TASIMDA MALZEME SEyOM

Tasarmda
Malzeme
Seimi
Tasarmda Malzeme Seimi Ders Notlar Do. Dr. kr TAKTAK
GR
Tasarmda nemli kriterler;
Malzeme Seimi
malata ait hususlar
Tasarm kriterleri

Malzeme seiminde ama;

alma ve ykleme artlarna uygun ve ekonomik bir malzeme
seimi yapma ve bir sistemde kullanlacak paralarn malzeme
seimini etkileyen deikenleri tanmlayabilme.

GR
Tasarmda geni bir malzeme seim alan mevcuttur.
nemli olan amaca uygun malzeme ve malzeme
kombinasyonlarnn seimi.

II. Dnya savanda dk krlma tokluuna sahip
kaynaklanacak elik seiminden dolay ticari gemilerin kaynak
yerlerinden krlmas.

GR
Gnmzde kullanlan yz binden fazla malzeme problemleri
zmek ve insanla faydal olmak iin evrim geirmekte

1900l yllarda gvdesi ar malzemelerden yaplan hantal
makine ve cihazlar yerini, dekoratif yn ar basan zarif ve
hafif malzemelere brakmtr.

Otomabilde 20-25 bin, tankta 40 bin, uakta 100 bin ve
denizaltlarda 120 bin adet farkl malzeme kullanlmakta. Bu
malzemelerin doru ve uygun seilmesi nemlidir.

Malzemelerin kullanlacaklar artlara ve zorlamalara uygun
seilmesi de nemlidir.

GR
Bir makina veya yap eleman iin malzeme seimi,
tasarmcnn vermesi gereken nemli kararlardan biridir.

Karar, genellikle para lleri belirlenmeden verilir. Malzeme
ve proses seiminden sonra, tasarmc, elemann i gerilme
ve uzama snrlarn, malzemenin sahip olduu zelliklerle
mukayese ederek, kabul edilebilir ve emniyetli snrlar iinde
kalmasn salar.

Makina paralarnda gerilim ve esneme ok nemli olmasna
ramen, malzeme seimi sadece bu iki zellie bal deildir.
zerinde hi yk olmayan bir ok para, sadece yer
doldurmak amac ile tasarlanm olabilir.
GR
Makina elemanlar, genellikle korozyona dayankl olacak
ekilde tasarlanrlar.

Kimi zaman tasarmda scaklk etkisi, gerilim ve uzamadan
daha nemlidir.

Bir parann tasarmn, malzeme ve prosese bal olarak,
gerilim ve uzamann yansra, baka bir ok faktr
etkileyebilir.
Malzeme Seimi rnekleri
Tornovida veya bak (yksek C lu elik)

Malzemede olmas gereken zellikler
Yksek E modl
Yksek akma dayanm
Yksek krlma tokluu
Saplar ise plastik veya aa
Kolay retim
Elde edebilirlik
Dk younluk
Estetik
Ekonomik
Jumbo jetlerde kullanlan Rolls-Royce RB211 turbofan
motor

Turbofan kanatklar olduka nemli
Yksek E, akma ve tokluk
Ayrca yksek yzey anma,
oksidayon ve korozyon direnci,
yksek srnme dayanm ve
dk younluk,
Kanatklarda Ti alamlar yerine Ni alamlar
ten yanmal motorlarda kullanlan buji.

Termal yorulmaya,
anmaya,
korozyon ve
oksidasyona(S ve Pb ieren yanm gazlardan
dolay) direnli
Elektrotlarda tungsten, etrafnda alumina
Mhendislik Malzemelerin Geliimi
Milattan nce 10.000 den beri kullanlan doal
malzemeler olan aa, tutkal, kauuk, beton, ta, mlek
gibi malzemelerin yerini metaller, dkme demirler, elikler,
super alamlar almtr.

Malzeme geliiminde en byk geliim 1800-1950
yllarnda ortaya kmtr

1950 den sonra cam, seramik, metal, plastik ve metal
matrisli kompozitler ortaya kmtr

Malzeme seiminde nemli kstaslardan biride mukavemet-
younluk oran(Strength - to - density ratio (SDR))

0,00E+00
2,00E+06
4,00E+06
6,00E+06
8,00E+06
1,00E+07
1,20E+07
1800 1975 1980 1985 1985 2000
S
P
E
C
I
F
I
C

S
T
R
E
N
G
T
H

(

i
n
.
)

YEAR
Yapsal Malzemelerdeki lerlemeler
Stone
Wood
Bronze
Cast Iron
Steel
Aluminum
Composites
Fibers
Ceramics
Copper
CFRP, GFRP
Aa, ilk yapsal malzemelerden (copper, copper alloys
(bronze), cast iron and wrought iron) daha fazla SDR oranna (8
x 10
5
)sahiptir.
Bu malzemeler mutlak mukavemette aatan daha byk
olmalarna ramen, ar olduklarndan SDR leri aatan
dktr.(0.4 x 10
5
in. to 1.2 x 10
5
)
Son 25 ylda yeni mhendislik malzemelerinin SDR si ani bir
ekilde artmtr.
rnein 25 ton arl tamak iin dkme demirden yaplm
silindirik ubuk yerine yksek mukavemetli polimer fiberler
kullanlrsa 10 kat daha az malzemeye ihtiya
Gnmzde gzlk ereveleri, golf sopalar, tenis raketleri ve
az yakt tketimi iin arabalar hafif malzemelerden yaplmaktadr.
Mhendislik Malzemelerin Geliimi - rnekler
Motorlardaki Geliim
Motorlarda alma scaklnn artmas daha yksek verim
anlamna gelmekte
Malzemelerin daha yksek scaklkta alabilmesi iin daha
iyi mukavemet, daha iyi oksidasyon ve korozyon direnci
gerekmekte
Motor scaklklar tarihten bu yana 100 Cden 1200 Cye
kadar artan bir sre izlemekte. Bu art yksek scaklklara
dayankl malzeme retimi ile ilikilidir (turbo-jetlerde sper
alam kanatklarn kullanm).
Teknolojik seramik kanat ve rotorlarn retimi ile scaklk
1370 C kadar kabilmekte

Mhendislik Malzemelerin Geliimi-rnekler
Motorlardaki Geliim
Magnetik Malzemelerdeki Geliim
1930lardan nce sadece demir esasl magnetler mevcuttu
1940 ve 1950lili yllarda AlNiCo magnetlerin retimi verilerin
depolanabilirliini artrd.
1960l yllarda hzl srama samaryum-Co alamlarnn
bulunmas ile ortaya kt (Demir esasl magnetlerden 30 kat
daha byk)
1980li yllarda ise NdFeB alam ile magnetlerin enerjisi ve
magnetik alan artarak bir zirve yaand
Artan magnetik alanlar elektrik motorlarnn boyutlarn
drd gibi hzlarn da artrmakta, depolama rnlerinin
boyutlarn azaltmakta, kapasitelerini artrmakta

Magnetik Malzemelerdeki Geliim
0
5
10
15
20
25
30
35
40
1900 1920 1940 1960 1980
B
H

m
a
x

(
M
G
O
e
)

YEAR
Mknats Malzemelerdeki lerlemeler
Ferromagn
Ferromagnetic
AlNiCo
Alloys
Rare Earth
Cobalt Alloys
Samarium Cobalt
Nd Fe B
Optik Malzemelerdeki Geliim
M.. 3000de msrllar ve daha sonra fenikeliler cam
yapmn kefettiler
1966 ylnda cam fiber formda retildi
Bell laboratuarndaki keifler neticesinde 1970 ve 1980li
yllarda retilen cam fiberler 1966daki transparanlktan
10.000 kat fazlaya ulat
Bunun neticesinde binlerce bant geniliindeki kanallar
0.01 mm kalnlndaki fiber kablo ile iletilebilmektedir
Bun fiber kablolar telefon, video ve internet alarnda
kullanlmaktadr.
Optik Malzemelerdeki Geliim
Kesici Takm Malzemelerdeki Geliim
1800 den itibaren kesme hznda malzemeye gre
exponensiyel art
Anma direnci ve tokluu artrlm kesici takmlarn geliimi
lk balang sertletirilmi karbonlu takm elikleri
Yksek hz elikleri (4% Cr and 18% W ) yksek tokluk ve
sertlik sertletirilmi ve temperlenmi durumda
WC yksek kesme hz yksek anma direncinden dolay
Sermetler,snek metal ile bal seramik kompozitler, WC-Co
veya WC-Ni vs.
Kesme hz 300 m/dk.ya ulaan almina seramikler,
dezavantaj gevreklik

Kesici Takm Malzemelerdeki Geliim
Kesme hz 1000 m/dk.
Ulaan yksek sertlie sahip
seramik kaplamal yeni kesici
takmlarn kefi, (c-BN, TiN,
TiCN, CrN, DLC kaplamalar)
Yeni kesicilerle artan retim
kalitesi, daha dk ileme
maliyeti
Malzeme Seiminde Yntem
Kuvvet analizi ; Yapm dnlen makina elemann
maruz kald yk ve momentlerin belirlenmesi.

Geometrik analiz ; Bu yk ve momentleri belirlemek iin
gerekli ekil ve lnn belirlenmesi.

Malzeme seimi ; Makina elemannn yapmnda
kullanlacak malzemenin belirlenmesi.
Malzeme Seiminde Dikkate Alnacak Faktrler
Ekonomik zellikler
Fiyat ve temin edilebilirlik
Mekanik zellikler
Younluk
elastik modl ve snm
akma ve ekme mukavemeti
Sertlik
Krlma tokluu
yorulma mukavemeti
termal yorulma direnci
srnme mukavemeti
Mekanik olmayan (Fiziksel) zellikler
termal zellik
optik zellik
manyetik zellik
elektriksel zellik

Yzey zellikleri
oksidayon ve korozyon
srtnme ve anma
son ilemler

retim zellikleri
retim kolayl
Fabrikasyon
Birletirme

Estetik zellikler
Grnm
Doku
kullanllk

Seilen malzeme, ekil, miktar ve l bakmndan her
istenildii zaman bulunabilmelidir.

Bir malzemenin ekonomi faktr; malzemenin fiyat ve
kullanma zaman yani mr ile birlikte dnlmelidir. Bir
malzemenin fiyat, deerlendirme iin yeterli deildir ve
tek bana bir anlam tamaz.

Fiyat ve malzemenin temin edilebilme kolayl

Makina elemanlarnn kullanlacaklar yerde grevini
yapp yapmayaca, tamas gerekli zellikleri tayp
tamadnn aratrlmas ve belirlenmesi ile anlalr.

Sertlik, dayanm, zllk, anma direnci, elektrik, s
iletkenlii ve baka bir ok zellikler bir malzemenin
kullanma alannda yeterli olup olmadn aklayabilir.
Fiziki, Teknolojik ve Mekanik zellikler

Bir ii yapmak iin piyasada ok eitli malzeme bulmak
mmkndr. Ancak bu malzemelerden bir tanesi en uygun
olandr.

retim ilemlerine uygunluk, bir malzemenin tala
kaldrma, dvlebilme, dklebilme veya plastik
biimlendirme yntemleri ile kolaylkla istenilen ekle
sokulabilme zelliidir.
retim lemlerine Uygunluk
Andrc etkiye sahip bir ortamda alacak olan
makina elemanlar, korozyon direnci yksek olan
malzemelerden yaplmaldrlar
Korozyon Direnci

Mekanik zellikler Asnda Malzeme Seimi
Mukavemet
3 farkl kullanm vardr.
Statik mukavemet
Yorulma veya dinamik mukavemet
Srnme mukavemeti
Metaller mukavemet verileri genelde ekme deneyi ile
bulunur. Beton ve seramik malzemelerde veriler basma
deneyi ile elde edilir.

Malzeme (Mpa) b(Mpa)
Dk mukavemetli gri dkme demir 155 620
Yksek mukavemetli gri dkme demir 400 1200
imento 4 40
Beton 3 40
Tahta 100 27
Mukavemet
Elastisite modl
Elastik snr
Rezilyans
Akma gerilmesi
ekme dayanm
Tokluk
% uzama
% kesit daralma

Deiik metaller iin gerilme-gerinme erileri
Polimerler iin gerilme-gerinme erileri
Seramikler iin gerilme-gerinme erileri
Gevrek malzemeler iin mukavemet deneyi
Deiik malzemeler iin gerilme-gerinme erileri
Mukavemet derecesi
Mukavemeti eit ve keyfi olarak 4 seviyede tanmlamak
mmkn.
Dk mukavemet a < 250 MPa
Orta mukavemet 250 < a < 750 MPa
Yksek mukavemet 750 < a <1500 MPa
Ultra yksek mukavemet a > 1500 MPa

Dk mukavemetli malzemeler (a < 250 Mpa)
Tavlanm ou saf metaller dk mukavemetlidir, %99
saflktaki Alun akma mukavameti 39 MPa iken % 99.99
saflktaki ayn metalin 12 MPa dr.
zellikler;
yi ekil alabilme kabiliyeti
yi ilenebilirlik (ierisine ilenebilirlii artrc S ve Pb
katlabilir)
Dk anma direnci : anma direncini gelitirmek iin
yzey sertletirme teknikleri uygulanabilir (sementasyon,
nitrrleme, borlama, alev ve indksiyonla sert.)
Korozyon direnci: ierisindeki alama gre deiir.
Orta mukavemetli malzemeler (250<a<750 Mpa)
ou elik malzemeler ve 2xxx ve 7xxx serisi Al alamlar
bu snfa girer.
zellikler;
yi ekil alabilme kabiliyeti
yi ilenebilirlik
Orta anma direnci

Yksek mukavemetli malzemeler (750<
a
<1500 Mpa)
Yksek mukavemetli malzemelerin retim hacimleri nispeten
dktr. Orta ve yksek alaml elikler sl ilemden (su
verme+temperleme) sonra yksek mukavemete sahip
olabilirler.

zellikler;
zayf ekil alabilme kabiliyeti
orta ilenebilirlik
iyi anma direnci

Ultra yksek mukavemetli malzemeler (a>1500 Mpa)
Genelde yksek alaml zel elikler ve zel kompozit
malzemeler bu kategoride deerlendirilirler. Yksek alaml
eliklerin zel yalandrlmas ve slah edilmeleri ile yksek
akma mukavemeti salanabilmektedir.
zellikler;
zayf ekil alabilme kabiliyeti
orta ilenebilirlik
ok iyi anma direnci
yi korozyon direnci

Mukavemet iin malzeme seimi
Mukavemet artrlabilen bir zelliktir.

Kiri gibi yap ierisindeki farkl yk noktalar deiik yklerin
etkisinde olduunda kesit alan artrarak yksek yklere
dayanm artrlabilir

Mukavemeti artrlm malzeme kullanmnn 3 nedeni olabilir
Azaltlm hacim
Azaltlm arlk
Azaltlm maliyet

Yaplarn ou, belirlenmi bir sehim (elastik defleksiyon)
deerinin zerinde sapma gstermeksizin maruz kaldklar F
ykn tayan kirilere ihtiya duyarlar.

Uak, roket veya tren gibi ulam aralarnn
ekillendirilmi gvde paralarn destekleyen / tayan
yapsal elemanlar olarak kirilerin ayn zamanda
arlklarnn da minimize edilmesi olduka nem
tamaktadr.
Kolaylk asndan, aada ele alnan uygulamada kare
kesitli bir kiri rnek alnmtr.

Sonular dairesel kesitli, I-kesitli, ii bo kare veya dairesel
kesitli gibi herhangi bir kesite sahip yap elemanlar iin
modifiye edilebilir.

Kiri iin, L boyu tasarmla belirlenmi sabit, t kalnl ise
deiebilen bir deerdir.

Bir ucundan tespit edilmi yatay bir kiri serbest ucundan
(F) kuvvetiyle yklenirse, kirite meydana gelen "elastik
sapma" (sehim) miktar aadaki formlle hesaplanabilir:
(Kiriin kendi arl ihmal edilmitir).
4
3
4
Et
FL
= o
Mukavemet iin malzeme seimi (E modl bazl)
Kiriin ktlesi (m) iin,
m = Lt
2
eitliinden,
t = (m/L )
1/2
yazabiliriz.
Bu iki eitlikte (t) iin gerekli deerler yerine yazlrsa;

2
2
2
3
4
o
Em
L FL
=
Bu eitlikten ktle (m) ekilirse,

m =(4FL
5
/ )
1/2
(/E
1/2
) elde edilir.

Buna gre belirli bir direngenlik (F/ ) deerini salamas
asndan byle bir kiri iin arlk, en dk /E
1/2
deerine sahip malzeme seilmesiyle minimize edilebilir.
Malzeme Z (/E
1/2
x10
3
)

C ($ 1/ton) ZxC x10
6
Beton 12 290 3.5
Ahap 5.5 431 2.4
elik 17 453 7.7
Alminyum 10 2330 24
GFRP 10 3300 33
CFRP 2.9 198000 574
Poliretan kpk 13 1100 14
Tablodan grlecei gibi ucuz malzemeler arasnda ahap en
iyilerinden bir tanesidir.
Kk lekli binalarn ina edilmesinde, raketlerin veya golf
sopalarnn saplarnda ve hatta uak yapmnda bile yaygn
olarak kullanlmasnn temel nedeni, ucuz olmasdr.

