Michel de Grece

II.

ABDLHAMT
Yldz Srgn eviren:
Derman Baylad

II. Abdlhamit - Le Demier Sultan!farih Dizisi Trkiye'de Yayn Haklan: Olivier Orban - Onk Ajans Doan Yayn Holding A.. 1. Bask: Ocak 1995 ISBN 975-506-144-6 Yazan: Michel de

GilliCE

eviren: Derman BAYLADI Yneten: Yalva URAL Sorumlu Mdr: Hikmet ALTINKAYNAK Kapak Dzeni: Ertan GKEMRE Dzelti: Sleyman GL Dizgi: Zuhal DLGER Basld Yer: Doan Yayn Holding A.. Doan Medya Center, Baclar 34 554, stanbul Tel.:0.212.505 61 ll Fax.:0.212.505 61 31

Michel de Grece

II.

ABDLHAMT
Yldz Srgn eviren:
Derman Baylad

M' den M' ye ...

 l.i......iJ kinci Abdlhamit dneminde Osmanl nparatorluu

Ikinci Abdlhamit Dneminde Osmanl imparalorluu

Ikinci Abdlhamit dneminde yitirilen topraklar

I
1 876 Maysnn u son gnlerinde, mparatorluun en gl a dam Mithat Paa benden bir grme ricasnda bulunduu zaman hi de armamtm buna. Bir naznn, geleneklerin politikadan u zak durmaya mahkum ettii veliaht ehzadeyle grmesi her ne kadar adedere ayknysa da, byle bir giriimi ben yine de bekli yordum. Padiah aabeyimin salk durumu her trl olasl g znne almay gerektirmekteydi. Henz birka hafta nce tahta km bulunan bahtsz Murat'n, aklnn yerinde olmad grl mt. knt hazrlanmt. O yalnzca kendisine ait, iinden kamad bir dnyada yayordu artk. mparatorluun ar ark dnmeye devam etmeliydi yine de ve zamann yneticileri buna zen gsteriyorlard. Altnda imparator luk damgas bulunan karamarneler yayniamyordu ama, aabeyim hi mi hi farknda deildi bunlarn. Sadrazam ya da teki nazria ra verilen uzun kabullerin anlatld saray bildirileri resmi gazete "Trkiye"de yeralmaktayd. Oysa Murat kimseyi kabul etmiyordu artk. ki ay akn sredir yalan sylyordu hkmet. ki ay akn sredir, haftaya tahta kma treninin yaplacana dair sz veri yordu. Bu tren yaplmadan sultan gerek anlamyla hkmdar o lamazd. Ne var ki sultan tam anlamyla gzlerden sakl tutulmu yordu. Her cuma, adet gereince Dolmabahe Saray' na komu o lan camiye gidiyordu. Ama grenee aykn olarak, her yan kapal
9

bir arabann dibine gmlm durumda gitmekteydi oraya. Atlar sarayn cmle kapsyla komu mabet arasndaki ksack mesafeyi drtnala geerlerdi. Getii yola biriken merakllar onu ancak y le bir grebilmi olmaktan yaknrlard. "Yznn biimini deitiren banlar nedeniyle byle yap yor" diyordu kimileri. "Atei bir dyor, bir ykseliyormu da o yzden", "bir trl gemek bilmeyen titreme nbetlerine tutulu yormu", "yok, yok, daha ciddi baka eyler olmal iin iinde . . . " diye kukularn belirtiyariard en bilmileri. Camide, aabeyimin yanbanda yer alrdm mevkiim gerei. Bu, onu grebildiim tek frsat olurdu; nk geri kalan zamann, yneticilerin amaz buyruklan uyannca dairelerinde hapis olarak geirirdi. Bense, durumunun bozulmasndan dolay haftadan hafta ya daha da acyla etkilenmekteydim. Yznn sert izgilerini yu muatan o sevimli glmsernesi de yokolmutu artk, haksz yere zeka eksikliine baladklan, yz ifadesini dengeleyen iyilik dolu l l baklan da, ekiciliine g katan diri genlii de. Henz yirmialt yandaki Murat, bunarn bir ihtiyar gibi dav ranyorrlu artk. Onu dairesine mabeyincileri gtrmek zorunda kalyorlard. O da bir tr bitkisel yaama gemieesine kendisini brakyordu. Gzleri, nnde grnmez bir noktaya bakareasma falta gibi ak, az aralk ylece duruyor, kimseyi tanmaz gr nyordu. mam Kur'an' dan sureler okurken, en karamsar dnce ler geiyordu aklmdan: Hkmdarlk etmekten aciz bir sultan, n giltere eliliinden ynetilen bir hkmet; her yandan, Slav d manlar. Batl gler tarafndan saldnya urayan bir imparatorluk. Babarrun deiik bir ehre vermek istedii bu ulus, vahi ve karan lk bir an iine yeniden dyordu bylece. Dikkatler farkettirmeden bana dnmekteydi. nceden ineeye so ran baklarn ne istediklerini sezmiyor deildim. rts gitgide syrlan imalan anlyordum. Gelecek olan nerileri; doacak, b yyecek ve adrrun evresinde dndrlecek dolaplar tahmin edi yordum. Bu nedenle de merakllar, nezaket kurallannn bana izin verdii lde olabildiince uzamda tutarak onlar d knkl10

na uratyordum. Ve hi kimse ne dncemi zm olmakla vnebiliyor, ne de azmdan kam olacak bir szden sonu ka rabiliyordu. Gnn birinde sevgili aabeyime kar komplo kur mu olmakla sulanmak istemiyordum. Ne olursa olsun, durum neye vanrsa varsn, aln yazs gelip beni bulroadka yerimden k prdamak istemiyordum. nce Rusya, sonra da Avrupa'daki gazetelerde aabeyimin has taln aa vuran makaleler yaymland. Ama bu yazlar ylesi ne abartl, yorumlar da ylesine gln oluyordu ki, verilen bilgi lerin nemi azalyordu. En telaa vereni ise Gney Fransa' da bir kilise gazetesinin, Murat'n zel hekimi Doktor Capoleone'nun dzmece iki mektubunu yaymlamas olmutu. Paris basn hemen atlmt bu mektuplarn zerine. Capoleone'nin savna gre hasta snn sknts, kayna alkolizm olan bir beyin yumuamasndan i leri gelmekteydi. Hastann zihinsel dengesizliine ve yakn bir l mn n belirtisi olan fel balangcna da bu beyin yumuamas neden olmutu. Bu aalk uydurmalar zerine Capaleone nc ahslara, en suya sabuna dokunmaz trnden ksa bir makale bii minde yalanlamada bulunmakla yetindi ve bu yalanlama gecik meyle Trkiye Gazetesi' nde yaymland. Gzboyamaclk her eye ramen artk kimseyi kandrmaz olmutu bundan byle. Hkmet iktidara sarlm olmann kr tutkusuyla, "ismi var cismi yok bir padiah" sonsuza dein kullanamazd. Ancak Mithat bunun tersi ne inanyordu. Zira hkmet Sadrazam Rt Paa'ya ok yerinde olarak taklan lakaba gre, bu "kocam kan" deil ama Mithat'n ta kendisiydi. Bu eski eyalet valisi, esiz ynetici, tutkunun kemir dii politikac, Britanya emellerinin sadk uygulaycs kendisini vazgeilmez klm ve kaba entrikalar yoluyla ileri avucuna al mt. Homurdanmalara ve durumun etinliine aldn etmeksizin, elileri gvence ve vaadlerle oyalayp durmaktayd. Oysa btn bunlar onlar rabatlatmaya yetmiyordu artk. Elilerden kimileri Murat onlan kabul edecek durumda olmad iin gven mektubu nu sunamamaktan yaknmaktaydlar. tekiler de yakn gelecein neler hazrladn kendi kendilerine soruyorlard. Hepsi de ilerin
ll

yolunda gidenedii kansndaydlar. O kadar ki, ngiltere By kelisi Sir Henry Elliott, Mithat Paa'nn en sadk alma arkada smail Kemal be yi Tarabya' daki kkne anp ona, sultann has talnn yaratt bu iinden klmaz duruma hemen yasal bir zm bulunmasnn gerekli olduunu bildirdi. "lerin imdiki gibi srp gitmesinin imkansz olduuna hk metinizin dikkatini ekerirn." Nazrlar uyan niteliindeki bu tavsiyeyi alnca, zamann en iyi akliyecilerinden biri olan Viyanal Doktor Leinsdroff'u muayene i in arnaya karar verdiler. Kocas ld zaman bunamaya ya kn bir hastaln penesine den Kralie Victoria'y muayene et mesi iin Londra'ya anlrn olmas da, onun baarsn gsteren kantlar arasndayd. Konstantaniyye'ye gelii elbette ki son derece sessiz sedasz olmutu. Varna vapurundan daha henz inmitk ki, bir rnabeyinci onu bir saltanat kayna iterek doruca saraya g trrnt. Ksa konukluu sresince meslektaianndan yalnzca bir kann onu grmesine izin verilmiti. Hastasn muayene etmi, raporunu yazm ve bu i biter bitmez de, almasn dllendir rnek iin olduu kadar sessiz kalmasn da salamak iin cepleri altn doldurularak yeniden gemisine bindirilrniti. smail Kemal, hkmetin yani Mithat'n yorumunu duyurdu: Murat'n beyni gitgide sulanyordu. Geici ve hafif iyileme imka n varolmakla birlikte Padiah'n ifa bulamayaca apak orta dayd. Ne var ki ruh doktorunun verdii raporun gerek ierii konu sunda ok deiik sylentiler de szrnaktayd. Doktor Leinsdoff, Doktor Capoleone'nin sonuta hastay zayf drmekten baka bir eye yararnayan tedavi yntemlerini uygun bulmamt. Doktor Leinsdorff kaplca tedavisi ve ak deniz gezintileri salk vemiti. Dahas, hastay kendi salk evinde bakmas iin yalnzca alt haf talna emanet etselerdi, onu tam anlamyla iyilemi olarak geri gndereceini iddia edecek kadar ii ileri gtrrnt. Bu iyirnserlie sanki hak verdirirrnicesine, Leinsdorff'un mua yenesini izleyen cuma namazndaki mevcudiyeti srasnda aabe12

yim son derece salkl grnmt gzme. Saray nhtmndan ca miye gitmek iin bu kez saltanat kayna binmiti. Geii srasn da zrhllar onu top atlaryla selamlamlard. Hastada uyarma yapmaya yol aabilecek bu patlamalara ve kargaaya ramen Mu rat' n soukkanlln zerrece kaybetmemesine ap kalmtm. O gn beni tanm ve bir sevgi iaretinde bulunmutu. Sadrazam Rt Paa da benim gibi, aabeyimdeki bu mutlu deiiklii far ketmiti. Bunu grnce de aabeyimin gerek salk durumunu, zellikle de Mithat'n ne gibi niyetlerinin olabileceini kendi kendi sine sormutu. Duyduu tedirginlii mparatorluun gerek hakimi olan Britanya Bykelisi Sir Henry Elliott'tan baka kime aabi lirdi ki? Bykeli danmak iin gelen Rt Paa' ya tavsiyede bulun maktan kanm, ama mesleinin dolambal diliyle ngiltere' nin aabeyimi gzden kardn ima etmiti. Hafiyelerimin haberdar ettikleri bu tavr allar, bu gizli konu malar, bu gidip gelmeler, bu yeralt dzenbazikiar fena halde i leden karmaktayd beni. Hem imparatorluun hem de benim yaz gmn -benim paym olmaszn- belidendii bu karar gnlerinde, mevkiimin, dnyaya geldiim otuzdrt yl ncesinden bu yana be ni mahkum kld aylakl deerlendirecek binlerce uratan tek birini bile karmamaya dikkat ediyordum yine de. ocuklarmla oynuyor, kadnlanmla ene alyor, alma odamda kendimi oku maya veriyor, katiplerimle alyordum. Ne var ki, tahmin ve yo rumlara meydan vermemek iin ehre inmeyi brakmtm. Yard m derin yazgclmda aramaktaydm. " olacana varr, karar Allah'tandr!" diye tekrarlayp duruyordum kendi kendime. Birden, sanki bir atonun durmu saatlerinin hepsi bir anda ye niden almaya balamlarcasna, Mithat' n grme istei bu hareketsizlii silkeleyivermiti. Mithat'n bana ne nereceini ken di kendime sorarken yreim kt kt ediyordu. Mithat, grme mizin son derece gizli gemesi konusunda steliyordu. Onu gizli sakll olmayan sarayda kabul etmek sz konusu olamazd. Ma nevi annem Perestu Hanm'n konan nerdim. Konak, bakentin
13

snnnda, saraya hakim tepeler zerinde, arncam Sultan Abdlaziz tarafndan ina ettirilmi olan klann tam arkasnda, babamn ka dnna armaan olarak sunduu byk modem bir ikametgaht. Maka'nn yeni ve oturmaya elverili bu semtinde gelen geenin az olmas gerekli btn koullan salayacakt. Mithat Paa' y Perestu Hanm'n, arkadalan olan teki hare m-i hmay1n kadnlann adad birinci kattaki byk salona al drdm. Bu le sonrasnda klar azalm da olsa, gzlerinin kaln gzlk camlan arkasnda krptn gryordum yine de. Temen nasn, bir padiah ehzadesine verilecek selam bitinnesine frsat tanmadan ona elimi uzattm ve duvara bitiik rokoko koltuklardan birine oturttum. Allm bayalktarla bozma abas gstermedi im bir sessizlik egemen olmutu. Doutan gelen ekingenliim, beni nfuz edilmez klarak ilk kez iime yanyor ve duyduum te dirginlik dudaklanm mhrlyordu. Onun kafasn kantrmak ni yetinde deildim, yardm sn uzatmay da hi istemiyordum. O da bu nedenle geleneksel karlkl iltifattarla vakit kaybetmeye rek, birden asl konuya girdi: - Padiahmzn hastal sresince mparatorluun naipliini zerinize almak ister miydiniz Abdlhamit Efendi? - Naiplik mi? Bu Osmanl hanedannda asla grlm ey de il. Kur' an yasasna da ay kn olmal. in gerei, naiplik bln m bir veraset imkanna yol aabilir. Oysa kutsal metin aktr: slam ' da ancak ve ancak tek bir imam olmaldr. Bu imam aabe yim Sultan Murat ya da ben olabilirim ama ayn anda ikimiz bir den olamayz. Mithat bu yant beklemiyordu. Oysa benim hazrlanacak ok zamanm olmutu. Naiplik olasl benim de aklmdan gemiti. Kur' an yasas bilginlerinin, bu zm konusundaki grlerini gizlice sorduracak bo vaktim olmutu. Karmdaki afallayp kal mt ve ben bunun nedenini gayet iyi biliyordum. Aabeyim ho grl ve gsz* yani tam da Mithat'n diine greydi. Ama h kmdarlk edecek durumda olmadna gre onu tahtta tutmak, ol* bir hkmdard
14

mayacak duaya amin demekten baka bir ey olamazd ve ngiltere de buna karyd. Bu yzdendir ki Mithat benimle grmeye ka rar vermek zorunda kalmt. ncelikle onu korkutacak hibir ya mm yoktu. Srvermez ve ekingen bir yapm vard. Kendimden s zettirmiyor, kiiliin ne karmyor, halka malolmaa alm yordum. Bundan da, bylesine silik bir kiinin kolayca etkisi altna alnabilecei sonucu kmaktayd. Minnet duygusu beni daha da uysallatracakt kukusuz. Oysa birdenbire, tanmad bir insanla kar karya olduunu anlyordu Mithat. Ama artk ok geti. Geri adm atamayacak denli ileri gitmiti. Sessizliin egemen olduu salonda sakin sakin tesbihimi ekiyor dum. Namaz tesbihimin yeim taneleri, duvar saatinin tik taklanna karlk veriyordu. Gzkapaklanm iyice inik tutarak, dolgun ve krmz yzn dikkatle incelemekteydim. Sanki srekli bir g lmsemeyle kslm gibi duran gzleri bylemek istercesine ba kyordu. Ama acmaszd bak. Mithat bir an dnceleri iinde kaybolmu gibi kald, sonra birden serte ban kaldrd: - Madem yle, o halde Sultan Murat yaarken de olsa padiahl a raz olur muydunuz Abdlhamit Efendi? Bir yant vereceim diye kendimi zorlamaktan nefret ederdim ve de acele verilmi bir kararla onu sevindirmeyecektim. Dne ceimi bildirdim. Kzgnln belli eden bir hareketle ayaa kalkt. Yalnz kalnca kafarn bir ocukluk ans doldurdu. Oniki yandaydm. Knm sava srasndayd. Annem leli az olmutu. Yol zerinde ylan okul rencileri kpr kpr kayna yor, askeri birlikler durularn dzeltiyorlard. Zira orada, Dol mabahe saraynn cmle kapsnda maiyet alaynn ba grn mt. Askerler silahlaryla selama duruyorlar, askeri orkestra ba bam Abdlmecid iin ta giyme marn alyordu. * erit ve ni anlarla donanm paa ve subaylar nde geiyorlar, arkalanndan da Siyahlar'n elleriyle zaptettikleri dnyann en grkemli atiann dan on kadar geliyordu. Al bir at, biiminin mkemmellii ve im paratorluk alameti ilenmi yakut ve zmrt sal koum takmla nyla, dikkatleri zellikle kendi zerinde toplamaktayd. Daha ar15

kada, atlar ve saray zabitleri arasnda eit uzaklkta ilerleyen Padi ah iyice seilmekteydi. Kalabalk onu kesme elmasla fesine tuttu rulmu cennet kuu tyleriyle bezeli sorgucu ve siyah pelerinini ene altndan kopalayan deerli talarla ilemeli nianndan tan mt. Ben onun yanbanda, beyaz atnn zerinde dimdik dur naa abalyordum. B abam her konuda gsterdii aldn etmez likle gelmi, derslerimden ekip almt beni. Annem leli daha yeni olmutu. Babam, eleneyim diye askeri birlikleri denetlernek iin beni de gtrmeye karar vermiti. Kardelerim sarayda kal mlard. Padiahn yannda yalnzca ben bulunduum iin kasm kasm kaslyordum. Bu mstesna gnn tek bir aynntsn, tek bir krntsn karmamak iin, bam oyuatmakszn saa sola kaa mak baklar frlatyordum. Her ulustan askerler seyirci sralarn oluturmaktaydlar. Gri kumatan yaplma bol pantolonlu zuhafla r, denizcileri, hafif piyadesi, istihkamcs, topusu, avclan, parlak miferli zrhl svarleriyle nde Franszlar yeralmaktayd. ngiliz ler allmam sa biimleriyle dikkat ekiyorlard. Subaylanndan bazlan askeri apkalannn zerinde beyaz kumatan bir tr byk balk tamaktaydlar. Bu bala, gzlerin zerine ve enseye do ru inen, ayn kumatan yaplma bir ift siperlik taklyd. Onlarn bu kyafeti bende glme duygusu uyandnyordu. u anda ehirde yirmiyedibin Fransz ve otuzbin ngiliz bulunmaktayd. Her gn Avrupa'dan geliyorlar ve yine her gn Ruslar tarafndan saldnya urayan topraklanmz savunmak iin Knm'a doru yola kyor lard. Dolmabahe' nin pencerelerinden, Boaz'n ucundaki sk dar'da, Byk Mezarla bitiik ngiliz ordugahnda kurulu beyaz adrlan grebiliyordum. Franszlar ise, eski ehir surlannn uza nda olmayan, -babamn tam da beni oraya gtrd- Davutpa a'daki geni klalara yerlemilerdi. Avrupa' nn her yerinden as kerler mparatorlua hizmetlerini sunmaya gelmilerdi. Ben de Macar, Belikal, talyan niformalan arasnda nerede bulunduu mu anlamaya alyordum. Babam, geiine sessiz ve doymak bil mez bir merakla bakan bu gavurlar, nazik bir el hareketiyle hi durmadan selamlyordu. mparatorluu savunmak iin niye gerek16

sinme duyuyorduk onlara? Alt-yedi yalarndayken babamn beni, bir vesileyle gavurun, imanszn biri olan ngiliz Bykelisi'nin elini pmeye zorlamasndan duyduum aalanmay hibir zaman unutamadm. lgdsel, soyaekimsel bir drtyle isyana kalkm tm. Hkrklara boulmutum ve babamn bana tek kz da o za man olmutu. Babamn sevimli glcklerle, btn bu yabanc as kerlerin beenisini kazanmaya altn gryordum ve bu an bir kez daha iimi yakyordu. le zeri, askeri birlikler sralanmalarn bitirince bizim alay nz da Davutpaa kiasnn yaknlarnda grld. Fransz ve Os manl kurmaylar drtnala bizi karlamaya geldiler. Kalabalk, Pa diah ' grmek iin ileri atld. Tepesine yaldzl alemler takl b yk yeil bezden bayran nnde attan indik. Babam, inparato run kuzeni ve Fransz bakomutan Prens Napoleon ile onun Eri tanyal dengi olan Kralie Victoria'nn kuzeni Cambridge Dkn selamlad. Btn erkan; hali hazr, gemi ve gelecekteki sadra zanlar, ve hatta sultann bamis hidivin oullar olan birok M srl prens ve de ran ahnn -atnn zerine dikilmesi gereken damlal Bykelisine kadar herkes tam olarak toplanmt. Ms lman ve Avrupal isiz gsz takm, bir izgi zerine kusursuz casna sralanm birliklerin evresinde, buday tarialarma ve a yrlklara yaylnlard. Avrupai semt olan Pera' nn hanmlar Pa ris tarz atafatl arabalannda; soylu mslmanlar tren arabalar gibi boyal, yaldzl ve aynal faytonlarnda; ak sakall ihtiyar Os nanllar da zerieri tenteli, krmz saaklada ssl, koca koca kzlerle ekilen Asya tarz kanlarnda bekleiyorlard. urada su, erbet ve rek satclar, ba bozuklar, sivri kalpakl lranllar, fis tanl Arnavutlar; daha tede Runlar, Yahudiler, Bulgarlar, kar gibi beyaz bornozlar iinde Fizanl zenciler lnparatorluktaki rklarn eitliliine tanklk etnekteydiler. Ve nihayet, arka planda, Edir nekap'dan kan bir deve kervan yar harap Roma yolunda ar a r ilerlenekteydi. Hafif piyade birlii Padiah'n nnden gemekteydi ki, dikka tin; bu aylaklar srsnden ayrlarak bize doru ilerleyen uzun
17

boylu, ok zayf, beyaz al sakall, tiksinti verici paavralar b rnm kutsal bir kiiye, bir yal hacya takld. Kimse onu dur durmay dnmyordu. Bir Tanr adarnma dokunulmazd. Baba mn atnn nne geldi ve orada, Fransz taburunun yetkilileri nnde bouk bir sesle haykrd: "mansz kpekleri slam mparatorluuna sokuyorsun gavurun olu ! Sen de baban gibi gavurun tekisin. Eer Ruslan kovmak is teseydin, Peygamber' in bayram ap da gerek mrninleri yard ma arman yeterliydi. Hepimiz ekerdik khcmz. Moskoflar yeryznden yok olur, sen de Moskova'da saltanat srerdin. Pey gamber' in laneti zerine olsun, Tanr' n n kulan sakalna pisle sin !" evredeki izleyiciler ne olup bittiini anlamadlar. Zira ihtiyarn sesi uzaa gitmemiti. Ben, bu zehir gibi szlerin herbirini kayde den nadir kiilerden biriydim. Babam, kendisine yneltilen bu ha karetlere kar gzn bile krpmamt. Bu duyarszlk hacy ile den karm olmalyd kukusuz. ne bir adm ilerleyerek atn al tn ilemeli kadife dizginlerini yakalad. rken at aha kalkt, akl l zeminde kayarak srt st yuvarland, derken Padiah da s rkledi. Birlikler geilerini srdrrken, says belirsiz izleyicile rin gsnden tek bir haykr kt. Babamn bir taa arpan kafas baya kamyordu. Kendini kaybetmiti. Aalar ylesine afallayp kalmlard ki, hibir ey gelmiyordu ellerinden. Babam alp eref adrna gtrenler yaverler olmutu. O an, onun iin duyduum sevginin belli belirsiz bilinciyle yere atadm ve ben de arkalarn dan seirttim. O sre iinde inzibatlar, zapyeler hacy yakalam lard. Ermi bir kii de olsa, Padiah' n canna kasteden bu sefil, en baya sulular gibi davramlmay haketmiti. Btn izleyiciler gibi ben de biliyordum ki, sulunun lme mahkum edilmesi akla yakn tek k olacakt. Babamn hareketsiz kald eyrek saat sresin ce, onun zerine eilmi olarak bir yaam belirtisi gzlerken delice kayglar iinde ben de bir eyrek saat geirmitim. Babam kendine geldii zaman, beni altst eden duygulann an lamasn diye doruldum. Yaras ne derindi, ne de ar, zira zihin
18

yeteneklerini ok abuk topadam ve bana glmt. lk dnce si hac iin olmutu: - O zavallya ktlk yapmamlardr umanm. Ona iyi davra nlsn. Gnln alsnlar ve serbest braksnlar. Cezalandrlmamal, nk ak yrekli bir insan o!" Onun bu szleri beni ok duygulandrmt. Zulm nedir bilme yen babama hayrandm. Ve de gen vicdannn derinliklerinde ha cy -hi deilse dnceleri nedeniyle- knayamyordum. Varlkla n her gn daha gzle grnr, daha grltl bir hal alan gavurlar, kmzn simgesi deiller miydi? Babam da bu kn yal nzca -ama ona adamakll katkda bulunan- bir halkas deil miy di? Gururlu olmasna yleydi ama bu gurur yalnzca gemi zeri ne dayanyordu. Babamn bizi renmeye ve tekrar etmeye zorla d aile tarihimizi bunca yl sonra hala ezbere anlatabilirim. 13. Yzyln tam banda, yar sava yan oban kk bir g ebe topluluu Kk Asya' ya geldi ve orada yerleti. Bu toplu luk, bize kendi adn aile ad olarak brakan Osman diye biri tara fndan ynetilmiti. Ksa zamanda rgtlendik ve birka on yllk sre getikten sonra da bamszlk ayncaln stlendik. Admz cuma hutbesinde okundu ve para bastk. Bu kck basamak, A nadolu dalannda koybulmu bu Devlet, dnyay fethe girimemi zi salad. Atalanmz Bizans mparatorluunu kuaklar boyu azar azar yprattktan sonra Konstantaniyye' yi alarak ona son darbeyi indirdiler. Glerini Msr, Suriye ve Balkanlar zerine ve Maca ristan ' n byk bir blmne yaydlar. Krm hanlan ve Mekke e rifleri bizim bamllanmz oldular. Valilerimiz Cezayir' de, Buda pete' de, Badat'ta bizim admza hkm sryorlard. ki kez Habsburglar ' n bakenti Viyana' y kuattk. Kendimizi tm Avru pa hanedanianna eit, hatta oundan da stn sayabiliriz, zira Fransa Slalesi dnda hibir aile bizirnki kadar uzun saltanat sr memitir. Atalanmzla hakl olarak duyduumuz gurur, onlara la yk bulunduumuzu gstermek iin itici bir g olsun bize. 1mparatorluk Asya, Avrupa, Afrika zerinde yaylmasn srd ryor ve Sudan'dan Karpatlar ' a, Frat'tan Tassili ' ye uzanyordu.
19

Babamn dersi ne yazk ki uydurma denebilecek kadar eksik gr nyordu. Gerein ne olduunu renmek iin hocalarma ok ye rinde sorular sordoum zaman bana ya dnya haritasna bakmak kalyordu ancak ya da onlann skntl yzlerini gzlemek. Ne ka dar da ok vilayet kmt elimizden: Yunanistan, Srbistan, K nn, Cezayir. Ve de evvelce padiahn en kk bir hareketiyle tir tir titreyen Avrupa uluslan, iradelerini zorla kabul ettirmekteydiler artk. Daha en kk bir davran imkanna sahip olmadan ok nce bile, btn gcmle bu kanlmaz sreci durdurmay dlemitim. Babam, bahtsz arncam Abdlaziz ve nihayet aabeyim, bunu ba aramadan birbirlerini izlemilerdi. Belki daha iyisi benim de e limden gelemeyecekti, ama hibir ey de denemekten alkoyama yacakt beni. Tarihin acma bilmez arkn mparatorluu koru mak, daha da iyisi onu onarmak iin durdurmak zorundaydm. Bu nedenle, ne derece tehlikeli olursa olsun, Mithat Paa'nn sunduu frsat yakalamaa kararlydm. Grevim beni ona anyor, ira dem beni oraya itiyordu.

20

II
Ertesi gn Mithat, steim zerine dnk ayn saatte annemin konana benimle bulumaya geldi. Ona kabul ettiimi bildirdim. Tek ama kesin bir artla: Aabeyimin hibir iyileme ans olmad konusunda gvence verilmeliydi. Mithat Paa'nn yz, yantnn ieriinin deil ama vurgulan biiminin onu memnun etmediini belirtiyordu. Hkmetin belke mii, liberallerin nderi, ngiltere' nin koruduu Mithat; bilgisiz, deneyimsiz ve de stelik ne destei, ne de yanda olan bir insann kendisine buyurmasn iine sindirebilecek miydi? Padiahlar pa diah yapan ya da onlar alaa edenin hangimiz olduunu bana hatrlatmann srasyd: "Uzmanlarn dncelerine gre Sultan Murat her ne kadar salna kavuamayacaksa da, hkmet onun iyileebilir olduu nu ilan edecek gtedir. Ama siz vakit geirmeden bir Anayasa ha zrlamaya, devlet ilerinde yalnzca sorumlu danmanlarnzn ft kirlerine gre davranmaya ve nihayet aabeyinizin en yakn al ma arkadalar olan Ziya Bey ve Namk Kemal' i zel katipleriniz olarak atamaa, ayrca da Sadullah Beyi halen igal etmekte bu lunduu Padiah nezdindeki Bakatiplik makamnda alkoymaya szverirseniz o zaman i deiir." Glmsemekten kendimi alamadm: "Benim en iten dileklerim sizin ilk iki koulunuzia badayor.
21

Eer mparatorluun bu aa yetimesini istiyorsak dev admlar atmamz ve de bir kerecik olsun tedbir ve ihtiyat unutmamz gere kir. mparatorluun huzuru ve ilerlemesi urundaki cihadnzda si ze btn gcmle destek olacam. Size, bir Anayasa ilan edecei me ve meclis hkmdan olarak davranacama btn kalbirole sz veriyorum. Benden istediiniz atamalara gelince, o konuda da be nim isteklerimden nce davrandnz. Uzun sreden beri Ziya Bey ve Kemal Beyi tanyor, okuyor ve onlara hayranlk duyuyorum. Sadullah Beyle ilgili olaraksa, onun aabeyime hizmette gsterdii ballktan dolay duyduum minnettarlk, bana istenizi seve se ve kabul ettiriyor." Mithat'da uyanm olan gvensizlik duygusu yokolup gitmiti. Kii olarak beni semi olmaktan dolay iinden kutlamt kendi sini. uras gerek ki, bu aydn kiiler, ok kvrak zekalanna ra men ya da belki o nedenle u ya da bu lde saf oluyorlar. Proto koln her trl gsteriyi yasaklamasna ramen kazandn anla mtm. "zin verin de, gelecee iyimserlikle bakmamz salayan bu yreklendirici yantnz bir an nce alma arkadalarma iletmek iin huzurunuzdan ekileyim Abdlhamid Efendi. Allah izin verir se, mparatorluu kerten bu facialar dizisine sayenizde bir son verebiliriz." Mithat ayrlnca ben de kk salona, annemin yanna gittim. Onu orada bulacan biliyordum. Kulan kapya yaptrmak Perestu Hanm'n saygnlna yakmazd. Ama sanki rastlanty m gibi kapy yar ak brakmaya dikkat etmiti. Sakin sakin, arnher ulu ve llesi firuze kakmal ubuunu tttrmekteydi. Ona ok sk olarak, bykannemin babam, korkun Pertevniyal'in de olu Abdlaziz zerindeki etkisinden ne denli znt duyduumu tekrarlamtm. O da bu yzden bir sorunla ilgilenmek ya da bir tavsiyede bulunmaktan kanyordu. Eer ben ona iimi dkyor sam, bu onun onayn salamann gizli gereksiniminden dolay ol duu kadar, koulsuz desteinden duyduum krandan da ileri gelmektey di.
22

"Biliyorum ki, iktidar tutkusuyla, onu isteyerek tahttan indirip yerine gemem iin aabeyime kar bir dolap evirmekle sulaya caklardr beni. Ama ya o hemen tahttan indirilir ya da tnparatar luk paralanr. Bana den sorumluluklar zerime almay ben iste medim. Ama alnyazs buna anyar beni. Bu sorumluluklan bi linle ve kararllkla stleniyorum. Tanr elimden geleni yapmam da bana yardmc olacaktr." "Senden tek bir ey istiyorum aslanm. Aabeyin Murat' hi hibir zaman unutma ve ona iyi davran." "Onu gzm gibi kollayac am. nk onun yazgs bana sonsuz bir hzn kayna oluyor. ocukken onu kskanrdm. Bunu siz herhangi bir kimsede;. daha iyi bilirsiniz. Bu duyguyu benim yreimden skp atmay baaran siz oldunuz. O zaman dan beri onu sevmeyi, insani niteliklerini takdir etmeyi ren dim. Onun urad bu knty kimde olursa olsun grmek dayanlmaz olurdu. Ama z kardeimde bu ok daha dayanlmaz oluyor." Perestu Hanm pencereden Dalnabahe Saraynn damlarn, Boaz' ve uzakta Eski Saray ' n kulesini ve kubbelerini seyretti. Bana bakmadan mnldand: "Baann iin Tanr' ya dua edeceim. Byk bir sultan olacak sn sen." Mithat'la grmenzin hemen ertesi gn Trkiye, Sultan Murat'n sal konusunda en rahatlatc haberleri yaymlyordu. S raya kapanp kalmak zorunda deildi artk. kabilir, gezinebi lirdi.' Buharl gemiyle B oaz'da kimi zaman Karadeniz, kimi za man da Marmara denizi ynne doru gnlk gezintilerini yapma ya yeniden balamt. Birbiri ardnca gelen her gn, bir saray bil dirisiyle Sultann bu tedavi edici gezilerinin hikayesini veriyordu. Bu geziler daha mutlu haberlerin -yani Padiah ' n yaknda iyilee cei haberlerinin- mjdecisi olabilirlerdi ancak. ngiliz Bykeli lii hesabna yaynlanan Levant Herald gazetesi, akliyeci doktor Leinsdorff'un raporunun hi aklanmamasndan duyduu derin aknl belirtmiti.
23

Trkiye Gazetesi daha da ileri giderek, Doktor Leinsdorff'un imzasyla hemen raporlann en ferahlatcsn yaynlad. Bu budan m ve dzeltilmi belge, akliyecininkinden ok deiik bir yorum getirmekteydi. Bu dzenbazlk beni hem ok kzdrrn hem de k k drmt. Hkmet, aabeyimin iyiletiini ileri srmekle neye oynuyordu? Bana taht sunmak iin gelip bulmamlar myd beni? Aniam deil miydik? Aklama isteyecek ve sabrsz g rnecek kadar alalmayacaktm. Ama bu grlt patrtdan ka mak ve de ayn zamanda tepkimi belli etmek iin Maslak'taki ma likaneme ekildim. Yine de el altndan bilgiler edinmekteydim. Bana bu bilgileri katibirn Kk Said salamaktayd. Bu sava balatan, Murat'n tahttan indirilmesinin yerinde olup olmayaca konusunda kimi kukular besleyen Sadrazam Rt Paa olmutu. Mithat Paa bu szm ona amiriyle kesin bir anlamazlk iinde bulunmaktayd. Grlen oydu ki olaylan abuklatrmak istiyordu Mithat ve 3 1 Austos Perembe gn tanyeri aarmasndan itiba ren hazr olmam iin bana haber gnderdi.

24

III
Kararlatrlan gnn arifesinde yeniden Konstantaniyye' ye dndm. Dolmabahe' den kayordum. Kendisini neyin bekledi inden hibir zaman haberi olmayan kardeirole ayn at altnda oturmak dayanlmaz geliyordu bana. Perestu Hanm'n Maka'da ki konana gittim. Onun varl beni yattracak ve ayn zamanda da cesaret verecekti. Zorlu bir bekleyiin u son saatlerinde aklm dan karanlk dnceler gemekteydi. Arncam Abdlaziz ve aa beyim Murat'n yazglarn gz nne alarak, benim de saltanat mm bu kadar ksa olup olmayacan kendi kendime soruyordum. Hemen hemen hi uyuyamyordum. Pencereden, bu aysz gece nin yldzlannn belli belirsiz yanp snmelerine ve denizden gelen meltemin, dantel perdeleri hafif hafif aynatmasna bakarak, yata mm zerinde saatler boyu hareketsiz kaldm. mparatorluu sar san, aileme zarar veren ve sonunda beni tahta gtren inanlmaz trajik olaylar dizisi birbiri ardnca kafamda yeniden canlanyordu. Babam krk yana erimemiti ki biz ocuklar onun lm ya tann evresinde toplanmtk. Ne yazk ki annemde tandm verem belirtilerinin ayn biimdeki seyrini onda da izlemitim. Daimabahe'nin birinci katndaki, drt penceresi Boaz'a alan byk odada ya srasna gre dizilmitik: Aabey Murat, sarayn dan gelmi bulunan Fatma sultan, o zaman ondokuz yanda olan ben, sonra Cemile, iman Reat, daha on yanda olduu halde
25

byk bir gzellik vadeden Seniha. En kklerimiz olan henz birka aylk Vahideddin ise stninesinin bakrnma braklmt. O dann olaanst atafat bana her zaman iin arpc ve de nere deyse itici gelmiti. Krmz ve beyaz ipekten rtler, kenar ssleri gibi yaldz ilemeli , kvrml mobilyalar, Bohemya kristalinden krmz ve beyaz avizeler, antika duvar saatleri... Fakat yabancs almadmz bu grkem bir defalk elendirmiyordu bizi. Gzleri miz tavanlkl yataa evrili olarak duruyorduk hepimiz. Som g mten tavanla hafif tl perdeler aslyd. Murat, birka dakika nce gayet sakin bir biimde ruhunu teslim etmi bulunan babam zn na zerine, altndan padiah turas ilenmi krmz kadife den yatak rtsn ekti. Babamn gitgide zayf den yrei du ruvermiti, hepsi bu ite. Yaamdan lme her zaman gstermi ol duu srvermezlikle gemiti. imizde en duygulu ve en heyecanl olan kardeim Reat h knklara bouluyordu. Hkrklar iinde, babasnn ardndan yaa yamayacan syleyerek pencereye kotu, ap kendini atacakm gibi yapt. Daha abuk davranan Murat onu nleyecek: "Ben sizin aabeyinizdim !" dedi. "Bundan byle babanz ola cam." Kendime itirafa cesaret edemiyordum ama, ona emanet edilen mparatorluu nasl ki savunmasz braktysa; bizi de gelecein ve halefi kardei Abdlaziz'in ellerine ylece korunmasz olarak bra kp gittii iin babama kzyordum. Ona mmkn olduunca az benzerneyi her zamankinden fazla umut ediyordum ve de hibir konuda onu taklit etmemeye kararlydm. Abdlmecid halknn iyilii iin btn sorunlara ayn anda el atmt: ehirlerin gvenlii, askere alma, iktidarn merkeziletiril mesi, ceza kanunu v.b . . . Tam bir adalet vaadetmi ve yasa nnde eit olunacan duyurrnutu. Dahas, Avrupal hkmdarlarn hep sinden nce bir eit Anayasa ilan etmiti. Hkmdarl Perestu Hanm' n btn yeniyetmelik am boyunca bana tekrarlad "Tanzimat" (Yeniden Dzenleme) adna layk olmutu. O ve ben bu yeni eser konusunda deiik yarglar tayorduk. Hristiyanlarn
26

babamn reformlarna inanmadklarn biliyordum. Yine biliyor dum ki, tutucu htiyar Trkler bu reformlarn Kur' an yasasna ay kn olduklarna ve de Padiah'n, gavurlarn eytani etkisine girdi inin kantn oluturduklarna yemin etmekteydiler. Abdlme cid' in iyi niyetleri bir l belge olarak kalmt. Bu zc deneyim her zaman iin bir ders olmalyd bana. Babam, oullannn eitimleri konusunda da bundan daha baa rl olamamt. Bununla birlikte, padiah ehzadelerini "kafes" ad verilen bir blmede yaamaya zorlayan uursuz gelenee de, in sancl duygulada son vermiti. O bize kaplar am, kular da yaldzl hapisanelerinden uup gitmek iin acele etmilerdi. Bizleri bizzat snavdan geirerek ve bize daha iyi gz-kulak olabilmek i in, tam odasnn altna kurduu dershaneden grltler geldiini duyar duymaz bastonuyla yere vurarak, sk skya iziemit dersle rimizi. Hocalanmzn rettikleri nelerdi bize? Tarih, mzik, gzel yaz, Farsa, Arapa, Osmanl edebiyat, din bilgisi v.b. Atalarm zn ders programna, daha nceki yzyllardan bu yana hibir konu eklenmemiti. Oysa merakmz, zerinde hibir bilgi edinemedii miz ama kapal evrenimizin duvarlarna gelip arpan zamanmza kulak vermeye itiyordu bizi. Babamn politikasnn ve reformlar nn, bize szn ettikleri hareket dolu bu geni ve ada d dn yaya hibir k yoktu. Hocalanmzn o konuda dilsiz kesildikleri bu 1 9 . yzyl Bat Dnyas neydi ki? Kimse bize yant vermiyordu ve ben de bu nedenle bu bilmeceyi tek bama zmeye karar ver mitim. B abamn, d grn de, tanmlamakta ok glk ektiim zayflnn izini tamaktayd. Ak, zeki alnna, anlatlamaz ba klar, hlyal koyu ve derin gzlerine ramen, kiilikten yoksun burnu, siyah sakal altnda kaybolan enesi ve -sanki durumunu i yice belirginletirmek isteyen- alelade boyuyla etkileyici olmaktan uzakt. Kanlarn bile kendisine baedirtemezken nasl olur da buyruklar verebilirdi? Bu kadnlardan birinin bir bakasna ak ol duunu farkeden Padiah ' n onu boarnay kabul ettiini ve sevdi iyle evlensin diye ona bir de eyiz verdiini ve de sevdii adamn
27

terfii iin bizzat uratn aalar bana anlatrnlard. Oysa atala rm iki suluyu uvallara koyar, azlarn da dikerek onlar, fazla dan birka harem kadn ve bol sayda harem aalanyla birlikte Boaz'a frlatrlard. Babamn, nazl gzdelerinden birinin srgl kaps nnde dize gelerek ona - ktann mutlak hakimi olan kendisine- kapy amas iin yalvardn duyduum o geceyi hi unutmadm. ifa bulmaz bir metankoliye kaplmt iin gerei. Kendisi de; zorluklara, sorunlara ve tahtn her bir yandan kuatan tehlikelere kar koymaktan aciz olduunun bilincindeydi. Genli inden gelen deneyim eksiklii tek neden deildi. Salksz yaps nediniyle, gnlerin sayl olduunu belli belirsiz sezinlernekteydi. Kardelerim ve ben, yeni padiah arncarnz Abdlaziz'i ancak, babarnzn ldnn ertesi gn yaammza girdii zaman tan dk. Olaanst gce sahip bir devdi. Boyu iki metreyi akn olup yal gre ustasyd. Yaarnn her haliyle tadn kanrd. Sama lk derecesinde eliak ama -sa solu da belli olmaz- kaprisli ve iddet krizlerine kaplabilen biriydi. Kt bir insan deildi. Ben ve kardelerirole birlikte kahve imeye gelince de tevecchn gs termiti. O en geni kanapeye oturdu, biz de ya sralamasna gre yan na dizildik. Haremin en gl kuvvetli kalfa kadnlarndan biri nmze geni, yuvarlak altn bir tepsi koydu. Baka iki kadn da, altn ve inci ilemeli byk bir rt serdi. Bir drdncs, daha kk bir tepsi zerinde uzun sapl altn bir cezve getirdi. Bir be incisi zarflan deerli ta kakrnal kk fincanlara kahve koyarak sapl kk bir tepsiyle bize datt. Kahveci kadn trenin titizlik le uygulanmasna dikkat ederek yaplan ii ynetiyordu. Padiah, salrnz, ardndan da isteklerimiz konusunda bilgi edindikten sonra, ayncalklanrnz ve konutlarrnzn olduu gibi kalacan belirtti ve deneklerirnizi arttrma sz verdi. Bize olan ilgisinden ve babarnzn balam olduu zgrln daha by nden dilediimiz gibi yararlanabileceirniz konusunda da g vence verdi. Yayvan glt bir dev ne kadar gnlden davranabi lirse o da yle davrand. Bu nedenledir ki ona kar sevgi ve umut
28

bekleyen halkn dncesine ben katlmtm hemen hemen. Onun tahta k, benim zel hayatmnkiyle rastlaan bir taze bahar gibi grnyordu gerekten de ... Yakn bir zamana kadar narin ve solgun bir ocukken, zayfl mdan, p gibi sska kol ve bacaklarmdan uzun sre utanm tm. Padiah amcamla ayn alanda boy lebilmek iin deil a ma vcudumu denemek, zayflnn stesinden gelmek iin ben de gree balamtm. talyan daktorun ocukken bana tledii gibi hemen her gn yzyordum. lk genliimden beri at sporu yapyordum. At arabalar da srdm, tabanca at ve klta da kendimi denedim, krek ektim. Kafan biimlendirdikten sonra bedenimi de eittim. En sevdiim kzkardeim olan Cemile, bir kz arkada edinme arrun geldiini dnerek, byle birini bulmay stlenmiti. Ba na Nazikeda adnda soylu bir erkes kzn tantrd . Bu kzdan holanmtm. Bizim evliliklerimiz ne Batllarn duygusal birle mesidir, ne de -bizi suladklar gibi- kadnn klelii. ok eski za manlarda dzenlenen evlilik adeti genellikle salam ve sk balar yaratr. Nazikeda'nn ball ve erdemleri bende hem sevgi hem de sayg uyandrd. Daha sonra haremime giren dier kadnla da uyum iinde yaad. Atalarmn zc rnekleri, hibir zaman ta nmamam gerektiine inandm ak konusunda gvensiz klmt beni. Az sonra doan byk olum Selim beni gururla doldurmu ama altst etmemiti. Duygularma ve onlarn belirtilerine egemen olmak hem doarnn hem de aldm eitimin bir gerei olmutu. ou zamanm, babamn bana armaan etmi olduu Katha ne'deki malikanemde geirmekteydim. Sarayda fazla grnmekten kanyor, arncam Aziz' in gerek niyetlerinin ortaya kmasn bekliyordum, doutan gelen gvensizliim, kim olursa olsun hele bir sultann vaadlerine saf saf inannay bana yasaklyordu nk.

29

IV
Arncamdan kukulanmakla belki de hata etmekteydim, nk Avrupa'ya giderken aabeyim Murat'la beni de gtrme ltfunda bulunacan bildirmiti. Gerekten de, 1 867 ylnn bir gn Fransz lmparatoru lll. Na poleon, amcan Kainat Fuarn gezmeye davet etmiti. Tarih tarih olal hibir padiah kendi topra dna ayak basmamt. Bunu yapmak ayrca, din adamlarmza saysz sorunlar karyor, gele nekilerimiz zerinde de kukular uyandryordu. Ama arncam ile rici gzel bir atlrula bu direnileri skp att. Merakm bylesine ok kurcalayan bu uzak Bat ' ya yolculuk yaplabileceine asla i nanmazdm. Abdlaziz bana dnyann en gzel armaann veri yordu. Dilini konumay tuhaf koullarda renmi bulunduum Fran sa'y kefedecek olmaktan dolay daha da sevinliydim. Yeniyet melik dnemimdeki elencelerimden biri de, abiarn Fatma Sul tan ' n Bebek'teki yalsna gitmekti. Bir paayla evli bulunan abiarn saray dnda oturmaktayd. B ir gn onu haremlii, erkeklerin b lm selamlktan ayran salonda bulmutum. Odann ortasna ge rilmi byk perdenin kenarnda oturuyordu. Perdenin te yann dan gelen bir erkek sesinin telaffuz ettii bilmediim bir dildeki ksa cmleleri ar ar tekrarlamaktayd. Kocasnn zendirmesiy le Franszca reniyor ve de dili belirli bir rahatlkla kullanyora
31

benziyordu. Grnmeyen hocayla karlkl ksa bir konumaya gi rimiti nk. Az sonra kar koyulamaz bir drtyle, odaya yeni den girmek zere dar ktm, ama o arada da, perdenin teki ya nnda koltua kurulmu, sakallar diken diken iriyan bir adam ke fettim. Girdiimi grnce aknlk belirtisi gstermeksizin gzle rini kaldrd ve dersine devam etti. Bir sandalye ekerek tam yan bana oturdum ve gzlerimi btn dikkatimk zeine diktim. Bu yaknlk ve bu soruturan bakla onun btn ilmini, bu gavur dili ni, kefetmeyi arzuladm bu dnya anahtarn elde etmek ister mi gibiydim sanki. Adam beni kendi halime brakt. Bir yandan ablamla konumasn srdrrken bir yandan da sevecen baklarta inceliyordu beni. Az sonra, Franszca birka sz syleyecek ve he celedii ksa cmleleri arkasndan beceriksizce tekrarlayacak ka dar cesaret bulmutum kendimde. Bunu hemen hemen hi ses karmadan, belli belirsiz dudaktann kprdatarak yapyordum. A ma o yine de benim aban anlad ve babaca bir glmseyile, de vam etmem iin beni yreklendirdi. almamz, abiamn sayg dolaysiyle hocasna gnderme inceliinde bulunduu bir tepsi do lusu meyva ve serinletici iecei getiren bir uan gelmesiyle ke sildi. Ben, sanki sust yakalanmm gibi hemen katm. Tan madm adam zntsn gsteren bir iaret yapt. Onun bu dav ran yreime dokunmutu. Ama kulama kar suyu kant bir kez. Mehul kiinin ders verdii haftann o gn, dzenli olarak abiama geliyordum. Bu arada o benim kimliim konusunda bilgi edinmi, ben de onun kim olduunu sormutum. Adamn ad Armenius Vambery idi. Bu Ma car Yahudisi "ar derecede yoksul" diye tanmlad bir ailede domutu. Hayatn kazanmak iin varlkl ocuklara eitmenlik yapmt. Ama bu kendi kendini yetitirmi olan adamn dil yete nei de vard. Bu yetenei ve seyahat tutkusu ona ok uzun yolcu luklar yaptrmt. Bilmedii hibir ke bucak, hibir dou lehesi yoktu. Bkp usanmadan en kapal blgeleri bulup karr, en giril mez sarayiara sokulurdu. Yalnz Trke' yi deil, bizim saray dili mizi de mkemmel bir biimde konuuyordu. Bizim rf ve adetle32

rimizi derinliine tanyor, bu da onun bizim toplumumuza girmesi ne ve kendini ona en iyi biimde uydurmasna imkan salyordu. B ir gn, benim bir Franszca retmenim olmamasna atn syledi. Ben de cevap olarak ona, onalt yaoa ramen beni bu dili renemeyecek kadar gen grdklerini, bu ayrcala yalnz ca aabeyim Murat'n sahip olduunu, benim de ona zaten gpta ettiimi belirttim. B ilgi zenginliine yolaan bir konuma balamt aramzda. Ben Macar ' sorguya ekiyor, onuri, sk sk oturduu Londra'dan, hayran olduu ngilizler' den, onlarn -ve ve bitiremedii- siyasi dzenlerinden ve nihayet Kralie Victoria'dan szetmesini bkp u sanmadan dinliyordum. O da buna karlk beni Dolmabahe, ba bam, saray evresi ve harem konularnda soru yamuruna tutuyor du. Hep neler sylendiini, benim neler duyduumu bilmek isti yordu. Bu srarl merak zaman zaman artmaktayd beni. Ama onu memnun etmekten dolay ok mutluydum. Grmelerimiz i in teekkr etmi oluyordum bylece. Bu gizli gizli alnan derslerin yararl olduklar grlecekti. O sralar dnyann feneri olan Fransa n, bizim ot gibi yaamakta olduumuz baucu sarayn en cra kesine kadar gndermektey di. Kainat Sergisi Avrupa'nn btn hkmdarlarn ekiyordu. l ke bolluk iinde yzyar ve mparatorie gzel Eugenie tarafndan ynetilen saray lksnn binlerce yla parlyordu. Toulon'a a yak basnca konforlu, rahat, batan baa atlas denmi imparator luk trenine bindik. III. Napoleon Paris'te Lyon garnda bizi, ailesi nin ve hkmetinin seilmi yelerinin ortasnda karlad. Tribn ler meraktan iyice eamu hanmlada dolup tamaktayd. Altnlar, deerli talar ve odalklarla kapl doulu ehzadeleri beklemektey diler. Grne gre, hemen hemen Avrupai niformalarmz daha ok d krkl uyandrmt onlarda. Bakentteki antlardan ok etkilenmitim ama halk ok grltc, trafii de ok dzensiz bulmutum. Her ey Dou'da bilinmeyen bir karkhk iinde yz mekteydi. Bathlarn, bizim kyllerimizin daha doutan tandk lan grg kurallanndan baberli olmadklar aka grlmekteydi.
33

mparatorie Eugenie bizi Tuileries Saraynda "Birinci Konsl sa lonu" ad verilen salonda kabul etti. Parltl bir gzellie sahipti mparatorie ama yine de yapt n kadar gzel deildi. Perestu Hanm ona gre daha baka gzalcyd. Her iki saray erkannn bi ribirleriyle tantnlmalarndan sonra bizi Champs-Elysees' den ko nakladmz Elysee sarayna gtrdler. Ertesi gn 2 Temmuz'da Uluslararas Sergi'deki dl verme t reninde hazr bulunduk. Sekiz atn ektii bir saltanat arabas bizi doruca Sanayi Saray' na gtrd. Altn yldzlar sal ok byk bir tentenin altnda III. Napoleon ve Eugenie'nin yanndaki yerle rimizi aldk. Franszlar'n mparatorunun sylevini vermesinden nce, bin ikiyz mzisyen ve korstten oluan orkestra, Rossi ni'den bir kantat almaya balad. Gk grlts gibi ykselen al klar birok defa, zellikl e de veliaht prens bir dl almak iin i lerledii srada parann crasn durdurmutu. Gen veliaht prens, en iyi ii evleri modelini retmesi nedeniyle dle layk grl mt. Grkemli resmi trenler sona erince, baz len ve kabul lerden sonra kendimizi gezip tozmaa verebildik. Arncam ve Mu rat, kendilerini kadnlara, ikiye teslim ede ede, her elencenin ta dn kara kara, saray grevlilerinin yol gstericilii ve gzetimi altnda, her biri kendi gnlnce hayran hayran, yorulmak nedir bil meden ehri bir yandan bir yana dolatlar. htiyatllm beni on lardan ayr tutmu ve yol gstericilerimden syrlman yle yapt m farkettirmeden salamt. Sokakta ne bana uzun uzun bakl masna ve ne de hanmlarn ekiciliklerini ortaya koymalarn gr meye -stelik bunu ok ho bulmakla birlikte- alktm. Ben de kendimi tercihim olan urama, gelimiliin doruundaki bu Fransa' da, kiileri ve nesneleri gzlernlemeye verdim. Yanmda her zaman iin bykelilike salanan bir tercman bulunuyordu ve ben de, daha iyi renebilmek amacyla Franszca konutuu mu belli etmemeye alyordum. Saray ilk bakta gzellikleri, klar, mcevherleri, iekleri, su gibi akan altn ve araplar, Offenbach ' n mziiyle coan bu bitmek bilmez hareketliliiyle ok parlak bir etki uyandrmaktay34

d. Ben bu parlak d grnn ardnda, kayg veren bir gelenek yoksunluu, zellikle de ruhsuzluk kefetmitim. kinci tnparatar luk Fransa's bir maddiyatlktan baka bir ey deildi ve ben bunda, ksa ya da uzun vadedeki malkurniyeti gryordum. III. Napoleon ufak tefek, sessiz, hi de etkileyici olmayan ama sevim liliini baaryla kullanmasn bilen bir insand. Zaten Abdlaziz de onu en sadk dostu olarak grmekteydi. Arncam konukluundan ylesine memnun kalmt ki, bir de lmparatorie' ye abay yak mt bu arada. lmparatorie de iin bu ilgin duruma varmas iin hibir eyi ihmal etmemiti. Amcann cokusuna katlmadm i in bu imparatorluk iftinin davranndaki iki yzllk ve hesapl h farketmitim. Onlarn bizi kazanmak istemelerindeki tek ama bizi smrebilmekti. Bir sonraki konamza ulamak iin yapacamz btn i Man' gemekti. Askeri geit treni, banda mzka, zel tren, Vic toria ganndan koca koca dairelerinin yenilendii Suckingham sa rayna kapal arabalada gidi . . . Bizi onurlandrmak iin hibir ey ihmal edilmemiti. Fransa' nn bize yapm olduu atafatl arla madan dolay gururu ineinen ngiliz Hkmeti, her ne pahasna o lursa olsun onu glgede brakmak ve bu ocuka gururlanmalada bize Fransa'nn deil ngiltere ' nin dnyann birinci gc olduunu hatrlatmak istemiti. Abdlaziz byk bir mutluluk iinde yzmekteydi. Kralie Victoria'nn aalayc ilgisizliini unutuyordu. Kralienin bu tav rn Londra'daki bykelimiz ayrntlaryla bildirmiti bize. Geli tarihimizin ertelenmesi gerekmiti, zira Kralie, Balmoral' dan d nn hibir bahaneyle ne almak istememiti. Bizi S uckingham Saraynda arlamaya rza gsterdiyse bu, sonunda hesab demeyi kabul eden hkmetiyle yapt iren pazarlklarndan sonra ol mutu. Adete gre ziyarete gelen hkmdarlara nian taklnas ge rekirdi. Kralie'nin Sultan' a layk grd ise Hint Yldz' nn b yk nian olmutu ancak. Amcam, Batllar'n -onun gerei gr mesini engelleyen- gz boyamalanna ramen, bir defalk itirazda bulunmutu. Arncam kralln en yksek niannn Dizba derece35

si olduunu biliyordu ve Dizba'n almak iin de srarda bulundu. Victoria da surat asarak boyun edi. Bizi saraylarndan birinde de il de, yatnda grkemli bir biimde karlamak da onun fikriydi. Bunun "bizim onurlandrlmamz iin" yapldn tekrarlayp du ruyorlard ngiliz Bakanlar. Bizim Vezirlerimiz ise Britanya Filo sunu gstererek "bizi etkilemek iin" diye mnldanyorlard. Ben se, "kralienin, onun kalabalk soyundan gelme en kk Alman prensciinden daha da nemsiz grd bu yabanclarn, bu Dou lular'n konumalannn verdii can skntsndan patlamaktan kur tulmas iin" diye dnmekteydim. Uztmayalm, bu 1 7 Temmuz 1 867 gn direkli Victoria ve Albert yatnn gvertesinde Krali e bizi beklemekteydi. Aabeyimin ard sra merdivenin kesik kesik basamaklarn tr nanrken nmzde kck, yusyuvarlak, simsiyah bir kadn far kettim. Srmalar ve nianlar iindeki, hepsi de biribirinden uzun boylu oullar ve amiraneriyle evriliydi. Bir gen kz havas ta maktayd Kralie. Oyuncak bir bebeinkine benzeyen ini mavisi gzleri sert sert bakmaktayd. Ask yz ifadesi ok gzel dilerini ortaya karan gen kz glmsemesiyle geveyebilmiti ancak. Armenius Vambery nasl olmutu da onda bir byleyicilik bul mutu, bunu sorup durdum kendi kendime. Kabul treni yatn d salonunda yaplmt. Victoria bir terc man araclyla amcamla gevezelie dalmt ama onun benzinin gitgide yeil bir renk aldn da farketmemiti. Sadrazam o zaman Kralieye odasna inip bir sre dinlenebilecei konusunda telkinele bulundu. Kralienin nnde kusmaktan sakinabilmesi iin, Sulta nn da ister istemez ayn eyi yapmak zorunda olduu anlamna gelmekteyeli bu. Amcamda varolan byle bir deniz tutmas, onun donannay denetlemesinden hemen sonra ortaya kmt. Bereket benim kt havalara kar duyarllm yoktu, bylece iki dirhem bir ekirdek giyinmi bir arniralin aklamalarnn da sayesinde gsteriyi tek bir knntsn dahi karmadan izleyebildim. ngiltere beni gcne ve stnlne inandrmt. Bu da benim etkilenme me konusundaki kararllm daha da pekitirmiti.
36

Sonunda bunca beklenen an geldi. Victoria Dizba Niam ' n Abdlaziz'in boynuna geirdi. Abdlaziz kranlarn bildirecek zaman ancak bulabilmi, sonra da kendini odasna atmak zorunda kalarak yeniden gzden kaybolmutu. Acdm iin bu sefer ben de ona elik ettim. Oradayd. Yatana uzanmt. Korkun patla malar onu havalara sratrken neredeyse can ekiiyor gibiydi. Kraliyet yat batyor muydu yoksa? Hayr, Britanya sava gemile rinin yanllkla, Victoria ve Albert Yat kendilerine en yakn bu lunduu srada erefe atklar yaylm atlaryd bunlar yalnzca. Amcann ektii ikence, yatmz yazlk Osbom saraynn kar snda demir att zaman sona ermiti ancak. Bize veda ettii sra da yzn aydnlatan kaamak glmsemesinden, Kralie' nin dal gal denizleri, iddetli rzgarlar ok sevdii ve "biraderinin" ura d d krklnn onda pek de memnuniyetsizlik uyandrmad sonucunu karmtm. "Biraderinin" yaam olduu karabasan o nun kabul treninde elde ettii gzalc hatraya glge de dr m deildi stelik. Padiahn iinde boulduu lOtuflar, kendisini onun sadk bir uyruu olarak gren benim zerimde en kk bir pohpohlayc et ki yapmak yle dursun, bir de stelik tokat gibi aklyorlard sura tmda. nk bu ltuflar bir eiti kutlamak deil, bir ast uyutmak amacm gtmekteydi. Padiaha, onun elde etmek istedii btn o yuncaklar, hatta daha da fazlas bahedilmiti. Ama bu eliaklk derin bir aalamay, ngilizlerin genelde ngiliz olmayan hereye, zellikle de barbar gzyle baktklan Dou' ya kar olan aala malanm da iermekteydi. Kralie Victoria bana kiisel bir ders de vermiti. Onun atafa ta, yaldzlara, Fransa saraynn, arpc lksle saygnl birbirine kartran srkleyici mziklerine gereksinmesi yoktu. Saygnla en st dzeyde sahipti zaten. Btn dnyann baklarn zerine evirdii yasl, sessiz ve viikur Winsdor' a ynelik bir saygnlkt bu. Saraylanndan dan kmay ve kendini gsterneyi reddeden bu kadndaki stesinden gelinmez, iimi burkan bir ekingenlii ben de sezmitim.
37

