4an ti,ak -e-ak#a kita untuk -en%lak ke#atuan -%ral u-at -anu#iaA Belu- ,ite-ukan -a#=arakat =ang n%r-a5n%r-an=a /)

ti,ak ,a$at ,ike-(alikan $a,a $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar -%ral =ang #a-a ,engan =ang -en,a#ari #i#te-5#i#te- -%ral ,i -a#=arakat5-a#=akarakat lainn=aA Maka #uatu relati:isme moral ter(ata# atau moderat -e-ang haru# ,iteri-aA ang ,ulu #u,ah kita lihat1 ,i(enarkan *uga %leh etn%l%gi ,an antr%$%l%giE n%r-a5n%r-a -%ral k%nkret han=a (erlaku relati&1 ti,ak uni?er#al ,an ti,ak -utlakA Akan teta$i ken=ataan itu ti,ak -e-(uktikan #uatu relati?i#-e -%ral a(#%lutA Kiran=a hi,u$ u-at -anu#ia -e-ang (er,a#arkan $aha-5$aha- ,a#ar -%ral =ang #a-aA > M!NUJU )!4A#A5IAAN

1A Pengantar Di #ini akan ,ike-ukakan tiga te%ri n%r-ati& =ang terke-ukaA Baik ,ala- 9ara $en,ekatan -au$un ,ala- (%(%t eti#n=a1 ketigan=a 9uku$ (er(e,a =ang #atu ,engan =ang lain1 na-un -e-$un=ai #atu ke#a-aan1 (ah4a tujuan kehidupan manusia adalah kebahagiaanA Karena itu $rin#i$ ,a#ar (agi #egala tin,akan kita a,alah agar ter9a$ai ke(ahagiaanA Dua te%ri =ang $erta-a -au -engu#ahakan ke(ahagiaan (agi %rang =ang (ertin,ak itu #en,iri1 #ehingga ,ala- (uku5(uku etika ,i-a#ukkan ,alakel%-$%k te%ri5te%ri eg%i#-e eti#1 #e,angkan te%ri =ang ketiga1 -enuntut agar ke(ahagiaan ,iu#ahakan (agi #e-ua %rang =ang terkena %leh aki(at tin,akan kita1 #ehingga ,ikel%-$%kkan ,ala- uni?er#ali#-e eti#A Ketiga te%ri itu ialah he,%ni#-e1 te%ri $eng-(angan ,iri ,an utilitari#-eA Per(e,aan antara he,%ni#-e ,engan ter%i $enge-(angan ,iri a,alah (ah4a he,%ni#-e -au -en9ari ke(ahagiaan ,engan 9ara -en9ari nik-at1 #e,angkan te%ri $enge-(angan ,iri *u#tru -en=angkal (ah4a ,engan 9ara itu ke(ahagiaan ,a$at ter9a$aiA Ke#a-aan ketiga te%ri itu ialah (ah4a nilai -%ral tin,akan ,itentukan %leh tu*uan =ang ingin ,i9a$ai ,engann=a1 =aitu #uatu tin,akan a,alah (aik kalau -au -engu#ahakan ke(ahagiaan1 ,an (uruk kalau ingin -enghalangin=aA Dala- (uku5(uku etika te%ri hal ter#e(ut ,ina-akan tele%l%gi# (,ari kata unani telos1 tu*uan ,an logos1 kata1 $ikiran!A "A He,%ni#-e eti# Kata he,%ni#-e (era#al ,ari (aha#a unani (hedno F nik-at1 kege-(iraan!A He,%ni#-e (ert%lak ,ari angga$an (ah4a -anu#ia hen,akn=a hi,u$ #e,e-ikian ru$a #ehingga ia ,a$at #e-akin (ahagiaA Pan,angan (ah4a ter9a$ain=a ke(ahagiaan -e#ti -en*a,i tu*uan kehi,u$an -anu#ia1 ,an karena itu -anu#ia hen,akn=a hi,u$ ,engan #e#uatu 9ara =ang -en,ekatkann=a $a,an=a1 (era#al ,ari $ara &il#u& unani le(ih ,ua ri(u tahun =ang laluA Etika =ang -en,a#ari $en9aharian ke(ahagiaan -en*a,i $rin#i$ =ang $aling ,a#ariah ,i#e(ut eudemonisme (,ari kata unani eudaimonia1 ke(ahagiaan!A Perti-(angan =ang -en,a#ari etika ke(ahagiaan itu -u,ah ,i-engerti karena ke(ahagiaan a,alah tu*uan $a,a ,irin=a #en,iriA Orang =ang #u,ah (ahagia1 /+

ti,ak -e-erlukan a$a5a$a lagiA Na-$akn=a -a#uk akal kalau kehi,u$an kita arahkan $a,a u#aha untuk -en9a$ai ke(ahagiaanA a, (ekhasan hedonisme ang kha# (agi he,%ni#-e a,alah angga$an (ah4a %rang akan -en*a,i (ahagia ,engan -en9ari $era#aan5$era#aan -en=enangkan #e(an=ak -ungkin ,an #e,a$at5,a$atn=a -enghin,ari $era#aan5$era#aan =ang -en=akitkanO Sa-$ai #ekarang ini hedonisme atau 'alsa'ah 9ari nik-at 9uku$ $%$ulerA ang (arangkali #e,ikit -engherankan ialah -enga$a te%ri itu $ernah ,i(eri #tatu# #e(agai te%ri etikaA Dala- -a#=arakat kita1 ,i -ana *uga (an=ak %rang hi,u$ (agaikan -uri, #etia he,%ni#-e1 he,%ni#-e -e-$un=ai na-a (uruk ,an (ia#an=a ,iangga$ a-%ralA Ti,ak tan$a ala#an1 #e(agai-ana kita lihatA Ti,ak tan$a ala#an1 #e(agai-ana akan kita lihatA Teta$i untuk -enilai he,%ni#-e ,engan te$at1 $erlu kita $erhatikan (ah4a ke(an=akan &il%#%& he,%ni#-e ti,ak -engan*urkan agar kita -engikuti #egala ,%r%ngan na&#u (egitu #a*a1 -elainkan agar kita ,ala- -e-enuhi keinginan5keinginan =ang -engha#ilkan nik-at (er#ika$ (i*ak#ana ,an #ei-(ang ,an #elalu ,a$at -engua#ai ,iriA Mi#aln=a %rang =ang #ungguh5#ungguh -au -en9a$ai kenik-atan #e(an=ak -ungkin ,ari kegiatan -akan ,an -inu- #etia$ hari ti,ak (%leh -akan (erle(ihan ,an a#al raku# #a*aJ *u#tru ,engan #e,ikit -engua#ai ,iri ia akan #elalu -akan ,an -inu- ,engan le(ih nik-atA He,%ni#-e #ering -un9ul #e(agai te%ri =ang -au -enentang etika5etika tra,i#i%nal =ang kaku ,an ka,ang5ka,ang -una&ik1 =ang han=a -enekankan $eraturan #a*a1 tan$a ,a$at -en*ela#kan -an&aat $eraturan5$eraturan ituA Mela4an -ereka kau- he,%ni# (ertan=a #e9ara $r%?%kati&AE a$a a,a =ang le(ih -a#uk akal #e(agai $e,%-an hi,u$ ,ari$a,a -en9ari ke(ahagiaan1 ,an a$akah arti ke(ahagiaan ke9uali (ah4a kita (e(a# ,ari $en,eritaan ,an -e-$er%leh nik-at #e(an=ak -ungkinL He,%ni#-e #ering kali -en,a#arkan ,iri $a,a #uatu te%ri =ang -engatakan (ah4a -anu#ia1 (agai-ana$un *uga1 #elalu t%h han=a -en9ari nik-at ,an -au -enghin,ari $era#aan5$era#aan =ang ti,ak enak #a*aA Te%ri itu ,i#e(ut hedonisme psikologis karena -engenai hal -%ti?a#i ,a#ar -anu#ia (=ang ,i#eli,iki %leh $ara $#ik%l%g!A Menurut he,%ni#-e $#ik%l%gi# ,i (elakang tu*uan5tu*uan =ang luhur (#e$erti -enegakkan ke(enaran ,an kea,ilan! ,an -%ti?a#i5-%ti?a#i #u9i (-i#aln=a -au -en=e(arkan i-an ke$er9a=aan aga-an=a! -anu#ia =ang #e(enarn=a ialah -en9ari nik-at #a*aA Manu#ia ,iangga$ han=a -eni$u ,iri a$a(ila ia -engira (ah4a ia (ertin,ak ,e-i 9ita5 9ita luhur atau ,e-i ke$entingan %rang lainA Kalau$un ia na-$akn=a (er#e,ia (erk%r(an1 na-un #e(enarn=a ia han=a -en9ari ke$ua#an #en,iriA 7a,i he,%ni#-e $#ik%l%gi# a,alah #e(uah te%ri =ang #ini#1 =ang ti,ak $er9a=a (ah4a -anu#ia ,a$at (etul5(etul tergerak %leh 9ita59ita =ang luhur1 %leh ,%r%ngan untuk -e-(antu %rang lain ,an #e(again=aA Menurut -ereka /.

-anu#ia $a,a hakikatn=a #e%rang eg%i# =ang han=a -en9ari nik-at #a*a1 teta$i -en=e-(un=ikann=a ,i (elakang #uatu tirai a#a$ #u9iA b, $anggapan terhadap hedonisme A$akah he,%ni#-e itu (enarL A,a ,ua angga$an =ang $erlu kita $erik#aA Perta-aE A$akah (enar -anu#ia ,engan #egala u#ahan=a han=a -en9ari nik-at #a*a ,an -au -enghin,ari ,ari =ang ti,ak enak ?hedonisme psikologis@ L Dan a$akah (enar (ah4a -anu#ia akan -en*a,i (ahagia a#al #a*a ia -enge*ar nik-at ,an -enghin,ari $era#aan5$era#aan =ang -en=akitkan ?hedonisme etis@L Kita -ulai ,engan hedonisme psikologisA Bah4a kita #elalu tertarik %leh $era#aan nik-at1 ,an (ah4a kita #e9ara %t%-ati# 9%n,%ng untuk -enghin,ari $era#aan5$era#aan =ang ti,ak enak ti,ak ,a$at ,i#angkalA Teta$i (ukan itulah -a#alahn=aA ang kita $ertan=akan ialah a$akah #egala a$a =ang ,ilakukan -anu#ia hanyalah ,e-i -en9a$ai nik-at G,an untuk -enghin,ari $era#aan =ang -en=akitkanH #a*aA Mari kita (ertan=aE A$akah -%ti?a#i -anu#ia untuk -elakukan #e#uatuL Mi#aln=a ia -ele-$ari #e%rang kenalan ,engan (atuA A,a ,ua ke-ungkinan G=ang ,a$at ,ik%-(ina#ikanHA ang $erta-a1 ia -era#a ter,%r%ng #e9ara #$%ntan ,an ira#i%nal G-i#aln=a karena -e-(en9i %rang ituHA ang ke,ua1 ia -e-$un=ai $erti-(angan1 *a,i ,e-i #e(uah tu*uan G-i#aln=a untuk -enarik $erhatian %rang ituHA (1! Kita -elihat ,%r%ngan #$%ntan le(ih ,ahuluA ang ,i-ak#u, a,alah #egala -a9a- ke(utuhan &i#ik1 in#ting1 ,an e-%#i =ang teru#5-eneru# $a#ang #urut ,ala- ,iri kita1 #e(agian (e#ar ,i luar kehen,ak kitaA D%r%ngan itu a,a (an=ak #ekali1 -i#aln=a la$ar ,an hau#1 na&#u #ek#1 ,%r%ngan agre#i1 ,%r%ngan untuk -e-$ertahankan n=a4a1 (en9i1 ingin (ala# ,en,a-1 -ata gela$1 ,%r%ngan untuk (ergerak1 -ain5-ainA A,a *uga ,%r%ngan5,%r%ngan #$%ntan =ang le(ih #%#ial atau r%hani #e$erti ingin ku-$ul1 ingin %-%ng5%-%ng1 ingin tahu1 -enik-ati kein,ahan ala- atau -er,un=a lagu kla#ik1 ingin -e-(ela1 (er(ela# ka#ihan1 ke-arahan #$%ntan karena $era#aan kea,ilan terlanggar1 9inta -en,ala-1 $era#aan (ertanggung *a4a( ata# %rang lain G=ang ti,ak -e-(iarkan kita tenang5tenang #a*a -e#ki$un nalar -engatakan (ah4a kita ti,ak $erlu -e-$ertanggung*a4a(kan %rang ituH1 ketagihan -ain k%-$uter ,an (an=ak ,%r%ngan #$intan lainA Kiran=a lang#ung kelihatan (ah4a ti,ak -ungkin -enge-(alikan #e-ua ,%r%ngan itu $a,a kegiatan -en9ari nik-at ,an $enghin,aran $era#aan -en=akitkan #a*aA Manu#ia G,an (inatangH ti,ak ,itentukan %leh #atu ,%r%ngan =ang #e-uan=a -e-ang -e-$un=ai &ung#i kha# ,ala- -enun*ang kele#tarian *eni#A D%r%ngan untuk -en9ari nik-at han=a #alah #atu ,iantaran=aA

//

Bahkan a,a 9uku$ (an=ak ,%r%ngan =ang ti,ak a,a #angkut $aut #a-a #ekali ,engan nik-at1 atau (ahkan -en=akitkan a$a(ila ,iikutiA Begitu -i#aln=a #e-ua ,%r%ngan =ang (erhu(ungan ,engan agre#i atau na&#u -au kua#aA Atau ,%r%ngan untuk -elin,ungi anak ke9ilA Dan a$a =ang -en,%r%ng %rang untuk ,engan #u#ah $a=ah naik gunung1 -enahan ra#a 9a$ai1 hau# ,an ke,inginan $a#ti (ukan keinginan untuk -en9a$ai nik-atA Le(ih te$at #e(enarn=a haru# ,ikatakan (ah4a $en9a$aian nik-at (ukan #e(uah ,%r%ngan #$%ntan ter#en,iri1 -elainkan #egala -a9a- ,%r%ngan1 na&#u1 ra#a tertarik1 a$a(ila ,i$ua#kan1 ,engan #en,irin=a -engha#ilkan $era#aan nik-atA nik-at itu #en,iri (ukan #atu $era#aan =ang #a-a -elainkan kualita# #$e#i&ikn=a tergantung ,ari #i&at ,%r%ngan =ang kita ikutA 7a,i a,a nik-at *a#-ani1 nik-at #%#ial1 nik-at r%haniA ang ,i9ari #e(etuln=a (ukan nik-at1 -elainkan a$a =ang -en*a,i %(=ek #$e#i&ik ,%r%ngan itu1 (erha#ilA 7a,i %rang -akan ti,ak ,e-i nik-at1 -elainkan untuk -e-ua#kan ra#a la$ar1 ,an itu -e-(erikan nik-at *a#-aniA Se#u,ah #a=a -en=ele#aikan $enuli#an #e(uah karangan1 tentu #a=a -era#a $ua#A Teta$i itu ti,ak (erarti (ah4a karangan itu #a=a tuli# ,e-i ra#a $ua# itu1 -elainkan #a=a -enuli# karangan itu karena #a=a -au -engungka$kan $ikiran #a=a atau ,e-i -ak#u, =ang -au #a=a 9a$ai ,engan karangan ituJ ke(erha#ilan #a=a itu lalu -e-(uat #a=a -era#a nik-atA Nik-at1 terle(ih nik-at *a#-ani1 -e-ang ,a$at ,ii#%la#ikan ,an ,i*a,ikan tu*uan ter#en,iri (itulah =ang -enurut Ari#t%tele# -eren,ahkan -anu#ia!1 teta$i ,engan ,e-ikian kekha#an $engha=atan ,%r%ngan -a#ing5-a#ing *u#tru hilang Gkarena ,i*a,ikan #arana untuk nik-at *a#-aniH ,an #e(agai aki(at nik-at itu #en,iri -en*a,i ha-(arA P#ik%l%gi ,%r%ngan #$%ntan -anu#ia itu -enun*ukkan (ah4a re,uk#i -%ti?a#i -anu#ia $a,a $e-enuhan nik-at ,an $enghin,aran ,ari $era#aan =ang -en=akitkan ti,ak #e#uai ,engan #truktur $engala-an #$%ntan kitaA ("! Akan teta$i -anu#ia ti,ak (ertin,ak #e-ata5-ata karena -era#a ter,%r%ngA Melainkan ia -en=a,ari ,iri #anggu$ untuk -enga-(il #ika$ terha,a$ ,%r%ngan5,%r%ngan #$%ntan ituA Mi#aln=a ia la$ar1 a,a -akanan ter#e,ia1 teta$i ia teta$ -enunggu #a-$ai ia ,i$er#ilahkan %leh =ang $un=a ru-ahA Dengan kata lain1 -anu#ia (ertin,ak (er,a#arkan $erti-(anganA Ia (ertin,ak #e9ara ra#i%nalA Berha,a$an ,engan $el(agai ,%r%ngan ,an ke-ungkinan atau alternati& (ertin,ak1 ia -enga-(il #ika$ =ang dinilainya $aling te$atA 7a,i itu (ukan (u,ak ,%r%ngan ira#i%nalA Ia ,a$at -engua#ain=aA De-i tu*ua( ia ,a$at -enun,a atau -en%lak $e-ua#an keinginan nik-atA Ia ,a$at -en%lak nik-at #ek#ual G-i#aln=a karena ia -au #etia $a,a i#trin=aHA Ia ,a$at (er$ua#a #a-$ai -atiA De-i tu*uan =ang ,iangga$n=a $enting ia ,a$at (erkur(anA Me-ang a,a $er(e,aan antara -anu#ia =ang (er4atak le-ah ,an =ang (er4atak kuatA ang le-ah (egitu #a*a -engikuti ,%r%ngann=a1 teta$i =ang kuat -enentukan #en,iri #ika$n=a terha,a$ ,%r%ngan =ang ,ira#akanA