Tabloda verilen malzemeler arasnda ahap'a nazaran
stn zellikler sergileyen malzeme CFRP'dir ve yaklak
olarak iki kat hafif bir kiri salayacaktr.

Bu nedenle, arlktan tasarrufun son derece nemli
olduu (havaclk/uak endstrisi gibi) ileri teknolojik
uygulamalarda kullanlan malzemeler arasnda yer
almaktadr; ancak, halen olduka pahaldr.

Peki yleyse bisiklet yapmnda neden ahap
kullanlmamaktadr?

Aslnda, bisikletin ilk evrelerinde kullanlmtr. Fakat imdi
kullanlmamaktadr. Nedeni ise metallerin ve polimerlerin ii
bo profiller eklinde (tp) retilebilmesidir.

i bo kesitli profili ekillendirmek amacyla bkmek iin
uygulanmas gereken kuvvet, ktlesiyle doru orantldr ve
dolu kesitli profillere nazaran ok daha azdr.

Byle bir retim kolayl salamas ve kullanm yerinde
salad yeterli mukavemet asndan ii bo kesitli profiller,
tercih nedeni olacaktr,

leri teknolojik uygulamalar dnda (ksmen de olsa bu tr
uygulamalarda da geerlidir) maliyet, yaygn
uygulamalarda en nemli faktrdr.

Ton bana maliyeti (K), kiri iin dnlen malzemeler
iin nemli bir kriterdir. Bir faktr olarak maliyete de kiriin
arl iin hesapladmz eitlikte yer verir isek,
m =(4FL
5
/ )
1/2
( /E
1/2
)

Buna gre, en dk maliyetli kiri, en dk C(/E
1/2
)
deerini salayan malzemeden retilenidir.
Mukavemet iin malzeme seimi ( modl bazl)
Hafiflik bir tasarm gereksinimi olduunda direnime gre
malzeme seimini gstermek iin eilmeye zorlanan bir
dolu silindir durumunu dnelim Mukavemete gre
malzeme seimini ele alalm.

Eilme gerilmesi,

Burada maksimum gerilmenin olutuu yer tarafsz
eksenden en uzak olan noktalardr. Maksimum gerilmenin
olutuu noktann tarafsz eksenden uzakl c ile gsterilir
ki daire kesit iin c = D/2dir. I silindir enine kesitinin atalet
momenti (D
4
/64), formldeki kirite maksimum eilme
momenti ortada oluur ve deeri M = FL/4dr.
I
c M.
= o
3
8
D
FL
t
o =
3
8
to
FL
D =

|
|
.
|
\
|
= =
4
2
D
L V m
Dolu silindirin arl
olarak elde edilir. Bu denklemden D ekilirse
Bylece kirite oluan maksimum eilme gerilmesi
silindirik kiriin arl
3 / 2
3 2 5
o
t F L m=
3 / 2
/ o
3 / 2
/ o
eklinde elde edilir. Sabit L ve F iin arln minimum
olmas n minimize edilmesiyle mmkn olur.
Dolaysyla malzeme seim kriteridir.
Tokluk
Mukavemet tasarmn geleneksel parametresi olsa da tek ve
en nemli zellii deildir.
Yeterli teorik temek olmadndan eski tasarmlarda tokluk
dikkate alnmazd.

Gnmzde malzemelerde istenilen tokluu salamak
mmkn. Fakat, makul bir fiyata memnun edici performans
elde etmek iin hangi tokluk derecesini belirlemek gerek.

Belirli bir mukavemette artan tokluk demek maliyet demektir.
Bu yzden tasarmc istenilen tokluktan daha byn
istemez.
Tokluk
Tokluk, krlmaya kar gsterilen diren veya malzemenin
atlak geniletme enerjisine absorbsiyonla kar koymas ve
bylece ekil deitirme yapmadan meydana gelen gevrek
krlma olayna mani olma kabiliyeti

Tokluun tersi gevreklik olarak tanmlanr.
Krlma, yaylma hzna bal olarak snflandrlabilir.
Gevrek krlma Snek krlma
Deformasyon Btn kesitte akma olmadan
krlma olur
Btn kesit aktktan sonra
krlma olur
Enerji Dk enerjili Yksek enerjili
Hz Hzl Yava
Tokluk
Krlmann gerekleebilmesi iin hatann balayabilecei
bir kusur olmas gerekir.

Snek krlmada, ikinci faz partiklleri ve metal olmayan
artklarn evresi boluk oluumu iin etkili olduu
yzeylerdir. Malzeme ne kadar temiz olursa krlmaya
dayanmda o kadar artar.

Gevrek krlmada kusur, kritik boyuttan daha byk
olmaldr. Bu kusur, sl ilemden, kaynak ileminden ve
mikroboluklarn birlemesinden kaynaklanabilir
Tokluk
Tokluk;
Azalan scaklk
Artan zorlanma oran (ekil deitirme hz)
Artan plastik zorlanma (ok eksenli gerilme hali)
le azalr.

Malzemelerin krlmaya dayanmn (tokluk) lmek iin
iki metot var;
Scaklk geii yaklam
Krlma mekanii yaklam
Tokluk
Scaklk geii yaklam
Yaklam; sadece dk
mukavemetli eliklere
uygulanabilir.
Bu eliklerde dk scaklklarda
gevrek davrantan yksek
scaklklarda snek davrana
belirgin bir gei vardr.
Bu gei Charpy arpma deneyi
ile tespit edilir.
Tokluk
Tokluk
Krlma tokluu deeri para kalnlna bal olarak oluan
dzlem gerilme ve dzlem ekil deitirme durumlarna
bal olarak deimektedir

Krlma tokluu zerine ilk denklemler Griffith tarafndan
bulunmutur.
=(2E/a)
1/2
=(G
c
E/a)
1/2

G
c
= 2 olup krlma iin gerekli toplam i

atlak ucu civarndaki gerilmelerin hesaplanmasnda
gerilme iddet faktr parametresi gelitirilmitir.

Tokluk
(a)

=(G
c
E)

yazlabilir. ki eitlik birbirine eit
olduunda atlak ilerler. Ani krlma oluur.

K= (a)

gerilme iddet faktr
K
IC
= (G
c
E)

kritik gerilme iddet faktr = Krlma tokluu

K atlan geometrisi ile ilgiliyken K
IC
ise malzeme
zelliklerine baldr. K=

K
IC
atlak iler ve krlma oluur.

G
c
= tokluk, KJ/m
2
K
IC
= (G
c
E)

krlma tokluu, MPa/m
1/2

Tokluk
Malzeme Gc, KJ/m
2
K
c
, MPa/m
1/2

Saf snek metaller (Cu, Ni, Ag, Al) 100-1000 100-350
Yksek mukavemetli elikler 15-118 50-154
Dk karbonlu elikler 100 140
Ti alamlar(Ti6Al4V) 26-114 55-115
Fiberglass 40-100 42-60
Al alamlar(yksek ve orta mukavemetli) 8-30 23-45
Orta karbonlu elikler 13 51
Polipropilen 8 3
Nylon 2-4 3
Dkme demir 0.2-3 6-20
Epoksi 0.1-0.3 0.3-0.5
SiC 0.05 3
Alumina 0.02 3-5
Soda cam 0.01 0.7-0.8
Elektrik porseleni 0.01 1
Buz 0.003 0.2
Tokluk iin malzeme seimi
Krlma tokluu K
IC
=60 MPa/m
1/2
civarnda olan
malzemeler yeterince mukavemete sahip bir malzemeyi
gsterir.
(K
IC
/
a
)
2
parametresi atlak ucundaki elastik blge
boyutuyla ilikilidir ve malzemenin atlak dayanm ile
orantldr.
Tokluk ve mukavemet arasnda ters bir iliki
bulunmaktadr.
Deiik mukavemetli sl ileme tabi tutulan malzemeler
deiik K
IC
deerleri gsterebilir.
Tasarmda tokluk ve mukavemetin optimum deerini
bulmak gerek
Malzeme gevrek krlmaya meydan vermeyecek
mukavemete sahip olmal
alma scakl dtke tokluk der. Bu yzden
tasarmda alma scaklna uygun bir tokluk deeri hesap
edilmelidir.

Dk scaklklarda malzemelerin kullanmnda birinci
planda, sneklilik ve gevrek krlma gvenlii belirlenir
Bu amala daha ok soukta snek kalabilen elikler ve
demir olmayan snek metaller gibi metalik malzemeler ile
darbeye dayankl ve takviyeli plastikler kullanlr.
zellikle son yllarda byk gelime gsteren ince taneli
yksek dayanml mikro alaml elikler, kalitelerine de bal
olarak -60 C scakla kadar kullanlabilmektedir.

Dk scakla (soua) dayankl konstrksiyon
malzemelerinin kullanmlar genellikle -40 il -200 C
arasndadr.

Bu tip malzemelerin balca kullanm alanlar yle
gruplanabilir;

elik yap konstruksiyonlar,
Ekstrem klimatik koullarda alan iletme tesisleri ve
gemiler,
Sv hava, tabii (LPG - Liquefied Petroleum Gas ve LNG -
Liquefied Natural Gas), sentetik hidrokarbonlar,amonyak ve
asal gazlarn, retim, transport ve depolama tanklar,
Hava ve uzay tatlar
Yorulma
Kullanlan birok makine paras ve yap eleman tekrarl
yklere ve titreimlere maruz kalmaktadr. Bu koullar altnda
alan paralarda, gerilmeler malzemenin statik
mukavemetinden kk olsa dahi belirli bir evrim
saysndan sonra yzeyde bir atlama ve bunu takip eden
krlma olay meydana gelir. Meydana gelen bu olay
"Yorulma" olarak adlandrlr.

atlak oluumu ve ilerlemesi ile gerekleir
Yorulma atlaklar yzeyden veya yzeye ok yakn
yerlerden balar

Yorulma
NEDEN %
Korozyon 29
Yorulma 25
Gevrek Krlma 16
Ar Ykleme 11
Yksek Scaklk Korozyonu 7
Gerilme Korozyonu / Korozyonlu Yorulma / Hidrojen
Gevreklii
6
Srnme 3
Anma, erozyon 3
eitli mhendislik
uygulamalarnda
krlmaya neden
olan olaylar.
Hava tat
paralarnda krlmaya
neden olan olaylar.
NEDEN %
Yorulma 61
Ar Ykleme 18
Gerilme Korozyonu 8
Ar Anma 7
Korozyon 3
Yksek Scaklk
Oksidasyonu
2
Gerilme Kopmas 1
Yorulma
Yorulma dayanm ile
ekme dayanm
arasndaki iliki u
ekildedir
Yorulma oran= Yorulma muk. /
ekme muk.

YDS = 0.5
(demir-elik iin)
YDS =1/3
(demir d malz.)

Yorulma
Yorulma hasarlar ile ilgili ilk gzlem ve tespitler 19. yyda
Whler tarafndan vagon dingilleri zerinde yaplmtr.

Yorulmada kullanlan Whler diyagramlar ile bir
malzemenin ka evrim (N
f
) sonra atlayacan veya
krlacan belirleyebiliriz.
Malzemenin N
f
evrim sonunda atlama veya kopma
gsterdii gerilme, yorulma dayanm veya yorulma dayanm
snr olarak tanmlanr.
N malzemenin yorulma mrn gsterir. Genellikle elik
malzemelerde, eri belirli bir noktadan sonra yataylamakta.

Yorulma
Yataylamann balad
noktadaki gerilme deerine
Yorulma Dayanm Snr
(YDS) denir.
ekme gerilmesi 1100
MPa gemeyen btn
ferritik elikler YDS
gsterir.
Ti alamlar da YDS
gsterir
Al alamlar ve demir
olmayan metaller YDS
gstermez.

Yorulma
atlaksz malzemelerde iki tip yorulma vardr:
Uzun mrl yorulma (|
max
| ve |
min
| deerleri
malzemenin akma mukavemetinden dk ve krlmaya
kadar olan evrim says 10
4
den byk)
Ksa mrl yorulma (|
max
| ve |
min
| deerleri
malzemenin akma mukavemetinden byk ve krlmaya
kadar olan evrim says 10
4
den kk)

Uzun mrl yorulma; tekerlekler gibi dnen ve titreen
sistemlerin tmnde, akslarda ve motor elemanlarnda
Ksa mrl yorulma ise nkleer reaktr paralarnda,
trbin paralarnda ve an ykleme etkisinde kalan
paralarda grlr.
Yorulma
Makine paralarndaki ani kesit daralmalar, ya delii,
yolluk, vida dii ve benzeri' ksmlar daima entik etkisi
gsterirler.
Bu paralarn dizaynnda entik etkisini minimuma inilecek
uygun ekil ve boyutlar ile uygun imalat yntemleri
seilmelidir

Kf = entik faktr
K
f
= (YDS)
entiksiz
/ (YDS)
entikli
K
f
deeri entiin ekline, entiin etkinliine, malzeme
cinsine, gerilme trne ve gerilme iddetine bal olup
deien bir deerdir.
Kt= entik tabanndaki max. Gerilme
Yorulma
1<Kf<Kt
Gevrek durumda Kf=Kt
Snek durumda Kf=1
q=(Kf-1)/(Kt-1) entik duyarllk katsays
Kf=1 q=0 malzeme entikten etkilenmez
Kf=Kt q=1 malzeme entie hassas
q bir malzeme sabiti olmadndan entik ve yklemenin
farkl tipleri ile deiir.
Yorulmaya etki eden faktrler
Mekanik balantlar
Yorulmaya etki eden iki faktr vardr.
Birleme ile oluan gerilme konsantrasyonu
Birleme blgesindeki anma ve srtnme
Mekanik birleme noktalar skca sabitlenmeli ve kayan
yzeyler hareketsiz braklmal

Kaynak balantlar
Kaynak balantsnn yorulma mukavemeti ana malzemeden
daha dktr.
Kaynak balantsnn yorulma mukavemeti;
Kaynak blgesindeki hatalarn bykl ve dalm
Balantdaki gerilme konsantrasyonunun bykl
Kaynak blgesindeki metalurjik yapya
baldr.

Yzey durumu ve yzey ilemleri
Yzey przllnn etkisi entik etkisine benzer.
Przllk ne kadar fazla ise yorulma dayanm o kadar dk
olur.
Malzeme yzeyinin zellikleri yorulma mrn etkiler.
Elektrolitik kaplama yaplmas ou kez yorulma mrn
azaltr. (kaplama srasnda katotta serbest kalan hidrojen,
hidrojen gevrekliine sebep olabilir)
Yzeyde oluacak ekme gerilmeleri atlak oluumu ile
sonulanabilir.
Isl ilem esnasndaki yzeyden karbon azalmas yorulma
mrn azaltmaktadr.

Yzeydeki kalc basma gerilmeleri, uygulanan ekme
gerilmesinin etkisini azaltr.
Yzeyin nitrr veya karbrle kaplanmas, alev veya
indksiyon ile yzey sertletirilmesi malzeme yzeyinin
mukavemetini arttrmakta ve yzeyde kalc basn
gerilmeleri meydana getirerek yorulma mrn arttrr.
Bir parann yzeyinin plastik deformasyona uratlmas
durumunda yzey altndaki blge elastik blge ekme
gerilmesi altnda kalr.
Souk ekil verme

Plastik ekil verme baz durumlarda YDSn % 30a
kadar artrabilir.
Baz durumlarda da yorulma atlaklar oluturarak
dayanm azaltabilir
ekme Dayanmnn Etkisi

Dzgn ve entiksiz deney paralarnda yorulma
dayanm ekme dayanm ile birlikte artar.
Ancak yorulma dayanmnn ekme dayanmna oran
giderek azalr. o
=
150 kg/mm
2
den sonra ise yoruma
dayanm pratik olarak deimez

Malzeme tane bykl ve Isl lemler

Demir d malzemeler ve tavlanm elikte, tane
bykl azalrsa yorulma dayanm artar.
ekme gerilmesini arttran sl ilemler genellikle yorulma
dayanmn da arttrr
Karbon paralarnn eklinin yuvarlak olmas daha
yksek yorulma dayanm verir.

Polimerlerde Yorulma
Polimerlerin yorulma davranlar metaller kadar
anlalamamtr.

Polimerlerin molekl arl, apraz balanma derecesi,
kristallik derecesi ve sl etki gibi faktrler yorulma
davrann etkilemekte.

Nylon ve poliasetal gibi polimerler nispeten yksek
mukavemete sahip olmalarna ramen dk akma snr
ve sertlik zayf yorulma performansna neden olmaktadr.
Kompozitlerde Yorulma
Lif takviyeli polimer matrisli kompozitler tekrarl yklemede
olduundan daha abuk hasara uramaktadr.

Polimer matrisli kompozitlerde yorulma performansn
etkileyen faktrler; takviyelerin ekil deitirmesi,
takviyelerin ok ynl olmas, dokunmu apraz kat
takviyeler gibi zelliklerdir.