Arncam dnmz iin okuBularn tuttuu yolu tutmay ve grmelerde bulunmak amacyla geleneksel dmanmz Rus ya' nn komular ve de onu durdurabilecek tek g olan Almanya ve Avusturya' dan gemeyi kararlatrmt. Viyana' da hibir ey grememitim. Tam oraya varr varmaz has talanmtm zira. Beni Schnbrunn'da konuk etmilerdi. mparator Franois Joseph beni kendi hekimlerine tedavi ettiriyor ve hergn bir tercman gndererek saln sorduruyordu. Nekahat dnemimi geirebilmem iin Abdlaziz'den sonra ondrt gn daha Viyana'da kalmam gerekmiti. Ona nehir yoluyla Rusuk'ta yetitim. mpara torluun iki vilayeti Bulgaristan ve Romanya snrndaki bu ehir, a dn hakkyla pise ve kt yaplanrna karan nn korumaktayd. Ama Tuna zerinden gtrp getirilen btn mallar iin bir ambar devi grdnden birinci derecede nem tayan bir ticaret merkezi olmutu. Demiryolu a blgeye ulamad iin ister istemez rahat szlk verici olan bu gzergilin tutmaktan amcan vazgeirmeye a lmt maiyeti. Ama hibir ey onu alnm bir karardan dndre mezdi. Bylece hepsi de Rusuk'a mek zorunda kalmt. Sadra zam, Harbiye Nazr, bir yn devlet grevlisi ve saray mensubunun byk blm, hayli ilkel bir konak olan Vilayet Saraynda st ste ylmlard. Hatta bunlarn arasnda htiyar Trkler'in partisini tu tan gelenekiler bile eskinin yaam tarzna, alak ve sert divanlara, toplu hamamlara, pis pis kokular yayan shhiyecilere ve koyun st ne yeniden dndkleri iin azlarna geleni veryansn ediyorlard. Abdlaziz'e gelince o, bu kr hayatndan holanma benziyor du. Onu iini dkecek derecede bu denli neeli ok nadir grm tm. Bir akam yemekten sonra konan kabul salonunda bizleri evresine toplayarak yaptnuz geziyi hatrlatm, ciddi bir tonla u yargda bulunmutu: "Bu Avrupa ziyareti srasnda ok ey rendim. Orada birok fikir ve kavramlar edindim. B iz i m lmparatorlu u muzda da deimesi gereken ok ey var zira." Bu basit niyet bildirisi, bata ben olmak zere dinleyicileri a knlktan allak bullak etmiti. Benim varabildiim kanya gre,
38

vahi derecede tutucu bir evre tarafndan etkilenen geleneki bir hkmdann bak asn bu denli deitirtmi olmak Avrupa ba kentlerinin tek zevkleri olmutu. evreme baknrken, oturan saray mensuplar arasnda, bu eh rin yeriisi olan Rusuk Valisini farkettim. Mithat Paa idi ad. Ha yatnda ok byk bir rol oynamaya hazrlanan bu adama ilk kez rastlam oluyordum bylece. Bu uzak vilayetin yneticileri ve yksek grevlileri, bu aydn yzl, parlak zekal altmlk zatn an layl ve bilgece ynetimini ve ve bitiremiyorlard. O kadar ki, bu itaatsizlik ocann sonunda kllenmi olduunu grmekle ra batlayan sadrazam onun padiaha yaklamasna izin vermiti. O amcann hibir zaman yapmad kadar serbeste konutuu bu gece toplantlar boyunca Mithat hep yaradannt bu yaknlama dan. Avrupa'da ok gezmi ve ok eyler renmi olan Mithat, li beral dncelerini ve reformlara kar susuzluunu gizlemiyordu. Deiiklikler telkin etmek, reformlan gznne aldrmak iin a balyor, bunlar yaparken de vezirlerin "hiyerari ne der" diye e kingenlik gstermemeleri iin giriiminin arncamdan geldii yo lunda tam bir izienim uyandrmaya alyordu. ngiltere' de uzun sre yaad iin, bu lkenin yakndan grm olduu parlamen ter rejimini, Padiahn Kralie Victoria'ya duydugu derin sayg ve hayranla da gvenerek durmadan vyordu. Gzlerim yanndaki yardmcsna, bir Arnavut olan smail Ke mal beye takld. Yznde kendine zg kurnaz bir ifade tayan, baklan merakl, en fazla otuz yalarnda biriydi bu. Mithat'la sk ibirlii yaptndan onu Padiah' n nnde iirdike iiriyor, er demlerini ve yeteneklerini gklere karyor, ksacas araclarn en iyisi olduunu gsterecek ekilde davranyordu. Zaten Mithat da kendini ne srmeyi, ilikilerini sergilemeyi, imkanlarn ortaya koymay mkemmel becermekteydi. Ona baklacak olursa, maka mna oturmaya giderken Rusuk'ta konaklayan ngiltere' nin yeni Bykelisi Sir Henry Elliott'un da yakn dostu olmutu. Szn z, bundan kolayca karlacak sonu uydu ki, eer Abdlaziz o a st dzeyde sorumluluklar emanet ederse o da, mparatorluun
39

gelimesine yn vermek ve dnyann en byk gc ngiltere' nin desteini salamak konusunda mkemmel bir ara olacakt. Mithat btn bu ileri ylesine bir beceri ve kumazlkla yrtmekteydi ki evirdii dolaplann nasl bir yol tutacam yalnzca benim izleye bileceim kansna varmtm. Aldlaziz dner dnmez balcalan yasa ve eitim konulannda olmak zere reform hareketlerine girimiti. Bir Devlet uras o luturularak bakanl Mithat Paa' ya sunuldu. Grme kesin o larak bu iki adam arasnda gemiti. Padiah'n tekrarlamaktan bkp usanmad: "Benim gzmde mslmanlar ve hristiyanlar arasnda hibir aynm yoktur. nan ve rk ne olursa olsun btn uyruumun refahn istiyorum" bildirile ri karsnda, B atllar bu iyi renciyi hangi vc szlerle kutla yacaklarn bilemiyorlard. Bir stnlk dln hakediyordu o. dl; Svey Kanalnn al kutlamas iin Msr' a giden, dn te de Konstantaniyye zerinden gemeyi kararlatran mparatorie Eugenie' nin bir ziyareti biimine brnd. Hibir ey onu arla yabilecek kadar gzel deildi. Annemin iinde ld kk ah ap Beylerbeyi saraynn amcann emri zerine yerle bir edildiini iimi sziatan bir acyla izledim. Onun yerine, Eugenie'yi bir haf talna konuk edecek, oyma tatan, yeri masallanndaki gibi bir i kametgah yerden bitirilivermiti. Geliinin akam Abdlaziz, Dal mabahe' nin birinci kattaki byk salonunda grkemli bir len vermiti. Olduka geciken mpatatorie, zerimde Paris'tekinden daha gl bir etki yaratmt. Atlas ve muslinden beyaz giysisi, ban ve boynunu ssleyen iri iri elmaslar ona zellikle yakmak tayd. ylesine gzeldi ki, ekingenlikten bir defalk eli aya tutu an Padiah anlalmaz sesler mnldanabilmiti ancak. Galalar ve balolar her gn birbirini izliyordu. lklarla donanm Osmanl ve Fransz gemileri, Boazii'ni bir enlik salonuna dndrmekteydi her akam. Eugenie'nin nedimeleri, tadklan mcevherler kar snda hayranlktan kendilerinde geen ve onlann sslemelerine do kunabilmek iin itiip kakan Valide Sultan'n nedimelerine iste dikleri kadar "yabani" gzyle baksnlar; Fransz kolonisi kendi
40

hkmdaona istedii kadar III. Napoleon' un doal sa ve byk lada ilenmi kk noktal bir portresi gibi en yer tutucu armaa n sunsun, ziyaret tam bir baar olmutu. Abdlaziz' in Eugenie' ye kar gitgide artan tutkusu dinrnek bilmiyordu, o derecede ki, ko nuumuzun yola kaca gnn ncesi Padiah ona yrek bii minde koca bir elmas sunmutu. Ayrca daha da cmert ve byk bir padiaha her bakmdan yarar bir davranta da bulundu: Fran szlarn mparatorie'sinin, kendisine bunca kol kanat geren harem kadnlar ve hizmetiler iin geride brakt hediyeler olaanst cimrilikteydi. Bunun zerine Abdlaziz onlar, kendi satn ald ve btn saray sevince boan yksek deerdeki mcevherlerle de itirdi. Bu davran bir vg konseri gibi Eugenie'ye kadar ulaa rak onun hi bir eye layk olmadn gstermiti. Gzel mparatorie' nin yola kmasnn ardndan amcamz, Murat'a ve bana olan tavrn birdenbire anlalmaz biimde dei tirdi. deneklerimizi kst, bizleri ailelerimizle birlikte dapdarack dairelere yerletirdi, buralarda alveriimizi, uralarda gezip toz mamz yasaklad, sitemlerini arttrd. Murat' a sabretmesini neri yor ama bana gelince, u gln soba hikayesini ac ac hatrla maktan kendimi alamyordum. Dnyann btn saraylar gibi Dolmabahe de ok kt stl maktayd ve ok yen yapdaki ben de bundan korkun ekilde ac ekiyordum. Ne koca koca mangallara konan odun kmr ne de koca salonlardaki mineler scakla benzer bir ey vermiyor du. Bir gn Eski stanbul' da gnlk gezintilerimi yaparken adm larm beni ehzade Camii 'nin arkasndaki o irin, kk zanaat karlar semtinin merkezine gtrmt. Dkm ve ini sobalar sa tan bir dkkann ekiciliine kaplarak ieri girdim ve bilgi iste dim. Dkkanc bana, bu aletlerin herhangi bir oday mkemmel bir ekilde staea konusunda gvence verdi. Ben de onlardan bir ta ne alarak saraya gnderttim ve hemen kurdurttum. Dkkanc bana yalan sylememiti. Frn gibi olmutu yatak odam. Souun i kencesinden nihayet kurtulduuma sevinecek vakti henz bulmu tum ki bir mabeyinci, Padiah ' n saray atee verme tehlikesi olan
41

bu eytani aleti kaldrma emriyle nmde arz endam eyledi. Ona stn nitelikteki bu aletin kesinlikle hi bir tehlikesi olmad ko nusunda gvence verdim. Ertesi gn gezintimden dnmde oda m korkun bir danklk iinde bulmutum. Soba duvardan s klmt, borular yerde yatyor, is izleri hallan lekeliyordu. En u fak bir tepkimi gzlemekte olan aalann nnde alayp sziaya cak deildim. Sakin bir ekilde onlann sobann paralann topla malarn ve Kathane' deki kr evime tamalarn buyurdum. So bay da oraya kurdurttum. Son tutkum olan tekne sporu yapmakla teselli buluyordum. K k bir yelkenli edinmitim ve onunla Hali'e akan rmak zerinde dolap durmaktaydm. B ir gn Padiah tarafndan anlmtm. Beni odasna kabul etti: "Yelken tehlikeli bir spordur. Padiah eh zadelerinin hayatlan ise bo yere en kk bir tehlikeye atlamaya cak kadar deerlidir. Bundan byle yelkenliye dokunnanz size yasaklyorum." O zaman? O zaman bana geriye atlyem kalyordu. ok eski bir geleneimize gre imparatorluk ehzadelerinin her biri ya bir meslek ya da bir el sanat renmek zorundayd: hsn hat, resim ya da kuyumculuk gibi. Trk grei ampiyonu olan Padiah bir resim ustasyd da. Murat beceriyle besteler yapyordu. Bana ge lince, babamdan belirgin bir ekilde ince marangozluk zevki ge miti. Sedef kakmal mobilya yapmnda uzmantatm ve bir daha da malikanemden adm atmadm. Derken bir kez daha Padiah ta rafndan anldm: "Kathane byk bir hkmdann yeenine la yk bir malikane deildir. O halde onu bana vereceksiniz. Karl nda da ben size Mastak'ta geni bir malikane balyorum." Sesimi karmadm. Gitgide daha srekli olarak uradm yeni malikanemden de zevk almaya balamtm zaten. Payma den iftilik rolyle yetinerek tarlalan denetliyor, kyllerle tohumlar zerinde tartyor, kahyalarla hesaplan inceliyordum. Yenilik yap may seviyordum. Tohumlan slah ettim, koyunlar, inekler yetitir dim. Getirtmi olduum bir maden aratrmacs kurunlu bir ma dene ekmiti dikkatimi. Bunun iletimini ticariletirdim. Bir st42

be fnn yaptrdm. Avrupa' dan eitli iek fideleri getirtti m ve parkn bir blmn byk bir dikkat ve zen gsterdiim gl bahesine dntrdm. Kt talibin cilvesine szanmadan boyun emekten baka ne yapabilirdm ki zaten? Valide Sultann adice kurduu tuzaa yine de dmeyecektim. Gerekten de, Abdlaziz'in annesinin, bize re va grlen bu bakaretierin kayna olduundan bir an olsun kuku duymarntm. Aalar onun adn anarken tir tir titriyorlard, zira onlara gre Valide Sultan kara by yntemlerini uyguluyor ve e kinmeden byler yapyordu. Aalar bana vaktiyle basit bir ha mam iisi olan bu kadnla bykbabam II. Mahmud' un dillere destan karlamalarn da anlatmlard. Bann zerinde bir yn kirli amar tayp gtrd gn lerden birinde bu kadn, Konstantaniyye'nin sokaklarndan birinde o sralar yllardr saltanat srmekte olan Padiah' la karlam. Tek bir bak, Padiah'n akln bir anda bandan almaya yetmi. Kadn Padiah' n son ve en byk ak olmu. Ama kadn da onu lgncasna sevmi. Alkol Padiah'n sonunu abuklatrmakla sulam, bu yzden de lmnden sonra merhum Padiah'n mal zeninde kalan ellibin ieden fazla ampanya, konyak ve arab Boazii' nin sularna attrm. Analm Perestu Hanm'n aksine, hibir renim grmemiti Valide Sultan. Bykannem Bezmialem'in aksine zgrlklk ten nefret ediyor, mutlakiyetilik ve gericilii tutuyor ve kendisini tutucularn en arlar olan htiyar Trkler'e yakn hissediyordu. Bir tek zaaf vard: tutkularn ve kapfislerini geirmi olduu olu Abdlaziz. Onu memnun etmek iin her eyi yapmaya hazrd ve olunu gerek ya da hayali tehditlere kar korumak iin canla ba la durmadan almaktayd. Gze grnmezdi ama her yerde hazr ve nazrd. Demir bir elle ynettii haremin derinliklerinden karan lk alarn rmekteydi. Oluna telkin ettii bu aalayc davranlarn bizi tepkiye y nelteceini umuyordu. Bu tepki kolayca isyan diye nitelenecekti. Padiah, annesinin iktidara rakip olarak grd kiileri ezmek i43

in eline iyi bir bahane geirmi olacakt bylece. Onun bu uur suz nfuzu yalnzca bize zarar vermekle kalmyor ama ykcln mparatorluun ynetimine de yayyordu. Derken, herkes yeni bir reform dalgas bekledii srada, sa solu belli olmayan Abdlaziz, ileri birden tersine evirdi. En dalkavuk, en yoz, zellikle de en tutucu bir budalay, Mahmut Nedim Paa'y tuttu sadrazamla ge tirdi. Yeni sadrazann ilk karar, evresinden yeniliki btn batan ve valileri temizlemekten ibaret oldu. llk azda Mithat Paa gre vinden "azad" edilerek Asya'da bir yerlere srld. Sadrazam yle bir karklk ve kargaa tohumu ekmiti ki, selefierinin otuz ylda yoluna koyduklar dzeni on ay iinde alt st etmeyi baard. Ab dlaziz ona yalnzca kar kmamakla kalmyor, bir de onaylyor du stelik. Zira sadrazam, onu meruti bir hkmdar rol oynama zorunluluundan kurtarmt. in asl, Padiah yaad hayal dn yasnda kimse kendisine ayak ba olmasn diye , cieri be para etmez birini bulup getirmiti. Kokumuluk ok byk llere u lamaktayd. st ve alt dzey atamalar haremde kurulan bir eit pazarda alnp satlyordu. Valiler ve generaller, Valide Sultann gzetiminde her ay, sonra da her hafta yer deitirdiklecine ya da yerlerine bakalarnn getirildiklerine tank oluyorlard. Bunda tek ama bu vesileyle sunulmas adet olan armaanlarn saysn o altmakt. lerinde en namuslu olanlar bu sonu gelmez yer dei tirmeler yznden sfr tketmilerdi. En hayaszlar yani oun luu ise bu paralar, alp rpnalanna boyun een vilayetlerden zorla tahsil ederek masraflarn karlamaya zen gsteriyorlard. Memurlarn maalarn vermek, asker ve denizcilere demede bu lunmak irnkanszlamaktayd. Yoksunluk iinde braklan aileler denmemi alacaklarn istiyorlard. Sknt ve honutsuzluk btn snflara yaylmaktayd. nsanlar homurdanyor, halk tabakas bu belki yanl ama anlaml zdeyii tekrarlayp duruyordu: "Mahmut II kana, Abdlmecid kadna, Aldlaziz de altna susam." mparatorluun artk metelii kalmamt ama Padiah harca malarn srdrmekteydi. lgnlklarn ard arkas kesilmiyordu.
44

Kendisinde yrtc hayvan tutkusu kefettiinde bir de gryorduk

ki, saraya byk masraflada Afrika' dan aslanlar, kaplanlar getirtil

mi. Tam bir ay boyunca beyz papaan Dolmabahe Sarayn ci yaklamalanyla doldurdular ve ben onlar duymamak iin kendimi dairelerimde hapsetmek zorunda kaldm. Ardndan saltanat araba lan, daha sonra da piyano delilikleri kendilerini gsterdi. Piyanola n dzinelerle satn alyor ve bahelerde yapt mzikli gezintiler boyunca arkas sra gelsinler diye onlar da srtta tatyordu. Ben de bu tuhaf geit trenini penceremden dehetle izliyordum. Bir a ra da horoz d lgnl ortaya kt. Bu gsterilerde ylesine heyecaniamyordu ki, kazanan horozun boynuna en yksek derece den Osmanl niann bizzat kendi elleriyle balyordu. Yenilenler ise Boaz' n teki yakasna srgne gnderiliyorlard. Birbirlerini izleyen ve gelip geici kumar, kk, tablo, lokomotif, zrhl gibi tutkular da tandk. Bende uyandrd duygulara ramen bu lgnla, zmle rneyi baaramadm tuhaf bir kaytszlkla seyirci olarak katlyor dum. Saray en iyi gzlem yeri olduuna gre ben de en n localarda bulunuyor ve gsteriyi, sanki onun kurgusunda hibir rolm yok mu gibi izliyordum. Kaprislerinin dayurulmu olmas Abdla ziz'e mutluluk getirmie benzemiyordu. Yznde, onu her gr mde anialamaz hzn dolu bir ifade farkediyordum. Zehirlene rek leceine inand ve kendisine sunulan btn yiyeceklerden kukuland iin, kat yumurtadan baka hibir ey yememeye kendini mahkum etmiti. Yangn korkusuyla, dairelerindeki btn tahta eyalar, ayna erevelerine varncaya kadar kaldrtmt. Ge celeri de ancak bir su leeninin iine dikilen bir mum nda oku maktayd. Kanlmaz biimde, marazi gvensizliinin konular olarak grmekteydi bizi. Bana ve Murat'a kar duyduu kukular, annesi tarafndan bilene bilene saplantya dnmt. zgrlmz ylesine kstlanmt ki, Dolmabahe' den kabilmemiz iin Padi ahn kiisel izni gerekmekteydi. Eski kuak imparatorluk ehza45

delerinin kapatldklar o uzak ve iren kafes aianna geri dn m gibiydik sanki. Teseliiyi yedi yan srmekte olan kk Ulviye'mde anyor dum. Ondan nce doan iki kzm daha olduu halde, onun dou muyla, teki ocuklanndan hibirinin bana tantmad, tanyabi leceimi de sanmadm bir coku, bir sevin duymutum. ocuk bydke gzmn bebei oluyordu ve onunla oynarken bu yan zindan hayatm unutuyordum. Kardeim Murat da bu ke tut kuyla balyd ve onu benden almaya alyordu. Uzun koyu kir pikierin glgeledii iri siyah gzleri, bembeyaz teni, gl yapra grn ve rengindeki yanaklanyla bir afetti gerekten de. Hala gzel kalan ama biraz kalnlaan, birinci kadnm annesi Nazike da'ya ok benziyordu. Parmaklksz zindamndaki yalnzlmda, arncam tarafndan verilen, Murat'n ve benim artk davet edilmediimiz srekli en liklerio yanklan ulamaktayd bana. Abdlaziz her akam yz kiilik yemek veriyordu. Konuklara servis Paris'e smarlanan ya kut ve zmrt kakmal som altndan kase ve tabaklada sunuluyor, kulaklannn pasn silmek iin de drtyzden fazla mzisyen g revlendiriliyordu. Sarayn bakm yllk iki milyon sterline malolu yordu bundan byle.

46

V
Amcamzn en ok gvensizlik duyduu ve en sert davrand kii Murat idi. Ben kendimi arka planda tutarken Murat takn ki iliiyle sahne klarn zerine ekiyordu. ekicilie sahipti, bakalaryla grmeyi severdi, kltrlyd, liberaldi ve iyi ko numacyd. Bu nedenle halkn byk sevgisini salant ve bu da Abdlaziz'in tahtn veliahtna kar duyduu gvensizlii ada makll arttrmaktayd. Hapislik ar biimde bunaltyordu Mu rat'. Derin melankoli nbetlerine giriyordu. Onu sandalyesine o turmu, hibir ey yapmakszn bolua bakar durumda buluyor dum . Saraydan kma izni ald zaman bile, onu tevik ettiim halde bunu yapmay reddediyordu. Tek ka mzikte bulmaktay d. Saatlerce piyano alyor ve eskisinden ok daha ciddiyele bes te yapyordu. Ama name onu her zaman yaltrmaya yetmiyor du. Gitgide daha ok imeye balamt ve ben, bu parlak zekann ve zengin yaradln kne seyirci kalmaktan baka bir ey yapamyordum. Bu arada bana srprizler hazrlamaktan da geri kalmyordu. Bir gn dairemde beni grmeye gelmi ve salondan kadnlar ve ocuk lar karttrdktan sonra damdan der gibi, mason derreine gir meyi isteyip istemediimi sormutu. Kendisi de yeni girmiti ora ya. Bu aklamann tuhafl karsnda aknlktan dilim tutul mutu nce. Sonra da merak baskn geldi. O da bunun zerine ba47

na, takma sakal ve Avrupa tarz bir apkayla klk deitirip, kim seye grnmeden zaman zaman saraydan dar svmay baard n gururla itiraf etti. Pera ya da Galata'daki baz apartmanlarda, adlarn bana vermeyi reddettii dostlarla, ecnebilerle, Avrupal lar ' la karlamaktayd. Bu gizli gece klarndan birinde "Terakki" Joeasnn stad Azan Rum Scalieri ile tanmt. Scalieri, Murat'n istedii ze rine giri derecelerini abuklatrdktan ve kabul trenini basitle tirdikten sonra onu dernee almt. "Sen de benim gibi yap Hamit! Bunun yararn greceksin." Benimse ilk tepkim tiksinme olmutu. Tahtn varisini kullan maktan baka bir amac bulunmayan bir etki grubuna kendini alet ettirdii iin onu knamtm. Murat itiraz ediyordu: "Terakki locas mparatorluu oluturan eitli uluslar onun ats altnda kardee yaatmak gibi ok yce bir lky savunu yor ancak." Safl fkelendirmiti beni: "Hepsi hikaye bunlarn ! in gerei u ki sen masonlarn rehi nesi oldun. Dinle beni kardeim. Sen temiz yrekli bir insansn. Kim sana glmsemi bile olsa inanveriyorsun ona. Bu senin ya ratlnda. Ama bana ne gelebileceini de hi clnmyorsun. Kendi mevkiinle bir mason locasnnkinin baciamayacan bir an olsun aklna getirmedin. Madem ki seninle btn itenliimle konuuyorum, izin ver ele, seni mason derneine sokanlada an derecede ikiye srkleyenlerin ayn kiiler olduklarn da syle yeyim sana. Bundan eminim. Kendini topla. Neysen o ol yine. Gerek bir Osmanl ehzaclesi ol." Murat kendini savunmaya alt. Mason derneine girmise bi le, yazgmz konusundaki kayglan yattrmak iinmi bu ayn za manda. Kendisine gl destekler arama ihtiyac duymu ve bun lar da masonlarda bulmumu. Gecikmeden kendisi gibi yapmaya bir daha ard beni. Omuzlarm silkerek:
48

"Nasl oluyor da, onlarn bize yardm etmek isteyeceklerine bir an bile olsa inanabiliyorsun? Senin ya da benim demeyi reddede ceimiz bir bedel hari, bizim iin hibir zaman kk parmaklan n bile oynatmazlar onlar. yleyse destei de, yardm da ancak kendimizde bulabileceimizi anlamyor musun? Ve de zellikle u nutma Murat! Gelecein Emir-l mmini mason olamaz ve olma mal. Bana gelince, ben karanm verdim bile: hibir zaman girme yeceim o dernee." Murat yalnzca kendisinin gizli kapakl davranlarda bulun duunu sanyordu ve ben de onu bu yanlgsndan kurtarmam tm. Bu gevezeye gvenim yoktu zira. Aslnda, ondan ok daha gizlice de yapm olsam, ben de bo oturuyor deildim. Bu saye dedir ki, amcann hafiyelerinin raporlar onun gzn boyamak tayd. Kafese kapatlm bir aslan gibi davranan byk kardein tersine, kk karde zamann aile iinde ince marangozlukla uramak, hafif romanlar okuyarak geirmekle yetiniyordu . En kk bir tutku belirtmeksizin kesinde sessiz ve sakin durmak tayd. zgrlne konan kstlamalardan bir gn olsun ikayet etmemiti. Bylece, amcann hafiyelerinin eliinde zaman zaman Mas lak'a gitme iznini elde etmitim. Hatiyeler nice abatasalar da, kr daki bitmez tkenmez yrylerim srasnda beni izleyemiyorlar d. Admlann kimi zaman beni bir komuya ya da malikanenin s nrnda kendime yaptrm olduum bir kke gtryordu. Civardaki bir iftliin sahibi olan Thompson adndaki bir ngi liz' le komuydum. Eskiden yeniliki vezirlerin hizmetinde al m olan kk memurlarla karlayordum. Zafiri Bey adnda bir Galata sarrafyla iliki kurmutum. Ona, tasarruflanndan ksp bi riktirdiim bir miktar emanet etmitim. Benim kadar ketum olan bu adamlarn yannda haberler edinmekteydim. Amcann anlk lan nedeniyle onun keyfi ynetiminin karsna dikilen Jn Trk ler' den, aydnlardan, yenilikilerden, muhaliflerden szedildiini ilk kez onlardan duyuyordum. Kimileri snm olduklan Paris'te, Londra'da, Viyana'da azlarna geleni sylyorlard, ama teki49

lerden birou da mparatorluun iinde, dahas onun kalbi Kons tantaniyye' de saklanmaktayd. Maslak'ta, verandadaki mekanlarma yerlemeye baylyordum. Kendi yaptm bir ezlongun zerine uzanp kt huyum olan si gara zerine sigara ier, zaman zaman da Asya, Boazii ve tepe ler zerindeki hayranlk verici manzarayla doymak iin gzlerimi kaldnrdm. Sonra da masum roman ynndan bir kitap ekerek, aalarn baklanndan uzak, kendimi yeniden okumaya verirdim. Yeni dostlarma kendim iin; servet harcanarak el altndan bizzat bakentte baslan gazetelere vanncaya kadar muhalif edebiyat, i irler, yabanc lke bakentlerinde baslan gazeteler ternin ettirmek teydim. Murat ' n tahta kndan beri, onunla her ikisinin de ya kndan ibirlii yaptklan gzmden kamayan Ziya Bey ve Na mk Kemal'i de bylelikle kefetmitim. Birbirini izleyen gelip ge ici yaynlardaki, Ali Suavi diye birinin imzasn tayan gze ba tar sertlikteki makalelere de yle bir gzatyordum. Bu yazariann hepsi de seimler, bir Meclis kurulmasn ve parlamenter monari ye dnlmesini istiyorlard. lmparatorluk iin zm yolu ve has talklannn ilac bunlarda myd gerekten, bundan emin deildim. Mutlakiyetn zamanmzda elbetteki yeri yoktu artk, ama te yan dan mparatorluk, Batllarn ve ve bitirernedikleri bu yenilikleri kalduabilecek kadar olgunlua erimi miydi acaba? Okuduklarm beni dnce uurumlarna daldryordu ve ben de yava yava kendimi, tecrbeyle edinemediim siyasi olgunlua erimi gibi gryordum. O zamana kadar tatsz ve belirsiz olan durumumuz birden daya nlmaz bir hal ald. Abdlaziz kendini beenmi, kstah, kaba bir haylaz olan byk olu Yusuf lzzeddin'i gitgide ne karmaktay d. Mutlak gcnden olduu kadar oluna duyduu tutkudan da sarho olan Padiah, sonunda ii, olunu tahtn varisi olarak tayin etmek iin en akl almayacak olan tasarlamaya, slam'n yzlerce yllk yasasn ihlale kadar vardrd. Bu yasaya gre taht imparator luk ailesinin en yal erkeine gemekteydi. ktidar kendi soyunda muhafaza etmeye kararl olan Valide Pertevniyal ona bu zm
5(l

nermiti. Padiah yasay, hatta her eyi deitirme hakkn elinde tutabilirdi. Yeter ki Murat tahta kmasn ! Valide Sultan, Padiah'a sabah akam bunlan tekrarlayp durmaktayd. Arncam tasary ka fasnda evirip eviriyordu ama sorun gzlerine ylesine byk g rnyordu ki, iin ilerleyiini erteliyor ve olas bir direnmeye kar kendisine destekler aryordu. te o srada sahneye etkileyici, girgin, ikna etmeyi bilen Rus el isi General Kont gnatiev girdi. Dzenbazln ve boyratln or taya dkrnek iin birbirleriyle yaran kurbanlarnn kendisine "ya lanlann babas" diye ad yaktrm olmalar onu kurumlandrmak tayd. Ona nadiren yaklatm zamanlardaki kendini beenmilii beni ileden karmt. Trkler'e kendisini ifade etmekte kulland babalk tavr tiksinti vericiydi; sahte salk ve yapmacklk dolu itenlik altnda hrs ve kendini beenmilik srtyordu. gnatiev'in Konstantaniyye'ye vanndan beri ii iini yemekteydi. Krm sa vann ans Rusya'da, mparatorlua, zellikle de amcama kar kin beslenmesine neden olmutu. ngiltere mutlak g grnmn deydi ve hkmdarla biribiri ardnca gelip geen sadrazarnlara s zn geirmekteydi. Sabrszlktan yerinde duramayan gnatiev du rumu tersine evirmek iin frsat kolluyordu. Abdlaziz'in birbirini izleyen lgnlklar kulana gelince bu frsat yakalarlna inand. Onu tasarsnda yreklendirerek ve askeri destek sz vererek n k o da iddeti ngryorrlu Padiah' n tevecchn kazand. Ken disini zaten, Padiah' savunmak ve de onu boyunduruu altna al mak iin Konstantaniyye' ye Rus lejyonlar getirtebilecek gte grmekteydi. Ard ardna gelen deiimin, blnmelere, kavgalara, sonuta da Aziz Rusya'nn en byk zaferi iin Trkiye' nin zayf lamasna yol aacan byk bir zevkle hesaplyordu. Oynad o yunda btn kozlan elinde tutmak iin karsn da devreye sokarak onu saray haremine gnderdi. Kadn, Valide Sultan' a armaanlar gtrerek onun yakn dostu oldu. Bu arada gnatiev de sadrazan satn almt ki bu da zor olmamt, bedelini demek yetmiti. Dzenlenecek olan komplo Rus elisinin ynlendirmesiyle be lirginlemekteydi ki, Abedlaziz'de kararszlk bagsterdi. Hi
51

bir samala hayr demeyen, evresindeki herkesi tir tir titreten, aklna ne eserse yapan bu adam, tam geit alaca srada tuhaf bir korkunun penesine kaptrmt kendisini. Bu zor durumdan syn labilmek iin allmam bir giriimde bulunarak Murat' ar m; bazen gzda, bazen pohpohlama bazen de vaadlerle onun kendi iradesiyle tahttan vazgemesini salamaya almt. Aa beyim her ne kadar melankolinin, alkoln ve zaafnn tutsa idiy se de ilkelerinden dn vermezdi. Yalnz kendi deil kardeleri a dna da kesinlikle reddetti. Murat beni grmeden haberdar edin ce ve amcann kovuturmasn da renince, daha ktsn bekle rneye balamtm bundan byle. Zemin zaten zenle hazrlanm t. Aylardr kimse bizi ehirde grmyordu. Kimsenin bizden s zettii duyulmuyordu artk. Varlmz karanln en koyusuyla r tlmt. Hi kimse Mhi yaayp yaamadmz bilmedii gibi hi kimse de gzden yokoluumuzu farketmemiti. Abdlaziz' in, ailemizde geleneksel olan abuk ve gizli yollarla yeenierinden kurtulmay tasararnas imkansz deildi artk. Tehlikenin ha geldim ha geliyorum dediine, Maslak'ta bulun duum srada bir habercinin, Padiah'n, saraya hemen dnmemi ve oradan bir daha da knamam bildiren buyruunu getirdii gn inandm. evremdeki gneli, sakin manzaraya, kl ve irin eve, iekli balelere baktm. imi ekerek Dolmabahe' ye doru yola koyuldum. Valide Sultan, ucu bana dokunan bu nlernin ken disinden kaynaklandn bildirmek iin haremin kapsnda bizzat karlamt beni. Merdivenin yukansnda ayakta duruyordu. zeri muslin sarlm hotozu yakut ve zmrt gllerle sslyd. teki mcevherler boynundan ve kulandan aa doru dklmektey di, her bir parmanda da iri, tek bir elmas parldamaktayd. Bu mcevher yn gzelliinin vahi doasn daha da belirginletiri yordu. Yrtclk ona bir bycnn, ama olaanst bir byc nn simasm vermiti. Beni kastederek, ciyaklar gibi bir sesle u tuhaf uyanda bulundu: "zellikle artk ocuk olmayacak, anlyor musun? Osmanl so yunun baka ocuklara ihtiyac yok."
52

Bu tehdit, tuza yeniden kapyordu zerime. Pertevniyal en a zndan yeenierinden ebediyen kurtulrnay tercih ettiini gizlemi yordu. Olu, annesinin tutmas iin davet ettii korkun yolu izle yecek miydi? Abdlaziz ' in iradesinden geriye kalan her ey tek tek uup gittike Valide Sultan daha da tehlikeli oluyordu. Bu elini ayan ekiin tek bir ad vard: Mihri. Bir erkes beyinin kz o lan Mihri' nin bir dervii bile gnaha sokabilecek derecede ehvet le yorulmu olduunu kabul etmek gerekirdi. Mavi gzleri, san salar, etli az ve taptaze genliiyle Abdlaziz ' i bylemiti. Gn gemiyordu ki ona mcevherler, biblolar, kumalar, "kk nemsiz eylerin" en pahallarn almasn. Kz iin Pera'daki byk sokan dkkaniarn boalttnyordu. Bir yl iinde bir milyon ster linlik armaan vermiti Mihri'ye. Mihri her defasnda daha fazlas n istemekteydi. Da yaplan borlar yzdoksan milyon Trk Lira sna ularken, artk gzdesi de olmu bulunan bu krpe gzelin kkrtmasyla Abdlaziz ' in harcama lgnl daha da artyordu. Daryla balantm kesilmi olmakla birlikte, Kk Said ara clyla, mali evreleri saran panikten haberdar edilmitim. Saray daki saysz memur arasndan beceriklilii, girginlii ve beni memnun etmekteki abukluu nedeniyle onu gzme kestirmi tim. Bu vesileyle onu nce yazma katibi olarak denemekle ie baladm, sonra da en sevdiim kzkardeimin kocas Damat Mah mut Celalettin'in nerisi zerine zel katibirn olarak aldm. Bu 1 875 Eyll banda, danmanm Zafiri Bey'in, elimdeki senetleri en ksa srede satma ve altna evirme tavsiyesini bana ileten o ol mutu. Tandklanndan bir paay Sadrazam' n kapsn zorlamaya ve alaca nlemler konusunda sorgulamaya gnderen de yine oy du. "flasn eiinde miyiz gerekten de?" "Asla !" diye haykrnt hkmet bakan. "Duyuyor musu nuz? Ben Sadrazam olarak kaldka hkmetin iflasn asla ilan et meyeceim. Hibir ey beni bu utanca zorlayamayacak." Kap tkrdatld srada Kk Said raporunun o blmndeydi. Sokak teliallar tarafndan ilan edilen haberi bize getiren bir a53

ayd bu. Bab- Ali demelerini askya aldn aka duyurmak tayd. Bu inanlmaz haber yldnmla arplma dndrmt beni. Bir devlet borlannay sonsuza dek srdrebiiirdi ama faizleri demeyi reddetmek o devleti, svp giden adi bir dolandncyla bir tutmak anlamna gelirdi. mparatorluun btn saygnlnr yitirdi ini, onu bir daha asla geri alamayacan bir anda kavramtm. Trkiye iflas ediyordu. Paralarn kapran tasarruf sahiplerinin ah, btn Avrupa' y tututururdu bu kepazelik karsnda. stanbul dorudan gerginliin iindeydi ve en kayg verici sy lentiler yaylp durmaktayd. B ir ihtilalden korkuluyordu; hk met, Padiah ' n savunulmas iin, gnati ev ' le Rus askerlerinin gnderilmesi iini dzenleyecekti; btn hristiyanlan ve yabanc lar toplu kyma uratacak olan bir komplo ortaya kanlacakt. Sadrazam eliliklerio akllarn batan alan bu sylentiterin bazla rn bizzat besleyerek, dncelerini iflastan baka ynlere kaydn yordu. Amcama gelince, onun kendi isteiyle toplumdan kopuk olarak yaad bu zevk dolu hayat da en n alnamaz dedikodulara yo lamaktayd. Saray erkann bundan byle dizlerine kapanmaya ve ona hitap etmeden nce ayaklarn pmeye zorlad; kurun asker oyunu oynad ama bunu etten kemikten askerlerle yapt; askeri birliklerini geceleyin sarayn mahzenlerinde sava.maya zorlad, "artakalanlarn" gn aanrken her yanlan kurum ve i iinde or taya ktklarn grerek elendii anlatlmaktayd. Eer bu anlat lanlarda kck de olsa bir gerek pay varsa, sarayn iindeki hava gitgide solunamaz hale geliyor demekti yine de. Murat' a ve bana kar olan tehdit belirginlemekteydi. ok ar bir sessizlikte, bir kuma hrtsnda, tanmlanmazcasna arpan bir pencerede, bulank bir aa baknda kendini belli eden rtl bir tehditti bu. Belirginsizlik ve tutukluluk beni ileden karmak iin ibirlii ha lindeydiler. ti kak yaamak kolay olmuyordu. Dolmabahe'nin lsz boyutuna ramen, yeterince st ste yaanmaktayd orada. Selamlktaki dairem, kardelerim ve kuzenleriminkiyle yanyanay d. Uaklar ve hadmlar boyuna srtp durmaktaydlar kt aydn54

lanm koridorlarda. Gzler nakl perdelerin aralndan ieriyi dikizliyor, kulaklar da oymal kaplar ardndan dinliyormu izleni mi uyandnyordu. Yaknlanndan yz evirmi, kadn ve ocuklar grmeyi reddetmitim. Bo geen gndzleri uralada doldur maktan ibaret olan harem grenei, sistem haline gelmi olan bu samasapanlk beni yiyip bitiriyordu. Tek bama kapal kaldm odada, arncam tarafndan gnderilen katillerin beni grmeye gele ceklerini sanyordum. Onlar otalkta grnmeyince de zaman za man neredeyse znt duyduum oluyordu. Kanlmaz son; tke ten, ileden karan, dengeyi yitirten, insan lgnla srklemek ten baka bir ie yaramayan bu bekleyiten daha iyiydi. Ben byle Padiahn katillerinin hanerini gzleyip dururken i in tam tersi meydana geldi. Abdlaziz bize kar btn nezaketini gstererek ve ksmi bir de zgrlk vererek hepimizi akna e virmiti. Korkun Pertevniyal de alabildiine gler yz ve nezaket gsteriyordu. Bu beklenmedik dne bir aklama bulmaktan aciz kalnakla birlikte bundan yararlanmtm. Kafesinden kaan bir ku gibi ken dimi Tarabya'ya atarak Boaz'n sularna daldm. Bu yl erken ge len baharn ilk gnleri havay stm ve ok ho yapmt o gn. Keyifle akntilara kar savaarak, ky boyunca szlp giderek u zun uzun yzdm. Mutluydum. Birden, kayalk bir kintnn ev resini dnerken, alt ift krekinin ektii bir saltanat kaynn banyo yapmakta olduum yere doru yneldiini grdm. Amca nn mabeyncisi gverteden bana bard: "Sizi saraydan istiyorlar Hami d Efendi ! " Amcann bir baka lgnl olmalyd b u kukusuz. Bir can sknts daha. Mabeyinci beni rabatiatacak tek bir sz sylemedi. Ona verilen tek buyrultu beni saraya en abuk olarak gtrmekti. Hemen giyinerek kayktaki yerimi aldm. Kardelerim Dolmabah e' nin mermer nhtm zerinde toplanm beni bekliyorlard. ske leye atladm. Murat kollaryla beni sararak: "Endielenme", dedi. "Kzn Ulviye Sultan biraz rahatsz da." Onu bir daha dinlemedim. Koarak oradan ayrldm, merdivenleri
55

drder drder ktm, kendimi koridora atarak yldnm gibi kz rnn odasna girdim. Yatann zerine uzanmt, yz ve vcudu rtlerle kaplyd. Bir an iin onu lm sandm. rtleri sknce ocuu en iddetli yankiarta kaplanm olarak grdm. Yz, gs, bacaklar ve kollarnn her yan kanl ya da beyazms yara lar iindeydi. O gzel, kestane rengi salan olduu gibi yanmt. Yalnzca gzleri korunmu gibi grnmekteydi ama onlar da kapa lyd. Bununla birlikte kk henz yayordu. Soluk alp vermek teydi nk. Murat bana kazay anlatt: Ulviye devlerini bitirdikten sonra lalasnn yanndan km ve annesinin odasna gitmiti. Annesi piyano -almaktayd. Ulviye masann zerinde duran mum yakacaklarn kurcalamaya koyul mutu. Giysisinin tl alev alm ve ate bir anda dank uzun salarn sarmt. Piyanonun nnde srt ona dnk durumda otu ran zavall annecie ise, olaydan kzn lklan zerine haberdar olmutu ancak. Bir srayta ileri atlm ve kzn smsk sararak, kendi acsna aldrmadan, onunla birlikte yerde yuvarlanmt. Ate i sndrememi eller, kollar, yz hep yanmt. le yemei saa tiydi. Yardmianna koacak hi kimse yoktu katta. Sonunda, bir papaann kulak trmalayan lklar giri katndakileri haberdar etmi, onlar da koumulard. Bu genel aknlk iinde, alevleri sndrmek iin, bir seccadeyi kapt gibi kn zerine frlatan Ulviye'nin dads olmutu. u gln teselliyi de szlerine ekie mit Mu,rat: "Valide Sultan bulunabilecek hekimlerin hepsini bizzat ard ve onlara k kurtarmalarn buyurdu. Padial da kznn sal ndan dakika dakika haberdar edilmesi iin talimat verdi." Onu dinlemiyordum . Gzlerimi oradan hi ayramadan, aclar iinde kvranan bu kk vcuda dikmi bakyordum. Birden kir piklerini oynatt Ulviye. Gzkapaklann kaldrd. Beni tanm myd acaba? "Baba" diye mrldandn duydum. Sonra da son nefesini verdi. Bu satrlan yazarken, onun hareketsiz yatan zayf vcudunu, sonsuzlua alm mavi gzlerini yeniden gryorum. Yan baygn durumda yldm. Murat beni kaldrarak odadan da56

n gtrd. Ailenin yufka yreklisi iman Reat, hibir ie yara makszn iki gz iki eme alamaktayd. Saraydan bir araba karttnp beni oraya iten, kendisini de benimle birlikte onun iine a tan ve arabacya, Maka'ya Perestu Hanm'n konana srmeyi huyuran nc kardeim Burhaneddin olmutu. Kardelerim yalnzca manevi annemin bana biraz yardmda bu lunabileceini anlamlard. Ulviye' nin, onu lgna eviren l myle derinden etkilenmesine ramen, kendisini yalnzca bana hasretmeyi bir grev olarak stlenmiti. Bir, iki hafta onun kanat lan altnda kaldm. Arncam Abdlaziz bana her gn sevgi dolu a ma gereksiz mesajlar gndermekteydi: "Olum sakn kendisini z mesin!" Perestu bana teki ocuklarm Selim, Zekiye ve Naime'yi ge tirtmeyi nerdiyse de ben reddettim: "Bu olandan sonra ocuklarmdan hibirine Ulviye'me gster diim kadar byk sevgi gsteremem hibir zaman." Kim olursa olsun grmek istemiyorum. Yemiyor, imiyor, ko numuyor, uyumuyordum. Gece gndz bir koltukta srtm dim dik, bir heykel gibi oturup kalyordum. Tek hayat belirtim ara ver meden itiim sigaralard. Beni bu bunalmdan ekip karan Yahya Efendi tekkesinin eyhi oldu. Sk sk vaaz vermeye geldii sarayla ili dlyd. Bir a ra bana kutsal metinler vermi, ben de bu umutsuzluk haftalannda o metinleri kendi kendiine sk sk okuyup ezberlemitim. Bu din a damndan beni azeliye tarikatna almasn istedim. Bu tarikatn toplantlan kendi tekkesinde yaplyordu. Dolmabahe'ye komu bu mahalledeki koca koca eski kaldrm talar deli, pek fazla gelinip geilmeyen bir sokakta, gn yz grmeyen bir duvann i. inden kk bir kap almaktayd. Bu kapdan geerek eski bir trbenin, kck bir caminin ve tekkede srekli yaayan tarikat yeleriyle, tarikatten olmayp da zgrce, ykmlle girmeksi zin, yemin etmeksizin sadelik ve dua iinde yaamay seenleri ba rndran binalarn dzensizlik iinde ykseldii bir avluya girdim. ken akam karanlnda, gri, solmu talar arasnda rastgele bit57

mi olan glleri, laleleri, karanfiHeri, ssenleri ayrdederek gen a alarn kylad bir patikay i'T.ledim. nan sahipleriyle birarada yrmekteydim. Dkkanclar, kentsoylular, zenaatkarlar ama onlarla birlikte paalar, nemli kiilere karm kendi halindeki insanlan da giysilerinden tahmin ediyorum. Hi kimsenin tekilere dikkat ettii yoktu. eyh bizi, girdiimiz salonun nndeki stunlu ve sivri kemerli bir galerinin altnda beklemekteydi. Mekke yn n gsteren mihrab dnda tamamen plak, mtevazi oranlarda a ma ok yksek tavanl bir salondu bu. nananlar tarikatn simgesi olan, altn yaldzl, Kur'an yazl balklar tayorlard. eyh, on lardan bir tane de bana uzatt, sonra da duaya balad. Biz de onun la birlikte okumaya koyulduk. Ayaktaydk. Herbirimiz ellerimizi nmzdekinin omuzlarna koyarak ar ar ve dzenle dnen bir eit daire oluturuyorduk. Sonra, eybin bir iareti zerine, yere serili hasdaro stnde bada kurup oturduk. Vaiz grnmt. Tamamen beyazlar iindeydi. Banda, Pey gamber' in soyundan biri olduunu belirten yeil bir sank tamak tayd. Ortamza yerleti ve Kur ' an'dan kimi ayetleri yorumlamaya koyuldu. Adamn grn hemen houma gitmiti. nzivadan k m, yabani, st ba dklen o Tanr meczuplanndan biri deildi bu. Babamn beni gtrm olduu o geit treni srasnda kendi sine hakaret eden o itici hatta korku salan haclardan biri de deil di. Tersine, ar derecede zenli giyinmi bu adam, btn davran yla olduka mesafeli bir soyluluk sergilemekteydi. Daha sonrala n Abdlhda' nn, mezarlan Orta Dou'nun biraz her yerine dal m ok eski, ok byk bir erenler, derviler ve mutasavvflar ai lesine mensup olduunu rendim. Bu mezarlar hac yerleri olmu tu. Ona bir ya birnek gt, zira sakal beyaziam bile olsa, mavi gzlerini, canl ve gen baklarn evreleyen tek bir knk bile yoktu. retisi ou mutasavvflannki gibi buram buram sap knlk kokmaktayd. Resmi retinin de zerine kyor, inananlan taknla kadar gtrecek bir ycelie armak iin, bu retinin dar kalplarn paralamakta duraksama gstermiyordu. Gereksiz anlatrnlara sapmyor, konularn zerinde szlyordu. Scak, ku58

caklayc sesinin yattrc bir etkisi vard. Dinleyicisine eit ko numda bir konuma ha vas iinde seslendii bu yenilik sonunda beni de etkisine almakta gecikmedi. Sesini ykseltneye ya da kut sal szler paralamaya gereksinmesi yoktu. Ses azndan en byk doallkla kyordu. Herkes iin kendi birliini ve kaybedilen za mann ounu yeniden bulmann gereklilii zerinde srarla durdu. Kendimi tam da bir ok paraya aynlmasna darmadan hisset tiim srada yaplan bu yreklendirici an derinden etkilemiti beni. zleyen gn Abdlhda'y gelip beni grmesi iin ardm. O na durumumu anlatmaya altm. Szlerimin danklna ra men ruhumu en gizli kesine kadar tanm grnyordu. "Size yardm edecek ilk kii yine siz olacaksnz", dedi. "Bakalann beklemeden bunu yapmay reniniz." Kendimi kapp koyverdiim iin utandrmt beni. "mparatorluun size ihtiyac var." "Nasl hizmet edeceim ona? Arncam gen, daha uzun sre tahtta kalacak. Sonra da aabeyim Murat gelecek. O da tahta uzun yllar kalmak zere hazrlanm. Orada bana ne gibi yer olacak?" "Yazgnn yolu gzmzden kayor. Kendinizi hazr tutun." "Neye?" "Tarihe kar sorumluluklarnz yklenmeye. lmparatorlua kar. Kendinize kar da." Onun ltsnn etkisiyle bitkinliimden syrlmtm yava ya va. Bana hatta u anda bile mparatorlukla ilgilenmemi tlyor du. lmparatorluk tehdit altndayd.

59

VI
1 876'nn bu ilkbahannda, Bulgaristan vilayetimizin drtbir k esinde karklklar ayn anda patlak verdi. Polisler saldrya ura d, demir yollan ve kprler tahrip edildi, vilayetteki maazalara basknlar yapld, zellikle de kyller toplu halde ldrld. nzi bat glerinin acizlii karsnda panik yaygnlat. O zamana ka dar mkemmel bir uyum iinde yaayan iki din, mslmanlar ve hristiyanlar, gz ap kapayncaya kadar geen bir sre iinde kendilerini biribirlerinden kan ve kinden rlme bir duvarla ayrl m olarak buldular. Mslmanlar hristiyanlar tarafndan toptan ldrlecekleri dncesiyle tir tir titrerlerken, hristiyanlar da mslmanlar tarafndan toplu kyma uratlacaklarndan korku yorlard. Szm ona bir dzen yeniden kuruluncaya dein haftalar gemesi gerekti. Bu ksa ve kanl pskrme, mparatorluu gten drmeye ynelik, hibiri nceden kestirilemeyen teki' olaylarn habercisi bir gong vuruu gibi gelmiti bana. Ve gerekten de, 5 Mays'ta, mslman ve hristiyanlar arasndaki iddetli bir kavgann tutu maya hazr hale getirdii Selanik ehrinde, Fransa ve Almanya konsoloslar, ar derecede kkrtlm tutuculada azna kadar dolu bir camiye girme mutsuzluuna uradlar. Tutucular bu iki "kafiri" grnce, pencerelerin demirlerini skerek onlar komu medrese binalarma kadar kovaladlar ve orada pestilleri kncaya
61

kadar dvdler. Bu olay btn Avrupa'da Trkler'in yola gelmez vahiliine kar bir nefret l ykseltmekten baka bir ie ya ramad. Rus elisi gnatiev olaya mal bulmu marbi gibi sarlmt. Mslmanlarn ldrc yobazlna kurban olan hristiyan halk iin mthi derecede kayglanm havasna brnd. Yz Hrvat ve Karadal sarayn korumalar iin silahlandrd. Korkmu baz diplomatlar da onu taklit ettiler. Bakentin hristiyan mahallelerine yaylan panik duygusunu ylesine ustalkla sahneye koydu ki, ora larda oturanlar silahlarn sakladklan yerden karmaya baladlar. Baz iyi ehirliler evlerini gerek bir cephanelie dntrdler. B az camilerde din rencilerinin, mslman olmayanlara kar genel bir kym tledikleri dehetle anlatlmaktayd. Hali ' in teki kysnda, bu kaynamay gren mslmanlar ise, hristiyanla rn mahallelerini istila edeceklerine ve Fransa ve Alman konsolos lannn ldrlmelerinin cn almak iin onlara kar toplu ky ma girieceklerine kendilerini inandrmlard. O cuma, sabah bitiminde, Dolmabahe' nin byk giriinde b tn ileri gelenler topluluuyla bulutum. ehzadeler, generaller, mabeyinciler byk niformalarn giyip srma ve nianlarn takp taktrmlard. Geleneksel dua iin Padiah' a, saraya komu ca mide elik etmemiz gerekiyordu. B aheye alan kapdan atlarru zn eelendiini ve daha uzaktan da kank bir uultunun geldii ni duyuyordum. On ikiye be kala Abdlaziz basarnaklann st banda grnd. Billur trabzanlara yaslanarak, koca ve tkz gvdesiyle yava ya va indi. Dalgn ifadeliydi ve sanki endieli gibiydi. Girii, zorluk la yryormuasna, hibirimizin yzne bakmadan geti. Kapya neredeyse varmt ki, yaverlerinden biri yanna yaklaarak, hepi mizin iitebilmesi iin yeterince yksek sesle ona haberi duyurdu. B inlerce softa, tanyerinin aarndan beri, saray camiden ay ran alanda toplanrut. Yalnzca Konstantaniyye'de otuz, krk bin softa vard. Bu karanlk g, cahil ve hurafelere inanan ynlan harekete geirmeye muktedirdi. imdi de grne baklrsa, m62

paratorluun yabanc bir mdahaleyle tehdit edildiini, yarn belki de en kyc dmanlan olan Rus gavurlarna teslim edileceini g rerek heyecanlanni ard. Padiah' a bu ynde sadece bir dileke sunmay diliyorlard. Amcam, birka gn nce meydana gelen bir olayn oku altn dayd hala. Dnlemeyen, korku verici bir olayd bu: Bir grevdi. Tersane iileri, cretlerinin aylardr denmediini grerek ii b rakmlard. Sonra da, karlarnn ve ocuklarnn eliinde, kortej halinde sarayn parrnaklklarna kadar giderek, grltl bir biim de denmemi aylklarn istemilerdi. Bata Padiah, hi kimse ku laklarna inanamamt. Gsteri elbette ki sopayla datlmt, bu arada kalabala yneltilen birka sng darbesini de gzard etme mek gerekirdi. Gri sakallar, niformasnn ar derecede ssl n ksmna den sadrazarnn ikiyzllkle belirttii gibi, iiler geri gelebilir ve softalara katlabilirlerdi bununla birlikte. htiyat kendi ni hi gsterrnemeyi gerektiriyordu ve Abdlaziz bir defalna us lu bir ekilde sadrazamnn dncesine uydu. Cuma namaznda Padiah ' n hazr bulunmay Osmanl hanedam yllklarnda ilk kez grlmekteydi kukusuz. Softalar saatlerce bekledikten sonra d krkl ve fkeyle daldlar. Eski ehrin kahvelerini igal e derek btn gece tartlar, fkelendiler, tehditler savurdular. Sabah gn aarrken ellerine geirebildikleri btn silahlar toplayp Dot mabahe'ye dndler. Koruma iki kat arttrlm ve gnatiev tara fndan iyiden iyiye rktlen eliler, ariv ve nakitlerini oktan ha rekete hazr bekleyen hcumbotlarna gndermilerdi. Dairemden hi kmlmadan, ylgn aalarn getirdikleri haberle re her zamankinden daha fazla kulak kabartmakta yetindim. Bun lar artk bir gn ncesinin saygl dilekecileri deil, Dalnabah e'nin parmaklklarn zorlayan, davalarn kazanmaya kararl is yanclard. Bunlarn saray ele geirrneyi baaracaklarn, hatta buna niyetli olduklann bir an olsun dnmemitim. Grkemli dairesine snm olan Padiah tedirginlik iindeydi. Ak pencereden uluyan kalabal duyuyor, ona direnmeyi dn63

myordu. Grmek gerekirdi. Ama bu kkrtlm insanlarla kim gidip grecekti? Sadrazarnn kafas karmakarkt. Tutarsz bir ekilde konuuyor, akln bir trl toplayamyordu. Ondan hi ha yr yoktu. Bu durumlarda her zaman olduu gibi evre hemen aza l vermiti. Padiah da "cepheye" gndermek iin gzdesi Mihri Hanm' n kardei erkes Hasan' dan bakasn bulamam t. B u kadnlara ve borca gmlm gzellik budalas ekilmez adam, en hzl ve rezil ekilde tertilere mazhar olmutu. erkes Hasan guru runun yerini tutan btn kstahlyla Dolmabahe' nin ok byk, dimdik cmle kapsnda boy gsterdi. "Padiah ' grmek istiyoruz !" diye uludu ayak takm. "Seni deil." "Zat- ahane rahatszlar. Halknn ne dilei varsa bana bildir mesini arzu ediyorlar." "Sadrazam ile eyhlislam'n istifalann istiyonz." erkes Hasan gururu krlm ve daha ok da sklm pklm benim hi de zoruma gitmeyen bir halde efendisi ve de enitesinin yanna dnerek ona ayaktakmn dileklerini bildirdi. Abdlaziz'e kabul etmesi iin t vermesine gerek kalmamt. Padiah boyun emeye dnden kararlyd. erkes Hasan', hkmetin derhal de ieceini isyanclara haber vermesi iin yeniden gnderdi. Bunun zerine bu yrekli softalarn hepsi "Padiahmz bin yaa!'' diye bir azdan bararak sakin sakin daldlar. Gsterinin birok ynleri kafan kantrmaya devam etmektey di. Dinsel ya da baka kavgalarla blnen bu tutucular hangi mu cize birletirivermiti birden? Aalanm bana akla gelmeyen bir ay rnty bildirmilerdi. Softalarn, Jn Trkler' in sloganlarn bar dklarn duymulard. Bu "Dindar"lann zgrlk muhalefetle gizli ibirlii, gericiliin tepe noktasyla ncln u noktasnn su ortakl insan dnmeye yneltiyordu. in smn zmek iin Cevher Aa' dan aydntatc bilgi iste dim. Kendisini; btn saray halk iin vazgeilmez bir tamamlay c, benim u kararsz durumum iin de mutlak bir gereksinme de mek olan ba habercilie terfi ettirdiim, uzun sredir hizmetimde
64

bulunan bir harem aas, "nedimlerimden" biriydi. Cevher Aa na musu, almadaki dikkatlilii ve gelenekiere olan saygsyla etki Iemit beni. Onu benim srdalanmdan birisi yapmtm. Her yer de bulunabilme yetenei nedeniyle gerektiinde benim hem g zm hem de kulam olmutu. B irden aklma esiveren bir dnce, softalann olaynda beni n giltere ynnde soruturma yapmaya itti. Cevher Aa'y, elisinin tutum ve davranlanndan bireysel olarak iyi haberdar olan Mas lak'taki komum Thompson' a gnderdim. Cevher kendi kiisel gi riimiyle, nakit karlnda konumaya her zaman hazr elilik ter cmanlannn da evresinde dolanm, bu sayede de gerek bana yzn gstermekte gecikmemiti. Mithat Paa vilayet srgnl nden az ok gizli bir ekilde dnerek, Konstantaniyye yaknla nndaki sahibi olduu bir iftlie snmt. Sonra da gizlice elilik sarayna gelerek, eski su orta Sir Henry Elliot'u bulmutu. U zun saatler srmt grme. Bu grmeden dar hibir ey szmant ama ben, bu iki adamn kendilerinde hibir zaman t kenmeyen hrs konusunda mkemmelen anlatklarn zorluk ek meden tahayyl ediyordum. Bana grnd kadaryla softalann gsterisinin temeli keli mede zetlenmekteydi bylece: Mithat, Elliott, altn. Anladm ki ngiltere, rakibi Rusya' ya kaptrd Konstantaniyye' deki stn yerini geri almak iin acmaszca bir saldr giriiminde bulunmu tu. Amcann kendi ynnden, pabu yalayclarn en uysaln, Mithat dikkafalsyla deitirmek konusunda en kk bir arzusu yoktu .. Mithat' hkmetin bana geirmek sz konusu deildi. Sadrazam, kararsz yapsyla ilgi ekici bir muhafazakar, Rt Pa a olacakt. En azndan, Aldlaziz onunla kendisini gvende his sediyordu. Padiah Mithat Paa'y Meclis bakanlna atamakla yetindi. Nfuzunu daha ok krmak iin de, apkadan tavan ka ran bir hokkabazcasna, Harbiye Nazr atad Hseyin Avni'yi ortaya srd. Yalnzca gce inanan bu sert ve enerjik askerin, Mit hat gibi zgrlk bir siyasetiyi etkisizletireceini ummaktayd.
65

Softalar tarafndan ateleneo bombann patlamasn bu denli ustaca nledii iin ellerini ovuturuyordu. Mithat Paa'nn ok sadk katibi smail Kemal Bey, on gn sonra Murat'n Dalnabahe'deki dairesine sznay ve onu orada tek bana grmeyi baarmt. Bu kararszlk zamanlarnda vic danlar iyiden iyiye satn alnyor ve altn, Padiah'n casuslarnn gzn ayordu. Durum byle daha fazla sremez, diye balad smail Kemal. Padiah hkmet deiiidiini kabul edeceini ileri srmt ama aslnda kafasna estii gibi yapmay srdryordu. D knld iindeki softalar bara ara Anayasa'y mjdeleye cek bir reform craat istiyorlard. Padiah' n ok yaknda tahttan alaa edilmesi ok mmknd. Murat kendisine decek olan miras devalmaya hazr myd? Aabeyim bana, mason dostlannn onu olaylardan ve ad etrafnda dndrlen dolaplardan haberdar kldklarn itiraf etmiti. Bu durumda fesatn varlndan habersiz deildi. smail Kemal Bey'e cevap olarak zgrlk, eitlik ve kar deliin ebedi ilkeleri adna kendisinden istenebilecek btn dn leri peinen kabul edeceini bildirmiti. Yine de tahta ancak, am camz Aziz' e en saygdeer biimde davranlmas kesin kouluyla kacakt. smail Kemal Bey en parlak vaadlerle onu rahatlatmt. Zaten Abdlaziz'e, reform craatn vakit geirmeden ilan etmesi duru munda tahtn koroyabilme ans yine de kalyordu. Murat'n tek ii en abuk biimde beni haberdar etmek olmu tu. Anlattklarn dikkatle tartp bitikten sonra ona u d ver dim: "Kendini hazr bulundur kardeim, zira amcamz ne yaparsa yapsn, onu tahttan indirmeye karar vermiler. Softalar bir sis per desinden baka bir ey deiller. Fesat ynetenler ngiltere ile Mit hat. Bu ikisi, gerekirse baskola iktidan gtrmeye kararllar." "Hseyin Avni, Mithat'la hi bir zaman anlaamaycaktr." "Murat, sana unu kesinlikle syleyebilirim ki, eer smail Ke mal taht teklif etmek iin seni grmeye geldiyse, bu mutlaka Mit hat ve Hseyin Avni'nin anlama yapmalan yzndendir."
66

"imkansz! Doaya kar bir anlama olur bu." "Belki, ama var ve de salam bir anlama bu. Zira bunu salam klan iktidara duyulan susuzluk. Tekrar ediyorum Murat. Kendini hazr bulundur, zira amcamz mahkum edildi." Karanlk dnceler zerime saldrmaktaydlar. Tutukluluu nun yansra ikinin, masonlarn, zaafnn, Mithat' n ve ngilte re' nin de tutsa olan zavall Murat hangi padiahh yapacakt? mparatorluk ne olacakt? Mevsime ramen, 1 876'nn bu 29 Mays gecesi bardaktan bo anrcasna yamur yamaktayd. stelik de hava karanlk ve ne redeyse de souktu . Mithat Paa geceyi Beylerbeyi konanda Hseyin Avni'yle geirmiti. ki ibirliki saatin geceyarsn, ar kadan biri, en sonunda da ikiyi almasn beklediler. O zaman Bo az ' gemek iin, tek bir uan eliinde bir kaya bindiler. Va r noktalarnda smarlam olduklar arabalar bulamadlar. Her an kefedilme korkusuyla, lgnca yaan yamurun altnda ayak ta, ellerini kollarn saliaya sallaya, kararszlk iinde kalakaldlar. Sonunda, kefe gnderdikleri uak, onlar yanl yerde beklemi olan arabalada geri dnd. Hseyin Avni arabacya Dalnabah e'ye komu klaya srmesini huyururken Mithat Paa da Harbi ye Nezareti'ne, Seraskerlie doru yola kt. Harbiye Nazr sfa tyle oraya girmekte ve komutay almakta hibir gl olma rut. Trk olmayan, ounluunu Arap askerlerin oluturduu a laylar birletirdi. Subaylar bu askerlere Padiah' n tehlikede ol duunu, onu korumak gerektiini aklamlard. Askerler daha sonra Dalnabahe'ye yneltilerek oray drtbir yandan smsk kuattlar. Ayn anda, sarayn rhtmlar karsnda, elleri silahl denizciler le ykl alupalarla, toplar saraya evrilmi hafif tonajl birka vapur belirdi. Sabahn saat yd ve operasyon ylesine sessizlik iinde yaplmt ki, sarayn iinde hi kimse hibir eyin farkna varmamt. Ayrca da, bardaktan boanrcasna yaan yamurun trts da, rhtmlara ahenkle arpan dalgalarn aklamasna kar arak, askeri birliin grltsn bastryordu.
67

Hseyin Avni saraydaki ibirlikileri araclyla kendisini ie riye aldrtt. Abdlaziz'in zel dairesinin kapsn ald. Grevinin, Padiah' n yannda uyumay gerektirdii iri yar zenci bir hadm o lan Kzlaraas ona kapy at. Nazr ona; Padiah' n bundan by le mahpus olduunu, gvenliini stlenen Seraskerlie, Harbiye Nezareti' ne kendisini tamamen teslim etmekle en iyisini yapaca n Padiah'a bildirmesini buyurdu. "Zenci cenaplar", grlt patrtdan uyanm olan efendisini, kalan atk, kzgnlkla bakar bir halde yatanda oturur buldu. Mesaj alnca fkelendi ve boyun emeyi reddetti. Hseyin Avni bunun zerine Padiah'n dairesinin kapsn zorlad. sterik inilt ler karan harem aalaryla dolu birok salondan geti. Birden, bir grnt bylenmilercesine hepsini susturdu ve Hseyin Avni'yi de olduu yere iviledi. Abdlaziz, zerinde pembe bir geeelikle odasnn eiinde dikilmiti. Bir eliyle kmndan s1ynl klcn sal lyor, teki koluyla da, kendisine alayarak smsk sanlan Mih ri'yi tutuyordu. Hseyin Avni kendini toparlayarak, eyhlislam tarafndan kaleme alnan ve Padiah'n yasal olarak tahttan indiril mesine cevaz veren dinsel ferman Abdlaziz'e sundu. Ona, ks mete, aln yzsna boyun emesi iin istirhamda bulundu. Allah tarafndan tayin edilen, grnmez mrekkeple her insann alnna yazlm olan o kararlatrlrn gn gelmiti. Birden irret bir ka dn belirdi. Salar zk, yz peesiz, fkesiyle olaanst g zellemi olan Pertevniyal'di bu. Hseyin Avni o an, kadna hay ranlk duymaktan kendini alamarnt. Kadn Hseyin Avni'nin zerine atlmt. Bir yandan en yakas almadk kfrler savurur ken bir yandan da, boyal uzun tmaklanyla onun yzn trmala maya alyordu. Hseyin Avni geri ekilmiti ama kadn, beklen medik bir eddetle midesine att bir yumrukla onu iki bklm et ti. Annesini durduran olu olmutu yine. Padiah pencereye doru yrd. Karanlkta, toplaryla makarnn tehdit eden donanma ge milerini farketmi ve her trl direniin bouna olacan anlam t. Yazgnn kararna... Ve de Hseyin Avni' nin buyruklarna boyun edi. Serasker dairenin kapsna nbetiler dikti ve kimseyi ne ie68

ri almalann ne de dar karmalarn buyurarak ekildi. Sonra, Harbiye Nezareti'nde bulunan Mithat Paa'ya, operasyonun baa ryla sona erdiini ve Padiah'n tutuklu olduunu haber vermek i in tek bir top at yaptrd. Patlama sesi, sinirliliimin mahkum ettii yan uyku halinden karmt beni. Pencereye kotum ve sarayn bahesinde glgele rin yer deitirdiklerini grdm. gdyle aabeyim Murat'n da iresine doru yneldim. Geitte Hseyin Avni' yle burun buruna karlanca yerimden sradm. Hseyin Avni kapy vurmadan veliaht ehzadenin odasna girdi. Hi saknp ekinmeden onu u yandrarak mmkn olan en abuk ekilde giyinmesini syledi. "Neler oluyor" diye sordu Murat korkuyla. "Saray gzaltnda. Padiah bir yere kaamaz. Gne dounca hkmdarl braktn ve yasal halefi V. Murat' n padiah ilan e dildiini renecek." Bu szler yle bir tonda sylenmiti ki, kardeimi yattracak lan yerde daha da lgna evirmilerdi onu. Murat'n u szleri rnrldandn duydum: "Yatamda boazlanm olmay tercih ederim." "Derhal benimle kmakta tereddt ederseniz yle olacaksnz. Ama kukulannz kovmak iin, baucunuzda asl u tabaneay a ln ve en ufak bir ihanetimi grdnzde beynimi datn." Bu garip teklif Murat' pek de yattrmamt. Yine de sylene ni yapt. Giyindi, tabaneay kuannaya da zen gstererek Hse yin Avni'yi izledi. Ben, uzun sre, yerimden kprdamaktan aciz, kapnn kanadna yaprn halde kalakaldm. Sonra, aabeyime dncede elik e derek ar ar dairerne geldim. Dolmabahe'den klannda bir nbeti, sngsn iki adama evirerek onlardan parolay sordu. Hseyin Avni parolay bilmi yordu. Tartmaya giriti. Ama disiplinli nbeti hibir eye kulak asrnyordu. Ya parolay syleyecekler ya da daha teye gidemeye ceklerdi. ileden kan Serasker, kaputunun dmelerini zerek nianlarla kapl niformasm gsterdi:
69

"Nasln salald Yannda yaveriyle yryen komutann tan myor musun?" Nbeti bu defa hazrolda durarak gemelerine izin verdi. Cami yaknlannda bir kayk onlar beklemekteydi. Krekiler olanca a buklukla kreklere asldlar, kayk siyah ve yamurlu gecenin iine dald. Murat, Hseyin Avni'nin kendisini, padiahlarn ilan iin geleneksel yer olan Eski Saray' a gtrdne ikna olmutu. Bir kumsala ktlar. Oradan bir araba onlar alarak Harbiye Nezareti'ne, Hseyin Avni' nin makam olan Seraskerlik'e gtrd. Hseyin Avni' nin gelii, kendisine kar ok kukucu olan askerle ri -pek de baarl olmakszn- biraraya toplamaya alarak zor bir an geiren Mithat Paa'y bir hayli rahatlatnt. Bu arada, bala rnda Sadrazam Rt Paa olmak zere eyhlislam, birok ule ma, hristiyan grevliler ve baka mslmanlada birlikte teki ba kanlar da gelmilerdi. Bu ileri gelenler topluluuna, Abdlaziz'i tahttan indiren ve halefi V. Murat' Padiah ilan eden fetva, seyir cilerin alklan arasnda okundu. Yazk ki gelenee uyulmam ve tren Eski Saray'da yaplmamt. Bundan byle Efendi olan H seyin Avni kararlatrnt bunu. Solgun k am rtlerine !oluk veriyor ve odann yaldzlan n donuklatnyordu. Alnn pencereye dayam durumda, slak baheyi seyretmekteydim. Amcamn, askeri bir kaputa brnm, isyanc askerlerle evrili olarak saraydan ktn grdm. Valide sultan el kol hareketleri yaparak barp armaktayd. Kk Yu suf zzeddin yaveri erkes Hasan ' n eliinde arkadan gelmektey di. En sonunda birok harem kadnn evreledii gzde Mihri gz leri ya iinde, rkek rkek geti. Hepsi saltanat kayklarna bindi ler. Arncam tek bana bunlarn en byne, on ift krekli olan na bindi. Alay, bundan byle dk Padiah' a zindanlk yapacak olan Eski Saray ynnde uzaklat.