/0

Ken=ataan itu #ekali lagi -e-$erlihatkan (ah4a he,%ni#-e $#ik%l%gi# ti,ak ,a$at ,i$ertahankanA Anga$an (ah4a -anu#ia ,ala- #egala5galan=a han=a -en9ari nik-at ,an -enghin,ari $era#aan ti,ak enak ti,ak #e#uai ,engan ke#a,aran lang#ung kita #en,iriA Lalu (agai-ana -enangga$i angga$ hedonisme etis (ah4a #e(aikn=a -anu#ia #elalu -en9ari nik-at ,an -enghin,ari $era#aan5$era#aan =ang -en=akitkanL :ari# $%k%k argu-enta#i he,%ni#-e a,alah (ah4a -anu#ia akan (ahagia a$a(ila ia -en9a$ai $era#aan nik-at #e(an=ak -ungkin ,an -enghin,ari $era#aan5$era#aan =ang ti,ak enakA Terha,a$ angga$an ini a,a ,ua $erti-(angan =ang -ena4arkan ,iriA Perta-a E A$akah ke(ahagiaan itu #a-a ,engan *u-lah $era#aan nik-at L Ta,i kita -elihat (ah4a nik-at -erua$akan ke#enangan atau $era#aan enak =ang kita ra#akan a$a(ila #e(uah ke9%n9%ngan kita $enuhiA A,a nik-at *a#-ani #e$erti a$a(ila kita -akan =ang enak1 atau nik-at #ek#ualA A,a *uga nik-at e#teti#1 nik-at intelektual ,an lain #e(again=aA <iri kha# nik-at ialah (ah4a ia (erkaitan lang#ung ,engan #e(uah $engala-an1 =aitu $engala-an ter$enuhin=a #e(uah ke9%n,%nganJ =aitu $engala-an itu #ele#ai1 nik-at $un ha(i#A Lain haln=a ke(ahagiaanA Ke(ahagiaan a,alah #e(uah ke#a,aran $ua# ,an ge-(ira =ang (er,a#ar $a,a kea,aan kita #en,iriA 8a#a (ahagia ti,ak terikat $a,a $engala-an5$engala-an tertentuA Manu#ia ,a$at -era#a (ahagia tan$a a,an=a $engala-an nik-at tertentuA Begitu $ula ia ,a$at -enik-ati #e#uatu tan$a -era#a (ahagiaA 8a#a nik-at =ang inten#i& ,a$at -e-(uat kita -elu$akan (ah4a kita #u,ah la-a ti,ak (ahagia1 (ah4a kita #e(enarn=a ha-$ir $utu# a#a1 akan teta$i ti,ak ,a$at -enghilangkan keti,ak(ahagiaan ituA Begitu $era#aan nik-at #ele#ai1 $era#aan ti,ak (ahagia -alah #e-akin -en9eka- Gitulah #e(a(n=a a,an=a hu(ungan #ek#ual ti,ak -en*a-in (ah4a hu(ungan -ereka itu -e-(erikan ke(ahagiaanJ (egitu $ula ke-a-$uan untuk -e-(eli a$a #a*a =ang ,iiklankan ti,ak akan -e-(uat kita -era#a (ahagiaHA 7a,i $er9u-alah %rang -en9ari ke(ahagiaan ,engan teru#5-eneru# -enge*ar kenik-atanA Perti-(angan ke,uaE Nilai ,an $engala-an5$engala-an =ang $aling -en,ala,an ,a$at -e-(ahagiakan1 #ee$rti $er#aha(atan ,an 9inta1 ke(anggaan karena #uatu $re#ta#i G-i#aln=a karena kita (erha#il -en%l%ng #e#e%rangH1 $engala-an e#tetik1 $engetahuan =ang le(ih -en,ala-1 atau $engala-an (ah4a kita ,i tangan Tuhan =ang Maha A#ih1 *u#tru ti,ak akan kita #entuh kalau kita han=a -enge*ar nik-at ,an -en9%(a -enghin,ari $engala-an =ang ti,ak enakA Se-ua $engala-an ini -e-erlukan ke#e,iaan untuk -enahan ,iriA Pengala-an5$engala-an =ang (agu# ,an $aling (ernilai (ia#an=a han=a ,a$at ,i$er%leh -elalui $eng%r(anan ,an $er*uanganA Orang =ang #elalu -au /2

-enghin,ar $era#aan5$era#aan =ang ti,ak enak1 a,alah %rang =ang ti,ak -a-$u untuk (er*uang1 ,an tan$a $er*uangan hi,u$ kita -en*a,i ha-$aA Hal itu *u#tru ,i Ia-an #ekarang $erlu ,itekankan ,i -ana (an=ak %rang -en9ari ke(ahagiaan ,engan -enge*ar #egala nik-at =ang ter#e,ia ,an -engelak ,ari $eng%r(ananA Mereka $erlu ,i=akinkan (ah4a ,engan 9ara itu -ereka *u#tru ti,ak (ahagiaA Bagai-ana kita ,a$at -e-(uka ,iri terha,a$ ke(ahagiaan1 akan -en*a,i le(ih *ela# ,ala- $e-(aha#an te%ri (erikutA 7. !ti(a pen3em2an3an diri Ma#ih ,ala- rangka $ertan=aanE a$a =ang -e-(ahagiakana -anu#iaL1 kita (ertan=aE kalau (ukan $era#aan nik-at1 lalu a$aL Suatu *a4a(an #u,ah -un9ul ,ala- $e-(aha#an he,%ni#-eE -anu#ia a,alah -akhluk ,engan (an=ak nilaiA 7a,i ke(ahagiaan tentu ti,ak ter9a$ai kalau kita han=a -en9ari #alah #atu #a*a1 a$alagi kalau nilai itu (er#i&at in,era4i ,an ter(ata#A Plurali#-e nilai itu ti,ak (erarti (ah4a -anu#ia #eakan5akan haru# (eru#aha untuk -en9a$ai #e-ua nilai ituA ang $enting agar ia ti,ak1 ,e-i nilai =ang le(ih ren,ah1 -enutu$ ke-ungkinan untuk -en9a$ai nilai le(ih tinggi (,an le(ih -e-(ahagiakan! kalau nilai itu -ena4arkan ,iriA Manakah ,iantara nilai5nilai (ukan *a#-ani $erlu ,i(eri tekanan ti,ak haru# kita tentukan karena tergantung $a,a #itua#iA 7ela#lah (ah4a %rang han=a ,a$at -en*a,i manusia utuh kalau #e-ua nilai ata# *a#-ani ti,ak a#ing (agin=a1 =aitu nilai5nilai ke(enaran ,an $engetahuan1 ke#%#ialan1 tanggung *a4a( -%ral1 e#teti# ,an religiu#A Suatu u#aha #angat (eharga untuk -en=u#un nilai5nilai ,an -en*ela#kan -akna (agi -anu#ia ,ilakukan %leh #a; Scheler ,engan etika nilain=a (=ang ,i #ini ti,ak ,a$at kita -a#uki!A a, #engembangkan diri 7a,i kita han=a ,a$at (ahagia kalau kita (er&ik#a#i $a,a nik-at #a*aA :aga#an =ang a-at $enting ini #u,ah ,iru-u#kan %leh Ari#t%tele#A Menurut Ari#t%tele# -anu#ia ti,ak -en*a,i (ahagia a$a(ila ia #e9ara $a#i& #a*a -au -enik-ati #egala5galan=a1 -elainkan kalau ia #e9ara akti& -ereali#a#ikan (akat5(akatn=a ,an $%ten#i5$%ten#in=aA 7a,i kita ti,ak akan (ahagia kalau kita teru# ,u,uk ,i kur#i -ala# #a*a1 ,engan #egala ke(utuhan ,an ke-e4ahan #u,ah ter#e,ia1 kalau kita ,ila=ani ,ala- #egala a$a #ehingga ti,ak $erlu -engu#ahakan #e#uatu #en,iri1 *a,i kalau kita tinggal -enik-ati #a*aA Tentu #a*a1 (agi %rang =ang ,ari $agi #a-$ai -ala- haru# (eker*a kera# agar ,a$at -enghi,u$i ,iri ,an keluargan=a gaga#an (ah4a ia ti,ak haru# (eker*a ,an -alah ,ila=ani ,an ti,ak ,i#ik#a %leh kekha4atiran akan hari e#%k -eru$akan -i-$i =ang a-at -enga#=ikkanA Teta$i #e(enarn=a %rang ti,ak tahan (erli(ur (erke$an*anganA Ke-ala#an1 ti,ak (er(uat a$a5a$a1 teru# ,ila=ani ,ala- ke-e4ahan 9e$at #ekali -e-(%#ankanA Maka a,a anak %rang ka=a le(ih #enang (eker*a #ela-a #eluruh hari ,engan tangan ,an $akaian k%t%r -e-elihara -%(il (ala$n=aA

06

7a,i =ang -e-(ahagiakan ialah kalau kita -enge-(a(gkan ,iri #e,e-ikian ru$a hingga (akat5(akat =ang kita $un=ai -en*a,i ken=ataanA Manu#ia a,alah -akhluk =ang -e-$un=ai (an=ak $%ten#i1 teta$i $%ten#i5$%ten#i itu (aru -en*a,i n=ata a$a(ila kita -ereali#a#ikann=aA Ke(ahagiaan ter9a$ai ,ala-e-$ergunakan atau -engakti&kan (akat5(akat ,an ke-a-$uan5ke-a-$uan kita ituA Itulah #e(a(n=a %rang =ang -au -en*a,i $engukir akan *auh le(ih (ahagia ,engan $atung #e,erhana ha#il ukirann=a #en,iri ,ari$a,a a$a(ila %rang tuan=a -e-(elikan $atung (agu# #e%rang #eni-an terna-aA :aga#an ini -e-$un=ai %-$lika#i *auh ,an -en*a,i #alah #atu $aha&un,a-ental etika #a-$ai #ekarangA Manu#ia (ertanggung *a4a( terha,a$ ,irin=a #en,iriA Manu#ia a,alah >Au&ga(e>1 tuga# (agi ,irin=a #en,iriA Maka #alah #atu ke4a*i(an ,a#ar -anu#ia a,alah -enge-(angkan ,iriA Ia #e-akin ,a$at (ahagia1 #e-akin ia -enge-(angkan ,iriA Penge-(angan ,iri atau #el realiIati%n -eru$akan $anggilan $enting (agi -anu#iaA Eri9h Fr%--engungka$kan hal =ang #a-a ,engan -engatakan (ah4a -utu kehi,u$an kita ,itentukan %leh ha:ing -elainkan %leh being1 (ukan %leh a$a =ang -en*a,i ,iri kita #en,iriA b, #elepaskan diri Akan teta$i $erti-(angan kita #a-$ai #ekarang (elu- -en9uku$iA Kita haru# (ertan=aE (agai-ana 9aran=a -anu#ia (erke-(angL Men*a4a( $ertan=aan itu kita (erha,a$an ,engan #e#uatu =ang (er#i&at ,ialekti#E kita *u#tru akan #e-akin (erke-(ang1 #e-akin kita ti,ak -e-ikirkan $enge-(angan ,iri #en,iriA Atau #e(alikn=aE kalau kita teru#5-eneru# han=a -e-ikirkan (agai-ana kita ,a$at -enge-(angkan ,iri1 kita *u#tru ti,ak akan (erke-(angA Menga$aL Sela-a kita -a#ih #angat $rihatin -engenai $erke-(angan kita #en,iri1 kita -a#ih (er$utar -engitari ,iri kita #en,iriA Kita (agaikan %rang ,i $un9ak gunung ingin -elihat ,aerah =ang -e-(entang lua# *auh ke (a4ahA Teta$i te$at ,i $un9ak itu a,a $%h%n rak#a#aA Entah kena a$a1 %rang itu -engha,a$ $%h%n ituA Ia ingin -elihat ke (a4ahA Untuk itu ia #a-(il (er$egang $a,a $%h%n itu teru# -engelilingin=a1 -enghara$ agar $%h%n itu (erhenti ,an ia ,a$at -elihat #e#uatuA Teta$i =ang ,ilihatn=a #elalu han=a kulit $%h%n itu =ang tak henti5 hentin=a ,ikitarin=aA Akhirn=a ia ke9a$aian ,an $utu# a#aA Ia -era#a terkurung ,ala- ruanga ,engan ,in,ing ka=uA Ia -en*atuhkan ,iriA ;alau ter*atuh ia #e,ikit tergulingA Pan,angann=a -eninggalkan $%h%n ,an -en,a,ak ia -elihat ,aerah -e-(entang ke #egala arah1 in,ah #ekaliA Alangkah (%,%hn=a (ah4a ia ta,i ti,ak #e(entar -e-alingkan tu(uhn=a ,ari$a,a teru# -engitari $%h%n itu #a*aA Orang =ang #elalu -e-ikirkan $enge-(angann=a #a*a1 =ang -en*a,ikan tu*uan hi,u$n=a ,an ,ala- #egala5galan=a $enuh kekha4atiran (ertan=a a$akah ,alatuga# ini (akat5(akat ,an $%ten#i5$%ten#in=a ,a$at (erke-(ang a,alah -iri$ %rang =ang teru# -engitari $%h%n ituA Se(agai-ana %rang itu haru# -ele$a#kan $%h%n ,an (er$aling1 (egitu kita haru# (erani untuk -ele$a#kan ,iri ,an -e-alingkan $an,angan kita ke ,unia luarA Sela-a #egala a$a =ang ,ilakukan 01

han=a ,iha=ati -anu#ia ,ari #egi kekha4atirann=a akan $enge-(angann=a ia ti,ak ,a$at (erke-(angA Ke4a*i(an terha,a$ %rang lain $un han=a ,iha=ati #e*auh ,iangga$ ,a$at -enge-(angkan (akat5(akatn=aA Ia akan -ulai (erke-(ang1 (ila-ana ia (erani -en%-%r,uakan hal $enge-(angan ,iri ,an -e-(uka ,iri (agi tuga#5tuga# =ang -enunggun=aA 7a,i a$a(ila ia -au (erke-(ang1 ia haru# (erani untuk ti,ak teru# (er$egang $a,a ,iri #en,iri #a*a ,an -e-(eranikan ,iri #e$enuhn=a $a,a tuga#5tuga# ,an tanggung *a4a( =ang -enantangA Manu#ia (erke-(ang ti,ak ,engan teru#5 -eneru# -e-an,ang $u#arn=a #en,iri1 -elainkan ,engan -engha,a$i tantangan5tantangan kehi,u$anA Orang =ang ,a$at -en%-%r,uakan ke5 $entingann=a ,an -e-(erikan ,iri #e$enuhn=a $a,a #e#uatu ,i-ana ia ,i(utuhkan1 -i#aln=a ke$a,a $ela=anan #e#a-a1 *u#tru akan -engala-i (ah4a ia #en,iri (erke-(angA Be(era$a (akat ter(ata# tertentu #a*a ,a$at ,an haru# kita ke-(angkan #e9ara teren9anaA Seluruh $en,i,ikan &%r-al -au -en9a$ai hal ituA 7a,i ketera-$ilan1 ke9aka$an1 $engetahuan ,an ke$an,aian tertentu ,a$at ,an haru# ,i$ela*ariA Teta$i 9iri59iri ke$ri(a,ian kita =ang -en=angkut kita #e(agai -anu#ia1 ti,ak ,a$at kita ke-(angkan ,engan 9ara ituA Ti,ak a,a kur#u# untuk (ela*ar (agaia-an kita ,a$at (erk%-unika#iA Ke-a-$uan untuk -e-i-$in1 keter(ukaan terha,a$ hal =ang (aru1 ke-a-$uan untuk (er#ika$ tangga$1 untuk #elalu -au tahu1 keteka,an untuk ti,ak -un,ur ,ari tu*uan =ang #u,ah kita rangkul1 #e-ua #ika$ -anu#ia4i ,a#ar ini han=a akan (erke-(ang dalam kita -e-(erikan ,iri $a,a #uatu tuga# #e$enuhn=aA 7a,i -anu#ia *u#tru ti,ak (erke-(ang1 a$a(ila $enge-(angan ,iri ,i*a,ikan %(#e#in=aA Perke-(angan kita #e-akin ter*a,i #e-akin kita -erelakan ,iri1 ter-a#uk $erkge-(angan ,iri1 ,e-i tanggung *a4a( kitaA Kita akan (erke-(ang a$a(ila kita -en%-%r,uakan kita ,e-i -anu#ia5-anu#ia =ang ,i$er9a=akan ke$a,a kita atau =ang (era,a (er#a-a kita ,i $er*alanan1 ,e-i tuga# =ang ,i(e(ankan ke$a,a kita1 $%k%kn=a ,e-i a$a =ang (ernilai $a,a ,irin=a #en,iri ,an (ukan han=a (ernilai #e(agai #arana (agi $erke-(angan atau ke$entingan kita #en,iriA Orang =ang #elalu -en9ari ,iri #en,iri ti,ak akan -ene-ukan ,iri1 #e,angkan %rang =ang -elu$akan ,iri ,e-i #uatu tuga#1 ,e-i %rang lain1 ,e-i 9ita59itan=a ,ialah =ang akan -ene-ukan ,iriA 7a,i $er#i# #alahlah kalau $enge-(angan ,iri kita *a,ikan tu*uan kehi,u$an kitaA Tu*uan kehi,u$an kita ,itentukan %leh tantangan5tantangan n=ata ,i luar ,iri kita1 %leh tanggung *a4a( %(*ekti&A Kita (erke-(ang (erha,a$an ,engan tantangan5tantangan ituA Dengan ,e-ikian kita ,a$at -engata#i kekurangan eu,e-%ni#-e Ari#t%tele# =ang $aling (e#ar1 =aitu (ah4a $er#$ekti&n=a -a#ih (er$u#at $a,a ke(ahagiaan kita #en,iriA Katakan #a*a1 kalau -au (ahagia1 *angan -engu#ahakann=aA Ke(ahagiaan1 #e$erti kege-(iraan1 han=a ,a$at ,iteri-a1 ti,ak ,a$at ,iu#ahakanA Hal5hal =ang $aling (erharga ,alakehi,u$an #e$erti *uga 9inta1 ti,ak lagi ,a$at ,iu#ahakan1 -elainkan han=a ,a$at ,iteri-a #a*aA Kita (aru ,a$at (erke-(ang (etul kalau $er#$ekti& kita ti,ak lagi eg%i#1 ter(ata# $a,a ke$entingan kita #en,iri1 ter(ata# %leh keingina untuk -enge-(angkan ,iri kita #en,iriA Kalau $enge-(angan ,iri kita #en,iri 0"