A: Bor/Epoksi lanminant : eksenel gerilme
B: Karbon/Polyester: eksenel gerilme
C: Karbon/Polyester: tekrarl eme
D: Karbon/Epoksi lanminant : eksenel
gerilme
E: Karbon/Epoksi lanminant : eksenel
Basma
F: Cam/polyester : eme
G: Cam/polyester : ekme/basma
H: Polyester: ekme/basma

Kompozitlerde Yorulma
Yorulma Direnci iin Malzeme Seimi
Yorulma iin malzeme seimi zordur.
Tasarm daha ok statik mukavemete baldr.
Yorulma dayanm belli bir deere kadar ekme
mukavemeti ile orantl. Malzeme seerken bu orantdan
faydalanlabilir
Malzemede gerilme konsantrasyonu oluturabilecek
etkilerin olmamas (prz, ani keskinlik, gereksiz ya
delikleri)
Malzeme yzeyinde basma mukavemeti oluturulmas
(Yzey sert. Metotlar, haddeleme).

Srnme
Malzemelerde, nispeten yksek scaklklarda sabit yk
veya gerilme altnda zamanla meydana gelen plastik
deformasyona 'srnme denir.
Bu olayda scakln nemli bir rol vardr. Scaklk artka
srnme olay hzlanmaktadr
metaller iin: T > (O.3-0.4)Tm
seramikler iin: T> (0.4-0.5)Tm

Srnme
Srnme
safhalarn
gsteren
geleneksel
srnme erisi
Srnme
Larson-Miller
korelasyon
parametresini
kullanarak eitli
malzemelerin
srnme direnleri
Srnme
Malzemelerde;
Yksek ergime scakl
YMK tr kafes yaps
Kat eriyik sertlemesi
kelme veya dispersiyonla sertletirme
Srnme direncini arttrr.

Ni esasl sper alamlar (Nimonik, inconel, monel,
incoloy) srnme direnli uygulamalarda yaygn olarak
kullanlrlar.

Srnme- mhendislik malzemelerinin alma scaklklar

Oda scakl-150 C
Oda scaklnda bile ar srnme gsteren tek metal
kurundur. atlarda izolasyon ve boru olarak
kullanlmasnn nedeni imalat kolayldr.
Btn termoplastikler oda scaklnda srnme gsterir.
70-100 C, dk younluklu polietilen, PVC ve polyester
iin st snrdr. Cam takviyeli nylon 150 Cye kadar
kullanlabilir
Termoplastikler kristal yaplarna gre davranrlar.
Polikarbonat ve akrilikler geni bir scaklk aralnda
yumuarlar ve bunlarn scakln belirlemek zordur.


150-400 C
150 C zerinde sadece birka termoplatik alabilir.
Bunlar polislfon, polieterslfon ve PTFE (teflon)dir.
Teflonun en yksek alma scakl 260 Cdir.
Mg alamlar 200Cye kadar kullanlabilir
Al alaml pistonlar ve iten yanmal motorlar 200-250C
civarnda alrlar. Al-Si-Cu-Mg esasl LM 13 (Etial 145)
alam bu uygulamalar iin uygundur.
4L35 Al alam(%4Cu, %1.5Mg, %2Ni) yksek
scaklklarda gerilme eleman olarak kullanlabilmektedir.
RR58 Al alam concorde uak motorlarnn klarnda
ve dnda kullanlr.

150-400 C
Cu esasl malzemeler 350Cye kadar kullanlabilir
II. Dnya savanda %8 kalay ve %0.3 fosforlu bronzlar
buhar trbinlerinde kullanlm, u an paslanmaz elik
kullanlmaktadr.
Al bronzlar mekanik zelliklerini 300Cye kadar korurlar,
oksidasyonada dayankldrlar.
Az karbonlu elik ve mangan elikleri 425Cye kadar
alabilirler. Uzun sreler almas isteniyorsa (>20 yl) Mo
veya Cr-Mo alaml elikler kullanlmaldr.

400-600 C
Bu scaklklarda kullanlabilecek malzemeler Ti alamlar
ve dk alaml ferritik eliklerdir.
Maliyetin nemli arln nemli olmad durumlarda
dk alaml ferritik elikler tercih edilir.
Scaklk 400Cyi atnda Mo alaml olmas gerekir.
Buhar borularnda 500Cyi gemeyen scaklklarda Cr-Mo
veya Cr-Mo-V elikleri kullanlabilir
Orta ve yksek basnl trbin motorlarnda 0.2C-1Cr-1Mo-
0.25V elikleri kullanlmakta. Yksek sda buhar iletim
borularnda 2.25Cr-1Mo elii yaygn olarak kullanlr.
Gaz trbinlerinin disk ve kanatklarnda %13 Cr
martenzitik paslanmaz elikler 400-500Cde alabilir

575-650 C
Bu scaklklarda oksidasyon ve srnme dayanm nem
kazanr. eliin genleme dayanm artrm iin en az %8
Cr 650 Cye varan scaklklar iin gereklidir.
%13 Cr-%0.5 Mo ieren elikler deniz atmosferinde buhar
trbinlerinde kullanlr(565C).
Bir ok ostenitik paslanmaz elikler sper stc tp ve
reaktr s alclarnda kullanlmaktadr.

650-1000 C
Ostenitik paslanmaz elikler: 750 C civarna kadar
kullanlabilir. AISI 316 buhar trbinlerde yaygn olarak
kullanlr.
Ni esasl sper alamlar: Nimonik alamlar 700C ve
stnde alabilir. Gaz ve uak trbinlerinde
kullanlmaktadr.
Ni-Fe esasl alamlar: Inconel ve incoloy alamlar 500-
1200 Carasndaki frnlarda ve reaktr kaplarnda
kullanlmaktadr


1000 C ve st
Yksek s metalleri : W, Ta, Nb ve Mo gibi metallerdir.
Oksidayona kar korunan ortamlarda bu metaller 1500
Cye kadar kullanlabilir. W elektrik flaman olarak, Mo
yksek s frnlarnda radyasyon kalkan olarak kullanlr.
Seramikler: frnlarda izolasyon malzemesi olarak, metal
dkmlerinde pota olarak ve ou yksek scaklk
uygulamalarnda yaygn olarak kullanlrlar. Bir ok seramik
metallerin dayanabildii scakln zerine kar (1400C ve
st). Seramiklerin de dezavantajlar vardr. (karbr ve
borrlerin oksitlenmesi, sert ve krlgan olmalar, dk
termal ok dayanm gibi).

Srnme dayanm iin malzeme seimi
Tasarm scaklk aral, gerilim ve alma mr belirler.
Her zaman maliyet seimde son kriterdir ve iki alternatif
arasnda en ucuzu seilebilir.
Srnme ile ilgili seim esnasna en nemli sorun,
malzemeler hakkndaki yetersiz srnme bilgileridir.
alma koullarndaki bilgiler iyi analiz edilip, gvenilir ve
test edilmi malzeme semek gerekir.
Yksek scaklk malzemelerinin tipik uygulama alanlar
termil santraller (300-650C), gaz trbinleri (>700C),
kimyasal tesisler (1000C) ve endstriyel frnlardr
(>1000C).
Srnme dayanm iin malzeme seimi
Yksek scaklklarda srnme akma dayanmndan daha
karakteristik bir zelliktir.
Yksek scaklklarda kullanlacak cvata gibi balant
elemanlarnda aranan zellik yksek gerilme gevemesi
direncidir.
Oda scaklnda alan malzeme iin tane kkl
mukavemeti artrrken, yksek scaklklarda ise tane
bykl srnme direncini artrr.
Yzey zellikleri Asnda Malzeme Seimi
Korozyon
Ortamn kimyasal ve elektrokimyasal etkilerinden dolay
malzemelerin yzeyinde meydana gelen hasara korozyon
denir.
Korozyon nedeniyle meydana gelen malzeme, enerji ve
emek kaybnn yllk deeri, lkelerin gayri safi milli
gelirlerinin (GSMG) yaklak % 5' i dzeyindedir. Bu deer
ciddi bir ekonomik kayp demektir.
Korozyon, metalik malzeme kullanlan her alanda
meydana gelen doal bir olaydr.
Korozyon maddi kayplardan baka, evre kirliliine de yol
aar.
Korozyon
Korozif etki metalin tipine ve ortama bal olarak;
Homojen korozyon
Galvanik korozyon
Aralk korozyon
Taneleraras korozyon
Gerilmeli korozyon
Erozyon korozyon
Seici korozyon

Korozyona etki eden parametreler
Ortamn Etkisi;
Metallerin korozyona urama hz byk lde bulunduu
ortamla alakaldr. Ortamdaki nem miktar, asitlik baziklik
durumu, havann oksijenin veya suyun ortam tarafndan
geirilebilme yetenei, kaak akmlar ve eitli bakteriler
korozyonu balatc ve hzlandrc etken olarak karmza
kar.
Scakln Etkisi;
Ortam scaklnn artmas iyon hareketini arttrarak
korozyon hzn arttrr.
Ortam scakl 50 ila +50 santigrat derece arasnda
deien toprak 0 derecede donar ve iyon hareket hz
minimuma der.
Scakln artmasnn oksijen konsantrasyonunu drc
ve dolaysyla korozyon hzn drc etkisi de vardr.
Ancak bu etki iyon hareketinin artmasndan dolay olan
reaksiyonlarn yannda olduka zayf kalmaktadr.
Malzeme Seiminin Etkisi;
Korozyona sebep olan etkenlerden biri de birbiriyle
potansiyel fark bulunan metallerin bir arada
kullanlmasdr.
Bu durum korozyonu balatc ve hzlandrc bir etkendir.
Mesela ok dlen bir hata olarak elik satan yaplan
panolarn zerine konulan paslanmaz elik cvata ve
contalar bulunduklar blgede galvanik korozyona sebep
olmaktadr. Bu tip durumlarda ana yzeyde cvatalar ya da
contalar plastik cvatalar ile izole edilmelidir.
Sistem Dizayn;
Korozif malzemelerin depoland sistemlerde korozif
ortamn (su vb) birikmesini engellemeye ynelik tasarmlar
uygulanmaldr.
Ayrca arasnda sv birikintisine sebep olabilecek ok ince
aralklardan kanlmaldr.
Korozyona kar malzeme seimi
Fe esasl malzemelerin korozyona kar direnci zayftr.
Bu durum Fe zerindeki oksit tabakasnn gevrek,
gzenekli ve kaln olmasndan kaynaklanmaktadr.
Karbon (C), Krom (Cr), Nikel (Ni), Kkrt (S), Bakr (Cu),
Mangan (Mn) gibi elementlerin miktarna gre, eliklerin
korozyon dayanm ayarlanabilir.
Paslanmaz eliklerin korozyon dayanm kromun
varlna baldr ve krom miktar artrldka bu dayanm
artar.
Nikelin bulunmas, Oksijen bulunmayan yani oksijensiz
ortamlardaki korozyon dayanmn artrr.
Molibden (Mo), halojen tuzlar ve deniz suyu da noktasal
korozyon (pitting) dayanmn olumlu etkiler.

Bakr ve bakr alamlar atmosferik korozyondan fazla
etkilenmeyen malzemelerdir.
Al ve Al alamlar atmosferik korozyona kar direnlidir.
Ancak, endstri ve deniz atmosferine kar duyarldrlar.
Alminyum alamlarn korumak iin malzeme saf
alminyum ile kaplanr (alclad). Bu suretle Al alamlarnn
korozyon direnci artrlm olur.
inkonun krsal atmosferde korozyon hz ok kktr.
inko en ok endstri atmosferinden etkilenir. Bu
malzeme ounlukla kaplama ve bazi hallerde levha
halinde kullanlr.

Metalin alma ortamna uygun, birbiriyle galvanik ift
oluturmayacak ekilde malzeme seiminin yaplmas
korozyonu balamadan engellemenin en nemli artdr.
kaynak yaplacak malzemelerde kaynak elektrodu olarak
galvanik ift oluturmayacak elektrotlar kullanlmaldr.
Epoksi, bitm, polietilen, galvaniz, krom, nikeli fosfat,
kalay v.b. kaplama malzemeleriyle metalin d ortamla
irtibat kesilerek elektrokimyasal korozyonun engellenmesi
salanabilir.

Sistem dizayn edilirken korozyona sebebiyet verebilecek
durumlara kar tedbirlerin alnmas korozyonu nleyici bir
etken.
Mesela boru hatlarnda akkan hznn yksek olmas
kavak blgelerinde erozyon korozyonuna sebebiyet
verdiinden akkan hzn kavak blgelerine yaklarken
drc tedbirler alnmaktadr, otomobil benzin depolar
tasarlanrken ierisinde hibir ekilde birikinti kalmayacak
ekilde tasarlanmaktadr, perin, cvata vb elemanlar
metale temas edecei zaman ya evresiyle bir izolasyon
tedbiri alnmal ya da galvanik ift oluturmayacak
malzemeler seilmelidir,

Anma
Anma, temas halindeki kat yzeylerden olan malzeme
azalmas, malzeme kayb ya da bu yzeylerin kullanlmaz
hale gelmesidir.
Son yllarda hemen hemen btn makineler,
dayankllklar, anmayla ilgili olarak emniyet kayb ve
makinelerin anma problemleri minimuma indirgenmeye
allmaktadr.
Dolaysyla, anmann kontrol, gelecein ileri ve gvenilir
teknolojisi iin, gl bir gereksinim haline gelmitir.
Anma
Anma direnci iin malzeme seimi
eliin karbon ieriindeki arta bal olarak sertlik ve
anma direnci artmaktadr.
Yksek karbonlu eliklerin mikro yapsndaki martenzit
ile kalnt ostenitin bulunmas, kalnt ostenitin anma
yzeyinde basma ynnde kalnt gerilimler oluturacak
ekilde martenzite dnmesiyle anma direnci
artmaktadr (hadfield elikleri).
Yksek karbonlu eliklerin bileiminde Cr, Mo, Nb, V ve
W gibi karbr yapc elementler bulunmas anma
direncinde art salar.
Anmaya maruz uygulamalar iin tercih edilen elikler
yksek mukavemetli, su verilip temperlenmi, yzeyi
sertletirilmi eliklerdir.
Malzeme Seimi Diyagramlar
Malzeme indeksi ve Performans
Malzeme indeksi: verilen bir uygulamada performans
karakterize eden malzeme zelliklerinin kombinasyonudur.

Yapsal bir elemann performans u ekilde ifade edilebilir;
Performans: P = f1(F) f2(G) f3(M)

P[(Fonksiyonel gereklilik, F); (Geometri, G); (Malzeme
zellii, M)]

rnek

f1(F) f2(G) f3(M)
m =(4F/)
1/2
L
5/2
( /E
1/2
)

Yaygn karlalan ykleme ekilleri, kesitler, malzeme
indeksleri
Para ekli ve
ykleme
E bazl tasarm
indeksi
bazl tasarm
indeksi
ekmeye maruz
yaplar
E/
k
/
Kendi arl ve
d kuvvet
yklemeli
kiriler
E
1/2
/
k
2/3
/
Burulmaya
maruz boru ve
tpler
G
1/2
/
k
2/3
/
Basmaya maruz
kolonlar
E
1/2
/
k
/
Para ekli ve ykleme K
IC
bazl
tasarm
E bazl
tasarm
bazl
tasarm
ekmeye maruz yaplar K
IC
/ E/
k
/
Burulmaya maruz boru ve tpler K
IC
2/3
/ G
1/2
/
k
2/3
/
Kendi arl ve d kuvvet
yklemeli kiriler
K
IC
2/3
/ E
1/2
/
k
2/3
/
Basmaya maruz kolonlar K
IC
2/3
/ E
1/2
/
k
/
Kendi arl ve d kuvvet yklemeli plakalar
veya salar
K
IC
1/2
/ E
1/3
/

k
1/2
/

Enerji depolayabilen yaylar - -
a
2
/E.
Elastik menteeler - -
a
/E.
Minimum arlkl tasarm iin malzeme indeksleri

k
: Kopma mukavemeti,
a
: Akma mukavemeti, E : Elastik modl, G: kayma modl
Malzeme zellikleri performans snrlandrr.
Bir malzemenin performansnn sadece bir zellie bal
olmas nadiren grlr.
Bu yzden tasarmda / ve E/ oranlar nemlidir.
Bir zelliin dier zellie gre izilmesi diyagram veya
haritalar malzeme seiminde nem arz eder.

Malzeme seimi diyagramlarnda logaritmik lek
kullanlmtr. Malzemenin her bir snf diyagramn
karakteristik bir parasn igal eder.

ekmeye alan yap E/
Kiriler E
1/2
/
Plaka veya salar E
1/3
/
Bakr alam olan ( Cu-Zn ) printen malzemeden
yaplm bir paray, ayn ekilde ve daha rijit olacak
ekilde imal edebilmek iin hangi malzemeleri
nerebilirsiniz. Seim iin E- diyagramn kullannz.

Elastiklik modl E >200 Gpa ve younluu < 2 Mg/m
3

olan malzeme hangisidir? Seim iin E- diyagramn
kullannz.