70

VII
Seraskerlik'ten bini iskelesine dnte Murat, Dolmabahe'ye ynelen krksekiz krekli kayn arka tarafndaki, yaldzl aatan yaplma glgeliin altnda yerini ald. Boaz'n ortasnda amcasn ve selefini zindanna doru gtren daha mtevazi kaykla karla nca heyecann tutarnad ve yalar yanaklarnn zerinden sessiz ce akt. Saray' a gelir gelmez Murat'n biat trenine bakanlk etmesi gerekmiti. Bu tren srasnda mparatorluun balca ileri gelenle ri, tahtn destei zerine konulmu ilemeli bir kuma parasn perek Padiah' a ballklarn sunuyorlard. Tren nceden d nlmediinden, ulema, softa, patrik ve papaz, asker ve sivillerin o luturduu en eitli giysiler iindeki dzensiz bir kalabalk kap lara ylarak, yeni hkmdarlarn selamlamak iin karmakark bir halde ieri girmiti. Biat iini, yeni taknm olduum Osmanl mparatorluu Veliaht ehzadesi sfatyla ilk nce ben yapmtm. Ertesi gn Murat, tahttaki Padiah'a zel ve amcamz tarafn dan imzal, krmz mrekkeple yazlm bir mektup ald. Abdla ziz onu tahta k nedeniyle kutluyor, yazgsn onun ellerine b rakyor ve kendisini tahttan indiren hainlerin ayn eyi her zaman tekrarlayabileceklerini itenlikle hatrlatyordu. En sonunda da, Eski Saray'daki rahatsz ve kasvetli konutunu deitirmesini on dan istiyordu. Bir ihtiyarlar sna haline gelen bu tkenmi ve
71

tozlu sarayda, ihtiyar hizmetiler ve saray mensuplannn en yal lan dnda kimse kalmyordu. Amcamz tercihini, Dolmabahe'ye komu, kendisi tarafndan tasarlanm, an derecede ssl, geni bir dikdrtgen yap olan raan saray iin kullanmt. En sonun da da aabeyimden, dairesinde brakm olduu yirmibin Trk li rasn istemekteydi. Murat ayn gn kendi el yazsyla -istisnai bir olayd bu- cevap verdi. Anlyor, sakinletiriyor, yattnyor ve ra hatlatyordu. Amcasnn dileklerinin hemen yerine getirilmesi iin emirler verecekti. Murat'n bu byk cmertlii, ertesi 2 Haziran gn ehirde o nunla birlikte gelen halk sevgisinde karln buldu. Dolmabah e'den drt atl bir arabayla yola karak uzun Galata yolunu izle mi, kpry gemi, eski ehre girerek Eski Saray ynn tutmu ve orada Peygamber' in kutsal eyalan nnde saygyla eilmiti. Ben bu youn kalabal grerek anlatlmaz cokuyu, grldeyen alkiar deerlendirdim. yle sanlrd ki Murat, kendisine verilen "Arzu edilen", "Ho gelen", "Alklanan" Hikaplann oktan ha ketmiti. Askerler ve de getii yola iekler atan an lde bir kadn kalabal, yeni hkmdara sevgilerini bararak ilan etmek iin biribirlerini sktnyorlard. Ama hepsinden nemlisi, geliine dinsel bir kutsallk vermek istermiesine Murat'a Kur'an'lar uza tan ok fazla saydaki softann varlyd. O zaman, karamsar ie doulannn beni yanltp yanltmadklarn kendi kendime sor dum. Bizim en kklemi geleneklerimizden biri de, halk hkmdan alklarken, onun dimdik ve duygusuz kalmasn gerektirmekteydi. Y nlarn zerinde kalarak kimseye bakmazd. ine girilmez g simgesiyili bu. Birden Murat, belki de halkn scaklndan etkile nerek, bu ok eski kural ihlal etti ve uyruklannn ok yaa dilekle rine, hare!iet ve gllerle karlk verdi. Daha sonra onu, byk bir cokuyla dolu olarak Dolmabahe'nin girii nnde inerken grdm. Kendisi iin sarayn birinci katnda semi olduu, Bo az' a bakan, babamzn oturduklanndan uzak olmayan dairelerio salonunda ona elik ettim. Neeli bir glmsemeyle tebriklerimi
72

kabul etti. Serasker Hseyin Avni geliini bildirdii ve cevab bek lemeden odaya girdii zaman Murat, kabzas elmaslarla ssl kl cn belinden zm ve aalanndan birine uzatmt. Amcamzn indirildii ve Hseyin Avni'nin onu tahtn zerine zorla yerletir d o mthi geceden beri Murat bana, bu kaba asker iin tiksinti den baka bir ey duymadn sylemiti. Grnndeki her ey zaten gen Padiah ' irendiren bir iddeti aa vurmaktayd. H seyin Avni henz altmnda bile yoktu ama sakal ve bembeyaz salan onu yandan fazla gsteriyorlard. Boyu ksa olmasna ra men g ve enerji sayordu. O ok zel, sanki saldracakmcas na hafife salnmal yryyle, benim varlma en ufak bir nem bile vermeden yaklat. Hkmdarn askerce selamladktan sonra delici baklann ona yneltti ve dudaklarn bzerek sert, dokunakl bir sesle konutu: "Akllca bir gelenek, Padiah'n, halk ynnn saygsna min net iaretleriyle karlk vermeyi yasaklar." Murat' n bu szlerden etkilenmediini byk bir memnuniyetle grdm. yle cevab yaptrd nk: "Can cehenneme gelenein. Ben daha iyisini meydana getir meye alyorum." Hseyin Avni bu cevaba nem veremeyerek sznn arkasn getirdi: "Gavurlar bu kalabalkta barp armalada kendilerini belli ediyorlard." "Gavur demekle neyi kastediyorsunuz Serasker?" "Mslman olmayan herkesi elbette ki." "Ne nemi var? Hepsi de ayn insan sfatn tamyorlar m? mparatorluumun uyruklan arasnda niye gnl knc bir aynm gzetecekmiim? Hepsine ayn efkati borlu deil miyim? Trklere ve Araplara kar gsterilen mutluluk ve huzur kaygsn Rum, Ermeni, Slav ve Yahudilere kar da gstermek gerekmez mi? "Bu direni naznn hem fkesini, hem de cretini bir kat daha arttrmt:"
73

"Bunlar hep mason dnceleri. Duygularn bu denli aka ortaya koynalar zat ahanelerine uygun dmezdi. Softalar zaten mminlerin bann Avrupa' nn sapknlar olan masonlarn ak koruyucusu olduu sulamasn yayyorlar. tnparatorun azndan kan ve ar ve camilerde yaylan szlerin, zihinlerin kank ol duu ortamda bu denli tehlikeli bir sulamay gelip pekitirmeleri dorusu zc olurdu . Honutsuzluk yznden de yaknda ayak lanma olurdu. Bu gzdandan sonra topuklarn arparak kt. Hseyin Avni'nin kstahl fkelendirmiti beni. Var gcmle Murat'n onu yola getireceini, grevden alacan ve -niin olma sn?- hapse atacan umuyordum. Kardeime bir bakm beni ya lanlamaya yetti. Gzlerinin akma kadar kzarmt. Aalanm, kararsz bir ekilde ban nne edi. Onu tepki gstermesi iin yreklendirmek istedim. "Neye yaracak ki bu?" diye cevap verdi. "Hseyin Avni btn gleri elinde topladna gre." Ve bu kaba vezirin, kendisine daha birok kez saygszlkta bu lunduunu bana itiraf etti. Hseyin Avni'nin szde efendisine kar olan sayg ve sevgisizlii, az nce tank olduum zc sahneden ibaret deildi yalnzca. Aslnda, amcamzn derhal raan'a nakli iin Padiah ' n tekrar tekrar verdii buyruklara uymay da reddet miti. Meslektalarnn stelemeleri zerine buna karar vermiti ancak. Hatta orada bile; ilkini aalayc nlemlerle bunaltarak, i kinciye de ilkine kar uygulad davranlarla boyun emeyi ke sinlikle reddederek, her iki padiah zerindeki stnln gster mekten zevkalmt. e, Abdlaziz ' in yakn evresini kovmakla balad. raan' a Abdlaziz' in yansra yalnzca Valide Sultan, gzdesi Mihri ve birka kadn gidebilmilerdi. Ama yaverleri, sa dk adamlar ve bata da erkes Hasan hep kovulmulard. "Ka ynbirader" derhal Badat garnizonuna katlma buyruu bile al mt. Hseyin Avni, ok doaldr ki Abdlaziz' in dairelerinde kal m bulunan yirmibin Trk Lirasn geri vermeyi de reddetmi ve raan', saray sanki bir caniyi barndnyormu gibi, sra as74

kerle evirttirmiti. Sonunda da, Murat'n en kesin talimatarna ramen, Abdlaziz'in dairelerine hapsedilmesi buyruunu vererek oradan kmasn yasaklamt. Bu sonuncu nlem barda taran damla olmu ve hibir zaman boyun eer yaratlyla tannmayan amcam, yasaa aldr etmeksizin Boaz' kylayan terasn zerin de gezintiye kmt. Nbeti asker onu elbette ki grm ama korkudan, belki de dehetten, yaklama cesaretini gstermeden n ce belirli bir zaman beklemiti. Sonunda kararn vererek Parli ah' n dairesine dnmesini saygyla istirham etmiti. "Kim olduumu bilmiyor musun apkn?" diye cevap vermiti Abdlaziz. fkeli olmaktan ok alaycyd. "ok iyi biliyorum. Siz Sultan Abdlaziz'siniz." "Bas git burdan!" Asker bir miralay olan amirini bulmaya gitti. Miralay koa koa geldi. "Akamn havas Zat ahanelerinin salna dokunabilir... " Abdlaziz, "Yine mi uyarlar!" diye grleyerek cebinden kart t bir kk tabancayla miralaya ate etti. Kurunun tam kafasnn zerinden getiini hisseden miralay areyi en uygun biimde e kip gitmekte buldu. Terasn ularna yerletirdii teki askerlerle geri dnd. Bu gsteri Abdlaziz'e, kendine olan gvenini iade et miti. Bir fke ya da lanetierne iaretiyle sarayn iine dnd. Ama yaad hznl durum uyumasn engellemekteydi. Sa ylar daha da oalan nbetiler, onu birok geceler, baheyi ky layan ya da Boaz boyunca uzanan teras arnlarken gryorlard. Youn bir skntyla kar karyaym gibi grnmekteydi. Kon trolsuz davranlarda bulunuyor, kendi kendine konuuyordu. "Artk beni koruyacak hi kimsem yok mu? yilik ve zenginlik lere boduum btn bu insanlar neredeler? Ya siz, birine ordumu, tekine donanman emanet ettiim oullarm ! Nerede alaylarnz, nerede zrhllarnz? Sarayn karsnda demirli u gzel gemi, ko ca koca toplaryla dmanlarm darmadan etmeyecek mi?'' Sabah, bir uyuukluk hali iinde bulmutu onu. fke yerini h znl bir bitkinlie brakmt. Ama sanrlarla kark fke nbet75

leri zaman zaman ayaa kaldrmaktayd onu. Kah kararl bir sesle donannaya buyruklar veriyor, Hseyin Avni' yi svg ve azariara bouyor; kah btn grkemiyle dikilip bakanlann, sanki karsn daymlar gibi suluyor ve onlan sorguya ekiyordu. Aabeyimin gnderdii bir yaver sabah sabah boy gsterip eski Padiah'tan ta bancasn kendisine vermesini istirham etti. Abdlaziz alayl bir ekilde glmseyerek: "Niyeymi bu? Sevgili yeenimin benim tabaneama ne ihtiyac varm ki?" "Bu, Zat ahanelerinin kazayla kendi kendilerini yaralama korkusundan dolay." "yleyse gsmden aln onu." "Hi kimse Zat ahanelerine el uzatamaz. Onu kendileri bizzat teslim etsinler." Abdlaziz beklenmeyen bir uysallkla boyun edi. Yaver byk bir saygyla selamlad onu. "Budala! Tabaneay aldn ama bu klla bu yataan duvarda brakyorsun." Bu uyan karsnda aran asker kekelemekten baka bir ey yapamamt. "Yerine getirdiim buyrua dahil deildi bu." Kardeim de kt bir gece geirmi ve ateli, kafas arlam bir ekilde uyanmt. Bununla birlikte, ne babasna olursa olsun, devrimci programn, yapmas gereken Kurul toplants srasnda, hem de gpegndz zafere ulatrmaya kararlyd. Ona, erteleme sini, kendini daha dinlenmi hissedecei bir an beklemesini bo yere rica ettim. Beni dinlemedi. "Yarnn Trkiye'sinde yirmidrt saat bile gemeden yol ak olacak." Onu giderken endieli grdm. Toplanan nazrlanna, lkeyi kkl bir ekilde yeniden dzene koymak iin derhai ie balamak gerektiini bildirdi ve ilan etme niyetinde olduu reformlan bir bir sayd: Hayalcilik, delilik, samalk. Hseyin Avni Murat'n prog ramn bu szlerle eletirmiti. Mithat Paa'ya gelince, bu byk
76

zgrlk de Murat' tutmamt. Reformlar elbette ki gerekliydi ama, bir parlamenter monari kurmak, seimleri gerekletirmekle ie balamalyd. Murat zellikle eitim alannda alnacak nlem lerin ivedilii konusunda steledi. "mparatorluumuzun birinci yaras cahilliktir. Demokrasinin btn ilkelerini kabul edecek bir Anayasa'nn temeli olan medeni ve siyasi eitlik okuldan itibaren balamaldr." Nazrlar tehlikenin bykln hesaplayarak birbirlerine a knlkla baktlar. Gen Padiah tarafndan batan aa alt st edil me tehlikesiyle kar karya kalan imparatorluk deildi yalnzca; ama nazriann kendileri de ayrcalklarndan ve kimbilir gelenek sel olduu kadar namussuzcasna da ydklar servetlerinden edil me tehdidi altnda grmekteydiler kendilerini. Murat onlardan beklenecek hibir ey olmadn anlamt. nanlarnda hibir sarsnt olmakszn oturumu kapad. Dairesine dnte bana, artk bu ii gemi erkanla deil, ateli, cokulu baka gen insanlarla, setii yolda ilerlemeye kararl bulunduunu bildirdi. Mithat' a ge lince, onu muhtemelen yerinde brakacakt, bu zgrlkyle her zaman anlaabiiirdi nk. Ama -vazgeilmez koul olarak- Hse yin Avni'den kurtulacakt. Bunu nasl baaracan merak ediyor dum. Saygn bir komutanlk -szgelii B alkanlar' da- Serasker'e ekici gelebilir ve gidii de daha az glkle gerekleirdi. Engeli ykmak iin bir zm bulunca Murat kendisini daha gvende benden ok daha fazla. Belirsiz ve kasvetli dncelerin adatrd kafamla onu hayallerine terkettim. Oraya ok yakn olan raan saraynda, Pertevniyal valide o lu Abdlaziz' in yanndan bir an olsun aynlmyordu. Gzde Mihri bata olmak zere haremden birok kadn getirtmiti. Mihri' den a ka nefret ediyordu ama gerektiinde de onu kullanmakta tered dt gstermiyordu. Kadnlar, eski Padiah' az da olsa yattrabil milerdi. Abdlaziz iki kadnn szlerine kulak verirken akam da yava yava, neredeyse neeyle akp gidiyordu. Gece, rpnmala om geri getirmiti bununla birlikte. Uykuya dalamadan yatanda bir o yana, bir bu yana dnp duruyordu. Pertevniyal baucunda
77

beklemekteydi. fke krizleri arasnda ve sanr annda annesine atmay da ihmal etmemiti: "Benim bahtszlmn asl sebebi siz oldunuz." Pertevniyal duygularn belli etmeksizin bu darbeyi sineye ek mi ama gzyalarnn yznden szlmelerine engel de olama mt. Yaldzl yatanda kalmay baaramayan Abdlaziz kalkm ve srtnda gece gmlei, glkle aydnlanan geni oday enine boyuna arnlamaya balamt. Boaz kysnda yanan fenerler o dann tavanna durmadan deien k lekeleri gndermekteydiler. Abdlaziz gzleriyle bu k oyunlarn izliyordu. Bitkin bir halde ilk gelen koltua atlp da derin bir uykuya daldnda tan yeri 4 Temmuz 1 876 pazar zerinde aarmaya balyordu. Gcnn s nrna gelmi olan Pertevniyal parmak ularna basa basa ekilerek haketmi olduu bir stirabati aramaya gitti. Saat sabahn sekizinde Abdlaziz uyand. Gece yanndan ayrl mam olan ihtiyar kalfadan, okuma aas olan bamsahibini a rmasn istedi. Aaya, sabah gazetelerini yksek sesle okumasn buyurdu. Bu uratan zevk alm gibiydi, yle ki akln bana ta mamen toplama benziyordu. Hizmetine verilen mabeyincilerden Fikri Bey, buyruk zerine gelerek ieri girdi. Abdlaziz ona: "Bana kk bir aynayla makas getirin, dedi. SakaUann kese ceim." Fikri Bey giyinmekte olan Pertevniyal' in dairesine giderek ona olunun isteini iletti. Pertevniyal ona, ufak tefek ilerde kulland -bo zamanlannda nak ilerneyi seviyordu nk- ular ipince bir makas vererek istenen eyalan teslim etti. Fikri Bey de bunlar Abdlaziz' e getirdi. Abdlaziz "imdi beni yalnz brakn", diye buyurdu. nk sakallarn yannda tank bulunmadan kesme alkanlndayd. Ama kadn meraklln hesaba katmamt. lkballerinden baz lan st kata kmlar ve yatak odasna alan bir vasistastan onu gzetlemilerdi. Abdlaziz' i burnu aynaya yapk durumda iine dalm grnce meraklarn gidermi olarak -ya da daha ok d krklyla- gzetierne yerlerinden ayrlmlard.
78

Saat sabahn onu olmak zereydi . Dairemin alma odasnn penceresinden bakrnaktayd. Alkanlmn tersine, bir ile me gul olmakszn harem bahesinin iek blmn inceliyor, -hibir zaman o ekilde dikmeyeceim- gl ve karanfillerin karmn zevksiz buluyordum. Birden havada allmam bir eyler hisset tim. nsan, zellikle keskinlemi bir duyarllk kazanmadan bir dou saraynda mr boyu yaayamaz. Beni telalandran bir g rlt, bir hareket miydi, yoksa bir igd, bir kan m? Cevap ver mekten tamamen acizdim. Dehlize ktm. istisnai bir olay nce den hisseden ben deildm yalnzca. Kadnlann da kaplarnn ei inde durmaktaydlar. Cevher aa aceleyle, telal bir ekilde ge erken bana fsldad: "raan' da bir olay meydana gelmi." Ne yaptm pek de bilmeden zemin kata indim, u uca dizil mi salonlar geerek, validenin safasndaki byk hale vardm. Peronda bir araba bekliyordu. Prenseslerden birini ziyarete gelmi olan ve sevgili halarn Adile' nin arabasn tanmtm. Arabaya bin dim ve beni ocukluumdan beri tanyan arabacya beni raan' a gtrmesini rica ettim. Amcann kapatld saraya varmak iin birka dakika yeterli olmutu. ierden lklar, barmalar, inilt ler geliyordu. Dardaysa askerler, sanki hibir ey yokmu gibi soukkanllkla nbet beklemekteydiler. Ama bana hibir ey sor madan gememe izin verdiler. Giriin yar karanl ile darsnn parlak arasndaki ztlk bir an iin gzlerimi kamatrmt. Sonra birka ilerimde, yerde bir eit yn ayrdettim. Yaklatm, daha iyi ayrdedebilmek iin gzlerimi kstm ve de dehet iinde sradm. Orada, beyaz mermer karolar zerinde am cam Sultan Abdlaziz, hareketsiz, plak uzanm yatmaktayd. l m olduunu anlarnam iin zerine eilmeme gerek yoktu. Dikkat le incelediim cesedin zerinde ne kan ne de yara farkettim. Boyuna gre biraz iriceydi, ama cildi kaymak ta gibiydi, kesinlikle en ufak bir kusuru yoktu. Siyah salar, biimli kalar, gzel sami izgileri ni belirginletiren uzun kirpikleriyle arncam o halinde muhteem bir heykel gibi grnd bana. Cansz grnm tamamen huzurluydu.
79

Nasl olduunu pek de anlamadan, kendimi en dramatik alkan nn hkm srd katta buldum. Aalar ve kalfalar bara a ra ve gzyalan iinde btn ynlere doru koup durmaktaydlar. Bir salondan fkeli bir sesin geldiini duydum ve bunun Hseyin Avni'nin sesi olduunu anladm. Sorguya ekme ilemine bala mt. Yorgun ama hep st perdeden bir kadn sesi ona cevap ver mekteydi. Valide Pertevniyal ' in sesiydi bu. Szleri birbirine kar yar ve ben ne dedini anlamyordum. raan'da meydana gelen kazay rendii srada Hseyin Avni tesadfen Dolmabahe'dey di. Oraya komu ve hemen ie el koymutu. Harem aalannn ve kadniann merakndan kurtarmak iin amcann nan zemin kata tattran oydu. B irden geidin dibinden, Mithat Paa'nn, Hseyin Avni'nin soruturmalarn yrtt salondan ktn grdm. Yz ciddi ve kayglyd. Ondan her zaman dikkatle kanama ramen, bugn, sorular sormak iin ona doru kotum. Ona gre, Abdlaziz' in sakalm kesmesine bakmaya gitmi o lan ikballer, aslnda ona gz kulak olmalan iin Valide tarafndan grevlendirilmilerdi. Abdlaziz' in durumu Valide' yi ok endie lendirmekteydi zira. Normal olarak, tuvaletiyle uraan bir insann hareketlerini yapyor gibidiydi, ama ikballer birden ban ne doru dtn grmlerdi. Valide, tehlike iareti verilince kap nn knlmasn buyurmu ve Padiah', pencere yaknndaki bir koltua yklm halde, her iki kolundaki kesik damarlardan yere oluk oluk kan akarken bulmulard. Saat sabahn tarn tarnna do kuzuydu. Mithat Paa'ya gre kukusuz intihard bu. Tahttan indirdii es ki Padiah iin u szleri ekleme zalimliinde de bulunmutu: "Zat ahaneleri kendi kendilerini yokederek, mparatorlua yapabilecekleri en byk hizmeti yaptlar, zira ona kar iledikleri btn ktln gnahn da demi oldular bylece." Konumalarmz, zemin kattan gelen grltler zerine yanda kesildi. Hole silindir apkal yabanclar girmiti. Bunlar bakentin en sayg gren, eliliklerin en nde gelen hekimleriydi. Hepsi on80

yedi kiiydiler. Hseyin Avni, Abdlaziz' in zerinde otopsi uygu lamalar iin onlar hemen davet etmiti. Padiah'n lmnden yalnzca iki saat sonra hekimler, Abd laziz'in lmne, sol kolundaki kesikierin yolat kan kaybnn neden olduunu, Valide tarafndan verilen makasn bu yaralar m kemmelen meydana getirebildiini; nihayet, sz konusu yaralarn yn ve doasyla onlar gerekletiren aletin, intihar yargsna varmaya tam bir kesinlikle imkan verdiini belirten ortak bir rapo ru oybilirliiyle imzaladlar. Missolonghi' de Byron' a yardm etmekle ne kavuan, meslekte dirsek rtm, otopsi raporunun imz.aclarndan biri olan, Britan ya Eliliinden Doktor Millingen, bahtsz Pertevniyal' in ackl du rumunu renince, sanatnn gerektirdii yardm gtrmek iin o nu grmek istedi. "Bana hekim deil cellat gndermek gerek", diye cevap verdi kadn. "Zira olumun lmne ben sebep oldum." Abdlaziz'in z annesi, oluna o uursuz makas verdii iin kendisini balamyordu. Szleri tamamlayc bir kant olutur muyar muydu? Hseyin Avni ve Sir Henry Elliott kadn dorula maktan geri kalmadlar. Bu arada, Dalnabahe'ye dnen Hseyin Avni, amcann inti harn resmi olarak aklamt. Serasker sadiste bir acmaszlkla, hzl soruturmas srasnda elde ettii korkun ayrntlarn hibiri ni saknmadan anlatnca Murat daha da alt st olmutu. Aabeyim, Hseyin Avni' nin enine boyuna anlatt dehet verici hikayeyi so nuna kadar dinlemek zorunda kalmt. Cellad sonunda onu varl ndan azad edince, Murat da sna gelip benim yanmda ara rnt. "O' dur o !" diye baryordu. "Onu hempalaryla bir olup ldren bu Hseyin Avni rezilinden bakas deil. Eminim bundan. O'dur bu O!" diye dehetle tekrarlayp duruyordu. "Bana bu irenlikte su ortakl yapm gzyle bakacaklar. Bakaniarm beni kana bu ladlar. Amcamza, hayatna kimsenin kastederneyecei konusunda sz vermitim. Bu hdk katietti onu. Ne vahet bu ! Ne irenlik!"
81

Ben kendim de yklm bir durumda olduum iin, ona skca sarlmakla yetindim. Ona ne diyeceimi bilemiyordum. Zaten Mu rat da, teselli szlerine dikkat edecek durumdaym gibi gzkm yordu. Erken bunamaya yakn bir durumdayd ki bu da beni korku tuyordu. B ir mevtamn, onun son saatini aydnlatan gne batnadan nce gmlmesi gerekirdi. Amcamzn durumunda hi de ktl do kunmayan bir mslman adetiydi bu. Hekimler lnn bandan henz aynlmlard ki, ykanan, kokular srlen ve beyaz bir kefe ne sanlan ceset buharl bir alupayla Eski Topkap Saray' na geti rildi. Onu islamn kutsal eyalannn korunduu Hrka-i Saadet Da iresi' ne yerletirdiler. Hseyin Avni ve Sadrazam Rt, namaza katlan az saydaki yksek grevlilerin arasndaydlar. "Ona hakknz heal ettiniz mi?" diye imam dinsel usule gre sordu. Hepsi de helal ettiklerini bildirdiler. Zaten bazlar da, asl onun onlan balayp balamadn kendi kendilerine sormulard. Sonra naa, bykbabam II. Mahmut'un oraya uzak olmayan aha ne trbesine gtrlerek ieri konuldu. Gne henz ufku aydnla tyordu ve eski Padiah'n lmesiyle gmlmesi arasndan yalnz ca sekiz saat gemiti.

82

VIII
Kadnlar ve aalaryla birlikte ona elik etmek iin Murat' n yannda kaldm. Akam, dairesinde kasvetli bir ekilde geti. Bir denbire ateli bir melankoliye kapld . Durmadan amcasnn feci lmnden szayordu. Kah Hseyin Avni ve teki katiliere lanet ler yadryor, kah alyor ve bir eit bitkinliin iine dyordu. Aalar ve kadnlar baarszca onu elendirmeye alyorlard . Hseyin Avni 'nin adn her syleyiinde titriyor, sarslyordu. Nef ret, yznde gsteriyordu kendisini. Cinayet sanki gzlerinin nnde iieniyormu da o da gryormuasna, gzleri dehetten alm bir halde dosdoru nne baktyordu. Hi ara vermeksizin, Avrupa' nn kendisi hakknda ne dnecei konusunda endiele nip duruyordu. Hi kuku yok ki bu iren cinayeti ondan bilecek Ierdi. Amcann lm ve kardeimin durumundan dolay knt iinde olduumdan, benim hibir yardmm dokunamyordu. Sara yn faciadan artam havas beni bouyordu. Tehdit edici glge ler, u uca diziimi grkemli binalardan hi eksik olmuyor ve ben birok defalar kendimi arkama bakarken yakalyordum. Bakentte; sylentiler, tahminler, sulamalar nicedir kouup u umaktayd. Her yerde tek bir ses iitilmekteydi: Sultan Abdla ziz, olas bir tahta dnten korkan hkmet yeleri -ki, bu dn n ilk kurbanlar onlar olacaklard- tarafndan katledildi. Dahas, Padiah'n bizzat Hseyin Avni tarafndan ldrldn onun az
83

daha sevgilisini savunmaya alan gzde Mihri' yi de eliyle idam edecek olduunu ileri sryorlard. D lkelerde, intihar tezi gvensizlikte karlanyordu. Byk bakentlerin gazeteleri byk bir keyifle sulamalarda bulunuyor ve eski Padiah'n sonu hakknda akla hayale smaz hikayeler an latyorlard. Tbbi yaynlar otopsi raporunu ve intiharn imkanszl n ortaya karmt . Her gn yeni varsaymlar ve yeni yalanlamalar getiriyordu. Kukularm her gn, inandrc hibir belirtinin u yada bu ynde yattrmad huzursuzluumu biraz daha arttryordu. Eksik kalan kantlar birletirmeye ve amcann lmn btnyle aydnlat maya yemin ettim. Gerei soruturmam yllar boyu bile srecek olsa sonuca ulamadan huzura kavumayacaktm. Uzun ve drama tik tarihimizin bu en kanl deil ama en utan verici lekesini silme yi kendime bir bor biliyordum. Ertesi gn, 5 Haziran 'da -asl nda gerek hkmdarlnn ilk gnyd bu- aabeyim sararm, yorgun ve ateli bir halde kalk mt. Doktoru talyan Capoleone onu, bu neeli ve ak yaradla gre allmam bir melankoliye kaplm buldu. Tonikler yaz mak yerine scak bir banyo ve ayn anda yetmi slk birden ya ptrlmasn salk verdi. Bu uygulamann tek sonucu hastann za yf dmesi ve buna bal olarak da asabi duyarllnn artmas oldu. Bir sabit fikir Murat' n kafasndan hi kmyordu: "Halkm honut deil. Halkm benden nefret ediyor. Her yanm kinle evri li. Btn tasaniarm baarszlk vaadediyor." Aalar onu iknaya alyorlar ama baaramyorlard. Onu ziya rete gittiimde bana, taht brakmaktan szetmiti: "Tahttan vazgeiyorum. Gidip talya ya da Fransa'da yaamak istiyorum. Benim yerime sen Padiah olacaksn." Ona hibir ey yapmamas iin yalvardm. Ama dinlemedi be ni. Birinci katibi Sadullah' ararak kulana fsldad: "Ayaktakmnn kzgnlndan kurtulmak iin hemen kaalm. Bana kar intikam lklar atldn duymuyor musun?"
84

evresi anp kalmt. En sevdii kadn geri gelmen istedi. Ama geldiim zaman dairelerine girmeme izin verilmedi: "Padiah birazck rahatsz, biraderlerinin daha sonra gelmelerini rica ediyor lar." O gnden sonra, daha nce hi grmediim kaamak bakl mabeyinciler tarafndan ayn mazeret her akam tekrarland. Hse yin Avni gerekte Murat' n evresine en nfuz edilmez bir baraj rmt. Onsuz Murat'n durumu elverili olmazd, nk bu ba raj Hseyin Avni'ye diktatrln pekitirme imkan salyordu. Bitkin ya da hayaller gren bir padiah kararlarn tartacak kii deildi. Bununla birlikte yaklaan bir vade vard: Padiah, uyruk larnn onun hep hayatta ve salkl olduunu bilmeleri iin cuma namaznda kendisini mutlaka gstermek zorundayd. Bir saray bildirisi yaynland: "Zat ahaneleri omuzlarnda niformalarn giymeyi engelleyen bir bandan mustarip bulun maktadrlar. Bu nedenle namaz iin camide hazr bulunamayacak lardr." Ama gelecek cumalarla, zellikle de Murat'n hibir zaman yaplmam olan grkemli tahta k treniyle ilgili tek bir sz ck, tek bir belirti yoktu. 1 876' nn l l Haziran cumas, Merhum Padiah Abdlaziz ' in gzdesi Mihri Hanm, zntnn yol at bir erken doum sra snda hayatn kaybetti. Sarayn gen kadndan baka kayglar da vard. Buna karlk kk halk tabakas ona kendiliinden byk bir sayg gsterisinde bulundu ve byk bir kalabalk erkes kad nnn, sahibi bilinmeyen bir elin zerine gller serptii zengin bir kamir alla rtl tabutunu mezara kadar izledi. Kzkardei Mihri' nin lm erkes Hasan ' daha da hrnla trmt. Enitesi Abdlaziz'in tahttan indirilmesiyle aa yukar her eyini kaybetmi bulunmaktayd. Ama Hseyin Avni' nin buy ruklarna boyun emeyi reddetti ve lkenin bir ucundaki Badat garnizonuna gitmek yerine Konstantaniyye'de kalarak sefahat yu valarndaki gece hayatna devam etti. Oralarda ok fazla ve ok yksek konumak gibi kt bir alkanl vard. Urak yeri olan meyhanelerde, nazr Hseyin Avni'yi Abdlaziz' in lmnden do85

lay sulama konusunda kendisini hi de skntya sokmuyordu, o derecede ki, ilgili kii bundan haberdar olmakta gecikmemiti. erkes Hasan dorudan doruya Seraskerlik'te tutukland. Bu nunla birlikte, Hseyin Avni bir ders olsun diye vermiti bu buyru u. Sulu iki gn sonra salverildi. Ders meyvalarn vermiti, zira erkes Hasan ertesi gn Badat' a hareket edeceini, duyurmak is tedii kiiye bildirmiti. Akam olunca bir hayli rak iti, olduka sarho ama kararl ve gvenli bir ekilde Sleymaniye Camii sem tinde Mithat Paa' nn konana giderek Hseyin Avni' yi grmek istedi. Onun nerede bulunacan biliyordu. erkes Hasan' a, katta dzenlenmi bulunan Bakanlar Kurulu toplantsnn sona ermesine kadar holde beklemesini rica ettiler. Yaverlerin kimileri uyukla makta kimileri de kat oynamaktaydlar. Az sonra, merdivenleri trmanmakta olan Hasan ' a kimse dikkat bile etmemiti. Sanki dal gnlkla yapyormu gibi Kurul salonunun kapsna yaklat ve onu aralad. Mithat' n sahanlkta duran iki ua, "buras yasaktr" diye bardlar. Hasan sert bir ekilde kapy itti ve onlarn buyruklarna kulak asmadan, paltasuna sarlm bir durumda, ba dik ve kararl bir ta vrla salondan ieri dald. En saygl bir ekilde selamn verdikten sonra sol koltuk altndan bir tabanca ekerek bard: "Davranma Serasker! Kmldama !" Kendisine seslenildiini duyan Hseyin Avni geriye dnp bakt. Hasan onun gsne nian alarak ate etti. Vezirlerin ou dehet iide yandaki Mavi salona katlar. Yalnzca Bahriye Nazr katilin zerine atlarak onu kolundan yakalad. erkes Hasan han er darbeleriyle onu yznden, boynundan ve omuzlanndan yara layarak elinden syrlmay baard. Hseyin Avni ar yaralanmas na ramen kapya kadar yrme ve ardndan da merdivenlere git me gcn bulabilmiti yine de. Hasan, peine derek onu yaka lad ve bir eit ehvetle hanerini stste karnma batrd. Sonra da vezirlerin snm bulunduu Mavi salonun kilitli kapsna atld. Kapy kramad iin fkelenmi bir durumda kapnn kanata rna defalarca ate etti ama kap bir trl almyordu. Bunun zeri86

ne fkesi lgnla dnerek kapt bir koltuu avizeye frlatt. A vize parampara olmu yanan mumlar elale halinde aa inmiler di. Hasan mumlardan birini ald ve onunla salonun perdelerini tutu turdu. O srada Mithat Paa'nn zel korumalarndan biri aniden sa lana girdi ve Hasan'n kafasna bir haner frlatarak onu alnndan yaralad, sonra da onu hertaraf etmeye alt. Ama bu yaplrken, kendini kurtaran ve gzne skt bir kurunla saldrgann cansz yere seriveren erkes'in Herkl gc hesaba katlmamt. Daha ilk tabanca atnda korkudan baylan Hariciye Nazr Raid Paa'nn hareketsiz vcudu yerde yatmaktayd. imdi adeta lgnlaan Ha san yaklat ve silahn fesin iine boaltt. Hayatta kalan nazrlar Mithat Paa ve Sadrazam'la birlikte hep Mavi salonda siperlenmi durumdaydlar. Aada uaklar ve yaverler muhtemelen, bykle rio kavgasna mdahale etmenin astiara uygun dmeyecei gele neksel inancyla kendilerini tutarak yerlerinden kprdamyorlard. Mithat'n kona yaknndaki karakolun zaptiyeleri, ancak sa baha kardr ki, st ste gelen patlamalar ve grlt patrty du yarak, mdahalede pek de acelecilik gstermeden, sonunda ortaya ktlar. Birinci kata varnca erkes Hasan' a teslim olmasn bu yurdular. erkes Hasan buna atele karlk verince ilerinden birou yaraland. Bunu karlkl alan ateler izledi. Sonunda Harbiye Nezareti' nden gelen bir manga asker, arkasna Hasan'n snm olduu kapy krd. Hasan Sadrazam' n yaverlerinden bi rini daha devirdi ama kalabalk karsnda direnmeyi brakt. Polis ler ve askerler onun iini hemen orada bitirmek istiyorlard. Mavi salondaki snandan kan Mithat Paa bunu onlara yasaklad: "Adaletin yetki alanna mdahale etmemek gerekir." Adalet zellikle acele etmekteydi zaten. Harbiye Nezareti' ne srklenen erkes Hasan zorluk karmadan itirafta bulundu: "Benim davranm Hseyin Avni' ye olan c steimden kay naklanmtr yalnzca. birlikilerim yok. Hariciye Nazr ve te kilerin lmlerinden dolay zgnm." Ne savunma ne de yarglama oldu. Onu zemin katta, son anlar n gzel, berrak bir sesle Lucia di Lammermoor ve La Favorite ar87

yalarn syleyerek geirdii darack bir odaya birka saat kapatt lar. Nezaret'in nnde, kk bir kahvenin bahesindeki bir aaca formalitesiz olarak asld. Yz akt ve zerine bir tr beyaz ke fen sarlmt. Boynuna da suunu aklayan bir yafta aslmt. Tu tuklanmasnn zerinden topu topu on saat gemiti. Cesedi, ceza landrld yerde gne batncaya kadar gzler nne serili olarak kald. Mithat Paa' nn konandaki hayatta kalanlar ise -ki, hala o kun etkisi altndaydlar- erkes Hasan ' n tek bana hareket ettii ne inanmak istemiyorlard. Onlar yeni giriimler, eski Padiah ' n yandalarnca gerekletirilecek yeni iddet hareketleri beklemek teydiler. Sadrazam, Murat' n korunmas iin Dolmabahe'ye aske ri birlikler gnderilmesini buyurdu. Gece sona ererken Murat na slsa baz stirahat anlar yakalam ama askerlerin yapt grlt ler onu birden uyandrmt. Yataktan atlayarak pencereye kotu. Henz skmekte olan afan belli belirsiz klarnda silahl a damlarn baheyi istila etmi olduklarn grd . Titreyerek, yan o dada buyruklarn bekleyen mabeyinciyi ard ve glkle tan nr bir sesle ona sordu: "Bana da amcama yaptklarn m yapacaklar?" Mabeyinci ve maiyetine giren aalar onu yattrmaya altlar ve bu mevzileniin nedenini itiraf etmekle doru i yapacaklarn sandlar. Sonu daha da kt oldu. Kafasna korkun hayaller en Murat, iddetli bir sinir bunalmna kaplarak tam anlamyla kntye dmt. Btn vcudu tir tir titriyor, gzleri yuvarla rnda fr fr dnyor, salyalan akyor, inliyor, grnmez saldrgan lar kovmaya alyordu. Grltden ben de uyanm ve bunun nedenini anlamakta da gecikmemitim. Haberi soukkanllkla karladm. Hseyin Avni, Abdlaziz'e ve Murat'a yapt kabalklarn bedelini demiti. Bu nunla birlikte, tahta yaplan hakaretleri kolayca balayamyor dum.

88

IX
6 Eyll l 876

Aalarm kapm vurduklar srada vakit geceyarsyd. Yakas, gs ve kollar altn ilemeli siyah niformarn giymemde bana yardmc oldular. st dereceden parltl Osmanl nianlar taktlar. Boynuma Mecidiye niannn krmz-yeil kordonunu geirdim; sorgular, bro ve deerli talar reddederek bama bir fes giy dim. Hazrlannca da, aalar geri gndererek seecademi serdim. Secdeye vardm ve okunnas adet olan bildik sureleri okudum. Her gn yaptm gibi, Tanr'dan bana yardmc olmasn, her za mankinden daha fazla kayg ve cokuyla diledim. Yerimden do rulduumda gnn ilk klar odama dolmutu. Uzakta gkyz solgun gri renkten pembeye dnyordu. Prl prl gneli bir gn kendini mjdelemekteydi. Korunmarola grevli Harbiye Nazr aada beni bekliyordu . Saray arabasna bindim. Haremin kafesleri arkasnda Perestu'nun, ata binmi yzelli muhafzla evrili tren alaynn hareketini gz lediini tahmin ettim. Yeni bir semt olan Taksim'e vardk, sonra sabahn erken saatine ramen ounluu Avrupal, ok sayda se yircinin yol boyunca sraland Byk Pera Caddesi'ne indik. Es ki Galata kprsn getik ve ben saat sekiz otuzda, atalarmn sa ray olan Eski Saray' a girdim. Girer girmez de hemen, Topka p' nn en zel blmne kurulmu olan Badat kkne ekildim.
89

Kapnn nnde; eski mermer demelerini bunca kuan i nedii teras zerinde, bunca olayn getii bu yerde bakanlar, Dev let danmanlar, yksek mevki sahipleri, eitli ordularn general leri toplanmlard. Bu ileri gelenler topluluunun nnde bulunan Sadrazam Rt Paa eyhlislam' a hitabederek: "Bir melek hkmdarmz vard ama Tanr onu; hkmdarln dan bizleri ac bir ekilde fedakarla zorlayan, ifa bulmaz bir hastala duar kld ." Mithat Paa, acma duygularn nlemek iin, Murat'n hastal zerinde, yararsz ve bu grkemli anda konu d klinik ayrnt lara girdi. Sadrazam: "Kur' an yasas bu gibi durumlarda ne buyurur?" diye resmen sordu. eyhlislam, Mithat'n kendisine imzalatm olduu fetvay tam bir cevap olmak zere okudu: "Eer mminlerin Emiri bir zihin hastalna u,rar da, alma larna yn veren yeteneklerinden yoksun kalrsa, tahttan indirilme sine cevaz var mdr? Cevap: Evet. Kaleme alan aciz kullar Hasan Hayrullah. Tanr onun gnahlarn balasn." "O halde Abdlhamit Efendi Padiah ve Halife ilan edilmitir!" diye haykrd Sadrazam. Bahtsz aabeyimin halefi olmutum bylece. Gsterilmesi mmkn her trl saygyla, ona tahttan indirildii tebli edildiin de anlamam gibiydi. Saraydan ayrlnas rica edildiinde yerin den kprdamamt. Sarayn Ba nabeyincisi onu elinden tutmak istemi, o zaman da Murat rpnmt. Bu son haftalarda gsterdi i uysalla ramen, birden en beklenmedik direnle kar koy mutu. Baya gl bir adam olan Ba mabeyinci, onu kollarn dan tutup dar tamaya ve arabann iine szcn tam anlamy la atmaya mecbur olmutu. Murat bundan byle mekan olacak o lan raan sarayna gtrlmt. Bir patlama kkn camlarn zangrdatt srada hep o ackl hayal gemekteydi gzmn nnden . Saat sabahn onunu vurur ken, yzbir pare top da halka yeni saltanatn balangcn ilan et90

mekteydi. Yerlere kadar eilen yksek grevlilerin nnde kendi mi gsterdim. Onlarn banda avlular getim ve Babssaade ' ye varnca, oraya getirilmi olan, altndan yaplma -Bayram taht de nen- tahtn zerinde yerimi aldm. Sadece, mparatorluun ileri ge len kiilerinin deil ama basit uyruklarmn sayglarn da kabul et tim, zira bugn sarayn kaplar herkese akt. Paalar, nazrlar, st rtbeli subaylar en aa kattan kalabalklarla iieydiler. Tahtn evresinde yarm daire biiminde sralanm olan ulema tek dze i lahi syleyip durmaktayd. Orkestra askeri marlar alyordu. Yol boyunca serviler arasna diziimi bulunan askerler silahla selam duruyorlard. Yeil ve altn sars rengindeki imparatorluk bayra top atlaryla sarslan ehrin antlar zerinde dalgalanrken, "Yaa Padiah !" sedalar da yanklar yapmaktayd. Sadrazam Rt Paa'nn, yanbanda duran Mithat'n kula na fsldadn duymam deildim: "Murat'tan kurtulma konusunda baya acelecilik gsterdik. in allah hibir zaman piman olmayz bundan." Tren leden sonra saat te sona ermiti. Tekrar Dolmabah e' ye gitmek iin Sarayburnu' ndan kaya bindim. Halktaki so uklua dikkat ettim. Halk, Murat'n tahta knda gsterilen cokudan uzakt. Gzlemciler buna arabilir ve yeni ynetimi k t yorumlayabilirlerdi. Bana gelince, bundan dolay ne arm ne de zlmtm. Halk bu son zamanlar; hibir zaman sevilip be nimsenmeyi aramam mehul bir ehzade olan yeni hkmdarlar karsnda tedirginlik ve ekingenlik duyacak kadar dramatik olay larla sarslmt. Dalnabahe rhtmnda kardeim beni beklemekteydi: iko Read, Burhaneddin ve nihayet ondrdn srmekte olan Vahided din. Hepimizin kafasnda da tek bir dnce vard: imdi burada bulunmayan, saraydan zorla alnp gtrlen ve bir daha da oraya ayak basamayacak olan en byklerimiz Murat. "Aabeyimiz saken taht kabul etmek zorunda kaldm iin zgnm," dedim. "Hkmdarl hi deilse birka yl srm ol sayd, ben de onun erdemlerini rnek alr ve zerime den bu zor
91

greve kendimi hazrlam olurdum. Kardelerim, sizlere zlerek itirafta bulunduum yetersizliim, kendi kendinizi yetitirmeniz konusunda sizi yreklendirsin; yle ki aranzdan benden sonra Os man'n klcn kuanacak olannz bu yksek greve benden daha layk olsun." Sonsuz bir mesafe beni birden kardelerimden, yaknlanndan ve evremde dnp duran saray erkanndan ayryordu. Ben Padi ah 'tm ve yalnzln ocukluumdan, ansnn beni hibir za man terketmedii o zc gnden beri dolu dolu hissediyordum. Onbir yandaydm. Saltanat kayklarndan biriyle Boaz'n teki yakasna, beni artm olan annerne gitmekteydim. Btn gece yaan yamur dinmiti. Ben de bunun iin altnda bulundu um glgeliin kadife perdelerini ak tutuyordum. Asya kysnda ykselen Beylerbeyi kkne gzlerim dikili ylece duruyordum. Annem ardnda, yatp kalktmz odalarda acl ve ayn zamanda da zihin bulandrc bir boluk brakarak dairemizi terkedip gitti inden beri orada yaamaktayd. Onu suyun te yanna, daha temiz havann iyilemesine yardmc olaca umuduyla tamlard. U zun sredir hastayd zira. evremi kuatan yalaniara ramen iyi lemeyeceini seziyordum. "Aln! aln !" diye baryordu kaptan ve balk sandallarn saltanat kaynn yolu zerinden ekiliyorlard. Arkama bakarak salonun penceresini bulmaya altm. Sarayn uzun cephesindeki pencereler arasnda durmay severdim. Ya da a sl, zerlerinde airin sylediince "bir delinin eliyle yaplm" an latlamaz bollukta sslemelerin yerald stste ylm bina cep helerine, tiyatrolara, tapnaklara, kklere bakyordum. Varaca mz yere yaklatka korkum bymekteydi. Annemi ok deimi bulma, hastalk bulama korkusuydu bu. Kaptann verdii bir buy ruk zerine, on ift k:ek ayn anda havalanrken ve kayk mermer rhtm boyunca ar ar szlrken ben de kaftan nn altna b zlmti.im. Panemiarn ak olmasna ramen kk terkedilmie benziyordu. Koyu redingotlar boyunlarna kadar s msk dmeli bir ka haremaas grnmekteydi yine de.
92

Gzlerimle, babamn armaan, beni hibir zaman babo b rakmayan ccem brahim Efendi' yi aradm. Ama maskarann ak labanlk yapmak iinden gelmiyordu. Zoraki bir glmseyile g nl almaya alt. Btn imparatorluk kkleri gibi Beylerbeyi de kk bir saray boyutundayd. Tatan, salam bir biimde ina edilmi ve bat tar znda sslenmi ok modern Dolmabahe' nin yannda Beylerbeyi tahta duvarlar ve dou geleneindeki sslemeleriyle modas ge mi grnmdeydi. Ad Farsada "Ok gibi kirpikli" anlamna ge len annem Tirimjgan kuzeye bakan ve yle olduu iin de Kara deniz' den gelen ac rzgarn etkiledii kedeki odada oturmak tayd. Bakr mangaln kzl yalazlar saan korlan oday staea yerde duman iinde brakyordu. Adet uyarnca, yatak olarak yere, genellikle bir dolaba yerletirilen bir dek sermekle yetinilirdi. Annem bu yatakta kadifeden birok yorgan altnda yatard. Annem gerekten deimiti, ama benim beklediim gibi deil di bu deime. Yanaklar sanki makyaj yapmasna krmzyd. Gzleri anormal bir ltyla parlyordu. Yznn genellikle kadife yumuaklndaki cildinde terler parldyordu. Her zaman yumu ak ve sakin olan annem sinirli, takn bir grnmdeydi. Yatan yanbanda, ayakta, benim doumumu grm olan ve kskan bir sevgiyle zerime titreyen sevgili kalfam Nine'yi grnce iim ra hat etti. Kalfa, bir geri ekilme davranndan kendimi alkoydu um srada elimden tutarak beni annerne doru ekti. Dairenin a alar gayretkelikte bulunmak isteiyle, kulaklarma ok sk ola rak yle fsldamlard: "Annene yaklarsan hasta olursun, nk sana mikrop bulat nr." Mikroplann ne olduklarndan habersizdm ama bir tehlike anla mna gelmekteydiler. Annemin hastalnn adn da tanyordum. Annemin srda olan bir kadndan renmitim onu: Verem. Bu szcn lmle e anlaml olduunu da biliyordum. Annem beni karsna oturttu ve sonra da uzun sre hayran hay ran bakt bana. Yz, dnyann btn sevgisini yanstmaktayd. Bu
93

ziyaretin, ncekilerden farkl olacan sanmamtm. Arasra kolla rn bana uzatarak, hararetle beni kendine ararak, sessizlik iinde beni uzun uzun seyretmeye devam edecekti. Oysa, aknlm i inde, onlar hafzama kazmak istermiesine kk ocukluu rnun anlarn artrmaya koyuldu. Btn gvdesini sarsan bir ksrk nbeti szn kesti. Azna bir mendil gtrd. Alt st ol mu bir durumda bam evirdim ve pencereden baktm. Yksek aalarn plak tepeleri, gkyznde hzl hzl koan kara bulutla ra deecekmi gibi grnyorlard. Rzgar, iki yan aalkl yol lardaki ve bahvanlarn tohum ekme dncesiyle alt st ettikleri koyu iek tarhlar zerindeki l yapraklar srkleyip gtrmek teydi. Annem soluk solua bir sesle konumasn srdrd: "Padiah' n sana armaan etmi olduu gzel Mi dilli atn ha trlyor musun? Hani sen sarayn bahelerinde gezerdin de, bra him Efendi de seni yakalamaya alrd. Ksack bacaklaryla i ek tarhlarnn arasnda komas amma da elenceli olurdu ! Sen de ata ok iyi binerdin zaten. Seninle gurur duyardm. Hibir zaman i.izlmeme neden olmadn benim." Annem tek bana zlem dolu konumasna dalarken ben de szlerinin gerisini bekledim. Daha o anlatmadan bile byk zevk almaktaydm bundan. Nihayet o szleri syledii an da geldi: "u yastn altnda bakalm ne bulacaksn aslanrn!" diyerek bana krmz kadifeden yatak rtsnn ucunu gsterdi. Sabrsz grnmemek iin kendimi zorlayarak yaklatm, kuma kvrnlarnn iini kartrarak, oradan her zamanki gibi, altn liralar ve baka gm kurularla dolu bir kese kardm. Benim sevincirn den annemin de yz ldamt. Hepsi bu deildi, nk Nine kalfa bana bugn, iek ilemeli ipek rtlere sarl bir eyler de getirmiti. Onlar anca ortaya, sorn altndan bir kahve tepsisi ve tuzluklar kt n hayranlk dolu baklarmla grdm. Annem bana birok defalar pahal ev eyalar gibi gzalc armaanlar da vermiti. Annem: "Hkmdarlk etmen durumunda, yalnzca tahtn devredilemez servetlerine deil, kendi servetlerine de sahip olman isterim;" diye aklamada bulundu.
94

Kalfaya hitabettii srada sesi endieliydi: "Ona kol kanat gereceksin deil mi Nine? Onun yanndan hi bir zaman ayrlmayacaksn deil mi?" Sonra da cceye dnd: "Sen de brahim! Sana da teslim ediyorum onu. Ona her zaman dikkat et... Git imdi ocuum. Ben biraz yorgunum. Ama ok a buk dneceksin." Gzlerimi indirerek kekeledim: "Hoa kaln Anne !" Darda, dondurucu hava yzme tokat gibi arpt . Annemin davetine ramen dnmeyeceimi biliyordum. Onsuz hayatnn ne olacan dnmeye altm. Bu dnceyi kafamda haftalardr dolatrp durmaktaydm. Kuku yok ki, Tirimjgan'n snrl bir bilgisi vard ancak; ama en fazla ihtiyacm olan ve de hibir zaman istemeye cesaret edemeyeceim eyi fazlasyla vermiti bana; sev giyi. Onun lmyle stten kesilmi gibi olduum iin midir ki, u ihtiyar yamda bile gizli gizli hep onun susuzluunu duymakta ym? Belki de Tirimjgan, tekilere benzemediimden, bedbaht olma tehlikesiyle kar karya kalacan nceden gryordu. Hatta insanlar arasna katlacak yaa eritirnde bile, ona ne vakit ihtiya duyduysam hep oradayd. O lece srada ben de bir yalnzla deceimin bilincindey dim. Ta bandan beri aln yazm olan bir yalnzlkt bu. 1 876' nn 7 Eyll sabah Dolmabahe saraynn yeil ve altn sa rs byk kaplar nmde ald. Yirmidrt hamiacnn krek ek tii beyaz ve altn sars byk saltanat kaynn arka tarafndaki yaldzl aa glgeliin altnda yerimi aldm. Ssl psl niforma lar iindeki nazrlar ve saray erkan, yedi ift krekli teki saray kayklarnn ilerine stlar. Alay, top sesleri ve tahta km o nuruna bestelenmi bulunan ve birok orkestrann ald Hamidiye Mar eliinde Boaz'n sakin sularn yard. Kynn zerine y lan birlerce seyirci, allm dilekleri her dilden barmaktaydlar: "Tanr' nn Vekili !", "Peygamber 'in Halifesi !", "Dnyann S nak'", "Tanr' nn Glgesi !", "Yeryzndeki btn hkmdarlarn
95

Babas !" Gelenee, aabeyim Murat' n tersine bam dik tutarak, dosdoru nme bakarak, hi kprdamadan uyuyordum. Alay, Ha li'in giriinde demir atm bulunan yabanc gemilerin yanndan geerken, kaptanlar sayg belirtisi olarak bayraklarn indirdiler ve toplarn atelediler. Antrepolarn nne yl Trk tayfalar "Padi ahm ok yaa!" diye barrlarken, serenierin zerine sralanm gemiciler de "yaa! varol !" diye seslenmekteydiler. Eyp'n iirsel ortamn hep sevmiimdir. Her yzyl ve her ka demeden Osmanllar kendilerini, imparatorluk'un en sayg gren yerlerinden biri olan Peygamber' in kutsal alan evresinde gm drmlerdi . Gsterisiz mezarlar iri ssenler arasnda skrlar ken; ehzadelerin, validelerin ve zengin paalarn zarif trbeleri kubbelerini aalar arasnda younlatrmlard. Cami gm bir sandkta, hanedanmzn destans atas Osman' n, baar ve an ka zanan klcn muhafaza etmekteydi. Onun soyundan inenterin her biri, tahta ktklar zaman, bu neredeyse efsanevi klc kuanma ya gelirlerdi. Bir eit ta giyme demekti bu. Ortasnda ok eski bir sedir aacnn ykseldii, mavi ve yeil znik inileriyle deli avluda beni, Konya Mevlevi dervilerinin bakan karlad. Bu kutsal treni gelenek olarak o ynetmektey di. Murat'n tahta kma treni iin arlnca, Anadolu' dan kalkp ta Konstantaniyye'ye kadar gelmi ve hi grmedii bu kiinin k sa hkmdarl sresince de orada kalmt. htiyar adam, istisnai boydaki bir insan iin yaplm olan bu orta a silahnn arl altnda iki bklm olmutu. O, klc belime beceriksizce takarken ben de sendelemernek iin gayret sarfetmek zorunda kaldm. te tam o an, Mslmanlarn halifesi demek olan lmam-l Mslimin ve ayn zamanda da Yce Hkmdar olmutum. nm sra krmzlar giyinmi kafalarna yeil ty takm baltaclar yr mekteydi. Koumlar parlak deerli talarla ssl beyaz bir ata bindim ve yksek mevki sahipleriyle beyaz sarkl ulema ardm s ra olmak zere, babamn I. Selim camiindeki trbesini ziyarete git tim. Duvarlar gavur tarznda kvrmlar ve i renkli dal ve iek resimleriyle ssl trbeye yalnz bama girdim. Baucuna, merhu96

mun tamay sevdii byk elmas bro ssl fes konulu bulunan, Kur' an ayetleri ilenmi yeil uha rtl sandukasnn nnde kollann aarak, avularm gkyzne evrili dua ettim. Ani ses sizlik ve tam zamannda gelen yalnzlk, iimi kaplayan heyecann davet ettii bir vecde srklemilerdi beni. Dalnabahe ' ye dnmekle dinlenmeyi haketmi oluyordum, gl devletlerin elileri beni bekliyorlard zira. Babamn vn kayna; dnyann belki de en byk, en yksek, en zengin taht sa lonu olan Bayram salonuna gittim. Fresklerle bezeli, altn kapla mal, kvrmlar, bronzlada ssl olmayan tek bir santimetre kare bile yoktu. Gri-bej renkteki ellialt stun lsz ykseklikteki ta van desteklemekteydi. Bir arn armaan olan avize drtbuuk ton ekmekte ve yediyzelli mumla aydnlanmaktayd. Krmz ve altn sars dibayla kapl, yaldzl aatan geni bir kanapenin nnde ayakta yerimi aldm. Mabeyinciler, nazrlar, aalar ve ulema snf evremde toplanmlard. Enli eritler tek balarna, siyah ve altn sars rengindeki niformalar zerine krmz, yeil ve sar dan oluan renk cmb yanstmaktaydlar. Ad aklanan her eli ilerliyor ve protokol gerei, ban kez eerek selamlyordu. Ben de ona elimi uzatarak bir tebessmde bulunuyordum. Tren bir sonrakiyle tekrarlanyordu. Aniden bir duyuruda bulunuldu: "Ekselanslar Polanya Elisi" Polanya' nn oktandr varolmadn, onun Rus imparatorluu tarafndan yutulmu bulunduunu herkes bilmekteydi oysa. Male yinci bana doru eilerek, yksek mevki sahiplerince duyuiabile cek kuvvetteki bir sesle allm cmleyi mrldand: "Polanya Elisi balanmalarn diliyor Zat ahaneleri. Hasta lk nedeniyle gelemiyor." Bu kk oyun yzyldr, bu bahtsz lkenin paylalmasndan beri sregelmekteydi. Onaylamay hibir zaman kabul etmedii miz paylamaya kar en st dzeyde protesto olarak bu hayal r nn srdryorduk. Geit treni sona erince, haremin byk kabul odas olan Mavi Salon' a gitmem gerekti . Mavi Salon ad, diba rtlerin renginden
97

dolay verilmiti. Korent dzenindeki yarmayaklar, devasa in ve Japon vazolar, Bohemya kristalinden mumluklar, eski Anadolu hallar ona zellikle deerli bir grnm veriyordu. Harem kadn lar orada eksiksiz toplanmlard: Daha nceki sultanlarn kadnla r, halalar, karde kzlar, yeenler, ikballerim ve ok arzulanan "Kadnefendi" nvanna henz sahip olmu bulunan drt zevcem: Nazikeda, Bedrifelek, Nurefsun, Bidar. Yalnzca eski valide Per tevniyal zrlerini bildirmiti. Olunun lmnden beri znts ne brnm bir halde Eski Saray'a ekilmiti ve oradan kmay kabul etmiyordu. Bu, kadnlar topluluunu bir arada grme frsat salant ba na. Bu kalabalk sarayda herkes kendi kesinde yaamaktayd zi ra. Beni selamlamak iin ilk ilerleyenler kzkardelerim oldular: Yeniyetme andayken, Armenius Vambery ile evinde Franszca dersleri almaya gittiim abiarn Fatma; her zamanki gibi ok sade bir ekilde, tercih ettii renk olan kahverengiler giyinmi Cemile Sultan. O bu resmi gnde bile hibir mcevher takmamt. imiz de, babamza en ok benzeyenimiz oydu. En kkleri Seniha ise en tuhaf huylular olanyd. Salarn erkek gibi kestiriyor ve ok serbest tavrlar taknyordu . Ben onun, soylu Trk kadnlarnn giysilerinden ziyade, bat tarznda gravrlerden esinlenen kyafeti ni grdke kalarm atmaktaydm. Bununla birlikte, d grn Undeki deli doluluklarnn altnda eriilemez bir ycelik sakla maktayd. Kzlar aas, Adile Sultan'n arabasnn Valide'nin giri kapsn da olduunun duyurulduunu bana bildirmek iin yaklat. Adile Sultan' salonun kapsnda karlamak iin yerimden kalktm ve ya nma oturunca da, nceden hazrlanm olan, deerli talarla ssl kristal nargilesini getirttim, zira onun iflah olmaz bir tiryaki oldu unu biliyordum. Amber ulu marpucu ona uzattm. Adile Sultan haremin nemli kiisiydi. iyilii, efkati, cmertlii babas II. Mah mut' unkine yarar, ok gl bir kiilikle birlikte bulunmaktayd. Ailenin bir bilginiydi de. ok kltrlyd. Kitaplar yutarcasna o kur ve kalemini de ustalkla kullanrd. Ben adet gerei onun sal98

n sorarken o da nargile imeyi brakarak, parmandan kan kr mz yakut tal bir yzk kartt ve benim parmama takt: "Babam II. Mahmut bir gn, bunun babas I. Abdlhamit' in a ns olduunu syleyerek benim parmama taknt bu yz. O gnden beri onu hep tadm. Ama bugn, u ana kadar kendisin den ayr kalmay gze alamadm bu yz an olarak sana veri yorum olum." Derinden heyecanlanarak onun elini ptm. Ailenin bu en yal yesinin, bu armaan araclyla tahta km yasallatrmak ve destek verdiine beni aka inandrmak istediini, orada hazr bu lunanlar gibi ben de anlamtm. Protokol gerei en son giren Perestu Hanm olmutu. Beyazlaa beyazlaa neredeyse yar effaf hale gelen cildi hibir krklk gstermiyordu. Ve de her zaman gen olan mavi gzlerinde bir za fer bak vard bugn. O ok gzel sar salarn, aslnda hi de ih tiyalar olmadklar halde knayla boyuyordu. Gz kamatrc ku matan farbalal giysisi, ana kralienin tac diye adlandrlan zmrt bro takm olduu dantel taklidi naklarla ssl kalpak biimindeki bal . . . Bu grkem, ylesine vekarla dimdik tuttuu ksa boyuna hi de fazla gelmiyordu. Deerli ta kakmal Osmani, efkat ve ona daha bu sabah vermi olduum Mecidiye nianlarn tayordu. Kendisini saygyla selamladktan sonra yle dedim: "Bundan byle siz Zat ahane Valide Sultan'snz." Bu onu, haremdeki btn teki kadnlarn zerindeki bir mev kiye yerletiriyor ve mparatorluk'un ikinci kiisi yapyordu. Nar gitesini ekitirmeyi srdren Adile Sultan'n yanbandaki yerini alnca ben de konuman srdrdm: "Bana bir gn bile artk annemin olmadn hissetirmediniz. Benim gerek annemmi gibi davrandnz. Sizin yeriniz yasal ola rak Valide sultann yeridir. Sarayda, bunun btn hak ve ayrcalk Ianna sahip olacaksnz." Ben byle konutuka, ilk karlamamzn hayalleri de zihnim de canlanyordu. Annem leli bir ay olmutu. Babam anszn beni almaya gelmi ve pelerininin kvrmlarnda saklayarak alp gtr99

mt beni. Haremin, Avrupa'dan alnma ar ereveli tablolarn yan yana asl bulunduu bitmez tkenmez koridorlarn izledik. Tavanlar yksek salonlardan getik. Salonlar ok geni olduklar iin tavanlar alak grnyorlard yine de. Mermer basamaklar indik. Bu basamaklar ylesine geniti ki, bir alay saflarn bozma dan orada yer alabilirdi. O saatte alk olunmamasna ramen, zemin kattaki byk sa lonu ikballer, kalfalar ve aalada dolu bulduk. Harem sakinleri, e fendinin yaklamasndan her zaman gizemli bir ekilde haberdar olurlar ve meraka kaplarak kouurlard. Babam drdnc kadnn kapsn ald. Odaya girerken pelerinini aralad: "Bak kadnm! Gzel bir ocuk getirdim sana." Sonra da bana hitabetti: "Bugnden itibaren ite senin annen. Perestu Hanm'n elini p. Yalnz kalmamak ve terkedilmemek iin bir anneye ihtiyacn var. Bu nedenle, senin iin zevcelerimin iinde en deerli olann se tim. Bundan byle onu dinleyip saymalsn." Sonra da sevecenlikle Perestu' ya dilekte bulundu: 'Tanr' dan sonra onu sana emanet ediyorum. Sarl ona!" Ve ite bir saatten fazladr, yanmda tek yaverim ngiliz Said ol duu halde Avrupai Beyolu ve Galata semtlerinde yrmektey dim. Benim kendimi gizleyiim hi de, kendi hakknda sylenenle ri renmek amacyla Badat arsn aratran Halife Harun Re it' inki gibi zenti ve soruturma iin deildi. Yzm, kyafet de itirmeyi gerektirecek kadar tannm deildi henz. Bakentte u son onbe yldr yaplan deiikiere hayran kalmtm. O zamanlar yalnzca -bundan byle artk nemli saylma yan- telgraf hatlar d enmeye balanmt. O dnemde petrol yoktu ve buharl gemiler de Boazii' nde tkankla neden olmuyorlard. Buna karlk, ge leneksel giysilerimiz gitgide gzden kaybolmaktayd. Dou tarzn daki kadn giysileri geri ho bir grn sunmaktayd ama ilerle me pek de uyumuyordu bunlarla muhtemelen. Yalnzca kpekler deimemiti. Konstantaniyye' nin tuhaf m tuhaf kpekleri. ehrin btn kelerinde binlercesi, babo dola1 00

p durmaktaydlar. B iz onlar miras olarak Bizans mparatorlu undan almtk. Aile, ete, mahalle halinde rgtlenmi olarak kendi yasalar vard ve topluma nemli hizmetlerde bulunuyorlar d. Bununla birlikte, snrszlklar modern bir bakentin salk ge rekleriyle badamyordu. Yaverime, bu beladan kurtulmak iin Kostantaniyye'nin btn kpeklerini toplatan ve onlar Marmara denizinin ssz adalarna srdren II. Mahmut' un giriimini hatrlattm. "Kpeklerin ne yaptklarn tahmin edin! Srgn yerlerinde k yya kadar yzdler ve kovulmalarndan dolay gizli gizli hornur danan halkn byk sevinci eliinde sakin sakin eski mahalleleri ni tuttular. Yenieriterin kkn kazmakta duraksamayan byk babam, kpek milleti karsnda boyun eymek zorunda kald." Yrymz srasnda Bat ' nn her ulusunun temsilcileriyle karlayorduk. Siyasi alkantlarla lkelerinden kovulan talyanlar geen yzylda Konstantaniyye'ye yerlemeye balamlar ve o za mandan beri de rahata ermilerdi. ngilizler, ticarete sunulan geli menin ektii Amerikallar gibi henz yeni gelenlerdendi. Fransz lar dkkanc olarak servet yapmlard. Byk Pera Caddesi' ndeki hemen hemen btn maazalar onlara aitti. Polonya topluluu gz le grnreesine semirmekteydi. Bu asalaklar, kan emiciler, gavur lar srtmzdan besleurneye gelmilerdi. Atalarmn, bir kkreyile onlar tir tir titrettikleri zaman, lp gitmiti ne yazk ki ! Byk devletlerin, bizimle yz yl akndr sadiste oyuarnay srdrdk leri kedi-fare oyunu, imparatorluumuzun boazlanmas, halkm zn ve resmi olarak en dostane ilikiler srdrdkleri hkmetimi zin manevi glerinin ar ar kmesi . . . Tarihte ben buna rnek bulamyordum. Atalarmn yabanclara itah kabartc ayrcalklar baladklar zamanlar fazla uzak saylmazd. Ama bu anlamalar akdederken, farkna varmadan lmparatorluk'un lm fermann da imzalamlard, zira bu haklar adnadr ki, halklar sonunda iki b le ayrlmt: Her eyden yararlanma iznine sahip yabanclar ve yabanclarn ancak izin vermek istedikleri eylerden yararlanabilen Trkler. Sonunda miras olarak, pamuk ipliine bal vilayetler,
101

krallklar devralmtm. Bu ipliin kopmasn engelleyecektim. Ye min etmitim buna. Ben tahtta olduum srece mparatorluk bayra ykseklerde ve gururla dalgalanmay srdrecekti. Maceraclarn, isiz subaylarn, mflis tccarlarn, umutsuz gmenlerin, cokulu siyaset adamlarnn, her evreden kahraman larn gzde yeri olan Flam Kahvesinde mola verdik. Stl kahvey le, o sralar Konstantaniyye'de kendini gsteren gerek Viyana ay reklerinden smarladk. Yaverime, benimle son serbest anlarm paylamakta olduunu, zira o gnden balamak zere saraydan ar tk kmamaya mahkum bulunduumu belirttim. Gl bir yasaya gre mparatorluk ' un hkmdar, kendisini kutsal blgeye kapa mak ve ancak ok nadir vesilelerle, grkemli bir tren ktasyla evrilmi olarak halkna grnmek zorundayd. "Ama Efendimiz, ben Sultan Abdlmecid merhumu birok kez alelade bir kii gibi sokaklarda dolarken grdm." "Babam byle yapmakla, Batllaarak yozlatrd gelenee kar kyordu. Uyruklarndan herhangi birine benzemekle Sultan da tkendi bylece. Benim rolmz alglaym byle deil. Beni bekleyen altn kafesten artk kmayacam."