#u,ah (ukan ke$rihatinan kita1 kita haru# (e(a# ,ari ken,ala eg%i#-e ,an (etul5 (etul akan (erke-(angA c, #enerima diri Ma#ih a,a #egi lainA Se(agai %rang (eri-an kita tahu (ah4a -anu#ia ti,ak -ungkin (erke-(ang ,engan utuh a$a(ila $er#$ekti&n=a ter(ata# $a,a ke(ahagiaan ,i ,unia iniA Kita tahu (ah4a akhirn=a kehi,u$an kita1 #uk#e# atau gagal1 ke(ahagiaan kita1 a,alah $e-(erian rah-at TuhanA Maka *u#tru ,e-i $enge-(angan ,iri =ang #e(enarn=a kurang te$at kalau kita #elalu kha4atir tentang ,iri kita #en,iriA Bahkan kita akan (ela*ar (ah4a kita haru# -eneri-a ,iri ,ala- (ata#5(ata# kitaA Bukann=a kita haru# -en=erah #e9ara $e#i-i#A Teta$i kalau kita -en=a,ari (ata#5(ata# ke-a-$uan kita1 tak $erlu kita $utu# a#aA Dala$eneri-aann=a kita (ahagiaA 7u#tru kalau $er#$ekti& kita ti,ak $a,a $enge-(angan ,iri1 -elainkan $a,a tuga# ,an tanggung *a4a( %(*ekti&1 &akta (ah4a ke-a-$uan kita ter(ata#1 #a-a #ekali ti,ak -eru$akan halanganA Kita lakukan a$a =ang ,a$at kita lakukanA Dan kita akan -engala-i (ah4a ke(ahagiaan =ang #e(enarn=a -eru$akan ha,iah =ang -ulai kita 9i9i$i $a,a #aat =ang $aling ti,ak kita #angkaA 9. Utilitarisme a, )engantar Te%ri ketiga =ang kita (aha# ,ala- (a( ini #ering ,i*elek5*elekkan1 teruta-a %leh &il%#%&5&il%#%& -%ral =ang kurang -en,ala-in=aA Bert%lak ,ari na-a >utilitari#-e> (=ang -e-uat kata Latin >utilis>1 (erguna! utilitari#-e ,itu,uh -au -en=a-akan ke(aikan -%ral ,an -an&aatA Utilitari#-e *uga ,iangga$ #e(agai >etika #uk#e#>1 =aitu etika =ang -enilai ke(aikan %rang ,ari a$akah $er(uatann=a -engha#ilkan #e#uatu =ang (aik atau ti,akA Etika #uk#e# -e-ang -eru$akan $en=ele4engan ,ari etika ,ala- arti =ang #ungguh5#ungguh karena kualita# atau -utu -%ral #uatu tin,akan ti,ak tergantung a$akah -en9a$ai tu*uann=a atau ti,ak (a$akah #uatu tin,akan -en9a$ai tu*uan1 tergantung *uga $a,a &akt%r5&akt%r ,i luar kekua#aan %rang =ang (ertin,ak1 *a,i ,i luar tanggung *a4a(n=aJ -i#aln=a kita -au -enel$%n %rang untuk -en=a-$aikan (erita $enting1 teta$i -ak#u, (aik kita ti,ak ke#a-$aian karena tele$%n #e,ang ter$utu#!1 -elainkan ,ari #ika$ (atin ,an u#aha $elak#anaan %rang =ang -elakukann=aA Teta$i ti,ak te$at kalau ke(eratan5ke(eratan itu ,iletakkan ,i ,e$an $intu utilitari#-eA Utilitari#-e ti,ak -engatakan (ah4a a#al #uatu tin,akan (erguna1 tin,akan itu *uga (aik ,ala- arti -%ralA ang ti,ak ,i$erhatikan %leh $ara $engritik utilitari#-e ialah (ah4a a,a $er(e,aan -%ral a$akah tin,akan #a=a (erguna (agi #a=a atau (agi %rang lainA Bah4a #uatu tin,akan (elu- tentu (aik ,ala- arti -%ral han=a karena (erguna (agi #a=a1 *ela# ,engan #en,irin=aA 0'

Tin,akan k%ru$#i ti,ak -en*a,i (aik karena tentu #a*a (erguna (agi #a=aA Teta$i a$a(ila #a=a -au -elakukan #e#uatu =ang (erguna (agi #e#a-a1 *a,i le$a# ,ari $a-rih #a=a #en,iri1 -aka ke-auan itu #e9ara -%ral haru# ,inilai $%#iti&A Se9ara -%ral kita *u#tru ,ihara$kan (er#ika$ (aik terha,a$ #e#a-a1 *a,i kalau kita -elakukan #e#uatu =ang (er-an&aat (agi #e#a-a1 $er(uatan itu ,ala- arti -%ral haru# ,inilai (aikA Ke(aikan -%ral itu -e-ang ti,ak tergantung $a,a a$akah tu*uan tin,akan itu ter9a$ai atau ti,akA Ha#il tin,akan ti,ak -enentukan -utu -%ral tin,akan ituA ang -enentukan -utu -%raln=a a,alah -ak#u, ,an ke-auan n=ata #i $elakuA Kalau #a=a tengah -ala- ra-ai5 ra-ai $ulang ,ari #uatu $e#ta #ehingga tetangga #a=a ter(angun ,ari ti,urn=a ,an karena itu ia ,a$at -e-a,a-kan ke(akaran =ang ke(etulan $a,a #aat itu -ulai -e-(e#ar ,i ka-arn=aJ -aka -e#ki$un tetangga itu ke-u,ian (erteri-a ka#ih (ah4a #a=a -e-(angunkann=a1 #e9ara -%ral #a=a ti,ak (er*a#aA Ha#il (aik $er(uatan #a=a itu ,i luar -ak#u, ,an ke-auan #a=aA Teta$i a$a(ila #a=a %-%ng5%-%ng (er*a-5*a- la-an=a ,engan #e%rang $e-u,a =ang -au -e-(unuh ,iri ,engan -ak#u, untuk -en9egah ,ia ,ari niatn=a itu1 ke-u,ian $e-u,a itu $ergi ,an lang#ung -inu- %(at #erangga ,an -ati1 -aka 4aktu ,an $erhatian #a=a (erikan ke$a,an=a teta$ (ernilai #e9ara -%ral -e#ki$un akhirn=a ti,ak a,a ha#iln=aA Mak#u, #e(enarn=a utilitari#-e ialah agar kita #e-ua #elalu (ertin,ak #e,e-ikian ru$a hingga #e(an=ak -ungkin %rang ,a$at #e(ahagia -ungkinA Maka utilitari#-e a,alah #uatu etika tingkat tinggiA Menurut utilitari#-e kita haru# (ertin,ak #e,e-ikian ru$a #ehingga -engha#ilkan aki(at (aik =ang #e(an=ak -ungkin ,an #e,a$at5,a$atn=a -engelakkan aki(at5aki(at (urukA ang kha# (agi utilitari#-e1 (ah4a aki(at5aki(at (aik itu ti,ak han=a ,ilihat ,ari ke$entingan #i $elaku #en,iri1 -elainkan ,ari #egi ke$entingan #e-ua %rang =ang terkena %leh aki(at tin,akan #i $elakuA Dengan kata lain1 utilitari#-e ti,ak lagi ter-a#uk kel%-$%k etika eg%i#A Utilitari#-e (er#i&at uni?er#al1 artin=a ia -engaku a,an=a #uatu ke4a*i(an terha,a$ #e-ua %rangA Utilitari#-e -enega#kan (ah4a ,ala- #egala tin,akan kita haru# #elalu -e-$erhatikan aki(at5aki(atn=a (agi #e-ua %rang #e9ara lang#ung atau ti,ak lang#ung terkena %lehn=aA Utilitari#-e -engungka$kan #uatu $engha=atan -%ral =ang kriti# ,an ra#i%nal (,an ka,ang5ka,ang *uga ra#i%nali#tik!A Ti,ak ,iakui (ah4a a,a tin,akan5 tin,akan =ang $a,a ,irin=a #en,iri 4a*i( atau terlarangA Pa,a ,irin=a #en,iri #e-ua tin,akan ,iangga$ netralA ang -e-(eri nilai -%ral ke$a,a tin,akan5 tin,akan itu ialah tu*uann=a ,an aki(at5aki(at #e*auh ,a$at ,i$erhitungkan #e(elu-n=aA Mi#aln=a hal hu(ungan #ek# ,i luar $erka4inanA Se#e%rang utilitari# ti,ak akan -eneri-a hal itu (ah4a (egitu #a*a ti,ak (%lehA Ia akan -enuntut agar ,i(erikan ala#an5ala#an =ang -a#uk akal ,engan -e-$erti-(angkan aki(at5aki(at (aik ,an (uruk ,ari hu(ungan #ek# ,i luar $erka4inan1 (aru ia -e-(eri $enilaian a$akah (%leh atau ti,akA Utilitari#-e -eru$akan tantangan terha,a$ etika $eraturan karena ia -enuntut agar $eraturan5$eraturan -%ral ,i$ertanggung*a4a(kan1 ,an kalau ti,ak ,a$at1 0)

#u$a=a ,ile$a#kanA Utilitari#-e teruta-a $enting karena #ering -en,a#ari $enga-(ilan ke(i*akan $%litikA A$a(ila kita -enganali#i# argu-enta#i $e-erintah -enga$a -i#aln=a #e(uah ka-$ung $erlu ,igu#ur ,e-i $e-(er#ihan $inggiran #ungai1 akan kelihatan (ah4a argu-enta#i (er#i&at utilitari#A Atau kalau haru# ,i$utu#kan1 a$akah #e(uah $a(rik #e-en -au ,i,irikan ,i 7a4a Barat atau ,i Nu#a Tenggara Ti-urA Argu-enta#i utilitari#-e #angat #ering ,i$ergunakan ,ala- kehi,u$an #ehari5hari a$a(ila kita haru# -e-ilih antara (e(era$a alternati& ,ala- $e-(agian #u-(er ,ana =ang langka1 karena utilitari#-e -enuntut agar ,ala- $e-(agian atau al%ka#i itu #elalu ,i$ilih alternati& =ang -engha#ilkan aki(at5aki(at $%#iti& #e(an=ak -ungkin ,engan aki(at5aki(at #a-$ing (uruk =ang #e#e,ikit -ungkinA b, )rinsip utilitarisme Se9ara le(ih tega# $rin#i$ utilitari#-e -engatakan (ah4a -anu#ia 4a*i( (eru#aha untuk #elalu -engha#ilkan kele(ihan aki(at5aki(at (aik =ang #e(e#ar5 (e#arn=a terha,a$ aki(at5aki(at (uruk a$a(ila kita (ertin,akA 7a,i ,i antara #e-ua tin,akan =ang ,a$at kita a-(il =ang (etul a,alah tin,akan =ang #e*auh ,a$at kita $erhitungkan akan $aling -e-a*ukan ke$entingan #e-ua %rang =ang ,a$at kita $engaruhiA Se(agai 9%nt%h kita ,a$at -enga-(il hal (%h%ngA Menurut -%ral tra,i#i%nal (%h%ng itu ti,ak (%lehA Utilitari#-e ti,ak -eneri-a $en,a$at ituA Bagin=a (%h%ng han=a terlarang karena aki(at5aki(atn=a le(ih *elek ,ari$a,a aki(at5 aki(at kalau %rang -engatakan =ang (enarA An,aikata aki(at5aki(at ke(%h%ngan akan le(ih (aik ,ari$a,a aki(at5aki(at ke(enaran1 kita (%leh1 (arangkali 4a*i(1 (%h%ngA Utilitari#-e itu ,i#e(ut uni?er#al1 karena =ang -en*a,i n%r-a -%ral (ukanlah aki(at5aki(at (aik (agi #i $elaku itu #en,iri #a*a1 -elainkan aki(at5aki(at (aik ,i #eluruh ,uniaA Utilitari#-e -enuntut $erhatian terha,a$ ke$entingan ,ari semua %rang =ang ter$engaruh %leh aki(at tin,akan itu1 ter-a#uk ke$entingan #i $elaku itu #en,iriA Ber(e,a ,engan eg%i#-e eti# utilitari#-e -e-(enarkan (ah4a $eng%r(anan ke$entingan atau nik-atn=a #en,iri ,e-i %rang lain ,a$at -eru$akan tin,akan =ang #e9ara -%ral (ernilai tinggiA c, 7asa utilitarisme 7a#a utilitari#-e terletak $a,a ra#i%nalita# ,an uni?er#alita#n=aA Utilitari#-e ti,ak (eker*a ,engan $eraturan5$eraturan =ang ti,ak ,a$at kita -engerti -enga$an=a1 -elainkan -e-(erikan ala#an =ang *ela# -enga$a antara ,ua ke-ungkinan untuk (ertin,ak kita haru# -e-ilih =ang #atu ,an -en%lak =ang ke,uaA Karena ia -e-(erikan1 ,an -enuntut agar ,i(erikan ala#an5ala#an ra#i%nal1 ia -e-(uka $e-ilihan ke$utu#an -%ral $a,a ,ial%g ,an argu-enta#iA Orang ,a$at -elihat ,ulu #e-ua #egi =ang rele?an1 (aru ia akan -enga-(il ke$utu#anA Dan karena $er#$ekti&n=a ti,ak eg%i# -elainkan uni?er#al1 4a4a#ann=a #e9ara hakiki (er#i&at #%#ialA 7a,i utilitari#-e -e-$un=ai un#ur 0+

=ang 9%9%k (agi #uatu -%ralita# -anu#ia #e(agai -akhluk #%#ialA Utilitari#-e -en9i$takan suasana pertanggungja.abanE #uatu ke$utu#an1 #ika$ ,an tin,akan #e9ara -%ral (elu- (ere# a#al #a*a #e#uatu ,engan #uatu $eraturan a(#trak1 -elainkan haru# ,a$at ,i$ertanggung*a4a(kan ,ari aki(at5aki(atn=a (agi #e-ua $ihak =ang terkenaA Tuntutan (ah4a kita #elalu haru# -e-$erhatikan aki(at5aki(at ,ari tin,akan kita -engungka$kan #uatu $rin#i$ -%ral =ang &un,a-entalA (ita bertanggung ja.ab atas akibat-akibat dari apa ang kita lakukanA Kita ti,ak ,a$at 9u9i tanganA Kita #elalu haru# (ertin,ak #e,e-ikian ru$a hingga aki(at5aki(atn=a $aling #e#uai ,engan ke$entingan1 hak ,an hara$an #e(an=ak -ungkin %rangA Dan ,engan ,e-ikian utilitari#-e -e-uat $rin#i$ le(ih lan*ut (ah4a manusia bertanggung ja.ab terhadap sesaman aA 7a,i kita ti,ak (%leh hi,u$ ,an (ertin,ak #eakan5akan kita #en,irian ,i ,uniaA Se#a-a kita -en*a,i tanggung *a4a( kita1 ,ala- arti (ah4a kita ,ala- #egala tin,ak tan,uk haru# #e,e-ikian ru$a #ehingag kita ti,ak -erugikan ,iaA Se#a-a a,alah #etia$ %rang =ang -a#ih ,a$at terkena %leh aki(at tin,akan kitaA Kiran=a #u,ah *ela# (ah4a utilitari#-e -eru$akan #uatu $rin#i$ eti# =ang (er-utu tinggiA Bahkan ,a$at ,ikatakan1 $rin#i$ utilitari#-e #elalu haru# ,i$erhatikan karena -eru$akan ke#i-$ulan ,ari ke4a*i(an kita untuk (ertanggung *a4a( terha,a$ #e#a-a1 ke4a*i(an -ana #en,iri (er,a#arka $rin#i$ -%ral =ang $aling &un,a-ental1 =aitu (ah4a terha,a$ #ia$a #a*a kita hen,akn=a #elalu -enga-(il #ika$ =ang (aikA TetaGi a$akah utilitari#-e -en9uku$i #e(agai #atu5#atun=a $rin#i$ ,a#ar etikaL A$akah kita #elalu (%leh (ertin,ak -enurut $rin#i$ ituL d, (ekurangan prinsipil utilitarisme Untuk -en*a4a( $ertan=aan5$ertan=aan itu kita -enga-(il #e(uah 9%nt%hA Pe-erintah #e(uah k%ta -au -e-(angun *e-(atan la=ang untuk -engata#i ke-a9etan t%tal =ang #etia$ hari ,ua kali ter*a,i ,i #e(uah *alan arteriA Teta$i untuk itu #e(uah ka-$ung haru# ,igu#urA ti-(ul $ertan=aanE -engingat keter(ata#an ,ana =ang ter#e,ia1 a$akah %rang5%rang ka-$ung itu 9uku$ kalau ,i(eri ganti rugi a-at #e,ikit #a*aL (agai-ana $ertan=aan itu haru# ,i*a4a( a$a(ila untuk itu kita -e-$ergunakan $rin#i$ utilitari#-eL Utilitari#-e akan -e-$erti-(angkan ,ua alternati& =ang a,a1 =aituE -elak#anakan $enggu#uran (1! ,engan ha-$ir ti,ak -e-(erikan ganti rugi1 atau ("! ,engan -e-(erikan ganti rugi =ang ,i#e$akati %leh -ereka =ang terkena gu#ur #e(agai -e-a,aiA Keuntungan alternati& (1! a,alah $elan9aran lalu linta# =ang akan tera#a #e9ara lang#ung -au$un ti,ak lang#ung %leh #e-ua ken,araan =ang (erlalu lalang ,i k%ta itu1 ,an karena ken,araan itu untuk #e(agian (e#ar (ergerak ,e-i $el(agai ke$entingan ek%n%-i# =ang -e-$un=ai ,a-$ak (agi (an=ak #ekali %rang1 keuntungan itu #angat lua#A #e,angkan =ang rugi han=a (e(era$a keluarga #a*a =ang han9ur kehi,u$ann=aA Dala alternati& 0.