Titanyum alamlarnn m yoksa tungsten alamlarnn
m spesifik dayanm ( o
f
/ ) daha byktr? Karar
verebilmek iin - diyagramn kullannz.

Mhendislik plastiklerinin rn.PMMA ( polimetilmatakrilat
) yani pleksiglas n krlma tokluu ( K
IC
) mhendislik
seramiklerinden rn.alumina dan daha m byktr yada
daha m kktr? K
IC
-E diyagramna gre karar veriniz.

Motor test gvdesi yaplmak isteniyor. Malzemenin hem
rijit olmas yani elastiklik modlnn 40 Gpadan fazla
olmas hem de yksek elastik enerji yayabilme yani
yksek snmleme kabiliyetine sahip olmas
istenmektedir.Titreim snmleyici malzemeler, yksek
snmleme zelliine sahiptirler. Kayp faktr ile
llr. Verilen diyagram yardmyla uygun 4 malzeme alt
kmesi belirleyin.
Yksek performansl motorlar, kompresr
yada pistonlar gibi kritik paralar iin biyel
kolu tasarlamak istiyoruz.

Biyel kolu, pistonu krank miline balar,
piston kuvvetini mile tar,
krank miline dndrme momenti uygular ve
pistonun dorusal hareketini milin dairesel
hareketine dntrr.
Piston kolu (biyel kolu) iin malzeme seimi
Biyel kolunun maruz kald zorlanmalar;

basma ve ekme: yksek piston kuvveti biyel kolu
dorultusunda byk basn oluturur ve yksek piston
ktle kuvveti ekmeye yol aar.
Burkulma: kol uzunluu burkulma tehlikesi ortaya
karr
Bklme: kolun sarka hareketinin sebep olduu
merkezka kuvvet afta bklme etkisi yapar.

Tasarm iin istenenler aada verilmitir.

Fonksiyon : motor yada pompa iin vargelleyici piston kolu
Ama : ktlenin minimum olmas
Kstlar :
yksek devirlerde yorulma dayanm olmal
Elastik eilme srasnda hata olumamal
Strok (darbe), ubuk boyu (L) belirli olmal
Malzeme indisleri aada verilmitir. Hafif olabilmesi iin
M
1
indisi, eilme dayanm iin M
2
indisi alnmtr.
M
1
=
k
/ M
2
= E
1/2
/
Malzeme
(kg/m
3
)
E
(GPa)

(MPa)
M
1
(Mpa.m
3
/kg)
M
2
(GPa
1/2
.m
3
/kg)
Sfero dkme
demir
7150 178 250 0.035 0.00186
AISI 4140 elik 7850 210 590 0.075 0.00184
Al dkm alam 2700 70 75 0.027 0.0031
Durancan Al-SiC
komp.
2880 110 230 0.08 0.0036
Ti-6Al-4V alam 4400 115 530 0.12 0.0024
Malzeme seiminde M
2
n plana alnrsa metal matrisli
kompozit olan Duralcan Al-SiC kompozit malzeme
alnmaldr.
Titantum alam da seilebilecek ikinci malzemedir.
Her iki malzemenin de arl, dkme demirin yars
kadardr.

Basn Kaplar iin Tasarm
Tasarm iin gereksinimler;
Ama: maksimum gvenlik
Fonksiyon:
Hasara uramakszn maksimum verim
Szntya kar gvenlik
Dk maliyet ve hafiflik iin ince et kalnl

Et kalnl yle
seilmelidir ki, p
alma basnc
a
dan
kk olmaldr.
2adan daha byk olmayan atlak mevcudiyeti durumunda,
atlak yaylmas iin gerekli gerilme;
2
2
,
|
|
.
|
\
|
s =
f
IC
C
C
IC
K
C a
a
CK
o
t
t
o
f
IC
K
M
o
=
1
akma veya kopma
mukavemeti olarak ifade
edilebilir
Byk basn kaplarnda atlak veya gerilme gibi
durumlarn tespiti pratik olarak gtr.
atlak, korozyon veya tekrarl yklemeler neticesinde
byr.
Basn kabnda hasara uramadan sznt olma durumu u
ekilde ifade edilebilir.
f
IC
IC
C
f
K pR C
t
CK t
a
pR
t
t
pR
o
t
t
o
o
o
2 2
4
2 / 2
2
,
2
=
= =
> =
f
IC
K
M
o
2
2
=
Et kalnl hafiflik ve maliyet iin dk olmaldr. Bu
yzden ince kalnlk en byk mukavemetle olmaldr. Bu
durum iin art ;

f
M o =
3
Search
Region
M
3
= 100 MPa
M
1
= 0.6 m
1/2

Malzeme M
1

(m
1/2
)
M
3

(MPa)
Aklama
Tok elikler
Tok Cu alam.
Tok Al alam.
Ti alam.
Yksek mukav.
Al alam.

GFRP/CFRP
>0.6
>0.6
>0.6
0.2

0.1

0.1
300
120
80
700

500

500
Standard.
OFHC (yksek ilet.Cu)
1xxx & 3xxx

Yksek mukavemet,
fakat dk gvenlik.

Hafif kaplar iin iyi.
Tasarm-Malzeme Seim rnekleri
Cam Tablal Masa Ayaklar Dizayn in Malzeme
Seimi

Tasarmc ok hafif dz yzeyli, birbiriyle balants
olmayan bacaklara sahip masa tasarlamak istiyor.
Hangi malzemeler uygundur?
Fonksiyon: basma ykn karlayabilecek kolon
Ama: ktle minimum olmal incelik maksimum olmal
Kstlamalar : belirlenmi bir l uzunluu tasarlanan
ykler altnda eilmemeli kazara vurulduunda krlmamal
Arlk, malzeme indeksi en byk deere sahip olan
malzeme alt gruplarnn seimi ile minimize edilebilmektedir.
M
1
= E
1/2
/
En ince masa aya ise, malzeme indeksinin en byk
deerine sahip malzemeden yaplr.
M
2
= E
Masa ayaklar tekmelendiinde yada arpldnda yeterli
toklua da sahip olmaldr.
Malzeme M
1
(GPa
1/2
m
3
/mg) M
2
(GPa) Aklama
Ahap 5-8 4-20 M
1
iyi, M
2
zayf
CFRP 4-8 30-200 M
1
ve M
2
iyi fakat
pahal
GFRP 3.5-5.5 20-90 CFRP den daha
ucuz fakat deerler
dk
Seramikler 4-8 150-1000 M
1
ve M
2
iyi fakat
gevrek
Malzeme seim diyagramna bakldnda,hafif ve ince
ayaklar iin en iyi malzemenin tahta olduu grlebilir.
Tahtaya kyasala daha yksek elastiklik modlne sahip
olan CFRP (karbon fiber takviyeli plastik matrisli kompozit
malzeme), hem istenilen incelii hem de hafiflii
salamaktadr.
Seramik malzemeler yksek elastiklik modlne sahip
olmalarna karn gevrektirler.
Elastik Menteeler
Elastik yada esnek menteeler, kopma olmakszn
ba, hzl bir ekilde eilip bklebilmelidir.
zellikle bu menteeler, ampuan kapaklar iin nem
kazanrlar.
Fonksiyon : muhtemelen tek eksenli yklemeye maruz
kalacak elastik mentee
Ama : elastik eilme yada bklebilme zellii
maksimum olmal
Kstlar : eksenel ykleme olmakszn yada ilave eksenel
ykler altnda ; akma, krlma yada yorulma ile bozulmamal
En ideal malzeme, en kk radyusla eilebilen
malzemedir. Byle bir malzemenin indeks deeri en byk
olmaldr.
M
1
=
f
/ E
kinci bir zellikte mentee ince olmal ancak eksenel
ykleri karlayabilmelidir.
kinci indeks yle yazlabilir.
M
2
=
f
2
/ E
Malzeme M
1
(x10
-3
)
M
2
(MJ/m
3
)
Aklama
Polietilen
(PE)
30-45 1.6-1.8 Ucuz ie kapaklarnda yaygn kullanlr
Polipropilen
(PP)
30 1.6-1.7 PEden daha direngen kolay kalplanabilir
Nylon 30 2-2.1 PEden daha direngen kolay kalplanabilir

PTFE 35 2-2.1 Daha salam, PP ve PEden daha pahal
Elastomerler 100-
300
10-20 yi, fakat E modl dk
Berilyum-Bakr 5-10 8-12 M
1
i polimerlerden iyi deil. Yksek
direngenlik istendii durumlarda kullanlmal
Yay elii 5-10 10-20 M
1
i polimerlerden iyi deil. Yksek
direngenlik istendii durumlarda kullanlmal
Mil Malzemesi Seimi

Fonksiyon: zerindeki makine paralar ile birlikte
dnerek moment ve hareket iletimi
Ama : hafif, rijitlik ve yksek dayanm
Kstlamalar:
Mildeki gerilmelerin akma snrnn altnda olmas,
yorulma dayanmnn yksek olmas,
eilme ve burulma deformasyonlarnn belirli snrlar
iinde olmas gerekir
M
1
=
k
2/3
/
Bir milin minimum arlkta burulmaya ve gerilmelere
kar mukavim olabilmesi iin malzeme indeksi;
Ayrca seilecek malzemenin kopma dayanm

k
> 300 MPa olmaldr
Malzeme
(g/cm
3
)

(MPa)
M1
(MPa
2/3
.cm
3
/g)
Maliyet ,
C
k
2/3
/C.
CFRP 1.5 1140 72.8 80 0.9
GFRP 2 1060 52 40 1.3
Al alam 2.7 300 16 15 1.06
Ti alam 4.5 525 14.8 110 0.13
AISI 4340
elii
7.8 900 12 5 2.4
Szdrmaz Contalar

yi bir szdrmaz conta, temas ettii yzeyle tam bir
uyum salamal ve yk altnda belirgin bir bozulma
gstermemelidir.
Fonksiyon : Elastik szdrmaz conta
Ama : Maksimum uyum ( contann temas ettii
ksmlarla uyumu )
Kstlamalar :
Snrl temas basnc ve dk fiyat
Szdrmaz contann yzeyle temas genilii
maksimum olmal.
Bu durum iin ;
M
1
=
k
/ E olmal
Dz yzeyin, 100 MPadan daha fazla bir gerilme ile
tahrip olacan dnelim.
Bu durumda temas basnc aadaki eitlikle korunur.
M
2
=
k
100 MPa
Malzeme
(g/cm
3
)

(MPa)
E
(Gpa)
M
1
x10
-3
(
k
/ E )
ABS 1.05 40 2.3 17.4
PTFE 2.27 31 0.5 62
PP 0.9-0.92 40 1.9 21.05
PE 0.9-0.92 15 0.8 18.75
PVC 1.5 60 1.5 40
Nylon (PA) 1.1 55 3 18.3
Poliretan
(elastomer)
1.2 30 0.025 1200
Polybtadin
(elastomer)
1.2 2.1 0.0016 1312
Elastomer malzemelerin /E oranlarnn olduka yksek
olduu grlr.
Bu elastomerler sklkla szdrmaz conta imalatnda
kullanlmaktadr.
PTFE (teflon) kimyasal olarak kararl ve yksek scakla
dayankl uygulamalar iin kullanlabilir.
PP ve PE polimerleri ise ucuzdur.
Yay malzemesi seimi
Her eyden nce yaylar, deformasyona uradklarnda
mekanik enerji biriktirmek iin kullanlan elemanlardr. Bu
sebeple iyi bir yay nemli derecede deformasyona
urayabilmeli ve herhangi bir boyutsal deiime uramadan
denge haline dnebilmelidir.
Yay malzemeleri endstride
kullanlan en mukavemetli
malzemelerdir. Yaylar
genellikle dier
elemanlardan daha fazla
zorlanmaya maruz olduklar
dikkate alnarak dizayn edilir.
elik malzemenin yaylanma yetenei, elastik ekil
deiimi srasnda enerji depo edebilmesine baldr.
Bu enerji miktarna, malzemenin yaylanma snr denir ve
elastik snrlar ierisinde ekme erisinin altndaki alanla
llr.
Bu blgede gerilme ile %uzama arasndaki oran,
malzemenin elastik modl, E olarak tanmlanr. Yay
eliklerinin oda scaklnda elastik modl E=21000
kg/mm
2
, kayma modl G=8000 kg/mm
2
olarak sabittir.
Bir yayn yaylanma yk, yaprak yaylarda elastik modle
(E), helisel yaylarda ise kayma (G) modlne baldr.
Helisel sarlm basma yaylar kopma mukavemetinin %70
i hatta daha fazlas bir deerde gerilmeye maruz kalabilir.
Helisel yaylar iin malzeme seimi faktrleri;
ykleme durumu,
alma gerilimi aral,
arlk, alma snr lleri,
yorulma mr,
scaklk,
korozyon,
retim metodu (souk ve scak sarm) ile
malzeme zellikleri
olarak saylabilir.
Farkl ekillerde olabilen yaylar ok farkl kullanm alan
bulmaktadrlar.
Bask yoluyla enerji depolama, basn ile ilgili kuvvetlere
mukavemet gsterme ve kuvvet salama gibi zellikler iin
kullanlan yaylar bask yaylar olarak adlandrlr.

Sanayide en ok kullanlan yuvarlak
telden ular kapal olarak sarlm
yaylardr. Baz bask yaylar bask
yaptklar yzeylere dik oturmas
amacyla yzeyleri talanr.

En ok kullanlan bask yay eitleri
dz ve konik tipli yaylardr.
Yaprak yaylar, enerji absorbe etmek iin kullanlrlar.
Yaprak yaylarn birim arlnn absorbe ettii enerji miktar
dier yaylardan fazladr.
Enerji absorbe etme zellii, tek veya ok katl olmasna
gre veya geometrik ekline gre deiir.
Genellikle aralarda kullanlr.

Yaylar iin malzeme indeksi
a
2
/E deeridir.
Yaylar bu deerin maksimum olduu malzemelerden
seilmelidir.
Eer yayda hafiflik de nemli ise
a
2
/.E deeri temel
alnmaldr.
Yay seiminde fonksiyon: Elastik yay
Ama: Birim hacim bana maksimum enerji
depolama ,birim ktle bana maksimum enerji
depolama
Kstlamalar: Akma, krlma ya da yorulma ile
sonucunda yayda bozulma olmamal yani yayn her
yerinde <
a
olmaldr.
Uygun tokluk Gc > 1kJ/m
2
Malzeme
(g/cm
3
)
E
(GPa)
ad

(MPa)
M=
ad
2
/E
(MJ/m
3
)
M=
ad
2
/E
Hafif yay

Pirin 8.5 105 450 1.93 0.22
Fosfor
bronzu
8.7 105 840 6.7 0.77
Berilyum-
Bakr
8.3 130 1380 14.6 1.76
Yay elii 7.8 205 1450 10.2 1.3
Pas.elik 7.5 200 1400 9.8 1.3
Inconel 8.5 215 1070 5.3 0.6
Ti alam 4.5 105 730 5 1.1
Nylon (PA) 1.1 3 55 1 0.9
Malzemelerin snflandrlmas
Metaller
Seramikler
Polimerler
Kompozitler
Malzemelerin fiziksel ve mekanik zelliklerinin
karlatrlmas
Metaller Polimerler Seramikler Kompozitler
Metalik ba Kovalent ve Vander
walls balar
yonik ve kovalent
balar
Makro dzeyde
birleme
Yksek mukavemet (Pb
hari)
Dk mukavemet Yksek basma mukav. Mukav. iyi (MMK)
Mukav. dk (PMK)
Isl iletkenlik yksek Isl iletkenlik dk Isl iletkenlik dk deiken
Elekt. letken. yksek Elekt. letken. dk Elekt. letken. dk deiken
Yksek Dk
pol
<
ser
<
met
Dk (PMK)
Yksek (MMK)
PV yetenei iyi PV var (termoplast)
PV yok (termoset)
PV yok PV zayf
Snek Snek (termoplast)
Gevrek (termoset)
Sert, gevrek Snek (PMK)
Gevrek (SMK)
Tokluk yksek Tokluk yksek Tokluk dk Tokluk yksek (PMK)
Dk (SMK)
Korozyon direnci
deiken
Korozyon direnci iyi Korozyon direnci iyi

yi (PMK)

Metallerde Mukavemeti Artrma Yntemleri
Metallerin mukavemeti artrma;
Alamlama (kat zeltideki arayer ve yeralan
atomlar dislokasyon hareketi nler)
Tane boyutu klmesi (tane snrnn artmasyla
dislokasyon hareketi engellenir)

Mekanik deformasyon (tane snrlarnda dislokasyon
ylmas meyd. Getirmek, dislokasyon younluu
metalin mukavemetini ve akma dayanmn artrr
Isl ilem (disperse faz oluumu, martenzit yap
oluumu, body-centered tetragonal)
d
k
o ad
1
+ =o o
o A
ad
Metallerde Mukavemeti Artrma Yntemleri
elik Malzeme Seimi
elik, hamdemirin elik retim frnlarnda ikinci bir
ilemden sonra elde edilen rndr.

elik ierisinde %1.7 ye kadar karbon, %1 e kadar
manganez, %0.5 e kadar silisyum ve %0,05 ten az kkrt ve
fosfor bulunan demir-karbon alamdr.