1 02

X
Daha sahanatrnn bandan itibaren, uzun bir dizinin ilki olan ciddi bir bunalmla kar karya kalmtm. Birka hafta nce Daily News'de Edwin Pears imzasyla ok artc bir makale kmt. Gazeteci, birok snmacnn anlat tklarna dayanarak, Bulgaristan' kana boan ve zenle bastrlan dehet verici olaylar aklamaktayd. ldrmeler, toplu kymlar, yamalamalar, rza gemeler... Altm ky yerle bir edilmi ve oni kibin Bulgar ldrlmt. Edwin Pears' i uzun sredir, okuduum makaleleriyle tanyor dum. Bir liberal, bir mason, ama her eyden nce de bir Eritanyal idi. Yani bize, ngiliz olmayan hereye, zellikle de bu yozlam, geri ve pislik iinde yzen Dou' ya kar, ngiltere' deki ikametim srasnda hissetmi olduum o mthi kmserneyi duyuyordu. Yalnzca, birok ay ncesine dnerek karklklar sergilemekle kalmyor, ama bunun sulusunu da belirliyordu: Bu elbette ki, Bul garlar ' n her bamszlk hevesini ezmek, bu barbar srlerini hristiyanlar zerine salabiirnek iin bir ayaklanma Osmanl hk metinden bakas deildi. Yurttalar Eritanyal gazeteciler de onu, tek bir insan gibi izliyorlard. Ezeli Trk, kanl Trk olan bizler, en holandmz uram zn, taze kesilmi kellelerden gzel dzgn piramitler ykseltmek olduu adan bu yana deimemitik. Konu sknts eken ba1 03

yazarlar mal bulmu gibi atlverdiler buna. Artk iskelet tarlalarn dan, toplu mezarlardan, rm kadn ve ocuk cesetlerinden baka bir ey yazmyorlard. Duygular gcklamay seven bu yazar taslaklarndan bir teki bile yerinde grmek iin Bulgaristan'a gel memise de ne gam! ngiltere tmyle irenlik denizinde yzyor ve Trk kart bir gsteri dalgasyla rtlyordu. Hakarete uru yor, amura srkleniyor, tkrklere bouluyorduk. Trk, evre nin milyonlarca sulayc parman zerine evrildii yz karas, utanc olmutu. Aslnda Rus tatmin olmu olabilirdi . yi almt zira hem Mslmanlar hem de hristiyanlar arasnda Bulgaristan'da verilmi bulunan bunca kurbann sorumlusu oydu. Vilayeti kan ve atee bo anlar, eli ngatiev tarafndan satn alnan devrimci komitelerdi. in asln ortaya karan da ngiliz, daha dorusu eli Henry Elli ott idi. Kamuoyunu kullanmann aheseri olarak, en gl mttefi kimizle aramz bozmak iin ilemediimiz bir cinayeti zerimize atyorlard. Benim tek bir savunma aracnn vard: ngilizler' in kulu Mithat Paa'y kullanmak. Onu Dolmabahe'de, benim odamdan nce ge len Pembe Salon'da kabul ettim. Koltuklan am kumayla kapl, ar Boulle konsollaryla donatlm kl, geni bir odayd bu. Duvara ocuk kzkardelerimden birinin byk ve gzel bir portre sini astrtmtm. Btn saray daireleri iinde ar sslemesi ya da kt anlar olmayan bir bu vard. Bana en uygun olan ya da daha dorusu en az skldm yer burasyd bu nefret ettiim sarayda. Mithat beni, yaldzl aatan yaplma bir kanape zerinde otur mu olarak bulacan dnyordu. Kendisini ayakta karlaynca ard. Terifat gerei dizst kp yeri pmeye altysa da onu nledim. Amcam Abdlaziz btn kabul sresi boyunca onu ayak . ta bekletmi olduu halde, ben elini skarak yanbamdaki bir kol tua oturmasn rica ettim. Mithat liberal dncelerine ramen yzyllar tesinden gelen kahtmla dolu olarak bunu saygyla red detti. Onu yalnzca byle yapmaya zorlamakla kalmadm, bir de stelik cebimdem kardm sigara kutusunu kendisine uzattm.
1 04

Mithat bu yeni kural ihlali karsnda duraksama geirmiti. Ben de hemen konumama girdim: "Sadrazamn bana istifasn sunduundan haberiniz vardr Pa a! leriemi ya ve bozuk sal onu, beni zen byle bir karara gtrd. Yalnzca, devlete hizmetlerinden dolay Rt Paa' ya duymu olduum minnettarlk nedeniyle deil, ama uluslararas basnn yrtt bir kampanya bamzn belas olduu srece de hkmet deiiklii yapamam. Bu yzden ona, isneo de olsa ikti dar korumasn rica ettim. Bununla birlikte . . . Szn burasn uzatmaktan kendimi alamamtm . . . "Bununla birlikte mparatorluk' u ynetmek iin bir adam ge rekli. Ve bu adam, eer isterseniz, siz olacaksnz. Sizden, Rt Paa' y imdilik grnte koruyarak, hkmetin ynetimini st lenmenizi istiyorum." "Emirlerinizdeyim Efendimiz. Sizi memnun etmek iin elim den geleni yapacam." "Sarayda tutumlu davranmaya karar verdim Paa. Amcann saltanat dneminde saray mutfaklarnn yllk maliyetlerinin i kimilyonbeyzbin sterlin lira karl olduunu hesapladn bir dnn. Kabul edilmez bir samalk bu. te yandan, yararsz hale gelen birok grevi lavetmeyi de dnyorum. Terifat en so nunda esnek hale getirmeye baladm zaten ve bu yolda yrmeye de kararlym. Her ne kadar geleneklerin korunmasndan yanay sam da, ada usullere uyarlanm bir saray istiyorum." "Bu tasar benim en iten dileklerimle uyuuyor Efendimiz. Bu konuda zenle alacam." Sonra hi beklemeksizin, evremde gerekletirmeyi dnd m atamalar konusunda beni sorguya ekti. Bu masum sorgula mann altnda benden zorla koparp alm olduu, Murat' n al ma arkadalarm yanmda alkoyma sznn izleri sntmaktayd. "Yaverim ngiliz Said' i, sarayn daire arniri demek olan mabe yin mirliine atamay kararlatrdm," diye cevap verdim. Mithat hibir itirazda bulunmad. Bu grevlinin ngiltere'de renim grm olmas lehine bir pasaport oluturuyordu. Bu mte"

1 05

vazi baaryla g kazanm olarak, klc belki fazla nemi olma yan bir noktaya sakmutum o zaman, ama can alc ann geldiini de hissediyordum. Bana padiahlk verdiine kendisini inandrm, beni bamll altnda tutmaya can atan, gc snrsz bir politika c ya; herkese gen ve deneyimsiz gzyle baklan ben tek bama, destekten yoksun olarak meydan okuyacaktm. u szler, hisset mekten uzak olduum bir rahatlkla abucak azmdan kverdi: "ngiliz Said gerekten de iten ve sadk bir arkadatr. Ayrca saray mirlii makamna da enitem damat Mahmut Celalettin'i getirmeye karar verdim." Mithat yzn buruturdu. teki kendisinden ne kadar nefret e diyorsa o da ondan o kadar nefret ediyordu. Ama akrabann so rumluluklar sarayn iyi ilemesiyle snrl kalacakt alt taraf. Yine de yorumu honutsuzluunu glkle maskelemiti: "Bu atama hkmdaro kiisel seim alanna aittir yalnzca." O zaman darbeyi vurdum: "Son olarak da Kk Sait'i Bakatiplik makamna ykselttim. Yetenekleri gerekten de byktr onun." Karmdakini itenlikle incelemek iin szlerimi kestim. Saka Inn titrediini ve altn ereveli gzlnn arkasndaki gzlerin den ateler fkrdn gryordum. "Fakat Efendimiz, bu greve, size adlarn sunmu olduu a daydan; Ziya, Namk Kemal ya da Sadullah beylerden birini getir meye sz vermitiniz." Mithat suskunluumu bir gerilerneye yorarak szlerini srdrd: "lk iki aday evketmeaplar' nn uygun bulmama sakncasm dan yola karak, bu makam doldurmakta, ya da daha dorusu Sultan Murat kendisine gvenini zaten bahetmi olduuna gre o nu doldurmay srdrmekte en yetenekli kii olarak grdm Sa dullah beyi bu sabah armak cretinde bulundum. Kendisi imdi burada Hametmeaplar' nn yce iradesini beklemektedir." "Maalesef paa, artk ok ge. Kk Sait' i atadm bile." Mithat fkelenmiti. Grevin nemi bykt. Bu makam eline geiren kii hkmdaro sa kolu ve az olurdu. Mevkii de Sadra1 06

zam' nkine eitti. Parlamenter olmay vaad eden bir mutlakiyette, seiminin hkmete uygun grnmesi gerekirdi. "evketmeaplan' ndan, kararlarn yeniden dnmelerini dile mek zorundaym." "ok ge paa. Sadullah beyi de Viyana elim olarak atam bulunuyorum zaten." Aa vurmu olduum bu kararhhmn altnda Mithat'n tep kisini tedirginlikle beklemekteydim. Gcn beni zorlamakta m kullanacakt? Ayakdalarn, beni daha iyi denetlesinler diye zorla m kabul ettirecekti bana? ktidar, daha ona el bile srmeden kay bedecek miydim? Hayr. nmde eildi, istemeye istemeye boun edi. Onu tan mak gerekiyordu. Mithat' , onu inceleyerek ve tahlil edecek zama n bulduum iin iyi tanyordum. Bir engelle karlat zaman, o nu kolayca ykabilecek bile olsa, bu taktikten her zaman bir avan taj bekleyerek geri ekilmeyi yelemekteydi. Oyunun birinci bl mn kaybedecek gibi grnd zaman da, sonrakini kazanmas n salayacak bir dalavere dnrd. Buna ramen Mithat' la d rste bir ibirliini denemeye karar vermitim, zira Mithat -hele ki Balkanlar' da yapacak ok iimizin bulunduu bu sralarda- m paratorluk' a byk hizmetlerde bulunabilirdi. Srplar ve Karadallar, Bulgar kardelerinin kendilerinden iki adm tede boazlandklar dncesiyle hop oturup hop kalkyor lard. Bize sava ilan ettiler. Bu rezil Slav hal seferinin kkrtc s konusunda hi kimse yanlmamt: ezeli gnatiev'di bu. Rus ya' nn bunda hibir kar yok, diye yaygara yapyordu. Peki ya Rus askerleri, Rus generali, Srp ve Karada srleri zerine akp duran Rus silahlar ne oluyordu yleyse? gnatiev, mparatorluk hkmeti, gnllleri ve Slav kardelerinin imdadna gnderilen balar engelleyemez, diye cevap veriyordu utanp sklmadan. Btn beklentilerin, zellikle de Ruslar'nkinin tersine ordula nmz zafer zerine zafer kazandlar. Belgrat yolu bundan byle bi ze akt. Rusya o zaman maskesini indirerek "orada dur!" diye gzda verdi. Bize sanki galip deil de malupmuuz gibi davra1 07

narak, bizden yle korkun dnler istedi ki ben "Devletlerimin blnme ve dalmalarndansa erefli bir lm yelerim" diye ahlandm. Mithat ilikilerine giriti ve Britanya hkmeti de bar koru mak iin rke rke uluslararas bir toplant nerdi. Rusya'nn pen elerini krletmeyi ok istiyordu ama bizi savunmak iin bir taah htte bulunmayacakt. Bir mtarekenin yansra uluslararas bir toplant yaplmasn kabul etmek zorunda da kaldk. Zarar da do kunabilecek bir armaand bu, zira gl devletler biraraya geldik leri zaman dost kalmamt artk. ngiltere kamuoyunu lehimize evirmek, hkmetinin artsz desteini salamak ve Ruslar ' n tutkularna kar koymak iin tek silah bir Anayasa'nn ilan olacakt. Buna en deer verdii amac ve en sk skya sarld ideali olarak sahip kan Mithat, bana u latrlmak zere arabuk bir tasar hazrlamaya giriti. Bu metin, beni tatmin etmek yle dursun, eski kukulann da yeniden uyan drnt stelik. Bu tasary tuhaf, uygulanamaz ve gereklikten u zak buluyordum. Demokratiklemeyi, modernlemeyi ve Batl b yk devletleri yakalamay istiyordum ama ani bir srayla deil de, aama aama yaplmalyd bu. Babamn, ardndan da aabeyi min st ste gelen baarszlklar deneyimimi biimlendirmilerdi. ngiliz Said'i, hukukularn biraz daha dneeli davranmalarn salamas iin Anayasa komisyonuna oturuma gnderdim. ngiliz Said oradan akn bir halde dnd. Yeni Anayasa Trk unsurun zararna olarak, aznlklara ar haklar bahediyordu. Bu gayri mslimlerin zaten dinlerinin ve uluslarnn stnlnden baka a malar yoktu. Dmanlarmz da onlar, adet edindikleri gibi is yan kkrrnak iin kullanyorlard. Onlara dn vermek, yarn zerkliklerine, br gn de bamszlklarna giden yolu amak de mekti. mparatorluk kar koyamazd buna. Mithat Paa'ya kendi elimle bir mektup yazmaya karar verdim. Protokol asndan bakldnda asla grlm ey deildi bu. Mektubumda ona tasar konusundaki eletirilerimden, ama zellik le de endielerimden haberdar ettim. Bana hemen ertesi gn ce1 08

vap verdi. Hi duyulmam ekilde bizzat yazm olduum mektu bu kendisine gndermekle ona bahetmi olduum snrsz ltfu asla unutmayacakt. Eletirilerimin haklln tamamen kabul edi yordu. Anayasa maddelerinin ounluunun kesinlikle deitiril mesi gerekmekteydi. Bana sunulan tasar da zaten, benim dzelt melerimi istirham eden bir msveddeden baka bir ey deildi. e koyulan Anayasa komisyonu, benim btn kukularm g znne alan bir tasar hazrlad. Mithat'n uysall kukularm u yandrmt. Metni, iinde en kk tuzak sezmeksizin tekrar tek rar okudum. Bana artk onaym bahetmekten baka ey kalmyor du ki, son anda, Mithat' da haberdar ettiim bir artdnce gelip kafama takld: "Syleyin bana Paa! Bu parlamenter demokraside hkmdaro yeri tam olarak ne olacak ve yetkilerine hangi snrlar konacak?" B ana dorudan cevap vermedi ama yattrmak iin bir ltufta bulundu. Anayasa'ya sultan iin, vatann esenlii gerektirdii anda kim olursa olsun imparatorluk snrlan dna srme yetkisini ekle di. Bana boyun emekten baka bir ey kalmyorrlu artk ve ben de belgenin alt tarafna mhr bastm. Bununla birlikte Mithat'n bu beklenmedik gnl alcl zihnimi bulandrmaya devam etmek teydi. Vazgeilmez Cevher aa bana smn anahtarn getirdi. Mit hat, en yakn alma arkadalarndan biri olan Anayasa yazcla rndan Odyan Efendi' yi szl bir mesaj ve Britanya hkmeti iin eliyle yazd bir mektupla Londra'ya gndermiti. Bir Anayasa elde etmekle vnyor ve vaadlerimden dnmem durumunda onu gvenceye almalarn ngiltere' den istiyordu. Karlnda da bu devlete, onun efkatli ilgisine layk olabilmek iin, dileyecei b tn hizmetleri yerine getirecei taahhdnde bulunuyordu. Dehete kaplmaktan ziyade daha da allak bullak olmutum. imparatorluk'un en st dzeydeki sorumlularndan birinin, hkm darnn yetkilerini krpmak iin bir yabanc gcn mdahalesini -kendi z vatannn zararna olarak ona utanmazcasna yaltaklan maktan ekinmeksizin- dilernesini aklm alamyordu. evrem f1 09

kemden haberdar olmutu. Mithat'tan nefret eden alma arkada larm ellerini ovuturuyorlard. Ona oktan istifasn vermi, srl m; daha da iyisi, hapse atlm ve yarglanm gzyle bakyor lard. Bu konudaki sylentiler yaylp duruyordu. Nazr' n yanda larnn, onun ok yaknda gzden deceinden kukular yoktu. Bu tahminlere cevabn 1 9 Aralk 1 876'da verdim. Mithat pa ay Sadrazam olarak atadm. Gerek uluslararas kiilii, gerekse gavurlarla olan ilikileri nedeniyle Mithat, toplant iin Konstanta niyye'ye gelmeye balayan yabanc devlet temsilcilerinin karsna karabileceim tek Devlet adammzd. Al oturumu bir hafta sonra Hali'te ina edilen Amirallik sa raynda yapld. Bizim barokumuzun yzak, uzun bir yapyd bu. Hava frtnalyd. Rzgar ve yamur saanaklan salonunun geni pencerelerini dvyordu. Nianlar prl prl parlayan, batanbaa ilemeli giysiler iindeki bakanlar ve diplomatlarla temsil edilen ngiltere, Rusya, Fransa, Almanya, talya, kahverengi bir halyla kapl T biiminde bir masann evresindeki yerlerini aldlar. Katip ler formaliteleri bitirmek iin bir hayli zaman harcamlard. Daha sonra, gereksiz olduu kadar da anlamsz niyet bildirileri birbirleri ni izledi. Bizim Hariciye nazrmz, tutumumuzu savunan bir syle vi bitirmi ve Fransz temsilcisi de, meslekdalar adna ona, tart lacak sorunlar zerinde eitli dilekler ileri srmt ki, birden Ha li' in teki kysndan ykselen top atlar havay deldi ve salonun pencerelerini zangrdatt. Bu iaret zerine, bizim temsilcimiz aya a kalkarak en tumturakl bir tavrla aklamada bulundu: "Bu toplar, Padiah' n imparatorluuna bahetmi bulunduu Anayasa'nn ilann haber veriyorlar. Bu karar altyz yldr sren bir ynetim biimini deitirmekte ve Osmanl halklannn refah i in yeni bir dnem amaktadr." Temsilciler bir an iin sessizlik ve heyecan iinde kaldktan sonra gndeme getiler. Akam olunca camiler ve kamu binalar klandrld; halk, ellerinde mealelerle sokaklarda geit treni ya parak: "ok yaa Padiahmz, ok yaa Mithat Paa! .. " diye bard.
1 10

mparatorluun btn vilayetlerinden, bu byk olaydan duyu lan sevinci belirten kutlama telgraflar gelmiti. Halk tmyle mut luluk iinde yzmekteydi. O akam Perestu Dolmabahe' de yemek yedi. Bamszln korumak iin olduu kadar, benimle birlikte oturmayarak bana da ha yararl olaca dncesiyle de, Maka' daki villasndan ayrl may btn srarl davetierime ramen reddetmiti. Yine de sk sk, zellikle de analk igds varlna olan ihtiyacm kendisine hissettirdiinde, ziyaretime geliyordu. Sarayda hkm sren sakin lik ve sessizlik, kenar mahallelerdeki, benim de ona dikkat ek mekten kendimi alamadm canllkla byk bir ztlk olutur maktayd. "Sarayn Anayasa onuruna klandrlmasn buyurmadnz m aslanm? ehirde klandnlmayan tek bina bu." "Bu Anayasa irademin, ulusa benim tarafndan hsan edilmi meyvasdr. ikametgahm kendi onuruma ve anma aydnlatacak deildim." Perestu iini ekti: "Baz veriler, yreinizin derinliinde bu Anayasa'dan piman lk duyduunuz sonucunu kartyor." Bu saptama, ondan saklamadm duygumu kendi dolambal tarz iinde bana sormann iyi bir yoluydu. "Gavurlar Anayasa' larn istiyorlard, ona sahipler. Mithat Paa iin ldryorlard, onu da Sadrazam yaptm. Belki bizi rahat bra krlar imdi." Perestu Hanm, "Tanr sizi duysun!" diyerek, dikkat etmezlik ten geldiim kuku belirten bir tonla szlerine son verdi. Doruyu belirtmek gerekirse, yaklak iki hafta kadar huzur bulmutum. Mithat beni uluslararas konferansn akndan dzenli olarak haberdar etmekteydi. Elbette ki, eitli grler biribirleriy le arpyor ama sonu olarak herkes iin uygun bir ka doru yol alnyordu. Anayasa darbesi tam anlamyla baarl olmutu. Byk devletler bize artk eitleri olarak davranyorlard. Zaten Mithat da, isteklerini fazla abartl bulduu zaman onlara direnme

sini biliyordu. Bu devletler, bize arka kan ngiltere' nin byk glgesini grdkleri vakit ortadan ekiliyorlard her zaman. ngiliz heyetinin bakan Lord Salisbury benden bir grme talebinde bulununca, teamllere aykr olan bu davran beni yle sine artmt ki, onu kabul etmeye karar verdim. Grmenin sahneye koyma dzenlemesini de ihmal etmedim. O gn yalnzca mabeyinciler ve grevli yaverler arlmlard, ok az kii vard yani. Salonlar ve giriler buyruum zerine belli belirsiz aydnla tlmlard. Bylece ngiliz u uca diziimi ssz ve lo koca koca salonlardan gemek zorunda kalmt. Birinci kattaki; genellikle yaveriere ayrlm bir gei odas olan kk, souk, sedef kakma l siyah mobilyalar zellikle itici bir salonda bekliyordum. Pence reden kuruni bir gn giriyordu ve ben kendim donuk grn mek istiyordum. zerimde sade, kahverengi redingotum vard ve dekor iinde eriyordum. Lord Salisbury'nin boyu pek yle uzun deildi ama dev gibi bir yaps vard. Uzun ve geni sakal ona, eski zamanlarn, elinde Kutsal Kitap'la kendilerini yaktrtan o ncil yayclarndan biri g rnmn vermekteydi. Kavram olarak birinciyi, ikincisini hie saymak iin unutmad zaman, inan ve adalet sahibiydi. Bu b yk beyefendi iin yalnzca ngiltere vard dnyada. Bizim iin, Trkiye iin vatandalannn duyduklarndan daha da derin bir k mseme duyuyordu. Karlaymdaki atafatszlk hi de art m deildi onu. Tersine bundan, kendisinin daha da ste karmak iin yararland. "Uluslararas konferansta artk hibir ilerleme olmuyor" diye sze balad. Mithat'n inatlndan yaknyordu. Yabanc devlet ler, Balkan vilayetlerimizin ou iin zerklik istemilerdi. Mithat hibir ey dinlemek istemiyordu. Yabanc devletler uzlamac ol duklann gstermekteydiler. Devredileceklere gelince, bu devletler bizden basit dnler isteme aamasna gelmilerdi. Mithat onlarn da hepsini reddetmiti. Salisbury kendi yargsna gre hibir ey dinlememeye kararl etin bir cevize atmt. Kopmay nlemek i in en son areyi ben buluyordum bylece.
12

Dinlediklerim allak bullak etmekteydi beni. Mithat, gerei benden niye saklamt? Onun koruyucusu olan ngiltere'ye niin direniyordu? Ben kendisinden bir anlama zemini oluturmasn beklerken niindi bu inatlk? "Bundan byle meruti bir hkm dar olduuma gre, devletlerin nerilerini tartacak yetkim yok" diye mnldandm. Bu kaamak cevap ngiliz' i ileden kartt: "Osmanl hkmetinin, d devletlerinin nerilerini geri evir mekle stlenecei snrsz tehlikeye kar evketmeaplar' n uyar nay grev bilirim, zira bu durumda artk ngiltere' ye bel balaya mayacaktr." Yeni bir srpriz, yeni bir kayg. Mithat bana, ngiltere ' nin bizi desteklerneyi ve gerektiinde de her eye ve herkese kar savun mamz zerine aldn bkp usanmadan sylemiyor muydu? Sigararndan yavaa bir nefes ektim ve gzlerimle duman kv nmlarn izledim. Salisbury ll olmay tmyle unutarak ya da fkelenmi gi bi yaparak masann zerine ylesine bir iddetle vurdu ki biblolar sarsld. "Yeni nerilerimizi de geri evirirseniz bu sava olacak." Alay h bir biimde sormaktan kendimi alamamtm: "ngiltere bize saidracak m yani?" Birden sakinleti. Beni merakla szerek ve odann kt n delmek iin gzlerini ksarak: "evketmeaplar bunun olmayacan iyi biliyorlar, ama Rusya bunu mutlaka yapacaktr ve tekrarlyorum, ngiltere sizi savunmak iin mdahalede bulunmayacaktr." Koltuuma gmldm. Salisbury belirli bir biimde daha tatl bir sesle szlerini srdrd: "Parasz, malzemesiz, askersiz ve hele de mttefiksiz nasl sa va yapacaksnz? unu biliniz ki Efendim, Rusya'ya kar bir sa va sizin iin kanlmaz bir felakete dnecektir." Bu grmeyi bitirme zamannn geldiine hkmetmitim. "Tanr' nn iradesine boyun eerim." Muhatabm ar ar yerinden kalkarak izin ald.
1 13

XI
Hayatmz yneten ksmete boyun emeden, hatta Mithat' n tutumunu anlamaya da almadan nce, onun am olduu bo luklar doldurmaya altm. Ona hazrlam olduum bir plan gnderdim. Bu plana gre, lke topraklar konusunda geri adm at makszn, zellikle manevi baz dnlerle d devletlerin holarna girlebilir ve sava tehdidini hertaraf edebilirdik. Bana, gnderdiimi alm olduunu bildirmerli bile. Ben de zel ura'y toplantya ardm ve onu, d devletlerin ar fkeli durumlarn benden saklamakla ak ak suladm. Omuzlarn kaldrd: "Savan olmas gerekiyorsa olsun ! Atalarmz Anadolu' yu drtyz askerle fethettiler, biz de drtyz adammz kald srece savanz." Coku ylesineydi ki, bu ineleme tekilerin ve hatta -ki ben ok ieriemitim buna- enitem damad Mahmut Celalettin' in tak dirini kazanmt. Mithat'n amansz dmanyd oysa. Yalnzca sarayn dare Amiri namuslu ve sadk ngiliz Said benim tarafm tutmutu. "inde bulunduumuz koullarda sava yapmak mparator luk'u feda etmek demektir." tekiler ona hep bir azdan yurtseverlik nameleri yapmaya baladlar ve ura tek bir karar bile alnmadan dald. Mithat'n,
1 15

btn iinmelerine ramen, sava hibir ekilde istemediine ik na olmutum. Savan bir felaketle sonulanacan benim kadar o da biliyordu. D devletlere kar olan anlamsz inadnda onu hangi gizli destekler yreklendiriyordu yleyse? leri gelen ikiyz altm kiiyi biraraya getirdim. Mithat' a, du rumu allayp pullamadan ortaya sermesini buyurdum. Mithat bu i i, toplantya katlanlar kendi lehine evirecek biimde yapt. m paratorluk'un uuruma dmesini artk hibir ey engelleyemez di . . . Hibir ey, yoksa . . . Mithat Paa' nn beni ktye kullandm kefettiim zamandan beri kendimi, temsilcimiz Ethem Paa araclyla konferanstan dorudan doruya haberdar ettirmekteydim. Ethem Paa aabeyim Murat'n eski Franszca retmeniydi ve o zamandan beri de kari yerini yapmt. Baka bir sylev getirdi bana. te u laf sz anla maz lgnatiev Rus ' u, gizli gizli uzlama havalar almaya balyor, yabanc devletlerin isteklerini azaltmalarn, bizim de hasklara bo yun emeyi reddetmemizi neriyordu. Ay uursuz roln aslann yaranna terkediyordu. Ne yapacam bilmez haldeyken ortaya kan bu gelime ba na ehveni eri gz nne aldrtt. Konferansn bir oturumu sra snda Ethem Paa gnatiev ' e, kendisini grmekten honutsuzluk duymayacan gizlice sylemiti. O da seve seve kabul etmiti bunu. Onu da Salibury iin hazrlanm olan biimlerle kabul ettim. Gizli olarak kalmas iin, grme gn doumundan nce yapl mt. Birka petrol lambas yaverler salonunu belli belirsiz aydn latyordu. gnatiev gsterisiz odaya evik ve rahat admlarla girdi. Narin ve biimli gvdesi, geni omuzlar, kumralln korumu o lan salaryla yakkl bir insand. Saygl hareketlerini oaltarak ve protokol daha da gzelletirerek; sanki dnyann en grkemli taht salonunda, evrenin en gl hkmdarnn huzurunda bulunu yormucasna davranyordu. Bununla birlikte, davran biimi ay rlk gsterse de, sylevi ngiliz' inkiyle tam tarnma ayn tarzda balamt :
1 16

"Durum hakkndaki kayglarm evketmeaplar' na bildirmek zorundaym. Grevim, d devletlerin nerilerini geri evirmesi halinde Osmanl mparatorluu' nun karlaaca tehlikelere dik kat ekmemi gerektiriyor... " O konuurken, Slav yz izgilerini, neredeyse yass suratn, ok yksek elmack kemiklerini, dzgn burnunu, kk enesini incele mekteydim. Kt tra olmu olmalyd, beyaz gmleinin sert ya kasm kk bir kan damlasnn lekelediini farketmitim nk. Sylevini, onu hie indirgeyen ksa bir cmleyle tamamlad : "Bu demektir ki Rusya, teki devletlerin isteklerini kabul ettir mek iin asla sava yapmayacaktr." Sevinten neredeyse boynuna atlacaktm. Cevabmda ona; yal nzca beni ilgilendirseydi, devletlerin isteklerinin oktan kabul e dilmi olacaklarn, ama hkmdar bundan byle meruti olduuna gre hkmetimin yani Mithat Paa'nn zerine geemeyecein anlattm. Uzatlan sr yakalad: "Grnteki ayrlklara ramen lkelerimizin, evketmeaplar ve benim uzlatrclm sayesinde bir anlama zemini bulmay baaracaklarna ikna oldum." ngiltere tarafndan sert bir ekilde kapanan kap, Rusya tarafn dan yeniden alm oldu bylece. Bir mttefikle kendimi salama alamaynca, bir dman aradan karmtm. Bana yle geldi ki salon, orada hkm sren soua ramen snm ve k sabahnn i karartc , ilkbaharn tan yeri renkleriyle bezenmiti. Yabanc devletlerin, son bir oturumda bir araya gelen bakanlar aa yukar benzeri szlerle, Bab- Ali' nin sunulan son nerileri de geri evirmeyi srdrmesi halinde Konstantaniyye'den ayrlma emri aldklarn bildirdiler. Mithat Paa, temsilcimiz Ethem' in a zyla birka belli belirsiz itirazda bulundu. O zaman temsilciler, grevlerinin sona erdiini bildirerek birbiri ardnca kalkp konfe rans masasn terkettiler. Tarih 20 Ocak 1 877 idi. Daha ben en kk bir yorum bildirmeden Mithat, Britanya D ileri Bakan Lord Derby'den henz ald bir telgraf bana iletti:
17

"imparatorluk hkmetini, Trkiye iin bir baar olarak grd m konferansn dalmas nedeniyle kutlarm" ngilizler ya akllarn karmlard ya da makyavelistlikleri en cretkar tahminierin bile tesine gemekteydi. Yoksa ngiltere'de; biri Lord Salisbury ' nin azndan, boyun emememiz halinde bizi savala tehdit eden, teki de Lord Derby' nin szclyle bizi hi boyun emediimiz iin kutlayan iki hkmet mi vard? Mithat zafer sevinci iindeydi ve bundan byle bana kafa tuta bileceini sanyordu. lk olay bir ine batnn verdii ac kadar oldu. Murat' n kendisini grevinde tutmay reddettiim eski al ma arkada Ziya Bey ynetimindeki stikbal gazetesi, st kapal szlerle beni, Anayasa' nn uygulanmasn geciktirmek ve yan tutu cu olduumu ilan ederek itenlikten yoksun bulunmakla sulam tL Mithat'tan bu kstah, onu yabanc bir lkeye eli atayarak sr gnle cezalandrlmasn istedim. Mithat buna karlk onu, mpa ratorluk'un en yksek makamlarndan biri olan zmir valiliine ykseltti ve birok haince makale teki gazetelerde dklp sal maya balad. Mithat'tan, Anayasa' da sz edilen ama hibir zaman somut lamam bulunan basn yasas tasarsn bana drt gn iinde sunmasn istedim. Mithat bana uzun uzun sitemlerle karlk ver di. Ona danmadan, fahri grevlere Sadrazam Rt Paa' yla o nun meslekdalarndan birini atamtm. Bu atamalar onun hou na gitmediine gre onlar iptal etmek de benim iin bir zevk ola cakt. Bu grevden almalar onu yattrmamt, zira yalnzken, ok yaknda onun ellerini pmek zorunda olacan bildirdi. Ziya Bey ondan nbeti devralarak zmir' de, "bundan byle herkesin hizmet kan olup fazladan hibir ey olmadm" ilan etti. Mithat' n can dman damat Mahmut Celalettin, onun szlerini bana tekrarlaya rak yangna krkle gitmiti. Ancak ok byk bir tiksintiyle ku lak verdiim dedikodulara hibir zaman gvenmemitim. Ama Mithat' yarglamak iin enitemin bana damla damla aktt zehi re de ihtiyacm yoktu. Kendisine verilen snrsz yetkilerini, bun1 18

dan byle paylamakszn, meslektalarn konumayan oyuncu ro lne indirgeyerek ve benim huzurumda dahi padiah sanki oymu gibi davranarak kullanmaktayd. Karma okullar konusundaki bir yeni atma ksa bir sre sonra bizi kar karya getirdi. Mithat hristiyan ve Mslman renci lerin ayn srada oturmalarn grmeyi dlyordu. lk olarak son derece arzu edilecek ama u srada gerekleemeyecek ve uygula mas da, iki dini biribirierine yaknlatracak yerde uzaklaurmakla sonulandracak bir tasaryd bu. Mithat beni dinlemeyi reddederek acelesini vurgulad. Ben za man kazanmaya alyordum. O ise tehditkar grnd: "Mutlakiyetin kaldrlm bulunduunu ve hkmdarn da g revleri olduunu evketmeaplar' na hatrlatrm. Kur' an yasasna gre, eer sizin buyruklarnz ulusun kadaryla uyumuyorsa kendimi onlara itaat etmek zorunda duymam." Bir iradeye imza atmay vicdanm bana hep yasaklamaktayd. O zaman da sadrazam bir daha evinden kmad, suratn ast. Gre ve girmiti. gn boyunca artk sarayda grnmedi . Dostlar, yandalar ona daha uzlamac grnmesini tlediler. O ise o muzlarn silkti: "Sultan Harnit cesaret edemeyecektir." Cr'eti kstahlk derecesine varmt. Bir akam, yakn dostlar la yemek yedikten sonra, gitgide daha sk yapt gibi arap ier ken, kadehini kaldrd: "Osman Oullar var da, niin Mithat Oullar da olmayacak m?" Bu saygsz szlerle at ba giden, ilerlemi sarholuunun ka nt az dolusu bir gl de onu sakinletirmemiti. Mithat hane danmz gerekten devirmek niyetinde olmasa bile, beni en azn dan tal bir kukiaya dntrmeyi amalamaktayd. Aramam olduum bir g snamasyla karlamtm. Mit hat, polisi ellerinin arasna almakla kendini daha da gvenli his sediyor ve sarayda olup biten hibir ey bilgisinden kamyordu. Bununla birlikte btn ehir sylentilerle alkalanyor; atma 19

!ardan, hkmetteki gr ayrlklarndan, "yksek blgelerde dolaan bulutlardan" szediliyordu. Mithat Paa bakanlar kuruluna gitmemiti. Akamieyin Harici ye Nazr bir uzlamay savunmak iin saraya geldi. Bedenen ve ruhen sz anlamaz Mithat' a adanm dar kafal bir muhatap iin kendimi bouna harcadm bile bile, ona belgelerimi ayrntlary la uzun uzun akladm. Bu son giriimi denemeyi kendime bor biliyordum. Bunun yararszl karsnda boyun edim. Nazr, karma okullarn kurulmasna raz olduumu ve onu yarn sarayda kabul edecein Mithat'a bildirmeye gnderdim. Nazr, yana ve tombulluuna ramen uarcasna gitti. Zaten gece de olduka iler lemiti. Henz yatmtm ki, bir haberci beni yataktan ekip ald: Mithat, ben iradeleri imzalamadan nce saraya gelmeyi reddedi yordu. Hayatnn btn nemli durumlarnda olduu gibi, dn celerimle ba baa kalmtm. Gece boyunca lehte ve aleyhte olan tarttm, bir zm aradm, inancn glendirdim. Sabah olunca, Mithat'n ok beendii ngiliz Said'i, Dolma bahe'ye kadar kendisini izlemesi ricasiyle onun konana gnder di. Mithat' orada bekliyordum. radeler hazrd ve imzalanmak i in onun gelmesini bekliyorlard. Mithat Paa daha fazlasn iste meye cesaret edemedi. ngiliz Said' in, kendisini korumakla grevli svar ktasyla evrili arabasna bindi ve alay Dolmabahe' ye doru yola kt. Giriteki mermer merdivenin zerinde adet gerei, grevli ma beyinciler tarafndan karland. Mabeyinciler ona, Eliler Salonu denen bekleme salonuna kadar nclk.ettiler. Bylece krk dakika geti. Saray iyi tanyan Mithat orada hibir eyin raslantya bal olmadn biliyordu. Ben de bylece ona, bu uzayp giden ve ras gele olmayan bekleyi konusunda kendi kendisini sorguya ekecek btn bir zaman brakmtm. Telalanmaya balad srada kap alarak ngiliz Said Paa grnd. ngiliz Said yaklaarak bildiri de bulundu: "evketli padiahmz beni, sizden Devlet mhrn teslim et menizi istemekle grevlendirdi."
1 20

Mithat fkeden bouluyordu: "Padiahn beni azietmeye yetkisi yoktur. Anayasaya aykrdr bu. Mutlakiyet bitti artk." "Zat ahane yalnzca Anayasa'y uyguluyorlar." "Hi bir yerde Anayasa bu keyfi davrana izin vermez" "Verir Paa ! Bir madde, Devlete zarar verecekleri bilinen kii leri lkeden srme yetkisini ona tanyor." Mithat o zaman, yetkilerimin azaltlmasndan duyduum endi eleri yattrmak iin bu maddeyi bizzat kendisinin koydurduunu hatrlad. Onun byle dilini yutup kalmasndan yararlanan ngiliz Said Paa, bir ok muhafz subayn ieri aldrtt . "Zat ahane'nin buyruuyla, sizi dar ulatracak olan salta nat yat lzzettin'e gtrleceksiniz. Yolculuk masraflarnz iin Zat ahane' nin size vernemi buyurduu beyz altn lira da ite burada." Mithat her trl tirazn bouna olduunu anlamt. Bir kayk onu Saliayn karsnda demirlemi bulunan zzettin' e gtrd. Ge mi hemen demir alarak son hzla Marmara Denizi' ne doru yol al d. Sarayn bir penceresinden, ufukta artk bir nokta gibi kalncaya kadar onu gzlerimle izledim. Mithat' n yapamayacan sand eyi yapmtm. C r' ette bulunmutum. Ama vurduum darbeden emin olmaktan uzaktm. Mithat' n d bakentte bir halk hareketine yol aabilirdi . Eer karklklar ok ciddi bir hal alrsa, onu yeniden iktidara getirebi lecek durumda olmay istiyordum, zira her koulda iki ktden en az kt olan seilebilmeliydi. Bu nedenle zzeddin'in kaptanna, gidiini durdurmas, ekmece koyunda demirlernesi ve orada yir midrt saat beklemesini buyurdum. Kararnn sonularn hesapla rnam iin bana gereken zamand bu. Telaianan eliler, bu inanlmaz havadisi hkmetlerine telgraf la bildirmeden nce, dorulama amacyla tercmanlarn Bab- A li'ye gnderdiler. Sonra da isyanlar patlak vermesini, ayaklanmay gzleyerek seyre hazrlandlar. Hibir eyin meydana geldiini de grmediler. Mithat' n kona bir anda sszlam, dostlar ve yal121

taklar uup gitmilerdi. ehirde ne bir bar, ne bir davran ne de bir gsteri vard. Mithat'n yandalar, ok zlm de olsalar azlarn amaya cesaret edemiyorlard . Bakentte olup bitecekler iin kulam kiriteydi. Ama orada tam bir skunet hkm srd iin, yirmidrt saat dolunca kaptana telgraf ektirerek saltanat yatnn yoluna devam etmesini bildirdim. Byk yanklar uyandran bu darbeyle maceraya atlm oldu uma gre, konumumu glendirmem gerikiyordu. Demokratik yol bunu yapnama izin verecekti . Seimlere girimekte acele edi yordum. Benim tarafndan rahat braklnayan hkmet cebir y ryle nabz yoklamasna gitti. 1 8 Mart 1 877' de tarihimizin ilk Parlamento 'sunun aln ya pabilmem iin dzenlemeler yapmak, yntemler kaleme almak, ynetmelikler hazrlamak, rekor bir srede derleyip topadamak ge rekiyordu. Daimabahe' nin Bayram salonuna sonuncu olarak girdim. Tah tn sanda senatrlerle kadlar, ulema, paalar, mftler ve batan aaya beyazlara brnm koca sar kavuklu eyhlislam yer al mlard. Diplomatik heyet iinde; niformasnn iri elmaslardan oluan dmelerine varncaya kadar deerli talarla kapl Prens Mirza Han tekilerden ayrlmaktayd. Eksik olan hibir gayri ms Iim din temsilcisi yoktu: Ortodoks patrii, Ermeni patrii, Bulgar egzark, ba haham, eski Suriyeiiierin patrii, Rum katalik melki leri patrii, Kalde ve Suriye katalik patrii. Uzun sakall ihtiyarn oluturduklar bu grup Antik dnemin bilgelerini artrmaktay d . Kk Sait kaleme alm olduum sylevi okurken, ben de kar mda gruplam bulunan mebuslar inceliyordi.m. ou gen o lup Avrupa tarznda giyinmilerdi. adamlarna benziyorlar, Bat llar' dan yalnzca krmz fesleriyle ayrlyorlard . Bu tarihi gnde gerekten de ulusun tamam evremde toplanm bulunmaktayd. amzn koullarn yerine getirmitik. Bamz yukarda olarak byk devletler topluluuna giriyorduk. Onlarn emperyalizminin korumasndaydk bundan byle.
1 22

Dinlenmeyi her zaman olduu gibi ehirden uzaktaki uzun ge zintilerde bulmutum. O gn admlann beni raan' n arkasnda varln neredeyse unuttuum Yldz malikanesine kadar yuvarlak yuvarlak uzanan tepelere gtrd. Byk parkn; asrlk aalar a rasnda ylan gibi kvrlan ve kenarlannda irin kkklerin yeral d yapay glleri kylayan yollarn izledim. Babam; ara sra ziyaretine gidecek olduum babaannem Bez mialem iin yazlk Gzde sarayn yaptrd bu gzel, huzurlu ye ri bana tantmt. Bununla birlikte, gzelliklerini ilk defa kefedi yormuum gibi hissediyordum kendimi. Manzara Boaz ' a, As ya' ya, Konstantaniyye ve uzakta Marmara denizine kadar uzan yordu. Mevki; bakentin yeni mahallelerinden pek uzak olmamas na ramen bakir, neredeyse ssz ve bitki rts de ho grnl olarak kalmt. Hemen eski bir d gerekletirmeye ve tanma ya karar verdim. Dolmabahe'den hep nefret etmitim. Devasal, rengarenk atafat, ar sslemeleri bana tedirginlik vermekteydi. Hi deimeyen atmosferinde tkanyordum. Ayrca da, birok k t anlar zerime zerime geliyorlard. Hep kapnn arkasnda tan dm ya da sevdiim bir l duruyormu gibi geliyordu bana. Ssl psl bir ana kapdan getim ve binalara grii alann a dmladm. Yabani iek ve otlar birbirinden ayrk deme talar a rasnda biliyorlard. Abdlaziz tarafndan yaplan kk saraya girdim. Tavan ssleri kabuk kabuk kalkm ve geni koltuklarn i pek kaplamalan ypranmt. Mermer emeler tozla rtlyd ve atlak pancurlar pencerelere arpyordu. Bununla birlikte, bu m tevazi llerdeki, iyi dzenlenmi ve rahat binay seviyordum ve oray iktidannn mekan yapmaya karar verdim. Yakn alma ar kadalarm, saray grevlileri ve katiplerle birlikte devletin beynini orada, Dolmabahe' nin znde var olan aylaklk ve etkisizlik orta mndan uzakta oluturacaktm. Kadnlar, ikballerimden bazlar, sahip olduum alt ocuk ve babaannemin eski dairesindeki yardmclarmla yerlemeye bala yacaktm. Ailem, saysz e ve padiah ocuunun yaad impa ratorluk saraynn byk hareminde dnen dolaplardan uzakta, a1 23

henkli bir birlik bulacakt orada. Sivil konutun mabeyincileriyle askeri konutun yaverleri civardaki kklere dalacaklard. Birka uak bana, has bahenin gacrdayan kaplarn atlar. Bahe hemen hemen insan eli dememi bir hale dnmt ama ben haHi kusursuz imenleri, gl ve lale tarhlann, ortasnda geyik lerle uzun bacakl kularn atlayp sradklar yasemin allklarn diilyordum. Her sabah, azizler azizini evreleyen yksek duvar lar sayesinde baklardan korunmu olarak ieklerimi ve hayvan larm grmeye gidecektim. Yldz, benim soyu tl anma ve yalnzlk ihtiyacma hemen cevap veriyordu.

1 24

XII
Bu yerlemeden yararlanacak vakti henz bulmutum ki bomba patlad: 1 8 Nian 1 877 gn Sadrazam, Bab- Ali'den telgraf eke rek, Rus maslahatgzannn kendisine az nce Rusya'nn sava bil dirisini verdiinden beni haberdar etti. Birka hafta nce bir trl bitmek bilmeyen, Balkanlar' daki hristiyanlar koruma bahanesiyle Rus hkmeti bize yeni bir istek listesi gndermiti. Ben, bunu allm bir manevra sanarak endi elenmemitim. gnatiev gezide olduu iin ona ulalamazd. Bu nalm ciddi olamazd yleyse ve de gnatiev'in dnn bekledi im srada Saint-Petersburg' un uyanlarndan haberim yoktu. Rus lar ' n "Bulgar zulmlerini" gstererek kurmaya baladklar tuzaa dmtm bylece. lk darbeyi, Ermenistan vilayetimize direnile neredeyse kar lamadan girerek Dou' da vurdular. Tabyalarmz birbiri ardnca ellerine dt. Sonra Bat'da Tuna'y aarak Zitovi' yi, ardndan da Trnova'y aldlar. Az sonra Nibolu dt ve yaylmalarn Sofya ynnde srdrdler. Bununla birlikte, yedeimde bir silah saklamaktaydm: Devlet lerimizin btnln gvence altna alan 1 856 Paris antlamas. mza sahibi lkelere arda bulundum. Fransa ve Avusturya yet kisizliklerini ileri srdler. "Bulgar zulmlerine" ve Gladstone' un kkremelerine, onun sadk dostu Mithat' n srlmesine ramen ln1 25

giltere' nin, Rusya'y davranlarnda hibir zaman zgr brakma yaca inancndaydm. Oysa ngiltere de yetkisizliini belirterek, bizi ellerimiz ve ayaklarmz bal ekilde rakibine teslim etti. Hi bir devlet yardmmza gelmedi ve biz kendimizi dmann ezici gc karsnda hemen hemen silahsz ve yapayalnz bulduk. Hayallerimin acmaszca kayb, gnatiev tarafndan, saflarn da en kolay inanan gibi aldatlm olmann katlanlmaz utancna ek leniyordu. Suu, ngiltere' ye duyduu kr krne gvenle ulusla raras konferans dalmasna yol aan Mithat'n zerine atmaya hakkm yoktu. Kendimi adamakll sorumlu hissediyordum. uras muhakkak ki, daha az inanma ve daha ok beceriyle bu savatan kanma ansm olabilirdi. Utan ve hatamn arl, elimin aya rnn kesilmesi yle dursun, beni daha da bir abukluk ve kararl lkla davranmaya sevkediyordu. smail Kemal Bey doksan mebusa, hamisi Mithat Paa'nn der hal geri anlmasn isteyen bir dileke imzalatt. Yeni bir boz gunla ileden kan bir softa grubu Meclis'i istila etti ve her eyi krp dkerek, Harbiye Nazrnn ve enitem Mahmut Celalettin Paa'nn istifalarn istedi. Sadrazan ardm, bir saat sonra da skynetim ilan edildi. smail Kemal' i Frigya'daki kk Ktahya ehrine srgne gnderdim. Balkanlar'da tek bir mstahkem mevkii, dalga dalga gelen Rus saldrlar karsnda hala tutunmaktayd: Plevne. Ama seksenbin Rus askeri ve sekizyz topa kar nemsiz bir gamizon ne yapabi lirdi ki? Yararlanabileceimiz tek ordu ikiyz kilometre uzakta, kuzeybatda bulunuyordu. Bu ordunun tez elden Plevne' ye gelme sini buyurdum. Generallerim onun vaktinde yetiebileceini san myorlard . Btn beklentilerin tersine ordu o andan itibaren ad tarihte iz brakm olan komutan Osman Paa sayesinde Ruslar'n oray ku atmalanndan yalnzca birka saat nce Plevne'ye atlmay baar mt. Osman Paa, Ruslar'n amansz bir saldrsn parlak biim de geri pskrtt; dahas, saldrganlara panik saarak, onlar arka larnda binlerce ceset brakp kamaya zorlayarak durumu tersine
1 26

evirdi. Ruslar, ilkinden daha iddetli ikinci bir saldnda Plevne'ye hakim tabyalan ele geirdiler. Ertesi gn Osman Paa kar saldr ya geiyor ve ok daha az kuvvetlerle onlar kovmay baanyordu. Ona hemen "Gazi" nvanyla birlikte elmas tal bir kl gnder dim. Kurmaym, Yldz'n birinci avlusu sonundaki kk odalar dan oluma bir blm olan it Kasr'na yerletirmitim. Sava ku rulu bu hznl ekim ikindisinde vaktini harcayp durmaktayd. Hibir gne , yreimizi ferahlatacak hibir iyi haber yoktu. Krmz fesleri uzun masann zerine gitgide daha ok eilen gene rallerimin yznde karamsarlk ve znt okunuyordu. Ortada, az nce Plevne'den aldmz telgraf ah duruyordu. Mevkiin tama men kuatlmas an sorunuydu ve bu kuatmay hibir ey kra mazd. Osman Paa bu nedenle, oradan yeni bir savunma hatt o luturmak zere altm kilometre gneye eklneyi tlyordu. Generallerimin hepsi de bu neriye katlyorlard. Kuatmay zor lamak, kurbanlarn saysna bo yere yenilerini eklemek ve savan bize hala brakt zayf anslar da tehlikeye atmaktan baka ie yaramayacakt. kilem benim iin fazla srmedi. "Asla! diye haykrdm. Btn Bat gzlerini Plevne'ye dikmi bakyor. Avrupallar aryor, hayranlk duyuyor, heyecanlanyor lar. "Bulgarlar' n katliamclarn" yava yava unutuyor ve bizim muhteem askerlerimiz, boyun emez yurtseverlerimizden baka ey grmyorlar artk. Her geen gn bir kazanlm gndr." Generallerim itirazda bulundular: "Ama Plevne mutlaka decek." "Bunu ben de sizin kadar biliyorum. Sz konusu olan yalnzca, elden geldii kadar uzun sre direnmektir. Plevne bugn zaten bir ndr. Bir timsal olmaldr o. Osman Paa'ya telgraf ekerek ne babasna olursa olsun direnmesini bildirin. O benim niyetlerimi anlayacaktr." Bu zor karar henz almtm ki, iddetli bir darbe aznimi gelip sarst. mparatorluk'un teki ucunda, ikinci cephe olan Dou cep hesinde, Kk Asya'nn anahtar Kars ehri, oray silahiandrmak
1 27

ve savunmak amac tayan inanlmaz abalarmza ramen, bin lerce tutsak ve ok byk sayda malzemeyle birlikte Ruslar' n eli ne dmt. Yardm ve destek bulmak iin cokuyla dualar et mekteydim ki, Tanr beni dinlemi grnd. Yeni Britanya elisi Layard kabul edilme isteinde bulundu. n giltere, sonunda karn kavrayarak, yardmmza kouyordu. Ger ekten de, diplomat bana, Rus ilerleyiini durdurmak iin ngiliz donanmasn Konstantaniyye'ye davet etmemi nerdi. "Gemilerimizin manevralarn kolaylatrmak iin, evketme aplar onlarn Gelibolu yarmadasn igallerine izin verirlerdi her halde." Donmu kalmtm. O haffce kekeleye kekeleye srar etti: "evketmeaplar, ngiliz donanmasnn Trk sularna girmesine izin vermeye 'mecbur kalacaklard' " Sessizliim karsnda konuyu deitirdi. Durum gerei mutla ka ihtiyacmz olan nemli miktardaki dn paray kabul etme mizden ngiltere byk mutluluk duyacakt. Biz de karlk olarak ona "birka kara mevzii" satabilecektik. Bu kara mevziilerinin ne rede olduklarn renmek istedim. O da Batum' u ya da Basra Krfezi' nde bir kyy ya da en son, kendi deyiiyle "Akdeniz'de herhangi kk bir eyi" hatrlatt . Szn ksas, dolayl yoldan ba na, hkmetinin yokua srmesinin aklamasn getiriyordu. Mt tefiklerimiz, yardmlarn iyi fiyata evirebilmek iin Ruslar ' n bi zi dize getirmelerini beklemeyi tercih ediyorlard. Ruslar tarafndan tamamen kuatlan Plevne'yi imdi de kar kaplyordu. Generallerim temmuzda bana, ehrin en fazla alt ya da sekiz hafta dayanabiiecei konusunda kesinlernede bulunmu lard. Aralk ayndaydk ve ite be aydr Plevne parasz, geresiz, hekimsiz, cankurtaransz ve donatmsz olarak dayanmaktayd. Takviye gnderilecek taze birlikler olmad iin, Kars ehrindeki sa kalanlar oraya yollamaya karar verdim. Yorgunluktan sskalar km, hrpani, zerlerinden yoksulluk ve Asya'daki uzun yr yler sonucu yoksunluk akan birka tabur, Plevne' ye gidecek tre ne binrnek iin Anadolu'nun cra kesinden geldi. Hali Gar 1 28

nnde sralanm sessiz, cokusuz byk bir kalabalk onlar gr meye gelmiti. Be aydr maalarn almam olan bu insanlar, bir yksek g revlinin kendilerine datmak istedii paray reddettiler. Subaylar ve erler tek bir atlla, tek bir azdan haykrdlar: "Hayr, hayr. Her ey vatan iin !" Elleri bo, balar dik yola ktlar. Renk renk rtler iindeki kadnlar artlar sktrarak onlara bardlar: "Peygamber iin lmeye gidin, yalnzca korkaklar geri dnsn !" 9 Aralk I 877 gn tan yeri aarrken birliklerimiz, balarnda doru atnn zerinde drt nala giden Osman Paa olduu halde, kar l vadilerden Rus mevzilerine doru indiler. Binlerce araba -dma nn eline gememesi gereken ne varsa hepsi- Osman Paa'nn ar kasndayd. Bir saat sonra ilk hatlar yarldnda Ruslar'n akn lklan byk olmutu. Ama ikinciye yklenirken Osman Paa, bir merminin hacan delip gemesiyle yaralanm ve attan dm t. ld zerine hemen sylenti yayld ve bu da askerlerimizde panie yolat. Daldlar ve Ruslar da mevzilerini geri almakta hibir glkle karlamadlar. leden sonra saat birde herey bitmi ve yzkrk gn sren Plevne kuatmas, Osman Paa'nn gtrld bir harap binann zerine beyaz bir bayrak ekilmesiyle sona ermiti. Ruslar zaman kaybetmediler. Son savunmamz, son sperimiz olan, kuvvetlerimizden geriye kalm askerlerimizden yzbininin bekledii Skypa geitlerine doru atldlar. Engeli atlar, bizimki leri baskna urattlar, onlar istila ederek kaytsz artsz teslime zorladlar. Kafamda en karanlk dncelerle, sadrazarnn getirdii nazr lann, paalarn, ulemann, generallerin kutlamalarn kabul etmeye gitmek zorunda kalmtm yine de. Bizim yeni ylmzda nk. Ve de Sultan, artlar ne olursa olsun geleneklerin srmesini stlenmek zorundayd. Ziyaretilerin, kendilerine yeni yl boyunca ans getirmeye yne lik muharrem parasn iinden derece ve nemlerine gre aldklar
1 29

altn ve gm paralarla dolu tepsiler masalann zerine yerletiril milerdi. Saray alar aure hazrlamlard. Nohut, buday tanesi ve kuru meyvalarla yaplan bu kvaml ve tatl lapayla dolu kazan lar, yoksullara ve muhtalara dattlmak zere Yldz'n parmaklk lar nne konulmulard. Bu kutlama, ehzadelerle yoksullarn ayn yemei paylamalarn gerektiriyordu. Ben de, ocuklarm, kadnla nn ve kalfalarmla birarada ailecek ayn yemekten tattm. Eski bir hurafe o gn yeni bir ey giyilmesini gerektirdii iin, kadnlarn herbiri de yeni bir elbise giymeyi bir onur sorunu haline getirmiti. Pembe ve altn sars dibalar, elmas ve yakutlar iindeki Perestu Hanm bana hibir zaman bundan daha parltl grnmemiti. Bu her zamankinden biraz daha zorlamal zerafet, onun, gelecee, daha ok da bana olan gvenini ortaya koyu biimiydi. Ruh halimi tah min ediyor ve glmseyiim altndaki acn okuyordu. leden sonra Eski Saray' daki eski valide Pertevniyal'e aure yi kendim gtrmeye karar verdim. Elleri kll muhafzlarla ev rili arabarnn ba dndren gidiiyle eski ehrin iinden geerken, snnaclarn cami meydan ve girilerini kaplayan sefil adrlarn grebilmitim. Snnaclar yzbin kiiydiler, sokaklarda yat yor, tifs ve iek hastalndan lyorlard. Daha dne kadar ok cengaver olan Konstantaniyye halk, kaderci bir uyuukluun iine dalm grnyordu. Pertevniyal, Topkap haremindeki, bu yzyln bandan beri ar tk oturulmayan valide dairesinde kalmaktayd. Onun son oturan, bir baka hayatta Aimee Dubuc de Riverie diye arlan byk babaannem valide Nakidil olmutu. Modas gemi odalar ata fatl ve bakmszd. Olunun kaybyla birlikte eski ktlklerini de gmen Pertevniyal, kendini artk ibadete ve hayr ilerine vermiti. Onu amcann lmnden beri grmemitim. Gururundan hibir ey kaybetmemiti. ok sade giyinmi, mcevhersiz haliyle; zayf lnn, keli hatlarnn, mor halkalann iyice evreledii gzleri nin belirginletirdii o byc gzelliini korumaktayd . Beni byk bir nezaketle ama ok mesafeli olarak karlad. Beni rahatlatmak iin en kk bir aba gstermedi. htiyalarn
1 30

sordum. Bir arzuda bulunmas yeterliydi, bu arzu yerine getirile cekti. Bana cevaben, istedii her eye sahip bulunduunu syledi. uras ok akt ki, Pertevniyal, olunun tahtn igal eden insan dan istekte bulunmay ne olursa olsun reddediyordu. O kendisini sessizlie gmmken kalfalar onun yerine konumay yrtmek teydi. Sarayn gediklisi olan yal kadnlarn dobra dobralyla, durumlar konusunda ah vah ederek, olaylan kaarnaa sapmadan naklediyorlard. Herbirinin savata ya da igal edilen topraklarda bir akrabalar vard. Kurmaynn raporlannda grlmeyen eyleri duymaktaydm. Balkanlarda, Rus ve Bulgarlar'n kendilerini top tan ldreceklerine inanan kyller korkuyla dosdoru onlarn nnden kayorlard. Trakya demiryolu hatt boylu boyunca sn maclarn cesetleriyle kaplanmt. Kaplara, vagonlarn kenarlar na aslan snmaclar, dondurucu souktan arplarak, birbiri ard sra kendilerini brakvermek zorunda kalmlard. Pertevniyal, ne dnd anlalmaz bir ekilde dinlemekteydi. Onun, mparatorluk'un bana getirdiim, olununsa kannay bilecek olduu felaket karsnda ac bir zevk duyduundan kuku lanyordum. Bununla birlikte, sava yetimleri iin samimi bir ef kat gsteriyordu ve onlarn bir ounu da yanna almt. Bana sylendiine gre bu yetimler onun tek tesellisiydiler. Onlara ei tim vermekten ve Kur'an okutnaktan zevk alyordu. Onun, ancak son geleni bana takdim etmek iin gevediini ve glmsediini grdm. Ad Aye idi. buuk yandayd. Soylu bir Kafkas aile sinin yoksul ocuu olan babas Mahmut Bey, Plevne' ye gitmek i in gnll olarak yazlm, orada Ruslar ' a kar bir arpmada kahramanca lmt. Kansn ve ocuklarn emanet etmi olduu kuzini, Aye'yi, uzun sre kalfas olarak bulunduu Pertevniyal'in yanna yerletirme dncesindeydi. Pertevniyal daha ilk gz at ta bylenmiti ve ben de, altn sars salarn evreledii bu yu varlak ve pembe yz, bu iri mavi gzleri grnce ona hak veri yordum. ocuk, sanki mutsuzluunun tam anlamyla bilincindey mi gibi baknda allak bullak edici bir saflkla derin bir hzn birbirine kartnyordu. Bu savan dourduu btn bahtszlarn
131

acsn bu yetim tayormu gibi geldi bana. Bu bak kararm ok etkiledi. Savam srdrmeye kiisel olarak kararl bulunsam da, gurururo iin neye mal olursa olsun, dmanlklarn durdurulmas n isteyecektim. Bozgun, zihinleri ciddi ekilde karmakark olma durumuna getirmiti. Yldz'n suskunluu iinde, ok gemeden homurtulara dnen mrldanmalar iitiyordum. Tuhaf davranlar, dzensiz kprdanmalar seziyordum. Bozgun, alkantl bir bakentin zeri ne kyordu. Meclisi Mebusan, hkmete knama oyu verdi. Du yulmu ey deildi bu. Meruti hkmdar olarak sadrazamm az lettim ve onun yerine ateli bir zgrlk, demokratlarn ilki olan Ahmet Vefik Paa'y getirdim. Sonra da Kk Sait' ten onu bece rikliliinin ok daha fazla ie yarayaca Ayan Meclisi'ne bakan lk etmesi iin gndererek ayrldm. Cepheye, bir mtareke koullarn grmek zere grevliler yolladm. Ruslar, bu grevlilerin mzakere iin tam yetkiye sahip olmadklar dncesiyle onlar dinlemeyi reddettiler ve artk hi bir engelle karlamakszn ilerlemeyi srdrdler. Konstantaniy ye' den yz kilometre uzaklktaki, imparatorluk' un ikinci bakenti; devasa, kutsal Selimiye Camii'nin hakim bulunduu yz minareli alml ehri silah patiatmadan ele geirdiler. Haberi renince, kk bir oda olan; Mekke ynn gsteren kk bir oyuk biimindeki mihraptan baka sslemesi bulunma yan mescidime kapandm. Ve orada, plak duvann nnde diz kerek alamaya baladm. Utancm ylesineydi ki, daha sonraki gnler kendimi en yakn evreme bile gstermekten kandm. Herkese ve her eye kar kuku duyuyordum. Artk kimseye g venim yoktu. Benim rzam olmadan hibir eye karar verilmemesi ni buyurdum. Ama nazrlarm, alma arkadalarm kabul ede cek durumda deildim. lk defadr ki kendime hakim olamyor dum. Sadrazan ardm ve sonra da onu, saatlerce bou bouna beklettikten sonra geri gnderdim. Sadrazam, benim cinnet iinde yuvarlandn ehirde yayd ve belki haksz da deildi. Yalnzlm iinde "Cengaver", "Gazi", "Yldrm", "Kemik
1 32

Kran", "Kan Sac" lakablarn tayan atalarm beni hrpalamaya geliyorlarm gibi bir duyguya kaplyordum. Onlar; halklarnn sava fkesine egemen olabilecek o kartal baklarna, o boa boyunlarna, o geni omuzlara, o kabark gslere, vakanvisle rin onlara atfettikleri llerin hakimi gcne sahiptiler. Onlarn ek lemleri ok bykt; ksa ve kavisli hacaklar en gl atlar ac dan kinetiyordu ve iri, kll elleriyle topuzlar ve koca yaylar ka m gibi kullanyorlard. Gsz torunlarna nasl da kmsemey le bakariard kimbilir! mparatorluk' u kurtarmak iin onlara ver mi olduum sz tutmaktan aciz gryordum kendimi. B irden; muhafzlara, kimsenin yaklatrlmamas konusunda verilen buyruklara ramen eyh Abdlhda eti ve kanyla mesci dimde beliriverdi. Onda mucizevi bir grnm grmekten kendimi alamamtm. Solgun gzlerini zerime dikerek benden nce dav rand. "Snavdan ya baaryla kacak, ya mahvolacak ya da yaam i in kendini gl klacaksn ocuum. Seim senin." "Dman durduracak, mzakerede bulunacak hibir arem, hibir yabanc g umudum yok." "Sizden istenen bunca vilayeti verebilirsiniz. Atalarnzdan mi ras aldnz tartlmaz mutlak g bundan etkilenmeyecektir. Sizi utan verici bir bar imzalamaya zorlam da olsalar, sultan, hali fe el srlmemi olarak duruyor. Siz hayatta kalan tek gsnz. Yaral mparatorluk binlerce yarayla kanayabilir, imparator ise ye nilmez kalr. Bunu hatrlayn, size ynelen ve sizde umut arayan herkese bunu gsterin." Onun araya giriini; mutlu bir raslantyla, bu batan aa kara gkte rkek bir k izledi. Edirne' nin dmesi Londra' da bir a larm annn almas gibi yank yapmt. Birden cengaver kesilen ngiltere "iki bal kartal hibir zaman Konstantaniyye'de dalga lanmayacak" diye grledi. Yedekler bayrak altna arld, Hindis tan' dan acele birlikler gnderildi. Bununla birlikte Britanya do nanmas henz uzaktayd ve Ruslar da bundan yararlandlar. Bir mtareke grmesini kabul ettiler. Bizim kar yolumuz olmad133

n bildikleri iin, ncekinden de kat koullar ne srdler: Tab yalarn teslimi, vilayetlerin devri, yabanc gzetimi altnda reform larn uygulanmas, boazlardan serbeste gei ve ok byk taz minat. Reddetmek, Konstantaniyye'yi de dme tehlikesine atmak ve yeni kymlar demekti. Btn isteklerini kabul ettim. Ve 3 1 Ocak 1 878'de mtareke imzaland. Bunu yapmakla da srtmza haneri yemitik. Ruslar, silahlan n indirmek yle dursun, sanki hibir ey imzalamamlar gibi l drc ilerlemelerini srdrdler. Konstantaniyye dolaylarndaki Kalada'ya kadar vardlar. Konstantaniyye'yi ele geirmelerini artk hibir ey engelleyemezdi. Danmanlar ve de Sadrazam Ahmet Vefik Paa' ya varncaya kadar nazrlar, Bursa'ya snnam iin bana ricada bulundular. Bu hasklara boyun emek istemiyordum, zira igdm, bir defa Konstantaniyye' yi terkedersem oraya bir daha geri dnemeyeceimi sylyordu. Korku yle dursun, bir robot gibi davranarak, Ruslar'n beni hapsedecekleri Yldz' a pos tu sermi durumda, kendimi kanlmaz olana hazrlyordum. Yldz parknn en yksek noktasnda, kck bir kalede giz lenmi bir yeni gotik oyuncak gibi bir nbeti kulbesi yeralmak tayd. Dman birlikleri gelirse bana bildirsinler diye oraya gzle yiciler dikmitim ve her an uursuz haberi ekliyordum: "Ruslar! Ruslar!" "ngiliz donanmas ! ngiliz donanmas !" diye barldn duy dum o sabah. nce iitme duyurnun bana oyun ettiini sandm. Ama hayr, sevindirici haber birok defa tekrarland. O zaman, terifat kuralla rn bir yana brakarak avluya kotum, ardmda tknefes ve soluk lar kesilmi birka aayla bahelerden geerek Boaz'a hakim te rasa vardm. Elimde tek drbnmle, B irleik Krallk'n bayra ekili sava gemilerinin, Adalar nnde demirlerneden nce Mar mara denizinde birbirleri ardsra grkemli bir biimde ar ar i lerlediklerini mkemmel farkettim. Ruslar son bir atlrula Kons tantaniyye' den on kilometre uzaklktaki Yeilky limanna ula1 34

mlard. Bakent'in bir blmn igal etmek iin birlikler gnde rileceini ilan ediyorlard. ok ge! ngilizler onlara ltirnatorn ni teliinde bir nota gnderdiler. Son anda bir uzlama saland: ngi liz donannas birka mil uzaklaacak, ama Ruslar da Konstanta niyye'ye girmerneye sz vereceklerdi. Bunca yzyldr ailemin fethi ve am olan bu binlerce yllk e hir dmann ellerine drneyecekti.