("! =ang untung a,alah (e(era$a keluarga itu1 #e,angkan -a#=arakat lua# rugi karena atau $r%=ek itu haru# ,itun,a ,ulu karena ,ana untuk ganti rugi (elua,a1 atau karena $r%=ek itu -en=e,%t #e,e-ikian (an=ak ,ana hingga $r%=ek5 $r%=ek lain =ang *uga $enting (agi kehi,u$an ek%n%-i ti,ak ,a$at ,ilak#anakanA Kiran=a *ela# (ah4a #al,% untung rugi ,ala- alternati& (1! *auh le(ih $%#iti& ,ari$a,a ,ala- alternati& ("!A *a,i -enurut $rin#i$ utilitari#-e kita (%leh -enggu#ur keluarga5keluarga =ang #e,ikit itu1 karena rugi =ang -ereka ,erita *auh ,i-(angi %leh keuntungan =ang akan ,inik-ati %leh #e(agian ter(e#ar -a#=arakatA Akan teta$i1 $a,a kita #e-ua kiran=a akan -un9ul $ertan=aanE A$akah itu a,ilL A$akah a,il kalau (e(era$a keluarga ,i(ikin k%r(an ,e-i keuntungan ek%n%-i# #i#a -a#=arakatL Pertan=aan =ang #a-a -un9ul a$a(ila al%ka#i (antuan ke$a,a -a#=arakat ke-ana5-ana ,ilakukan ,an #egi keuntungan =ang ,ihara$kan akan ter9a$aiA Pengala-an ,an il-u ek%n%-i -enga*ar (ah4a -%,al =ang ,itana-kan $a,a u#aha =ang (er-%,al (e#ar -engha#ilkan le(ih (an=ak -%,al lagi ,ari$a,a kalau -%,al =ang #a-a ,itana-kan $a,a (e(era$a u#aha (er-%,al ke9ilA -aka kalau $rin#i$ utilitari#-e kita lakukan ,ala- al%ka#i (antuan u#aha1 $e-erintah #eharu#n=a -e-(erikan ,ana =ang ter#e,ia ke$a,a $etani5$etani =ang #u,ah lu-a=an (e#ar ha#iln=a1 karena -ereka akan ,a$at -enge-(alikan -%,al itu ,engan le(ih 9e$at (*a,i -engha#ilkan aki(at (aik le(ih (an=ak! ,ari$a,a kalau ,ana =ang #a-a ,i(agi ke$a,a $etani5$etani gure-A Teta$i1 a$akah itu a,ilL Pertan=aan itu -e-(uka kele-ahan &atal #etia$ (entuk utilitari#-eE utilitari#-e ti,ak ,a$at -en*a,i kea,ilanA Begitu $ula utilitari#-e ti,ak ,a$at -en*a-in hak5hak -anu#ia1 teruta-a hak5hak a#a#iA Barangkali (agi #eluruh -a#=arakat le(ih (erguna a$a(ila #etia$ $en%,%ng ,ite-(ak -ati1 -engingat ke-ungkinan (ah4a (egitu ia keluar ,ari $en*ara1 ia akan hi,u$ lagi ,ari $en%,%nganA Teta$i a$akah itu a,ilL Bukankah huku-an haru# #e#uai ,engan $er(uatanL Bukankah $en%,%ng $un (erhak ata# kea,ilan1 ata# #uatu $r%#e# ,i ,e$an $enga,ilan ,engan ,i(ela %leh #e%rang ahli1 ,engan huku-an =ang #e#uai ,engan $er(uatann=aL Karena utilitari#-e han=a -e-$erhatikan *u-lah aki(at (aik ,i(an,ingkan aki(at (uruk tan$a a,an=a aturan tentang (agai-ana aki(at (aik itu haru# ter9a$ai (-i#aln=a han=a ,engan 9ara =ang a,il1 tan$a -elanggar hak %rangJ *a,i tu*uan1 aki(at5aki(at (aik itu1 ti,ak menghalalkan #arana =ang hara-!1 -aka kea,ilan ,an hak a#a#i -anu#ia ti,ak ,a$at ,i*a-inA Me-ang1 #ika$ h%r-at terha,a$ hak %rang lain ,an keterikatan $a,a tuntutan kea,ilan *u#tru -ela4an $e-akaian $erti-(angan untung rugi =ang -urniA Pahakea,ilan *u#tru lahir karena huku- untung rugi =ang -en,a#ari $rin#i$ utilitari#-e ,i#a,ari #e(agai ti,ak 4a*arA Inti tuntutan kea,ilan ialah (ah4a ,e-i tu*uan a$a $un hak #e#e%rang ti,ak (%leh ,ilanggarA Hak a#a#i -anu#ia -utlak haru# ,ih%r-ati karena -elekat $a,a -anu#ia (ukan karena ,i(erikan %leh #alah #atu le-(aga1 -elainkan (er,a#arkan -arta(at -anu#ia #e(agai -anu#iaA Itu ti,ak (erarti (ah4a utilitari#-e itu #uatu te%ri =ang (urukA Prin#i$ agar ,iu#ahakan aki(at (aik =ang #e(an=ak -ungkin ,an #ika$ -au (ertanggung 0/

*a4a( ata# #e-ua aki(at tin,akan5tin,akan kita -engungka$kan #e#uatu =ang hakiki (agi $enilaian -%ral1 asal saja ,ii-(angi %leh $rin#i$ kea,ilanA

PRINSIP-PRINSIP MORA* DASAR 8. Pen3antar Etika n%r-ati& (ert%lak ,ari $ertan=aanE -anakah t%l%k5t%l%k ukur terakhir untuk -enilai tin,akan -anu#ia #e9ara -%ralL Dala- (a( tu*uh kita telah -e-(aha# (e(era$a *a4a(an =ang ti,ak -e-a,aiA kita -enarik ke#i-$ulan (ah4a =ang kita $erlukan #e(agai t%l%k ukur $aling terakhir a,alah (e(era$a $rin#i$ ,a#ar -%ralA Pa,a $rin#i$5$rin#i$ itu #e-ua n%r-a -%ral =ang le(ih k%nkret haru# ,iukurA Dala- (a( ,ela$an kita -elihat (e(era$a $rin#i$ =ang ,ala- #e*arah etika ,ike-ukakan #e(agai $rin#i$ ,a#ar etika ituA He,%ni#-e kelihatan ti,ak -e-a,ai #a-a #ekaliA Orang =ang han=a -en9ari nik-at #a*a ,engan ,e-ikian ti,ak ,a$at -enghara$kan akan -en9a$ai ke(ahagiaanA Ke-u,ian kita -e-erik#a etika $enge-(angan ,iriA Etika itu *ela# -e-uat #e#uatu =ang hakiki (agi #egena$ $r%gra- -%ralE $enge-(angan ,iri -e-ang -eru$akan tanggung *a4a( kitaA Teta$i kita *uga -elihat (ah4a $rin#i$ itu ti,ak -en9uku$iA Orang =ang han=a -e-ikirkan $enge-(angan ,iri -alahan ti,ak akan (erke-(ang1 karena ia han=a (erki#ar #ekitar ,irin=a #en,iriA ketertutu$an itu ,i,%(rak %leh utilitari#-eA Utilitari#-e -e-iliki 4a4a#an uni?er#alA Utilitari#-e -enera$kan $rin#i$ tanggung *a4a( uni?er#al #e(agai ,a#arn=aE Manu#ia 4a*i( untuk -e-$ertanggung*a4a(kan aki(at5aki(at tin,akann=a terha,a$ #e-ua =ang terkena %lehn=aA Teta$i utilitari#-e -e-$un=ai kekurangan =ang &atalE ia ti,ak ,a$at -en*a-in kea,ilan ,an h%r-at terha,a$ hak5hak a#a#i -anu#ia ,an ,engan ,e-ikian ti,ak -en*a-in -arta(at -anu#iaA Dari titik t%lak $er#%alan ini kita #ekarang ,a$at -enanggulangi $ertan=aan tentang a$akah $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar -%ral =ang kita 9ariA Kita ti,ak $erlu -ulai ,ari titik n%lA Kita ti,ak akan -en=aingi te%ri5te%ri =ang telah kita (aha# ,engan $an,angan kita #en,iri =ang ke-u,ian tentu akan ,ikritik *uga itu 4a*ar ,ala- &il#a&at %leh $e-ikir5$e-ikir lainA Melainkan kita tinggal -engu-$ulkan #e9ara #i#te-atik ha#il5ha#il ,ari ,ua (a( #e(elu-n=aA Kita -ulai lagi ,engan utilitari#-eA $. "i3a prinsip dasar Utilitari#-e ti,ak kita kritik karena a$a =ang ,ikatakann=a1 -elainkan karena a$a =ang ,i,ia-kann=aA Kele-ahann=a ialah (ah4a ia ,ia- tentang ke4a*i(an untuk #elalu (ertin,ak ,engan a,ilA Teta$i (ah4a kita haru# #elalu (ertanggung *a4a( terha,a$ aki(at5aki(at tin,akan kita1 (ah4a kita hen,akn=a -engu#ahakan ha#il5ha#il =ang $aling (aik (agi #e-ua teta$ (erlakuA Inilah inti (enar utilitari#-eA Dari inti ini kita (ert%lakA 00

a, )rinsip sikap baik Ke#a,aran inti utilitari#-e ialah (ah4a kita hen,akn=a *angan -erugikan #ia$a #a*a1 *a,i (ah4a #ika$ =ang ,ituntut ,ari kita #e(agai ,a#ar ,ala- hu(ungan ,engan #ia$a #a*a a,alah #ika$ =ang $%#iti& ,an (aikA Prin#i$ utilitari#-e1 (ah4a kita haru# -engu#ahakan aki(at5aki(at (aik #e(an=ak -ungkin ,an -engu#ahakan aki(at5aki(at (aik #e(an=ak -ungkin ,an -engu#ahakan untuk #e,a$at5,a$atn=a -en9egah aki(at5aki(at (uruk ,ari tin,akan kita (agi #ia$a #a*a =ang terkena %lehn=a -e-ang han=a -a#uk akal1 kalau #u,ah ,ian,aikan (ah4a kita1 ke9uali a,a ala#an khu#u#1 haru# (er#ika$ (aik terha,a$ %rang lainA Dengan ,e-ikian $rin#i$ -%ral ,a#ar $erta-a ,a$at kita #e(ut prinsip sikap baikA Prin#i$ itu -en,ahului ,an -en,a#ari #e-ua $rin#i$ -%ral lainA Baru ata# ,a#ar tuntutan itu #e-ua tuntutan -%ral lain -a#uk akalA Kalau ti,ak ,ian,aikan (ah4a $a,a ,a#arn=a kita haru# (er#ika$ $%#iti& terha,a$ %rang lain1 (uat a$a -a#ih -enghiraukan #egala -a9a- tuntutan -%ral lain lagiL Kalau #a=a ti,ak haru# (er#ika$ (aik1 -enga$a haru# (er#ika$ a,il ,an *u*urL Prin#i$ ini -e-$un=ai arti =ang a-at (e#ar (agi kehi,u$an -anu#iaA Han=a karena $rin#i$ itu -e-ang kita re#a$i ,an ru$a5ru$an=a -e-$un=ai ,a#ar ,ala- #truktur $#iki# -anu#ia1 kita ,a$at (erte-u ,engan %rang =ang (elukita kenal tan$a takutA Karena #ika$ ,a#ar itu kita ,a$at -engan,aikan (ah4a %rang lain1 ke9uali -e-$un=ai ala#an khu#u#1 ti,ak akan lang#ung -engan9aatau -erugikan kitaA Karena #ika$ ,a#ar itu kita #elalu -engan,aikan (ah4a =ang -e-erlukan ala#an (ukan #ika$ =ang (aik1 -elainkan #ika$ =ang (urukA 7a,i =ang (ia#a $a,a -anu#ia (ukan #ika$ -e-u#uhi ,an -au -e-(unuh1 -elainkan #ika$ (er#e,ia untuk -eneri-a (aik ,an -e-(antuA Oleh karena itu (erulang kali kita ,a$at -engala-i (ah4a %rang =ang #a-a #ekali ti,ak kita kenal1 #e9ara #$%ntan -e-(antu kita ,ala- ke#u#ahanA An,aikata ti,ak ,e-ikian1 an,aikata #ika$ ,a#ar antar-anu#ia a,alah negati&1 -aka #ia$a #a*a #elalu haru# kita 9urigai1 (ahkan kita $an,ang #e(agai an9a-anA Hu(ungan antar -anu#ia akan -atiA 7a,i $rin#i$ #ika$ (aik (ukan han=a #e(uah $rin#i$ =ang kita $aha-i #e9ara ra#i%nal1 -elainkan *uga -engungka$kan #=ukur alha-,ulillah #uatu ke9%n,%ngan =ang -e-ang #u,ah a,a ,ala- 4atak -anu#iaA Se(agai $rin#i$ ,a#ar etika $rin#i$ #ika$ (aik -en=angkut #ika$ ,a#ar -anu#ia =ang haru# -ere#a$i #egala #ika$ k%nkret1 tin,akan ,an kelakuann=aA Prin#i$ ini -engatakan (ah4a $a,a ,a#arn=a1 ke9uali a,a ala#an =ang khu#u#1 kita haru# -en,ekati #ia$a #a*a ,an a$a #a*a ,engan $%#iti&1 ,engan -enghen,aki =ang (aik (agi ,iaA ang ,i-ak#u, (ukan #e-ata5-ata $er(uatan (aik ,ala- arti #e-$it1 -elainkan #ika$ hati $%#iti& terha,a$ %rang lain1 ke-auan (aik terha,a$n=aA Ber#ika$ (aik (erartiE -e-an,ang #e#e%rang ,an #e#uatu ti,ak han=a #e*auh (erguna (agi #a=a1 -elainkanE -enghen,alki1 -en=etu*ui1 -e-(enarkan1 -en,ukung1 -e-(ela1 -e-(iarkan ,an -enun*ang 02

$erke-(angann=a1 -en,ukung kehi,u$an ,an -en9egah ke-atiann=a ,e-ia ,ia itu #en,iriA Bagai-ana #ika$ (aik itu haru# ,in=atakan #e9ara k%nkret tergantung $a,a a$a =ang (aik ,ala- #itua#i k%nkret ituA Maka $rin#i$ ini -enuntut #uatu $engetahuan te$at tentang realita# #ua$a=a ,a$at ,iketahui a$a =ang -a#ing5 -a#ing (aik (agi =ang (er#angkutanA Kalau itu #u,ah kita ketahui kita tahu *uga (agai-ana $rin#i$ #ika$ (aik -e#ti kita tera$kan ,ala- #itua#i ituA Prin#i$ #ika$ (aik -en,a#ari #e-ua n%r-a -%ral karena han=a ata# ,a#ar $rin#i$ itu -a#uk akal (ah4a kita haru# (er#ika$ a,il1 atau *u*ur1 atau #etia ke$a,a %rang lainA b, )rinsip keadilan Akan teta$i1 a$akah $rin#i$ #ika$ (aik a,alah #atu5#atun=a $rin#i$ -%ral ,a#arL Dari $e-erik#aan terha,a$ utilitari#-e kita telah -elihat (ah4a -a#ih a,a $rin#i$ lain =ang ti,ak ter-uat ,ala- utilitari#-e1 =aitu $rin#i$ kea,ilanA Bah4a kea,ilan ti,ak #a-a ,engan #ika$ (aik ,a$at kita $aha-i $a,a #e(uah 9%nt%hE Untuk -e-(erikan -akanan ke$a,a #e#e%rang i(u gelan,angan =ang -enggen,%ng anak1 a$akah (%leh #a=a -enga-(il #e(uah (lek #u#u ,ari #u$er-aket tan$a -e-(a=ar1 ,engan $erti-(angan1 (ah4a kerugian (agi #u$er-aket itu a-at ke9il (,an a,an=a $en9urian (ahkan #u,ah ter-a#uk kalkula#i untung rugi! #e,angkan (agi i(u itu #e(uah (lek #u#u ,a$at (erarti (an=akA Teta$i ke9uali kalau (etul5(etul #a-a #ekali ti,ak a,a *alan lain untuk -en*a-in (ah4a anak itu ,a$at -akan1 kiran=a kita haru# -engatakan (ah4a ,engan #egala -ak#u, (aik itu kita teta$ ti,ak (%leh -en9uriA Men9uri -elanggar hak -ilik $ri(a,i ,an ,engan ,e-ikian kea,ilanA Ber(uat (aik ,engan -elanggar hak $ihak ketiga ti,ak ,a$at ,i(enarkan (ke9uali ,alakea,aan ,arurat ek#tre- =ang ,i #ini kita ke#a-$ingkan!A Hal =ang #a-a ,a$at *uga ,iru-u#kan ,engan le(ih te%riti#E Prin#i$ ke(aikan han=a -enega#kan agar kita (er#ika$ (aik terha,a$ #ia$a #a*aA Teta$i ke-a-$uan -anu#ia untuk (er#ika$ (aik #e9ara hakiki ter(ata#A Itu ti,ak han=a (erlaku (agi (en,a5(en,a -ateril =ang ,i(utuhkan %rangE uang =ang telah ,i(erikann=a ke$a,a #e#e%rang $enge-i# ti,ak ,a$at ,i(elan*akan (agi anak5 anakn=a #en,iriJ -elainkan *uga ,ala- hal $erhatian ,an 9inta ka#ihE ke-a-$uan untuk -e-(erikan hati kita *uga ter(ata#O Maka #e9ara l%gi# ,i(utuhkan $rin#i$ ta-(ahan =ang -enentukan (agai-ana ke(aikan =ang -eru$akan (arang langka itu haru# ,i(agiA Prin#i$ itu $rin#i$ kea,ilanA A$a =ang ,i-ak#u, ,engan kea,ilanL Di #ini kita ,a$at -e-a#uki ,i#ku#i &al#a&i tentang kea,ilan =ang #angat inten#i&A Kita *uga ti,ak $erlu -e-erin9ikan kea,ilanA Perin9ian #e-a9a- itu le(ih te$at ,ilakukan ,alarangka etika5etika khu#u#1 *a,i (erhu(ungan ,engan (i,ang -ana =ang #e,ang ,i(aha#A Mi#aln=a &il#a&at #%#ial (i9ara tentang kea,ilan #%#ial1 etika ek%n%-i tentang u$ah =ang a,il1 etika $r%&e#i tentang kea,ilan ,ala- $enilaian %rang ,an #e(again=aA Di #ini kita ,a$at (,an #e(enarn=a haru#! -engan,aikan (ah4a #e-ua %rang #u,ah tahu a$a itu a,ilA Ari#t%tele# #u,ah (er$en,a$at ,e-ikianA 26