Farkl retimlerle, alamlama suretiyle veya uygun sl
ilem sayesinde istenilen nitelikte elik elde edilebilir.
elik Malzeme Tanm

elik Malzeme Seimi
elik Malzeme Tanm

Ayrca, elik yksek bir dayanma sahip olduundan ve
ucuza retilebildiinden, imalat teknolojisinde genel
kullanma sahip bir malzemedir.

elikler souk ve scak olarak ilenebilirler. Tala kaldran
makinalarda ilemleri kolaydr.

Mekanik zellikleri stndr. Demir karbon alamlarndan
en yaygn kullanlan eliktir.
elik Malzeme Seimi
eliklerin zellikleri;

Dinamik yklemeler dayanm mkemmel
Dkm, haddeleme, dvme, kaynak talal ilemleri
mmkn
zellikleri sl ilem ve kompozisyona gre deiir
Yksek karbon mukaveti artrr fakat plastiklii ve kaynak
kabiliyeti der
yi kaynak iin dizaynda C miktar karbon eliklerinde %
0.3 , alaml eliklerde % 0.2 i amamal

elik Malzeme Seimi
Fe-C faz
Diyagram
elik Malzeme Seimi
Fe-C faz
Diyagram-
elik ksm
elik Malzeme Seimi
eliklerin
snflandrlmas

elik Malzeme Seimi
eliklerin snflandrlmas

elikler, kullanm yerlerine veya zelliklerine gre, eitli
ekillerde snflandrl-maktadrlar. Bu snflandrmalar
genel olarak aada belirtilmitir.

Kompozisyonlarna gre
retim metodlarna gre
Piyasaya arz edildikleri kesit ekillerine gre
Kalite nitelii belirleme durumuna gre
Kullanm yerlerine gre
elik Malzeme Seimi
eliklerin kompozisyonlarna gre snflandrlmas

Karbonlu elikler;
dk karbonlu ( C <%0.25 )
orta karbonlu (%0.3 < C< %0.55 )
yksek karbonlu (%0.6 < C
elikler olarak snflandrlabilirler.
Alaml elikler;
dk alaml
yksek alaml
olarak snflandrlabilecei gibi ihtiva ettikleri alam
elementlerine gre de snflandrlabilirler,
manganl elikler,
krom nikelli elikler
paslanmaz elikler gibi.
elik Malzeme Seimi
eliklerin retim metotlarna gre snflandrlmas

Scak haddelenmi elikler
Souk ekilmi / haddelenmi elikler

retim esnasnda kullanlan ynteme gre;
Siemens-Martin elii,
oksijen konverter elii,
pota elii gibi
oksijen giderme yntemlerine gre de;
kaynar elik,
durgun elik,
yar durgun elik
gibi snflandrma yaplabilir.
elik Malzeme Seimi
eliklerin piyasaya arz edildikleri kesit ekillerine gre
snflandrlmas

Yuvarlak ubuk
Alt ke ubuk
Plaka
Sac
Profil
elik Malzeme Seimi
eliklerin kalite nitelii belirleme durumuna gre
snflandrlmas

Standart eliklerin sipari veya taleplerinde, o eliin norm
simgelerine ilaveten kullanm yerini tanmlayan kalite
nitelikleri de belirtilebilir.
Nitelik belirleyen baz elik kalite leri;

Scak haddelenmi karbonlu elik ubuklar da
Ticari kalitede
zel kalitede; Dar toleranslarda, sertleebilen, metalik
olmayan kalntlardan arnm.
Souk ekstrzyon kalitesinde
Dvme kalitesinde

elik Malzeme Seimi
snflandrlmas

Karbon elii levhalar
Standart kalitede
Souk ekme kalitesinde
Dvme kalitesinde
Basnl kap imaline uygun kalitede
Gemi sac kalitesinde
Scak hadde salar / souk hadde salar
Ticari kalitede
Derin ekme kalitesinde
zel durgun elikten retilmi derin ekme kalitesinde
elik Malzeme Seimi
snflandrlmas

Alaml elik plakalar ;
Genel yap elii kalitesinde
ekme kalitesinde
Basnl kap imaline uygun kalitede

Scak haddelenmi elik ubuklar ;
Standart kalitede
Aks mili kalitesinde
Rulman yapmna uygun kalitede
Dvme kalitesinde
Silah namlusuna uygun kalitede
elik Malzeme Seimi
eliklerin kullanm yerlerine gre snflandrlmas

Genel yap elikleri
malat elikleri ( sade
karbonlu elikler)
Sementasyon elikleri
Nitrasyon elikleri
Otomat elikleri
Islah elikleri
Yay elikleri
Rulmanl yatak elikleri
Takm elikleri
Subap elikleri
Souk dvlebilen elikler
Paslanmaz elikler
Bu tip snflandrmada, herhangi bir elik birden fazla grubun
iinde yer alabilir. Bu snflandrma, sanayinin gnlk yaamda
sk kullanlan kelimelerle elii basite tanmlama ihtiyacndan
kmtr.

elik Malzeme Seimi
eliklerde alam elementlerinin zelliklere etkisi

Dayanm arttrr
Sertlii ykseltir
Sertlemeyi kolaylatrr
ekirdeine kadar sertlemeyi salar
Korozyona dayanm ykseltir
Mknatslanma zelliini gelitirir
Yksek scaklklara dayanm arttrr
Elektrik direncini ykseltir
Is etkisi altnda genlemeyi ayarlar
Kristal yapsn inceltir
elik Malzeme Seimi

Karbon, C; elikte sertletirici etkisi olan balca elementtir.
Sertlik ve ekme dayanmn arttrr, ancak dvme, kaynak
edilme ve kesilme zelliini zayflatr.
Krom, Cr; eliin korozyona direncini, sertleme zelliini
ve anma direncini arttrr. Yksek scaklklarda dayanm
korumasn salar. elikte, % 1 krom artna karlk ekme
dayanmnda 8-10 kg/mm lik bir art grlr. Bu nedenle
krom ok faydal bir alam elementidir.
Nikel, Ni; eliin snekliini azaltmadan dayanmn arttrr.
Kromla birlikte olduu zaman sertlik derinliini arttrr. Krom
nikelli elikler paslanmaz, kabuklamaya ve sya
dayankldrlar. Nikel zellikle dk scaklklarda yap
eliklerinin entik dayanmn arttrr.
elik Malzeme Seimi

Mangan, Mn; eliin dayanmn gelitirir, esnekliini az
miktarda azaltr. Dvme ve kaynak edilme zelliini arttrr.
Mangann sertlik ve dayanm arttran zellii karbon
miktarna baldr. Mangann yksek karbonlu eliklerdeki
etkisi dk karbonlu eliklere oranla daha fazladr. Ayrca
su verme derinliini arttrr.
Silisyum, Si; elik yapmnda nemli bir oksijen giderici
olarak kullanlr. ok dk alaml karbon eliine ilave
edildii zaman, yksek manyetik kabiliyeti olan gevrek bir
malzeme elde edilir. Silisyumun, mangan, krom ve
vanadyum gibi dier alam elementleri ile birlikte
kullanlmasnn temel nedeni eliin yapsndaki karbrleri
stabilize etmektir.

elik Malzeme Seimi

Molibden, Mo; Molibten tek bana ok az elikte
kullanlmasna karn, nikel, krom veya her ikisi ile birlikte
ok yaygn olarak kullanlmaktadr. eliin ekme
dayanmn, sya kar dayanmn ve kaynak edilme
zelliini arttrr. Yksek miktarda molibden eliin
dvlmesini gletirir. Molibden, karbonla birletiinde
kuvvetli karbr meydana getirdiinden takm eliklerinde
kullanlr.
Vanadyum, V; Vanadyum elie ok geni sertleme
imkan verir, eliin scaa dayanmn arttrr. Vanadyumlu
eliklerin temperleme ile yumatlmas ok zordur. Bu
nedenle takm eliklerinde ok yaygn olarak kullanlr.
elik Malzeme Seimi

Wolfram, W, (Tungsten); Takm eliklerinde yaygn olarak
kullanlr. nk, takm elikleri alev scaklnda bile
sertliklerini muhafaza eder. eliin sertlik ve toklounu
arttrr. Etkisi molibdene benzer ancak byk miktarlarda
katlmas gerekir.
Kobalt, Co; Yksek scaklklarda tane bymesini nler.
Isya dayankll ve anma direncini arttrr. ounlukla
takm eliklerinde kullanlr.
Kkrt, S; Otomat elikleri hari hi bir elikte bulunmas
istenmez. elii krlgan yapar.

elik Malzeme Seimi

Alminyum, Al; eliin sl ilem ve scak ekillendirme
esnasnda tane bykln kontrol etmek iinde
kullanlr. Aliminyumla oksijeni giderilmi durgun elikler iyi
bir tokluk (entik) dayanm gsterirler. Azotla birlikte
kullanldnda ok sert nitratlar olutuundan, nitrasyon
eliklerine Al ilave edilir. Al yalanma direncini
arttrdndan, derin ekme saclarnda bir miktar kullanlr.
Al ieren saclarn kayna zor olur.
Fosfor, P; Kkrt gibi elii krlgan yapar. Otomat elikleri
hari, dier eliklerde en az dzeyde olmas istenir.
Oksijen, O; Kaynar elik trlerinde daha ok bulunur ve
oluturduu oksit kalntlarla tehlike yaratr.

elik Malzeme Seimi

Bakr, Cu; eliin akma ve ekme dayanmn arttrr, ancak
elastikiyetini azaltr. eliin kaynak edilme zelliini
etkilemez. eliin atmosferik korozyon direncini arttrmak
iin kullanlr. elikte bakr miktar % 0.2 ila % 0.5
arasndadr.
Azot, N; (Nitrojen) eliin dayanmn ve sertliini arttrr,
talal ilemini kolaylatrr ancak elii krlgan yapar.
Aliminyumla birlikte kullanldnda, nitrr oluturur ve eliin
tane yapsn kontrol eder, dayanm ve tokluk iyileir.
Hidrojen, H; elikte bulunmas hi arzu edilmeyen bir
elementtir. elie kullanlan hurdadan, katk maddelerinden
veya havadaki nemden girer. eliin yorulma direncini
azaltr.

elik Malzeme Seimi

A
L
A
I
M

S
E
R
T
L
K

D
A
Y
A
N
I
M

A
K
M
A

N
O
K
T
A
S
I

U
Z
A
M
A

K
E
S
T

D
A
R
A
L
M
A
S
I

D
A
R
B
E

D
R
E
N
C
E
L
A
S
T
Y
E
T
Y
K
S
E
K

S
I
C
A
K
L
I
A

D
A
Y
A
N
I
M

S
O
U
T
M
A

H
I
Z
I

K
A
R
B
R

O
L
U
U
M
U

A
I
N
M
A

D
R
E
N
C
L
E
B
R
L
L
E
N
E
B
R
L
K
O
K
S
T
L
E
N
M
E
K
O
R
O
Z
Y
O
N

D
R
E
N
C
Si ~
--
Mn* ~ ~ ~ ~ ~ ~
--
Mn** ~
-- -- -- -- -- --
Cr
--
Ni
*
~ ~ ~
-- -- --
Ni**
-- -- --
Al
-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --
W ~
-- --
V ~ ~
--
Co
-- --
~
--
Mo
-- --
S
-- -- -- -- -- -- -- -- --
P
-- -- -- -- --
* Perlitik eliklerde Arttrr Azaltr ~ Deitirmez --
** stenitik eliklerde
ALAIM ELEMENTLERNN ELK ZELLKLERNE ETKS
nemsiz yada
bilinmiyor
elik Malzeme Seimi
elik norm ve simgeleri

Gnmzde kullanlan elik trnn 2000 civarnda
olduu tahmin edilmektedir. elik reticileri ile elik
kullanclar arasndaki ilikide, bu kadar geni eit
arasndan doru malzeme seimi yapabilmek iin, bir
takm elik normlar ve simgeleri gelitirilmitir.
Simgelerde, eliin ;
Dayanm
Kimyasal bileimi
retim yntemi
yap durumu
Piyasaya arz edili biimi gibi zelliklerin biri veya bir
ka kodlandrlmtr.
elik Malzeme Seimi
elik norm ve simgeleri

lkemizde de yaygn olarak kullanlan baz elik norm ve
simgeleri;
SAE ve AISI elik norm ve simgeleri
DIN elik norm ve simgeleri
AFNOR - Fransz Standartlar
BS - ngiliz Standartlar
elik Malzeme Seimi

eliklerin numaralandrlmasnn ihtiya olduu tespiti ve
sistem adaptasyonu, ilk kez Otomotiv Mhendisleri Birlii
(SAE, Society of Automotive Engineers) tarafndan
yapld.
Daha sonra Amerika demir ve elik enstits (AISI,
American Iron and Steel Industry) tarafndan benzer bir
sistem adapte edildi.
1975 ylnda SAE, metal ve alamlar iin, Birim
Numaralandrma Sistemini (UNS, Unit Notation System)
yaynlad. Bu sistem, dier malzeme zellikleri iin apraz
referans numaralarn da kapsamaktadr.
elik Malzeme Seimi

UNS, malzemeyi tanmlamak iin harf kullanr. rnein
karbon ve alam elikleri iin G, alminyum alamlar iin
A, bakr esasl alamlar iin C, paslanmaz veya
korozyona dayankl malzemeler iin S n ekleri kullanlr.
Baz malzemelerin bu ekilde tanmlanmas konusunda
henz fikir birliine varlamamtr.

X X X X lk iki rakam eliin ait olduu alam grubunu,
son iki rakamda karbon miktarn yzde olarak verir.
elik Malzeme Seimi
SAE ve AISI elik
norm ve
simgeleri

elik Malzeme Seimi

WX : Suda sertleebilen takm elikleri rnek; W1, W3 gibi
PX : Kalp elikleri, rnek; P1, P5, P20 gibi
OX: Yada sertleebilen souk i takm elikleri, O1, O3 gibi
AX : Havada sertleebilen souk i takm elikleri, A2, A4 gibi
DX : yksek karbon ve kromlu souk i takm elikleri, D2, D3 gibi
TX: tungstenli yksek hz elikleri, T2, T4 gibi
MX : molibden ieren yksek hz elikleri, M7, M44 gibi
H1X : Kromlu scak i takm elikleri, H12, H19 gibi
H2X: tungstenli scak i takm elikleri, H21, H26 gibi
H4X : Molibdenli scak i takm elikleri, H41, H46 gibi
SX : ok direnli takm elikleri, S2, S4 gibi
LX : Dk alaml zel amal takm elikleri, L2, L6 gibi
FX : Dier zel amal takm elikleri, F1, F2 gibi

elik Malzeme Seimi
DIN elik norm ve simgeleri- ekme dayanmna gre

Sanayilemenin balad yllarda elik kelimesinin almanca
karlnn ksaltmas elik simgesi olarak kullanlmaya
balanmtr, elik, Almanca Stahl (St). St halen alamsz
genel yap eliklerini tanmlamada kullanlr. St den sonra
eliin ekme dayanm (kg/mm) yazlr. eliin retim
metoduna gre aadaki harfler eliin simgesine ilave
edilir.
M: Siemens martin ocanda retilen elik,
E: Elektrik ark ocaklarnda retilen elik,
U: Kaynar elik
R: Durgun elik
rnek; ER St 42; elektrik ark ocaklarnda elde edilen,
ekme dayanm 42 kg/mm olan durgun elik
elik Malzeme Seimi
DIN elik norm ve simgeleri- ekme dayanmna gre

rnek : St33
En az 33 Kg/mm
2
lik ekme dayanmna sahip olan elii
tanmlar.

Ayn elik TS 2162 de Fe33 olarak gsterilir.
Euro norm (EN)da ise ekme dayanm yerine N/mm
2

olarak akma dayanm snr verilmektedir.

rnein yukardaki elik Fe 310-0 olarak gsterilmektedir
elik Malzeme Seimi
DIN elik norm ve simgeleri- eliin kimyasal analizine gre

a) Karbon elikleri
C n harfi ile tanmlanr. Sonraki saylar, ortalama yzde
karbon miktarnn yz katn gsterir (%CX100).
Karbon eliklerinde doal olarak bulunan katk
elementlerinin kabul edilebilir % masimum miktarlar
aada verilmitir.
KULLANIM ALANLARI Fosfor (P) maks. Kkrt (S) maks.
C Genel amal kaliteli karbon elikleri 0,060 0,060
Ck Genel amal vasfl karbon elikleri
dk P ve S l
0,035 0,035
Cm Kkrt miktar belli snrlar iinde olan
slah edilebilir karbon elikleri
0,035 0,035
Cq Souk ekillendirilebilir karbon elikleri 0,035 0,035
Cf Alevle ve endksiyonla yzeyi
sertletirilebilir karbon elikleri
0,025 0,035
Si Mn P S
%maksimum 0.05 0.08 0.060 0.060
elik Malzeme Seimi

rnekler:

C45 : En fazla %0,60 P ve S ihtiva eden ve ortalama C
miktar %0,45 olan genel amal karbon eliidir.