1 35

XIII
Savan aclann ektikten sonra bar, glklerle dolu olaca n tahmin ettiim tartmalan gslernem gerekiyordu. Bunlarla baa kabilmem iin dilediim gibi davranabilmeyi istiyordum. Sadrazama; Meclis'in, grevlerini normal olarak yrtebilecek du rumda olmadn aklayarak feshi iin bir irade gnderdim. D glerin emperyalizmine bir an iin olsun snr koymayan ve de dman ordularn durdurmayan Anayasa'nn yararszln lp biecek zntl bo zamanm olmutu. Onu yrrlkten kaldr myor, bir hayalet gibi yaamaya brakyordum. Kimse kar k mad. Anayasal kurumlar, Boaz' n dibine salm u dayanksz kalntlardan biri gibi diklemesine batmlard. Dmanla grmelere dorudan doruya tek bama balam tm ve sorumluluklann da tek bama stlenecektim. Sava tek bama yapmtm, bar da hkmdarlk ayrcalklannn btn iinde yapacaktm. Yaklp yklann yeniden yaplmas grevini zerime almtm. Temsilcilerimiz; ngiliz toplan Ruslar ' n, Rus toplar da ngiliz ler ' in zerine evrili olarak, Yeilky limannda grme masasna oturabildiler. General gnatiev bize kabul ettitilecek koullar liste sini bizzat kaleme almt. Temsilcilerimize, hibir ekilde tart mamalarn ve kar koymamalarn buyurmutum. Karada ve Srhistan tamamen bamsz olacaklard: Kabul ettim. Ayn ey, bi137

zim tarafmzdan verilenlerle ayrca topraklarn da byten Ro manya iin de oldu: Kabul ettim. Bulgaristan zerklie geecek ve Tuna' dan, Selanik dahil olmak zere Ege denizine kadar yayla cakt: Kabul ettim. denecek sava tazminat, Devlet' in yllk geli rinin drt kat olan bir milyar drtyz milyon rubleye ulayordu: Kabul ettim. knt iindeki Meclis' imin nnde, kanmz boaltan dayat may imzaladm. Koparlan her vilayetin, ngiltere'nin fkesini art traca umudundaydm. Yazgmzla eleniyorlard, ama Rus ya' nn, araya sokulan bu kk devletler araclyla Balkanlar' a egemen olmasna asla meydan vermeyeceklerdi. Tepkileri Rus lar'n kendilerini ann efendileri sanma dncelerini olgunlatn yordu. Bu rzgarl k gecesinde adam, raan' koruyan yksek du varlar boyunca gizli gizli ilerledi. Kk bir kapnn nnde durdu ve onu ald. Kap hemen, daha nce gelmi bulunan bir muhafz tarafndan ald. Muhafz, ziyaretiyi ieri ald. Adam, rzgarn edii kara allarn arasndan baheye dald. Sarayn yaknlarna varnca bir ktn arkasna gizlendi. Aralk olmas gerektiini bildii bir caml kapya kadar komak iin, ileri geri gidip gelen nbetilerin uzaklamalarn bekledi ve zemin kattaki salonlardan birine girdi. Cebinden konutun bir plann kartarak, teras aydn latan fenerierin nda inceleyip zd. Sonra, urada burada bir petrol lambasnn aydnlatt uyuyan saraya yneldi. Kata kt, rokoko koltuklarda uyuklayan birka aay uyandrmamaya iyice dikkat ederek uzun bir geide dald. Arad caml kap gizli bir geide deil de, hizmetilerio kullandklar dahili koridorlardan bi rine almt. El yordamyla bir, iki, kap sayd. Oday karanl a gmlm bulacan sanarak sonuncuyu aralad. Ama hayr, o da aydnlatlrnt ve de grmeye geldii kii onun yle olmasn bekledii gibi uyuyaca yerde bir koltukta okuyordu. Eski padiah Murat't bu. Ve onun evine kadar bir hrsz gibi sokulan adam da onun Proodos mason locasnn biradederinden biriydi. Dostunu, eski efendisini kaygl ve sevecen bir merakla
1 38

szd. Murat beden ve zihin olarak mkemmel salkta grn yordu. Yalnzca salar beyazlarnt. Ziyaretisinin zntl a knln farketrniti: "Beni birbuuk yl nce gen bir adarnn bayla tandnz. Bir ihtiyarnkiyle yeniden gryorsunuz. Belki de bu olayn, Marie Antoinette' de olduu gibi birden meydana geldiini ya da mnze vi yaaymn sonucu olduunu dnyorsunuz. Hi yle deil. Daha arncam Abdlaziz' in lmnden ok ay nce birka beyaz sam vard ve ben bundan ok memnun olmutum; nk bu sa lar, kafa olgunluumla at ba gidiyorlarm gibi grnyorlard bana. Ama annem bu dncede deildi. Tahta kmdan nceki gnlerde bana Pera'dan olaanst bir su getirdi. Ondan sama birok defalar srnce sam genlik rengini yeniden kazand. Bu bakmlardan hemen sonra zel hekimim doktor Capoleone' nin a resizce aklama arad iddetli ba arlar hissettim. Ama beni muayeneye gelen ruh hekimi doktor Leinsdorff, ba arlarma g m nitratn ve losyonu oluturan teki zararl bileimierin yol a tklarn buldu. Salarm artk boyarnay braktmdan beri de aklar yokoldu." Murat'n tahttan dmesinin nedeni ite buymu! Ne alkol, ne de zihinsel zayflk; ama basit bir tuvalet rn. Eski sultan, ziyaretisine nrldanmak iin sesini alaltt: "Kardeim mparatorluk' un durumunun ciddiliini hibir za man anlamad. Tek sabit dncesi, benim tahta yeniden km engellemek. Onu geceleri rahat brakmayan, sava endiesi ya da halklarnn selameti deil, bu kayg. Ona zaferleri abarttlar, yenil gileri ise ondan gizlediler. evresi, kiiliinin etrafndaki karanlk lar alabildiine younlatrd. Bir kr gibi, kendisini enitemiz Mahmut Celalettin Paa'nn gctmne brakt." Konumasn keserek sordu: "Syleyin bana, Mithat Paa nasl? Namk Kemal bey, Ziya bey ve btn dostlarm nasllar?" Ziyareti, Murat' n tam anlamyla iyiletiine tank olmann cokusuyla onu, haklarna deilse bile, en azndan zgrle ka1 39

vumu olarak grmek dileinde itenlikle bulundu. Eski sultan ban sallad: "Gelip zincirlerimi krmak, bir cani gibi hapsedilmeme ses karmayan halka der. Yarda braklm saltanatm geri alp alna mam gerektiini bildirmek halka der. Dostlarnn bugn abuk gelirebilmelerini bekliyorum. O zamana kadar tutsakln kaygla rndan, yalnzln arlndan ve hatta hayatma kar dzenlene cek komplolardan kendimi kurtarmak iin hibir giriimde bulun mayacam." Zira Murat, halefinin, eski bir imparatorluk adeti olan karde ldrmeyi kendisi iin yeniden canlandrabileceini saklamamak tayd. Ziyaretisi, iyi haberi dostlanna bildirmek iin olduu kadar, Murat' zindanndan olabildiince abuk karmak iin de gitmek te acele ediyordu. Murat onu alkoydu: "Girdiiniz kadar kolaylkla kamazsnz. B ir frsat kineaya kadar sizi burada saklayacam." Adam gn boyunca Murat'n dairesinde onu gzleyen say sz hafye ve bekiler kendi varlndan haberdar olmakszn kald. aknlk uyandran raporunu hazrlayabilmesinden nce geen gn ... Hafiyem Cevher Aa, bu bo hikayeyi elde etmekte hi de g lk ekmemiti. Gerekten de Murat'n dostu kont Keratry bu hi kayeyi -tabii evresini uygun decek btn gizlerle de rerek kim dinlemek isterse ona tekrarlyordu. Ben, bu hikayenin zerre kadar doruluk tamadn iyi bilecek yerdeydim, ama bu hayal rnnn kullanl bana kuku vermekteydi. Peki kim uydurmu tu bunu? Hangi amala? Niin imdi? Tam bu srada Perestu, kardeimden haber sormak iin gelip beni buldu. Bu da, bu sylentiler zerine onun kendi kendine soru lar sorduunu gstermekteydi. Beni, sanki o konuya deinmiyor mu havalarnda sorgulamak iin st kapal bir aba sarfetti, ama o da benden kukulanyordu. Ona okumas iin, doktorlarn aabe yimin sal konusunda steim zerine dzenledikleri raporu verdim. Bir iyilemenin olduu tartma gtrmezdi. Baz gnler
1 40

hemen hemen normaldi, ama bu onu, hele ki iinden getiimiz g koullarda yeniden tahta oturtmak iin yeterli deildi. Bir sal tanat deiiklii kargaalk demek olurdu. "Eer Sultan Murat gerekten iyiletiyse, size ne yapmak kala can yine de bilirsiniz aslanm." "Hekimler ok ya da az yakndaki bir depremeden haber ver mekte hemfikirler validem." Perestu tatllkla bana, Murat' tahttan indiriliinden beri niye hi grmediimi sordu. Ben de cevap olarak ona, eski ve yeni sul tann kar karya gelmelerinin saray kurallar asndan zmle nemez sorunlar yaratacan bildirdim. "Aslanm belki de onu allak bullak edecek ya da ona rahatszlk verecek bir gsteriden kanmak istiyordun." Ona dncemin derinliini akladm: "Murat, saltanat srecek kadar iyilememise de, uras gerek ki, srekli kapal tutulacak kadar da hasta deil. Ama benim ona zgrlk vernem halinde evresinde dndrlecek dolaplara dire nemeyecek kadar da zayf: Byle bir durumda gz doymazlar, dzenbazlar, fesatlar kendine eken bir mknats olurdu hep. erdeki yandalar onun adna karklklar hatta ayaklanmalar kkrtrlard. B az devletler de onu, glgesinde i uzlamazl k rklemek iin bir bayrak olarak kullanrlard." Perestu, benim kayglarma katlmakla birlikte Murat' a da ac yordu. Bana onun nezaketini, eli akln ve bana kar duyduu derin sevgisini hatrlatt . Bu hapis hayatnn, onun iin, karlar, ocuklar iin korkunluunu tasvir etti. Aabeyimin hibir eyden yoksun olmad gvencesini vererek kendimi beceriksizce savun dum. "Evet aslanm, onun yoksun olduu birey var. raan' n tm atafat ve binlerce hizmetkan bir anlk zgrle demez." Bunun zerine, bir i ekiiyle Perestu'ya Murat'n zgrl iin sz verdim. O ve yaknlan bundan byle raan'dan istedik leri kadar kmakta zgr olacaklard. Perestu'nun baknda oku duum kvan ve sevgi bana dl olmutu.
141

20 Mays, bir bayram gn olduu iin imparatorluk saraylar nn baheleri, adet gerei halka almt. O sabah Dolmabah e' nin aal yollarnda birok gezinticiler, zellikle de, ou Ru melili, Balkan vilayetlerinden gelen snnaclar vard. Cami avlu larn ve sokaklar dolduran bu evsiz barksz zavalllar, utan verici bartan duyduklar znty akllarndan kartamyorlard. Fark edilmeden, raan saraynnkine alan parkn ucuna doru y neldiler. Sultan Murat'n zindannn gezintilere alkn bekileri, onlarn yaklanalarn kaytszlkla gzlyorlard. Birden, hereyin alt stne geldi. Rumelililer askerlerin zerine atlarak onlar bir anda devreden kardlar ve saray istila ettiler. raan' n komutan, alaydan yetime bir general olan Yedi-Se kiz Hasan'd. Sadklarn sadyd. Okur yazart yoktu. mzasn yle kt atyordu ki, onu 7 ve 8 saylanna benzetiyordu, lakab da oradan geliyordu. Yedi-Sekiz Hasan, belki okuruay bilmiyordu a ma durumu abuk kavram ve soukkanllkla hareket gemiti. Ben o srada, vezirlerden birini huzura alm olarak Yldz' daki Byk Mabeyn salonunda bulunmaktaydm. Uzakta, ate sesini farkeder gibi olmu ama dikkatimi vermemitim. Muhafz efim o dama dald: "raan' da dv var. Mermi sesleri buraya kadar geliyor." Yazhanerne dnmek iin koridora ktm. kinci mabeyincim ok byk bir heyecana kaplm olarak bana doru atld: "Murat' tahtta grmek istiyorlar evketmeaplar. Halk saraya hcum ediyor. Tanr yardmcmz olsun." Muhafz efime, komu klay alarma geirmesi ve oradan raan' a Arnavut askerleri gndermesini buyurdum. Dehete kapl m saray erkan ve uaklar, avluda her yne yararszca koup du ruyorlard. Neden sonra, beni buna o anda hangi tepkinin ittiini kendi kendime sordum. Haremdeki dairerne giderek stm ba m deitirdim. Siyah ve sar renkli gala niformarn srtma geir dim ve altn kabzal tren klcn aldm. Eer devriirnek ya da hatta katiedilmek zorunda kalrsam bunun gsterili giysiler iinde olmasn istiyordum.
1 42

Bu zaman zarfnda Yedi-Sekiz Hasan, saldrganlar durdurmak iin evresindeki birka muhafz toplamt. ylesine yiite di renmiti ki, Arnavut askerler, yokuu inmek ve yz kadar saldrgan zayf engeli ykmak zerelerken, saraya varacak zaman bulmu lard. Kavga yaylmt ama askerler de stnl ele geirmiler di. Yedi-Sekiz Hasan, eline geirdii bir sapay isyanclarn ba nn kafasna indirmi ve vura vura onun tam anlamyla cann karmt. Yirmi baka Rumelili bir kan gl iinde yatyordu. Ba ka otuz kii de yaralanmt. O srada Murat bo bak, dalgn tavr ve elinde bir tabancayla merdivenin st banda grnd. Yedi-Sekiz Hasan, artc bir yumuaklkla onu kolundan tuttu ve dairesine gtrd. Sonra da, duruma hakim olduunu bana bildirtti . ehirde en lgnca dedikodular yaylmaktayd. Halk, Ruslar'n bir saldrda bulunduklarn sanmt . Kapalar ve hristiyan semtlerindeki maazalar kapandlar. Gazetelerde, olayn resmi ve yumuatlm bir hikayesini yaymlattm. Bir n soruturma, Yedi Sekiz Hasan tarafndan ldrlen kkrtcnn kimliini beni a knlkta brakarak ortaya koymutu. Gelip beni Mithat Paa' dan kopmaya aran, eski gazeteci, mutlakiyetn temel direine d nm eski zgrlk Ali Suavi' ydi sz konusu kii. Plan basit ti. Snnaclarn burukluklarn kullanarak ve yenilgilerimiz ne deniyle benim halk tarafndan tutulmamama gvenerek Murat' o nu yeniden tahta oturtmak iin ele geirmeyi tasarlyordu. Perestu bu defa da, acmaszlm konusunda yaylan sylenti lerio onu ne denli tiksindirdiini belirtmek iin, bana yeni bir ziya rette bulundu. Murat'n yzlerce yandan yarglamadan srd m; paalan, Dantay yelerini, ulemay, harem aalarn, asker leri, ebeleri, isiz gsz takmn, klksz iileri ve hatta haremi min kadnlarn zindana attrdm anlatlmaktayd. Bu sayp dk me, bir kahkaba patiatmama yolat. Ali Suavi suikastnn sulula rn yarglamak iin toplanan skynetim mahkemesine, hogr gstermesi iin bizzat ben talimat vermitim. Mahkeme yalnzca bir lm cezasn -ki, ben de onu yaam boyu hapise evirdim- ve
143

birok da srgn karara balamt. Perestu konumasn srdr d: "air Namk Kemal' in, sizin buyruklarnz zerine sala za rarl ve ksz bir zindana kapatld ileri srlyor." "uras gerek ki, ben onu Kbrs' a gnderdim, ama onun iin en gzel evi setirttim. O evde benim hesabma yatp kalkyor." Kk Sait, Paa'nn gzmden dmesine sevinmiti. Ona ta hamml edemiyor ve hain gzyle bakyordu. Ama ngiliz Said' i azietmeme de armt. Ben de ona, bunun, Plevne kahraman Gazi Osman Paa'y onun yerine atamak iin yapldn syledim. Bu cevap yeterli gelmemiti ona. Bana ngiliz Said' in ball n, drstln hatrlatt. Beni, st kapal szlerle, etrafmda boluk braknakla sulad. Hepsinin de yararsz olduklan cevabn verdim. Hibiri de suikast nleme ve onu baarszla uratma becerisini gsterememiti. Perestu, gvensizliimin ar gitmesine zlyordu. Belki, baz durumlarda ayrm gzetmeden cezalandrdn kabul ettim. Ama yanllkla bir dostu uzaklatrmak, bilinmeyen bir dman yanba nda tutmaktan daha iyiydi. Zira Ali Suavi'nin su ortaklar yoksa bile, giriimi rnekler oluturmu ve dal budak salmt. Ali Suavi kafa olarak dengesizdi. Polis raporlar bunu ortaya koyuyordu ve nadir karlamalarmz srasnda ben de farkna varabilmitim bu nun. Ama kim elinde oynatmt onu? Murat'n Joeasnn birok i pucunun onlara doru gtrd masonlar m? Uzaklardaki srg nnden bana mektuplar, savunmalar, itirazlar yadran Mithat Paa m? ngiltere niin olmasn? Polisim, Ali Suavi'nin ngiliz kkenli karsnn, lkesi iin bilgi topladndan kukulanyordu. Derken, Murat'la ilgili niyetlerimi sordu Perestu ve ben de o nun yalnzca, bu soruya bir cevap almak iin beni grmeye geldi ini anladm. "Msterih olun. Beceriksizliini mazur gstermek iin, bana gelerek kardeimden kurtulman tleyen bu vezirin fikrine uya cak deilim. Onun bana bir felaket gelseydi, mason biraderleri nin cnden ok korkardm zaten;" diye aka yollu ekledim.
1 44

"Sizi tanrm aslanm. Elinizden ktlk yapmak gelmez, nerde kalm ki ldresiniz!" "Durum ne olursa olsun, Murat' bundan byle serbest brak mam imkansz." "Sultan Murat bir kurban, dedi Perestu." "Kardeim; Tanr baka trl karar verinceye, yani ikimizden biri lnceye kadar tamaya mahkum bulunduum zahmetli bir yktr ey Valide'm!" Ali Suavi suikastnn zerinden fazla gn geernemit ki, n giltere elisi Sir Henry Leyard Yldz'da arz endam eyledi. Hepi miz gerilim altndaydk henz. Muhafzlar onu gvensizlikle ince lediler. Mabeyinciler, o sinirli durumlarnda hi de nezaket gster mediler. O, bu davran kendisine ynelik sanarak buna alnd. Yaratcs arncam Abdlaziz ' in zevkine uygun olarak yaldzlar, aynalar ve enli am kumalarndan yaplma bir mcevher kutusu nu andran kabul salonuna girdii zaman sknet ve gleryz gs terdim. Diplomat, ngiliz soylusuna zg o umursamaz savruklukla i lerledi. nsan, srekli aralk duran aznn ona verdii budalaca i fadeye ne de dalgn grnne bakp kendini aldatmamalyd. As lnda, dzenbazln ete kemie brnmyd o. Bana nmz deki gnlerde Berlin' deki uluslararas bir konferans toplantsn haber verdi. Bizim temsilcilerimiz Berlin'de elbette ki hazr bulu nacaklard, ama Britanya hkmeti de karlarmz gllnn btn etkisiyle savunmay kendine ama edinecekti. Layard' a, bu cmertliin bedelinin ne olacan sordum. "Zat ahaneleri, hristiyan cemaatleri lehine reform sz vere ceklerdir." Bu, seyircileri elendirme faslyd. Bunu amaz olarak izleye cek olan asl konuyu bekliyordum. "Ykmllklerimizin yerine getirilebilmesi iin gerekli ara gereci elde etmemize imkan salanmas amacyla Zat ahaneleri, Kbrs adasnn ngiltere tarafndan igal edilmesine ve ynetilme sine rza gsterirler. . . "
1 45

"Ekselanslar ! yle gryorum ki, aylardr sren nabz yokla masndan sonra Britanya hkmetinin seimi en nihayet bu gani met zerinde karar klm." Layard irkildi. Dilini yutmutu adeta. Ben daha ktsn, ok daha st dzeyde toprak istekleri beklemekteydim, ama rahatlad m aa vurmaktan kendimi alkoydum: "ok yazk Eli Beyefendi l lmparatorluk'umun en kk par asn bile veremem. Bunu yapmaya hakkm yok." "Kbrs, Zat ahaneleri, imparatorluk iin hibir yarar gster miyor. Umut vermezcesine yoksul olan bu adann salad hibir ey yok, ylesine ki, ngiltere iin avantajdan ok bir yk olacak. Eer oray istiyorsak, bu, ona zorlandmz iindir. ngiltere' nin Kbrs'taki varl, Zat ahanelerinin Suriye ve Mezopotamya'da ki, tartlma tehlikesine giren otoritesinin glennesini salaya caktr." "ngiltere, hibir kprtnn olmad vilayetlerdeki ayaklanma hareketlerini nceden grmek iin kendini benim mneccimimin yerine mi geiriyor?" Bu alayl konumam, elide irkiltici bir etki uyandrmt: "Eer Zat ahaneleri raz gelmezlerse . . . Konstantaniyye' nin a lnmas ve lkesinin paralanmas, bunun hemen ortaya kacak sonular olacaktr. Hibir ey kurtaramayacaktr mparatorluk'u." "Kukusuz Eli Beyefendi, ama Rus ordusu Konstantaniyye'de ordugah kursayd, bu bize olduu kadar ngiltere iin de byk tehlike olurdu; Zira Rusya hemen o anda kendisine Hindistan yo lunu aard." Pazarlk geleneimiz, tartma yapmadan boyun ememi yasak lyordu. Kantlar gsteriyor, kararn oktan alm bulunduum her trl dnden daha da uzak olduum izlenimini veriyordum. Kb rs' brakmazsam ngiliz desteinden vazgeerdik. Layard karm da bocaladka bocalyor, geriliyordu. Kzm, kayglanmt; yz kzaryor, sanki takma dii azndan frlayacakm gibi kelimeleri biribirierine karyordu. Saldrganlaacak kadar sabrn kaybet miti:
146

"Kbrs' igal etmemize izin verseniz de vermeseniz de biz bu nu ne olursa olsun yapacaz." "Bunu yapmanza izin veriyorum, ama onun; sava tazminat o larak geici sfatla igal edilmi bulunan Batum, Kars ve Arda han ' Ruslar bize iade edince, geri verilmesi kesin kouluyla." Sonunda bir anlamann yakn olduunu gren Layard uysallat: "Zat ahanelerine, yle bir durum olduunda Kbrs'n taraf mzdan derhal boaltlacan sz veriyorum." Anlama, 4 Haziran 1 878'de byk gizlilik iinde imzaland ve bir hafta sonra da Berlin Kongresi ald. Hemen haberdar edilmi tim. Kongre' ye bakanlk eden Prusya Babakan Bismark, daha ilk andan itibaren bizim temsilcilerimizi azarlamalar, tehditler ve parlaylarla hrpalad. Bizimkiler bir hakszla kar ktklar za man, en deneyimlilerini bile akna eviren bir kabalkla azlar n kapatveriyordu. Politikas, onu Ruslar'a yarannaya gtryor du ve de onlarn sertliklerinin szcs olmutu. ngilizler; daha balar ba lamaz, anlamaya, Kbrs' a ramen bize ihanet etmilerdi. Bizden bir vilayeti her skp allarnda, u tanp sklmadan edeceimiz tasarruflar, "ne byk tehlikelerden kurtulacamz" sayp dkyorlard. Avrupa'nn bize kar en iyi niyetler besledii gvencesini vererek soyup saana eviriyariard bizi. Benim iin tek ho an, Berlin' den aldm, bana unutulmaz otu rumu hikaye eden o telgraf okurnam olmutu. Sorunlar hemen he men tamamen zmlenmi, bir baka deyile kayplarmz onay lanmt. Konferans sonuca doru yol almaktayd ki, bir sabah Bri tanya temsilcisi Salisbury, zellikle de, perde gerisinde Kongre'nin iplerini aynatan u sevimli, hassas ve eytani Britanya babakan Disraeli, toplant masasnda yerlerini aldklar zaman sert baklar ve fkeli yzlerle karlatlar. Ne gemiti ki? Kbrs'n devri ko nusundaki anlamann evresi ve sureti, binbir tenbihle, ii gc seyahat etmek olan Marvin diye birine teslim edilmiti. O da hi vakit geirmeden belgeyi, ok iyi bir para karlnda ngiliz ga147

zetesi The Globe'a satmt. teki mzakereciler bu anlamalan basnda grnce, kaHeliklerini fke iinde apak szlerle ngiliz ler'in yzlerine vurdular. Konferansn banda her hkmetten, he nz karara balanmam sorunlar zerinde gizli hibir anlamann bulunmadna ilikin trenle yemin istennemi miydi? Disraeli ve Salisbury yemin etmemiler miydi? ki ngiliz' in malcup yz meslekdalarn daha da ileden karmt. Fransz Dileri Bakan Waddingston kapy arpp kt. Disraeli, reziliikierinin gzler nne serilmesinden dolay km durumda, Salisbury'yi, kendileri dndaki temsilcilerden tek ba na syrlmaya terkederek yataa dt. O zaman Bismark, barse ver Bismark, dalmay nlemek iin araya girmek istedi. Fransz, gidiini geri almaya ikna etti ve bu ada layk tam bir diplomat ol duu iin oyun, bedelini bir defa daha bizim dediimiz pazarlk yoluyla bitti.

1 48

XIV
Yenilgilerimizin, kayplarmzn, utancmzn sayfasn evir mek iin, daha tahta kmadan nce kuruduum bir de kendimi vermeyi kararlatrdm. zerine eildiim ve uzmanlara incelettir diim alanlarda imparatorluumuzun adalamas. Dnmeyle geen bu yllarn meyvasn uygulamaya koymakta ve kendimizi Avrupal lkeler dzeyine ykseltmekte sabrszlanyordum. Adli reforma, demiryolu ve karayolu ann gelitirilmesine, tarmn makinelemesine hevesle attm kendimi. Aabeyim Murat' n en deerli tasars olan eitim, benim kalbirnde de zel bir yer tutu yordu . Konstantaniyye' de yeni onsekiz Yksek Okul ald. lk Trk niversitesi sonunda kurulmutu. Btn vilayetlerde ilkokul lar oald. Orta renime gelince, o da kesin dzenini almt. Arncam Abdlaziz'in iflasnn brakt kt izlenimi silmek ve borlarmz ynetiyor grnts altnda, byk lde iktisadi em peryalizm uygulayan uluslararas komisyonu aradan karma arzu suyla kamu borcu konusunda, yabanclarn gvenini hkmranl mza halel getirmeden bize iade eden bir kararname yaynladm. Bana yardmc olmas iin, Kk Sait'i srgnden geri ar dm ve onu sadrazam yaptm. Adama gvenmiyordum, zihni ve ahlaki dstlnden kukulanyordum, ama zekas ve becerisiyle bylesine geni bir program iyiye gtrebilecek tek kii o idi. Ben sabanla iz ayordum o da arkarndan tohumu ekiyordu.
1 49

Hazrl ve reformlarn uygulanmasn daha bir zenle izlemek iin, ynetim arklarn gerek bir ar kovan olmu bulunan Yl dz'da merkeziletirdim. Brolan oalttm. Yunanca, Ermenice, branice, Arapa, Franszca, ngilizce, Almanca . . . btn dillerde evirmenler hizmete aldm. leri en bynden en kne ka dar bizzat izlemeye gayret ediyordum. Arncam Abdlaziz ve aabeyim Murat' n bahtszlklanna ura mamak iin gizli polisi yeniden rgtledim. Rafiyeler raporlarn "Jurnallerini" gn gnne bana veriyorlard. Bu rgt iime m kemmelen yaramaktayd. ekingen yaradlta olduum iin dos yalar, bir takm katlar insani ilikilere, zellikle de halkn n ne kmaya tercih ediyordum. Kimilerinin rtc bulduklar, ama bana olaan grnen birok iin stesinden gelerek, alma oda nn dibinden ynetim yrtyordum. Bu ie gmlmlkte derin bir zevk buluyordum. Uzun sreden beri basn karsndaki gszlmzn bilin cindeydim. Bu gszlk, yaadmz ac olaylarda evremizde o luan boluun byk nedeniydi. Saraym gazetecilere amaya karar verdim. Armenius Vambery'yi byk bir zevkle yeniden gr dm. Bu eski Trkiye dostunun bize vgler dzeceini umarak o nu Yldz'da konuk ettim. Mutlakiyetiliimi ihbar etmek iin so luk tketen Edwin Pears' i davet edecek kadar ii ileri gtrdm. Koullarn ileri srd ve eski kurda nian vermeyi nerdiim za man yumuatamayacaktm. Yine de onun gururunu okamas gere ken bir davranta bulunmutum. Dostu Mithat Paa ile barm tm. Srgn geri getirmesi iin yatm gndermi ve onu Suri ye' ye genel vali atamtm. Bu ar program iinde, kendimi mzie vereceim birka bo saat ayryordum. Ailemizin btn yelerinde mzik kula vard ve benim zevkimi de babam gelitirmiti. Bana, "Dou mzii g zeldir ama hep hzn saar, Bat mzii eitlilik gsterir, sevin verir" diye tekrarlard. Yaz masamn zerine de Verdi' nin ve Do nizetti' nin paralarn koyard. Kendisi de Donizetti' nin kardei a raclyla talyan mziine balang yapmt. Bu zat on yl s1 50

reyle padiah saraynn mzik retmeni olmutu. Benim de o cukluumun ilk yllar, her zaman kpr kpr ve hep maskaralklar yapan ufak tefek bir ihtiyarn hatrasn saklamaktaydlar. Mavi, sar ve altn renkli bir mcevher, her yanyla ssl bir minyatr olan kk Yldz tiyatrosu henz bitmiti. Fresk kapl kk bir kubbe yldzl tavan talandryordu. Saylar altma kadar kan orkestramza zenginlik katmak i in, Yldz' a yksek nitelikte solistler getirtmitim. Haremin tercih ettii hafif eserleri, Askerin kz (Alayn Kz), zellikle de oba nn operas (Gzel Helen)' ni temsil ettirtiyordum. Ben kiisel ola rak demircinin operas (Il Travatore) ya da haydutun operas (Tali bin Kudreti) gibi daha dramatik operalan tercih ediyordum. O akam, benim en sevdiim opera olan "Kamelyal Kadn" (La Traviata) temsil ediliyordu. Bizim geleneksel Trk mziimizi tercih eden Osman Paa' yla ortadaki Joeada oturtmaktaydk Ha rem Joeasnn yaldzl kafesleri arkasnda kadnlann cvldayor lard. Pera' da ok yapld gibi, Paris'ten gelme daha hafif bir varyete gsterisini kukusuz tercih eden kimi paalar uyuklamaya hazrlanyorlard. Onlar da benim gibi Violetta tarafndan bylen dikleri iin bunu yapamadlar. Rol oynayan arkc coku, tutku ve tatllkla yanan, ehvet uyandrc gzellikte bir esmerdi. Duygu yznden okunuyordu ve ben gzlerimi onun bedeninin bir kkr tc bir bitkin hareketlerinden ayramyordum. Ad Arnaha Ciam pi'ydi. Ailede herkes ark sylyordu ve bu akam; baba, anne, i ki oul, iki gelin, kz, gzel Amalia ve kocas koca, soylu baba ro lndeydi nk hepsi de sahnede buluuyorlard. Eser, benim ifte hznm iinde -zira ben mutsuz sonlara hibir zaman dayanamammdr- sonuna varyordu. zntden ta kesil mi olarak Violetta' nn lmn bekliyordum. Derken, aknl m arasnda ite birden, Arnaha'nn son arya olan "Prendi, gust' e l ' imagine . . . " aryasna balamas gerektii srada, doktor, can eki mekte olan kzn yoksul at arasna geliyor, hastaya, onu iyileti ren mucizevi bir ila veriyor, her eyi anlam olan Alfredo onun koliarna dyor ve dn, en iyi duygularna yeniden kavuan
151

sinyar Germont'un hayr duasyla yaplyordu. Alamaya baylan harem kadnlar sonsuz derecede d krklna uramlard, pa alar hibir ey anlamamlard, ben ise sevincimden uuyordum. Locamn arkasndaki sar ve altn renkli kk fuayede, adet ol duu zere arkclar kendime tantrttm. Amalia Ciampi k bir reveransla nmde eildii zaman, dekoltesinin ho kabarklklar n ve etkileyici derinliklerini farketmemem imkanszd. Topluluk tan, eserin sonundaki esrarengiz deiiklii bana aklamalarn is tedim. Cevab veren Amalia oldu: O benim metin konusundaki zevklerimi renmi ve houma gitmesi iin son salneyi deitir mek istemiti. Btn aile eserle dalga geiyordu ve mzik bak mndan Verdi anlaynda olsa da taban tabana zt yeni bir son yaz mak bir ocuk oyunu olmutu. Ben Amalia' nn parmana zmrt bir yzk geirirken o, bu ulu ve srarl bir bakla gzlerini zerime dikti . ki gn sonra, allmam bir saatte onu ay imeye davet et tim. Herkes kendi yerine ekildii iin sarayn boald tam le yemeinden sonraki uyku zaman, ihtiyatllk bakmndan en uy gun and. Onu zel Malikane' nin son katnda yer alan klk bah ede karladm. Buras benim kiisel kullanmm iin henz biti riimi olan kkt. Sultanla bulumak iin at arasna getirilmi olmasna arm grnyordu ama kendisini abuk toplad. Cam tavanl uzun salonda; in sakslarndaki egzotik bitkileri, tek ayak l yuvarlak masalar zerine yerletirilmi ku kafeslerini bir eit hayranlkla tek tek inceleyerek dolayordu. Sade dantelle ok iyi uyumu giysisi bedeninin zerafetini ve vcut hatlarnn vaadkar yuvarlaklklarn ortaya seriyordu. Geni kenarl apkas yzne bronz renginde bir glge veriyordu. Bambudan bir kanapeye otur duk ve ben ona, onun yabanc eli hanmiarna yaparken grd m ekilde ay sundum. Bu Batl kadn bir hayli rktyordu be ni. St kardeimin baz geceler bana okuttuu romanlardaki o a kane treni sergilernemi mi bekliyordu acaba? Amalia, le yemeini henz bitirmi olmasna ramen, ona sunduum pastalar, ekerlemeleri yalayp yutuyordu. Bu gzel i1 52

tah beni yreklendirmiti . Onu elinden tuttum . Cevap olarak davetkar bir glmseyite bulundu. Evcil kularnn akmalar a rasnda kendisini teslim etti. Ziyaretleri, haftada defa olmak zere yenilenmiti. Koum lar altn sars siyah saray arabasnda hzla gtrlmeye baylyor du. Arabacnn, gidi-geli srasnda kendisine bir yol amak iin "destur!" diye bann duymaya baylyordu. Sarayn kapsndaki muhafzlarn, kendisine silahla selam durularn grmeye bayl yordu. Vcudu kadar sesinin de hayran olduum iin, olabildiince sk ark sylettim ona. karlarn, kocasmnkine varncaya kadar yaknlarnnkini de tam bir ustalkla savunuyordu. creti konusun da pazarlk etmesine, benden istedii ok yksek mebla reddet mek istediim iin deil, kantlarn elinden gelen btn batan karclyla yumuatarak sunmasn grmenin basit zevki iin izin veriyordum. Sz gelii o, Kraln Kz operasnda kocasnn Rigo letto roln stlenmesini istiyordu. Ben de, bunun bariton deil, bir tenor sesi gerektirdiini syleyerek kar kyordum. O steli yordu. Ben de o zaman pazarla giriiyor ve karlnda eserin sonunun deitirilmesini istiyordum, nk metni politik adan bozguncu ve hkmdarlar iin aalayc buluyordum. O da bana, Mantua dkn "iyi kii", Rigoletto' yu da "kt kii" yapmak iin sonu deitirmeye sz veriyordu. ArnaHa'nn kiilii, harem kadnlarnn itaatkarlyla ztlk o luturuyordu bereket ki. O, sanki dnyadaki en kolay eymi gibi, sultann fethine kadar gtryordu ii; hem belki de yleydi. Sakin creti beni alt st ediyor, ak szll de sevindiriyordu. Co kuyla tayor, kendisiyle birlikte bir seyahat ve macera kokusu ge tiriyordu. stelik hatalar, yrtcl, tutkusu bile beni elendirmek iin yaratlmlard. Yaadm evre Amalia iin korkun bir d krkl olutur mutu. Tam bir burj uva ailesine uygun, kk ve mtevazi bir vii Iayla karlatrd konutumu ktlemek iin bana Roma sarayla rn, Paris ve Londra otellerini tasvir ediyordu. Paris' e sipari edil153

mi olan, ar bir ekilde oymal maun yatak odann nnde, bu nun ancak akar sahibi bir aileye yaraacan haykrd. Onunla bu lumaktan holandm bu k bahesinin mobilyasn Bournemo uth ya da Cabourg'taki bir tatil evininkiyle karlatryordu. Ayn ekilde, saraymdaki giysilerin bayaln eletiriyordu. Her ziya retinde onu arlayan Cevher Aann altn ilemeli siyah nifor masm ok irkin buluyordu. XVIII. yzyl gravrlerinde grm olduu, batan aa ilemeli kaftanlarn, saray kyafetlerindeki o kocaman kavuklarn artk olmamalarndan znt duyuyordu. Hiz metimdeki, yalnzca sekiz yardmc ve sekiz harem aasyla yetin memi anlamyordu. Cilal eski terliklerim ve tek bir dahili giysiye sahip olmaym onu zyordu. Herhangi bir gezgin gibi, Eski Sa ray' daki hazineyi ziyaret etmiti ve benim, atalarmn resimlerin deki gibi mcevherlerle kapl olmayma zlmt. Ben, Adile halann tahta ktm gn bana vermi olduu yakutu bile ta maktan vazgemitim. Altn zerine yerletirilmi basit bir akik o lan tek bir yzkle yetiniyordum. Amalia Ciampi, benimle kurallara uygun resmi, kalc ve srek li bir iliki yaamay umut ediyordu. Oysa benim byle hoppalk lar iin ne zamanm ne de elverili durumum vard. En mahrem grmelerimizde bile kafam devlet sorunlaryla dolu olarak baka yerdeydi. Amalia, mesleimin skntlarnn beni bir an olsun b rakmadklarn hissediyordu. imi, bunu itiraf etmeksizin kskan yordu. Glmsemesini ancak, ona armaann verdiim zaman ye niden taknyordu, zira her ziyaretinde ona, kk talarla ilen mi, bir iek demeti, bir manzara tasvir eden, renkleri canl mine kaplamal altndan bir kutu sunuyordum. Amalia artk bunlarla ge leceinin bir gvencesi olarak grd ok gzel bir koleksiyana sahip oluyordu. Onu elendirmek iin kural inedim ve onu haremime sok tum. Yeni bir aknlk, yeni bir d krkl oldu bu. Amalia, mer mer havuzlarn evresinde kendilerinden gemi, iri mcevherlerle donanm olaanst gzellikteki plak kadnlarla dolu altn du varl salonlar bulacan ummaktayd. Karlat; drt kadn, bir1 54

ka ikbal, mtevazi bir baheyle evrili henz tamamlanm iddia sz bir binadaki hepsi de birbirinin benzeri havadar, kl daireler, baheyi kuatarak onlar erkek baklarndan koruyan yksek du varlar olmutu. Amalia, bir entrikalar, kskanlklar, ihanetler uru manna atlmaya zevkle hazrlanyordu. Oysa bu kadnlar aralarn da mkemmelen aniayorlar ve dzenli, akl banda, ksacas burjuvaca bir hayat sryorlard. Padiah hareminin bir sanat oku lu olduu zaman sona ermiti. Bundan byle bir yatl yurt olmutu oras. Kalfalar kendilerini, hanmlar olan kadnlara, kadnlar da kendilerini dorudan doruya ocuklarmza adyorlard. Gndz; kk, gerekli ve en bayalarndan birok meguliyetlerle doluy du. Amalia, kadnlarm mutlu eden bu yaama tarznn verdii s knty ldrc buluyordu. Kadniarm yabancy itenlik ve me rakla karlamlard. Amalia, bitmez tkenmez tavla ve domino partilerinin verdii skntdan dolay esnemekteydi. eri oyun ka tlar sokmak istemi ama, katlar felaket taycs olarak nlen dikleri iin atlmlard. Amalia, karlarnn yaad bu hayat "onlarn mahpusluu" diye niteliyor, hibiri de isteine aykr ola rak alkonulmad halde, onlarn bunu anlamakszn bu hayata katiannalarma ayordu. Onlarsa Amalia' a zgrlklerinin geni liini gstermek istiyorlard. Yrmekten nefret eden Amalia, k yneticisinin izniyle, Yldz'a bitiik byk parktaki uzun ge zintiler iin onlar izlemek zorunda kalmaktan dolay homurdanp duruyordu. Bir anlama zemini bulundu yine de. Bir le sonras, rahatsz edilmemem konusundaki kesin yasaa ramen birok harem aas kapm zorladlar ve korkmu bir tavrla, Adile sultann ok kzgn bir halde geldiini bildirdiler. Halamn, kadnlarm ziyarete geldi ini biliyor ve onu haremde karlamay dnyordum. Her za manki ylesine arbal ve ylesine kendine hakim soylu hanme fendinin yerine irretin biri dalmt salonuma. Adetlere akn ola rak, nezaket kuralarn yerine getirmeme bile frsat brakmad. "Bu yaratk var ya !" diye bard. "Hepimizin kayb olacak bu yaratk!"
155

Amalia'dan sz ettiini anlamtm. Hibir soru sormaya cesa ret ederneyerek srtm edim. O, her birinde birer iri tal yzk bulunan parmaklarn koluma batrd. "Gel benimle de gr." Benim konutumu bitiikteki harerne balayan geide girdik. Birka mermer basamak indik, kk, dar bir aviuyu getik, mte vazi boyutlardaki bir kapy atk ve dar tahta merdivenleri trman dk. Adile sultan bana grlt yapmamarn iaret etti. Diba giysile rinin hrtsyla o hanmlar telaa vermemek iin eteini topla mt. Sonra, beni buyurgan bir tavrla, haremin ana salonunun ka psn ssleyen rengarenk cal pencerelerin hizasna kadar eerek: "Bak ve utan !" diye fsldad. Hayal edilemeyecek bir manzara grmtm. Kadnlarm, ik ballerim ve onlarn kalfalaryla yirmi kadar kadn, lgnln per esine dme benziyorlard. Giysilerini abucak karyorlar, a r ilemeli alvarlarn, yeleklerini, uzun kollu effaf gmlekleri ni, altn para ya da deerli talarla kapl balklarn yere frlatyor lard . Saray terzilerinin byl parmaklarndan kan bu harikalar buruturuluyor, ineniyordu. Sonra, kadnlar, aa yukar plak lanca, koca koca mukavva kutulardan dik eteklikler, sabahlklar, halinal korseler, yksek kenarl potinler ekip karyorlar ve on lar zerlerine giyerek deniyorlard. Ama bu yenilikler onlar bece riksiz klmaktayd. O zaman, konsollarn zerine serdikleri Journal des nodes( l )' un nshalarna eiliyorlar ya da Analia'ya akl da nyorlard. O ise bir koltua oturmu, grkemle ve kaytszca Lo la Montes havalarnda ksa bir puro tttrmekte ve bu yanay sa kinlikle gzlemekteydi . stenen her yardmda bulunarak, burada bir kurdele balyor, urada bir elbise kolu kabartyordu. Bu ha nmlar hrsiarn salarndan aldlar. Sinirle, uzun geleneksel rg lerini bozdular ve saiarna karan inci tellerini zdler. Amalia, birinciye, eline den koca bir sa topuzunu yapmak iin yerinden kalkt, o srada tekiler de evresinde halka olmular, azlar a( 1 ) Moda gazetesi.

1 56

knlktan bir kar ak, onu taklit etmeye alyorlard. Amalia daha sonra, kk bir mukavva kutudan, Paris modasnn son l gnl yapma iekler kard ve eserine onlardan bir ounu ba trd. En hzllar, kalan incik boncuklarn zerlerine atldlar ve kutuyu boalttlar. Gecikenler bunun zerine Sevr vazalarma sald rarak ilerinden glleri ve ipek karanfilleri skp aldlar ve onlar kendi salarndaki topuz taslakianna gururla taktlar. Az sonra sa landa kullanlacak durumda tek bir yapma iek kalmamt ve mutluluun doruundaki bu hanmefendiler, yaldzl aata kabaca erevetenmi aynalarn nnde, ileri geri dnp duruyorlard. Adile sultan, "mdahalede bulunmayacak msn?" diye bana sabrszlkla sordu. "Sras deil, kimse dinlemez beni." Halamn sert bir ekilde kapy ama hareketinde bulunduunu grdm. Sonra elinde tutmakta olduu kap kolunu brakt, bir ya rm dn yaparak ar ar uzaklat . Etek ular krmz haly s pre spre yava yava merdivenleri inerken ben de arkasndan yrdm. Eli trabzann zerinde, durdu ve bana doru dnd: "Ben bitmi bir kuaa aittim belki de. Ama unutma ki aslanm onlar, gelenekler hibir zaman bitmi deillerdir." Pervine Pelek Hanm, benim en yakn alma arkadalarmdan eli Mnir Paa'nn oluyla evlenmi ve saraya alnmt. Onun ta rafndan gelen bir grme isteinin hi de olaanst bir yan yoktu. Daha nce, arncam Aziz' in haremine aitti ve orann en na dide sslerinden biriydi. O daha kapdan ieri girerken bir dram sezinledim. ou kadnlanmz gibi imanlamt ama yeni yetme liinde tandm gzelliini hala korumutu: Ne yazk ki, yz karmakank gibi gelmiti bana, gzleri her yana dnp duruyor, ellerini kvnp bkyor ve konumay baaramakszn orada dikilip duruyordu. Yine de onu oturtnay ve biraz yattrmay baardm. Pervine Pelek Hanm, kendisi iin fazla ar olan srr artk sakla yamyordu. Ancak iki cmle telaffuz edebildi. ylesine alak sesle konuuyordu ki, kulan tam anlamyla azna yaptrmak zo runda kalmtm. Bununla birlikte ak seik iitmitim:
1 57

"Sultan Aziz intihar etmedi. Katiedildi o." Facia srasnda, amcann odasnn stndeki blmde bulunan ikballerle birlikteymi. Nasl derseniz, ikballer, verdikleri ifadelere gre olaan d hibir ey gemediinden emin olduktan sonra gzetierne mevzilerinden ayrlmlar. Onu sorularla sktrdm a ma bana dokunakl bir suskunlukla karlk verdi. Korkmutu, ka mak istiyordu, kafasn durmadan kapdan yana eviriyordu. Ben de gitmesine izin verdim. Be yl ncesine uzanan hayaller, kukular, ruhsal durumlar o laanst bir belirginlikle aklma gelmilerdi. Benliimin derinli inde, amcann ldrldnden bir an bile kukum olmamt. Ama elimde kantlar ya da belirtiler bile eksikti. Soukkanllm parampara olup gitmiti. Olaanst bir hrsa kapldn hissedi yordum. Her eyi bir yana brakarak Zaptiye Naznn ardm. O na en sert, en gizli soruturmay yapmasn buyurdum. Hibir yn tem, hibir tedbir ihmal edilmemeliydi. Gnler boyu dikkatimi hangisi olursa olsun, bir konu zerinde younlatrma gcn ken dimde bulamadm. Sonunda vezirim; polisin, meslei pehlivanlk olan, geenlerde bir iki alemi srasnda sama sapan konuarak bbrlenen ve de durumunun ok zerinde varla sahip bulunan Mustafa diye biriy le ilgilendiini bana bildirdi. Onun tutuklanmasn ve Yldz' a ge tirilmesini buyurdum. Muhafz karakolunun, o zamana kadar henz hi ayak basma m bulunduum u iki kk, dar karanlk odasn hatrlyorum. Bu odalar pis deildi, irenti, le gibi ter ve ttn kokuyordu. O dalardan birinde pehlivan sorguya ekiliyordu, ben de teki odann yar aralk kapsndan sorgulamay izliyordum. Sorular ve cevaplar biribirleri arkasndan allmam bir arlkta gelmekteydiler. Polis memurunun bouk sesine, Anadolulu ivesine, pehlivann halka ait izler tasa da kesinlikle daha uygar, kibar sesi karlk veriyordu. Beyaz, tahta masann nnde sakin bir ekilde oturmaktayd. Ben, bir adale dayla karlamay beklemitim. Vcut yapsnn zel bir etkileyicilii yoktu. Yznn, herkesinki gibi olan, ifade1 58

siz izgilerini ok iyi gryordum. ltiraf etmekte hibir zorluk karmad. Hikayesi ylesine tyler rperticiydi ki, sakin sesinin da ha da glnderd bir gerek dlk duygusu hissettim nce. Ci nayetini ayrntlaryla anlatrken hibir heyecan belirtisi gstermi yordu. B ir bakla sultann damarlarn kesen oydu. Anlatmna, yapmackl ama anlam tayan el, kol hareketleri elik ediyordu. Kelimelerinin, basitlikleri iinde mthi bir anlatm gc vard. Benim rengim atmt, yanmda ayakta duran polis memuru kork mutu. Terifat kurallarn unutarak bana bir kadeh rak sundu. Ka til ayn kaytszlkla itiraflarn srdrmekteydi. Ba kim ver miti ona? cretini kim demiti? Bu konuda da hibir ey gizle medi. Adlar, pek ok adlar vard. Bazlarnda aknlktan sryor dum neredeyse. Bazlan da bana eski, tatsz, zc duygular hatr latt. Bahtsz amcann yazgsndan dolay olduu kadar, Bunca yl sonra i paralayc kukularn doru olduklarnn ortaya ktn grmekten dolay da alamak istiyordum. Bununla birlikte bana yle geliyordu ki, pehlivann itiraf, o zamana kadar soluumu kesmi olan bir srdan beni kurtaryordu. Odadan ayrldm za man hem yalanm hem de daha hafiflemi bir baka adamdm. zel ura'y topladm. Merhum Sultan Aziz' in, intihar etmeyip ldrlm olabileceini bildirdim. Sulular bulunacak ve tutukla nacaklard. Cinayet kkrtcianna gelince, onlardan bazlar ok yksek mevkilerde olmalydlar. Bu bildiri ei benzeri grlmemi bir dedikodu kampanyas balatmaya yetti. Btn ehir olay konu uyordu. Sulu varsaylanlarn isim listesi, ou zaman duyulma m bir hayal gcyle ama kim zaman da anlaml bir belirginlikle durmadan uzayp gidiyordu. Basn da abucak ie kart. Sansas yon gazeteleri iin hibir kuku yoktu: Bal gibi katiedilmiti Ab dlaziz. yi haber alan evrelerde, katillerin ve elebalarn kimlik leri belirginlemekteydi. Benim tahta ktm zamann sadrazan Mehmet Rt Paa' dan, amcan ve aabeyimi tahttan indiren fet valan imzalam olan eyhlislamdan szediliyordu. Yakn zama na kadar gzdem olan enitem Damat Mahmut Celalettin Paa'nn ad telaffuz ediliyordu.
1 59

Baklar, farkna varlmakszn, geenlerde zmir valilii maka mna ykseltmi olduum Mithat Paa'ya evriliyordu. Konstanta niyye'den dostlar ona kamasn tlediler. O da cevabnda ki birlilikle, kendisini sulayacak hibir eyi olmadn, o halde l kesini terkedecek hibir neden bulunmadn bildirdi. Tahta kayt sz artsz destek olan en eski ve en sadk yandalarndan biri yan k uyandran bir makalede, Abdlaziz cinayetinin dorudan ve do lay l btn sulularnn tutuklanmasn isteyince, Mithat kplere bindi. Bana bir protesto mektubu yazd ve istifasn verdi. Rezaletin her trlsnden kanmak istiyordum. Yaverlerimden Hilmi Paa'y zmir' e gnderdim. Geliini renen Mithat Paa, o nu hafiyelerine gzlettirdi. Onlardan, tam binolu hin bir polis olan biri, zengin bir satc kimliine girerek ayn otele indi ve Hilmi'yi, azndan laf almak iin, mkellef bir akam yemeine davet etti. Hilmi, benden bekledii buyruu alnca, niformasm srtna geirdi, klaya giderek birlikler ald ve Mithat' n yanna kotu. Gece yarsndan az sonra, tfekleri sngl askerler evi istila etti ler ve gerektii biimde aramalarna ramen Mithat' orada bula madlar. Onu aramaktan henz vazgemi deillerdi ki, Mithat'n kars, eer birlik evinde bir saniye daha kalrsa pencereye kaca n ve halk imdadna aracan Mithat Paa'ya bildirdi. Hilmi, ekilmenin daha akllca olacana inand. Birka saat sonra, bir telgraf bana, Mithat' n Fransa konsolosluuna sndn, Hilmi Paa'nn birliklerinin de oray hemen kuattn bildiriyordu. Hi kuku yok ki, Mithat, hatiyeleri araclyla haberdar edil miti. Tutuklanmas iin kararlatrlan gece Mithat, kialardan gelen top at duyunca bunun neye iaret olduunu anlamt. Yaknlarda atrm olduu gizli bir kapdan evi terketmi ve ya nnda tek bir katiple, Jolly irketinin, yola kmak iin kendisini bekleyen gemisine ulamak zere rhtma inmiti. Ama liman as kerlerle kuatlm bulmutu. O zaman eliyle bir araba arm ve ehirde ngiltere konsolosluu bulunmadn hatriayarak Fransa konsolosluuna gtrtnt kendisini. Eikten admn atar atmaz Fransa'nn koruyuculuunu istemiti.
1 60

zerine den sorumluluktan dolay akna dnen konsolos Pelissier, bilgi edinmek iin amiri eliye telgraf ekmiti. Fransa elisi de kendi Dilerine dant. Bu kargaalktan haberdar olun ca ve de eski sadrazarnn uluslararas bir sorun haline gelmemesi i in, konsolos Pelissier' ye telgraf ektirerek, szcmn varna ka dar hereyi askya almasn istedim. Szcm hemen ertesi gn z mir'e varmay baarm ve Mithat araclyla kendisini konsolos lua aldrtmt. "Benimle Konstantaniyye'ye dnnz devletlum. Padiah size adil bir yarglama sz veriyor. te yandan, reddetmek sululuu nuzun itiraf demek olur." "Siz bu konuda ne dnyorsunuz Konsolos Beyefendi? Pa ris'ten bir cevap aldnz m? Fransa beni korumay, barndrnay kabul ediyor mu?" Bay Pelissier kvrlp bkld, byklarn ekitirdi, gzlerini kst ve skntnn doruk noktasnda olarak itiraf etti sonunda: "Tamamen aramzda kalsn Devletlu ! Fransa, sultan incitebile cek en kk bir davrantan kanyor." "Bu durumda bana, teslim olmaktan baka yapacak ey kalm yor." Mithat, askeri bakmdan igal edilmi bir ehirden geerek ka rargaha vard . Btn dkkanlar kapalyd, grnrlerde hibir ha reket yoktu. ehirde hayat yirmidrt saatliine askya alnmt . Yatlarmdan birinin lzmir'e varmas ve Mithat'n ona bindirilmesi iin gerekli olan zamand bu. Onu buyruklann zerine, Abdla ziz' in, parkn byk aalar ortasnda ina ettirdii meneke moru sval, rokoko tarznn ho bir lgnl olan Malta kkne kapat tlar. Taraf tutma sulamalarndan kanmak ve adaletimin hibir yerde duraklamayacan kantlamak iin, polisin, en yakniarm da dahil, Pehlivan Mustafa'nn ihbar ettii herkesi sktrmasna i zin verdim. Aabeyim Murat'n annesi eski valide uzun uzun sor guya ekildi, enitem olan damat, kars, en sevdiim kz kardei min ricalarna ramen tutukland. En amansz dman Mithat' la
161

cinayetteki ibirlii beni akn brakmt. Tutku, kar olduu e yi kimi zaman ayn gle yaknlatrr ve de zayf Murat' a egemen olmaya ilikin tasar iki hasn biribirine balam olmalyd.

1 62

xv
Olaanst Yksek Mahkeme'yi oluturmak iin en drst ve en ehil yarglar semitim. En kk ayrntlada ilgilenmi ve Malta kknn bitiiinde kurulmu geni yeil bir adr olan mahkeme yerini ziyaret etmitim. Dahas, oturum dinleyicileri o lan katiplerim, gelimeden haberdar olmam iin eyrek saatte bir bana telefon ediyorlard. Bylece, onlar bizzat izliyormuum izie nimi uyanyordu bende. adrn bir kenann; beyaz sark ve siyah giysili bir din bilgini nin bakanlnda, siyah redingot ve krmz fesli mslmanla i ki hristiyandan oluan mahkemenin yelerinin yer aldklar geni bir sra igal etmekteydi. Sada ve solda, savc, katipler, alt grev liler basamaklarda kat kat sralanmlard. Onlarn nndeki u kurlukta; Mithat Paa, enitem Mahmut Celalettin Paa, bir mabe yinci, eski memurlar, muhafz subay, iki meslekten pehlivan ve sarayn bir gece bekisi olmak zere sanklar hasr sandalyelerde oturmaktaydlar. Davet zerine kabul edilmi bulunan yzyirmi kadar seyirci, bir eit sundurma altnda kmelenmiti: Tutulduu damla hastal her zamankinden ok belirgin olan ezeli ran eli sinin getirdii diplomatik kurul, uluslararas basndan birok mu habir, katiplerim ve ulema snfndan olumaktayd bunlar. Sanklar kimliklerini bildirdikten sonra, savc iddianameye ge ti. Sultan Abdlaziz'in tahttan indiriliinden ok gn sonra Mah1 63

mut Celalettin Paa; eski hkmdan ldrmeleri iin, saray dene i hesaplarnda da grld gibi, onlarn her birine yzer sterlin lira verilmesi ve er sterlin liralk da maa balanmas vaadiyle meslekten bir pehlivan ve bir gece bekisi tutmutu. Cinayet, ma beyinci Fahri beyin yardmyla ilenmiti. teki iki saray grevli si, ellerinde silah, odann kapsnda nbet beklerlerken katilleri i eri almlard. lk arlan tank, meslekten pehlivan Mustafa olmutu. Yalnz ca, ban kendisine bizzat Mahmut Celalettin tarafndan verildii ni ekleyerek, duymu olduum hikayeyi tekrar etmiti. fadesi, ci nayet iienirken kurban mabeyinci Fahri beyle birlikte tutmu ol duunu belirten sank grevlilerden biri tarafndan dorulanrnt. Uzun boylu, narin yapl, sar bykl gen bir adam olan Fahri bey gemiti sraya. O, Pehlivan Mustafa' nn ifadesine itiraz etti. teki tuuklularn hepsi de, Abdlaziz' in ne ekilde ldrldn aklamakszn, kendi masumiyetlerini ileri srdler. Sra Damat Mahmut Celalettin'e geldi. O da tekiler gibi meslekten pehlivan sulayarak alm olduu rol iddetle inkar etti. leden sonra saat ikiye doru Mithat Paa sank yerine a rld. Sakalyla oynayarak ya da notlarn dzene koyarak heyeca nn saklamaya alyordu ve kendisine yneltilen sulamalar da tumturakl bir biimde rtt. Yarg onu, Abdlaziz' in lmn den sonra derhal bir soruturma huyurmad iin knaynca, hata sn kabul etti. hmalkarlkla bir kusur ilemiti, ama bu konuda ayn zamanda teki nazriarn da kendisi kadar sulu olduklarn i leri sryordu. Fransa konsolosluuna niin sndn bilmek i in sorulan soruya verdii cevaplar ustaca olmalarna ramen, gz lemcilerin ounu doyurmamt. teki sanklardan farkl olarak, ifadesi sona erince ekilmesine izin verildi. Daha sonra, ou mtevazi kesim insanlar olan birok tank dinlendi. Onlar da pehlivan Mustafa'nn hikayesini doruladlar. lerinde en ilgi ekicisi, Abdlaziz ' in naan ykarken kalp nahi yesinde kk bir yara farkettiini g duyulur bir sesle anlatan, ihtiyar ve zayf beyaz sakall bir mslman olmutu.
1 64

Mahkeme oturumu ancak akamn yedibuuunda ertelenmiti. Ertesi gn, mahkeme, sanklarn avukatlarna sz verdikten sonra, Pehlivan Mustafa' nn, gece bekisinin, mabeyinci Fahri be yin ve Abdlaziz ldrld srada onu tutmakla sulanan saray grevlisinin cinayetten sulu bulunduklarn karara balad. Mithat Paa, Damat Mahmut Celalettin Paa ve teki bir ounun cinaye te ortak olduklan ilan edildi. Mithat Paa, cinayet ortakl sulamasna kar kendisini bir saatten fazla savundu. Yarglama usuln ezbere bildii iin, yap lan birok yanllklar belirlemi ve sanklarn bir kar sorgula masnn yaplabilmesini istemiti. Konu zmir' deki Fransz konso losluuna kana gelince, ekil kusurunu ileri srd ve yetersiz kantlar zerine sulanm olmasna at. Savunmasna ramen mahkeme onu, ilerinde enitemin de bulunduu sanklardan do kuzuyla birlikte lme mahkum etti. Mithat'n dostlar binbirleriyle yarrcasna, davann oldu bitti ye getirildiini ilan ettiler. ngilizler zellikle fkeli grndler ve Londra Times gazetesi hergn hakkmda dehet sat. Saraya hap sedilen tutuklular, itirafa zorlanmalar iin nitelenemez hasklara uramlarm. Benim iri yar harem aam, mabeyinci Fahri beyi bizzat dvecek kadar ii ileri gtrmm. Yarg benim gzeti mim altnda nceden verilmimi. Mithat'n kiisel dmanlar a rasndan seilen yarglarda ne bamszlk ne de tarafszlk varm ve de korkutulan savunmaclarda tam tersine hi gayret yokmu. inde; Valide Pertevniyal' in, olunun katillerini mahkemeye sev kettiim iin baha teekkr ettii bir bildiri yaynlattysam da, The Times, bunda adi bir sahtekarlk sz konusu olduunu bildirdi. Bana ikence veren ikilemde bir deiiklik yapmak ve bir soluk an bulmaya almak iin, Kamelyah Kadn' bir defa daha temsil ettirdim. Sonra da Amalia'y alp getirdim ve zel Malikane'ye va rr varrnaz, daha sofraya bile gemezden nce zerine atldm. Ar zumun iddeti onu artmt. Yeniden giyinip salarn ve makya jn yapnca yemek salonuna getik. Dekorun tatl yumuakln, elemanlarn semekten holandm lml lksn seviyordum.
1 65

Komposto kaseleri, meyva sepetleri, gm amdanlar, markann ilendii krmz kenarl beyaz porselen tabaklar, krmz ve beyaz Bakarat billurundan bardaklar, som altndan sofra takmlan . . . An nemin, lmnden az nce bana vermi olduu altn tuzluk nm deydi. Sofra grevlileri, sepetlerini ve byk tepsilerini girie kurul mu bir masa zerine koymulard; orada bir kadn bulunduu s rada yemek salonuna girme yetkileri yoktu zira. Haremden iki kal fa servisi yapmaktayd. Amalia'ya, hizmetlerinden dolay iltifatta bulunduum zaman gzleri neredeyse yaarmt, bir yandan da Bellevue bldrcn yalnisinin tadna bakmaktayd. "Hayranlnz, Konstantaniyye' den ayrlma kararmz daha da gletiriyor ama heyhat! Kredimizi tkettik. Artk hemen hemen yalnzca sizin iin oynuyoruz. Elbette ki elinizin aklndan ya rarlanyoruz, ama bu gerek bir meslek gelirinin yerini tutmaz." Ballmdan emin bulunan Amalia' nn gitmekle tehdit etmesi ilk defa olmuyordu. Benim cevabmn, onu alkoymak iin en iyi kantlan ne srmesi de ilk defa olmuyordu. "Bunu dndm gzel Amalia . . . ve bu da ite sizi msterih klmas iin." Byle diyerek, hatr saylr boyutlarda, en cesaret verici bir krty karan deri bir anta uzattm ona. talyan kadn o zaman ban yana edi, yemee yeniden bala madan nce duygulu ve beni her zaman kkrtan, neredeyse o h znl tavrn gsterdi. O, saray mutfaklarnn hazlarn tadarken ben, kendime getirtmi olduum orbaya ve meyvalara birazck dokunmutum. Alkanlma tamamen aykr olarak, hem de bu akam, en sevdiim tatl olan kaymakl kadayf istememitim. O yalayp yutarken ben sessizce tabama bakmaktaydm. Birden a taln, kan brakt. "Kafanz megul eden Mithat'n davas, deil mi?" Sanki sust yakalanmm gibi gzlerimi yukar kaldrdm. "Mahkum edilenlerin bavurduklar temyiz mahkemesi, mahkemenin kararn onaylad. Bakanlar Kurulunda bu sabah vezirlerim,
1 66

oy birliiyle sanklarn malkurniyetlerini hakettiklerini bildirdiler, ama son karar alma sorumluluunu da yalnzca bana braktlar." imdi, hemen, gecenin ortasnda biriyle konumaya ihtiyacm vard. Beni, hibir zaman ak yrekli olmamakla yeterince sula yan o deil miydi? u anda, neredeyse kendime ramen yleydim. Hayatnn en cidi kararlarndan biriyle karlam olarak, kendi mi bir mengeneye skm hissediyordum. Duymam olduum sorusunu tekrarlad: "Ne yapacaksnz?" "Karar almamda yardmc olmas iin eski sadrazamlar, hali ha zrdaki nazrlar ve ulemadan oluan, yirmibe kiilik bir kurul top ladm. Her biri bana uzun uzun grlerini aklad, sonra da oyla maya getik: Onbe oy idam cezas, on oy da cezann indirilmesi lehinde kt." Amalia, geni bir glmseme ve tatl bir sesle yorumda bulun du. "O halde yine de siz kazandnz. Bu kadar uzun zamandr bek lediiniz c alma frsatn elinizde tutuyorsunuz sonunda." Afallam bir halde, bunu ona syleten eyin ne olduunu sor dum. "Mithat Paa'dan nefret ettiinizi btn dnya biliyor. Ondan kurtulmanz iin keyfi bir davranta bulunmanz artk gerekmez. Sizin yapacanz yalnzca iki mahkemenin, hkmetinizin ve en yksek kiilerin kararlarn izlemek olacaktr yalnzca." Bizi ayran mum nda gzlerimin parladn grd ve bak m konusunda yanld: "u halde, bu ceza lm olacaktr!" diye pekitirdi tatllkla. Yerimden kalktm, masann evresini dolatm, ona yaklaarak parmam tatllkla, hafife dudaklanna koydum: "Bu szler, bu kadar gzel bir az iin fazla ciddi. Araba elik etmek iin sizi bekliyor. Bu akam yapacak daha ok iim var." Amalia zarif bir hareketle yerinden kalkt ve alayl bir reverans yapt. Kapya varnca bana muzip bir ekide "yarn grmek ze re" demek iin ban evirdi.
1 67

Amalia ve kocas ertesi sabah uyandklarnda, yaverlerimden birini yataklarnn ayak ucunda buldular. Yaverim onlara byk meblada bir parayla hemen leden sonra Napoli'ye hareket ede cek bir vapur iin biletler getirmiti. Bir kadnn a gzlln kabul etsem de, onun politikaya bumunu sokmamasn isterdim. Gemide, resmi gazetede Trkiye' nin birinci sayfasnda yer alan haberi okuyabilirlerdi. Sultan, Mithat Paa ve damat Mahmut Ce lalettin'in lm cezalarn mr boyu hapse evirmiti. Perestu Hanm, benim yce gnlllm kutlamaya gelmek iin hi zaman kaybetmemiti. Ona bir hata ilemi olduumu iti raf ettim. Olaanst Yksek Mahkeme kurmak yerine, Mithat'n yarglanmasn olaan bir mahkemeye brakmalydm, zira yabanc basn, adaleti etki altnda braknakla sulamaktayd beni. "nemli olan, sizin vicdannzla bar iinde bulunmanz deil mi," diye dncesini belirtti Perestu Hanm. mparatorluu ynetmek, hem Avrupa' ya, hem Asya' ya ve hem de Afrika' ya balanm olan bak muhafaza etmek; on dini, elli kavmi, yz mezhebi kollamak demekti. Bu da vaktiyle grkemli krallklar olan vilayetleri elinde tutmak demekti. Bunlarn en de erlisi Romallar, Bizansllar ve Araplar' n elindeyken de yle ol duu gibi Msr' d. Ve imdi benim incim, gzlerimin bebei Msr benden uzaklayordu. Oraya sokulmu bulunan yabanclar, Fran szlar, ama zellikle de ngilizler nfuzlarn younlatrmaktayd lar. Soydan gelme paa olan hidiv, benim hkmdarln unuta cak kadar aklna eseni yapmaktayd. Yabanc mdahalesi, erken emekli edilmeterin kzgn hale ge tirdii Msrl askerleri gitgide daha ok kkrtmaktayd. Kahire kialarnda tartlyor, homurdanlyor, kmeleiliyordu. Dzen lenecek bir komploya oradan ancak bir admlk yol vard. Hidiv, bir grup subaydan "istekleri" tek tek sayan ve cevabn aramak iin sarayna yrmekle tehdit eden bir mektup almt. Bu ayaklanma bildirisini alan hidiv, yakndaki klaya komu ve b yk sayda askerler getirmiti. Onlar, atee etmeye hazr halde a tlarn iine kadar saklamt. Sonra da, garnizonu kendisini des1 68

teklerneye armak iin generalleriyle kaleye gitti. Ama askerler ylesine tehditkar ekilde arabay evirdiler ki, korkuya kapld ve kat. Saraya vard zaman isyanclar oray tamamen kuatyorlar d. lerde nbet bekleyen askerler kamlard. Hidiv, srmalar ] ! parlayan generalleri ve yaverleriyle evrili olarak gnein al tnda bunalm meydan boydan boya geti ve cesaretle onlara doru ilerledi. Balar olan bir svar sradan kt. Hidiv ona, yere inmesi ve klcn kendisine teslim etmesi buyruunu verdi. lsyan c, buyruu yerine getirdi. Bu ar hareketli iri yar koca fellah, ni anlarla ssl niforma iindeki prensin nnde acemice durmak tayd. Gzlerinde, d gren bir insannki gibi dalgn bir bak var d. Subaylarn kaleme alm olduklar "istekleri" tekrarlayarak ya zl bildirisini sundu. "Ben bu lkenin hidiviyim ve de canm nasl isterse yle yapa
nn."