;aktu ia (er(i9ara tentang etika1 ia -e-(uat 9atatan (ah4a han=a %rang =ang tahu a$a itu etika (,ala- artiE tuntutan untuk (erlaku ,engan (aik! ,a$at (ela*ar etikaA Begitu $ula han=a %rang =ang #u,ah tahu a$a itu kea,ilan1 ,a$at (ela*ar tentang kea,ilanA Hal itu kelihatan k%ntra,ikti&A Teta$i kiran=a *ela# (ah4a %rang =ang #a-a #ekali ti,ak ,a$at -e-aha-i a$a =ang ,i-ak#u, ,engan kea,ilan1 $er9u-a kita ,ekati agar ia (ertin,ak ,engan le(ih a,ilA Kita han=a ,a$at -e-$er#%alkan a$a =ang a,il ,ala- (i,ang tertentu1 -i#aln=a ,ala$enilaian ha#il u*ian1 a$a(ila kita #e(elu-n=a #u,ah tahu a$a itu a,ilA Maka ,i #ini #uatu $aha- kea,ilan =ang #e,erhana haru# -en9uku$iA A,il $a,a hakikatn=a (erarti (ah4a kita -e-(erikan ke$a,a #ia$a #a*a a$a =ang -en*a,i hakn=aA Dan karena $a,a hakikatn=a #e-ua %rang #a-a nilain=a #e(agai -anu#ia1 -aka tuntutan (ila ,a#ariah kea,ilan ialah $erlakuan =ang #a-a terha,a$ #e-ua %rang1 tentu ,ala- #itua#i =ang #a-a (kalau $e-erintah -e-(agikan (era# ,i ,aerah kurang $angan1 #e-ua ke$ala keluarga (erhak ata# (agian (era# =ang #a-a1 ,engan -e-$erhitungkan *u-lah 4arga keluarga1 teta$i $en,u,uk =ang 9uku$ (era,a1 *a,i =ang ti,ak -e-(utuhkan (antuan1 ti,ak (erhak untuk ,i(antu *uga!A 7a,i $rin#i$ kea,ilan -engungka$kan ke4a*i(an untuk -e-(erikan $erlakuan =ang #a-a terha,a$ %rang lain =ang (era,a ,ala- #itua#i =ang #a-a ,an untuk -engh%r-ati hak #e-ua $ihak =ang (er#angkutanA Suatu $erlakuan =ang ti,ak #a-a a,alah ti,ak a,il1 ke9uali ,a$at ,i$erlihatkan -enga$a keti,ak#a-aan ,a$at ,i(enarkan (-i#aln=a karena %rang itu ti,ak ,a$at -e-(utuhkan (antuan!A Suatu $erlakuan =ang ti,ak #a-a #elalu $erlu ,i(enarkan #e9ara khu#u#1 #e,angkan $erlakuan =ang #a-a ,engan #en,irin=a (etul ke9uali ter,a$at ala#an5ala#an khu#u#A Se9ara #ingkat kea,ilan -enuntut agar kita *angan -au -en9a$ai tu*uan5tu*uan1 ter-a#uk =ang (aik1 ,engan -elanggar hak #e#e%rangA c, )rinsip hormat terhadap diri sendiri Akan teta$i1 a,a ,ua $rin#i$ ,a#ar =ang telah kita lihat1 $rin#i$ #ika$ (aik ,an $rin#i$ kea,ilan1 #u,ah -en9aku$ #e-ua n%r-a ,an ke4a*i(an =ang ,a$at kita (a=angkanL Untuk -en*a4a( $ertan=aan itu kita ,a$at -e-$erhatikan ka#u# #e%rang ga,i# =ang %leh %rang tuan=a ,itekan #u$a=a teru#5-eneru# -ela=ani -ereka #ehingga ga,i# itu ti,ak -e-$un=ai 4aktu #a-a #ekali untuk ,irin=a #en,iri1 ti,ak ,a$at (erkenalan ,engan %rang luar ,an ti,ak ,a$at ka4inJ (arangkali karena ga,i# itu anak (ung#u ,an %rang tua iri kalau5kalau ga,i# -ereka #a-$ai -en9intai %rang lainA A$akah #itua#i ga,i# itu (ere#L ang ,i$er#%alkan (ukanlah #ika$ %rang tua =ang *ela# -elanggar kea,ilan1 -elainkan #ika$ -%ral ga,i# itu #en,iriA Kita -engan,aikan ,i #ini (ah4a %rang tuan=a 9uku$ (era,a #ehingga 9uku$ ter*a-inA 7a,i %rang tua itu #e(enarn=a ti,ak -e-erlukan $ela=anan ek#klu#i& %leh anak -ereka ,an anak itu #e(enarn=a ti,ak 4a*i( untuk -eneru#kan $ela=anann=a ituA Dari #egi $rin#i$ #ika$ (aik ga,i# itu kelihatan #angat ter$u*iA Teta$i a$akah 4a*ar (ah4a ga,i# itu -e-(iarkan ,iri ,ikua#ai (egitu ek#klu#i& %leh %rang tuan=aL A$akah ga,i# itu ti,ak (erhak1 (ahkan #e(enarn=a ke4a*i(an untuk -engakhiri #itua#i =ang ti,ak $anta# ini1 -eninggalkan %rang tuan=a ,an -ulai -enentukan 21

kehi,u$ann=a #en,iri1 tentu ,engan teta$ -en9intai -erekaL A$akah ga,i# itu ti,ak *uga -e-$un=ai #uatu ke4a*i(an terha,a$ ,irin=a #en,iri #ehingga #e9ara -%ral haru# ,inilai kurang 4a*ar kalau ia -e-(iarkan ,iri ,ikua#ai %leh t%tal %leh %rang tuan=aL <%nt%h itu -enun*ukkan (ah4a kita haru# -eneri-a #uatu $rin#i$ -%ral ,a#ar ketiga =ang -enuntut agar %rang ti,ak -e-(iarkan ,iri ,i#alahgunakanA Sa=a -au -en=e(ut $rin#i$ itu prinsip hormat terhadap diri sendiriA Prin#i$ ini $un (ukan $rin#i$ (aru1 -elainkan #u,ah kita te-ukan ,ala$e-(aha#an etika $enge-(angan ,iriA Me#ki$un kita -engatakan $enge-(angan ,iri *angan #a-$ai -en*a,i $rin#i$ ,a#ar -%ral #atu5#atun=a karena akan -enggagalkan tu*uann=a #en,iri1 na-un (ah4a kita #e9ara -%ral 4a*i( untuk -enge-(angkan ,iri1 kita teri-a #e(agai un#ur hakiki ,ala- #uatu etika =ang utuhA Prin#i$ ketiga ini -engatakan (ah4a -anu#ia 4a*i( untuk #elalu -e-$erlakukan ,iri #e(agai #e#uatu =ang (ernilai $a,a ,irin=a #en,iriA Prin#i$ ini (er,a#arkan $aha- (ah4a -anu#ia a,alah $er#%n1 $u#at (er$engertian ,an (erkehen,ak1 =ang -e-iliki ke(e(a#an ,an #uara hati1 -akhluk (erakal (u,iA Se(agai itu -anu#ia ti,ak $ernah (%leh -engangga$ #e(agai #arana #e-ata5 -ata ,e-i #uatu tu*uan le(ih lan*utA Ia a,alah tu*uan =ang (ernilai $a,a ,irin=a #en,iri1 *a,i nilain=a (ukan #eke,ar #e(agai #arana untuk -en9a$ai #uatu -ak#u, atau tu*uan le(ih *auhA Hal itu *uga (erlaku (agi kita #en,iriA Maka -anu#ia *uga 4a*i( untuk -e-$erlakukan ,irin=a #en,iri ,engan h%r-atA Kita 4a*i( -engh%r-ati -arta(at kita #en,iriA Prin#i$ ini -e-$un=ai ,ua arahA Perta-a ,ituntut agar kita ti,ak -e-(iarkan ,iri ,i$era#1 ,i$eralat1 ,i$erk%#a atau ,i$er(u,akA Perlakuan #e-a9a- itu ti,ak 4a*ar untuk ke,ua (elah $ihak1 -aka =ang ,i$erlakukan ,e-ikian *angan -e-(iarkann=a (erlang#ung (egitu #a*a a$a(ila ia ,a$at -ela4anA Kita -e-$un=ai harga ,iriA Di$ak#a untuk -elakukan atau -en=erahkan #e#uatu ti,ak $ernah 4a*ar1 karena (erarti (ah4a kehen,ak ,an ke(e(a#an ek#i#ten#ial kita ,iangga$ #e$iA Kita ,i$erlakukan #a-a #e$erti (atu atau (inatangA Hal itu *uga (erlaku a$a(ila hu(ungan5hu(ungan $e-era#an ,an $er(u,akan ,ilakukan ata# na-a 9inta ka#ih1 %leh %rang =ang ,ekat ,engan kita1 #e$erti %leh %rang tua atau #ua-iA Kita (erhak untuk -en%lak hu(ungan $e-era#an1 $ak#aan1 $e-erk%#aan =ang ti,ak $anta#A Mi#aln=a a,a %rang ,i,atangi %rang =ang -engan9a- (ah4a ia akan -e-(unuh ,iri a$a(ila ,ia itu ti,ak -au ka4in ,engann=a1 -aka -enurut he-at #a=a #e(aikn=a ,i(eri *a4a(an >#ilahkan>O ,engan re#ik% (ah4a ia -e-ang akan -elakukann=a (#e9ara $#ik%l%gi# itu #angat ti,ak $erlu ,ikha4atirkanJ %rang =ang #ungguh5#ungguh 9%n,%ng untuk -e-(unuh ,iri (ia#an=a ti,ak agre#i&!A A,alah ti,ak 4a*ar ,an #e9ara -%ral kurang te$at untuk -e-(iarkan ,iri ,i$era#1 *uga kalau kita -au ,i$era# ata# na-a ke(aikan kita #en,iriA

2"

ang ke,ua1 kita *angan -e-(iarkan ,iri terlantarA Kita -e-$un=ai ke4a*i(an (ukan han=a terha,a$ %rang lain1 -elainkan *uga terha,a$ ,iri kita #en,iriA Kita 4a*i( untuk -enge-(angkan ,iriA Me-(iarkan ,iri terlantar (erarti (ah4a kita -en=ia5n=iakan (akat5(akat ,an ke-a-$uan5ke-a-$uan =ang ,i$er9a=akan ke$a,a kitaA Sekaligu# kita ,engan ,e-ikian -en%lak untuk -e-(erikan #u-(angan ke$a,a -a#=arakat =ang (%leh ,ihara$kann=a ,ari kitaA Me#ki$un tuntutan untuk -engh%r-ati ,iri #e(agai $er#%n -eru$akan #alah #atu ,ari tiga $rin#i$ -%ral ,a#ar1 na-un (er(e,a ,engan ,ua $rin#i$ lainn=a1 $rin#i$ h%r-at terha,a$ ,iri #en,iri *arang ,i(i9arakan1 $a,ahal tak kalah $entingn=aA Oleh karena itu (arangkali a,a (aikn=a1 kalau kita -a#ih #e,ikit -elan*utkan $e-(aha#ann=aA Bah4a -anu#ia *uga -e-$un=ai ke4a*i(an terha,a$ ,irin=a #en,iri (erarti (ah4a ke4a*i(ann=a terha,a$ %rang lain ,ii-(angi %leh $erhatian =ang 4a*ar terha,a$ ,irin=a #en,iriA 7a,i kita *angan 9e$at59e$at (erteriak >eg%i#> kalau #e#e%rang *uga -e-$erhatikan ,irin=a #en,iriA Kita ti,ak ,a$at -en9intai #e#a-a kalau kita ti,ak -en9intai ,iri kita #en,iriA Ke-a-$uan untuk (erk%-unika#i1 untuk -eneri-a %rang lain #ea,an=a1 untuk -enghargain=a1 untuk (er#ika$ (aik terha,a$n=a (ia#an=a #a-a (e#ar atau ke9iln=a ,engan ke-a-$uan kita untuk -eneri-a kita #en,iri1 untuk -era#a -anta$ ,an ge-(ira ,engan ,iri kitaA 7a,i a,a hu(ungan ti-(al (alikA Oleh karena itu #ika$ altrui#-e (altrui#-e a,alah la4ann=a eg%i#-e1 #ika$ %rang =ang #eakan5akan #a-a #ekali ti,ak -e-ikirkan ,irin=a #en,iri1 -elainkan -elakukan #egala a$a (agi %rang lain! #e9ara $#ik%l%gi# #e(enarn=a -en9urigakanA Berle(ihan -au -ela=ani %rang lain ,a$at -enun*ukkan eg% =ang le-ah1 kurang $er9a=a ,iri1 (erle(ihkan -e-(utuhkan $engakuan ,ari %rang lainA A$alagi1 itulah tragi#n=a1 #ika$ altrui#-e *arang ,ihargai ,an le(ih *arang lagi ,ih%r-ati %rang1 na-un #eringkali ,i#alahgunakanA Pela=anan #etengah -ati #e#e%rang =ang #eakan5akan -eng%r(ankan ,iri ,e-i kita1 ,iteri-a ,engan #enang karena tentu #a*a enak kalau kita ,ila=ani1 teta$i %rangn=a #en,iri -alah ti,ak ,ihargaiA Se(enarn=a ,ia itu ingin ,i9intai1 teta$i ,engan 9ara itu ia *u#tru ti,ak akan (erha#ilA Han=a %rang =ang ke$ri(a,iann=a #angat kuat ,an -anta$ ,a$at -eng%r(ankan ,iri #eluruhn=a (agi %rang lain1 tan$a kehilangan harga ,iriA Kita =ang (ia#a5 (ia#a #a*a #ekali5#ekali haru# (eri#tirahat ,ari (er(uat (aik ,an -enga-(il 4aktu (agi ,iri kita #en,iri1 (agi a$a =ang kita #enangiA Hal itu teruta-a $erlu ,ikatakan ke$a,a -ereka =ang (eker*a ,ala- (i,ang5(i,ang =ang (an=ak -enuntut $eng%r(anan1 -i#aln=a -en*a,i $era4at1 $eker*a #%#ial ,an #e(again=aA Orang5%rang itu ti,ak *arang -era#a (er#alah a$a(ila -ereka -e-ikirkan ke#enangan -ereka #en,iri ((erlainan #ekali ,ari ke(an=akan kita =ang terlalu (an=ak #i(uk ,engan ke#enangan kita ,an *arang (er#e,ia untuk -e-(erikan 4aktu ,an $erhatian $a,a %rang =ang #e(enarn=a -e-(utuhkan kita!A Pera#aan itu ti,ak $erlu1 -alah ti,ak te$atA Dengan ren,ah hati kita haru# -engakui (ah4a kita *uga -e-$un=ai ke(utuhanA Meki$un a,a *utaan %rang kela$aran1 itu ti,ak (erarti (ah4a kita ti,ak ka,ang5ka,ang (%leh -engeluarkan (ia=a ek#tra untuk -akan enakA 2'