Cq35 : En fazla %0,035 P ve S ihtiva eden ve C miktar
%0,35 olan souk ekillendirilebilir karbon eliidir.

EN standartlarnda ise bu zellikleri belirlemek iin
kullanlan harfler rakamlardan sonraya alnm ve harflerin
anlamlar deimitir:

elik Malzeme Seimi

E: Kkrt oran S %0,035 olan soy elik. rnek: C45E
R: Kkrt oran alttan da snrlandrlm (S %0,020-0,04 )
soy elik. rnek: C45R
G: Alevle ve indksiyon ile sertletirmeye uygun soy elik.
rnek: C45G
C: Souk ekillendirmeye uygun kalite elii veya soy elik.
rnek: C22C
D: Tel ekmeye uygun kalite elii veya soy elik. rnek:
C20D
S: Yay yapmna uygun soy elik. rnek: C62S
W: Kaynak teli olarak n grlm kaliteli veya soy elii.
rnek: C10W
elik Malzeme Seimi

b) Dk alaml elikler :
Alam elementlerinin arlk olarak toplam miktar s %5
olan eliklerdir.
Bu eliklerin ksa iaretindeki ilk rakam ortalama
%CX100dr.
Sonra alam elementlerinin srasyla sembolleri ve
miktarlar verilir.
Alam elementlerinin miktarlar belli bir katsayyla
arplarak yazlr. Bunlar;
elik Malzeme Seimi

ALAIM ELEMENTLER ALAIM N
KULLANILAN ARPAN
Krom (Cr), Kobalt (Co), Manganez (Mn),
Nikel (Ni), Silisyum (Si), Wolfram (W)
4
Alminyum (Al), Bakr (Cu), Niyobyum (Nb), Kurun (Pb)
Titanyum (Ti), Zirkonyum (Zr), Molibden (Mo),
Tantalyum (Ta), Vanadyum (V)
10
Karbon (C), Kkrt (S), Fosfor (P), Azot (N) 100
Bor (B) 1000
34 Cr 4 : ort. %0,34 C, %1 Cr ieren elik
9 S 20 : ort. %0,09 C, % 0,2 S ieren elik
14 Ni Cr 18 4: ort. %0.14 C, %4.5 Ni, %1 Cr ieren elik

elik Malzeme Seimi

c1) Yksek alaml elikler :
Alam elementlerinin arlk olarak toplam miktarlar %5 den
fazla olan elikler.
Yksek alam belirtmek iin tm ifadenin bana X iareti
konulmutur.
Sonraki say %CX100dr. Sonra alam elementlerinin
sembolleri ve % miktarlar verilir.

-X 20 Cr 13: %0,2 C ve %13 Cr ieren yk. ala. elik.
-X5CrNi19 9: %0,05 C, %19 Cr ve %9 Ni ieren yk. ala.
elik
-X120 Mn 12: %1.2 C, %12 Mn ieren yk. ala. elik
elik Malzeme Seimi

c2) Yksek alaml elikler :
Yksek hz eliklerinin gsterimi farkldr.
HS veya S harfinden sonra srasyla W, Mo, V ve Co
yzdeleri verilir. rnek: S 18-1-2-5.
elik Malzeme Seimi
DIN elik norm ve simgeleri- Malzeme numaralar

DIN normlarnda, kimyasal bileimleri gsteren simgelerin
dnda bir de malzeme numaras (Werkstoff Nr.) kullanlr.
Burada malzemeyi tanmlamak iin 5 haneli bir rakam dizisi
kullanlr.
X . X X X X
Birinci rakam ; malzemenin cinsini gsterir. elik iin 1,
Demirden ar metaller iin 2, hafif metaller iin 3, metal
olmayan malzemeler iin 4-8 aras rakam kullanlr.
kinci rakam ; elik trn gsterir.
nc rakam ; elik tr alt grubunu gsterir.
Son iki rakam ; sra numaras gsterir. Rakamlarn
sralama dnda, eliklerin belirleyici bir zellii yoktur.

elik Malzeme Seimi
DIN elik norm ve simgeleri- Malzeme numaralar

Malzeme numarasna rnekler ;
00 ticari nitelikli elikler 1.0037 gibi = St 37-2
05 Orta karbonlu elikler 1.0503 gibi = C 45
07 Otomat elikleri 1.0736 = 9 SMn 36
20-29 takm elikleri 1.2080 = X 210 Cr 12
1.2845 = 90 Mn Cr V 8

32-33 hava elikleri 1.3343
40-49 paslanmaz elikler 1.4021 = X 20 Cr 13
50-89 makina yapm elikleri 1.7225 = 42 Cr Mo 4
elik Malzeme Seimi
AFNOR- Fransz Standartlar

DIN normlarda (St) yerine A simgesi kullanlr.
A 37 ; Fransz normunda 37 kg/mm kopma mukavemeti
olan eliktir.
Kimyasal analizine gre simgeleme, sistem olarak DIN
normundakine benzer, ancak alam elementlerinin
rumuzlar farkldr.
rnekler ;
C 35 sade karbonlu elik % 0,35 karbon var
XC 18 sl ilemlik elik % 0,18 karbon var
35 NC 15 alaml elik % 0,35 karbon, %3,7 nikel
ve krom
50 CV 4 alaml elik % 0,50 karbon, %1 krom
ayrca vanadyum var.
elik Malzeme Seimi
BS- ngiliz Standartlar

Bu normlarda elik simgeleri kimyasal analizlerine gre alt
haneli say ve sembol sistemi kullanlarak verilir.
X X X X X X
- lk iaret, rakam olarak elik tr ana grubunu
- Drdnc iaret, harf olarak eliin zelliini
- Son iki iaret, rakam olarak karbon miktarn ( %C X 100)
belirtir
elik tr ana grubu ;
000-199 Karbon elikleri
200-240 Otomat elikleri
250-299 Yay elikleri
300-499 Paslanmaz elikler sya dayankl elikler
500-999 Alaml elikler
elik Malzeme Seimi
Genel Yap elikleri
Levha, sac, profil eklinde elik kontrksiyon, bina, kpr,
makina, gemi yapm gibi yerlerde kullanlan eliklerdir. St-
33 ile St-70-2 arasndaki tm elikler bu snftadr.

Kimyasal bileim ileme krlganla dayanm ve kaynak
edinebilme yetenekleri bakmndan e ayrlrlar.
Kalite 1 : Genel amalar iin kullanlan eliktir.(St 37-1 gibi)
Kalite 2 : Snrl amalar iin kullanlan eliktir.(St 37-2 gibi)
Kalite 3 : zel amalar iin kullanlan eliktir. (St 37-3 gibi)

elik Malzeme Seimi
Genel Yap elikleri
DIN 17100
Simge Malz. Nr. yaklak < 3 mm 3-100 mm .. 16 mm 16 - 40 40 - 63 63 - 80 80-100
St33-2 1.0035 - 33 - 55 29 19 18 -
St34-2 0.15 21 Semente edilebilir, kaynak edilebilir
St37-2
Ust37-2
1.0037
1.0036
0.20 24
St37-2 0.20 37 - 52 35 - 47 24 23 22 21 20
St42 0.25 26 Genel olarak kaynak edilebilir
St42-2 0.25 44 - 59 42 - 55 28 27 26 25 24 Genel olarak kaynak edilebilir
St50-2 0.30 50 - 67 48 - 62 30 29 28 27 26 Islah edilebilir
St52 0.20 36 Kaynak edilebilir
St52-3 1.0570 0.20 52 - 69 50 - 64 36 35 34 33 32 Kaynak edilebilir
St60-2 1.0060 0.40 60 - 78 58 - 72 34 33 32 31 30 Serletirilebilir, Islah edilebilir
St70-2 1.0070 0.50 70 - 91 68 - 84 37 36 35 34 33 Serletirilebilir, Islah edilebilir
42 - 50
52 - 62
GENEL YAPI ELKLER
Simge
Kopma Dayanm
kg/mm
DIN
Karbon
miktar
%
Akma Dayanm kg/mm
zellikleri
Kalnlk Kalnlk
Genel amal boru imalaltna uygun,
semente ve kaynak edilebilir
37 - 45
34 - 42
elik Malzeme Seimi
malat elikleri
Sade karbonlu ve baz dk alaml karbonlu elikler bu
snfa girer ve makine yapm elii olarak da ifade edilirler.
Yaygn kullanlan imalat eliklerinden bazlar ;

- SAE 1040 (C 35), Makina - aparat yapmnda mukavemet
gerektiren paralarn imalinde, hidrolik silindirlerin piston
millerinde, g aktaran millerde (preslerin eksantrik mili gibi),
Dili ve civata imalinde yaygn olarak kullanlr. Sertlii 55
HRC ye kadar kabilir, indksiyonla da sertletirilebilir.
Kaynak yapmaya pek uygun deildir.

elik Malzeme Seimi
malat elikleri
Sertletirilmi ve menevilenmi durumda ( 40 -100 mm
aras )
ekme mukavemeti Sb = 60 - 70 kg/mm
Akma mukavemeti Sy = 35 kg/mm

Scak haddelenmi durumda bu deerler ok deikenlik
gsterir bu durumda Brinell sertlik deerinden, yaklak
ekme dayanm hesaplanabilir.

Sb = 0,36 HB Alamsz elikler iin
Sb = 0,34 HB Alaml elikler iin
elik Malzeme Seimi
malat elikleri
SAE 1050 (C 45), Makina aparat yapmnda yksek
mukavemet gerektiren paralarn imalinde, dili
yapmnda, toprak ve kmr sektrnde krc ve kazc
paralarn yapmnda kullanlr. Genellikle sl ilemden
sonra kullanlmas daha ekonomiktir. Sertlii yada 58
HRC, suda 61 HRC ye kadar kabilir. Kaynandan
kanlmaldr.
Sertletirilmi ve menevilenmi durumda ( 40-100 mm
aras )
ekme mukavemeti Sb = 66 80 kg/mm
elik Malzeme Seimi
malat elikleri
- SAE 1060 (C 60), Yksek zorlama ve anmaya maruz
makina paralarnn imalinde, toprak ileme makinelerinin (
pulluk, apa vb ) yapmnda kullanlr. Sertlik deeri 65
HRC den fazladr. Kaynandan kanlmaldr.
Sertletirilmi durumda ( 40-100 mm aras )
ekme mukavemeti Sb = 79 90 kg/mm
elik Malzeme Seimi
malat elikleri
MALAT EL-C45-CK45 ISLAH VE SEMENTASYON GRUPLARI
DIN NORMU
ALAIM ELEMANLARI
AIKLAMA
C Si Mn P S Cr Ni Mo
.4140
42CrMo4)
0,38
0,45
0,40 0,60
0,90
0,035 0,03 0,90
1,20
- 0,15
0,30
makinesi paletleri,dililer,miller ,aks,darbeye dayankl
paralar ve yksek basnca dayankl ekipman yapmnda
kullanlr.
.4130
(34CrMo4)
0,22
0,39
0,40 0,60
0,90
0,035 0,03 0,90
1,20
- 0,15
0,30
Aks,dililer,miller ,darbeye dayankl paralar,i
makinalar paletleri,yksek basnca dayankl ekipman
yapmnda kullanlr.
.5140
(41Cr4)
0,38
0,45
0,40 0,60
0,90
0,035 0,03 0,90
1,20
- - Mars ve kovanlar,frezeli kayc miller yksek torsiyon
milleri ve kesici takm malafalar yapmnda kullanlr.
.8620
(21NiCrMo2)
0,16
0,24
0,15
0,35
0,60
0,90
0,040
(max.)
0,04
(max.)
0,40
0,60
0,40
0,70
0,15
0,25
Otomobil ve traktr dilileri vs yapmnda kullanlr.
.7131
(16MnCr5)
0,14
0,19
0,40 1,00
1,30
0,035 0,03 0,80
1,10
- - Btn dililerde,anzman rediksiyon dililerinde, perno
ve mil imalatnda kullanlr.
.1040
(C40)
0,37
0,44
0,15
0,35
0,60
0,90
0,040 0,05 - - - Transmisyon milleri, raylar,dililer vs yapmnda
kullanlr.ndiksyon ve alevle sertletirilir.
.1045
(C45)
0,43
0,50
0,15
0,35
0,60
0,90
0,040 0,05 - - - Dililer ,kancalar,kazma,krek,apa vs yapmnda
kullanlr. ndiksyon ve alevle sertletirilir.
.1050
(C50)
0,45
0,54
0,15
0,35
0,60
0,90
0,040 0,05 - - - Cer kancalar ,kazmalar,frezeli miller ve dili yapmnda
kullanlr.
ST52-3 0,15
0,20
0,20
0,40
1,20
1,50
0,040 0,04 - - - Sanayi ve inaat sektrnde mukavemet istenen
durumlarda kullanlr.
elik Malzeme Seimi
Sementasyon elikleri
Yzeylerinin sert ve anmaya dayankl, i ksmlarnn
yumuak ve esnek olmas istenen darbeli zorlamalara
dayankl paralarn imalinde kullanlan dk karbonlu
alamsz veya alaml eliklerdir.
Bu tr elikler dk karbon ihtiva ederler (max. %0,25). Bu
nedenle yzeye karbon emdirilmeden, 850-950 C stp
suda veya yada aniden soutmakla sertlik almazlar. 850-
950 C scaklklarda kolay karbon veren bir ortamda uygun
bir sre tutularak malzemenin d yzeyine belirli bir
derinlikte (0 dan 3 mm ye kadar) karbon emdirilir. Bundan
sonra malzeme uygun bir hzla soutularak sadece d
yzeyi sertlik kazandrlr. Sementasyon derinlii malzemenin
sementasyon scaklnda tutulma sresine baldr.
elik Malzeme Seimi
Yaygn kullanlan baz sementasyon elikleri
SAE 8620 (21 Ni Cr Mo 2), Yksek mukavemet gerektiren
dililer (oto anzuman dilileri), burlar, miller (g aktaran
zincir milleri) vb. yapmnda kullanlr. htiva ettikleri alam
elementleri nedeni ile en pahal sementasyon
eliklerindendir.
SAE 5115 (16 Mn Cr 5), 8620 ye gre ucuzluu nedeni ile
daha geni kullanm vardr. Dili arklar, anzuman
dilileri, muylu ve mil, karbon mafsal (stavroz) yapmnda
kullanlr.
SAE 1020 (C 15), En ucuz ve alamsz semente eliidir.
Fazla zorlamalara maruz olmayan kk makina paralar,
manivelalar, bur ve pim yapm gibi yerlerde kullanlr.
elik Malzeme Seimi
Simge Malz. Nr.
C 10
Ck 10
1. 0301
1.1121
1010
0.07
0.13
0.30
0.60
- - - - 30 50 - 65 131
C15
Ck 15
1.0401
1.1141
1015
0.12
0.18
0.30
0.60
- - - - 36 60 - 70 140
15 Cr 3 1.7015 5015
0.12
0.18
0.40
0.60
0.40
0.70
- - - 45 70 - 90 187
16 Mn Cr 5 1.7131 5115
0.14
0.19
1.0
1.3
0.8
1.1
- - - 60 80 - 110 207
20 Mn Cr 5 1.7147 5120
0.17
0.22
1.1
1.4
1.0
1.3
- - - 70 100 - 130 217
20 Mo Cr 4 1.7321 -
0.17
0.22
0.60
0.90
0.3
0.5
0.40
0.50
- - 60 80 - 110 207
25 Mo Cr 4 1.7325 -
0.23
0.29
0.60
0.90
0.40
0.60
0.40
0.50
- - 70 100 - 130 217
15 Cr Ni 6 1.5919 3115
0.12
0.17
0.40
0.60
1.4
1.7
-
1.4
1.7
- 65 90 - 120 217
18 Cr Ni 8 1.5920 -
0.15
0.20
0.40
0.60
1.8
2.1
-
1.8
2.1
80 120 - 145 235
17 Cr Ni Mo 6 1.6587 -
0.14
0.19
0.40
0.60
1.5
1.8
0.25
0.35
1.4
1.7
80 110 - 135 229
21 Ni Cr Mo 2 1.6523 8620
0.17
0.23
0.60
0.90
0.35
0.65
0.15
0.25
0.40
0.70
60 80 - 110 210
Kimyasal Analizi (%)
SAE C Si Mn
SEMENTASYON ELKLER
Kopma
dayanm
kg/mm
Akma
dayanm
kg/mm
Sertlik
HB
Cr Mo Ni V
DIN
Simge
elik Malzeme Seimi
Otomat elikleri
Otomat elikleri, genellikle hzl tala alma ileminde
talalarn krk kmasyla, talal imalat maliyetleri dk
eliklerdir.
Bu elikler ok milli ve revolver torna tezgahlarnda yaplan
boyuna ve aln tornalama, di ama, matkapla delme,
raybalama gibi tala kaldrma ilemlerine uygun elikler
olarak tanmlanrlar.
htiva ettikleri yksek kkrt ve fosfor nedeni ile ksa,
krlgan tala verirler. leme esnasnda kesici takm
mrlerini uzatabilmek iin baz trlerine kurun ilave edilir.