"Biz hibir zaman kle olmayacaz." Hidiv, tek bir kelime eklemeden tersyz dnd ve saraya girdi. Yaknlarndan birini isyancnn nabzn yoklamaya gnderdi. Bir asker ondan niin Parlamento istesindi? Keyfi hkmdarla son vermek iin ! .. Ve subay parmayla asker saflarnn arkasnda kendisine desteklerini haykran vatanda kalabaln gsterdi. Mzakereci, hidivin sonunda hereye raz olduunu ilan etmek iin, sarayla isyanclar arasnda alt yedi defa gidip geldi. Ne id belirsiz biri, bir gn iinde Msr'n efendisi olmutu. Ad Arabi idi. lzleyen haftalar boyunca aldm raporlar onun halk gnlnde ki saygnln oy birliiyle belirtiyorlard. Btn snflar, btn mezhepler bu yeni zgrlk ynetimine vgler dzmekte birlei yorlard. Arabi'nin niyetleri beni endielendiriyordu. Yabanclar dan Msr' n slklerinden kurtulsun, ok iyi ! Ama bundan, be nim ynetimim altnda bulunduunu unutmak iin yararlanmama lyd. Kuku iinde, olay yerine bir soruturma kurulu gnderdim.
1 69

Orada grnleri, Msrllar' nceleri endielendiren elile rim, Arabi'ye kar en ufak bir kt niyetim bulunmadna onlar ikna ettiler. Onlar da rahatlayarak, bana olan ballklarn ifade et tiler. Arabi, benim ahsrnda slam ' n halifesine her zaman sayg gstereceini birok defa tekrarlad. Elilerimi rahatlatan bu anla tm biimi beni dneeye sevketti. Eer isyanc halife nnde bo yun eiyorsa sultan ne yapacakt? Ruhani gcm tanyor olsa bi le, Msr zerindeki cismani gcm inkar m ediyordu? Arabi' nin Londra'ya bir grevli gnderdiini rendiim za man arp kalmtm. Kaygyla beklemitim giriimi . lesiye rakibim olan zgrlk Gladstone, bana kar zgrlk Ara bi'yi desteklemekle ok mutlu olurdu. ngilizler' in ta bandan beri bu konudaki sessizlii dncemi glendirmekten baka bir ey yapmyordu ki, 6 Ocak 1 882' de Britanya hkmeti, hidive desteini salayan ve Arabi' yi tehdit eden ok sert bir nota ya ynlad. Gerek ortaya kt o zaman. ngiltere' nin rol, dnd mden daha da uursuz biimde ortaya kyordu. Sonunda dorudan bir mdahaleye bahane bulunmasyla Gladstone beni hazrlksz yakalyor, hidivin imdadna kouyar ve srf Msr ' a el koyma gayesiyle kendisini benim yasal otoritemin yerine geiri yordu. Rusya, Balkanlar' da kendisine yarar salamt; Kbrs ise onun emperyalist rakibinin itahn yattrmak iin yeterli deil di. lk tepki gsteren Arabi oldu. Yalnzca halifeye deil, sultana da balln vurgulamak iin bana mektup yazd. Yardmm isti yordu. Yasal vekilim olan ama kendisine hi gven duymadm hidiv yerine isyancy setim. nk yozlamam, Msrllar' n entrika lar ve yabanclarn dalavereleri zerinde kalm, nk inanl ol duu kadar da inanm bir insand bu. Gazi Osman Paa, beni ona kar uyarmt. Arabi bir muzaffer olmu olsa, bize kar dnebi lir, metbuluumuzu tehlikeye atabilirdi. "Yine de Arabi'yi gavurlara tercih ederim," diye cevap verdim. "Onlar a gzl emperyalistler, o ise bir yurtsever."
170

Arabi'ye aktan aa yardm etmek szkonusu deildi. t lerim, ona gnderemediim silahlar yerine gemiti. lkesinin ga vurlarn eline gemesine engel olmak iin, hele ki ngiliz donan mas skenderiye nne gelip demir atmken, onlara en ufak bir mdahale bahanesi sunmaktan kanmas gerekiyordu. Biz bu bek lenmedik geli konusunda aklama isteyince, Gladstone, utanp sklmadan gemilerinin "Msr' n halihazr durumunu deitirme ye, onu baboluk ve atmadan, bara ve dzene geri gtrme ye" geldikleri cevabn verdi. Onun barnn ne menem bir ey olduu, Msr'a, Arabi'nin hemen istifasn isteyen bir ltimatom verdii zaman derhal grl d. Hidiv, talimat almak zere bana telgraf ekti. Bense ona bunu vermekten saknmtm. Arabi Paa istifa etti; ertesi gn, halkn basks karsnda hidiv onu yeniden Harbiye Nazrlna atad. Benim iin, sahneye girme ve ikinci bir soruturma kurulu gn derme zaman gelmiti. Gladstone nerimi havada kapt. Msrl politikaclarn akla hayale gelmez entrikalar, Arabi'nin halk ara sndaki ajaniarm tarafndan srdrlen saygnl Gladstone' u a resiz brakyor ve o da benim arkama snnay diliyordu. Onun dilekleri, kendisini Arabi' den kurtarnam iin bana yalvaran hidi vinkilerle birleiyordu. Temsilcilerim, skenderiye'de grkemli bir biimde karlanmlard. Yollarnn zerindeki kalabalk. "Tanr sultana zafer nasip etsin. ltimatomu geri evirin, do nanmay defedin !" diye baryordu. Gazi Osman Paa, mzakerecilerimin Arabi gibi kvrak bir fel lahn karsnda arlklarn duyurabileceklerinden kukuluydu, a ma ben onlarn bana titizlikle seilmi bir adam koymutum. "Dervi Paa yal bir demir leblebidir. Generallerimin en etini ve en az vesveseli alandr." "Zat ahanelerinin ona gvenleri var o halde?" "Hidiv ona, daha varr varmaz ellibin sterlin liralk nakit ve yir mibebin liralk da mcevher verdirtti. Bu bahi onun tevecchle rini salamaya ynelik. Etkisinin de olduunu dnebilirsiniz ar tk."
171

"Peki ya Arabi ona yarannay reddeder ve de direnirse?" "Komisyona kiilii belirsiz birini ekledim. Bu, laf aramzda, bana ok gzel yararlar salattran ve size de tavsiye edeceim ye dek hafiyelerimden biri. Onu Dervi Paa'nn arkasna gemekle grevlendirdm ki, Dervi Paa yabanc glerin gzleri nnde A rabi'yi her azarlaynda, o da Arabi' yi dostluum ve gvenim ko nusunda inandrsn." "Zat ahaneleri demek ki bir dzenbaza bel balyorlar?" "Yedek hafiyemi bir adm bile babo brakmamas ve onu ih bar etmesi talimatyla grubun iine Medine' deki hafiyem olan bir eyhi dahil edecek kadar. Bu kutsal kii Arabi' nin sadk bir dostu stelik." Bylece btn kozlar oyunumuza koyduumuza gre atp tut malara balanabiiirdi artk. Dervi Paa, Arabi'ye babacan bir tavrla, serke ama sevilen bir oul gibi davrand. Onu, adet yerini bulsun diye istifaya ve Konstantaniyye' ye gelip benimle anlamaya ard. Arabi buna yan izdi, ama iki gn sonraki bir grme herkesi uzlatrmaya yetmiti. Dervi Paa Arabi'yi gsnden kucaklayarak: "Hepimiz kardeiz, sultann oullaryz ! dedi." Temsilcim, bombay etkisiz hale getirmiti. Dzen Msr' da, iddete bavurmadan, srf ikna yoluyla yeniden yerlemiti. ngil tere, hidiv benim minnettarlann oluyorlard. Otoritem yeniden ku rulmutu.

1 72

XVI
Telgraf, l l Haziran'da skenderiye'de olaylar meydana geldiini bana retiyordu. Balangta, sarho bir Maltah bir arabacy b aklamt. Rumlar ve polisler kavgaya kartlar. nceleri gsteri nin ekiciliine kaplan scakkanl isiz gsz takm birden kav gac kesiliverdi. Pencerelerden ate edildi. Hristiyanlar ayrm g zetmeden kalabala ate ayorlard. Berberiler, Sait' in Araplar' ellerinde sopalarla ynn iine daldlar. Ate etmeler genellemi ti. kindi zeri nihayet askeri birlik grnd ve olay abucak bitti. Ama bu birlik birok tuhaf unsuru barndrmaktayd. Kavga nndan kt halde, dzenin gleri saatler boyu yerlerinden k prdamamlard. Polis efi bulunamam, ehrin valisi kk par man bile oynatmamt. Skunet yine de yerlemi, kurbanlarn says dk kalmt. Olay rtbas edildi. ki gn sonra, ona iyi haberi vermek zere ngiliz elisini kabul ettim: "Arabi Paa'nn tam bailk sznde bulunduunu size bildire cek durumda olmaktan mutluyum Lord'um. Ona ayrca Mecidiye niannn byk eridini verdim, o da derin minnettarln belirtti ve sadakat szn ve tahta balln tekrarlad . Dervi Paa gre vini tamamen baard." Mark d Dufferin ksa bir sreden beri, kart bulunduu se vimsiz Layard'n halefi olmutu. Bu iri yar sakall, belirli bir e1 73

kingenliin daha da aa kard derin bir ekicilie sahipti. Se sini hi ykseltmiyor, gzleriyle glmsedii gibi dudaklaryla da glmsyor, ama bak acmasz bir sabitlik alabiliyordu. Hemen hemen bir Doulu kadar canayakn ve sabrl, iin asl herkesten fazla da dik kafalyd. Tatl ve neredeyse pohpohlayc bir sesle ba na cevap verdi: "Ne yazk ki skenderiye'de korkun isyanlar patlak verdi ev ketmeaplar. Elli Avrupal, vahetin en ar biimleriyle souk kanllkla katledildi. Aralarnda kendi konsolosumuz olmak zere teki birou da yaraland ya da mucize eseri lmden kurtuldu. ehrin her yannda hristiyan av var. ok eskilerden gelen bu ba nazlk, ortadan kalkmay kabul etmiyor. Ondrtbin hristiyan M sr' dan ayrld, teki altbini de kendilerini gtrecek olan gemile rin geliini tedirginlikle bekliyor. Msr kan ve ate iinde. Olay Dervi Paa' y tamamen at. Arabi sizi aldatt evketmeap. O, kendisiyle anlaabilmenin sz konusu olmad sorumsuz kan d kcnn biri. Bu uydurmalar, olaylar arptmalar karsnda durumun el lerimden katn hissettim. Kafan toplamaya zamanm olma mt ki, 10 Temmuz' da, Britanya amirali Sir Beauchamp Seymo ur, verdii saate mkemmel bir sadakatle, tam da yediyi yedi gee korkun toplarndan ilk glleleri skenderiye zerine savurdu. "Birbuuk saatten az bir zamanda bu zencilerin eserlerini en ufak edeceim" diye nceden sylemiti. Sava sekiz saat srd. Yara almaz zrhllar her yere ykm sa yorlard. nsanlk d bombardman, gereksiz bombardman oktan dr sessizlie brnen mevziler zerinde srmekteydi. ken duvar lar zararsz askerlere mezar oluyordu. Okullar isabet almt. Btn mahallelerde evler ve binalar alev alev yanyordu. Dev gemiler, er tesi sabah atee yeniden baladlar. Sir Beauchamp Seymour: "Saat ten nce teslim olmazsanz, ehirden geriye hibir ey kalmayacak", diye tehditte bulundu. Kitleler halinde kaan halk ldrc bir panie kaplmt. Btn gece ve sonraki btn gnler skenderiye yand. Askerler ne
1 74

zaman herhangi bir yangn sndrmeye alsalar, mermiler onlar eziyordu. Onlara da sava brakmak kalyordu. Hidivin zengin pa ra babalarnn yaptrttklar gzel saraylar, gzel sokaklar, tten ha rabelerden baka ey deillerdi artk. Ykntlar arasndaki tek can l varlklar olan iren yamaclar, henz ayakta kalm duvar par alannn arkasnda gizlenen son nbetilerin ateiyle karlaarak, alnm bir eyayla oraya buraya kayorlard. Bu havadisleri alnca ngiltere elisini ardm ve kendisine duygulann belirtmek iin iki saat beklettim onu. Mabeyincilerim le gevezelik ederek, en kk bir sabrszlk gstermedi. Onu ieri aldrtnca kesinlikle yapmack olmayan bir fke saanan zerine boalttm. Lord Dufferin zntl bir glmseyile saanan sona ermesini bekledi, sonra da ceremeye katlanm grgl bir insann okayc ses tonuyla: "skenderiye bombardman tam anlamyla hakl gsterebilir, a mirallik, mevzideki bataryalarn toplarn Britanya donanmasna kar kullanmak niyetinde olduunu haber ald. Kendimizi koru mak iin harekete gemek zorunda kaldk. te yandan, hidiv ya da Zat ahaneleri fiili bir davran iinde bulunmadklarndan, Ara bi'yi ezme grevi ngiltere'ye dyor." "skenderiye bombardman bir korsanlk iinden baka ey de ildir Lord'um. Gemileriniz haftalardr mevzilerin atei altnda de mirlemilerdi. Eer Arabi, gerekten sizin dediiniz kadar haya yoksunu olsayd, donannanzn elverisiz durumundan oktandr yararlanr ve belki de onu batrrd." Lord Dufferin gzlerini neeyle kst, itenlii yzne yans mt. "Bundan byle nemli olan kmazdan kurtulmaktr evketme ap. Hkmetim beni, Arabi' yi kovmak ve lkeye dzeni yeniden getirmek amacyla yaplacak bir askeri sefer iin sizi kendisine ka tlmaya arnakla grevlendirdi." Dnmek istedim. Bu neri, tuhaf da olsa bir kapy aralyor du. ngilizler' in Msr' da bana ihtiyalar vard. Herey kaybolmu deildi ... Arabi hari. Ben onun zerine bahis oynamtm ama n1 75

gilizler onu ok kt bir at yapmay baarmlard. Bahsi tersine evirmenin zamanyd. Msr' mparatorluk'un barnda korumak iin ittifakn en yakkszca yklmasna hazrdm. Eliye ilke ola rak rzan bildirdim. O da benden Arabi'yi knayan bir bildiri iste rnek iin bundan yararland. Grme ald. Eli bizim daarcmzda bilinmeyen "der hal", "evet", "hayr" gibi kelimeleri kullanyordu. Bir le sonras ylece geti, zira aknlm gizlemek iin canm diime takarak tartyordum. ngilizleri Msr konusunda tek balarna brakmak istemediim, ama askeri birliklerimi Msrl uyruklarma kar sr mek dncesinde de tereddt ettiim iin kararszlk gsteriyor dum. Tartma hz kesmeksizin yemek saati geldi, ben de rakibi min gerilediini, soluk solua kaldn, yorgunluktan kekelediini grme mutluluuna eritim en azndan. O, ekilmek iin steleyin ce ben de gnl yceliiyle ona zgrln iade ettim. O henz ayrlnt ki, Kahire' den bir telgraf geldi: ngilizler, Svey kanalna asker karniard ve Msr'n iine doru ilerli yorlard. Ertesi gn, cuma namaz iin Boaz'da, Daimabahe' nin aa sndaki Ortaky camiine gitmeyi tasarlamtm. Daha eyere oturur oturmaz binek atm, tam tarnma bulunduu yerde srayarak ok byk sinirlilik iaretleri verdi. Yolumun zerine ylan isiz g sz takmna kar gler yz gstermeye altm. Btn yol boyun ca; aha kalkan, fr fr dnen ve yirmi defa beni talarn zerine at ma tehdidinde bulunan at zaptetmek iin gitgide daha zorlu abalar harcamak zorunda kaldm. Mucize eseri, bir zarar gelmeden cami ye ulamtm. Ama namazdan sonra Yldz'a arabayla dndm. A t her ihtimale kar muayene ettirdim. Hayvann hassas blgelerine petrol srlm olduu, bunun da dayanlmaz bir tahrie yol at anlald. Kim yapmt bu suikast? Bu ciddi anda meydana gelen bu tuhaf olay kafan allak bullak etmiti. ngilizler, bana mutlak glerini hatrlatmak iin bu dolambal yolu kullanrlar myd? Sanki ngiliz askerleri Msr' hi istila etmemiler gibi, Lord Dufferin, bana bir ngiliz-Osmanl askeri anlamas nermek iin
1 76

Yldz' n yolunu bir daha tutmutu. Kendimi ince eler sk dokur gstermek, onun dayatmalarma elden gelen tek kar kt. O gn onu, elde saat, her kelime, belgenin her virgl zerinde tartarak onbire kadar alkoydum. Ayn gn, ngiliz birlikleri Arabi Paa' nnkileri Tel el Kebir'de eziyor ve be gn sonra da Kahire' yi igal ediyordu. Bahtsz M srllar sonunda Gladstone'un szn ettii "uygarln nimetlerin den" yararlanacaklard. Kahire zindanlar lkenin sekinlerini ieri ald: leri gelenler, ulema snf, ky yneticileri, Kahire byk mfts, eski nazrlar, gazeteciler, yarglar, en yksek kiiler. . . A rabi'nin soylu bir ekilde teslim olmasndan sonra ngilizler hi vakit geirmeden onun davasn grdler ve onu ok uzaklardaki ve salksz Adaman adalarna srdler. Armenius Vambery benimle grmek istemiti, ama bu kez o nu darda beklettim. Onu her zaman sayglarn en byyle kar lamtm. Gazeteci olarak bize meslekdalarnn kmsernesiyle davranmyor, dahas babaa olduumuzda kendisini bizim yanda mz gsteriyordu. Kendisi ayn zamanda, benim gayri resmi g rm Londra' ya iletecek en mkemmel aracyd. Bu ii ondan daha iyi baaracak -ngiltere hesabna casusluk da yaptna gre hi kimse yoktu. Onu kabul etmeden nce, gnler boyu beklemekten bezdirdim. Gece yarsyd. Skunet ve sessizlik, bir dostla dereden tepeden konumak iin uygun dyordu. Geceyi her zaman sevmitim. Geceleyin karanlklar vastasyla korunabiliyor, kendim olabiliyor dum. Dnya benim oluyor, yani ben kendi kendimin oluyordum. Vambery bana, ngiltereyle ararndaki anlamazlk glgesini dat maya geldiini syledi. "Hangi glge?" dedim ona. "Halkmn ve Mslman dnyas nn nnde erefim be paralk edildi." Vambery'de, benim gvenimi eken birey vard. Dzenbazl nn altnda iyi bir kalbi vard. Zekas iten bir scaklk salamay biliyordu. Beni ve lkemi ylesine iyi tanyordu ki, uzun sredir a ramzda bir tr gizli su ortakl olumutu. Onunla, herhangi bi1 77

riyle konutuumdan daha ak yreklilikle konuuyordum. "Benim d siyasetime kt bir yldzn yn verdiine nanacak noktaya geliyorum. Tahta ktmda, imparatorluk' un paralarn ayakta tutan pamuk ipliini koparnamak iin ettiim yemine sadk kalamadm. Bana miras kalm olan bunca vilayeti de oktan kay bettim. Tacnn en deerli mcevheri olan Nil lkesinin kayb ba na ayrca ac veriyor. ngiltere'nin ihaneti ise beni hereyden fazla alt st ediyor." Vambery beni yattrmaya alt: "Hepsi bir yana evketmeap, Msr'n yllk vergisini almay srdreceksiniz." Bu "teselli" beni yerimden sratt. "Atalarmn kllaryla zaptettikleri lkeyi para iin brakaca n m dnyorsunuz?" Ylgnlm Vambery' den saklamadm. Vezirlerimden hibiri ne gven duymuyordum. Sadk olanlarn beceriksiz olduklar g rlyordu. Yeteneklilerse yolsuzlua sapyorlard . lerinde en paria olan Kk Sait Paa, en tehlikelileri de deil miydi? Dostlar ngilizler ' in emperyalist itahlarn bastrmay bileme mit ve ben de onu bir defa daha -yerine getirecek kimse bulun madndan birka gn sonra geri armak zere- azletmitim. Belki de su insanlarn deil ama artlarnd. Al kanlklar adama kll kk salmt, atalardan gelen geleneklerse kafalar deitir meyecek kadar eskiydi. Gnn birinde imparatorluk'un tozlarn silkelemeyi, beyinleri adalatrmay, yzyllarn pasiandrd ynetim makinesini yalamay baarabilecek miydim? Girimi olduum reformlar vaad vericiydiler, ama Rusya'nn, sonra da n giltere' nin doymak bilmezlikleri sanki gl devletler, bu reform lar bir sonuca vardrmam engeliernekte kararlymlar gibi onlar tehlikeye atyordu. Vambery frsat karmad. ngiltere' nin, yatrmlarnn vanasm aarak programmda bana yardmc olmaktan baka hibir dilei bulunmadna gvence verdi. Sitemlerime yeniden balamadan nce bunu memnuniyetle not ettim:
1 78

"Ben her zaman iki yzller ve asalaklada evriliyim. Bu bitmez tkenmez dalkavuklua ve sonsuz muhbirlie artk dayanamyorum. Kulaklanma gelense yalandan baka bir ey deil. Inann bana: Ger ek ne kadar ac olursa olsun, bana yadrlmas zorunlu sanlan bu ii bo iltifatlardan daha fazla memnun eder beni. Benimle itenlik le ve ak ak konumanz istiyorum. Siz ayn zamanda hem Do u'ya aitsiniz hem de Bat'ya. Sizden ok ey renebilirim." Ellerimi ellerinin arasna alarak ona glmsedim. "Siz, lkemizi neredeyse bizden daha iyi tanyorsunuz. Ak yrekle syleyin, ne yapmalym?" Szlerini en nazik pohpohlamalarla ssleyerek, gerei byk hkmdarlarn gzleri nne serme tehlikelerinden uzun uzun sz at. "Zat ahaneleri u ran iirini bilirler: "Hkmdarlara yaknlk bir yakc atetir." "Ama scaklk da getirir." Cevabm onu gldrd. Huysuzluk karacamdan kaygl ola rak gelmiti, memnun ayrlyordu. Londra'ya gtrecei bilgi da arc ona olaanst bir sicil salayacakt. Onun, yani desteki lerinin tavsiyelerini istiyor ve Ingiltere'nin daha da zenginlemesi ne imkan salayacak olan yatrmlar kabul ediyordum. "Sultan boyun emiti, sultan uysald" diye yaygara edecekti. Glgede, gzetim dnda daha iyi alabilecektim bylece. Zi ra ruhumun derinliinde kyasya bir sava ilan etmitim ngilte re'ye. Msr bunalmnn tam doruunda, koyu bir karamsarlk iinde bocalayp dururken, eyh Abdlhda' rin gl ve gen sesini duy mutum birden: "imparatorluk belki kayboldu ama hilafet yerli ye rinde." Halifelik, yani elimde bulundurdoum ve btn mslmanlar anma uymaya ve yardmma gelmeye mecbur eden ruhani yetki. Merhum am ya da Badat halifelerinin eski aaalaryla avunan bir Arap'tan gelme bir dnceydi bu tamamiyle. Ben Trk'tm, daha gerekiydim yleyse.
1 79

Yaadm o knt iinde eyhin szlerine kulak vermitim yine de. ok gizli olarak Yldz'a, dnyann btn mslman lke lerinden din adamlar getirttik. Onlara hitabettim, onlar coturabil dim. Giderleri bana ait olmak zere btn dillerde bastrlan Kur' an' larla donanm bir halde, heyecanla drt ana noktaya da ldlar. Balkanlar' dan Himalaya'ya, Afrika' nn dousundan bat sna Tanr szn yaydlar. alma odama, mslman lkelerin i yice belirli bir ekilde yeil renkle iaretlenmi olduu bir dnya haritas asmtm. Elileri, zellikle de ngiliz' i her kabul ediimde parmam haritaya doru gtryordum, bu da onlar endielen dirmeye yetiyordu. Bir islam cihadnn en ufak bir baar ans ol duuna bir an bile inanmyordum elbette ki. Ama halifenin korku luu hasmlarm etkilerneyi becerebUirdi belki de. Gszl mn imdadna bir hayalet geliyordu. Ne var ki, "Allah'n yeryzndeki glgesi"de herhangi bir in san gibi bedence hassas kalabiliyordu ve ben ok gemeden hasta di.imtm. u son aylarda gs gerdii, iimin derinliklerine gmm olduum ey zehirli meyvalarn veriyordu. Balangta, srtmda basit bir sivilce, kck bir kan ban kmt. zel hekimim Mavroyanni Paa, bana allm merhem ler uygulad. ban, klecei yerde daha da byd, azd. Kor kun derecede canm yanyordu. Ate durmadan ykseliyordu. Du rumum gnden gne, sonra da saatten saate arlat. Artk yata mdan kamyordum. Tahta kmdan beri ilk defa cuma narna zna gitmedim. leri artk ynetemiyordum. Zayflm lm d ndrecek dereceye gelmiti. Taht lmm zerine kk karde im Reat' a brakmak iin hazrlklar yapmaya baladm. Kendim den geme nbetlerine dahyordum ki, gzde mabeyincilerimden Ragp bey, doktor olan kardeine kendimi muayene ettirmeme izin vernem iin benden istirhamda bulundu. Bu noktaya gelmiken Ragp'n kardei de niin olmasnd? Ad Arif olan bu zat, ban inceledi ve ie yaray temizlemekle balad. Sonra da merhemlerini bizzat hazrlayarak onlar uygu lad ve baucumda, beni en byk ballkla tedavi ederek
1 80

gn gece kald. abucak iyileiverdim. Mavroyanni'nin tedavideki hatalarn uzun yllar hizmeti nede niyle balamtm, ama mesleini icraya artk izin vermemeyi, saray halk iin daha salkl buluyordum. Bununla birlikte, g vensizlik iinde, beni lmn kaplarna kadar getiren zararl mer hemleri de tahlil ettirdim. Kimyagerlerim onlar acayip ekilde hayli kukulu buldular. Mavroyanni'den phelenmek sz konusu deildi. Yardmclar her ihtimale kar en uzak illere gnderildiler ve ben, dorudan Yldz'n bulunduu alan iinde bir eczane ku rulmasn buyurdum. Saraylarmzda, kurbanlar olma tehlikesiyle kar karya bu lunduumuz "kazalar" her ne kadar yabanc bir hkmet tarafn dan telkin edilebilirlerse de, kskan bir harem aas tarafndan da tasarlanabilirlerdi. Ben yine de, baz yabanc glerin, benim islam btnl tehditlerimi ciddiye alp almadklarn kendi kendime sormaktaydm.

181

XVII
O 1 883 gn, Hicaz valisinden Mithat Paa'nn bir iri pene banndan ldn, enitem Mahmut Celalettin ' in de bir kalp krizine yenik dtn bana haber veren bir telgraf alnca tutulup kalmtm. Onlarn hapis tutulmalar iin Taif' i semitim. Arap lnn orta yerinde eski ve kerpi duvarl uyuuk bir ehirdi bu. Garnizon orada, bizim ynetimimizce ina ettirilmi, iinde mah puslann kald kk bir kaleyi igal etmekteydi. ltiraf edeyim ki, btn bu aylar boyunca, onlarn tutukluluklar hakknda bana ulaan raporlara dalgn bir dikkat vermekten baka birey yapm deildim. Mithat Paa'nn hastalandn, sonra da i yiletiini renrnitim. Onun kaybn renince duygulanm blnmt. Bu byk ze kann girmi olduu aalk yrnge bana ac vermekteydi. mpa ratorluun iyilii iin birlikte verimli bir ekilde alabilirdik. A ma alnyazs ve de onun karakteri bunu istenemiti. Kanlan bu buluma, bu israf azmda ac bir tat brakmt. ok gemeden, kulama zmir' den kstaha nnltlar geldi. Mithat' n hep bu ehirde oturtmakta olan ailesi gizli gizli onun lmnn doal olmadn, ldrldn iler sryordu. Ailenin yanna Cevher aann en iyi hafiyelerini gnderdim. Hafiyeler ba na, Mithat Paa'nn, yaknlarna yazm olduu mektuplarn suret lerini getirdiler. Sadk biri, srf mektuplar onlara getirmek amacy183

la Akdeniz'den Arabistan'n en ucuna kadar boydan boya yolculuk etmiti. Mithat, kansna ve ocuklarna daha birok mektup yazm ol maktan yaknyordu. Grne baklrsa bu mektuplar yerlerine hibir zaman ulamamlard. Ksa sre nce sol omuzunda, iri pene diye tahmin edilen ve ona byk ac ektiren bir ban k mt. Hicaz valisi ona bir hekim gndermeyi reddetmiti. Bu ac maszlkta alacak hibir ey yoktu: " Bize uygulanan davran, bizden yakay syrmak iin bir a ra sadece, zira yoldalarm her zaman lkse ve konfora alkn ol mulard. Alk onlar, askerlere verilen sefil y iyecei yemeye mecbur etse bile salklan bu rejimi kaldramaz. Mutlaka lmekle sonulandracaklar ii, ama nice azap ve sefaJetten sonra . . . Mithat'n ikinci bir mektubu, binba Bekir' i ikiyzl ve adi bir ikenceci olarak bildirmekteydi. Malkurnlara her gn -sekiz kii i in- bir kase orba, bir tabak turp yapra getiriyordu. M ahkumlar bunlarn etrafnda toplanyorlar ve gerekten a olanlar da bunlar dan yemek zorunda kalyorlard. tekiler bir gn ncesinden sak lanan bir para ekmekle yetiniyorlard. Paras olanlar sabun, k mr ve amarlarn ykamak iin scak su alabiliyorlard. Mit hat'a gelince, dilerini kaybedeli beri ekmek orbasyla yaamak tayd o. "Size daha nce de sylediim gibi, btn bu tedbirler srf bizi yoketmek amacyla alnyor. Yakn bir gelecek, bana son darbeyi kimin vuracam aa karacak... nc mektup daha da kayg vericiydi. Bir gn, subaylardan biri araclyla ona kendisi iin biraz st almasm buyurduu ua Arif, svy kaynatrken onun zehirli olduunu kefetmiti. Tu tuklular birka gn sonra, itikleri testi suyunu zehirlenmi olarak buldular. Btn bu suikastler, uaklannn uyankl sayesinde bo a karlmt ancak. "yle sanyorum ki, bu suikastlerden sa salim kurtulabilme miz iin pek az umut var, hatta belki de, sizler bu mektubu alma dan benim lm haberimi reneceksiniz."
" "

1 84

Benim kesin olarak daha fazlasn bilmem gerekiyordu. Olay yerine bizzat Cevher aay gnderdim. Cevher aa bir ay stan bul'dan uzak kald ve Mithat'la birlikte mahkum olan eski eyh lislam'n sert bir ekilde kaleme alnm notlar sayesinde olaylar yeniden kurmay baard. Damat Mahmut Celalettin, garnizon hekiminin ihmalcilii ne deniyle dehete kaplmt. Bu hekim, Mithat'n bann da ayn ihmalcilikle tedavi etmiti. Mahmut Celalettin Hicaz valisine, ba ka bir hekim gndermesini istirham etmek iin telgraf ekmiti. Vali cevap bile vermemiti. B unun zerine, mahkumlar gzetirnde bulundurmakla grevli binba Bekir onlarn uaklarn tutuklam, az sonra da sal vermi ti. Sonra da, amiri olan Hicaz valisine danmak zere Mekke' ye gitmiti. Daha dner dnmez yeniden gzden kaybolmutu. Yedi gn ortalarda gzkmemiti. Mahkumlar arasnda ortaya karak onlara; Konstantaniyye'den, nlerinin azaltlmas ve alara yol verilmesini emreden, ama bununla birlikte ihtiya duyacaklar her eyi ardan satn alma iznini veren yeni bir kararnamenin telgraf la bildirildiini duyurdu. 23 Nisan 1 883 'de, bir erkes miratayn komutasndaki svar birlii iki topla beraber Taif'e geldi. Bu miralay derhal mahkumla no koruma birliini yeniden dzenledi ve bunu en gl askerle rinden krkyla takviye etti. Sonra Mithat Paa'nn ua Arif aay ararak, onu efendisinin zehirleome giriimi konusunda uzun u zun sorguya ekti. Sorgulamasnn sonunda Arif' e, damdan der gibi birden, efendisini zehiriernesini nerdi: "Zehir hazr ve eer sen onu Mithat' a iirmeyi baarrsan Efen dimiz sultandan byk mkafatlar elde edeceksin. Bir baka adam damat Mahmut Celalettin Paa'y ldrmekle grevlendirildi, ama sen bu ii de zerine alrsan mkafatn iki kat olacak. Eer bu srr ortala yayarsan ldrlrsn. Bin Trk liras Mithat'n, altyz lira da damat Mahmut'un lm iin." Arif sadece nefretle reddetmekle kalmad, stelik sert bir bi imde itirazda bulundu ve seilen iki kurbana hereyi nakletmek i1 85

in aceleyle kotu. ki gece sonra erkes miralay, mahkumlarn mahallesini askerleriyle kuatt. Astarndan biri Arif aaya gnde rildi ve o da ondan, geceyansna doru paann odasnn kapsn amasn istedi. "Asla amayacan bu kapy sizin su ortanz olmayacam. Ben vicdanm iin korku duyar ve de Allah'tan korkarm." Tam da o srada mahkumlar odalarna dnyorlard ve Mithat da, merdiveni inerken sadk uann sesini duymutu: "nmeyiniz efendim! Hemen arkadalannzn yanna dnn ve geceyi onlarla birlikte geirin. Sizi alaka katietme niyeti var." Mithat Paa merdiveni yeniden karak mahkumlarla bulutu ve onlara az nce duyduu eyi bildirdi. erkes miralay Arif' i derhal tutuklam ve astanndan bir bakasn malkurnlara yollamt. "Miralay hepinize sayg ve sevgilerini sunuyor ve yasann ge rektirdii gibi ayn ayn odalanmza ekilmenizi rica ediyor." Mithat ve damat Mahmut cevap olarak, kendilerini yalnzca zo run ayrabileceini bildirdiler. Ayrca, ba gardiyanlar binba Be kir'le konumak istediler. Bekir onlara, kayg duymalarn gerekti recek hibir nedenleri bulunmad konusunda, dnyada sahip ol duu en kutsal ey zerine yemin etti. htiyatl Mithat yine de ge ceyi bir baka mahkum Ali beyle geirmeye karar vermiti. Sabah saat altda, damat Mahmut Celalettin' in ua uyandrld ve klaya nakledildL Alt buukta Mithat Paa' nn kaps krld. Ali bey odadan dar gtrld. Mithat Paa, ya ve zayfl hibir direni gsteremeye imkan tanmakszn bodurulmutu. Az sonra damat Mahmut Celalettin'in kaps da para para ediliyordu. Sabun srlm bir ip onun iin zel olarak hazrlanmt. Onun korkun beden gcn bilmeyen yoktu nk. p boynuna geirilince, ta klaya kadar duyulan ve en ta yreklileri bile titreten keskin lklar atarak umutsuzca kar koydu. Ama ok gemeden arlan zayflad, sonra da kesildi. arafiara sarlan cesetler, birka dakika sonra kla hastanesi nin bir odasna tandlar. Gne ykselirken, sudann dndaki mezarlkta iki ukur kazlarak cesetler iine trensiz olarak atld.
1 86

"Allah'n mafiret ve keremi zerlerinde olsun !" diye duada bulundu eski eyhlislam ! Bu raporu okumay, dehetten soluum kesilmi olarak bitirip de gzlerimi kaldnnca mparatorluk' un, btn dnyann sulayc baklarnn zerime dikilmi olduklarn grdm. Resmi haberi ksaca duyurmu bulunan gazetelere, bu konu zerinde artk tek sz yaynlamamalarn her ne kadar buyurduysam da, ktlk ok tan yaplm ve ortak kan iyice pekimiti: Katil Abdlhamit'ten bakas olamazd. Mithat'n ocuklan iin, babalarnn ldrlmesi ernrini benim bizzat vermi olduum konusunda phe yoktu. Mahmut Celalet tin'in dulu kzkardeim Cemile, ona gndermi olduum basal dileklerine cevap vermemi ve beni grmeyi reddetmiti. Peres tu Hanm'da bile kukuyu hissediyordum. Suskunluu, ortalarda grnmeyii -belirli bir sredir beni ziyaret etmekten vazgemiti btn knamalardan daha fazlasn anlatmaktayd. Bununla birlikte mantk beni aklyordu. Mithat hibir sorun ya ratmyordu bana. Hi kimse onunla megul olmuyor, hi kimse, hatta onu savunmakta bunca hevesli ve de onu unutmu grnen ngilizler bile onun salverilmesini dilemiyorlard. Ondan kurtulma ya, gnlerden bir gn niin karar verecektim ki? Eer benim byle bir niyetim olmu olsayd, onu balamak yerine, malkernelerin yargsnn uygulanmasna izin vermek daha basit olmaz myd? yi i becermilerdi katiller! zerime yle bir kan sratmlard ki, lmm bile silemezdi bunu. yle bir komploydu ki bu, en azl dmaniarm bile bunu d nmeye cesaret edemezlerdi. Dncelerim, bu ii kesinlikle ast annn gayretkeliklerine balyordu. Yerel bir yksek yetkili, te vecchm kazanmann sama umudu iinde mahkumlan ortadan kaldrma giriimine el atmt. Gerei ortaya karmak mmkn olmayacakt, ynetimimizin oynak zeminini gayet iyi tanyordum. Sert davranmak, zihinleri daha da kartrmaktan baka birey yap mayacak ve beni sulu grmek isteyenlerin gznde hibir ey be ni temize karmayacakt.
1 87

Tam o sralarda Pertevniyal ld. Onun iin grkemli bir cena ze treni yaptrdm. Memurlar, saray erkan ve askerlerden oluan uzun bir tren alay cenazesini Eski Saray' dan, onun Aksaray sem tinde dini ve insani amalarla yaptrm olduu binalar topluluu na kadar izledi. Adn tayan caminin evresinde uzanan bahenin ortasna kendi trbesini yaptrmt. Kendi semi olduu iekle rin ortasnda dinlenecekti bundan byle. Merhumenin evi, Eski Saray' da onunla birlikte yaayan kadn lar, kalfalar, himayesindeki kadnlar adet gerei Daimabahe'ye nakledildiler. htiyalarn sormak iin onlar grmeye gittim. B tn harem sakinlerinde kk salm o tevekkl ayn anda tayan, hayatlannn bundan byle ne olaca konusunda kayg dolu, bir birleriyle kmelenmi otuz kadn, birinci kattaki girite, odann devasa bykl iinde kaybolmu buldum. Bu ellilik, altmlk kadniann arasnda, ilkin bakndan tand m gen bir yz farkettim. Gen kz onbeini sii.yor ve gzellii gitgide geliiyordu, ama hafif kvrck san salan ve iri mavi gz leri hep aynyd. nmde, sava srasnda Ruslar' a esir den o soylu erkes' in, Pertevniyal' in himayesine ald ve son ziyaretim srasnda bana tantrm olduu kz Aye,duruyordu. Ona, en k k bir dilei olup olmadn sordum, o da aznn iinde bir "ha yr" cevab geveledi. Beni Yldz' a geri gtren arabada kzn hayali de beni izledi. Aye, validenin sevgisiyle birlikte hereyi kaybetmiti. Pertevni yal' in himaye ettii teki kadnlar ya paalarla ya da en iyi okul lardan kan gen insanlarla evlenmilerdi. Pertevniyal en genle rini yannda saklarnt. Aye bu hayatn, nceki saltanatlarn Dal mabahe'de yuvalanm kalnlan yzlerce kadn arasnda bala yacak geri kalan blmn adsz, unutulmu bir ekilde geirmeye mahkumdu bundan byle. Krkbe yanda ak olduumu anlamam, hayatrnn en byk srprizi olmutu kesinlikle. Kendimi pheci, kukusuz kurallan hie sayan ve hereye bovermi biri olarak tanyordum. Kadnlar beni ekiyordu ama ak duygusu bana yabancyd. Aye'yi yeniden
1 88

grmenin, onu her zaman yanmda alkoymann lgn, akl d ar zusunu duymutum birden. Ayn akam, Pertevniyal'in saraynn eski vekilharcn onunla evlenneye karar verdiimi bildirmeye gnderdim. Aye daha sonra, bana o zamanki tepkisinin ne olduunu anlat t. Padiahn, baklarn onun zerine yneltmi olduunu bilmek ten dolay bir hayli cokulu hissetmiti kendisini elbette ki. Ama bilhassa, onun yumuak, kibar, iyilik sever, ne sabrsz ne de fkeli bir insan olduunu iitince mutlu olabileceine inanmt. Daha nce drt kadnm olduu iin, bir ikballe olan dnro Yldz'n hareminin, Dolmabahe' ye gre kk ve basit bir salo nunda ok sade bir biimde geti. Aye, gardrob kahyasnn ona semi olduu sk nakl mor kadifeden bir giysiyi zerafetle ta maktayd. zerine, gelinin ss olan ince elmas brolar inelemi bulunduu baln alml bir ekilde yana emiti. ene altndan sarl beyaz duvak, yzn ho yuvarlakln ortaya karyordu. Kiiliini bylesine iyi sard o uysalln yansra, her durumda korumas gerektii o olaanst doallkla, yanmda saygl bir ta vrla ama bir boyun eme glgesi olmakszn duruyordu. mam a det olan dualar yapt ve dini nikah kyd. Kiisel hizmetimde al an birinci yardmcm Cevher aa, saray klar sorumlusu ve Kathane camii iman olan bir din adam tanklar oluturdular. Aye'yle ben mutluluk simgesi birka ekerleme attrdk, sonra da harem kadnlarnn kutlamalarn kabul ettik. Benim Aye' ye ilk armaanm, bir dilekte bulunarak atm el yazmas, yaldzl ve ciltli bir Kur' an oldu. Adn, yeni yaantsn simgelernesi iin deitirmek istiyordum ve bunun seimini de Kadir-i Mutlak' a brakmtm. "Zira", diye aklamada bulundum ona, "Kur' an' geliigzel kartnrken rastlanlan bir kelimeden, Allah btn bir hayat boyu mutluluk getirmeye yarayacak bir ilham karr." Uurlu haber Enbiya suresinin yirmisekizinci ayetinde bulu nuyordu. Sevecen ve merhametli anlamndaki "mfik" sfatyd bu.
1 89

"Eer Allah izin verirse, sen de benim iin iyi ve sevecen bir kadn olacaksn Mfika!" Aye, padiah hareminin byk Defteri'ne yeni adyla kayde dilmiti. Ona, malikanemi, benim eserim olan Yldz', dalyay (yldz iei) kefettirmekten zevk duymutum. Sarayn kapsndaki, he nz tamamlanm olan Hamidiye camiinde Allal' a krettik. G zelliini ortaya daha iyi karmak iin aat yeni yollar yaptrd m ve yeniden dzenlettirdiim Byk Park'n evresini dolatk. Deiik evreli havuzlarn kylannda ykselen Kebab kk, is miyle msemma "Gzel Manzaral kk" gibi yaplarn yeraldkla r has baleden getik. Harem' in bahesi en kk ama kesinlikle en ieklisi olanyd. iekler orada her yerde, tarhlarda, duvar bo yunca sralanm meyva aalan zerinde, allklarda bitmektey di. Duvarlar boyunca tmanyorlar ve ardakiann narin erevele rini kaplyorlard. Bu iekler Yldz'n tek gerek lksn olu tumaktaydlar. Ben, bitki rtsnn ve n egemen olduu byk, iddiasz bir malikane istemitim. Dalnabahe'den sonra, uzak atalannn gebe igdsn yeniden bulmu olduumu farkediyordum. Mermer hapisaneden kaalberi slupsuz, ihtiyaca, kaprise ya da ilhama gre rasgele ina edilmi mtevazi boyuttaki kklerde ko naklyordum. Yldz, oradan kopmann bana gitgide daha zor gel dii, kendimi fevkalade iyi hissettiim tek yerdi, snand be nim. Mfika' ya, onun ve benim oturacamz Yeni Kk' yaptr may dndm en gzel, en havadar yeri gsterdim. O, teki kadnlanmla birlikte oturmayacakt, onu yanmda istiyordum n k. Ona maun kaplan, dairelerimizi ssleyecek olan meyva ve i ek resimlerini tasvir ettim. Aye, Amalia Ciampi' nin tersine her eye hayranlk duyuyordu. Merkezi stma tesisi tasarm karsnda heyecanlanmt. Odann kapsnda bekleyen zzet beyi o akam geri gnderdim. St kardeim, hibir kadn yatan paylamad zaman, uykuya
1 90

dalmdan nce bir roman evirisi, bir gezi kitab, bir polis roman okurdu. Aye ile el ele girdik ve ben her akamki gibi i kapy a nahtarla kapadm. te yanda bir harem aas ya da hanedanmzn beii St'ten gelme askerlerin oluturduu o alaydan bir nbet i kapnn yanlamasna yatacakt... Gece yars, idare lambasnn solgun nda, pembe yananda bir gzya iziyle uyumakta olan Aye' ye bakarken kapya vurul du. Sk sk olurdu bu, zira nemli bir haber ya da acil bir belge iin her zaman uyandnlmam emretmitim. Kalktm, omuzianma bana sabahlk grevi yapan sarnur krk attm ve kapnn kilidini ama ya gittim. Gzde yardmclanndan biri olan Nedim aayd bu. Ko ca Habe'in yzndeki dehet ifadesini grnce geri ekildim. "Ne istiyorsun? Ne getiriyorsun bana?" iri gzlerini yuvarlyordu, azn ayordu ama oradan hibir ses kmyordu. "Haydi, ne istiyorsun?" "Arkadam Firuz aay ldrdm. Efendimiz'e bunu syleme ye gelmitim." "Ne diyorsun? Akln m kardn sen?" Firuz aa, Nedim' in vatanda olan baka bir harem aasyd. Yalnz onlarn o uzaklardaki Habeistan' larnda Firuz, Nedim'e g re daha yksek bir snftand, Yldz' da astm bulduu zaman birok srtmeler yaratmt bu olay. Ksa sre nce, ba habercim olan "birinci yardmc" Cevher aay kzlar aas mevkiine ykseltmi tim. Arkadalar da bu olay, onun erefine Kathane'deki bir mey hanede verilecek byk bir lenle kutlamay kararlatrmlard. Ve Nedim kekeleye kekeleye anlatt: "Yemek yedik, gereinden fazla itik ve rezil bir halde Yldz' a dndk." Baklarn edi ve sesini alaltt: "En sarho olanlar da bendim. Bir geitte, nbeti olan Fi ruz aaya rasladm. Onu korkutmak iin koca bir tabanca kar dm ve "seni ldreceim, seni ldreceim! " diye bara ba ra onu kovalamaya baladm. Zavall adam kotuka ben de a191

kay daha elenceli buluyordum." Sustu. Dudaklar, elleri, btn gvdesi kaslmalar iinde titriyordu. Souk bir tavrla ona devam etmesini syledim. "Kurun gitti ve bir anda ldrverdi Firuz'u." Mfika inler gibi bir ses kararak yorgann altnda dertop ol du. Ben de, kendinden gemi gibi grnen dev yapl zenci Ha be' in karsnda soukkanllrn korumaya altm. "Arkadam ldrdkten sonra ne yaptn?" "Buraya kadar kotum." "Niin?" "Efendimiz' e cinayetimi itiraf etmek ve ondan beni balama sn dilemek iin." "isteseydim bile yapamazdm bunu. Yazgn konusunda karar adaletindir." Habe' i geri iterek nbetiyi ardm. "Gtr bunu. Yarn da yargcn karsna karlsn." Odaya skunet geri gelmiti ama ruhuma gelmemiti. Kafam yeniden yataa giremeyecek kadar megul olduundan, belli belir siz aydnlatlan odada enine boyuna yryordum. "Onu balamayacak msnz Efendimiz?" diye Mfika efa atte bulundu. "Ne de olsa uzun yllar size sadakale hizmet etmi ve gelip size cinayetini itiraf etme cesaretini gstermi." "Sultan bile yasalarn zerinde deildir." "yleyse aslacak." "Ben de sizin kadar zlyorum bundan dolay kadnm, ama balama yetkimi bu caninin lehinde kullanmak, kayrmak anla mna gelir." Aye'yi yattrnam zaman ald. O da benim gibi, bir lgnlk ann hayatyla deyecek olan yardmcy dnyordu. znt, mutluluumuzun bu ilk annda bile beklenmedik bir anda geliver miti. Bu zorlu deneyim yine de, bizi uzaklatrmak yle dursun, birletirmiti stelik. B irbirimizin kollarnda teselliyi, scakl, sk1nu aradk. Tanyeri bizi uykuda birbirimize sarlm buldu.
1 92

XVIII
Erken kalkmak alkanlndaydm. Yataktan, Mfika' y uyan ctrmamak iin ihtiyatl bir ekilde ktmda ortalk henz karan lk olurdu. Banyo odasnda gzden kaybolurdum. Amalia bu minik blm ikinci snf bir otele bile layk bulmuyordu. Uzun ve nefis bir banyodan sonra gnlk be vakit namazrnn ilki iin odama dnerdim. Hereke'de dokunmu basit yn seecademi sererdim, nk bana gre, ipek bir seccade zerinde namaz klmak yakk alnazd. Sonra da giyinirdin. Bir yardmc, sarayn kundurac basnn yapm olduu yarm topuklu hafif izmeleri ayana geirirdi. Hafif aatan hastonumu eline alr ve gne henz ykselirken k sa bir gezinti iin baheye kardn. Hafif bir kahvalty Mfi ka' yla paylamak iin dnerdin, sonra da hizmet kalfas kahve tepsinini getirirdi. Turan ilenmi iki kk fincana kaynar svy ben kendim dkerdin. Gnn ilk sigarasn yaktktan sonra ilk fin can ar ar ierdin. Benim gibi ekersiz sevdii ne ok koyu ne ok ak Yemen kahvesini keyifle ierdi. Mfika' dan izin alr, btn sslene elemanlarnn Paris'ten geldii, almaya ve mahren kabullere ayrlan yeni kke, Kk Mabeyn'e geerdin. O zaman zarfnda Mfika da harerne gee rek ailenin, bu kadar ksa srede en allmam ltfa erimi bulu nan bu yeni geleni tanmaya merakl kadnlarn arlard.
1 93

Mfika, kz kardeim Cemile sultandan bir hayli ekiniyordu. Sadece birka aylk olan son ocuum Burhaneddin'in ise zerine titriyordu. Bununla birlikte, ocuklanndan hibirinin kk Ulvi ye' nin yerini tutamadn hissediyordu. Kalbirndeki yara hibir zaman kapanmant. le zeri saat onikiye be kala saray kadnlanndan biri Mfi ka'nn yanna gelirdi: "Efendimiz sizi istiyor." nk o yemeklerini benimle paylard. Daha nce hibir ka dna bahetmediim bir ltuftu bu. Masa, sofra grevlileri tarafn dan kurulurdu. "Gzelliin Srr", zellikle deneyimli servis so rumlusu kalfa kadn, yemekleri belirlernem iin bana listeyi uzatr d: Rafadan yumurta, bir onlet, peksirnet ununa bulanp kzartl m pirzola... Bunlara sk sk ok sevdiim peynirli bir brei de ekletirdim. Mfika da benim gibi seerdi ve ben ona tatl konu sundaki fikrini sorduum zaman amaz olarak elma tatls isterdi. Bunun, benim en sevdiim tatl olduunu bilirdi nk. Son lokmay yutar yutmaz ben yeniden almaya giderdim. Yazhanemi Kk Mabeyn' in birinci katnda kedeki salona kur mutum. Birinci katibirn ll admlarla ilerler, geleneksel selam dan sonra, raporu okumaya balama emrini bekleyerek belirli bir mesafede dururdu. Bu belge, nazrlar tarafndan tartlan ve benim onayma sunulmas gereken sorunlann zetini ierirdi. Hibir za man bir alma masasna oturmaz, kararlann hibir zaman yaz maz, hibir zaman bir kararname imzalamazdm. Geni bir koltua oturur, birka kelimede ifade edilmi emirlerle ynetirdim. Birinci katip okurken ben de bir onay iareti yapardm. Bylece kayda ge en konu bir irade olurdu. B irinci katibin szn, onu belirli nok talarda sorgulamak iin srekli keserdm ve de tatmin olmadm takdirde konunun yeniden incelenmesi gerekirdi. Daha sonra ikin ci katip bana belgeleri ve son saatlerde ulaan nemli haberleri ile tirdi. Mfika, kendisine bir ev, harem aalar, babam ve amcann saltanatlan srasnda hizmet etmi olan kalfa kadn Dilesrar yneti1 94

minde kadnlar verildiini grmt. Sarayn her ke buca bu herkes tarafndan sevilen, eski zamanlarn hikayelerini anlatan ya l kadnlardan birini barndrmaktayd. Annemin, son nefesini verirken beni kendisine emanet etmi ol duu "Efendimiz'in Ninesi" sevgili kalfa kadnm Nine hep ya nmdayd. Onun kzianna zengin eyizler vererek evlenneleriyle megul olmutum. Bykbabam II. Mahmut' un saltanatn hala hatrlayan evkidil vard bir de. Bu hanmlar genellikle Daimabahe'de otururlar ama Yldz' zellikle de akam yemeklerinden nce sk sk ziyaret ederlerdi. Bir salonda toplanan kadnlara, onlar dinlemek iin ben de kat lrdm. Dinleyicilerinin uysal olduklarn bilen Nine "eski bebe im" diye ard kiinin yanndaki sandalyeye oturur ve anla trd: "Sevgili Efendimiz, hani bir gn omuzuma kmtn da, orada pantalonuna bir kabahat yaprntn. Annen de, arslanma niye by le kt alkanlklar verdiimi st ste sorarak beni yle bir azarla mt ki bunu sana anlatamam." Ben de byle hatralar zerine bir kahkaba patlatr ve minnet tarlmn nianesi olarak ona bir mcevher sunardm. Kimi zaman da, kk mavi yaldzl san salonda erken bala yp erken biten gsteri olurdu. Mfika; yal kalfalann, genellikle de, gzalc giysiler iindeki sekin kadn oyuncularn aynadklar daha dorusu bana skc gelen bir tr olan geleneksel tiyatromuz orta oyununu tercih ederdi. Mfika buna karlk operadan nefret ediyordu, bu benim iin gzel yabanc kadnlan davet etme vesile siydi nk. Amalia' dan sz edildiini kukusuz iitmiti. Nine bana onun; "gzel Amerikal'm" diye ardm yetenekli sapra no Bayan Byron' a ya da beni, kendisine bir gl verirken grld m Eastman Kodak'n kurucusunun kars u Bayan Wolf'a kar birazck kskanlk duyduunu anlatyordu. Buna karlk Mfika ve ben her ikimiz de, bize Avrupa'dan her yl beenilen son oyun lar getiren u Fransz'larn, Bertrand ve Jean'n taklitlerine iimiz den gelerek glyorduk.
1 95

Erken yatrnay severdirn. Mfika odan paylard. Karlanm dan biriyle birarada yaayacam daha nceleri hi aklma getir rnezdirn. Mfika beni tek elilie dndrrnt. Hayatma bir ceylan gibi snrn ve beni ylesine strnt ki, o zamandan beri onun benden uzaklamasna izin verrnek istemiyordum. 1 887'nin bir sabah, altrn srada koridordan, kalfalardan birinin heyecandan iyice tizleen sesinin geldiini duydum: "Mfika Hanm doum yapt. Bir kz oldu." Sadrazamm orada ayakta bekletecek anneyi bulmaya ve ocu a hayranln gstermeye gittim koa koa. B ir baknca, Tan r'nn bana ikinci bir Ulviye vermi olduunu grdm. "Dnnz efendimiz, buuk kilo geliyor", diyerek yaldzl bein yanbanda ayakta duran st nine bana haber verdi. Hazine dairesinden adet gerei, ilemeli yorgan ve havlular, gm leen, zellikle de, bebek banyosunu yaparken zerine su dkmek iin mutluluk simgesi gm kapl kaplumbaa kabuu getirilip getiril mediini denetledim. ylesine rnutluydum ki, yerimde durarnyor, bir yeni yetme gibi glyor, akalayordurn orada. Bana mjdeyi getiren kalfaya zmrt bir bro, ebeye yz altn lira, kadn dokto ru Triandafilidis'e nian- Osrnani eridi verdim. Elbette ki, Mfi ka Hanm' a inciler, elmaslar, zrnrtler, yakutlar armaan etrnitim. Drt gn sonra bebei kucama aldm ve kulana duay oku durn: "La ilahe ill Allah, Muharnmeden resulullah." Sonra da defa, semi olduum ad telaffuz ettim. Mfi ka'nn eski adyd bu: "Aye. Aye. Aye." Bu geleneksel "kna gecesi iin" annenin trnaklan zenle bo yanrnt. Hareni, saray kadnlannn alacaklan bir geleneksel m zik konseri iin toplanmt. uruplar ve erhetler srayla dolat ve altn paralar saa sola sald. Sitarn dokunakl iniltileri hznle dotduruyordu yreimi, kal fa Nine lyordu nk. Annerne vermi olduu olunun kapsn da uyuyaca szn btn mr boyunca tutmutu; tedavi edil1 96

rnek iin grevini braknay o akam bile kabul etmemiti. Derin bir koltua oturmaya raz olmutu sadece. Hayattan lme ac duymadan, uykuda geivermiti. Giri odasndaki nbeti ba ne dm olarak bulmutu onu, hepsi bu. "Biri; kk Aye'n geldi. teki; ihtiyar Nine'm gitti. Ksmet byleymi, dedim hznle. "Mutluluk tek bana gelmezmi" eskilere gre. Aye'nin do um mutluluu da tek bana gelmemiti. Vambery'den gizlerneye onca zen gsterdiim niyetim olgunlua erimiti ok gemeden. Rusya ve ngiltere'nin penesinden synlmak, bizim zaranmza o larak Afrika'ya yaylan Fransa'y ve Balkanlanmz'a gz diken A vusturya'y hertaraf etmek istemitim. Ykselen byk bir g o lan Almanya bize kar hibir toprak emeli beslememekteydi. Ama ben arncam Aziz'i taklit etmeyecek ve de yardm dilenmeyecek tim. Kayzer ikinci Wilhelm'i arlamay ve ona dou konuksever ln gsterneyi diliyordum. Benzeri grlmeyen bir giriimde bulunarak -zira o zamana kadar hibir Devlet Bakan Konstanta niyye'ye resmi ziyarete gelmemiti- onu davet ettim. O da kabul etti. teki devletlerin hkmetleri souk karlamlard bunu. Yz kiilik bir eref ktas ziyaretiyi Dolmabahe' nin giriinde bekliyordu. Onu mparatorluk'un en yakkl erkekleri olarak se ilmi mabeyinciler karlad. Mermer demeler zerine serili pa ha biilmez zmir hals, som gmten devasa biblolar, kendi bo yundan yksek in ve Japon vazolan, atalannn portreleri, gzde ressamm Rus Ayvazovski' nin kendisinin de beendii tablolar karsnda hayranlktan ba dnd. Parlak nianlar taknm yk sek mevki sahiplerinin oluturduklar saflar o geerken eiliyorlar d. Varln renmi olduu ccen grmek iin merak gsterdi. Ellidrt yanda ve ayak boyundaki brahim Efendi, onun iin bitirmi olduum bir erkes generali niformas iinde l l parlamaktayd. Drtyz kiilik akam yemei Bayram salonunda verildi. l ye smaz byklkteki salonun prltl dekoru, altn sofra takm,
1 97

krmz karanfil demetleri arasndaki altn amdanlar, devasa avi zedeki binlerce mum, Rossini ve Donizetti'den uverturler alan or kestra ... Hepsi de konuklanmzn gzlerini kamatrmak iin katk da bulunmulard. Altn eritli krmz giysiler iindeki uaklar y lesine boldu ki, kargaann en doulusu gelip yerlemiti. Servis, abuklaaca yerde bu nedenle arlat, yle ki, Fransa elisinin alayl eletirisiyle karlatm: "Gerekten mkemmel. ampanya dnda herey souk." Altn ve elmas zarfl fincanlada iilen kahvelerden sonra Kay zer'i konana gtrdm. Koumlar gzalc byk arabalann o luturduu alay Byk Park' geti ve ale kknn nnde dur du. D, adnn da belirttii gibi ahap bir da evini* andryordu. Ama kk bir saray boyutunda bir da eviydi bu. li ise, grkem ve eitliliiyle Alman hkmdann aknlktan aknla srk lemiti. "Bu periler saray ne zaman yapld acaba? diye sordu." "Hametmeaplan' n arlayabilmek iin daha yeni bitirildi." Bir salonda, atlas serili masalar zerine armaanlar dizildi. Kayzer iin, monogram elmasla ilenmi byk altn bir kutu; Berlin' de kalan lmparatorie iin, kocaman elmas ve yakut talar takl bir bro; Kayzer' in maiyeti iin, padiahn elmastan turas ilenmi enfiye kutular, kravat ineleri, altn ereveler, krmz, yeil, mavi byk eritler. . . Almanlar ' n hayranlk lklar, tek rarlamaktan holandm u zdeyiin doruluunu bana bir defa daha kantlyordu: "En iyi hasat, hkmdarlk tarlalannn imparatorluk emesin den akan l1tuf ve ihsanla sulanmasndan elde edilir." Ertesi gn, ilk zel grmemiz B yk Mabeyn' in byk salo nunda yapld. Ortada, beyaz mermer bir eme en ho nlty karyor ve sr tutmaz kulaklann cesaretini knyordu. Tercmanm olan eli Mnir Paa oradayd yalnzca.
*

Chalet: Dag kk, da evi.

198

kinci Wilhelm bir gn nce burma by, yksekten bak, zerine yaldzl bir karta! konulmu miferi ve tepeden tmaa ka sntsyla tam bir sava grkemi iinde grnd halde, nazik ve sevimli bir dosta dnvermiti imdi. Dudaklarnda en tatl glmsemesiyle saldrya geti. "Hametmeap, ben size yalnzca siyasi ittifakm deil ama ihti yacnz olacak her trl askeri ve iktisadi yardm da sunmaya gel dim. Silahlar, gereler, teknisyenler emrinize amadedirler. mpara torluumun tkenmez kaynaklarndan snrsz olarak alabileceksi niz." Tepkiyi annda gstermek alkanlklarm arasnda deildi be nim. Bir yandan sigararn ierken bir yandan da gen imparatoru lp tarttm uzun bir sre. Zeki olduu kesindi ama deneyimsizdi, bizim konumumuzda olunabilecei kadar iten grnyordu. "Peki bu cmertliinizin karl ne olacak Hametmeap?" di ye yumuak bir sesle sordum. "Yalnzca dostluunuz." Krallarn dostlar olmadn o da benim kadar iyi bilmeliydi. Verdii cevapla yetindim bununla birlikte. Kuku yok ki, gnn birinde iin gerekesini kefedecektim. Almanya bu arada, soluu muzu ar ar kesen mengeneyi gevetiyordu. Ksa bir sre sonra Doye Bank'la, Kk Asya ve Mezopo tamya' daki demiryolu ebekemizi gelitirmek iin bir anlama im zaladk. En fazla zerinde durduum haclarmzn dnyada en ra hat ekilde oraya gitmelerini salayacak olan kutsal ehirlerimiz Mekke ve Medine'ye demiryoluyla balanma tasars sonunda ger ekleecekti. Ynetim sistemimizi yeniden biimlendirmek, ordu muzu adalatrmak iin Alman eitmenler geldi. Gazi Osman Paa, Almanya karsnda baml olacamzdan kayglanyordu. Onu yattrdm: "Almanya'y tercih etmeme ramen politikada her zaman iin bakirim, bir baka bir deyile herkesin dostuyum ama hi kimsenin a deilim."
199

XIX
1 889'da gnlerden bir gn, Ermeni Patrii her ii bir yana bra karak beni grmek istemi ve daha girer girmez korkun bir hak szl nlernem iin abartl bir tavrla bana ricada bulunmutu. Ne olmutu ki? Kk Asya'nn ta bir ucundaki Mu blgesinden bir airet reisi olan Krt Musa bey, gen bir Ermeni kzn kar mak, ona tecavz etmek, sonra da erkek kardeiyle evlendirrnek i in onu lslamiyete girmeye zorlamakla sulanmt. Gen kz ka bul etmedii iin, kancs da ona bir gzel sopa ekmi ve de bir gzn kr etmiti. Patrie, suluyu yerel mahkemelere sevketmekten baka yapa cak birey olmad cevabn verdim. Patrik tiz lklar att. l yar glarnn hi kukusuz suluyu aklayacaklarn ileri sryordu. O nu yattrmak iin, adaletin yansz bir ekilde uygulanmasnn de netimi amacyla Musa beyin Konstantaniyye' ye getirilmesini bu yurdum. Baya olmakla birlikte, bu davann uyandrd ilgi beni son de rece artmt. ok sayda yabanc gazeteci gibi, elilik temsilcile ri de bu davay izlediler. Yarglar, halka ak durumalar sonunda Musa beyin susuzluuna karar verdiler ve onu heraat ettirdiler. Bu kararn yol at yuhalamay asla tasavvur edemezdim. Eski has mm Edwin Pears tarafndan mkemmelen ynetilen yabanc basn veryansn etti. Edwin Pears'e gre, sank benim koruyuculuumdan
201

yararlanmakla vnd iin tanklara gzda verilmiti. Musa be yin davasn kiisel bir olay yapan Britanya elisi devreye girdi ve aklanann derhal mahkumiyetim isteyerek beni hrpalad. Bu gsteriyi hibir zaman anlamadan, ama eliye de bir dn vermek isteyerek, Musa beyi lmparatorluk' un uzak bir kesine srdm. Edwin Pears' in azna kilit vurduumu sanmakla yanl mtm. Bir sansasyon gazetesinde, bir soruturma kurulunun Er menistan' a gnderilmesini istedi, ben bu zavall Ermeniler' den, onlar acnacak bir halde srndrecek kadar nefret ediyordum zi ra. Bu beklenmedik sulama benim iin alarm ann aldrd ve dikkatimi imparatorluumun bu blm zerine yneltti. Gerekten de ok gemeden homurtular duydum. Erzurum'daki bir ayaklanma yz lye mal oluyor, urada bozguncu afiler, ora da ykc bildiriler grlyordu. "zgrlk iin sava yayn." "Bardak dolmutur." "Kanlmaz olana hazrlann." "Kendinizi rgtleyin." "Silahlann!" "zgrlk iin sava yayn." Bu srada ortaya kan bu olaylar beni dneeye sevkediyordu. Antik dnemde Ermeni krallnn var olduu yerdeki kargaalk mzminleiyordu kukusuz ki. Bu iki toplum, Ermeniler ve Krt ler, kent ve kyleri birlikte yar yarya igal etmi bulunduklanna gre, zorlama bir uyum iinde yaamaktaydlar orada. Aslnda, bi ribirlerini gzlyorlar, biribirlerini hor gryorlar, biribirlerinden nefret ediyorlard. Ermeniler alkan ve bar olduklar halde Krtler beni kayglandryorlard. En kk kkrmaya kanl bi imde karlk vereceklerdi. Sk1neti iade etmeyi denemek iin onlarn temsilcileriyle biz zat konumaya karar verdim. Yldz'n Byk Mabeyn'i, bu kadar korkun grnl adam hibir zaman grmemiti. Kabul salonu nun byk giri blmnde toplanm altm, belki de seksen ki iydiler; dal ve iek desenli halnn zerinde, kaln derili hayvan202

lar misali, lk gibi dikilmilerdi. Tekrar tekrar yank beniz, saldr gan byklar, akaklara iyice yapm, neredeyse mavi bir siyah lktaki salar, belirgin bir Asurlu profili, kayg verici bakla insan bal hayali hayvanlar artryorlard. Daha yeni ilenmi krk ler takl, rengarenk, eit eit ve uyumsuz giysileri gelii gzel geirmilerdi zerlerine. Her biri, haner ve tabancadan oluan gerek birer cephanelik tayorlard. arm zerine ta uzaklardaki vilayetlerinden gelen eyhler, Krt reisler byleydiler ite. Mabe yinciler ve hizmet yaverlerim, lmparatorluk'un en tehlikeli kiileri olmakla nlenen bu adamlara dehetle bakyorlard. Bu yabanilere hitabederek, onlar dzenli svar alaylar kur maya ardm. Devlet onlara niforma ve tehizat verecek, onlar da byk ve anl Osmanl ordusunun btn haklara sahip bireyleri olacaklard. Bu alaylardan her biri, her yl srayla, ehri korumak erefine erimek iin Konstantaniyye' yi ziyaret edecekti. Szlerim alklarla karland, bu alklar ylesine yanklyd ki, camlar titremi ve billur avizelerin kpelerini ngrdatmt: "mrn uzun olsun padiahm! Bin yl yaa padiahm !" "Bundan byle sultann dostlar benim de dostlarm, dmanla r benim de dmanlarmdr!" diye bard reisierden biri heyecan dan kendinden gemi bir halde. Sevinleri, grmeden kta mabeyincilerin kendilerine b tn bir nian takmn datmalaryla daha da artt: iftihar Nianla r; birinci, ikinci, nc dereceden altn kaplama ve mineli l l Mecidiye Nianlar. Bu arada ben, Gazi Osman tarafndan estirilen gayet hafif, ga yet dosta bir frtnay da sineye ekmitim. Onun Krtler' e hi gveni yoktu. B ana birok defalar, ordunun bu "eytani kavmi" kanda bamak pahasna da olsa yola getirmek zorunda kaldn hatrlatyordu. "Hibir ey, hi kimse bunlar hibir zaman ehliletiremez." "Onlarn askeri igdlerine arda bulunulmas hari. Elbette ki paa, onlar askeri kadroya alnacaklar ve dzenli ordumuzun su baylar tarafndan "ynlendirilecekler" "
203

Bu kkrtclar bylece elde tutularak dzenden yana geecek lerdi. Gvenimi gstermek iin, onlara kendi adm verecek kadar ileri gittim. Hamidiye Alaylan bundan byle benim anm koru yacaklard. Bu dileimi henz dile getirmitim ki, yerden korkun bir uui tu ykseldi. Herey ayn anda hareket etmeye balad. Duvarlar salland, parkeler yerlerinden kt, mobilyalar raksetti. Her yandan "Aman Tann' m ! Aman Tann' m !" diye lklar geliyordu. Devasa avize zerimde gitgide daha kayg verici bir ekilde sallanyordu, ama ben aknlktan m, korkudan m bilmiyorum, felce uram bir halde yerimden kprdayamyordum. Aynalar ve pencereler pa rampara olmutu. Gazi Osman Paa, acele etmeden, sakin bir halde kapya doru yrd. Onun verdii rnek bana hareket zgrlm iade etmi ti. Avluda, korkudan aptallam bir halde ellerini kollarn salla yan saysz saray grevlisiyle karlatm. Harerne kotum. Harem aalan afallam, baramayacak kadar dehete dm bir halde, ak azlanndan hibir ses kmakszn btn ynlere doru kou up duruyorlard. Merdivenleri iniyorlar, kaplar paralyorlar, kendilerini dan atyorlard. Onlara, kadnlan dan karmalann sylemeyi istedim. Neyse ki, kzlar aas Cevher Paa bunu dn mt. Kadnlar bahedelerdi. Genler, ihtiyarlar, ocuklar, kalfa lar, kadnlar biribirleri yle yanrcasna banyorlard ki, bu da on lann sa salim olduklannn kantyd. Peki ya Mfika neredeydi? Onu gremiyordum. zel Malika neme attm kendimi. Harem aalan beni tutmaya altlar. Onlan geri pskrttm. Tahta ve cam paralar, allar ldrc bir dolu gibi yayorlard. Merdiven ylesine sarslyordu ki onun duvar dan ayrlvereceini sanyordum, buna ramen birinci katn sahan lna erimeyi baardm. Mfika oradayd. Kk Aye'nizi ku cana sktrm, gzleri zerime dikili bir halde titriyordu. "Efendimiz!" diye mnldand. Bensiz inmek istememiti. Meraktan delirmi olarak beni an yordu. Onlar baheye doru srkledim. evremizde anlatlamaz
204

bir dzensizlik hkm srmekteydi. Sarsntlar birden kesiliverin ce cemaatimi saydm. Eksik hibir kadn yoktu, hibiri de yaral deildi. im rahat olarak Byk Mabeyn'e yeniden gittim ve ora daki mermer seki zerinde ani bir bakanlar kurulu topladm. Son haberleri getiren ulaklarn gelileri bitmiyordu. Kapal ar k mt. ehirde birok kurban iin yas tutuluyor ve onlarn saylar da saatten saate artyordu. Muhtalar beslemek iin sarayn frnlarn atrdm ve halka bedava olarak datmak zere ehrin frnlarndaki mevcut btn etmekleri satn aldrttm. Yarallarn baklnalar iin sokaklara a drlar kurulmasn buyurdum. Birden, bakentin miralerinden, dokunakl "Zilzal" suresini o kumaya balayan mezzinlerin seslerinin geldiini duyduk. Bunun zerine sultan, harem aalar, vezirler, hizmetiler, askerler, me murlar hepimiz dorudan atlam toprak zerinde secdeye vardk ve namazmz kldk. Sarsntlar on gn boyunca fazla ya da az kuvvetli ekilde birbi rini izledi. Kadnlar ve ocuklar hasbahe' ye dalm kr adrla nnn altlarna yerletirildiler. Hayatlar altst olan kalfalar ve ka dnlar endie iindeydiler. Uaklar artk hibir emre itaat etmiyor lard. B u hanmlar, bu cehennemden yaknmalanna ara vermiyor lard. Kk Aye'n ise tersine, bu zgrl seviyordu. Dersler ras gele bir saatte veriliyordu. Dalgn tavrl retmenler onun yapt budalalklara dikkat etmiyorlard. Ders saatleri diye birey yoktu artk; savunmalar ve yasaklamalar da yle. ocuk, kulama l gncasna elendiini fsldyordu. Bana gelince, adr altnda barnnay kesinlikle reddetmitim. Basit bir deprem benim alkanlklarm bozamazd. Bana orada hizmet etmek zorunda kalan aalarn kapld deheti farketmez mi gibi yaparak, Kk Mabeyn' deki alman srdrdm. Du yarszlm bununla birlikte bir endieyi gizlemekteydi: Tanr' nn bu uyarsnn bir ktye alarnet olmamasn btn ruhumla umu yordum.
205

xx
1 894 yaz ortas, bin Ermeni ason blgesinde ba kaldrd.