Se(agai rangku-an ,a$at ,ikatakan (ah4a ke(aikan ,an kea,ilan =ang kita tun*ukkan ke$a,a %rang lain1 $erlu ,ii-(angi ,engan #ika$ =ang -engh%r-ati ,iri kita #en,iri #e(agai -akhluk =ang (ernilai $a,a ,irin=a #en,iriA Kita -au (er(aik ke$a,a %rang lain ,an (erteka, untuk (er#ika$ a,il1 teta$i ti,ak ,engan -e-(uang ,iriA 7. Pendalaman Se#u,ah kita -elihat tiga $rin#i$ -%ral ,a#ar =ang kita #aring ,ari $e-(aha#an te%ri5te%ri etika ,ala- (a( ,ela$an1 -a#ih a,a (e(era$a #egi =ang ,a$at kita $ertan=akanA Perta-a1 (agai-ana hu(ungan antara tiga $rin#i$ ituL a, 2ubungan antara tiga prinsip dasar Se9ara ringka# ,a$at ,ikatakan (ah4a $rin#i$ kea,ilan ,an h%r-at $a,a ,iri #en,iri -eru$akan #=arat $elak#anaan #ika$ (aik1 #e,angkan $rin#i$ #ika$ (aik -en*a,i ,a#ar -enga$a #e#e%rang (er#e,ia untuk (er#ika$ a,ilA Bah4a kea,ilan ,an h%r-at terha,a$ ,irin=a #en,iri -eru$akan $ra#=arat (agi $elak#anaan ke(aikan (erarti (ah4a (er(uat (aik ,engan -elanggar kea,ilan atau ,engan -elu$akan harga ,iri #e9ara -%ral ti,ak ,a$at ,i(enarkanA Sika$ hati -e-ang #elalu haru# (aik ,an antara #ika$ hati =ang (aik ,engan tuntutan kea,ilan ti,ak -ungkin a,a $ertentanganA Teta$i ,ala- -enentukan (agai-ana #ika$ hati ,i4u*u,kan ,ala- tin,akan (erlaku (ah4a #a=a han=a (%leh (er(uat (aik #e*auh ti,ak -elanggar kea,ilanA Sa=a (%leh -enaikkan u$ah #e%rang (uruh a#al #a*a ,engan ,e-ikian u$ah (uruh5(uruh lainn=a ti,ak ,ikurangiA Sa=a (%leh -e-(antu %rang -i#kin1 teta$i ti,ak ,engan -elanggar hak -ilik %rang lainA Maka kea,ilan -eru$akan #=arat (agi $elak#anaan ke(aikanA Na-un ,a$at ,i(a=angkan (ah4a ,ala- #uatu ka#u# k%nkret tuntutan kea,ilan 4a*i( #a=a kalahkan terha,a$ tuntutan (ela# ka#ihanA Teta$i #e(alikn=a *uga (erlaku (ah4a kea,ilan tan$a #ika$ hati =ang (aik #e9ara -%ral -en*a,i ,ingin ,an kehilangan -utun=aA Begitu $ula kita ti,ak $erlu -e-(iarkan ,iri kita han9ur han=a ,e-i %rang lain atau ,e-i #uatu tuntutan kea,ilanA Dala- kehi,u$an n=ata #ika$ ,an tin,akan kita hen,akn=a #e#uai ,engan tiga $rin#i$ ,a#ar ituA Teta$i (agai-ana $e-(%(%tan $rin#i$ -a#ing5-a#ing1 a$a =ang haru# kita $ilih a$a(ila ter*a,i ta(rakan antara ,ua $rin#i$1 ti,ak ,a$at ,i$utu#kan #e9ara te%riti# (elakaA Kita haru# ingat a$a =ang kita $ela*ari ,ari Etika Situa#i1 =aitu (ah4a $erti-(angan5$erti-(angan -%ral =ang te%riti# ti,ak $ernah -en9uku$i untuk -enentukan #eratu# $er#en a$a =ang haru# ,ilakukan #e%rang ,ala- #itua#i k%nkretA Selalu a,a ruang keti,ak$a#tian =ang han=a ,a$at ,ii#i %leh %rang =ang (er#angkutan (er,a#arkan #uara hatin=aA Dala(aha#a $ara ahli etika ,ikatakan (ah4a n%r-a5n%r-a ,an $rin#i$5$rin#i$ -%ral han=a (erlaku prima 'acie1 artin=a #e*auh ti,ak a,a $erti-(angan ta-(ahan =ang -enuntut $enilaian khu#u#A

2)

Akan teta$i a,a #e(uah $rin#i$ atau $at%kan =ang ,a$at #e,ikit -e-(antu kita a$a(ila kita ingin -engatur $el(agai #u,ut =ang -a#uk ke ,ala- $erti-(angan tentang ke4a*i(an ,an tanggung *a4a( kitaA ang #a=a -ak#u, a,alah prinsip ke#ei-(angan atau proporsionalitasA Prin#i$ itu -engatakan (ah4a antara =ang ,ik%r(ankan ,an =ang ,iuta-akan haru# a,a ke#ei-(angan (%(%tA Makin #e$ele $elanggaran kea,ilan ,an -akin (e#ar kerugian %rang lain =ang (i#a ,i9egah1 teta$i ,engan han=a -elanggar kea,ilan1 -akin (e#ar *uga ke-ungkinan (ah4a #a=a haru# -en,ahulukan $en9egahan kerugian itu terha,a$ kea,ilanA Begitu *uga ti,ak 4a*i(1 (ahkan ti,ak 4a*ar a$a(ila #a=a #e9ara #eriu# -erugikan ke-ungkinan $enge-(angan ,iri #a=a ,e-i #uatu ke(aikan =ang ti,ak (egitu $erluA Mi#aln=a #a*a1 #a=a #u,ah -enga,akan *an*i akan -engun*ungi te-an =ang #ering #a=a kun*ungi1 teta$i #e9ara ti(a5ti(a #a=a ,ia*ak ikut k%n#er1 #e(uah %rke# interna#i%nal =ang han=a hari ini -ain1 -aka ti,ak #ei-(ang a$a(ila #a=a karena keterikatan $a,a *an*i terha,a$ te-an (tuntutan kea,ilan! -en%lak un,angan itu1 -engingat *an*i itu ,ala- hal =ang a-at #e$ele ,an (ia#aA Begitu $ula ti,ak -a#uk akal kalau #a=a te-ani i(u #a=a =ang #u,ah la-a #akit ,an ,engan ,e-ikian ti,ak ,a$at (erte-u ,engan %rang =ang -au -e-$r%-%#ikan karir #a=aA b, 1ua tingkatan realitas A$a(ila kita -e-(an,ingkan $rin#i$ kea,ilan ,engan $rin#i$ h%r-at terha,a$ ,iri #en,iri1 kita -elihat (ah4a a,a ,ua $rin#i$ itu #e(enarn=a (ukan ,ua -elainkan #atu $rin#i$ #a*a1 =aitu prinsip hormat terhadap manusia sebagai personaA Prin#i$ h%r-at terha,a$ $er#%na =ang untuk $erta-a kalin=a ,iru-u#kan %leh I--anuel Kant -engatakan (ah4a kita haru# -e-$erlakukan #etia$ -anu#ia1 karena ia (er#i&at $er#%na1 #e(agai tu*uan $a,a ,irin=a #en,iriA Diarahkan $a,a %rang lain $rin#i$ itu (erarti (ah4a kita haru# -e-$erlakukann=a ,engan a,il1 *a,i (ah4a hak5hakn=a ti,ak (%leh ,ik%r(ankan ,e-i tu*uan5tu*uan lain ,an (ah4a #e-ua %rang1 *u#tru #e(agai $er#%na1 haru# ,i$erlakukan ,engan #a-aA Terha,a$ ,iri kita #en,iri $rin#i$ itu -e-uat ke4a*i(an untuk *angan -e-(iarkan ,iri terlantar atau ,i$erk%#aA Prin#i$ ini -en9er-inkan #uatu ke=akinan #angat u-u- ,ala- &il#a&at (arat =ang -enguta-akan -anu#ia terha,a$ ala- lainE #e(agai -akhluk =ang (erakal (u,i atau (er5logos (F >,a=a $ikir> ,ala- (aha#a unani! -anu#ia (er$arti#i$a#i $a,a keter(ata#an Ilahi ,an %leh karena itu -eru$akan nilai $a,a ,irin=a #en,iriA Bah4a $rin#i$ #ika$ (aik ,an $rin#i$ h%r-at terha,a$ $er#%na &un,a-ental #i&atn=a *uga kelihatan a$alagi kita -e-$erti-(angkan lingku$ ,ua $rin#i$ ituA Prin#i$ #ika$5(aik ru$a5ru$an=a (erlaku (agi #egena$ -akhluk =ang a,a1 ti,ak han=a (agi -anu#iaA Terha,a$ (inatang ,an tu-(uh5tu-(uhan kita ,engan #en,irin=a ,ihara$kan (er#ika$ (aikA Tentu #a*a1 ,unia (ukan -anu#ia (%leh #a*a ,i-an&aatkan ,e-i -anu#iaA Prin#i$ #ika$5(aik $un (erlaku $ri-a &a9ie1 -aka ti,ak $erlu kita (er#ika$ (aik terha,a$ ala- a$a(ila itu (erta(rakan ,engan ke$entingan -anu#iaA Teta$i -en=ik#a (inatang tan$a ala#an =ang -a#uk akal1 -i#aln=a karena han=a %rang #enang (er(uat ,e-ikian1 #e9ara 2+

-%ral ,iangga$ ti,ak (ere#A Bahkan terha,a$ tu-(uhan a,a #e#uatu =ang anal%g ,engan ke4a*i(anA Ba=angkan a,a %rang =ang (erha,a$an ,engan #etangkai (unga anggrek ,i tengah5tengah hutanA Kalau ia -eru#akkann=a tak a,a -anu#ia lain =ang akan rugiA Na-un1 #ean,ain=a tak a,a -ak#u, il-iah tertentu ,an tak a,a $ula -ak#u, untuk -e-(a4an=a $ulang ke ru-ah1 an,aikata %rang itu ti,ak $ula -arah5-arah ,an $erlu -ele$a#kan agre#in=a (=ang le(ih 4a*ar kalau ,ile$a#kan terha,a$ #etangkai (unga ,ari$a,a terha,a$ %rang lain! ,an *uga ti,ak a,a ,%r%ngan untuk -ain5-ain1 #e$erti -i#aln=a kita -e-enggal (unga5(unga ,engan t%ngkat1 *a,i an,aikata tak a,a ala#an #e,ikit $un untuk -enghan9urkan ,an *uga untuk ti,ak -enghan9urkann=a1 (ukankah kita akan -enghara$kan agar (unga anggrek itu ,i(iarkan (erke-(ang teru#L Bukankah kita akan -en,a$at ke#an kurang (aik kalau %rang itu -enghan9urkann=a *ugaL 7a,i ru$a5ru$an=a $rin#i$ #ika$5(aik (erlaku terha,a$ a$a #a*a =ang a,a1 4alau$un #e#uai ,engan ke,u,ukann=a ,ala- ,unia -anu#ia =ang (er(e,a5(e,aA Teta$i $rin#i$ h%r-at terha,a$ $er#%na han=a (erlaku (agi -anu#ia #a*aA Kita ,a$at -enghara$kan agar %rang (er#ika$ (aik terha,a$ #eek%r an*ing teta$i ti,ak agar ia (er#ika$ a,il terha,a$n=aA Tak -a#uk akal #a-a #ekali -enuntut kea,ilan terha,a$ (inatangA Perlakuan =ang ti,ak #a-a terha,a$ (inatang ti,ak ,iangga$ a$a5a$a1 a#al *angan #a-$ai -elanggar $rin#i$ #ika$5(aikA 7a,i kea,ilan han=a ,a$at ,ituntut terha,a$ -anu#ia ,an terha,a$ #egala -akhluk =ang (erakal (u,iA Sean,ain=a alat5alat negara -enangka$ #e%rang >-anu#ia> ,ari $lanet Mar# karena ia -engganggu $en,u,uk5$en,u,uk k%ta1 -anu#ia Mar# itu tentu (erhak ata# $erlakuan =ang a,il ,an $enga,ilan =ang 4a*arA 7a,i antara ,ua $rin#i$ itu -e-ang ter,a$at $er(e,aan hakikiE $rin#i$ #ika$5 (aik (erlaku terha,a$ a$a #a*a =ang a,a1 $rin#i$ h%r-at terha,a$ $er#%na han=a terha,a$ -akhluk =ang (erakal (u,iA Maka ru$a5ru$an=a a,a ,ua $rin#i$ ,a#ar itu -enun*uk ke$a,a #e#uatu =ang le(ih -en,a#ar lagiA 8u$a5ru$an=a prinsip sikap-baik (er,a#arkan ke#a,aran (ah4a a$a #a*a =ang a,a1 karena a,an=a itu #a*a1 $anta# kita ,ukung1 kita -a*ukan1 kita (eri ke#e-$atan untuk (erke-(ang1 $en,ek kata1 (ah4a a$a #a*a =ang a,a a,alah pantas agar kita (er#ika$ (aik terha,a$n=aA A,a (an=ak #ekali ala#an untuk ti,ak (er#ika$ (aik terha,a$ #e#uatuA Teta$i kalau ala#an5ala#an khu#u# ti,ak a,a1 (ukanlah %rang lain ,an (inatang1 ku9ing1 $%h%n kela$a1 intan (erlian1 (ua=a ,i #ungai1 ,aun $i#ang ,an #a$i ,i $eru-$utan $anta# #e-ua agar kita (er#ika$ (aik terha,a$ -erekaA Kita ,i #ini -en=a,ari #e#uatu =ang -en,ala-A A$a #a*a =ang a,a $anta# agar a,a ,an ,engan ,e-ikian *uga $anta# ,i#etu*ui1 (aik ,an -engge-(irakanA Fil#a&at Bu,ha =ang -engh%r-ati hak hi,u$ #egena$ -akhluk1 Plat%n =ang -engangga$ =ang (aik #e(agai idea tertinggi ,an ikatan ke#atuan i,e5i,e lainn=a1 &il#a&at Sk%la#tik =ang -enga*ar1 (ah4a a$a =ang a,a #e*auh a,a1 (enar ,an (aik1 ,an (an=ak aliran &il#a&at lainn=a #a,ar akan ken=ataan ituA 2.

Prin#i$ hormat terhadap persona ru$a5ru$an=a -engarah $a,a $elak#anaan nilai =ang lainA Kita ingat (ah4a $rin#i$ itu han=a (erlaku (agi -akhluk =ang (erakal (u,i ,an (ah4a &ung#in=a a,alah -en*a-in agar #atu %rang $un *angan #a-$ai ,i*a,ikan #arana atau alat #a*a ,e-i tu*uan lainA Nilai =ang -au ,i*a-in %leh $rin#i$ ini a,alah nilai tak terhingga #etia$ -akhluk =ang (erakal (u,i1 -eru$akan tu*uan $a,a ,irin=a #en,iriA Ti,ak $ernah ia (%leh ,i$ergunakan -elulu #e(agai alat #a*aA Karena nilai #etia$ %rang #e(agai $er#%na tak terhingga1 -aka #e#e%rang $un tak (%leh ,ik%r(ankan ,e-i $en9a$aian nilai lainA Itulah #e(a(n=a hak =ang n=ata #e#e%rang $un tak (%leh ,ik%r(ankan ,e-i keuntungan #eluruh -a#=arakat lainn=a1 ,an -enga$a $en,ekatan utilitari#-e -ene-ukan (ata#n=a $a,a tuntutan kea,ilanA Kiran=a nilai tak terhingga #etia$ $er#%na -anu#ia4i ti,ak ,a$at ,i*a-in ke9uali -anu#ia ,i$aha-i ,ala,i-en#in=a =ang $aling ,ala-E #e(agai -akhluk ala- #atu5#atun=a =ang ter(uka (agi #a$aan ang Tak TerhinggaA Tiga $rin#i$ -%ral ,a#ar na-$akn=a -e-(uka -ata kita $a,a #trutkur nilai =ang hakiki ,ala- #eluruh realita#E $rin#i$ #ika$5(aik -enga9u $a,a nilai ,ari a$a #a*a =ang a,a ,an $rin#i$ h%r-at terha,a$ $er#%na =ang -erangku$rin#i$ h%r-at terha,a$ ,iri #en,iri -enga9u $a,a nilai tak terhingga #etia$ -akluk =ang (erakal (u,iA SI)AP-SI)AP )!PRI4ADIAN MORA* .AN5 )UA" 8. Pen3antar Mari kita -elihat #e(entar ke-(ali *alan =ang #u,ah kita lalui #a-$ai ,i #iniA Kita (ert%lak ,ari ken=ataan (ah4a kita (e(a#A Ke(e(a#an =ang ,i(erikan %leh -a#=arakat ke$a,a kita1 ke(e(a#an #%#ial1 han=a -eru$akan ruang (agi ke(e(a#an untuk -enentukan ,iri kita #en,iri1 ke(e(a#an ek#i#ten#ialA Berha,a$an ,engan $el(agai $ihak =ang -au -eneta$kan (agai-ana kita haru# -e-$ergunakan ke(e(a#an kita ini1 kita ,ala- #uara hati -en=a,ari (ah4a akhirn=a kita #en,irilah =ang haru# -enga-(il ke$utu#an tentang a$a =ang haru# kita lakukanA Kita #en,irilah =ang (ertanggung *a4a( ata# tin,akan kitaA Ti,ak a,a %rang =ang ,a$at -engha$u# ken=ataan iniA Dala- etika n%r-ati& kita -elihat $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar %(*ekti& terha,a$n=a kita haru# -e-$ertanggung*a4a(kan ke(e(a#an kitaA Maka akhirn=a #e-uan=a *atuh ke-(ali ke$a,a kitaE kita ini #ia$aL Kita ini %rang -a9a- a$aL Segala $engetahuan tentang $%k%k5$%k%k etika1 $en,ekatan =ang reali#tik ,an kriti# #ekali $un (lihat $a,a akhir (a( ini! ti,ak akan (erguna kalau kita #en,iri ti,ak -e-a,aiA Maka $a,a akhir (uku ini #a=ang ingin (i9ara tentang #ika$5#ika$ =ang $erlu kita ke-(angkan kalau kita ingin -e-$er%leh kekuatan -%ralA Kekuatan -%ral a,alah kekuatan ke$ri(a,ian #e#e%rang =ang -anta$ ,ala- ke#anggu$ann=a untuk (ertin,ak #e#uai ,engan a$a =ang ,i=akinin=a #e(agai (enarA 2/