elik Malzeme Seimi
Yaygn kullanlan Otomat elikleri
9 S Mn 36, hidrolik ve pnmatik balant elemanlar,
distribtr milleri, somunlar, ara yakt donanm
paralarnn seri retiminde
9 S Mn 28, Otomotiv sanayi iin deiik trde balant
elemanlar, seri ve sratli retimlerde. Hassas mekanik
paralar reten endstri kollar ile inaat sektrnde
35 S 20, 45 S 20, Isl ilem grmesi gereken otomotiv
paralar imalinde kullanlr (enjektr milleri, bijon somunu
gibi).
elik Malzeme Seimi
Otomat
elikleri
elik %C %Si %Mn %P %S %Pb
ISIL LEM UYGULANMAYANLAR
9 S 20 -
0,13
-
0,05
0,60
1,2
-
0,1
0,18
0,25
-
-
9 SMn 28 -
0,14
-
0,05
0,90
1,30
-
0,1
0,24
0,32
-
-
9 SMnPb28 -
0,14
-
0,05
0,90
1,30
-
0,1
0,24
0,32
0,15
0,30
9 SMn 36 -
0,15
-
0,05
1,00
1,50
-
0,1
0,32
0,40
-
-
9 SMnPb 36 -
0,15
-
0,05
1,00
1,50
-
0,1
0,32
0,40
0,15
0,30
SEMENTASYON LEM UYGULANANLAR
10 S 20 0,07
0,13
0,10
0,40
0,50
0,90
-
0,060
0,15
0,25
-
-
10 SPb 20 0,07
0,13
0,10
0,40
0,50
0,90
-
0,060
0,15
0,25
0,15
0,30
ISLAH LEM UYGULANANLAR
35 S 20 0,32
0,39
0,10
0,40
0,50
0,90
-
0,060
0,15
0,25
-
-
45 S 20 0,42
0,50
0,10
0,40
0,50
0,90
-
0,060
0,15
0,25
-
-
60 S 20 0,57
0,65
0,10
0,40
0,50
0,90
-
0,060
0,15
0,25
-
-
elik Malzeme Seimi
Sertletirmeye elverili miktarda karbon ihtiva eden slah
ilemi sonunda dayanmlar artan alaml veya alamsz
makina imalat elikleridir.
Islah elikleri, slah ilemi yapmadan kullanmak ekonomik
deildir. Burada Islah ilemi, sertletirme ve mteakiben
menevileme ileminin ksa ifade ediliidir.

Islah ilemi sonunda kazandklar stn mekanik
zelliklerden dolay, eitli iddette deien yklerde
yorulmaya maruz makina ve motor paralar, dvme
paralar, krank mili, biyel, rot-rotil, aks, bijon civatalar gibi
otomotiv endstrisinde nemli paralarn imalinde
kullanlmaktadr.
Islah elikleri
elik Malzeme Seimi
Simge Malz. Nr. 16 17..40 41..100 101..160 16 17..40 41..100 101..160
C 35
Ck 35
1.0501
1.1181
-
0.32
0.39
0.15
0.35
0.50
0.80
- - - - 44 38 33 -
64
80
61
76
56
71
-
C 45
Ck 45
1.0503
1.1191
1045
0.42
0.50
0.15
0.35
0.50
0.80
- - - - 51 44 38 -
71
86
66
81
64
79
-
C 55 1050
0.52
0.60
0.15
0.35
0.60
0.90
- - - - 56 51 44 -
81
96
76
91
71
86
-
C 60 1. 0601 1060
0.57
0.65
0.15
0.35
0.60
0.90
- - - - 59 53 46 -
86
100
81
96
76
91
-
46 Cr 2 1. 7006 5045
0.42
0.50
0.15
0.40
0.50
0.80
0.40
0.60
- - - 66 56 41 -
91
112
81
96
66
81
-
34 Cr 4 5130
0.30
0.37
0.15
0.40
0.60
0.90
0.90
1.20
- - - 71 60 47 -
91
112
81
96
71
86
-
41 Cr 4 1. 7035 5140
0.38
0.45
0.15
0.40
0.50
0.80
0.90
1.20
- - - 81 67 57 -
112
122
91
112
81
96
-
25 Cr Mo 4 1. 7218 4130
0.22
0.29
0.15
0.40
0.50
0.80
0.90
1.20
0.20
0.30
- - 71 61 46 41
91
112
81
96
71
81
66
81
42 Cr Mo 4 1. 7225 4140
0.38
0.45
0.15
0.40
0.50
0.80
0.90
1.20
0.15
0.30
- - 91 76 66 56
112
132
101
122
91
112
81
96
34 Cr Ni Mo 6 1. 6582 4340
0.30
0.38
0.15
0.40
0.40
0.70
1.40
1.70
0.15
0.30
1.40
1.70
- 101 91 81 71
112
142
112
132
101
112
91
112
50 Cr V 4 1. 8159 6150
0.47
0.55
0.15
0.40
0.70
1.10
0.90
1.20
-
0.10
0.20
91 81 71 66
112
132
101
112
91
112
86
101
ISLAH ELKLER (OK KULLANILANLARI)
Kopma Dayanm kg/mm
kalnlk kalnlk
Akma Dayanm kg/mm
DIN
Simge Kimyasal Analizi (%)
C Si V SAE Mn Cr Mo Ni
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
eitli metal veya metal olmayan (plastik, cam vb.)
malzemeden yaplacak paralarn ekillendirilmesinde
kullanlan anma dayanmlar yksek (genelde) alaml
eliklerin genel addr.

Yksek karbonlu alamsz eliklerde bazen ucuzluu
nedeni ile takm elii olarak kullanlrlar.
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
Takm eliklerinin eitli snflandrma metotlar

Kullanlan su verme ortamna gre: suda sertleen
elikler, yada sertleen elikler ve havada sertleen
elikler gibi.

Alam ieriine gre: karbon takm elikleri, dk
alaml takm elikleri, orta alaml takm elikleri gibi.

Uygulama alanna gre: scak i elikleri, ok direnli
elikler, yksek hz elikleri ve souk i elikleri gibi.
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
200C dereceyi amayan scaklklarda, daha ok
ekillendirme, sac kesme kalplarnn yapmnda kullanlan
eliklerdir.
Baz trleri, talal imalat takmlar yapmnda da
kullanlabilmektedir.
Birok elik trnde olduu gibi, bu eliklerde de sertlik ve
tokluk ayn anda olsun istenir. Fakat, bu iki zellie ayn
anda yeterince sahip bir elik tr yoktur. Bu nedenle,
kullanm yerine gre baz eliklerin tokluundan fedakarlk
edilerek sertlik zellii n plana kar. Bazlarnda ise tersi
olur. Yksek karbonlu trlerinde sertlik (anma) zellii iyi,
dk karbonlu trlerinde tokluk (esneklik) zellii iyi.
Souk Takm elikleri
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri-Souk Takm elikleri

Malz.
No
DIN AISI alma
Sertlii
Kullanm Alan
1.2379 X 155 CrVMo 12 1 D2 58-62 HRC souk ekil verme kalplarnda, souk
zmbalarda kullanlr.
1.2436 X 210 CrW 12 D 6 59-63 HRC derin ekme kalplar, svama kalplar,
zmbalar, kesme baklar, andrc tozlar
presleme kalplar
1.2550 60 WCrV 7 S1 56-59 HRC Darbe elii olarak bilinir. souk delik ama
zmbalarnda, aa ileme ve yontma
baklarnda, basnl hava ile alan
keskilerde, desen kalplarnda, souk makas
baklarnda
1.2210 115 CrV 3 -- 60-62 HRC Civa elii olarak bilinir. tici pimler, delme
zmbalar, klavuz pimleri, burgulu matkaplar,
klavuzlar ve dii matkaplarnda
1.2080 X210Cr12 D3 65 HRC yi kesme kabiliyeti, iyi anma dayankll,
l ve ekil sabitlii vardr. Isl ilemde en az
ekil ve l deitiren takm eliklerindendir.
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
Scak Takm elikleri
Metal ve metal d malzemelerin 200C derecenin
zerindeki scaklklarda ekil verilmesinde kullanlan elik
trleridir.

Bu tr eliklerin nemli zellikleri;
alma scaklnda sertliin kaybedilmemesi, (krom,
molibden, volfram ve vanadyum bu zellii salayan
alam elementleridir.)
Darbeli alan dme kalplarnda tokluk nemlidir.
(nikel, scak i eliklerinde tokluu arttran bir elementtir.)
Isnma souma atlaklarna kar dayanm
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri-Scak Takm elikleri
Malz.
No
DIN AISI alma
Sertlii
Kullanm Alan
1.2714 56 NiCrMo V 7 L6 36-57 HRC 1270-1770 Mpa kullanma dayanml. Demir ve
elik dvme kalplarn imalatnda (bilhassa
ahmerdan gibi hzl vuran kalplarda)
1.2344 X 40 CrMoV 5 1 H13 30-54 HRC Hafif metallerin enjeksiyon kalplarnda, dvme
kalplar ve ekirdekleri, ekstrzyon kalplar,
scak kesme baklar, andrc plastiklerin
kalplarnda
1.2365 X 32 CrMoV 3 3 H10 30-50 HRC Bakr ve pirin gibi metallerin ekstrzyon
presinde , gmlek (kovan),
bask mili ve zmbas, scak dvme kalplarnn
ekirdeklerinde, metal enjeksiyon kalplarnda,
scak olarak civata somun vs. imalatnda
1.2713

55NiCrM0V6 32-55 HRC 830-1370Mpa kullanm dayanml her trl
kalplar, civata ve somun retiminde tarak,
iirme ve delme takmlar.

elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
HSS rumuzu ile de tannrlar (Hoch Schnell Stahl).
1200C dereceye stlp havada soutularak 63-67 HRC
sertliine eriirler, hava sertletirilmelerinden dolay
dilimizde hava elii olarak yerlemitir.

Genellikle yksek miktarda W ve Mo ile Cr, V ve Co
ierirler. C ierii %0,7-1,0 arasnda olmasna ramen baz
tiplerde %1,5e kadar kabilir.
Yksek Hz elikleri (HSS)
elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
En nemli zellikleri, yksek scaklklarda anma
direnlerini korumalardr. En pahal elik trdr.
Mo esasl (M Grubu) ve W esasl (T Grubu) olmak zere iki
alt gruba ayrlr.

En yaygn kullanlan tungsten esasl 18-4-1 (T1) olarak
bilinir ve srasyla rakamlar W-Cr-V u % olarak gsterir.

Mo elikleri fiyat olarak biraz daha ucuzdur. Yksek hz
eliklerinin %80i Mo tipi olarak retilir.

elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
Daha iyi yksek scaklk sertlii istendiinde Co ierikli
elikler tavsiye edilir.

Yksek abrasif anma direnci istendiinde ise yksek Wlu
elik daha uygundur.

T15 eliinde yksek Co ve W bulunur. Bu her iki alam
elementi hem yksek scaklk sertlii hem de abrasyon
direnci salar.

elik Malzeme Seimi
Takm elikleri
Sert sya direnli bir matriks iinde birok anma direnli
karbrn bulunmas bu elikleri kesici takm uygulamalar
iin uygun yapmaktadr.

Bu malzemeler, genel olarak, tala kaldrma takmlarnn
imalinde kullanlr. (Matkap, rayba, klavuz, torna kalemleri
vb.) W ve Mo yksek hz elikleri matkaplar, raybalar,
brolar, hadde kesicileri, testereler ve aa ileme aletleri
gibi birok kesici takmlarda kullanlmaktadr.

elik Malzeme Seimi
Takm elikleri-Yksek Hz elikleri (HSS)
Malz.
No
DIN AISI alma
Sertlii
Kullanm Alan
1.3343 S 6-5-2 M2 64-69 HRC Rayba, spiral matkap, raptiye, tornalama
ve boaltma takmlar.
1.3243 S-6-5-2-5 M35 64-69 HRC Fazla zorlanan matkap, yksek gl
freze, torna kalemi.
1.3202 S 12-1-4-5 T15 64-69 HRC ok andran malzemelerde
1.3246

S 7-4-2-5 M41 64-69 HRC

Spiral matkap, freze, rayba.
1.3344

S 6-5-3.

M3 64-69 HRC

Fazla zorlanan raybalar, yksek anma
direnli tlar
1.3355 S 18 0 1 T1 64-69 HRC
Matkaplar, vida ama takmlan,
freze aklar, kat delme zmbalan
1.3255 S 18-1-2-5

T4 64-69 HRC Yksek kesme gerektiren yerlerde.
elik Malzeme Seimi
Yay elikleri
Esnek olular nedeni ile yay imaline elverili eliklere
verilen genel addr. Bu eliklerin esneklik snr yani
akma noktalar yksektir.

Yaylarn, bas, eki ve burulma gibi alma ekilleri, yay
malzemesinin seiminde etkin rol oynar. Yay elikleri
kimyasal bileimlerine gre genel olarak aadaki ekilde
gruplandrlr ;

% 0,50 - % 1,00 aras karbon ieren alamsz elikler
Si, Cr, Mn, V ihtiva eden alaml yay elikleri
elik Malzeme Seimi
Yay elikleri
Sk aralklarla ekil deitiren yay, yzeyindeki mikro atlak
ve kusurlardan dolay ve bnyesindeki istenmeyen
kalntlardan dolay metal yorulmas olarak adlandrlan olay
sebebiyle ksa srede krlabilir.

nce kesitli yaylar souk, kaln kesitli yaylar scak olarak
ekillendirilirler.

ekillendirmeden sonra yay elikleri sertletirilir ve
temperleme yaplr. Temperleme, sertletirmeden hemen
sonra yaplmazsa sertletirme atlaklar oluur. Mikro
atlaklar yayn ksa srede krlmasna sebep olur.
elik Malzeme Seimi
Yay elikleri
Simge Malz. Nr. kg/mm kg/mm
C55 1060
0.50
0.60
0.15
0.35
0.60
0.90
- - - - 108 177 - 168 Souk haddelenmi yayl elik
Ck 67 1070
0.62
0.72
0.25
0.50
0.60
0.80
Ck 85 1080
0.80
0.90
0.15
0.35
0.45
0.65
55 Si 7 9255
0.52
0.60
1.5
1.8
0.70
1.0
- - - - 110 130 - 150
7 mm den ince yaprak yay
yapmnda
60 Si 7 9260
0.56
0.64
1.8
2.20
0.70
1.0
- - - - - - Souk haddelenmi yayl elik
60 Si Cr 7 9262
0.55
0.65
1.5
1.8
0.70
1.0
0.20
0.40
- - - 115 135 - 160 Otomakas Yaylar
65 Si 7 7265
0.60
0.68
1.5
1.8
0.70
1.0
- - - - 110 130 - 150
7 mm den kaln yaprak yay
yapmnda
67 Si Cr 5 9261
0.62
0.72
1.20
1.40
0.40
0.60
0.40
0.60
- - - 135 150 - 170
40 mm den kk torsiyonel
helisel yay, valf yaylar
55 Cr 3 5155
0.52
0.59
0.15
0.40
0.70
1.0
0.60
0.90
- - - 118 132 - 172 Otomakas Yaylar
50 Cr V 4 6170
0.47
0.55
0.15
0.35
0.80
1.10
0.90
0.12
- -
0.07
0.12
120 135 - 170
Yksek zorlanmalara maruz
torsyon ve helisel yaylar
46 Si 7
9250
9245
0.42
0.50
1.50
1.80
0.50
0.80
- - - - 110 130 - 150 Lama kesitli helisel yaylar
Si V Mn Cr Mo SAE
Akma
Dayanm
ekme
Dayanm Kullanld Yerler
Ni
YAY ELKLER (OK KULLANILANLARI)
DIN
Simge Kimyasal Analizi (%)
C
elik Malzeme Seimi
Yay eliklerinin Gnlk Hayatta Kullanm Yerleri
1. Kuvvet Ve Basn lmnde Kullanlan Yaylar

Sanayide en ok kullanlan
yuvarlak telden ular kapal olarak
sarlm yaylardr. Baz bask yaylar
bask yaptklar yzeylere dik oturmas
amacyla yzeyleri talanr.