Mkemmel ekilde rgtlenmi saldrlarla komu Krt airetlerini hrpaladlar. Bu arpmalardan birinde, reisin olu dahil on adam ldrdler. Olaylar bunun zerine iyice iddetlendi. Airetler dar beye darbeyle karlk vermeye giritiler. Btn blge alevlendi. Bu sefer de, Krtler tarafndan kovalanan Ermeniler dalara sn dlar. Devletimizin yzlerce yllk alkanl gerei, yetkililer ha rekete geen en son kiiler olduklarndan, -dzeni sekiz gnde ye niden kuran- silahl kuvvetleri ok ge gndermilerdi. Konsoloslann raporlarna gre ldrlen Ermeniler' in says dokuzyzd. Mslman kurbaniara gelince, gavurlar her zaman olduu gibi, onlar hesaba katacak kadar ilgi gstermemi lerdi. Avrupa gazeteleri, Ermeniler'e kar giriilen ve de kyma dn m bulunan genel saldry duyurdular. Kadnlar, ocuklar, gen ler, yallar, hepsi de sultann askerleri, Kahrolas Hamidiye alay lan tarafndan kltan geirilmilerdi. Yabanc devletler, sanki onu kollamaktan baka yapacak ileri yokmu gibi, bu bahanenin zerine atldlar. Bu iin ucu, fkeli se natrlerin ynetimin hristiyanlk ya da sadece insanlk adna m dahale etmesini istedii Amerika' ya kadar uzad. ngiltere elisi, blgede soruturma yapmas iin konsolosunun derhal ason'a gnderilmesini istedi. Arabuluculuk yapmas iin,
207

Mithat'n sadk alma arkada smail Kemal beyi getirttim. ls mail Kemal bey benim adma cevap vererek soruturma kurulunun olacan; ama lngiltere ' nin, Fransa' nn, Rusya' nn ve de bizim kendi temsilcilerimizden oluacan bildirdi. Bu devlet bana o zaman bir reformlar tasans, daha dorusu buyrultusu sundu. Gerekte bu tasan Ermeni vilayetlerinde btn yetkiyi hristiyanlann ellerine verecekti. Hkmeti teklif iin Kk Sait ' i bir defa daha ardm. Ya banc glerle baa kmak iin ona ihtiyacm vard nk. Kk Sait, efsanevi pintiliiDin iareti, ama ayn zamanda da sadrazamla atannay beklediinin amaz belirtisi olan en eski, en kirli giysileri iinde grnd. Kendisine iktidann ykn ver memem iin ne kadar ok yalvardysa, ben de onun bundan baka bir dilei olmadna o kadar ok inanmum. ok sk tekrar et mekten dolay ezbere bildiimiz bir ksa cevaplar alveriinden sonra boyun edi: "Kabul ediyorum Efendimiz, zira size istirhamda bulunacak gcm kalmad artk." Ben zaten sarayn terzi basna, onun iin birok giysi smarla m ve mobilya blmne de, evini bir sadrazama yakr tarzda demeleri buyruunu vermitim. Durumdan haberdar olan byk kzlarm, karsna ve kziarna kuma toplar, giysiler ve kk mcevherler yollamlard. Kk Sait'i, onu gzden drdkten sonra o kadar sk yeniden sadrazamla atamtm ki, bu martma lar adetlerimiz arasna girmiti. Bu byk zeka, gzden dmesinin ve kabinesinden soyutlan masnn karanl iindedir ki bitmez tkenmez kaynaklarnn de erini gsterebiliyordu ancak; zira iktidar koltuuna getirildiinde hrs ve dzenbazlk yeteneklerini felce uratyordu. Bununla bir likte, yabanc devletlere adm adm direnmeyi bilmi ve kabul et mek zorunda kaldmz dnleri snrlamay baarmt. 1 885 Kasmnda Sivas, Erzurum, Diyarbakr, Palu, Mardin, Bit lis, Antep, Birecik, Kayseri gibi Dou ehirlerinde kanl olaylar patlak verdi. Oralardan gelen raporlarn hepsi de ayn mrekkeple
208

yazlma benziyorlard : Ermeni devrimciler ayaklanmlar ve mslmanlara saldrmlar, mslmanlar da onlara hemen karlk vermilerdi. Ordu dzeni geri getirmi ve skunet yeniden gelmi ti. Ardndan da saylar, hasarlar ve kurbanlar geliyordu. Burada yz l, orada beyz, baka yerlerde de bir tek gn iinde altyz l olmutu. Resmi slObun soukluu gerein karsndaki son kaleydi. Yabanc gazetelerin, Fransz, Alman, ngiliz gazetelerinin anlatm lar ise ok farklyd. Bana onlar tercme ettikleri zaman, gkten ate, kan ve lm tufan yayarmu gibi geliyordu. Mezzinler her ehirde, minarelerin tepesinden kyma aryorlarm. Hami diyeliler, benim Hamidiyeliler'im silahsz hristiyanlarn zerine ullanyorlarm. Onlarn arkasndaki sivil mslmanlar da yama edip ldryorlarm. Askerler kadnlara, ocuklara ate ediyorlar m. ehirler alev alev yanyormu. Krsal kesimlerde Krtler, hi bir canl braknamacasna kylere saldryorlarm. Harput yakn larnda otuziki kadn, kendilerini karan Krtler' in onlar mah kum ettikleri onursuzluktan kurtulmak iin Frat' a atlamlar ve o rada boulmularm. Dehet belirtileri Urfa'ya sramm. Ko valanan hristiyanlar; retmenler, papazlar, renciler ve onlarn ana babalar byk Ermeni kilisesine snmlarm. kibin erkek, kadn ve ocuk oraya ylmm. Askerler kaplar krmlar ve teki kasaplarla birlikte onlar katlama balamlarm. Sonra da, yonlarak kiliseyi atee vermiler ve hayatta kalanlar diri diri yak mlarm. izleyen gnlerde, kl ve kemik dolu uvallar hisariann zerinden atlmlarm. Yzlerce Ermeni, gnler boyu kuyularda, maaralarda yaadk tan sonra kurullardan snma isteinde bulunmularm. Bir Ame rikal misyonerin tanklna gre katliam bilinli bir ekilde yapl mt. Kendimi korkun bir byye kaplm gibi hissederek koltuu ma mhlanmtm. Gece oktan ilerlemiti. evremde Yldz'n hu zuru ve sessizlii hkm sryordu. Pencereden dar baknca, yldzlarn gizemli aaalaryla parldadklar grlmekteydi. Sa209

rayda herey uyuyordu. Odarnn giriinde bekleyen aalar bile kes tirmekteydiler. Uzaklarda bir kpek havlyordu. B irden, baheden gelen yasemin kokusu bana ulat. Yine de douya, Mardin'e, Diyarbakr'a, Urfa'ya, Antep'e uzakmm gibi geliyordu bana. Gzlerim gryor, kulaklarm iitiyordu. Yreim kuvvetle arpyor, titriyordum. Hristiyan cesetleri gzmn nn de, yaklmak zere ehrin dna tanyor, geni kuyulara sanand rlyor ya da kpeklere, akbabalara terkediliyorlard. Mezbahaya gtrlen kadnlarn danalar gibi kanlan aktlyordu. Dkkanarn dibinde smsk balanan erkekler, ocuklarnn, ktklemi dizle ri zerinde dilim dilim dorandklann gryorlard. Ganimet olarak ipekliler, altn nakl kumalar yklenen Ms lmanlara, din kardelerime bakmamak iin bam eviriyordum. Onlar bo evleri yamalamay srdrmekteydiler. Daha tede kur banlan sopayla, demir ubukla vura vura ldryorlar ya da kafa larn talarla eziyorlard. Hamidiyeler' imin, Enneniler ' i ehir d na gtrdklerini, onlar soyduklarn, ldrmeden nce dehet verici bir ekilde sakatladklann gryordum. ok kk yataki yzlerce ocuk yknttiarn ortasnda alktan -eer yabani hayvan lar onlar daha nce yemezlerse- lmeye terkedilmilerdi. nmdeki ssz sokakta, aznda topraktan karm olduu bir insan kalntsn tayan bir kpek geiyordu. Irmak kylar batan baa cesetlerle kaplyd. Daha tede askerler kesik kafalada top oynuyorlard. ksryor, tkanyordum; zira mthi bir rm et kokusu ehri istila etmekteydi. imdi artk ceset yoktu sokaklarda, ama ayaklara vck vck bulaan kan, beyin paralar, duvarlara yapm salar vard. Durdurulmas iin banyor, yalvaryordum. Zihnimi, bedeni mi, ruhumu kirleten bu lm kokusunu duymak istemiyordum ar tk. Aalar aknlk iinde alma adama daldlar. Gerekten ba rm olmalym, zira bana endieyle iyi olup olmadm sordu lar. Odama gitmek iin zorlukla yerimden kalktm. Giysilerimi karmakszn, Mfika'nnkinin ei olan yatann zerine uzan dm. Birok defa Mfika'nn kollan arasnda uyandm, zira uy210

kurnda hayaller tarafndan kovalandm iin bara bara rpn yordum. Gszlm kvrandryordu beni. Orada, paralanm vila yetlerdeki bir lgnlk rzgar en ll kiileri bile savurmaktay d. Askerler artk itaat etmiyorlar ve subaylar da katiHere katlyor lard. Dnyann en byk imparatorluklarndan birinde hkm sr mekteydim, elimin altnda geni bir Devlet' in kaynaklan vard ve ben karde kymn durdurmaktan aciz bulunuyordum. Araln ortasna doru , imparatorluk'un grm olduu en iddetli souklardan biri gelmiti. Konstantaniyye' de hibir zaman kalmayan kar yaklak bir hafta yamt. Orada, douda ise so uk, katillerin atlganlklarn felce uratmt. Kymlar baladk lan kadar abuk bir ekilde bittiler. Arkadan tuhaf, ar, tehditkar, eitli anlamlarla ykl bir sessizlik geldi. Uluslararas basn iin ben "Yldz'n cani manya", "yzbin masumun canna kasteden canavar", "Cehennemlik kul" olmu tum. Byle bir arla dmemekle birlikte, yabanc devletlerin soruturmaclan da, kymlarda sorumluluum bulunduu kansna daha az olmamak zere varyorlard. Kayzer'in ziyaretiyle daha yaknlarda elde edilen baar hi olup gitmiti. Kainatn gz bi zim zerimizdeydi. Kantlarn, sulamalarn bu ar boBuu kar snda isyan ediyordum. Tarihin en hogrls, her zaman bizim lmparatorluk'umuz olmam myd? Katalik Rum, Ortodoks Rum, gregorien Ermeni, katalik Ermeni, Rum Ermeni'si, hasunist Erme ni, anti-hasunist Ermeni, Dou Katolii, Dou Yahudisi, Suriye katolii, Lbnan marunisi, Hersek, Bosna ya da Bulgaristan Ms lman, Hersek Ortodoksu, hristiyan Girit'in Kandiyeli Mslma n, Dou protestan. .. bizim lkemizde yanyana bulunmuyorlar myd? Biz, bugn bizi sank srasna oturtan bu lkelerdeki gibi dinsel zulmler yapm mydk hibir zaman? Ve eer topraklar mz zerinde bunca mezhep yeerdiyse, inanc, rk ne olursa ol sun, her insann kendisini bizim lkemizde gvende hissettiinin parlak kant deil miydi bu?
21 1

Niyeymi bu ellibin l u halde? Polis, ordu, jandarma niin katlniard bu kymlara? Kimin buyruu zerine? Bana kesin o larak gerek lazmd. Ve bunun iindir ki, dili, gerei gizlemenin en iyi aleti olan bu resmi raporlara pek de gven duymuyordum. Sahanatrnn bandan beri uygulam olduum, kapm gazete cilere amak politikama hep sadk kalmtm. Bylece, New York Herald' tan "Ermenistan'daki canavarlklar" konusunda sorutur maya gelmi bulunan Gordon Bennett'i kabul ettim. Amerikal'ya hemen iim snd ve bir saatten fazla olaylar tarttk. Sonunda A merikal gzlemini syledi: "Yasal ya da deil, Hametmeaplan, Ermeni faciasyla ilgili hi kayelerin, gerekten ziyade uydunay ierdii inancn koruyorlar gibi." "Gerekten yle ve bize hakemlik etmesi iin gvenilir birini soruturma yapmaya gndermek konusunda da tamamen mutab ktn bay Bennett." zel bir soruturma haberinin baln imdiden gren muhabir frsatn zerine atlad. Ama kimi gnderecektim? Bana birini tavsiye etmesi iin onu sktryordum. Onun teredddn hissediyordum. Sonunda gerei itiraf etti: Meslekta Edwin Pears onu, benim bir soruturmac seimi konusundaki bozucu etkime kar uyarmt. Glmsernemi tutamamtm: "Saygdeer Edwin Pears'e gre Bay Bennett, siz kendiniz de her trl kukudan azade deilsiniz." Bennett ban edi. "Ama kimi semeli B ay Bennett? Eer ben bir ad nerirsem, sultann ayartt temsileiyi yuhalamak demek olur bu. Bunu bul mak size der." "Kimsenin kukulanmaya cret edemeycei drst, namuslu bir insan var: Benim Boston'dan dostum George Hepworth." "Derhal getirdin onu." "Hametmeaplarn bununla birlikte onun bir protestan rahibi, bir cumhuriyeti ve Enreniler'e kar sempatisini saklamayan biri olduundan haberdar etmek zorundaym."
212

"Bunlar benim iin engel deil, yeter ki tarafsz olsun." Konstantaniyye' deki ksa konaklamas srasnda saygdeer Hepwort' la, tarafndan etkitenmi olmakla sulanaca Edwin Pe ars ' n "mikrop kapm" diyecei korkusuyla kar karya gelme dim. Onun yanna refakati olarak tercman katiplerimden birini, yaverlerimden ikisini ve alt da svari avuu kattm. Bu yalnz, lkemizi hi tanmayan yabanc, anlamarn engelleyen youn ve karanlk bulutlar datnay ve susuzluuma ramen beni ezen sorumluluu hafifletmeyi baaracak myd? slamn halifesinin aknl ylesineydi ki, gerei ortaya karsn diye bula bula bir protestan papazn bulmutu. Ermeni kymlar bakentte beklenmedik, deiik, tuhaf tepkile re yolaan bir gerginlik dourmutu. Kk Sait' i bir defa daha aziettim ve onu gzetirnde bulundurdum, zira eliliklerle ilikile rinden holanrnyordum. Kk Sait, kendisini gizlice izleyen ha fiyelerin buyruum zerine onu ldreceklerini koruyordu kafa snda. Bir sabah, olunun elinden tutarak alverie gitmiti. B yk Pera Soka'na indi, Bon Mare' ye girdi, maazann iinden geti ve arkadaki k tutarak, kendisini Britanya eliliinden a yran birka on metrelik mesafeyi kotu. Orada siyasi snma iste di ve de az sonra Babakan' dan gelen bir telgraf ona ngiltere' nin konuksevediini sunmaktayd ki bu da onun bu devletle olan ibir likiliinin kantyd. Kk Sait' e, akln bana toplamas ve yuvaya dnmesini rica etmek iin arac zerine arac gnderdim. Hibir yarar olmad. Hafiyelerim tarafndan enselenmemek iin her trl nlemi alarak, yola kmak iin gnlerce hazrland. Sonunda, memurlanndan bi ri elinde bir Kur'an ' la elilikte arz endam eyledi. Bu sihirli zm karsnda Kk Sait boyun edi. "Efendi, sultan bizzat, elini bu Kur' an'n zerine bast ve eer evinize dnerseniz hibir aratrma ve kouturmaya uramayaca nz syledi. Bu kitab pyor ve size sylediimin doruluu nun iareti olarak onu elierinize teslim ediyorum. Sultan yemin et ti."
213

Kk Sait boyun edi ve olduka mahup bir halde onunla birlikte dnmeyi kabul etti. Alayclktan holanan Tarih, en byk facialann ortasna kk, gln bir olay sokuturur her zaman. Pera' nn Avrupai restoranlannn en beenilenlerinden biri olan Tokatlyan, aydnlan ve zgrlkleri arlamakla nlyd. Ora da ok yksek sesle ynetimden -ve kimi zaman da kt ekilde sz edilirdi. O akam, benim kurmu olduum Numunei Terakki okulu* mdr Nadir bey, Askeri Okullar, un;umi mfettii Zlfl smail Paa'y akam yemeine davet etmiti. En pahal yemeklerle bir likte en nl araplan smarlad. Zaten birok arap vard. Konu unu youn ve neeli yreklendirmesiyle etkileyerek Bordo, Bur gonya ve Tokay araplanndan snrsz bir tketirnde bulunmaktay d. Garson, messesenin zel yiyecekleri olan tatllar, bakiavalar kadayllar getirdii zaman, Askeri Okullar mfettii gzlemini be lirtmekten kendini alamamt: "Oo Beyefendi l ok keyifli grnyorsunuz bu akam." "Belki de fazla itim Paa'm. Ama, yalnzca keyifli olmak iin deil, fakat cereyan edecek bulunan bir olay kutlamak iin de b tn nedenlerim var gerekten." "Sizi bylesine neelendirdiine gre nemli bir olay olmal." Nadir bey alkoln datt dncelerini taparlamaya al yordu. Birden azndan kanverdi: "Ben ttihat ve Terakki komitesinin yesiyim. Siz kar msnz paa?" "Bu yurtseverler ve zgrlkler cemiyetinin varln biliyo rum aslnda." "Yarn ok ge olacak, ve de bizimle birlikte olmayacaklann vay bana geleceklere !" "nannz ki, komitenin yesi olmasam da onun zlem ve lkle rine yaknlk duyuyorum. Ayrca da, tehlikeye ve sultann hafiyele rine meydan okumakta tereddt gstermeyen yelerinin cesareti
*

stanbul Erkek Lisesi

214

hayranlk duyuyorum." Nadir bey bbrlendi: " arkada ve ben ttihat ve Terakki'yi kuruumuzdan beri son suz olarak geniledik. imdi byk okullarda ve mparatorluk'un hristiyan vilayetleri Romanya, Bulgaristan ve Arnavutluk'ta gizli komitelerimiz var. imdilik binlerceyiz, yarn milyonlarca olacaz." Zlfl smail masaya eilerek elini davet sahibininkinin zerine koydu: "Amacnz nedir Beyefendi ?" "Onu tekrar etmeyeceksiniz deil mi Paa' m?" Sonra yerinden dorularak tumturakl bir ifadeyle bildirdi: "Zorbay devirmekte kararlyz." "Tann akna daha alak sesle konuun Beyefendi. Bizi duyabi lirler. Size yardm etmek istiyorum." "Samimi misiniz Paam? Bize deerli bir destek salayabilirdi niz zira." "En deerli hereyim adna yemin ederim ki, kalben ve ruben sizinle birlikteyim." "Yann sabah Bab- A li'de bakanlar kurulu toplanacak. Binay ele geireceiz. Ayn zamanda zorbann kk kardei ve tahtn varisi olan Reat efendiyi de elde tutacaz. eyhlislam'dan Ab dlhamit heyulasn indiren bir fetva alacak ve tahta yeniden Mu rat' geireceiz." Zlfl smail Paa kendisini toplad, sonra da en profesyonel bir ifadeyle bildirdi: "Mkemmelen anlalmtr. Ama Reat efendiyi elde tutmanz niye?'' "Eer sultan Murat sorumluluklarn yklenmekte acizlik gs terirse, sralama izgisinde tahta geireceimiz bir sonraki kii Re at oluyor." "Ya reddederse?" "Onu davamza kazandk. Reat efendi mevlevi tarikatna men sup. Onu retip yetitiren de bu tarikatn bizden olan eyhi." "Gryorum ki hereyi dnmsnz."
215

"Konstantaniyye birinci blge komutan Kazm Paa' y da bize kazandk, ama her zaman yeni destekiere ihtiyacmz var. Eer siz de isteseydiniz Paa' m . . . " "Dileiniz neyse isteyin benden." Nadir bey, yeni yenin erefine imek iin bir ie rak daha s marlad. ki adam, bol bol iip kadeh tokuturduktan sonra ayrld lar. Nadir bey kararsz adm ve puslu kafayla, restorandan az uzak taki evine dnd. Hemen, dler ve karabasanlada dolu en derin uykuya dald. Davul alndn duymaktayd. Hayr, kapyd al nan. Arlar iinde sarholuundan syrld. Kapya durmadan vu ruluyordu. l yakt, saatine bakt. Sabahn drdyd. "Anz. Polis." Sersemiemi bir halde, bir robot gibi yerinden kalkt ve sende leye sendeleye kapy amaya gitti. B ir mfetti arkasndaki birka polisle onun zerine atld. "Devlet' in gvenliine kar su ortakl yapmaktan dolay pa diah adna tutuklusunuz." Zira Zlfl smail, onun srlarn rendikten sonra hi vakit kaybetmeden Yldz'a koarak zzet beye haber vermi, zzet bey de beni uyandrtrnt. Anlattm bu aydntatc hikayeyi gece ya rs, yar giyinik halde bizzat onun azndan duydum. Olaanst skynetim mahkemesine uygulanacak cezalar ben yazdrdm. Kendisini Arnavutluk'ta Scutari valisi tayin ettiim hkmet darbesi dzenleyicisi general Kazm dnda btn sank lar, ounluu Libya'ya olmak zere srgne mahkum edilmilerdi. Gazi Osman Paa askeri disiplin adna itirazda bulundu. Benim balayclm kt bir rnek, suun tekrarna bir davetiye olu turuyordu. Sadk alma arkadama derin bezginliimi itiraf et medim. Sert davranmaya cesaretim yoktu artk. Ve bu tepki iinde beni atalarmdan ayran mesafeyi lyordum. Onlar, mparator luk' un, oradan ykanm ve el dememi olarak kaca bir kan banyosu karsnda gerilemezlerdi. Katilletim huzur iinde gitsin ler yleyse ! cm, dzenlenen fesatn ruhu Nadir bey iin saklamtm.
216

Su ortaklar onun bir budala m yoksa bir hain mi olduunu hibir zaman bilmesinler diye, nc dereceden Mecidiye nianyla do natmtm onu. Kardeim Reat efendiye gelince, ona el srmekten sakndn. Sultann kardei ve mirass sulu deildi ve de sulu olamazd. Onu ayr tuttuum iin kendimi kutluyordun, yine de zayfl onu dzencilerin insafna brakyor ama hilii bir tehlike olmasm n lyordu. Zihnim, Protestan papaz Hepworth' un Ermenistan' daki al masna taklnt ve onun ayaklar zerinde babo gezip duru yordu. Biilmi budaylarn sarartt, ufukta yuvarlak ve gri tepe lerio evreledii usuz bucaksz ovalardan onunla birlikte geiyor dum. Hibir yolun gemedii almaz ve mavimsi dalar trman yordun. Bin yllk kylerin sel yataklan dibinde bzlp kald yeermi vadilere dahyordum. Harabe halindeki kiliseleri, ateten kararm viraneleri ve kireli duvarlar zerinde, zamanla koyula m ama ruhunda her zaman kan krmz kalan canavarca izleri gryordun. Yaz banda, nihayet papazdan haber aldm. Benim hayal etti imden daha da fazla blge gezip dolamt. Her dereceden, her tabakadan, her yatan, her dinden, her rktan insanlan sorgulamt. Yrtchkta kendi lkesinin Kzlderililer' iyle bir tuttuu Hami diyeler' im hibir zaman drst olmamiard ve hibir zaman da olmayacaklard. Onlarn doalarna aykr son ve hassas kaleye, kendilerine duyduum gvene ihanet etmilerdi. Ermeniler'in bu vahiler karsndaki kahramanh allak bullak ediyordu onu. On larn olaanst cesaretleri, baedilemez fedakarlk ruhlan konu sunda tankhklar topluyordu. Sama bir zulmn, hayattayken ne kadar drstlerse lmde de o kadar soylu, bahtsz kurbanlaryd lar onlar. Ama Ermeni var, Ermeni vard. Bir yanda ehitler vard, te yanda htilalciler. Karlamalan boyunca Hepworth, fkesinin, k ymlarn gerek sorumlular olarak grmek noktasna geldii kii lere kar bydn hissetmiti. Onlarn arkasnda da, ikiyzl217

lkle kkrtclk yapan ilk bata da ngiltere olmak zere byk devletler bulunuyordu. Hepworth; ngiltere eer, onun iin kk parman bile oynatmamay daha bandan beri kararlatrd bir bamszl Ermeniler' e vadetnemi olsayd, kymlarnda mey dana gelmeyeceine kesinlikle inanmt. Durum ne olursa olsun, en az sorumlu, tek susuz sultand; Hepworth' un kesin kans by leydi. Kt bilgilendirilmeyse, sultan yleydi kesinlikle. Ama bir katil hayr. Papaz szlerini; sonsuz, yrek burkan, ahane bir yal nzla gmlm "dnyann en az imrenilecek insan"na acmakla bitiriyordu. Onun tankl bir teselli olmutu benim iin. Kamuoyunu, ba sn inandrabilecek miydi? Ne nemi vard ki bunun? Kendi yar gianna inanan bir tek o kalmak zorunda olsayd bile, hi deilse bir insan beni anlamak ve savunmak cesaretini gstermiti. O 1 896 26 Austosu, le gnei Bank- ahane-i Osmaninin binasn kavuruyordu. Bu henz tamamlanm mermer ve bronz bina, marur ve gz alc cepheleriyle Pe.a ve Galata'nn damlar na tepeden bakmaktayd. Binann nnden birden, btn i muhi tinde sarsnt yaratan silah sesleri geldii srada saat le yemei vaktini almt. Drt, be adam sokaktan kapclara ve kurum bek ilerine ate ediyorlard. Komu sokaklardan frlayan ibirlikile rio abucak katlverdii bu kk saldrganlar mfrezesi binaya dald. Patlayan tabancalarn kuru grltsne, geni ve lks giri blmnde gidip gelen mterilerin ortasna atlan bombalarn in filaklar kart. Saldrganlar zerlerine bankann byk bronz kaplarn kapa dlar. Tabanca ve baklarla donanm olarak koridorlara, dald lar, bodrum katlarn istila ettiler, st terasa kadar ktlar. Henz hayatta olan banka alanlan ve mteriler bir odaya toplatlarak kapatldlar. Pencerede nbet tutan teki haydutlar, gelip kendileri ni karmaya alan mfrezenin at yaylm ateine karlk ve riyorlard. Kmldayan hereye ate ederek birok yolcuyu ve me rakly yere seriyorlard. Aralarndan bir grup, bankann ngiliz mdr sir Edgar Vin218

cent ve mdr yardmcs Gaston Auboyneau' yu snm oldukla n damda buldu. Auboyneau, meramn daha ziyade iyi bir Fransz cayla anlatt iin karsnda aknla dt saldrganlardan biriyle konumay baarmt: "Biz sizin ne hayatnza gz dikiyoruz ne de paranza. Bizler Ermeni yurtsevederiz ve davamz kazandrmak istiyoruz. Eer isteklerimizi elde etmezsek bankay ve bankayla birlikte orada bulunan herkesi havaya uuracaz. Ayrca, bu saldrnn sorum lularnn cezalandrlmamalarn ve serbest kalmalarn da istiyo ruz." ki mdr, rehinelerio ve kendilerinin idamn nlemek iin sal drganlarn isteklerine boyun ediler. Sir Edgar Vincent bir haber gtrmek iin Yldz'a gitmeyi kabul etti. Yanna, saldr esnasnda tesadfen bankada bulunan Rus elilii birinci tercman Maxi mov'u da ald. Ermeniler fitili tututurmu halde sultann cevabn beklerken, iki adam da saraya gitmek zere yola koyuldular. Banka ve yresindeki kym manzaras korkuntu. Giriler ve merdivenler, komu sokaklar cesetlerle kaplyd. Saldrganlarsa l ve alt yaral vermilerdi. Btn bir alay susta durduran topu topu onyedi kiiydi. Zaptiye nazrm grevini iyi yapmt. Birka gn nce, bana Ermeniler ' in bir suikaste hazrlandklarn haber vermiti. Ama ta rihi ve setikleri hedefin ne olduunu bilmiyorduk. Balangta Bab Ali' yi havaya uurmay tasarlamlar, biz de muhafz saysn katna kartarak bunu nlerneyi baarmtk. Bununla birlikte, habercilerimizin el koymu olduklar silahlar ve bombalar bizim en kt tahminlerimizi dorulamaktaydlar. Yeni bir kyn her ne pahasna olursa olsun nleme kararyla, Zaptiye naznna, polisin ya da jandarmann -karlk durumunda Ermeni mahallesine girmesine izin vermesini kesin olarak yasakla dn tekrarlamtm. O, uursuz olacaklarn tahmin etmediim nlemler almt zaten. "Zat ahaneleri tarafndan huyurulan yasaa uymak iin, li man hamallarn sopalarla techiz etmeyi zerime aldm. Sizin de
219

malumunuz olduu zere Efendimiz, onlar kalabalk ve rgtl bir !onca oluturuyorlar. Eer Ermeniler kanklk yaratrlarsa, onlar da Ermeniler' in hakkndan gelmesini bileceklerdir. Ve de en azn dan, sorumluluk Zat Sahaneleri' nden bilinmeyecektir." Saldndan daha batanberi baberli olduum iin, Yldz'da bir sava kurulu toplamtm. Sir Edgar ve Maximov geldiklerinde, onlar kabul ettim. Sir Edgar ve Maximov sabahn ikisinde, devrimciler iin, rehi nelerio serbest braklnalan karlnda onlarn da sa kalacaklan vaadiyle Osmanl Bankas ' na geri dndler. O zaman byk bronz kaplar ar ar ald ve onyedi Ermeni eikte grnd. Verdiim sz yeterli olduu iin, kimse kendilerine dokunmakszn Sir Ed gar ve Maximov' un ynetiminde asker kordonlarndan getiler. Kendilerini banka mdnnn yatma gtren bir tekneye bindiler. Onlar orada bir gece yemei beklemekteydi. Kannlann doyurur larken, acmaszca kyma uratlan rkdalarnn hayknlann du yabilmilerdi. Gerekten de ikindi bandanberi Avrupai mahalle lerde elleri sopal harnallar Ermeniler' i dve dve ldryorlard. Osmanl bankasn geri almaya alp da baaramayan ve terrist lerio ateiyle karlaan askerlerim de onlara katlmlard. Bana, bu facia hakknda en elikili raporlar geldi. Bu faciay snrlamak, onun saraynn kaps nnde deil, ama binlerce kilometre uzak lkta cereyan ettii zamankinden daha da zor grnd bana. Fransa eliliinin tesadfi habercisi olan, tam grg tan, grne gre itenlikli bir Arnavut beyini kabul ettim. Ermeniler ' i kavalayan katiller arasndaki iki rkda onu tanmt. Ona kefil olmular ve dahas, askerlere: "Reis yalnzca Ermeniler' in ldrlmelerini sy ledi, bunlarsa Arnavut' dur" diyerek hristiyanlarn kurtanlmalann da ona yardmc olmulard. Tanm bu cmleyi nakledince ylesine afallamtm ki, ona, bu sz gerekten iitip iitmediini sormutum. Kesinlikle yley di. Tatavla semtinde Rumlar, kendilerine snan Ermeniler' i her ne pahasna olursa olsun savunacaklann aklayarak sokaklan ka220

patmlard. D krklna urayan ve fkelenen katiller ters yz dnmler ve Ermeni mahallesine ullanmlard. Daha grndkleri an dehet samlard. Tebeirle nceden i aretlenen kaplar kertildi. Ermeniler, "Toplu Kym Komitesi"ni oluturan iki kasaba gtrldler, onlar da Ermeniler' in iki ellerini "satlk domuz paas" diye srtarak ktk zerinde doradlar. Katliamclann sahip bulunduklar tek silah, Yldz saray atl yelerinde bu vesile iin zel olarak imal edildiklerini ak seik or taya koyan bu sopalard. lyi eitilmi bu katiller, kurbanlarn di zst ktryor ya da yzkoyun yatryorlar ve onlar pestile e virene kadar kafalarna vuruyorlard. Kpekler, sokaklarda akan kan selini yalyorlard. Polis mahalleyi saryor ve kaaklarn pei ne dyordu. Deiik yerlerde cereyan etmi bulunan canavarlklara bizzat tank olamayacana beyin dikkatini ektim. O da, kendi gzyle grmedii olaylar konusundaki bilgileri birok gvenilir tanktan aldna yemin etti. Kymlar ertesi gn de srp gitti ve de her ceset beni gsz olduurnun katlanlmaz duygusuna biraz daha batrmaktayd. Do layl sorumluluumun arlna aalanma da ekleniyordu. Dze ni korumak iin Zaptiye nazrnn -ne birimiz ne brmz byle ce en vahi dzensizlie yol aacamiZI nceden hissetmeksizin hamallar silahlandrmasn kabul etmitim. Onun giriimi bana hretin arta kalanna mal olmutu. Bylece "Kzl Sultan" yeni la kabn kazanmtm.

22 1

XXI
O sabah, srtma yaldzl byk niformarn geirdim ve yar dmclanm da zerine Osmanl nianlanm taktlar. Kk Aye'n bahenin dibinden ale kne gidiime bakyordu. Sonra da, gs teriyi izlemek iin elinde drbn terasa kt, zira bugn saltanat mm jbilesiydi ve ben de onu zel bir atafatla kutlamaya karar vermi tim. B iri kkn iinde, teki bahede iki orkestra tarafndan al nan Hamidiye mar duyulunca, dokuzdan leye kadar srecek o lan kutlama treni balad. Orada abucak tek bama le yeme imi yedim, sonra da gardrob eflerim bana yabanc nianlarm getirdiler. nk sra elilerin kabulndeydi. Herbiri iin kendi l kesinin niann takyordum ve orkestralar da o lkenin, zenle tekrarlanan ulusal marn alyorlard. Eliler sevin iinde ehre dndklerinde, olaanst bir man zara onlar beklemekteydi. Kubbeler ve camiler, saysz minareler, byk saraylar, kamu binalar ve demirlemi gemiler kla donatl mlard. Her iki yakada kesiksiz bir k zinciri yirmi kilometre bo yunca uzayp giderken, Venedik fenerleriyle donatlm binlerce buharl tekne ve her trden sandallar ikili bir pnlt eridi arasnda gidip gliyorlard. Boazii' nin dalgaianna yansyan genel lt, dalarn zerine her yandan gelen havai fiekler, bu eyll gecesinin aaasnda arkalarnda ateten uzun ylanlar brakan kayklar, her
223

kimi olursa olsun duyarsz brakamayacak bir byklk, grkem ve panltdaki bir beraberlii oluturmak iin biraraya geliyorlard. Haremin; kadnlann, ikballerin, prenseslerin, kz kardelerimin, kuzinlerimin, Msr hidivinin ailesindeki kadnlarn ve de merhum pederimin iki einin yldklar byk salonuna girdim. Kadnlar, bu ok sade dekorun ortasnda, altn rengi dantelli, nian ve m cevherlerle l l parlayan kadife giysileri iinde uzak lkelerden gelmi ve ltl iekler gibi grnyorlard. Ama benim, en g zelleri olan Mfika' mdan bakasn grecek gzm yoktu. Mfika, yorgunluumu tahmin ederek, beni bitmez tkenmez nc bir defileden kurtarmak iin teki hanmlar, tebriklerini bana topluca sunmaya ikna etme giriiminde bulundu. Belirtilen anda, eski bir adet gereince kzlar aas, benim sadk Cevher a am "hkmdar tarafndan" diye bararak havaya bir avu dolusu altn para att, sonra da sevinli lklarn elik ettii lgnca bir iti kaka yolaan "valide tarafndan" baryla bir ikincisi geldi. Kalfalar, ikballer ve yardmclar yere atlyorlar, itiip kakyorlar, glyorlard. Kk Aye'm, yakalamay baard altn paray tam bir gururla bana gstermeye geldi. Onun sevinci, onlarn sevinci be nim duyamadm sevincin yerine geiyorlard. Mfika'y elile rin braktklan armaanlara hayranlkla bakmas iin Kk Ma beyn' e gtrdm. Rusya anndan Faberge' nin zenginletird bir nefret da, Almanya Kayzer' inden devasa bir gm takm, A vusturya imparatorunun pintilii, ngiltere kraliesinden yine bir kendi portresi, Fransa cumhurbakanndan bir Sevr vazosu daha; sert talardan yaplma, altn bir kap iine yerletirilmi minyatr bir bahe gnderen in imparatoruna vanncaya kadar.. armaan lar. Hibir Devlet arya uymazlk etmiyordu. Hepsi anlamt. Bu enlik, sultann yabanc devletlere ba emeyeceini gsterme ye ve her zaman salam olan mparatorluk'un allm debdebele rini sergilerneye ynelikti. Kzl Sultan'dm, tamam. Ama dnya milletleri beni kutlamak iin itiip kakyorlard. Benim bir canavar olduumu tekrarlaya
224

tekrarlaya sonunda buna inanmaya ve nmde titremeye balam lard. Gitvurlar tarafndan sevilmeyi istemi ve bunu hi baarama mtm. Varsnlar nefret etsinler benden yleyse, yeter ki sayg gstersinler bana. Girit: Rumlar'la meskOn, byk ve zengin bir ada; yanbanda bamsz, kpr kpr, yzylmzn, milliyetiliin zerinde salnp duran bir Yunanistan ... Benden Balkan Devletleri' nin bamszl n skp alan bu geri dnsz milliyetilik, gl devletlerin em peryalizminden ok daha glyd. Gnn birinde Girit konusuna geleceimizi oldum olas biliyordum. dn vermeyi, ama ll ve baskyla karlamadan vermeyi oldum olas kabullenmitim. Koca ada alkalanmaya balaynca ona, tek sonucu isyan k krrnak olan ar haklar bahettik. Bunun zerine dnleri askya aldk, bu da iddeti ikiye katlamaktan baka ie yaramad. Benim ok iyi tandm, bir anda patlak veren yamalama ve vahet gs terisiyle mslman kyller katledildi, hristiyan kyller toplu k yma uratld. Kandiye ehri yand, ada tmyle silah altna girdi . Bat'nn bamza Ermenileri sarmasndan yararlanan Yunanis tan herkesin gz nnde binlerce gnll gnderdi ve gamizonla nmz hrpalamak iin snrlarmzn iine silahl eteler szdrd. Ben de sava ilan etmek zorunda kaldm. En modem silahlarla donatlan ve en deneyimli Prusyal subay lan kadroya alan askerlerimiz, daha balangtan itibaren Epir' de, Tesalya'da, her yerde muzaffer oldular. Yunanllar Larissa'y bo alttlar ve Farsala' ya doru ekildiler. Reformlarm ve Alman yar dm onlarn sava heveslerini kursaklarna tkarnt. Hele birka hafta daha! Bozgunlan tam olacakt o zaman. Dmeke'de ezici bir yenilgiye daha uradlar. Ordularmz Attik kaplarna varmt. O zaman, lehimize kazanm olduumuz gl devletlerin destei birden uzaklaverdi. lerleyiimizi durdurmarnz istediler ve bizi mtarekeye zorladlar. Zaferlerimizin meyvalarndan bizi yoksun klmaya ylesine kararl grnyorlard ki, ben onlarn neredeyse bozgunumuzu istediklerinden kukulanmtm.
225

Bar grmeleri Tophane' de, en bunaltc yer olsun diye titiz likle setiim eski bir kkte balad. Eer batl diplamadar anla maya varmakta abuk davranmazlarsa, bol bol terleyeceklerdi hi deilse. Daha savan bandan beri genel karargahm, hemen hemen o radan ayrlmadm ve dahas, telgraflan ifrelemek ve zmekle grevli ifre katiplerin de yerletirdiim Kk Mabeyn'e kur mutum. Tek elencem, biraz zamandan alp el sanatlar atlyesi ne dntrten haremde karlarm ve ocuklarm ziyaret etmek ti. zerine diki makineleri yerletirilmi birok masann ilavesi daireleri atlyelere dntrmt. Ve bu hanmlar orada yarallar iin btn gn bez gmlekler dikiyorlard. Gerekten de, sarayn hastaneye dntrten binalarma bu ya rallardan onlarcas, yzlercesi geliyordu. ok gemeden saylar ylesine artmt ki, zaten artk gelip alacak vaktimin olmad marangoz atlyesini de onlara brakmtm. Onlarn yaranna dzenlenen hayr ileri sat iin kk Ay e'm, mavi satenden zemin zerine ineyle kpe iekleri ilemi ve ben de bu gzel alma iin ona, kendi adna kazlm Sanayi madalyas vermitim. Onu gsne ilitirdiim zaman gzlerine yansyan sevin, benim o gnler zarfndaki tek tesellim olmutu. Bar 1 897 Eyllnde imzaland. Gl devletler bizi, Yunanl lar'dan kazanm olduumuz hemen hemen btn topraklar geri vermeye zorladlar. Bunu telafi etmek iin Yunanllar kendileri if lasn kysnda olduklar halde bize bir sava tazminat demeyi vaad ettiler. Bununla birlikte zaferimize sahip kyorduk ve bu za ferden elde ettiimiz hakl gurur onca kmsemeleri, onca alayla r siliyordu. Sava, bakentimize akan ard arkas kesilmez ziyareti dalga snn kkn kurutmamt. Onun -ressamlarn, airlerin, romanc larn ve ve bitiremedii- gzellii her zaman artan sayyla ken disine ekiyordu onlar. Bu ziyaretiler, paalannn benzersiz lk sn bana anlata anlata bitiremedikleri, sefere balay kutlamas birka yl nce yaplan Dou Ekspresi ile geliyorlard. Dnyann
226

en modem ve konforlu oteli olan Pera Palas' a iniyorlard. Paha bi ilmez el yazmalann, ryp gitmelerini nlemek iin camiler den toplanan her gzellikteki hallar biraraya getirmi olduum Vakflar mzesini geziyorlard. Daha geenlerde, tam da Eski Sa ray snrlar iersinde, Yunanistan, Roma, Msr, Asur, Sumer, Bi zans'tan miras lahitler, heykeller, alak kabartmalar tadm Ar keoloji Mzesi' nin aln yapmtm. ehir uzun senelerden beri kaldrm talaryla denmiti ve gazla aydnlanmaktayd. Eski Galata Kprs'n, Hali'in aa blm zerindeki ikinci kpryle iftlemitim. Ama nfus oal dka getirdiimiz dzenlemeler de hibir zaman yeterli grlme yeceklerdi. in tuhaf u ki, lmparatorluumdan ne kadar ok vila yet skp alsalar, uyruklanmn nfusu da o kadar ok artyor gi biydi. Daha yakn zamana kadar bana paryaymm gibi davranan h kmdarlar, lmeyi reddeden bir imparatorluk'un hkmdarn zi yaret etmek iin acele ediyorlard. Onu yoketmeyi baaramadklar iin imdi de pohpohluyorlard onu. Halifeye balln sunmaya gelen ran ah Muzafferddin, batanbaa koskoca zmrtlerle kapl bir niforma ceket giymiti ve kalpann zerine de devasa, muhteem, uzaktan bir fener gibi parlayan tek bir elmas taklyd. Avrupal krallar da Fransz cumhurbakan Poincare, Amerika ba kan Grant ve Japon prensleriyle nbet deiimi yapyorlard. Yeminini ilk defa bozarak bize saldran, imparatorluk' un eski vasal, Srbistan' n tahttan dm kraln da, saltanat srmekte o lan bir hkmdara yarar onurlandrmalarla kabul ettim. Kayzer Wilhelm II de, ziyarete karar verdii Kutsal Toprak yo lu zerinde Konstantaniyye' de mola verdi. Yannda bu defa bizim adetlerimiz konusunda fazla bilgisi olmayan ei lmparatorie Vic torya da vard. Saraydaki bir kabul treni srasnda ona kzlar aa sn takdim ettim. mparatorie, etkilenmi bir halde ona, ailesinde babadan oula geen hadmlk olup olmadn sordu. Kayzer'i, ilkinde olduu gibi bu defa da, yz lmn bu ve sileyle iki katna karm olduum ale kknde arladm. Ona,
227

ziyaret ettii bir hal fabrikasnn btn mamullerini, Yldz ima lathanem kl saysz vazo, imparatorie iin elmas tal kolye ler, Kayzer' in beendii Aka armudundan birka sandk, kans nn tamamen zel bir ekilde sevdii saksaanlardan kafesler dolu su getirttim. Kayzer benden, programda n grlmemi olan zel bir gr me istettirdi. Byk Mabeyn' in byk salonuna daha girer girmez, evirmenime bizi yalnz brakmasn buyurdu. Mnir Paa karar szca bana bakt. Kayzer sabrszlkla buyruunu tekrarlad, Mnir Paa da benim verdiim bir iaret zerine buyruu yerine getirdi. O zaman kinci Wilhelm bana dnd: "Biribirimize sylememiz gereken eyleri teke tek tartmamz daha iyi. Kim olursa olsun, onun yardm olmaszn da anlaabile ceimizi ok iyi biliyorum; zira bunu her ne kadar zenle saklasa nz da, Franszcay hayran olunacak derecede iyi konutuunuzu bilmiyor deilim." Siperlerime itHrnekten nefret ederdim. Sonra da durumun alayl ynn gznne aldm: "Kabul Hametmeap. Ama, bylesine ustaca kefettiiniz sm baka hi kimseye anamanz sizden istirham ediyorum." "Bu konuda msterih olabilirsiniz. Dnyann, sizin politika tart masn benimle dorudan yapmay beceremeyeceinizi sanmas sizin karlarmdan ok daha fazla benim karlarm ilgilendiriyor." Bir sigara yaktm ve yapma bir yumuaklkla szn gerisini bekledim. O da gelmekte gecikmedi. kinci Wilhelm ayaa kalkt, yaklat, beni iki eliyle kavrad, okayan, yalvaran baklada dorudan gzlerimin iine bakt. "Eer Avrupa'da bir sava ksayd, bizim safmzda yer alrd nz, deil mi evketmeaplar?" Her eyi bekliyordum da, bunu beklemiyordum. "Hametmeaplar acaba bir Avrupa sava olacan m tahmin buyuruyorlar?" "Bu kanlmaz, ve ben de sizi galiplerin yani bizim yanmzda istiyorum."
228

Kendimi ona daha fazla ayrnt sormaktan alkoydum, nk bu beni, onun kaygyla bekledii cevabmda daha kesin olmaya zorla yacakt. "Siz hep deerli bir dostsunuz, ama size hemen imdi cevap vermeye yetkim yok benim. Bunu artlarn zorladklar anda d nebilirim ancak." Kayzer bana, on yl nceki ilk grmemizden beri beklediim ilaveyi sunuyordu nihayet. O bunu ok pahal bedel olarak hesap lamt. Beni srklemek istedii macerann tehlikeleri gzlerimin nnde belirmilerdi hemen. Minnettarlk ya da deil, benim y kmllk altna girmem sz konusu olamazd. Kayzer' in, benim belirsiz vaadirole yetindiini aknlkla gr dm. Beni kordonlar ve nianlarla kabarm gs zerinde skt ve bana dostluunun en grkemli gvencelerini verdi. Dolmabah e rhtmnda yatma binmeden nce tekrarlad ey bu olmutu Hehenzoltem'in. Kaypaklm yumuatmak iin onu yeterince saygya ve armaanlara boduumu dnyordum. Alnganln ise unutuyordum bu gdcnn. Kayzer'den sonra arladm Alman, onunla bundan daha b yk bir ztlk gsteremezdi. Theodor Herzl, Filistin' in zgrl i in siyonizm ad verilen bir akm kurmutu. Birka yl nce, ne pa hasna olursa olsun benim tarafndan kabul edilmek i steiyle Konstantaniyye'ye yine gelmiti. Bir grmenin adam ayartnayla salanabileceine inandndan, beni buna karar verdirtebilecekle rini dnd kiilere birbiri ardnca yanamt o zaman: Resmi evrnenim Mnir Paa, benim yanmdan bir adm bile aynima yan ba tren yneticim, ba katibirn ve nihayet, alma arkada lannn en nfuzlusu olduu sylenen ikinci katibirn lzzet beydi bu kiiler. lzzet bey bana anlattna gre Herzl' i u mu arnmal ve kayglandrc cmleyle geri gndermekten zevk almt: "Bu ite zaten ok fazla komisyon vaadedildi." D krklna urayan Herzl, herkesin biraz casus olarak kul land yetenekli bir gazeteci olan zrt bir Polonyal soyluya ba vurmutu. Herzl'in yanndan, ona Filistin' i satarak mali sorunlan229

mz zmlerneyi bana nermeye gelen bu Nevlinski' yi kabul et tim. Fikrin olaanst boyutu beni dneeye sevketmiti, ama el bette ki reddettim. Aracya, lmparatorluk toprann bir karn bi le satamayacarn akladm. nk o bana deil, onu fetbeden ve kanyla bereketli klan halka aitti. Davann bylece reddedilmi olmas, lzzet beyi yeniden gr meye gelen ve Nevlinski' yi bana iki defa daha gnderen Herzl' in cesaretini krmamt. Gz pekliine hayranlk duyarak Nevlins ki'yle tartmay kabul etmitim. "Yahudilerin, fiyat ne olursa olsun Filistin' i almaya ihtiyalar m var?" diye sordum ona. "Baka bir vilayete yerleemezler miy di?" "Filistin onlann beiidir Efendimiz. Oraya dnmeyi diliyorlar." Nevlinski bana Yahudiler' in, eer Filistin' e sahip olamazlarsa kukusuz Arjantin'e yneleceklerini tlatt. Bu zm bana olas lk d grnd. Akl bana, onlar karma alnamay buyurduu i in, Yahudiler lehine bireyler yapmakta gitgide daha kararl olu yordum, ama Filistin' i vermeyecektim. Selanik olabilirdi belki. Btn hristiyan vilayetlerimiz gibi Makedonya da gnn birinde elimizden kma tehlikesinde bulunuyordu. Selanik ise hacmi, ta rihsel ve kltrel nemiyle bir Yahudi devletinin kuruluunu hakl gsterecek bir Yahudi aznlna sahipti. Theadar Herzl Konstantaniyye'ye geri gelince bu sefer onunla grmeyi kabul ettim. Adam iin, mcadelesi iin bir sempati domutu bende. Ve de stelik bu defa ortak dostumuz Armenius Vambery araya girmiti. Davetim zerine Herzl' in de hazr bulunduu cuma namazn dan sonra, onu Byk Mabeyn'in kabul salonuna aldrttm. Zayf, al gibi bir sakalla uzam dar yz, atk kalan, mor halkayla belirgin ekilde evrelenmi koyu ve parlak gzyle bu adam d nceli ve sarslmaz bir misyoneri antrmaktayd. Sze, kendisine her zaman iin gstermi olduum hogrden dolay halknn duyduu minnettarl bana ifade etmekle balad.
230

Ona, Yahudiler ' in dostu olduum ve her zaman iin de yle kala cam cevabn verdim. O zaman bana, dnyann her yerindeki borsalar ellerinde tutan dostlar zerinde onlarn da lmparator luk'a kar ok "cmert" olduklarn gstermeleri iin etkili olma m nerdi. Bunun art olarak da, sylemeye hi gerek yok ki, Ya hudiler lehine bir jestte bulunmalydm. Dileini hafif bir alayla karlamaya karar verdim. Bir jest isti yordu, ondan bir tanesine sahip olacakt. Onlarn rkdalarn elim de bulundurduum -pohpohlayc inanc- Saray' da kullandm Yahudiler'den kimileri aracyla yaydrtabilirdim. nerim Herzl' in huzurunu karmt. Filistin adn azna alma cesaretini hi gs termeksizin srarda bulundu. Gerilediini hissetmitim. Ertesi gn ona, bir nianla birlikte sar bir elmasla sslenmi bir de kravat inesi gnderdim. D krklna uram olduunu ve ryasndan vazgemeyeceini biliyordum, ama ne yapabilirdi? Ba mszln elde etmesi iin Filistin' i ayaa m kaldracakt? Ya hudiler' in oraya nce daha byk sayda yerlemeleri gerekirdi ki, bu da benim iznim olmadan gerekleemezdi. Bana kar cephe a labilir, ayan kaydrmak iin baz giriimiere katlabilirdi. Hi de yle zeki olmayan, sarayn perde arkas yneticilerinin tutsa gsz bir varla niin kzacakt ki? Benim ona kendi hakkmda vermek istediim grnt byleydi nk. Hznl bir itenlik a nnda, habercisi Nevlinski' ye azmdan u szleri kardm za man dalayl olarak Herzl' e de sabretmesi ricasnda bulunmutum: "Dostunuza, Yahudiler' in milyonlarn harcamaktan saknabile ceklerini syleyiniz. lmparatorluum paraland zaman onu bel ki de hi karlnda elde edeceklerdir. Ama paralanabilecek olan cesedimizdir ancak. Onun diri diri kesilip biilmesine asla raz ol mayacam." Birka yl nce "ki Dnyann Dergisi"nde yaymlanan ve Gl benkyan diye yirmi yanda gen bir Ermeni' nin imzasn tayan bir gezi hikayesi dikkatimi ekmiti. Sz edilen, aslnda Rus ya' nn gneyindeki petrol kaynaklarnn saymyd. Yazar Yldz'a davet etmi ve ona Mezopotamya konusunda benzeri bir rapor si23 1

pariinde bulunmutum. Oradaki petrol rezervleri hemen hemen bitmez tkenmez olarak deerlendirilmekteydi. Haber yaylnca, irketlerin temsilcileri dn koparabilmek iin bakanlarn bekleme odalarna dolutular. Komum ahn petrol tekelini ele geirmeyi gayet iyi baaran, ngiliz karlannn temsilcisi u d' Arcy vard. Amerikan Dileri Bakanl' nn temsilcisi, en rezil cinsinden bir macerac olan u Chester vard. Ve nihayet, Ermeni knn srasn da hamallarn sopalanndan mucize kabilinden kurtulan ve Kons tantaniyye'ye her zamankinden daha zengin dnen u yorgunluk nedir bilmez Glbenkyan vard. O en azndan adederimizi tanma, hangi nazrn, hangi devlet memurunun -ve de hangi fiyata- satn alnacan bilme stnlne sahipti. Bununla birlikte o bile bir duvara toslamt. Herkese, petrol a lanlarnn devredilemez olduklan cevab verildi, nk onlar m paratorluk' un mal varlklanyd. Bu yeni lokmann yabanclarn eli ne dmesini nlemek iin, onlar ortaya kar kmaz zel borsay la satn aldrdm. Savunmamn, onlarn a gzllklerini durdura cak kadar salam olduu dncesindeydim.

232

XXII
kinci Wilhelm'e, Herzl' e, petrol arayclarna kar el ka zanm olmaktan dolay sevinmekteydim ki, beklenmeyen bir dar be gelip beni vurdu. 1 900 ylnn bir sabah, Zaptiye naznm bana enitem Mahmut Paa ve iki olunun ortadan kaybolduklarn bildirdi. Kz kardeim Seniha sultanla evlenmi bulunan Mahmut Paa, Mithat Paa' yla birlikte ldrlen hemen hemen ada gibi damatt ve demokratik grler ileri srmekteydi. Eski Ali Suavi olayndaki belirgin ol mayan rol nedeniyle gzetim altnda tutmaktaydm. Hem kendisi hem de oullar tam anlamyla duman olup uabildiklerine gre, hi kukusuz olduka gevek bir gzetimdi bu. Derhal uyan iareti vermitim. Konstantaniyye'den hareket et mek zere olan trenler geciktirilirseler de ne are, yalnzca Kons tantaniyye'de deil, Edirne'ye kadar yredeki btn gadarda tren Ierin batan aa didik didik aranmalarn istedim. Bu i iin poli sin emrine birlikler verdim. Diplomatik bir sorun yaratmak pahas na da olsa, yabanc bayrak tayan gemilerde arama yapld. Ger ekten de, kaaklann, muhalefet safianna katlmak zere darya gitmeye alacaklanndan emindim. Olduka uzun zamandr tan yordum bu muhalefeti. Arncam Abdlaziz' in saltanatnn ilk za manlanndan beri varln kefetmi olduum Gen Trkler, eski nin byk airleri Namk Kemal'den, Ziya' dan esinlenmi kk,
233

nemsiz topluluklar halinde varlklarn urada burada srdrmek teydiler. Nadir beyin baarsz kalan Hkmet Darbesi srasnda adndan sz ettiren ttihat ve Terakki Cemiyeti, ileri gleri yorulmak bil meksizin bana hakaret etmek olan parlak konumaclar dzeyine kadar gerilemekteydi. imdi ise bu akmlar, imparatorluk ailesinin bir yesinden beklenmeyen, inanlmaz destei elde etmekle kayg .verici bir nem kazanma tehlikesi oluturuyorlard. Enitemin ka raktersiz, doymak bilmez, uygunsuz yollarla geimini salayan bir insan olmasnn ne nemi vard? Adnn pis bir alp rpma iine kartnlmasndan syrlmak iin kap gitmi olmasnn ne nemi vard? Bu "zorbaln kurban" muhaliflerin bayra olacakt. Garlar ve limanlar youn bir biimde gzetim altnda tutulduk Iarna gre, onun da Konstantaniyye ' yi hemen terketme giriimin de bulunmayacandan kuku yoktu. ki oluyla dostlannn yanna saklanm, gzetimin gevemesine kadar birka gn beklemiti. O zaman basit bir motorlu kaya atlarn ve Boaz' a inen bir Fran sz nakliye gemisini yakalamt, gemi de hi durmakszn onlarn her n de gverteye karttrmt. Vapur hibir Trk !imanna uramad iin de aranmamt. Gemi hibir engelle karlama dan anakkale Baaz'n gemi ve birka gn sonra da damatla oullarn Marsilya'ya indirmiti. Hkmetinin her zaman bana ynelik sulamalar derleyip d zenledii, onun bir Clemanceau'sunun mahkeme salonunda benim iftiraclarm savunduu Fransa'ya gven duymamakta haklydm. Fransz basn kollarn eniteme amt. Etkisini muhalefetin en kat nderlerinde kantlam bulunan bir ynteme ba vurarak, Mnir Paa'y, onu geri dnmeye ikna etmesi iin inandrclnn sonsuz kaynaklarn kullanmaya gn derdim. Aracnn yetenekleri etkisiz kald, zira damat bir kahra man olmann zevkini birka gn iinde kefetmiti. Her gn Pa ris'in byk gnlk gazetelerinde bana hitaben ak mektuplar ya ymlyor, her gn, mparatorluk'ta eytan'n ta kendisinin saltanat srdn iddia ediyordu.
234