Sa=a akan -e-(aha# li-a #ika$ atau keuta-aan =ang #a=a angga$ -en,a#ari ke$ri(a,ian =ang -anta$A Dala- hu(ungan ,engan =ang $erta-a #a=a akan -en=a*ikan (e(era$a $ikiran tentang arti kea#lian atau %tenti#ita#A Sa=a -enutu$ (a( ,an (uku ini ,engan 9atatan tentang #ika$ kita =ang haru# #ekaligu# reali#tik ,an kriti#A $. )e+u+uran Da#ar #etia$ u#aha untuk -en*a,i %rang kuat #e9ara -%ral a,alah ke*u*uranA Tan$a ke*u*uran kita #e(agai -anu#ia ti,ak ,a$at -a*u #elangkah $un karena kita (elu- (erani -en*a,i ,iri kita #en,iriA Ti,ak *u*ur (erarti ti,ak #eia5#ekata ,an itu (erarti (ah4a kita (elu- #anggu$ untuk -enga-(il #ika$ =ang luru#A Orang =ang ti,ak luru# ti,ak -enga-(il ,irin=a #en,iri #e(agai titik t%lak1 -elainkan a$a =ang ,i$erkirakan ,ihara$kan %leh %rang lainA Ia (ukan tiang1 -elainkan (en,era =ang -engikuti #egena$ anginA Tan$a ke*u*uran keuta-aan5keuta-aan -%ral lainn=a kehilangan nilai -erekaA Ber#ika$ (aik terha,a$ %rang lain1 teta$i tan$a ke*u*uran1 a,alah ke-una&ikan ,an #ering (era9unA Begitu $ula #ika$5#ika$ ter$u*i #e$erti sepi ing pamrih ,an rame ing ga.e -en*a,i #arana keli9ikan ,an $eni$uan a$a(ila ti,ak (erakar ,ala- ke*u*uran =ang (eningA Hal =ang #a-a (erlaku (agi #ika$ tenggang ra#a ,an -a4a# ,iriE tan$a ke*u*uran ,ua #ika$ itu ti,ak le(ih ,ari #ika$ (erhati5hati ,engan tu*uan untuk ti,ak ketahuan -ak#u, =ang #e(enarn=aA Ber#ika$ *u*ur terha,a$ %rang lain (erarti ,uaE Perta-a1 #ika$ ter(uka1 ke,ua (er#ika$ 'airA Dengan ter(uka ti,ak ,i-ak#u, (ah4a #egala $ertan=aan %rang lain haru# kita *a4a( ,engan #elengka$n=a1 atau (ah4a %rang lain (erhak untuk -engetahui #egala $era#aan ,an $ikiran kitaA Kita (erhak ata# (atin kitaA Melainkan =ang ,i-ak#u, ialah (ah4a kita #elalu -un9ul #e(agai ,iri kita #en,iriA Se#uai ,engan ke=akinan kitaA Kita ti,ak -en=e-(un=ikan 4a*ah kita =ang #e(enarn=aA Kita ti,ak -en=e#uaikan ke$ri(a,ian kita ,engan hara$an %rang lainA Dala- #egala #ika$ ,an tin,akan kita -e-ang hen,akn=a tangga$ terha,a$ ke(utuhan1 ke$entingan ,an hak %rang5%rang =ang (erha,a$an ,engan kitaA Kita ti,ak (er#ika$ eg%i# (elakaA Kita #e$erlun=a (er#e,ia untuk -eng%r(ankan #uatu ke$entingan kita ,e-i %rang lainA Teta$i kita -elakukann=a (ukan #eke,ar untuk -en=e#uaikan ,iri1 karena takut atau -alu1 -elainkan #e(agai ,iri kita #en,iri1 karena kita #en,iri ,engan #ika$ -%ral =ang %t%n%- -enilai (ah4a -e-ang 4a*ar ,an te$at kalau kita -e-(erikan $eng%r(anan ituA Kita ti,ak lari ,an ti,ak $erlu $a#ang ke,%k ,an kalau $erlu kita -en%lak $er-intaan %rang lain ,engan tenangA Ter(uka (erartiE %rang (%leh tahu1 #ia$a kita iniA Ke,ua1 terha,a$ %rang lain %rang *u*ur (er#ika$ 4a*ar atau 'airE ia -e-$erlakukann=a -enurut #tan,ar5#tan,ar =ang ,ihara$kann=a ,i$ergunakan %rang lain terha,a$ ,irin=aA Ia -engh%r-ati hak %rang lain1 ia #elalu akan -e-enuhi *an*i =ang ,i(erikan1 *uga terha,a$ %rang =ang ti,ak ,ala- $%#i#i 20

untuk -enuntutn=aA Ia ti,ak $ernah akan (ertin,ak (ertentangan ,engan #uara hati atau ke=akinann=aA Ke#elara#an =ang (er,a#arkan ke$al#uan1 keti,aka,ilan ,an ke(%h%ngan akan ,i#%(ekn=aA Teta$i kita han=a (i#a (er#ika$ *u*ur terha,a$ %rang lain1 a$a(ila kita *u*ur terha,a$ ,iri kita #en,iriA Dengan kata lain1 kita $erta-a5ta-a haru# (erhenti -e-(%h%ngi ,iri kita #en,iriA Kita haru# (erani -elihat ,iri #ea,an=aA Kita haru# (erhenti -ain #an,i4ara1 (ukan han=a terha,a$ %rang lain1 -elainkan terha,a$ kita #en,iriA Kita $erlu -ela4an ke9%n,%ngan untuk (era#i%nali#a#i1 -enghin,ari sho. ,an $e-(a4aan (erle(ih5le(ihanA Orang *u*ur ti,ak $erlu -engk%-$en#a#ikan $era#aan -in,er ,engan -en*a,i %t%riter ,an -enin,a# %rang lainA Maka a-atlah $enting agar kita -ulai -en*a,i *u*urA 7. Nilai-nilai ,tenti( Di #ini te-$atn=a untuk (e(era$a kata tentang #e#uatu =ang erat hu(ungann=a ,engan hal ke*u*uran ,an *uga #angat $enting kalau kita -au -en*a,i %rang =ang kuat ,an -atangE Kita haru# -en*a,i %tentikA Otentik (erarti1 kita -en*a,i ,iri kita #en,iriA Kita (ukan %rang *i$lakan1 %rang tiruan1 %rang5%rangan =ang han=a (i#a -e-(e% #a*a1 =ang ti,ak -e-$un=ai #ika$ ,an $en,irian #en,iri karena ia ,ala- #egala5galan=a -engikuti -%,e1 atau $en,a$at u-u- ,an arah anginA >Otentik> (erarti >a#li>A Manu#ia %tentik a,alah -anu#ia =ang -engha=ati ,an -enun*ukkan ,iri #e#uai ,engan kea#liann=a1 ,engan ke$ri(a,iann=a =ang #e(enarn=aA Manu#ia =ang ti,ak %tentik a,alah -anu#ia =ang ,i9etak ,ari luar1 =ang ,ala- #egala5galan=a -en=e#uaikan ,iri ,engan hara$an lingkunganJ %rang =ang #eakan5akan ti,ak -e-$un=ai ke$ri(a,ian #en,iri -elainkan ter(entuk %leh $eranan =ang ,iti-$akan ke$a,an=a %leh -a#=arakatA Manu#ia ,a$at *uga ti,ak atau kurang %tentik ,ala- 9ita59ita ,an nilai5nilain=aA Itu (erartiE a$a =ang ,i9intai1 ,ihargai1 ,i9ita59itakann=a1 (egitu $ula a$a =ang ,i(en9i ,an ,it%lakn=a itu #e(enarn=a (ukan nilai5nilai ,an ke(en9ian5 ke(en9iann=a #en,iri1 -elainkan a$a =ang %leh lingkungann=a ,i9intai1 ,ihargai1 ,i9ita59itakan1 ,i(en9i1 ,it%lakA Seakan5akan ia #en,iri ti,ak -e-$un=ai 9ita59ita ,an nilai5nilaiA 7elekn=a (ah4a =ang (er#angkutan #en,iri ti,ak #a,ar akan hal ituA Maka -ungkin #a*a (ah4a ia $enuh #e-angat -e-(ela 9ita59ita luhur tertentu1 teta$i #e(enarn=a ia han=a ingin (er#atu ,engan kel%-$%kn=aA Da#ar keti,ak%tentikan itu a,alah ra#a takut *angan5 *angan ia ,itinggalkan %leh -erekaA Maka ia mau -era#a ,an (er9ita59ita #e$erti kel%-$%kn=aA Na-un ,engan ,e-ikian ia ti,ak ,a$at -enge-(angkan i,entita# ,an ke$ri(a,iann=a #en,iriA Ia kehilangan kreati?ita#n=a ,an -u,ah ,i-ani$ula#ikanA

22

Keti,ak%tentikan itu (i#a ter,a$at ,i #egala (i,ang nilaiA Begitu haln=a %rang =ang ,ala- #egala5galan=a -engikuti -%,eA Atau %rang =ang -era#a -alu a$a(ila ti,ak tahu lagu $%$ terakhir1 atau =ang takut >ketinggalan Ia-an> kalau kelihatan ti,ak -e-akai #$ra= $e-(er#ih -e*a -utakhirA Atau ,i (i,ang e#teti#1 kalau %rang ka=a #uka ar#itektur ga=a S$an=%l1 teta$i han=a karena ga=a itu #e,ang >in> ,i kalangan %rang (era,a >-a#a kini> ,an (ukan karena ia -e-ang -e-inatin=aA Di (i,ang $%litik #e%rang -aha#i#4a =ang >kriti#> ,an >$e-(er%ntak> karena itulah ga=a -aha#i#4a1 teta$i ,i ru-ahn=a ia (er#ika$ &e%,alA Atau #e(alikn=a #i $e*a(at =ang -engha&alkan #e-ua i#tilah $enataran i,e%l%gi negaraA Nilai5nilai =ang ti,ak %tentik *uga ,ike-ukakan di bidang religiusA Mi#aln=a %rang =ang masuk biaraA Di (iara ia -e-$ela*ari 9ita59ita luhur t%k%h5t%k%h #erikat (iara ituA Pi-$inan (iara ,an lingkungan -enghara$kan agar ia -enge-(angkan #ika$5#ika$ tertentuA Maka ia -era#a 9ita59ita #e$erti t%k%h5 t%k%h itu1 ia telah -era#a -en=enangi 9ara hi,u$ ,an #ika$5#ika$ #e%rang (iara4anA Na-un (elu- tentu 9ita59ita itu %tentikA Bi#a *uga ter*a,i (ah4a %rang itu han=a takut *angan5*angan ia haru# -eninggalkan kel%-$%k =ang -e-(eri ra#a a-an ituA Maka ia -en=akinkan ,irin=a #en,iri ((ukan han=a $i-$inann=a! (ah4a ia -e-ang (er9ita59ita #e(agai-ana ,ihara$kan ,ari $a,an=a5$a,ahal #e(enarn=a 9ita59ita itu (agin=a ti,ak (an=ak (erartiA Salah #atu tan,a keti,ak%tentikan itu ialah kalau %rang itu #u,ah (e(era$a #aat teru# -eneru# -era#a le#u1 (%#an terha,a$ hal5hal r%hani rurtin (ke-a-$uan untuk -engha=ati rutin -eru$akan tan,a kea#liaanE =ang #ungguh5#ungguh ,i#enangi *u#tru =ang -engge-(irakan #e(agai rutin!1 ter$i#ah ,ari lingkungan (iara #i&at (iara4an 9e$at -enghilangA Maka untuk -engu*i lingkungan =ang lain1 ,engan nilai5nilai =ang lainJ tanggung*a4a( ,an ini#iati&n=a ,itantangJ ia ,i(eri ke#e-$atan untuk -enun*ukkan >hi,ungn=a> ,engan ti,ak terlalu ,iatur1 ,an #e(again=aA Tentu nilai5nilai ,a$at (erke-(angA Di (i,ang e#tetik $un (egituA Di (a4ah (i-(ingan #e%rang guru a$re#ia#i #eni %tentik #e%rang -uri, ,a$at -en*a,i le(ih lua# ,an le(ih -en,ala-E (ukann=a karena ia -au #e$erti gurun=a #a*a1 -elainkan karena guru (erha#il untuk -enularkan a$re#ia#in=a #en,iri ke$a,a -uri,A Begitu $ula ,ala- (i,ang5(i,ang lain1 9ita59ita ,an #ika$5#ika$ -uri,n=aA Na-un untuk itu 9ita59ita ,an nilai5nilai =ang ti,ak %tentik la-a5 la-a haru# ,i(%ngkarA Artin=a1 %rang haru# -engerti a$a =ang #e(enarn=a ,inilain=a tinggi ,an a$a =ang #e(enarn=a ti,ak ,i#ukain=aA Ia haru# *u*ur terha,a$ ,irin=a #en,iriA Ia haru# (erani untuk -elihat ,engan ter(uka #itua#in=a1 kekuatan ,an kele-ahann=a1 a$a =ang ,i#enangi ,an ti,ak ,i#enangi ,engan #e(enarn=a ,an (ukan a$a =ang ,ihara$kann=a ,i#enangin=a ,an ti,ak ,i#enangin=aA Ia haru# (erani untuk -enentukan #ika$n=a #en,iri1 #e#uai ,engan $enilaiann=a terha,a$ #itua#i =ang ,iha,a$in=aA Dan ia haru# (erani untuk -enun*ukkan ,iri #e9ara %tentik ke$a,a lingkungann=aA 7a,i ia ti,ak lagi -enun*ukkan ,iri #e(agai-ana ia -engira (ah4a lingkungan -enghara$kan ia -enun*ukkan ,iri1 -elainkan #e#uai ,engan ke,iriann=a =ang #e#ungguhn=aA 7a,i ia (erani -un9ul ,i $anggung -a#=arakat1 ia #en,iri1 ,an (ukan *i$lakan 166

hara$an -a#=arakat =ang #ering #ekali *uga (ukan hara$an -a#=arakat1 -elainkan a$a =ang ,i(a=angkann=a (ah4a ,ihara$kan -a#=arakat ,ari $a,an=aA 9. )esediaan untu( 2ertan33un3 +a:a2 Ke*u*uran #e(agai kualita# ,a#ar ke$ri(a,ian -%ral -en*a,i %$era#i%nal ,alake#e,iaan untuk (ertanggung *a4a(A Itu1 $erta-a1 (erarti ke#e,iaan untuk -elakukan a$a =ang haru# ,ilakukan1 ,engan #e(aik -ungkinA Bertanggung *a4a( (erarti #uatu #ika$ terha,a$ tuga# =ang -e-(e(ani kitaA Kita -era#a terikat untuk -en=ele#aikann=a1 ,e-i tuga# itu #en,iriA Sika$ itu ti,ak -e-(erikan ruang $a,a $a-rih kitaA Karena kita terli(at $a,a $elak#anann=a1 $era#aan5$era#aan #e$erti -ala#1 4egah1 takut1 atau -alu ti,ak -e-$un=ai te-$at (er$i*akA Kita akan -elak#anakann=a ,engan #e(aik -ungkin1 -e#ki$un ,ituntut $eng%r(anan atau kurang -enguntungkan atau ,itentang %leh %rang lainA Tuga# itu (ukan #eke,ar -a#alah ,i -ana kita (eru#aha untuk -en=ela-atkan ,iri tan$a -eni-(ulkan ke#an =ang (uruk1 -elainkan tuga# itu kita ra#akan #e(agai #e#uatu =ang -ulai #ekarang haru# kita e-%ng1 kita $elihara1 kita #ele#aikan ,engan (aik1 (ahkan an,aikata ti,ak a,a %rang =ang $er,uliA Mera#a (ertanggung *a4a( (erarti (ah4a -e#ki$un %rang lain ti,ak -elihat1 kita ti,ak -era#a $ua# #a-$ai $eker*aan itu ,i#ele#aikan #a-$ai tunta#A Ke,ua1 ,engan ,e-ikian #ika$ (ertanggung *a4a( -engata#i #egala etika $eraturanA Etika $eraturan han=a -e-$ertan=akan a$akah #e#uatu (%leh atau ti,akA Se,angkan #ika$ (ertanggung *a4a( -era#a terikat $a,a =ang -e-ang $erluA Ia terikat $a,a nilai =ang -au ,iha#ilkanA Mi#aln=a #e%rang $e-(antu ru-ah tangga =ang (erhak untuk $ergi #e#u,ah *a- 10A661 teta$i teta$ -en*aga anak tuan ru-ah #a-$ai -ereka $ulang -e#ki$un le4at *a- 10A66A Orang =ang (ertanggung *a4a( #e$erlun=a akan -elanggar $eraturan kalau kelihatan ti,ak #e#uai ,engan tuntutan #itua#iA Kalau $e-(antu itu -elihat (ah4a -%(il tuan ru-ah ,i gara#i -a#ih *alan -e#inn=a1 ,an ia ti,ak ,a$at -a#uk ke gara#i1 ia akan -e-(angunkan ,ia1 -e#ki$un ia ,ilarang -engganggun=a antara *a1.A66510A66A Ketiga1 ,engan ,e-ikian 4a4a#an %rang =ang (er#e,ia untuk (ertanggung *a4a( #e9ara $rin#i$il ti,ak ter(ata#A Ia ti,ak -e-(ata#i $erhatiann=a $a,a a$a =ang -en*a,i uru#an ,an ke4a*i(ann=a1 -elainkan -era#a (ertanggung *a4a( ,i -ana #a*a ia ,i$erlukanA Ia (er#e,ia untuk -engerahkan tenaga ,an ke-a-$uan ,i -ana ia ,itantang untuk -en=ela-atkan #e#uatuA Ia (er#ika$ $%#iti&1 kreati&1 kriti# ,an %(*ekti&A A$a(ila tetanggan=a ,ira-$%k1 ia ti,ak (er#ika$ -a#a (%,%h1 -elainkan #egera -enghu(ungi $%li#iA A$a(ila ia -elihat ke9elakaan1 ia ti,ak $ergi karena itu >(ukan uru#ann=a>1 -elainkan -en,ekati ,an -e-erik#a (agai-ana ia ,a$at -en%l%ngA Kee-$at1 ke#e,iaan untuk (ertanggung *a4a( ter-a#uk ke#e,iaan untuk ,i-inta1 ,an untuk -e-(erikan1 $ertanggung*a4a(an ata# tin,akan5 tin,akann=a1 ata# $elak#anaan tuga# ,an ke4a*i(ann=aA Kalau ia tern=ata lalai 161