En ok kullanlan bask yay
eitleri dz ve konik tipli yaylardr.
Bask yoluyla enerji depolama, basn ile ilgili kuvvetlere
mukavemet gsterme ve kuvvet salama gibi zellikler iin
kullanlan yaylar bask yaylar olarak adlandrlr.

elik Malzeme Seimi
2. Hareketlerin Kontrol Ve letiminde Kullanlan Yaylar
ekme yaylar yay ekseni ynnde
uygulanan kuvvet ile ekme
prensibine gre alrlar.

ekme yoluyla enerji depolama,
kuvvet salama, kuvvetlere
mukavemet gsterme gibi zellikler
iin kullanlr. Genel olarak yuvarlak
telden bitiik sarml yaplan bu
yaylar ekme yaylar olarak
adlandrlr. Bu tr yaylarn u
ksmlar kullanm yerlerine gre
deiik ekilde yaplabilir.
elik Malzeme Seimi
3. Srekli Kuvvet Ba Oluturmada Kullanlan Yaylar
Bu tr yaylara torsiyon yaylar da denilmektedir.
Genel olarak bir kuvvet uygulamak veya enerji depolamak
iin kullanlrlar. Bu tr yaylar yay ap klecek ynde
altrlrlar. Aksi halde yay uygulanan kuvvet neticesinde
deforme olur ve kullanlamaz.
Tek Kollu Torsiyon
Yaylar
ift Kollu Torsiyon
Yaylar
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Yksek Karbonlu Yay elikleri
Genel amal almalar iin bu yay elikleri yay
tasarmclar iin en iyi seimdir. Ayn zamanda yay
tasarmclarnn seebilecei mukavemetli malzemelerdir.

Yay telleri scak hadde ubuklarndan, karbr kalplardan
souk ekilerek retilir

2 mm den daha az boyutlardaki yaylar iin standartta
verilen SAE J271 zel kalite souk ekilmi karbon elii
en mukavemetli olandr.
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Yada temperlenmi SAE J316 karbon eliklerinde ise
temperleme sonucu elde edilen martenzitik yap sabit veya
deiken ykler karsnda yumuama yani gevemeye
kar daha direnlidir. Bu elikler hassas ekil vermeye de
daha uygundur.

Bu gruptaki J113 souk ekilmi teller, yada
temperlenen J316 eliinden daha fazla deformasyona
dayanrlar. Ayrca souk ekilmi teller, statik ykler, dk
gerilimler ve gerilme tekrarnn az olduu yerlerde
kullanlrlar.
Yksek Karbonlu Yay elikleri
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Alaml Yay elikleri
Bu malzemeler tavlanarak ekilir ve daha sonra yksek
mukavemet elde etmek iin tel reticileri tarafndan sertletirilir.
Bunlar 2 mm boyutun zerindeki souk ekilmi
malzemelerden daha mukavemetlidir. Bu malzemelerin
mekanik zellikleri sertletirme prosesinde elde edilir.
Dk alaml veya n sertletirme yaplm ve
temperlenmi karbon elikleri mkemmel statik ve dinamik
zelliklere sahiptir ve 230 oC ye kadar ki scaklklarda
alabilirler.
Fakat yzey ilem grmez ise kolayca anabilir. SiCr (
J157 ) veya CrV en yaygn kullanlanlar arasndadr.
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Paslanmaz yay elikleri, korozyona dayankl, ekil
deitirme kabiliyeti yksek olan eliklerdir ve normal yay
eliklerine gre daha yaygn kullanlrlar.
Bu elikler ierisinde en az %16 Cr ve %6,5 Ni
bulunmaktadr.
Ayrca bu elikler souk ekillendirme ve sl ileme tabi
tutulan eliklerdir. Paslanmaz eliklerinin mekanik
zelliklerine ve korozyon direncine gre ok deiik
eitleri vardr.
Paslanmaz Yay elikleri
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Bakr Alaml Yay elikleri
Yksek elektrik ve s geirgenlii istenen ve ok iyi
atmosferik diren gerektiren yerlerde kullanlr. adet
alam vardr. fosfor bronzu, berilyum bakr ve pirin.
Fosfor bronzu ve pirin malzemeler mekanik zelliklerini
souk ekim ileminden kazanr.
erisinde yksek miktarda kalay bulunan fosfor
bronzunun ekme mukavemeti olduka yksek ve elektrik
iletkenlii iyidir. Bu sebeple en yaygn kullanlan bakr
alamdr.

elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Berilyum bakr kelme sertlemesine sahip bir
malzemedir.
Haddelemedeki sl ilem miktarna bal olarak deiik
sertliklere sahip olabilir. Ayrca en pahal bakr alamdr.
Fakat sertletirilebildii gibi dier bakr alamlarna
nazaran daha byk gerilme ve yorulma direncine sahiptir.
Ayrca manyetik zellikleri yoktur.
Bakr Alaml Yay elikleri
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Nikel Alaml Yay elikleri
UNS N06600 (%75 Ni ve %16 Cr ) malzemelerin
yksek scaklklarda oksidasyon direnleri ve
mukavemetleri olduka iyidir. Souk ekildiklerinde
ekme mukavemetleri de olduka ykselir.

Bir CuNi alam olan UNS N04400 ise yksek
mukavemete ve sneklie sahip olmakla birlikte asit ve
alkalilere direnlidir. zellikle deniz suyu gibi tuzlu su
ortamlarna ve hafif yklemelere kar ok ideal bir
malzemedir.
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Spring rate: Bir yayn yumuaklk veya sertlik
karakteristiini belirtmek iin, zerine uygulanan belli bir
miktar (x gr.) arlk sonucu belli bir mesafe (y mm) kadar
azalr eklinde aklanan orandr. g/mm veya lbs/inch
olarak ifade edilir. rn: 345 g/mm, 480 g/mm
Normal (lineer) yaylar: zerine uygulanan arlkta hep ayn
miktar ksalan yaylar
Step lineer yaylar: ift sertlikli yaylar olarak dnebilir.
Bu tip yaylar normal yay ile progressive yay arasdr. Step
Linear yaylarda baklalarn yarsnn aras birbirine daha
yaknken dier yarsnn aralklar farkldr. Yani, step linear
yaylar ift spring ratee sahip yaylardr.
elik Malzeme Seimi
Yay malzemesi seimi
Progressive yaylar: Deiken spring ratee sahip
yaylardr. Progressive yaylarda Her bir baklann aral
birbirinden farkldr. Bunun sonucu olarak yol tututa,
zplamalarda, frenlemede en iyi performans gsteren
yaylardr. Progressive yaylarda, yaya uygulanan her fazla
baskda (arlkta) yay bu baskya daha fazla sertleerek
karlk verir
elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Yaprak yaylarda eliin kalitesi yay kesitinin tmnde
martenzit olabilecek zellikte olmaldr.
Islah edilerek kullanlr.
Darbe ve dayanm kombinasyonu temper martenzit
mikroyaps ile elde edilir.
Otomobillerde ince taneli slah elii kullanlmal
Yaprak yaylar iin kullanlan elikler;
AISI 9260, 4068, 4161, 6150, 8660, 5160
Kalnla bal olarak tavsiye edilen elikler
Kesit kalnl 8.2 mm iin AISI 5160
Kesit kalnl 15.9 mm iin AISI 5160H
Kesit kalnl 36.6 mm iin AISI 51B60H

elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Yaprak yaylarn tipik mekanik zellikleri;

ekme mukavemeti 1310-1690 MPa
Akma snr 1170-1550 MPa
Kopma uzamas % 7 (min.)
Kopma bzlmesi %25 (min.)
Sertlik 42-49 HRC
elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Yaprak yaylar ok deiik ekil
alabilen, eilme yk ile yklenmi
kk elastik kiriler olup
malzemeyi emeye alrlar.
ki ucundan basite tesbit edilmi
yatay bir elastik kiri paras
merkezi olarak (F) kuvvetiyle
yklenirse (ekil-III) kirite
meydana gelen "elastik
Sapma (sehim) miktar;
3
3
4
4
Ebt
FL
= o
elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
ekilde grld gibi
merkezde ntral eksen
boyunca kiriteki gerilme sfr
olup, kiriin yzeyinde
maksimumdur.

nk eme momenti
buralarda maksimumdur.
Maksimum yzey gerilmesi;

yg,max
= 3FL/2bt
2

elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
(F) 'i elimine etmek iin bu ifade ilk denklemde yerine
konursa aadaki eitlik elde edilir;
6 t /L
2
<
ad
/E

Bu eitlie gre, kullanm srasnda sapma gsteren bir
yayda kalc ekil deiiminin meydana gelmemesi iin

ad
/ E 'nin yeteri kadar byk olmas gerekir.

En iyi yaylar
ad
/ E oran yksek olan malzemelerden
yaplr. Bu sebeple yay malzemelerinde kat eriyik
sertletirmesine ilaveten deformasyon sertletirmesiyle
mukavemet art salanr

elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Bir yay malzemesinin kullanmnda, baar salanabilmesi
iin kalc bir ekil deiiklii olmamal, malzeme daima
eski haline dnebilmelidir.

Bunun iin gerekli olan art maksimum gerilme hali olup,
bu deer daima akma gerilmesinden daha kk
olmaldr.

Tavlama herhangi bir yay malzemesinde deformasyon
sertletirmesi etkisini yok edecek ve bu malzemenin
kullanmn snrlayacaktr.

elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Yay kontroll bir debriyaj iin yay seimi rneini ele
alalm; Bu yay iin tasarmla tespit edilmi boyutlar,
t=2 mm L= 127 mm ve <6,35 mm eklindedir.

Bu durumda byle bir yay iin hangi malzemenin
kullanlabilecei denklemden yararlanlarak belirlenebilir :

elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Malzeme E (GPa)
ad
(MPa) M=
ad
2
/E
(MJ/m
3
)
Pirin (so. Had.) 105 638 6.079x10
-3
Bronz (so. Had.) 105 640 6.09x10
-3

Fosfor bronzu 105 680 6.48x10
-3
Berilyum-Bakr 130 1380 10.615x10
-3
Yay elii 205 1450 7.07x10
-3
Pas.elik (so. Had.) 200 1400 7x10
-3
Inconel 215 1070 4.97x10
-3
elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Bulunan bu deer itibaryla Tabloya bakldnda en uygun
malzemenin yay elii olduu grlr nk ayn zamanda
ucuz bir malzemedir.
Ancak yine de bir gvenlik katsaysna ihtiya vardr.
Tm metaller iinde en iyi gvenlik faktrn Berilyum-
Bakr almlar verir.
Bu alamlar 10.6x10
-3
deerinde
ad
/ E oranna sahip
olan pahal malzemelerdir.
Vastalarda byk sapma ve byk kuvvet gerektiren
yerlerde kullanlan asma yaylar iin Berilyum-Bakr
alamlar yaygnca kullanlmaktadr.
elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
Birka yaprak yaydan oluan yay sistemi de tasarm
asndan baka bir alternatiftir, malzemenin akma
gstermeksizin byk "elastik sapma" (sehim) salamas
asndan (t) deeri kk seilebilir.

Fakat, (t)'nin kk olmasndan dolay yk tama
kapasitesi de kk olacaktr. Yk tama kapasitesini
arttrmak amacyla birka yapraktan oluan bir tasarm
uygulanr.

Yaylar iin sadece Tabloda verilen metalik malzemeler
deil, metal d baz malzemeler de kullanlabilir.
elik Malzeme Seimi
Yaprak yaylar
58x10
-3
kadar byk bir
ad
/ E oranna sahip cam veya
ergimi silika, arpmaya maruz kalmayacaklar alma
artlarnda iyi sonular verebilir.

22x10
-3

ad
/ E oranna sahip nylon, dk ykler altnda
kullanldnda ok iyi sonu verdiinden oyuncaklarda ve ev
eyalar yapmnda yaygn olarak kullanlr.

Gnmzde ar vastalar iin kullanlan yaprak yaylar,
Cam Fiber Takviyeli Polimer Malzemeler (GFRP)'den
retilebilmektedir ve bunlarn
ad
/ E oran 6x10
-3
olup yay
eliine benzer zellikler gsterir. Maliyetleri yksek olmasna
karn hafif olmalarndan dolay tercih edilirler.

elik Malzeme Seimi
Kalp elii Seimi

mlat mhendisliinin ana sorunlarndan birisi de
metal ekillendirmede kullanlan kalp eliklerinin seimi
ve bunlarla ilgili sl ilemlerdir.
Kalp malzemelerinin ncelikle elik olacan kabul
edersek kalp eliklerinde aadaki belli bal karakterler
aranr.
Uniform olarak sertleebilirle zelliine sahip olmaldr.
Dvlen scak metalin meydana getirecei andrc
etkilere kar dayankl olmaldr.
Yksek basnca ani yklemelere kar dayankl
olmaldr.
Is farklarndan dolay olabilecek atlama ve gerilmelere
dayankllk.
elik Malzeme Seimi
Kalp elii Seimi
Kalp malzemeleri ve kalp paralar seiminde eliklerin
cinsine ve sertlik zelliklerine aadaki faktrler etkilidirler.
1. Dvlecek parann, ekil, biim ve arl
2. Dvlecek parann kompozisyonu
3. Dvme scakl
4. Dvlecek para adedi
5. Dvcnn cinsi (eki veya press)
6. Fiat
7. Kalp malzemesinin kalbn, sertletirilmeden evvel
ve sonra urayaca tala kaldrma ilemleri.
8. Dvlme toleranslar
9. Tecrbe ve bu ie benzer almalardaki allm problemler
10. Yardmc alet ve cihazlarn bulunabilirlii.

elik Malzeme Seimi
Kalp elii Seimi

eitli Metallerin Tipik Dvlme Scaklklar

Magnezyum Alamlar 370 400 C
Alminyum Alamlar 427 - 430C
Bakr Alamlar 816 - 820C
Takm elikleri 1038 -1040C
Paslanmaz ve Isya Mukavim
Alamlar 1150C
Karbon ve Alam elikleri 1261C
elik Malzeme Seimi
Plastikler iin Kalp elii Seimi

1) Kalplanacak plastik tipi.
2) Kalplama yntemi.
3) Kalplanacak parann
dizayn.
4) Kalplanacak parann
dizayn.
5) Maliyet.
Kalp malzemesi ile ilgili
faktrler:
6) Mekanik dayanm.
7) Anma dayanm.

8) Korozyona diren.
9) Termal iletkenlik.
10) Tokluk veya gllk.
Kalp imalat ile ilgili faktrler:
11) Sertleebilme kabiliyeti.
12) Isl ilemde boyutsal
denge.
13) lenebilme.
14) Kaynak yaplabilme.
15) Parlatlabilme kabiliyeti.
16) Temin edebilme.

Plastik hacim kalplar iin malzeme seimine etki eden
balca faktrler:
elik Malzeme Seimi

ou plastikler, aada belirtilen drt malzeme grubunun
birisinden yaplarak retilir.
1) Hazr sertletirilmi elikler. (32-36 HRC)
2) Yzey sertletirilmi elikler.
3) Tm kesit boyunca sertletirilen elikler
4) Berilyum bronzlar.
Keza, dkme demir, yumuak elik ve seyrek olarak
alminyum alamlar, baz plastikler iin kalp malzemesi
olarak kullanlrlar
elik Malzeme Seimi

Malz.
No
DIN AISI alma
Sertlii
Kullanm Alan
1.2738 40CrMnNiMo8-6-4 55 HRC Plastik kalplar iin ok uygun olup,tat
aksesuarlarnda, bro malzemelerinde ve
aralarnda,her trl ekillendirme
kalplarnda kullanlr,
1.2311

40CrMnMo7 54 HRC Plastik ve basnl dkm sanayinde kalp hamili ve
balant paralar paralar olarak kullanlr. Yzey
nitrasyon uygulanabilir. Sementasyon yaplabilir ve
krom kaplanabilir.
1.2312

40CrMnMo58-6 54 HRC Yksek kkrt oran ieren bir plastik kalp elii olup
ilenebilirlii rahat olan orta ve byk lekli plastik
kalp eliidir,krom kaplanabilir.
1.2316

X36CrMo17 49 HRC Pvc gibi andrc ortamlarda kullanlan ekstrzyon ve
enjeksiyon kalplar ,plastik enjeksiyon makinalarnda
ekstruder kafalar gibi
1.2083

X42Cr13 53-56
HRC
Korozyona mkemmel direnli olup, tbbi ve optik
cihaz kalplarnda ,ekstrzyon enjeksiyon kalplarnda
kullanlan paslanmaz plastik kalp eliidir.
elik Malzeme Seimi
Vidal Balant Elemanlar iin Malzeme Seimi

Civatalar
Civatalar, az karbonlu alamsz ve alaml eliklerden
yaplr.
En ok kullanlan karbon elikleri AISI1018, 1038, 1041 ve
1045 elikleridir.
Kesit kalnlklar arttka daha yksek sertleebilme
kabiliyetine sahip elikler gereklidir. Bu amala en ok
kullanlan alaml elikler ise ; AISI 1235, 1340, 4037,
4135, 4140, 4142, 4145, 4150, 50B40, 8635, 8642, 8735,
ve 4340 elikleridir
elik Malzeme Seimi
Vidal Balant Elemanlar iin Malzeme Seimi

Cvata kalitesi 2 rakamla verilir. 1. rakamn 100 kat
yaklak ekme mukavemetini verir. 2. rakam akma snrn
ifade eder ve verilen rakamn 10 kat, ekme
mukavemetinin yzde deerini verir. rn. 8.8 kalite;
(R
m
)=8x100=800 MPa,
a
(R
e
)= 800x(80/100)= 640 MPa
Civatalar

TASIMDA MALZEME SEyOM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TASIMDA MALZEME SEyOM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tasarmda

You might also like