atau -elakukan ke#alahan1 ia (er#e,ia untuk ,i$er#alahkanA Ia ti,ak $ernah akan -ele-$arkan tanggung *a4a( ata# #uatu ke#alahan =ang ,i$er(uatn=a ke$a,a (a4ahanA Se(alikn=a1 #e(agai ata#an ia1 ,engan hu(ungan ,engan $ihak luar1 (er#e,ia untuk -engaku (ertanggung *a4a( atau #uatu ketele,%ran1 -e#ki$un =ang #e(enarn=a (ertanggung *a4a( a,alah #e%rang (a4ahanA Ke#e,iaan untuk (ertanggung *a4a( ,e-ikian a,alah tan,a kekuatan (atin =ang #u,ah -anta$A &. )emandirian m,dal Keuta-aan ketiga =ang $erlu kita 9a$ai a$a(ila kita ingin -en9a$ai ke$ri(a,ian -%ral =ang kuat a,alah ke-an,irian -%,alA Ke-an,irian -%ral (erarti (ah4a kita $ernah ikut5ikutan #a*a ,engan $el(agai $an,angan -%ral ,alalingkungan kita1 -elainkan #elalu -e-(entuk $enilaian ,an $en,irian #en,iri ,an (ertin,ak #e#uai ,engann=aA 7a,i kita (ukan (agaikan (al%n =ang #elalu -engikuti anginA Kita ti,ak #eke,ar -engikuti a$a =ang (ia#aA Kita ti,ak -en=e#uaikan $en,irian kita ,engan a$a =ang -u,ah1 enak1 kurang (er(aha=aA Baik &akt%r5&akt%r ,ari luarE lingkungan =ang (er$en,a$at lain1 kita ,i$er-alukan atau ,ian9a-1 -au$un &akt%r5&akt%r ,ari (atin kitaE $era#aan -alu1 %$%rtuni#1 -ala#1 e-%#i1 $erti-(angan untung rugi1 ti,ak ,a$at -en=ele4engkan kita ,ari a$a =ang -en*a,i $en,irian kitaA Ke-an,irian -%ral a,alah kekuatan (atin untuk -enga-(il #ika$ -%ral #en,iri ,an untuk (ertin,ak #e#uai ,engann=aA Kekuatan untuk (agai-ana$un *uga ti,ak -au (erk%ngkalik%ng ,ala- #uatu uru#an atau $er-ainan =ang kita #a,ari #e(agai ti,ak *u*ur1 k%ru$ atau -elanggar kea,ilanA Man,iri #e9ara -%ral (erarti (ah4a kita ti,ak ,a$at >(eli> %leh -a=%rita#1 (ah4a kita ti,ak $ernah akan rukun han=a ,e-i ke(er#a-aan kalau kerukunan itu -elanggar kea,ilanA <. )e2eranian m,ral Sika$ -an,iri $a,a hakikatn=a -eru$akan ke-a-$uan untuk #elalu -e-(entuk $enilaian #en,iri terha,a$ #uatu -a#alah -%ralA Maka ke-an,irian teruta-a -eru$akan keuta-aan intelektual atau k%gniti&A Se(agai keteka,an ,ala- (ertin,ak #ika$ -an,iri ,i#e(ut ke-an,irian -%ralA Ke-an,irian -%ral -enun*ukkan ,iri ,ala- teka, untuk teta$ -e-$ertahankan #ika$ =ang telah ,i=akini #e(agai ke4a*i(an $un $ula a$a(ila ti,ak ,i#etu*ui atau #e9ara akti& ,ila4an %leh lingkunganA Orang =ang -e-iliki keuta-aan itu ti,ak -un,ur ,ari tuga# ,an tanggung *a4a( *uga kalau ia -engi#%la#ikan ,iri1 ,i(ikin -era#a -alu1 ,i9ela1 ,itentang atau ,ian9a- %leh =ang (an=ak1 %leh %rang =ang kuat5kuat ,an -e-$un=ai ke,u,ukan ,an *uga %leh -ereka =ang $enilaiann=a kita #eganiA Ke(eranian -%ral a,alah ke#etiaan terha,a$ #uara hati =ang -en=atakan ,iri ,ala- ke#e,iaan untuk -enga-(il re#ik% k%n&likA Ke(eranian -%ral kelihatan ,ala- $ega4ai $eru#ahaan =ang ti,ak -au ikut (erk%ru$#i1 -e#ki$un karena itu ia ,uku9ilkanJ ,alake(eranian #e%rang Sat$a- untuk -en%lak gu(ernur ke$ala ,aerah untuk 16"

4ila=ah tertutu$ #e(uah $a(rik kalau gu(ernur itu ti,ak ,a$at -e-(uktikan i,entita#n=alJ ,ala- $e-(elaan terha,a$ #e%rang rekan =ang ,i&itnah %leh ata#anJ ,ala- $en%lakan #e%rang in#in=ur ke9il untuk ikut -enan,atangani la$%ran $e-erik#aan kelaikan -e#in $e#a4at ter(ang =ang %leh $e-erik#a5 $e-erik#a lain ,iangga$ (aik1 teta$i ia #en,iri tahu (ah4a $e-erik#aan ti,ak ,i*alankan ,engan #ungguh5#ungguhA Ke(eranian -%ral (erarti (er$ihak $a,a =ang le(ih le-ah -ela4an =ang kuat1 =ang -e-$erlakukann=a ,engan ti,ak a,ilA Ke(eranian -%ral ti,ak -en=e#uaikan ,iri ,engan kekuatan5kekuatan =ang a,a kalau itu (erarti -engkr%-$%-ikan ke(enaran ,an kea,ilanA Orang =ang (erani #e9ara -%ral akan -e-(uat $engala-an =ang -enarikA Setia$ kali ia (erani -e-$ertahankan #ika$ =ang ,i=akini1 ia -era#a le(ih kuat ,an (erani ,ala- hatin=a1 ,ala- arti (ah4a ia #e-akin ,a$at -engata#i $era#aan takut ,an -alu =ang #ering -enge9e4akan ,iaA Ia -era#a le(ih -an,iriA Ia (agaikan (atu karang ,i tengah5tengah #ungai =ang teta$ k%k%h ,an ti,ak ikut aru#A Ia -e-(erikan #e-angat ,an kekuatan (er$i*ak (agi -ereka =ang le-ah1 =ang -en,erita aki(at keIali-an $ihak5$ihak =ang kuat ,an (erkua#aA ?. )erendahan hati Keuta-aan terakhir =ang hakiki (agi ke$ri(a,ian =ang -anta$ a,alah keren,ahan hatiA Barangkali %rang akan (ertan=a -enga$a ,i #ini *u#tru -en9ul keren,ahan hatiL Kalau kita -en,egar kata keren,ahan hati1 =ang (ia#an=a ter(a=ang a,alah #ika$ %rang =ang ti,ak (erani1 9e$at59e$at -engalah kalau (erha,a$an ,engan %rang =ang (erke,u,ukan tinggi1 #uka -en*ilat1 ti,ak #anggu$ -enga-(il ,an -e-(ela #uatu $en,irian1 -eren,ahkan ,iri ,an lain #e(again=aA Akan teta$i1 #ika$5#ika$ ini ti,ak a,a #angkut $autn=a ,engan keren,ahan hatiA Keren,ahan hati ti,ak (erarti (ah4a kita -eren,ahkan ,iri1 -elainkan (ah4a kita -elihat ,iri #ea,a kitaA Keren,ahan hati a,alah kekuatan (atin untuk -elihat ,iri #e#uai ,engan ken=ataann=aA Orang =ang ren,ah hati ti,ak han=a -elihat kele-ahann=a1 -elainkan *uga kekuatann=aA Teta$i ia tahu (ah4a (an=ak hal =ang ,ikagu-i %rang lain $a,an=a (er#i&at ke(etulan #a*aA Ia #a,ar (ah4a kekuatann=a ,an *uga ke(aikann=a ter(ata#A Teta$i ia telah -eneri-a ,iriA Ia ti,ak gugu$ atau #e,ih karena ia (ukan #e%rang -anu#ia #u$erA Maka ia a,alah %rang =ang tahu ,iri ,ala- arti =ang #e(enarn=aA 7u#tru karena itu ia kuatA Ia ti,ak -enga-(il $%#i#i (erle(ihan =ang #ulit ,i$ertahankan kalau ,itekanA Ia ti,ak $erlu takut (ah4a kele-ahann=a >ketahuan>A Ia #en,iri #u,ah -engetahuin=a ,an ti,ak -en=e-(un=ikann=aA Dala- (i,ang -%ral keren,ahan hati ti,ak han=a (erarti (ah4a kita #a,ar akan keter(ata#an ke(aikan kita1 -elainkan *uga (ah4a ke-a-$uan kita untuk 16'

-e-(erikan $enilaian -%ral ter(ata#A 7a,i (ah4a $enilaian kita -a#ih *auh ,ari #e-$urna karena hati kita (elu- *ernihA Oleh karena itu kita ti,ak akan -e-utlakkan $en,a$at -%ral kitaA Dengan ren,ah hati kita (etul5(etul (er#e,ia untuk -e-$erhatikan ,an -enangga$i #etia$ $en,a$at la4an1 (ahkan untuk #e$erlun=a -engu(ah $en,a$at kita #en,iriA Kita #a,ar (ah4a kita ti,ak tahu #egala5galan=a ,an (ah4a $enilaian -%ral kita #ering ,igela$kan %leh $engaruh e-%#i5e-%#i ,an ketakutan5ketakutan =ang -a#ih a,a ,ala- ,iri kitaA Keren,ahan hati ini ti,ak (ertentangan ,engan ke(eranian -%ral1 -elainkan *u#tru $ra#=arat ke-urniann=aA Tan$a keren,ahan hati ke(eranian -%ral -u,ah -en*a,i ke#%-(%ngan atau ke,%k untuk -en=e-(un=ikan1 (ah4a kita ti,ak rela untuk -e-$erhatikan %rang lain1 atau (ahkan (ah4a kita #e(enarn=a takut ,an ,an ti,ak (erani untuk -e-(uka ,iri ,ala- ,ial%g kriti#A Keren,ahan hati -en*a-in ke(e(a#an ,ari $a-rih ,ala- ke(eranianA Ti,ak $ernah kita -en=e#uaikan ,iri ,engan #uatu ,e#akan atau tekanan untuk -elakukan #e#uatu =ang kita =akini akan -erugikan %rang lain atau (ertentangan ,engan tanggung *a4a( kitaA Teta$i kita #a,ar (ah4a $enilaian kita ter(ata#A Maka kita ti,ak -e-utlakkann=aA A$a(ila #itua#in=a -e-ang #e(enarn=a (elu- (egitu *ela#1 atau ,ala- hal5hal =ang kurang $enting atau =ang han=a -en=angkut ,iri kita #en,iri #a*a1 kita (er#e,ia untuk -eneri-a1 -en=etu*ui ,an ke-u,ian -en,ukung $en,a$at %rang lainA Kita ti,ak -era#a kalah1 kalau $en,a$at kita ti,ak -enangA 7u#tru %rang =ang ren,ah hati #ering -enun*ukkan ,a=a tahan =ang $aling (e#ar a$a(ila (etul5(etul haru# ,i(erikan $erla4ananA Orang =ang ren,ah hati ti,ak -era#a ,iri $enting ,an karena itu (erani untuk -e-$ertaruhkan ,iri a$a(ila ia #u,ah -e=akini #ika$n=a #e(agai tanggung *a4a(n=aA @. Realisti( dan (ritis Sa=a -au -enutu$ (uku ini ,engan -enga*ukan (aha#an ,ua #ika$ =ang ti,ak $erta-a5ta-a -en=angkut hati kita1 -elainkan $en,ekatan intelektualA Itu #e#uai ,engan 9iri kha# etika #e(agai re&lek#i kriti# ata# &en%-en -%ralita#A Dua #ika$ ini a,alah #ika$ reali#tik ,an kriti#A Manu#ia =ang kita h%r-ati ,an #e#a-a terha,a$n=a kita -au (er#ika$ (aik (ukan >#i -anu#ia>1 -elainkan $el(agai %rang =ang (era,a ,ala- *angkauan $engaruh tin,akan kita1 ,engan ke(utuhan5ke(utuhan ,an ke-a-$uan5 ke-a-$uann=a1 ,engan kele-ahan5kele-ahan ,an hara$an5hara$an -erekaA Terha,a$ -ereka itu kita ,i$anggil untuk (ertanggung *a4a(A Dan karena %rang5%rang itu %ral real ,ala- ,unia =ang real $ula1 tanggung *a4a( kita haru# real *ugaA Kita 4a*i( -e-(uka -ata le(ar5le(ar terha,a$ realita#A Tanggung *a4a( -%ral -enuntut #ika$ =ang reali#tikA Sia$a =ang #elalu (ertin,ak -enurut >9ita59ita luhur> (era,a ,ala- (aha=a akan -eng%r(ankan %rang =ang n=ata ,e-i 9ita59itan=aA <ita59ita luhur ,a$at -en*a,i ke,%k untuk -elarikan ,iri ,ari tanggung *a4a( =ang n=ataA 16)

A$a(ila =ang -en*a,i ke(utuhan %rang ,an -a#=arakat =ang real han=a ,a$at ,iketahui ,ari realita# itu #en,iriA Te%ri -%ral han=a -en=e,iakan tiga $rin#i$ ,a#arA Segala n%r-a lainn=a kurang le(ih han=a -eru$akan 9%nt%h (agai-ana $rin#i$5$rin#i$ ,a#ar itu ,a$at ,itera$kan ke$a,a realita#A Se(agai 9etu#an $engala-an -a#=arakat n%r-a5n%r-a itu $erlu ,i$erhatikan teta$i ti,ak lang#ung -engikat ,engan -utlakA Ke4a*i(an5ke4a*i(an =ang k%nkret tak ,a$at ,iketahui han=a ,ari (uku etika1 ,ari ,a&tar ke4a*i(an ,ala- (uku5(uku aga-a1 ,ari $era#aan #u9i kita #en,iri1 ,ari $enentuan $engua#a atau ata# ,a#ar ilha-5ilha- =ang khu#u#A Tak a,a *alan lain ke9uali -e-(uka -ata terha,a$ %rang5%rang =ang n=ataA Teta$i #ika$ reali#tik ti,ak (erarti (ah4a kita -eneri-a realita# (egitu #a*aA Kita -e-$ela*ari kea,aan ,engan #ereali#5reali#n=a #u$a=a ,a$at kita #e#uaikan ,engan tuntutan $rin#i$5$rin#i$ ,a#arA Dengan kata lain1 #ika$ reali#tik -e#ti (er(arengan ,engan #ika$ kritisA Tanggung *a4a( -%ral -enuntut agar kita teru#5-eneru# -e-$er(aiki a$a =ang a,a #u$a=a le(ih a,il1 le(ih #e#uai ,engan -arta(at -anu#ia1 ,an #u$a=a %rang5%rang ,a$at le(ih (ahagiaA Prin#i$5$rin#i$ -%ral ,a#ar a,alah n%r-a kriti# =ang kita letakkan $a,a kea,aanA Sika$ kriti# $erlu *uga terha,a$ #egala -a9a- kekuatan1 kekua#aan ,an 4e4enang ,ala- -a#=arakatA Kita ti,ak tun,uk (egitu #a*a1 kita ti,ak ,a$at ,an ti,ak (%leh -en=erahkan tanggung *a4a( kita ke$a,a -erekaA Penggunaan #etia$ 4e4enang haru# #e#uai ,engan kea,ilan ,an (ertu*uan untuk -en9i$takan #=arat5#=arat agar #e-akin (an=ak %rang ,a$at le(ih (ahagiaA Tak $ernah -arta(at -anu#ia (%leh ,ik%r(ankanA Di luar tu*uan itu 4e4enang -ereka (erhentiA Begitu $ula #egala -a9a- $eraturan -%ral tra,i#i%nal $erlu ,i#aring ,engan kriti#A Peraturan5$eraturan itu $ernah (ertu*uan untuk -en*a-in kea,ilan ,an -engarahkan hi,u$ -a#=arakat ke$a,a ke(ahagiaanA Teta$i a$akah #ekarang -a#ih (er&ung#i ,e-ikian ataukah telah -en*a,i alat untuk -e-$ertahankan kea,aan =ang *u#tru ti,ak a,il ,an -alahan -e-(a4a $en,eritaanL Tanggung *a4a( -%ral =ang n=ata -enuntut #ika$ reali#tik ,an kriti#A Pe,%-ann=a ialah untuk -en*a-in kea,ilan ,an -en9i$takan #uatu kea,aan -a#=arakat =ang -e-(uka ke-ungkinan le(ih (e#ar ,ari angg%ta5angg%ta untuk -e-(angun hi,u$ =ang le(ih (e(a# ,ari $en,eritaan ,an le(ih (ahagiaA

16+