Onun rnei yol gsterici olmutu. Mithat Paa'nn olu, esra rengiz su ortaklklarndan yararlanarak zmir'den kam, Bat ' da yeniden ortaya kmt. yle yapmasn dileyen btn gazeteciler le biraraya gele gele, makale zerine makale yazarak o da konu maya balamt. Mithat Paa'y pek ala da benim ldrtmlm ilk defa olarak -ve de hangi tartlmaz yetki sahibincedir bilin mez- kantlanmt. tekilerin yansra bir kant da, Yldz' a "Zat ahaneleri iin Japon fildiisi" adn tayan bir paketin gelmesiy di. Kutuda Mithat Paa' nn tahnit edilmi kafas vard ve de kolek siyonlarnn deerli bir paras olmutu. Sradaki smail Kemal bey de, onu Trablusgarp Valiliine ata rnam ve kendisine grevi iin nemli bir yolluu nakit olarak de memden dolay teekkr etmek zere( ! ) ngiliz elilii hcumbo tuna snm, oradan da, kendisini bat Avrupa' ya gtren Britan ya bayrakl bir gemiye binmiti. Onu yola getirmek iin bir defa daha gnderilen Mnir Paa'ya, benim kendisi hakkndaki gerek niyetlerimden korktuunu aklamt. Damat Mahmut'la az a za vermek iin hi vakit kaybetmemiti. Yok olmam iin can atan kiilerin bu biraraya gelileri beni kayglandrmt. ok gemeden de, fesat ve Hkmet Darbesi de dikodular kulama geldi. Henz hibir olay bu sylentileri des teklernemit ki, damat Mahmut benim hibir paynn olmad doal nedenlerle ld. Tanr, bamn zerinde asl duran klc kaldryordu, nk merhumun kk olu davetim zerine derhal Konstantaniyye'ye dnyor ve ailedeki yerini alyordu. Basz sol etkisizleiyor, muhalefet zlyordu. im rahat bir ekilde, dikkatimi mparatorluk'un acil sorunlar Uzerine yneltebilirdim. Bunca kaynaklannza yabanclarn el koymalarna, teki olum suzluklarn yansra gmrk duvarlarn da bize yasaklayan, s miirgeciliin klk deitirmi biimi kapitlasyon rejimine, kredi nin azlna ramen icraatlarmz hayranlk uyandrmaktayd. Bir ortaa tarmndan modern tarma gemitik. Doal kaynaklarm zn iletilmesi hatr saylr lde gelimiti. Orman varlmz
235

elde tutmay ve korumay baarmtk. hracatmz geen yllar yzde yz artmt. Karayolu ebekemiz drt katna kmt. Osmanl borcu konusundaki kararname, yabanc yatnmlar te vik ederek ve ekonomiye benzersiz bir canllk salayarak meyva larn vermiti. Vergi dzenimizin modernletirilmesi sayesinde Devlet'in gelirleri iki katna kmt. Eitim alannda ise, renciler saysz kurumlara serbeste gi rebiliyorlard. Sarayn bir kolu yksek devlet memurlar yetitirme enstitsn barndrmaktayd. Yedi askeri okul, Selanik ve Kon ya' da hukuk okullar amtm. Maliye, gzel sanatlar, ticaret, m hendislik, veterinerlik, polis, gmrk okullar ve de nihayet bizi bu teknikte nc durumuna getiren telgraf okulunu kurmutum. Parlak bir aydnlar kua tarihi, edebiyat, tek kelimeyle bilgi yi halka yaymay bilmiti. Bundan byle yetitirdiimiz doktorla rn, yneticilerin, subaylann, yazariann saylar yzlerceydi. mpa ratorluu gelime ve ilerlemenin raylan zerine koymu olduumu kendi kendime syleyebiliyordum; bununla birlikte yeterli deildi bu, asla yeterli deildi. Akamla birlikte parkn zerine sessizlik inerdi. Onun aalkl yollarndaki yalnzl hibir glge izlemezdi. Onu yalnzca bay kularn yumuack uuu canlandrrd. Kur' an okuyanlarn h znl namesi Hamidiye camiinden zayf ama belirgin olarak bana kadar eriirdi. Kendisini, saat programnn aynaklna boyun e direbileceim kadar candan bir "dost" olan muhatabm Armenius Vambery'ye: "Syleyin bana, u Kur'an okuyanlarn ilham verici gcnden heyecan rluyamayacak bir insan yrei var mdr?" diye sormu tum. B iliyordum ki, evrenin sakinlii beni olduu gibi onu da yat trmaktan uzakt, onu da endielendirmekteydi. O, bu sakinlii ne redeyse rktc buluyordu ve zel Malikane alan dnda enine boyuna yrmekte olan muhafziann ar admlar da onu rahatlat myordu. Yine de bu gece sohbetlerinden ok holandm ileri s ryordu. Bana en mahrem sorular sormak ve kulama baz tavsi236

yeler fsldamak iin olumlu duygulanndan da zellikle yararlan yordu. O akam ne saate ne de yere uygun den eletirilerle saldrya geti. Devlet'in her kesiminde yaygnlam bozulmaya, kimi za man bu ayn bozolmaya duyarsz olmayaniann cokusuyla, muhte melen de itenlikle kzyordu. Ona; "lkemizi, bu duruma ama yacak kadar iyi tand" cevabn verdim. Bozulma, bin yl akn bir gelenekten kaynaklanyor ve bu nedenle de kat bir yasa dze nine uyuyordu: "Bahi datmak tam anlamyla bir sanat oluyor, azizim Vam bery. Her nazrn salk durumunu, anlk eilimini bilmek gerek; ona yanamak iin en elverili an tahmin etmek gerek. Karlama srasnda da ona asla cepheden bakmamak, dizleri bitiik tutmak gerek. yice aalara eilrnek ve saln saygyla sormak gerek. Sonra ve ancak sonra, nazr umursamaz bir tavrla katibini gnder dii zaman sizi getiren nedeni ima etmek gerek . . . " Ondan bir grme elde etmek iin, kendisinin Herzl tarafndan satn alnmasna izin veren nl gazeteciyle biraz dalga gemekten tiksinti duymuyordum. Taklnaya bir defalk duyarsz kalarak ha fiyelerimin her yerde hazr bulunmalarna ve her eye g yetitir melerine kar alaya balad. Bilgilerim ve yarglarm artk yalnz ca onlarn yarglarna, yaz masamn zerine her akam ylan u mahut "jumallere" dayanmaktayd . . . Ve zerine turam basl be yaz dana derisinden dosya ynn gsterdi. Sulamas aknla uratmt beni. O bu kadar saf myd? "Haber alma dzeni bulunmayan bir hkmet, bir Devlet ya da bir Devlet adam dnlebilir mi? Zirvede bulunan kii tam yan banda olan biteni bilmezlik edemez. Arncam Aziz'in kanl aln yazsna bakn. O benim iin bir ders, bir i bret olmamal m? Ben de jumalleri icat ettim bylece. Sz gelii azizim Vambery, onlar bana, sizin ksa zaman nce benim en amansz muhaliflerimle ili kiye girdiinizi haber verdiler." Sitem, tatllkla ifade edilmi olduu halde onun saldrganlna g katmt. Temelsiz sulamalara, keyfi tutuklamalara, daha da
237

kts aklamasz kalan ortadan kaybolmalara imada bulundu. Birden sert bir k yaptm: "Hani insan sizin ya beni tanmadnz ya da kafanzn Edwin Pears tarafndan doldurulmasna izin verdiinizi sanacak. Gerek ten zalim bir adam rnym ben?" Azndan ekingen bir "hayr" sz karmadan nce bir du raksama gsterdi. Sonra da beni hemen, muhbirlerimi kimi zaman antaj, bask, tehdit yoluyla evremde toplamakla sulad. Muhbir aramaya ihtiyacmz yoktu, diyerek ona gvence verdim. Her ev reden gelen adaylar birbirlerini iniyorlard. Daha bu sabah, saray hizmetinde bulunan bir asker, kendisini bir eski silahlar mzesini rgtlemekle grevlendirmi olduum bir topu subay onu ie alnam iin istirhamda bulunmutu. Bir sredir benim kzlar aam ve ba muhbirim olan Cevher aayla i Iikideydi. Yemeklerini her gn onunla babaa yiyor ve ona en byk dostluu gsteriyordu. Szn ksas, alma arkadalannn tutum ve davranlan hakknda benim adma her gn bir jumal ka leme almasn nerdii ana kadar yalakland Cevher aaya. Soba y, gerekeleri hakknda kendim sorgulamak istemitim. Paraya m ihtiyac vard? Askerlik maa ona bol bol yettiine gre, hayr. Bir ykselme mi aryordu? yleyse yanldn bildirdim ona, zira muhbirlik tam tersine, hiyerari basamaklarn daha abuk trman ma imkan salamyordu. O da pek ala biliyordu bunu. Bu Arap szleriyle olduu kadar beden yapsyla da artyordu beni: Uzun boylu, tysz, yz keli, neredeyse iskelet denecek kadar zayf, iri burunlu, yelken kulakl ve ok solgun biriydi bu. Gr kalar altndaki karanlk ve sabit bak ona neredeyse vahi grnm vermekteydi. Benim gizli servisime girmeyi niye bu ka dar ok istiyordu? Devlet' e hizmet etmek istiyormu yalnzca. Ben de yine de kark duygular uyandran gayretkeliinden dolay onu kutladm. Ad Mahmut evket'ti ve de bu ad hi unutmamalydm. Vambery imdi de benim hkmet dzenimi eletirmekteydi. Ne Bab- Ali vard artk, ne ynetim ne de erkan- harp. Kimseye en ufak bir giriimcilik brakmakszn btn gc ellerimde topla238

mtm. Onun bu sulamalarndan bkarak ben de onu sulamak is tedim. Eer ona bu derece yaknlk gsteriyorsam bu, kendisinin onlarca yldr -patronu- ngiltere ile benim aramda kpr grevi yapmasndan dolayyd. Oysa birka zamandr bu devlet, abalan ma ramen -sanki bana kar gizli gizli ykselirmi gibi- dmanl n iki katna karmt. Vambery ile tartmann yararszln da hissetmekteydim bununla birlikte. Onun eletirilerini dinlerken, meramn sanki muhalif bir dinle yici kitlesi nnde anlatyormu gibi tuhaf bir duyguya kaplyor dum. O, benim mutlakiyetiliimde gveni min apak kantn grmekteydi. Kesinlikle yanlyordu oysa. Olaylar bana her eyden ve herkesten kukulanmay retmiti. Kendimi ancak kendime e manet edebilirdim; lmparatorluk'u kuatan tehditlere kar siperi tek bama oluturmalydm. Benim despotluum, umutsuzluu mun olduu kadar kararllmn da sonucuydu. Uzaklarda ezan kesilmit ve ben artk, giri kapsnn br ya nndaki muhafziann ayak seslerini duymuyordum. Uykuya dai miard belki de. Vambery' yi uurlam ve onun, benim iin bir yk olduunu sand, oysa benim ikinci tabiatm olmu bulunan o yalnzla yeniden dnmtm. Mutluluumu Yldz' da, beni her gn daha fazla byleyen bu malikanede bulmaktaydm. Bununla birlikte zntler oraya da nfuz ediyor, lm alacan dzenli olarak istiyordu. Adile Hala lmt. Beni ocukluumdan beri tanyan son kiiydi o, biten bir a da kendisiyle birlikte gtrmt. Cebimden, onun bana tahta ktm gn vermi olduu yakut tal yz ieren, her zaman stmde tadm altn keseyi kardm ve onu en deerli, genel likle de en mtevazi anlarm kucakladm, yatann st yann da duvara ivili kk bir dalaba ebediyen yerletirdim. Aye'nin dads Raksdil kalfann lm daha da zmt beni, zira ocuumun acs nnde gsz bir tank olmaktan baka bir ey gelmiyordu elimden. Kalfann yokluunu bir seyahatle akla yarak onu haftalarca oyalamaktaydk. Onun geri dnn grmek yerine, yardmclar bir sabah odasna girerek Raksdil' in eyalarn
239

braktlar. Aye ocuk yana ramen anlamt hemen. Onun tep kisi ok dokunmutu bana. Aye' yi, ona sevgi gsterisinde bulu nan ve durmadan "sevgili Kk Aye sultan" diye onu aran papaanm Kk Nunu' nun maskaralklaryla elendirmeye a ltm. Onu, bana sunmu olduu beyaz kedi Pamuk' la oynattm. En sevdiim spanyol kpei eri' yi kulbesinden karttm. Onu, motorlu sandalmla Hasbahedeki yapay gl zerinde ge zintiye gtrdm . . . Acnacak giriim. Suyun ortasndaki adaca vardmzda Aye, tylerinin rengine hayranlnn bitip tkenme dii, Japon imparatoru tarafndan gnderilmi dostlan tavus kula r, slnler, papaanlar, kumrular, rdeklere kavuurken, ben de kk kkten kendime kahve getirttim. Aye gzdeleri olan uzun hacakl kulara; ocuklara, gelip ellerinden yiyecek kadar alm bulunan uzun hacakl ve uzun gagal turnalara yaklamt. Aye e ildii srada onlardan biri, neden hrnlat bilinmez, gagasyla kk kza vurdu ve onu srd. Kzn boynundan kan aknaya ba lad. Kalbimin durduunu sandm. Ne yapacam bilemeyerek Aye'yi kucakladm ve "alama, alama" diye tekrarladm. Aye alamyordu, hibir ac duymuyordu nk, onu motorlu sandala atarak, mmkn olduu kadar abuk, silahhanenin aa sndaki nbeti hekim odasna gtrdm. Yara yzeydeydi ve cer rah bana ertesi gnden itibaren yarann artk grnmeyecei sz n verdi. Ben bu olaydan dolay hala alt st olmu durumdaydm, oysa Aye onu unutmutu bile. Aye'yi cesaretinden dolay dllendirmek iin ilk defa olarak onun zel Yldz tiyatrosundaki gsteride hazr bulunmasna izin verdim. O akarnki byk srpriz, Konstantaniyye'ye ok yeni gelmi bulunan sinematograf idi. Yangn tehlikesini nlemek iin siatl m ekran, grnty bozan kabarklklar ortaya koymaktayd. Melies diye birinin yalnzca birka dakika sren filmleri bana ok karanlk gelmiti ama haremin kadnlar, kk Aye hayranlktan dilleri tutulmu durumda bu akl kantran buluun nnde yrek yree kalmlard.
240

Hem yakndm ocuklanma hem de onlardan uzaktm. Oulla nn en eitli yetenekleri sergiliyorlard. Abdlkadir ok byk ye tenekte bir kemanc, Nurettin ise geni apta bir besteci olarak g rnyorlard. Bununla birlikte, dmanlarnn beni suladklan gi bi onlardan deil onlar iin korkuyordum. ehzadelerde gerekli grdm titizlik ve ciddiyeti kafalanna sokmak isteyerek sk g zetimde tutuyordum onlan. yi bir baba mydm? ocuklarn ok yksek sesle konumala nndan ve dank hareketlerde bulunmalanndan holanmyordum. Herkese, zellikle de en basit kiilere sayg gstermelerini ok isti yordum. Protokolden, onlarla birlikteyken de vazgemiyordum. 0ullanm kabul ederken srtma saray redingotumu geirmeme d ncesi hi aklma gelmezdi. Kzlarma kar daha az ciddi gr nrdm ve sertliim de onlar korkutacak dereceye varmazd. B eni, oullarnn arasnda yakkl bir delikanl, bir sanat ruhlu, ocuklarmn en zekisi, gerekten de dnya apnda bir be yin, modern bir prens olan Burhanettin' i kayrnakla sularlard. Burhanettin bununla birlikte, Amerikan elisinin kzyla gizli bir i liki srdrerek honutsuzluuma neden oluyordu. Bakalarnn yardmna komaya her zaman hazr olan Mfika, onu bala rnam iin bana yalvard. Kzgnlma ramen glmsemekten kendimi alamadm: "Gzel sevgilisiyle nasl buluuyor biliyor musunuz? Her gn atla Yldz'dan kyor ve biraz da benim ilk genliimde, baken tin en uzak semtlerini kefetmeye gitmek iin Dolmabahe' den katm zamanlardaki gibi her defasnda muhafzlaryla aray a may baaryor." "yle grlyor ki Efendimiz, kzn babas olan Amerikan eli si, olunuzun uyanlmasn istemi." "Doru deil bu. Asl ben onun kznn uyarlmasn istedim. Bu gavur gelip beni bularak: 'Olunuz ve kzm biribirlerini sevi yorlar, evlenmelerine niye izin vermeyelim? Sizin ona vereceiniz her milyon iin bir o kadar da ben koy arm. ' diyecek kadar pi kin."
24 1

"Ama Burhanettin Efendi sevgilisinden ayrlrsa umutsuzlua kaplacak." "Korkmayn Kadn' m, abuk toparlayacaktr kendisini." Mfika. Yalnzca adnn aklma gelmesi bile iimi heyecanla dolduruyordu. Zaten hi bitmeyen sevginin gcnden baka g harcamakszn benim srdam, dostum, bir tanem olmutu. Onda kusur oluturabilecek deneyim ve bilginin yerine, sarslmaz bir saduyu ve bitmez tkenmez bir cmertlii geiriyordu. Kimsenin beni hibir zaman dinieniedii lde dinlemeyi biliyordu. Onun yannda dncelerimi ifade etmeyi, duygulann ortaya koymay renmitim. Sarayn adnn Yldz olmas gibi, Mfika da benim evimin, hayatnn uurlu yldzyd. Kendisine duyduum gven, ilk defa olarak Murat konusunda ona yaklamaya itmiti beni. Ona gstermek iin bir mzik para sn, aabeyimin bestelemi olduu ve Franszca: "Murat'n btn sevgisiyle Harnit iin" ithafn tayan bir kk senfoniyi bulup kardm. Mfika; grkemli, ama ihmalkar hizmetilerio kt baktklar bu raan sarayndaki mnzevinin varln, onun ot gi bi yaamaya mahkum edilmi karlar ve ocuklarn, salnn geici dzelilerinin ve onu umutsuzlua dren nkslerin cehen nem dalgalanmasna srklenen Murat'n kendisini getirtrniti gzlerimin nne. Yeenierirnden birine geenlerde: "Bugn sizi gremern olum, nk rahatszrn" diye yazmt. Mfika; kendisini bana ylesine deerli klan bu ruh temizli iyle Murat'n tutukluluunu hafifletrnemi benden rica etti. C anlandrd tehlike, son yllarda bana kar dzenlenen komplolarla yeniden g kazanmt, ama benim bezginliirn de artmt. Eer benim aln yazma alet olmas gerekiyor idiyse, var sm olsun ! Dnmeye sz vermitim ama Mfika beni oktan ik na etmiti.

242

XXIII
"Yangn var! Yangn var!" Hizmet aalan beni uyandrmak iin titreye titreye baucumda abuk abuk konuuyorlard. Doruldum ve yatamdan atladm. Yanan tahtann geniz yakan ve mthi kokusundan tkana tkana a celeyle giyindim, lgna dnm ve etkisiz aalarn getikleri du manla kapl bekleme salonuna geldim. Boucu ve kayg verici lo lukta, sevdiklerim iin duyduum kaygy iki katna karan imdat anlarn duyuyordum. Felaket bereket ki, zel Malikaneyle s nrlanm grnmekteydi. Yine de, kadn ve ocuklarn zemin ka tndaki kk daireye getirilmeleri iin emir verdim. Onlarn, ken dilerinden gemi bir halde, gzyalar iinde geldiklerini grdm. Btn sarayn iini tulumbayla detme nlemini alm oldu um iin yangn abucak bastrlabilmiti. Herkes kendi evine e kildi. Felaketin odan ve komu blmleri kle evirmesine ramak kalmt. Mfika, sarayda nbet tutan kalfa ve yardmc bolluun da yangnn farkedilmeden kvermesine ayordu. Yangn, tam dairelerimin altndaki, benim ince marangozluk atlyesi aletleri min konduu kk bir blmede balamt. Bereket ki, iin iin yanmadan patlak vermiti ve bu da onun gcn azaltmt. Soru turmann ilk sonular, tahta paralarnn ve depodaki tahtalarn bir cinayet niyetiyle yerletiklerini kantlamt. Oysa duvara dardan trmanmak mmkn deildi. Bir maymun bile beceremezdi bunu.
243

u halde ate mecburi olarak sarayn iinden yaklm olmalyd. kinci katibirn -kimilerine greyse cehennemlik ruhum- zzet beyi aratrmak, sorgulamak, kukulanmakla grevlendirdim. Gnler geiyor, soruturma olduu yerde sayyordu. Bu bilin mezlik ve zzet' in sorgulamalar herkesi rahatsz etmekle sonula nyordu. Bu gvensizlik havas herkes iin ekilmez oluyordu. Her zamanki gibi iki kalfann hizmet grd sofrada Mfika'yla le yemei yerken, birok saray kadn kapnn yannda ayakta bek lemekteydi, ben ekmei aldm ve onu ptm: "u ekmein aziz hakk iin, hangi sulu olursa olsun kimseyi cezalandrmayacam. Saraydaki ykmllnden de kurtulacak. Ama onun kim olduunu bilmek istiyorum." "Aziz Efendim", diye Mfika mnldand. "Eer Tann isterse sulu itiraf edecektir." "yle olur inallah !" diye nedimeler ve iki kalfa bir azdan ce vap verdiler. Ertesi sabah, raporunu verme saatinde zzet beyin zihnini sanki birey kurcalyormu gibiydi. "Bir kukunuz mu var Bey?" Cevap verecek zaman yakalamt: "Geenlerde aciz kulunuza Efendimiz, siz marangozluk atlye nizde almaktayken, bir kalfann kapy zerinize anahtarla kilit lediini sylediniz. Kadn aknlkla, bunun bir yanlgdan ileri geldiini, sizin varlnzdan haberdar olmadn bildirmiti." "Gerekten de, imdi hatrlyorum. Feleksu idi o. Dn bize le yemeinde hizmet eden iki kalfadan biri." "Sorguya ekildi mi?" Bam salladm: "Tuhaf ey. Bir iliki kurmamtm. Byle bir davrann onun tarafndan gelmesi kesinlikle mmkn deil. Yanlyor olmalsnz Bey." "Bu durumda, bunu dorulamak kolaydr Efendimiz." Feleksu' yu yangnn kt depoya ardk. Sesimi ykseltme den, sert bir yz taknmadan, zorlamaktan ziyade ikna etmeye al244

arak onu sorguya ektim. Onun inkar ve itiraz engellerini anam iin bana biraz zaman gerekmiti. Birden ayaklanma atld: "Evet Efendimiz! Yangn kartan benim." Yznde o an beliren zafer glmseyiinden dolay lzzet'ten nefret ettim. "Feleksu ! Gerekten sen mi yaptn bunu Feleksu?" diye bitkin bir halde tekrarladm. "Byle bir eyi hangi sebeple yapabildin?" "Saraydaki ykmllmden kurtulmak istiyordum." "Ama ok iyi biliyorsun ki, bunu benden istemi olsaydn onu hemen bahederdim sana." Feleksu hknklara bouldu. Hknyor, abuk abuk soluyor du. Bacaklanm o kadar kuvvetli skyordu ki, kurtulmakta glk ekmitim. Ona ekilmesini buyurdum. Anhyamyordum. Benim sofra hizmetime bal, her gn yanbamda bulunan bir kadnn lmm isteyebilmesi ve bunca sevgili varl tehlikeye atabilmesi mmkn myd? Hibir eyden yoksun deildi. Saraydan ayrl mak isteyen kadnlara hibir glk karmadn biliyordu. Za ten bu kzlarn ou orada ancak yl kalyorlar, bu srenin so nunda da grevlerinden aynlyorlard. Para ve mcevherle donatl m Feleksu' nun hibir ihtiyac yoktu. Dnebildiim kadaryla, ok ho bir hayat srmekteydi. Bununla birlikte gzel deildi ve i yi bir evlilik umut edemezdi. lzzet bey bana hi yardmc olmuyordu. Bir sulunun ruh hali, o suluyu gizlendii yerden karm bulunduuna gre, kendisini gereinden fazla ilgilendirmiyordu. Buyruklann beklemekteydi. "Sz verdim Bey ! Ykmllnden kurtarlacak. Evlenebil mesi iin bir eyizle birlikte onun Mekke' ye gitmesini salayn." O 1 904 yl sonu, bir gn birinci katibirn Tahsin gelip Murat' n ani lmn bana haber verdi. Onun eker hastaln tedavi etme leri iin en iyi uzmanlar gndermitim ve durumu hakknda her gn dzenli olarak bilgi ediniyordum. Ortada bu ani sonu nceden tahmin ettirecek hibir ey yoktu. ocuklarna ba sal dileklerini bildirmeleri iin hemen aa larm gnderdim ve kendi ocuklanma da ayn eyi yapmalarn
245

rica ettim. Sarayda onbe gnlk bir yas ilan ettim. Sonra da b yk olunu kabul ettim. Aabeyimin ocuklan bundan byle ra an' dan kmak ve gnllerince yer deitirrnekte tam bir zgrl e sahip olacaklard. Onlar da benim ocuklarm saylacaklar ve ayn ayrcalklardan yararlanacaklard. likilerimizin dramn balangcndan beri yaam tek kii o lan Perestu nnde gzyalarn koyuverdirn. Murat'n evresini saran btn dzenler, btn dolaplar, varlnn oaltt kayglar, korkular yokolup gitmilerdi. lgi ekici, cmert, rnutsuz kiilii varln srdryordu yalnzca. Kafesinin kapan iki defa ama giriiminde bulunrnuturn. Birincisinde Ali Suavi suikast beni al koymutu. kincisinde ise lm hazrlksz yakalyordu beni. Perestu zntrnden her ne kadar kuku duymuyor olsa da, ii mi kaplayan ve kovmak istediim teki duyguyu tahmin edecek tek kiiydi. Yani ben, Murat'n yokluunun saltanatrnn zerine ken ipotei kaldrdn nasl olur da dnrnezdirn? Tahtn ze rinde yirmisekiz yldan sonra nihayet tam olarak, tek bama ola rak sultandrn. 1 905 ylnn o 2 1 Temmuz Cuma gn hava da gsterilere ka tlmt . lk srada Hamidiye camii l l parlarnaktayd. Arkada Boaz ' n mavi sular scakta solgunlarnaktayd. Uzakta adalar rnavirntrak bir sis iinde yzyorlard. Yksek aalarn evreledi i, Yldz' a gtren sonu gelmez caddede askeri birlikler boydan boya ar ar yerlerini alyorlard. Saray arabalar, aralannda bir ok svarinin gidip geldii elilik faytonlann izliyorlard. Byk bir yabanc turist kalabal benim uymklanmn arasna karrnt. Konstantaniyye'nin yzer yzer, biner biner cezbettii bu ziyaretiler ana elence "Kzl Sultan'', "Cehennemlik Kul"u, "Byk Kaniici"yi grrnek istiyorlard. Bu hzn verici merak bana, kalabalklann, bir canavarn grnn bir kahrarnannkine ye tuttuklarn hatrlatyordu. Seyirciler, sarayn karsndaki byk bo alana varnca, alayla n oktan sralanm olarak buldular. Kurcalanan binlerce tfein krtlan, sra arkasnda sra, mavi, krmz, beyaz ynlar. Subay246

lann altn ya da gmten gslerinin parlts. Piyade taburlar; grbz, adaleli, enerji dolu, elikten daha sert, daha salam adam lar. Krmz flamalar meltemde dalgalanan svar birlii. Yeil ve krmz sarklanyla Zuhaflar. Ar ssl niformalar iindeki pa alar. Camiin avlusunu gitgide dolduran, parlak renkler giyinmi sofu mminler. . . B irden ho bir mzik ykseldi. Minarenin tepesinden mezzin namaza aryordu. Herkesin bildii gibi, bu mezzin Konstanta niyye'nin en gzel sesinin sahibiydi. Saat onikiye bir vard ve yine herkesin bildii gibi ben imparatorluk ' un en dakik kiisiydim. Meydana gelen sessizlikte bir, tek bir borazanc aletini kaldrd ve gzleri sarayn kapsna dikili durumda ttrmeye balad. Birlikler derhal doruldular ve subaylarnn bir buyruu zerine silahlaryla selama getiler. Btn gzler, yaldzl parmaklklannn ar ar, hkmeti tayan zarif kupa arabalanna yol vermek iin ald saray cmle kapsna evrildi. Arkadan, haremin kadnla nyla dolu, perdeleri ekilmi, smsk kapal araba geldi. Onlar dan birindeki, pembe bir saten bulutu iinde, mavi gzl bir yeni yetme kz perdenin bir ucunu kaldrarak kalabala glmsedi: O gn kzlannn iinde tek hazr bulunan, Aye'mdi benim o. Sonra da saray grevlileri ift sra halinde tepeyi yaya olarak indiler. Ardndan da, devasa bedeni ahane siyah bir Arap aygn zerine acemice yerlemi durumda, sarayn en nemli adam olan ba harem aas, siyahi Cenaplan, sadk Cevher aa grnd. 0ullarmn gemesinden sonra, niformal seyis yarnaklar yedek lerinde; benim gzde bineklerim olan, hepsi de Arap rkndan, dnyann en gzel binek atlarndan be altsn gtrdler. Ksa bir ara, ok daha uzunmua benzeyen birka saniye sessiz lik oldu, sonra da binlerce gsten fkran tek bir barma duyul du: "Sultanmz ok yaa!'' Kulaklan sar edici alk g sarst. Nihayet benim arabam grnd. Atl muhafz ve subaylarla evrili, yar kapal bir landoydu bu. Dibe oturmutum, karmda da
247

sarayn daire bakan Gazi Osman Paa bulunuyordu. Geerken; hepsi de beni lime lime doramakta son derece usta elilerin, gazetecilerin, sekin yabanclann salkm saak yldklan Yaban c Konuklar Pavyonu'nun pencerelerine doru dndm ve onlan elle selamladm. Arabam avlunun parmaklklann at ve caminin sol kesinde durdu. Arabadan inerken yeni alklar karlad beni. Sahanln zerine vanta arkaya dndm ve mabedin iinde gzden kaybol madan nce selam verdim. Avluda mrninler seccadelerini am lar ve kzgn gne altnda zerlerinde diz kmlerdi. Namazn yirmi dakika srmesi gerekiyordu. Kzm Aye' nin arabas, harem kadnlannnkilerle birlikte ca minin avlusuna sraya girmiti ve atiann da kourolan zlmt. Yaverlerimden biri basaman zerinde ayakta durmaktayd. Bir boru sesi namazn sona erdiini haber verdi. Aye, saraya dnmek zere benim cami kapsnda beliriimi grmeyi beklerken, birden, saat kulesinden gelen mthi bir infi lak, bir topunkinden daha korkun bir patlama duydu. Arabas, de netlenemez bir g tarafndan yerden kesiliyormuasna iddetle havaya frlad. Karsnda oturmakta olan kalfa ve dads, ne olup bittiini anlamakszn "Tannml Tannml" diye barmaya balad lar. Bir toz ve duman bulutu iindeki nesneler, talar, maden para lan sanki saat kulesinin tepesinden dklyorlarm gibi her yne yamaktaydlar. Tahtalar, basamak zerinde hep ayakta duran ya verin kafasn syrarak uuyorlard. Aye: "Baba! Baba !" diye lk atyordu. Arabann yannda ayakta duran k yneticisi ve yardmclar: "Bir dua okuyunuz aslan hanmm Gkten bir eyler dt !" diye inliyorlard. Aye o anda beni cami merdiveninin nc basamanda a yakta dururken grd. Hibir yararn yoktu ve yzrn de tam anla myla sakin ve kaygszd. Bir an daha mthi bir korku hissetti: Ya saat kulesi zerime yklsayd l .. Kollann atn grd ve iki defa "korkmayn l" dediimi iitti.
248

Bu ar zerine, dalm bulunan saray erkan, subaylar, as kerler yerlerini almak zere koa koa geri dndler. Ben de, endi elenilmemesini ve iti kaktan kanlmasn tavsiye ederek ara bama bindim. Namazdan dnte adet edindiim gibi, dizginleri elime aldm. Allmtan daha da yava srmeye zen gsteriyordum. Geer ken, eliler pavyonunun penceresinde: "Yaasn Sultan ! Yaasn Sultan !" diye var gcyle baracak derecede kendinden geen Avusturya elisini farkettim.Ben saraya dnerken, Aye hep arabasnda olmak zere, gsteriyi btn dehe tiyle farketmekteydi. evresindeki cami meydan, bombardman sonrasndaki bir sava alann andnyordu. Parmaklklar sklm t. Jandarmalar yerde yatyorlard. nleyen, baran yarallar ceset lere karyorlard. ounluu asker ve halktan kiiler olmak zere seksenden fazla kurban olmalyd. Aye ller arasnda erkek kar delerinin iki eitmenini tanmt. Bir demir paras onlardan biri nin fesini delip geerek, arkasnda ayakta duran zavall bir ihtiyarn kaftasna gidip yerlemi, onu annda ldrmt. Kardei Abdlka dir'in at yaralanm, ama at ald on yaradan kanlar aka aka binici sini saraya doru gtrmeyi baarmt. nc kardei Ahmet g sne, nian levhalarnn durdurduu birok demir paras yemiti. Subaynn cesedi altnda kalm bulunan bir asker oradan kurtulma y baaramyordu. Daha uzakta, elinin biri, bir attan kopan ve onun dizleri zerine den bir haca tiksintiyle geri frlatyordu. Aye ve arabasnda kapal kalan iki kadn bir sinir bunalmnn eiindeydiler. Nihayet seyisler atarn getirdiler, onlar arabaya kotular ve kupa arabas sarslarak kalkt. Aye, kendisini Yldz'n ana kapsndan ayran ksa mesafe zerinde gzlerini kapad. Kendisini kontrol edebilmekten uzak, dehetle tka basa dolu bir Aye olmutu, haremin kaps nnde arabadan inen. Btn yardmclar, btn kalfalar, kadnlar, ikballer, herkes, aiaya aia ya ve haykra haykra onu bekliyorlar, sorularla sktryorlard o nu. Mfika, l gibi sararm, yz endieden allak bullak bir hal de konumay glkle baaryordu:
249

"Efendimiz' i grdnz m?" Aye annesinin kolianna atld. "Endielenmeyiniz. Ben Efendimiz'i kendi gzlerimle grdm. Mhrdarla girdi." Mfika o zaman gzyalarn salvermi ve Tanr' ya kret miti. Harerne nisbi bir skunet ancak gelmiti ki, ben orada g rndm. Herkes ne olup bittiini renmek istiyor ve terifat unu tarak beni dorudan sorguluyorlard. "Tanr' nn merhametiyle kurtulduk. Hayatnu caminin imanuna borlu bulunduum da bir o kadar gerek. Benim dakiklik saplan tm nedeniyle namaz saatinin neredeyse saniyesine kadar deimez kaldn biliyorsunuz. Katilimin de hesabn buna gre yaptn sanyorum. Oysa kacam srada, caminin imanu, hayratna biraz daha fazla katkda bulunmarn isternek iin beni alkoydu. Bunu yapnca beni azck -bir dakika krkiki saniye, bunu dorulam bulunuyorum geciktirdi. Bu yz iki saniye benim hayatm kurtar d: Arabarnn altna yerletirilen bomba ben yerime gemeden pat lad." Dnyann her yanndan kutlama telgraflan gelirken ben, hasm lan tarafndan kendisine "muhbirlerin reisi" lakab taklan Zaptiye nazrnn yrtt soruturmann ilk sonularn toplamaktay dm. Suikast, "Yldz'n Baykuu"na sava ilan etmi bulunan Er meniler tarafndan dzenlenmiti. Yetersizliklerini gznnde tuta rak, baarl bir teknik danman, meslei anaristlik olan Jauris diye bir Belikal' y aralarna almlard. Kazancn ekiciliine kaplan bu Jauris Konstantaniyye'ye gel miti bylece. Galata'daki ikametgahn, hafiyelerimizi daha kesin bir ekilde yanltabilmeleri iin Ermeniler' in emrine vermiti. Er meniler' le onlarn dardaki dostlar, yani sermaye sahipleri arasn da araclk grevi yapyordu, byle bir suikast dzenlemek ok pa ra gerektirmekteydi nk. Jauris haberlemelerini bizim denetle me yetkimizin bulunmad yabanc postalar kanalyla rgtlemi ti. Sonunda yz kiloluk bir bomba imal etmek iin Viyana'dan k k paketler halinde melinit getirtmiti.
250

Bir Ermeni kadn da kendince aylar boyu cuma namaz treni ni kronometreyle lmt. Caminin kapsndan parmakla git mem iin bana onalt saniye gerektiini hesaplamt. dam tarihim 7 Temmuz olarak saptanm, sonra da 2 1 ' ine aln mt. Dallanp hudaklanma olasl da gzard edilmemiti. So ruturmaclar Serkildoriyan gibi kulplerde, hotellerde, hatta kili selerde tam bir bomba cephanelii ortaya karmlard. Ermeni katiller, kapitlasyonlar rejiminin bize kendilerini rktmemizi ya saklad bir Rus gemisiyle kaabilmilerdi. Jauris tutuklanm, yarglanm ve lme mahkum edilmiti. A ma ben bylesine deerli bir yetenei yoketmeyecektim. Ona z grln, beyz altn lira ve bir de -neriyi cokuyla kabul etti hizmetimde casusluk grevi bahettim.

25 1

XXIV
lmden kurtulmu bulunmam muhalefeti kplere bindirmiti. En ciddi dergiler, Pari s ' in, Londra' nn, Leipzig'in en tannm makale yazarlar hakkmda ayn minval zere bktrc iftiralar ya ymlyorlard. Kinciydim, alaktm, hrszdm, sadisttim, cimriy dim, nankr ve katildim. Bu lut1fkarlklar uzun zaman La Croix, sonra da Le Monde' da gazeteci u rahip Fech gibi, merhum eni tem damat Mahmut'un ok yakn olan u Doktor Paul Reglat gi bi, Sisarn prensinin ocukluundan beri sarayla ilgisi bulunan o lu gibi tartlmaz otoritelerin kalemlerinden km olarak gr nyorlard. Zat- Devletleri hametlu prenses Musbah Haydar' n szlerin den kim kukulanabilirdi ki? Merhum Murat'n, Cemalettin Bey takma adyla yayn yapan samimi dostunun szlerinden kim ku kulanabilirdi? Ona baklrsa aabeyim tamamen iyilemiti ki, bu da onun lm kararn imzalamt. nk onu tahtn zerinde gr mek korkusuyla zehirietmitim kendisini. Anlalmaz bir ekilde, Edwin Pears en zararsz saldrlar ter cih etmekteydi. Ben onun gznde kendini beenmi, gereksiz, Devlet adam niteliinin zerresinden yoksun biriydim. Ynetimi mi her ne kadar "zorbalklarn en samas" diye niteliyorsa da, bu nu otuz yldr tekrarldna gre kendi kendisiyle tutarl olduunu gsteriyordu hi deilse.
253

Buna karlk, Vambery tarafndan hakkmda sylenen iren likler etkilemilerdi beni. Kendisini satn alan eliler ve onu kska nan gazetecilerle birlikte bana kar sylensin dursun, bunu uzun zamandr kabul etmitim. Ama bask says yksek bir eserde, srf cezalandrtmak zevkim iin muhbirlik yaptm, hep cahil kald m, bir ehzadeye gerekli renim grmediim iin doru olarak yazmaktan aciz bulunduumu anlatmas yok mu, beni yaralayan ite buydu. Beni doruca yrekten vuran bu sulama yine de hafif kalyordu. Vilayetlerini imparatorluktan koparmalarn engellemek iin Ermeniler ' in katliamn bizzat benim buyurduumu benden duymu olduunu ileri srmekteydi. Son bulumamzdaki tuhaf davran byle aklanm oluyordu: Bana kar cephe almaya ha zrlanyordu. Kendisine dolayl olarak vermi bulunduum uyary gz nne almak yle dursun, muhaliflerimi Britanya hkmetiyle ilikiye geirmiti. Onun karanlk dzenlerini renince, son grnme iste ini reddetmitim. O da bunun cn almt ama bu onun, baar sz suikastten sonra bana bir kutlama telgraf gndermesini engel lememiti. Onu yozlam buluyordum. Bir hain olduunu sanm yordum. Saldnlar yllar boyu dank olarak srdrldkten sonra, yal nzca benim kiiliim zerinde younlamt nihayet. lmparator luk'un dmanlar, hereyden nce sultan yoketmeden mparator luk' u yok edemeyeceklerini kabullenmilerdi. Onun dalmasnn nndeki tek engel olarak kabul edilmem gururomu okuyordu. A ma avclann boru sesleri de yaknlayordu, Vambery' nin ihaneti bunu aka bildiriyordu bana. Hastalanmtm. Bbreklerimde kum vard. Cuma gn camide hazr bulunmarn hekimler bir azdan yasakladlar. Ben her ne ka dar kar ktysam da, Mfika da onlarn ricalanna katld, yle ki aklm bama toplamak zorunda kaldm. Bunun zerine, o zamana kadar gizli kalan hastalnn aklanmas gerekmi, bu da tahmin edildii gibi sylenti ve yorum tufanna yol amt. Btn akraba lann beni ziyaret etmek istemiler, ben de ilk defa olmak zere be254

yaz geeelikle kendimi yatakta gstermek zorunda kalmtm. Ate dm, gcm de, yzmde hastaln tahribatn okuma ya can atan ve beni gmmekte sabrszianan seyirciler nnde son raki cumaya namazda hazr bulunabileceim kadar abuk yerine gelmiti. Sanki hibir ey olmam gibi, trenden sonra birok el iyi kabul etmek iin sarfettiim abaya ramen, hastalklarnn listesi ehirde dolap durdu. Annem ve babam gibi veremliymi im, ama ayrca remim, mesane yanglanmam, mesane nezlem, prostat bymem, omurilik ve bbrek kanserim, mzmin nefritim ve karnnn altnda bir banm varm. Vambery' nin ileri srd ne gre, bu aknlk verici tanlardan sonra yine de hayatta kal dm takdirde genel bir yumuama melekelerimi kemirirmi: Bu nayp gitnim uzun lafn ksas. Btn bunlar bir hayli abartmal da olsalar, hastalk varlnn zerine arln koymutu yine de. Yemekten sonra ksa bir din lenme iin bir ezlonga uzanmak zorunda kalyordum artk. le sonras kendimi yorgun hissettiim oluyordu. alma masamda eskisinden daha az oyalanyor, haremde uzun sakin saatler geiri yordum. Akamleyin, herhangi bir gsteride hazr bulunmak yeri ne Mfika'yla erkenden dairelerime ekiliyordum. Bu deiiklik evrem zerinde ifadesini buluyordu. stirahat et tiim zaman, kadnlar piyanolar ve gramafonlar susturuyorlar, yorulacam korkusuyla herkes alak sesle konuuyordu. Bu ya landn kanthyordu ve ben bunu teki yalananlardan daha faz la farketmiyordum. Uzun yllardan beri Perestu Hanm'n ve benim gizli bir oyunu muz vard. O, her cuma namazdan sonra Maslak'taki evine dn mek iin kaard. Ben de her seferinde, benimle le yemei ye mesi ve le sonrasn geirmesi iin onu geri getirsinler diye ya verler gnderirdim. Grevlilerim o cuma onsuz dnmlerdi: l mt. Benim iyilemen beklemi ve bana daha az znt verme si iin benden uzakta lmeyi dilemiti. mparatorluk; bu soylu, cmert, ar bal ve insancl kadndaki ifadeden daha gzelini hibir zaman bulmamt. Kendi adma ben
255

hibir zaman daha salam bir destek, daha sadk bir savunucu bul mamtm. O, hayatm evreleyen yalnzlk zincirini krmt. Mfika'dan nceki vicdanm o olmutu benim. Yokluunun acs zerine duyduum tek teselli daha sonra, Tann' nn onu, srp gi decek olan zc olaylardan sakndrmak istediini anladm za man gelmiti. "Syleyiniz bana Paa, Harbakulu iinde kurulan ve varln yeni rendiim Vatan adndaki bu gizli cemiyet de neymi?" Askeri retim genel mfettii smail Hakk Paa tedirginlik i indeydi karmda. Daha abuk ve enerjik davranmad iin kendi kendisine lanet okusun diye bekleme salonunda yeterince tepindir mitim onu. i aptall vurmamay yeledi ve ne biliyorsa itiraf etti. "Bu subaylar varlmzn geleneksel grnmne saldnyorlar. Mutlakiyet diye niteledikleri bir rejimi and ierek ykmay stleni yorlar. Halk ruhban snfnn nfuzundan kurtarnay ve araf giyme mecburiyetini kaldrarak kadnlan zgrlklerine kavutur may istiyorlar." "Nasl ! Muhafazakar. . . ve de gvenilir sandm ordumda z grlk dnceler, yle mi?" "Sz konusu olan yalnzca, kabna smaz ve dncesiz birka gen insandr Efendimiz." "Yine de Devlet' e kar bir fesattr bu !" "Nutuk ekmekle yetiniyorlar." "Peki ya yaz yazmak! Edebiyatlann okudunuz mu Paa?" Ve gizliden gizliye dolatrdklar gazeteden bir rnek gster dim: "Sultan ve onun kiralk katilleri lkemizin kann emmekteler. Trkiye, eer damarianna yeni fikirlecin yce kan alanmazsa l mekte gecikmeyecektir." "Onu ben de okudum Efendimiz. Ama bu gazete taslandan Zat- ahanelerini haberdar edecek kadar nemli bulmadm onu." "Peki bu makale kiminmi Paa?" "Mustafa Kemal adnda gen bir yzbann."
256

Muhatabma, ne yaplmas lazm geldiini belirtmeye gerek duymadm. Karanlk ve buz gibi bir gecede polis, dar bir sokan dibindeki iren grnl bir evi kuatt. Kimsenin davranmasna zaman kalmadan kaplar knld, kck odalar istila edildi, Vatan cemiyetinin "kabna samayan ve dncesiz" genlerinin hepsi de tutukland. Bakanlar zel bir rej imi haketmiti. Kzl zindana kapatld, birka hafta hcrede tutuldu, beni "lkenin kann emmek"le su lamasnn sakncalar zerinde derin derin dnmesine yetecek zamand bu. Zindanndan karlarak smail Hakk Paa' nn kar sna gtrld. Paa ona hakknda hogrde bulunmay kararla trdm bildirdi. Kendisini tayin etmi bulunduum Suriye'ye doru yol alrken, bana bundan dolay herhangi bir minnettarlk duyuyor muydu acaba? B undan kukuluydum. ok yazk ! Bu Mustafa Kemal, beendii yerde kendisini ipe gtrebilecek ayr bir kii olarak kalacakt. Ordu ise bana sadk kalyordu, bundan e mindim. eyh Abdlhda'nn, ona umutsuzluk kayna olan Hasan a dnda sorumsuz bir Don Juan olu vard. Kardeim Reat'n o luyla az aza vererek, birlikte en grltc biimde kzlarn ar kasndan kouyorlard. Yakn evremin mensuplanndan kaynakla nan bu taknlklar kabul edemezdim, nk onlarn bu kt gi dileri benim zerime de bulaacakt. Bu yzden, sulu iin ibret verici bir ders tasarladm. Tam da Yemen bir kere daha ayaklanmt. mparatorluk'un bu en uzak, en geri kalm vilayeti, -hi kimsenin de bundan dolay kayglanyar gibi gzkmedii- srekli bir isyan hali yaamaktay d. Oraya gnderilmek, gzden dmenin en kts olarak gr lrd. renin zorba yneticisi San ' a imam, mparatorluk'tan ayr lacan gayet ak ekilde bildirmiti. Cezasz brakamayacam bir kstahlkt bu. Hasan onu doru yola gtrmeye gidecekti. O nun biraz akln bana getirmek iin bu tal ve kireli ln orta sndaki greve bel balamtm. Sulunun babas eyh Abdlhda bunun iin bana nerdeyse teekkr etmi ve kendini beenmi
257

gen de, uzun zaman gemeden dnmernek ve de her halkarda uslanmak zere Yemen' e doru yola kmt. Birka hafta sonra da herkesi, en bata da beni aknhkta brakarak, yalnzca sa sa lim deil stelik de vilayeti yola getirmi halde geri dnmt. Merakm beni, bu mucize yaratcsn huzura kabule itti. eri uzun boylu, ak benizli, sar sal, mavi gzl, tartmasz olarak yakkl bir delikanlnn grdiini grdm. e, imama, onun bek ledii gibi tehditler ve buyruklar gnderrnek yerine, bar bir me saj gndermekle balamt. Buna aan ihtiyar dzenbaz onu da vet etmiti. Hasan, temsilcilerimizden bir tekinin bile asla ayak ba samad, Yemen bakentinin tepesine tnemi bulunan bu kuru tulmu amurdan yaplma saraya giren ilk yabanclardan biri ol mutu. mam gibi Arap olan Hasan, stelik de Peygamber' in soyundan gelmekteydi ki, bu da onun saygyla kartanmasn gerektirmiti. Haylazlna haylazd belki ama zeki olduu kadar da kumazd. Saduyunun dilini konumay ve kendini dinietmeyi bilmiti. mam silahlan indirmi ve vilayet de, tek kurun atmadan mpara torluk'un kucana dnmt. Hasan, o konuya davet edilmeksizin, lmparatorluk' un garni zonlarnn ounda olduu gibi, Yemen'deki subay ve askerlere de deme yaplmadn bana bildirdi. Onun atelilii ve ak yrekli lii kstahln mazur gsteriyor ve ben de onu derhal kovmamak iin kendimi tutuyordum. Sabnmdan yararlanarak st rtbeli su baylarma svgler yadrmaya balad. Ordunun durumu utan vericiydi. Askerlere orada, hibir kylnn hayvanna davranmaya cesaret ederneyecei ekilde davranlyordu. Hasan, biriikiere her gn kurt dolu eJ<:meklerin datldn gzleriyle grmt. Bu du rumda disiplinin korunmas nasl beklenirdi? Snflar arasndaki is yan nasl nlenirdi? Ona, subaylarn ruhsal durumu konusunda sorular sordum. On larn durumu da askerlerinkinden daha iyi deildi, zira onlar da se falet iinde yayorlar, maalan nadiren deniyordu. B irbirleriyle yarrcasna, aalk ve kokumu bir hkmete veryansn edi258

yorlar, saray, btn lkeyi yalayp yutmakla suluyorlar, kendile rini vergilendirmek ve soymaktan baka i yapmayan yetkilileri ih bar ediyorlar, beni de, vilayetlerimizi gavurlara satmarndan ve m paratorluk'u elden karmarndan dolay knyorlard. Gereklerin bylesine dobra dobra ifade edildiklerini hi duy mamtm. Vezirler yalan sylemek iin yaratlmlard, alktm buna. Bu yeni deneyim beni bunaltyor ama harekete gemeye de itiyordu. Hasan bana birden yazgnn habercisi gibi grnmt. Yzba Mustafa Kemal' in ad aklma geldi. Onun ayr bir durumu olduunu dnmekle hakszlk etmitim. Btn bu yllar boyun ca, dmann beklentisi iinde ufku kollamtm inceden inceye. Tahtn doal destekleri olarak grdm yaknrndaki kiilere ye terince dikkat bahetmemitim. Uurumun kenarndayken uyan mtm. Hasan gibi gen, kararl, enerjik insanlarla birlikte abuk davranmalydm. Yntemlerimi acilen deitirmeliydim. Ama bez ginliimi nasl yenecektim? Hasan, bana huzursuzluk veren dnceleri yzmden okumu tu. Gveni ekip gitmiti. Onu aresizlik iinde kalm gryor dum. Kendisine izin verince rahatlam bir ekilde topuklarn ar parak hayatmdan kp gitti. ok ge gelmiti. Olaylar bana dncelerimi geniletecek, hele ki herhangi bir a tlma balayacak zaman brakmamt, zira yeni bir huzursuzluk kayna ortaya kmt. Makedonya, mparatorluk' un bir vilayeti olmazdan ok nce, her zaman olaca eyi olmutu: bir barut f s. .. Birok rklar, birok kavimler, birok dinler yanyana bulunu yorlar, biribirierine kanyorlar ve bu birlikte yaama da ou za man zahmetli oluyordu. Bu XX. yzyl banda, milliyetilik fikri, durumu daha da tndan karmt. Kabilelerin, komitelerin, e itici, dini ya da vatanseverlik cemiyetlerinin rekabetleriyle bala mt bu i. nsanlar biribirierine vahice bakyorlar, hakaret edi yorlar, birbirlerini arkadan ekitiriyorlard. Oradan, ihtilalci komiteler halinde gruplald . Yunanllar, Bul garlar, Srplar; hristiyanlarla mslmanlar biribirleri zerine ate ayorlard. Trenler ve posta arabalar durduruldu ve soyuldu, zen259

gin yabanclar ve servet sahibi yurttalar kanld, bombalar kilise leri havaya uuruyor, silahl eteler kylere saldnyordu. Her zaman olduu gibi gl devletler ie kantlar, bara a ra reformlar, ilennizde denetimler talep ederek, yeni bir istek listesi sunmak iin bu durumdan yararlandlar. En byk etinlii de ngilizler gsterdiler. Tuhaftr ki, Makedonya hristiyanlarna kar ilgileri, Britanya petrol irketlerine dnler vermeyi bir defa daha reddediimden sonra kendini gsteriyordu. Uluslararas bir donanma adalarmzdan biri nnde grnmt. Bat dnyasnn basn brolannda ak ak Devletler' imin dalmasndan, ama zellikle de eli kulanda diye belirtilen lmmden sz ediliyordu. Bundan byle "Hasta adam" artk Osmanl imparatorluk' u deil, bendim. Makedonya zerinde saplanm kalan gvensizliim, kukula rm, zerine hafiyelerimi saldm Selanik'e yneltmiti beni. Bu metropol yzyllardr zenginlii, daha ziyade de bilgisiyle n sray tutan ve ona uluslararas karakterini veren tannm bir Yahudi kolo nisini barndrmaktayd. Oysa bana, byk miktardaki Yahudi servet birikimlerinin yakn zamanlardaki ve nemli transferleri konusunda belirtiler ulamt. Bu para mason localarn beslerneye yarayacakt. Bu localar geenlerde yeni bir atlm yaprnlard: Onlarn yeleri o lan talyanlar ya da talyan pasaportlarn ellerinde bulunduranlar tutukianma d kalyorlar ve geni lde bir ceza grmeme ayrca lndan yararlanyorlard. Bu localar, denenmi tekniklerini kulla nacak subaylara buluma yeri hizmetini gryordu. Aralarnda hi bir ba bulunmayan topluluu, Yahudileri, masonlar, askerleri yaknlatrabitecek eyin ne olduunu bilmeye alyordum. Bir olay, rgtl bir ebeke dncesini pekitirdi. Hafyelerim bana ykc fikirlere sahip iki subayn adn verince, telgrafla onla ra hemen tutuklama emri gnderildi. Polisler, evlerine baskn yap tklar zaman onlarn, dar, Paris' e katklarn rendiler? Onla ra haber veren, yardm eden kimdi? B tn Makedonya'da ve Arnavutluk' ta, Scutari ' de, Manas tr'da, Yaniona'da ve de hatta Asya Trkiye'sinin baz ehirlerinde
260

kollarnn bulunduu tahmin edilen bir komitenin varlndan ku kulanlyordu. ttihat ve Terakki ad gndeme gelmiti. Bunca y] yerinde sayan bu nemsiz muhalif grup eski bir tandkt. Ama bundan byle geliiyor ve askerleri var gcyle bnyesine katyor du. Muhbirler birok defa Makedonyal Fethi diye bir subayn ad n vermilerdi. Onun, am' daki garnizona gndermi bulunduum yzba Mustafa Kemal'le itikleri su ayr gitmezdi. Mustafa Ke mal, kimse dikkat etmeden kendisini Selanik'e naklettirdii iin artk am' da deildi. Bu ikisinin evresinde oluturulan sk gzetim bize hibir ey retmemiti. Polis buna karlk ttihat ve Terakki' nin birok ye sini eline geirmiti. Bunlar retici bilgiler salanmasnda hibir glk karmamlard. Yalnzca Selanik blgesinde onbebin yeye sahip olmakla vnyorlard ki, ben bunu baya bir abartma olarak grmekteydim. Ne inandrma yolu ne de rvet onlardan hibirini bizim iin almaya ikna edememiti. Cemiyetlerinin, onlardan tutuklanm olanlarn ailelerine bakmak zere bir fon ngrdn itiraf etmi lerdi. Birok casusun sarayma kadar szm olduu gzden uzak tutulmadna gre, bana kar benim kendi alanmda savatklar n ima etmekteydiler. ttihat ve Terakki artc bir rgtlenme ve etkiyi sermekteydi gzler nne. Selanik gamizon komutan Nazm beyi, en derinlii ne bir soruturmay yrtmesi iin grevlendirdim. Nazm bey ok gemeden bana bir telgrafla bilgileri birletirdiini, bunlarn posta ya emanet edilemeyecek kadar nemli olduklarn haber verdi. Dosyas oluturulunca, onu bana kendi eliyle teslim etmek zere Konstantaniyye'ye gelmeye hazrland. Yola kaca sabah vcuduna isabet eden birok mermiyle ar ekide yaraland. Katiller bulunamamt. Bir zel kurul, aslnda ttihat ve Terakki' nin eylemlerine son vermek iin, askeri depolar denetleme bahanesiyle hemen Selanik'e hareket etti. Kurulun ba na da gizli servislerimin anahtar adam smail Mahir Paa'y tayin ettim.
26 1

Tam da o srada kral VII. Edward ile yeeni ar II. Nikola'nn, kk bir Baltk liman olan Reval' de bulutuklan haber verildi. Bundan daha artc bir siyasi dneklik asla grlmemiti. ngil tere Rusya'yla onyllardr sren amansz bir gvensizlik, kskan lk, kin, kallelikler, ak savalar, gizli atmalar yarmas iin deydi. Btn dnya, iki g arasndaki yakniamay aknlkla seyretti. Onu ben de knt iinde izledim. Eski rakipierin birle mesi, benim bunca yldr ve bunca bunalmlar srasnda baaryla uygulam bulunduum siyasetimin sonu anlamna geliyordu. Ke sin olan uydu: Bunun ceremesini biz ekecektik. Karamsarlrn dorularnam iin Britanya basnnn balklan n okurnam yetmiti: "Reval, Osmanl mparatorluk'unun zl mesinin ilk admn temsil ediyor." Ulus ve ben, oktandr tahmin ettiim ve o ana kadar geri atma y baardm kanlmaz sona varm mydk? syanlar, sivillerin vali aziettikleri her yerde, Kk Asya' da, Kastamonu' da, Van' da; oralarda yaayan insanlarn, yeni yasalar kabul etmeyi reddettikle ri Trabzon'da, Harput'ta, Bitlis'te patlak verdi. Ordu, halk boyun emeye zorlamak iin kimi zayf giriimlerde bulunabilmiti an cak. Yemen bir defa daha ayakland. Ve hatta Konstantaniyye'de bile bir kla ba kaldrd. Bu rnei skdar ve yredeki baka garnizonlar takip ettiler. Olaylarn ayn anda ortaya k beni ne yapacam bilemez hale drmt. Kaynama Beyrut' a, Lb nan'a ve hatta Suriye' ye srad. am'da, zmir' de, Edirne'de kar gaalklar oldu. Sonra da zincirleme patlamalar birden kesildi ve ok daha kayg verici bir sessizlik gelip yerleti.

262

XXV
Selanik'in kuzeyinde kk bir garnizon ehri olan Resan'da, Niyazi diye bir binba, 3 Temmuz 1 908 sabah erkenden yzelli fedaisinin banda klaya girdi. Mevzileri aa yukar bo buldu, zira askerlerin neredeyse tamam, ehre yaklaan ve varl Niya zi' nin ibirlikileri ttihat ve Terakki yeleri tarafndan bildirilmi bulunan bir Bulgar terrist grubuyla arpmak zere yola km t. Yuvay terkedilmi ama iyi donatlm bulan fedailer dolaplann kilitlerini krdlar, tfekleri, cephaneleri ele geirdiler. Niyazi ka say kendisi yklenerek oradaki beyz Trk lirasna el koydu. Fedailer sonra, kendilerine katlan dokuz askerin yoldalnda mkemmel bir dzen iinde ve coku dolu olarak klay terketti ler ve tepelere atldlar. Birlik, bir yaz gnnn bunaltc ve gzle ri kamatrc scanda bilinmeyen bir yne doru gzden kay boldu. "lgnca bir macera bu. Krksekiz saat sonra ondan artk sz e dilmeyecektir." Telgraf bana haberi bildirdii zaman yargm byle olmutu. Yine de, gvenilir adamlannn en eminlerinden biri olan emsi Paa'y oraya gnderdim. emsi Paa, polisin gznn ze rinde bulunduu bir baka subayn, -ad kulama birok defa gel mi bulunan- binba Enver' in yokluunu da abucak farketmiti. Kimse ona ne olduunu bilmiyordu ve varsaymlar balarn alm gidiyorlard. Baz sylentilere gre ttihat ve Terakki'nin kurban
263

olmutu o. emsi Paa, aslnda onun da bu ayn komite adna ete cilie baladn kefetmekte gecikmemiti. Bununla birlikte, durmadan byyen bir birliin bandaki Ni yazi bey, romantik Makedonya knndaki yryn srdrmek teydi. Adamlar kylere "Tanr byktr, Tanr' dan baka Tanr yoktur!" diye bararak giriyorlard. Niyazi, rahat konumas, vaadleri, yalanlaryla ynetim men suplarna varncaya kadar kylleri, toprak sahiplerini kendisine kazanmay baarm, bu da fedailerinin umut ve kararllklarn glendirmiti. Enver de kendi ynnden "cihat"n srdrmektey di. 6 Temmuz'da Ohri glne varm ve genel karargaJ:un oraya kurmutu. Yre sakinleri, onun ars zerine, saflan durmadan kabaran "yurtseverler"e yiyecek ve baka balar getirmilerdi. General emsi bakaldrnn ciddiyetine inanmak istemiyordu. Ona gre bu bakaldr ne kadar abuk genilemise, o kadar a buk da snp gidecekti. Zaten isyanclarn peine dm ve onla ra Manastr' da, genel karargahnn biraz uzanda yetimiti. 7 Temmuz' da gelimeleri bana telgrafla bildirmek iin postaneye gitmiti. Tekrar arabasna binerek klaya doru yneldi, niyeti iki taburun banda oradan hareket edip Niyazi beyin adamlarn ku atmakt. Yolda gen bir subayla karlat. Subay ona bir el ate e derek hemen ldrd. Binbeyz seyirci suikaste tank olmutu; hibiri de, cinayetini iledii yerden telaszca, ceza grmeksizin uzaklaan katili durdurmak iin en kk davranta bulunmad. Gzn budaktan esirgemez bir sava kahraman olan general Osman Neyzi, emsi Paa'nn yerine gemeyi kabul etti. Tatllkla olduu kadar azimle de davranmaya kararl halde, bir eli pimanlk duyacak isyanclar iin rtbeler, nianlar, hediyelerle dolu olarak yola kt. Tavsiyeleri zerine dn aldm byk meblalan bir liklerdeki alacakllara denmek zere acele olarak Selanik' e gn derdim. Binba Enver' e de onun, ayaklanmann ruhu deilse bile temel direi olmasndan kukulandm biiminde mesajlar ilettir dim. Ona af, generallik rtbesi ve Konstantaniyye' nin en erefli mevkilerinden birini teklif ettim. O kabul etmedi.
264

General Osman Neyzi'ye telgraf ekerek Niyazi beyi, eline ge irmi olduu Ohri ehrinden karmasn istedim. Makedonya'ya Anadolu birlikleri, krksekiz tabur gnderilmesi kararlatnlnt, ama ordu benim emirlerimin ulanasndan daha abuk taraf dei tiriyordu. Edirne'deki ikinci, zmir' deki drdnc ve hatta Kons tantaniyye' deki birinci kolorduya artk gvenilemiyordu. 1 0 Tennuzda, Selanik'teki nc kolordunun otuzsekiz suba y tutukland ve Konstantaniyye'ye gnderildi . Drt gn sonra, bu na cevap olarak bir tugeneral bin adanyla birlikte Enver' e ve e tesine katld. Blgedeki dank gamizonlar birbirleri arkasna a yaklanyorlard. Askerler depolarn kilitlerini kryorlar ve silahlar halka datyorlard. Bu hareketi Kastorya izledi, ok gemeden Serez de ona katld . Arkadan Tikve, sonra da Vodena geldi. Ma nastr' da yetkililerin gzlerinin iine baka baka duvarlara bozgun cu ilanlar aslyor, polis sonra da bunlar yrtyordu. Doksan subay bana telgraf ekerek isteklerinin derhal yerine getirilmesi talebinde bulundular. Zavall emsi Paa' nn ok gven duyduu Arnavut lar, kendilerinin isyanclarla vcut ve ruh birlii iinde olduklarn bildirerek kprdanmaya balamlard. 16 Temmuz'da ttihat ve Terakki komitesi yesi olan btn su baylar iin genel af ilan ettim. Ayn anda zmir' den kalkan iki t men Manastr' a doru yneldi. Eer isyanclar, onlarn yalnzca grnleriyle yola gelmezlerse atma kanlmaz olabilecekti . Ne pahasna olursa olsun dzeni yeniden kurmaya karar vermi tim. Ate etmeyi reddedip, subaylar gibi taraf deitiren bizim as kerlerimiz olmutu. zlmeye are bulmak iin beyzelli yeni subayn terfiini imzaladm, Selanik'teki sadk orduma armaanlar vermek iin Osmanl Bankas' ndan seksenbin lira dn aldm, Konstantaniyye' ye getirilen otuzsekiz subay salverdim. Artk sa vaacak durumda olmadmdan, elimde kalan g onlar oka makt. Her gn, her saat telgraflardan isimler dklmekteydi; kaan subaylann, ayaklanmaya kalkan yerlerin isimleriydi bunlar. Tep ki gsterecek zamanmz bile yoktu, dnecek zaman ancak bu265

luyorduk. syanclar ne istiyorlard? Kime kar ayaklanyorlard ki? Bana kar m? O zaman sylesinler bunu. Bu kontrol edileme yen dalma, ihanetlerden daha fazla elimi ayan balamaktayd benim. Bir hafta iinde artk ne otorite kalm{t, ne hiyerari, ne ynetim, ne de Devlet. mparatorluk' un toptan rd sanlabi lirdi. aresizliim iinde, Kk Sait Paa'y bilmem kanc defa gzden dmlkten ekip aldm. Her zamanki gibi, salnn bozukluunu ileri srerek kendisini naza ekti. Her kar cevabn bildiim bu komedi, yakalandm frtnann ortasnda hemen he men bir rahatlama getirmiti bana. Hizmeti yeniden kabullenmesi iin bu ii bana altn, elmas ve zmrt malfazal bir yaz takmna malolmutu. Kk Sait'in Yldz' a geldiini renen Mfika: "Yine mi bu uursuz adam? Efendimiz yine niye ard onu?" diyerek bylece tepkisini gstermiti, Kk Sait harem tarafndan hi sevilmezdi nk. 2 1 Temmuz akam Niyazi, adamlarnn banda, birliklerimin genel karargahnn bulunduu Manastr' a yakn bir kye vard. As kerlerine yemek yemeleri ve dinlenmeleri iin bir mola verdirdi. Sonra yanna sekizyz adam alarak onlar birok taburlara ayrd. ehrin "dava"ya kazanlm sakinleri tarafndan ynlendirilen her bir tabur ayr bir yol kulland. Akamn saat onbirinde adamlar, nerdeyse ssz yollar tutarak sessizce resmi binalara yaklatlar ve onlar kuattlar. Postaneye varnca, yetkililerin Y ldz'la haberle melerini engellemek iin telgraf hatlarn kestiler. Sonra da general Osman Neyzi' nin genel karargah ve resmi konutu olan hkmet konana saldrdlar. Nbetiler arabuk silahtan tecrit edilmilerdi. Niyazi beyin i ki subay ve adamlanndan bazlar generalin odasna daldlar. Os man Neyzi, alanna dorultulan tabaneay farketmezden nce, ani den uyandnlna kzarak az dolusu kfrler savurdu. Kanc lar onu, hayatnn tehlikede olmadna inandrdlar, rtbesinin ge rektirdii her trl saygy gsterdiler ve onu Resne' ye Niyazi be266

yin genel karargahna gtrdler. Onun tutuklusuydu bundan by le. Birka hafta nce gndermi bulunduum soruturma kurulu nun bir yesi birok mermi isabetiyle yaralanmt. Kurul bakan bir baka suikastten klpay kurtuldu. Manastr' da bir general, or dunun ikibin adam nnde gnlk emirlerimden birini okurken zerine ate ald. Generallere, yksek rtbeli subaylara, sokaklar da yzlerce tank nnde burunlarnn dibinde ate edildi. Bana sa dk kalan az saydaki kiiler konutlarndan ayrlmaya cesaret ede miyorlard artk. Oteldeki odalarnda kapanp kalan temsilcilerim artk grevlerini yerine getiremiyorlard. Hasm rtsnden syrlmt demek; baar, ttihat ve Terakki komitesinin maskesini ekip almt. Ama onun yneticileri kim lerdi? Niyazi, Enver.. ya dahas? Ve de zellikle neyi bekliyorlar, neyi istiyorlard? 24 Temmuz sabah, en yakn alma arkadalarm lzzet beyin Kk Mabeyn' deki brosunda toplanmlard. Onunla birlikte bi rinci katibirn Tahsin Paa, Cevher aa ve saraydan birka memur da bulunuyordu. Masann zerine konulmu mavi bir kat para sna, sanki dinarnitmi gibi gzlerini dikmi bakyorlard hepsi de. Onlarn hibiri de, sabah gn doarken ulaan telgraf bana getir me kararn veremiyor ve herbiri de bir bakasnn zerine atp kendini kurtarmak iin en iyi mazeretleri buluyordu. Byle durum larda sk sk olduu gibi en byk yiitlii gsteren, hepsinin en az nemlisi, en silii olmutu. Tren hizmet eflerinden Galli Paa o gn, grevi stleneceini bildirdi. Bununla birlikte, alma odama girerken titremesini bastrma ya abalyordu ve biraz toparlandktan sonra tek bir kelime syle meden bana kad uzatt . Onu aldm, ar ar, sindire sindire oku dum. Selanik'teki ttihat ve Terakki komitesi benden 1 876 Anaya sa'snn derhal yeniden yrrle konulmasn istemekteydi. Yir midrt saat iinde kabul etmediim takdirde, 2. ve 3 . kolordunun birlikleri Konstantaniyye zerine yryeceklerdi. Mthi bir cevabn beklentisi iinde, kafasn igdsel olarak
267

omuzlannn arasna gmm bulunan Galli Paa'ya neredeyse e lenerek baktm. "Anayasa gerekten de mkemmel bir fikir", diye dncemi belirttim. "Aslnda, bir sredir onun zerinde alyor ve onu ihya edecein umuyorum." Galli Paa yanl duyduunu sanmt. Ve onu biraz daha aptal latrmak iin srdrdm: "in asl, Anayasa her zaman iin mevcut Paa. Ben onu daha nce belirli bir zaman iin askya almtm yalnzca." Bununla birlikte, yalnzca koullarn basks altnda davrand mz izlenimini uyandrmamak iin fazla acele etmeksizin Byk ura'y toplamasn ondan rica ettim. ura, Sadrazam Kk Sait Paa' nn bakanlnda, Byk Ma beyn' in yaldzl dekoru ortasnda ald. Nazrlar, yksek dereceli memurlar, generaller ve ulema mza kerelerde bulunurlarken, ben kendimi alma odama kapatmtm. Galli' yle samimi olmutum. B ana dayatlan bu Anayasa, benim bitmez tkenmez bezginliimle mkemmelen uyuacakt. Olaylar bana ylesine sert tokat atmt ki, yeni bir deneyime girineye ve ynetimi bakalanna brakmaya hazrdm. Sarayda kntye d meyen tek kiiydim bu nedenle de. Yetkililerimin, durumun sorumluluunu biribirleri zerine at tklar B yk Mabeyn ' in byk salonunda serinkanllk hkm srmekten uzakt. Sadrazam nihayet kader sorusunu sordu: "Anayasa'y kabul ediyor muyuz, etmiyor muyuz?" Genel suskunluk. Hi kimse herkesin bildii gibi en amansz dman olduum lanetli "anayasa" kelimesini azna almaya bile cesaret edemiyordu. Kk Sait bundan yararland. Skfit ilaardan gelirdi. Katlan larn suskunluunun bir onaylama demek olduunu onlara bildir di. Daha nceleri, Anayasa' y askya alnam iin bana cesaret ve ren adamdan gelen, bu onu yeniden yerletirme tela anlaml olu yordu. Kk Sait, yannn efendilerine yaranmakta acele ediyor du.
268

Ge olmutu ve de tutanan yazlmas, biri bir kelimeye kar kt, teki de bir madde eklerneyi diledii iin bir trl bitmek bilmiyordu. Kk Sait sabrszlanrken onlar bir virgle taklyor lard. Derken ura yeleri, benim tepkimin ilerinde yaratt kor kuyu unutarak, Anayasa'nn yeniden yerletirilmesini teklif eden tutana hep birlikte imzaladlar. Kk Sait Anayasa' y, onu bana getirmekte acele eden zzet Paa' ya teslim etti. zzet Paa beni, eyh Abdlhda ve saray muhafz komutanyla birlikte bulmutu. Her ne kadar kararm vermi bulunuyorsam da sorunu kafamda son bir defa daha evirip evirdim. Son andaki te reddtlerimi maskeiemek iin de zzet' e birok sorular sordum. O yanlarak, imzalamay reddedeceimi sand. Bir an zaafa derek korkuya kaplmt. B ana Makedonya' dan gelen son telgraflar gsterdi. Ferizovi'te biraraya gelen on, onbebin Arnavut, -benim sadk, en fazla gvendiim kabileler olan Arnavutlar' m- ayaklanmaya kalkmlard. Kk skp ehrinde Anayasa, vilayetin bizzat va lisi tarafndan oktan ilan edilmiti. Bu yerel ynetici, hizmetlerini Cevher aaya sunan ve pekok j urnali kaleme alan, Yldz'da uzun sre grev yapm subay Mahmut evket'ten bakas deildi. Kendimi, gemiyi terkeden bu farelerio zorlamalarna bracak deildim. Abdlhda'ya dnerek onun dncesini sordum. Gz lerini dosdoru nne dikmi bulunan eyh, bana hi bakmadan tek bir sz kard azndan: "Anayasa." zzet bey malcup ve hafiflemi olarak, nazr ve generallerin en dieden titreye titreye bekletikleri salona dnd. "Hametlu Sultanmz kararnz onaylam bulunuyor. 'Hepsi de yoruldu. Evlerine dnebilirler' diyor." Vakit gerekten de ok ge olmu ve heyecan herkesi yiyip bi tirmiti. zzet bey artk kendine hakim alamyordu. Birden hk nklara boulmu ve salonu terketmek zorunda kalmt. Tahsin y lesine altst olmutu ki, kararm knayacak kadar davran kural larn unutmutu.
269

"Ne olursa olsun Efendimiz, bir avu isyanc gen subaya tes lim olmak... " "Dinleyiniz beni Paa! Ben, mparatorluk'un ykntlar iinde yokolup gitmektense, gen ve heyecanl bir Trkiye'ye teslim ol may tercih ederim. ar ve ngiltere kral arasnda geen Reval g rmesi, bir felaketi kanlmaz olarak abuklatracakt. Make donya' daki ihtilal onu durdurdu. Bu yzdendir ki, onu knamak yle dursun, sevinle kariadm bu ihtilali; ve de bu gen yurtse verleri kucaklyorum, nk ayn arnaiann peindeyiz." Tahsin yenilgiyi kabul etmemiti. inde bir saman p gibi u up gittiini sand btn bu gelimeleri grmek onu umutsuzlan dryordu. "Yzyllar boyu lmparatorluk'un bykln yaratan bir d zen yine de bir gecede bin paraya aynld ve tek bir el bile onu sa vunmak iin havaya kalkmad." Anayasa'nn ilann izleyen ilk cuma, Hamidiye camiini hafta Ik ziyaretim srasnda btn ehir, dncelerimi yzmden oku yabilme umuduyla yolumun zerine ylmt. tenliimi belirt mek iin gleryz gstermeye kararlydm. Bu nedenle harem ha nmlanndan kendilerini kalabalk olarak gstermelerini rica ettim. Bu istek, onlarda sezinlediim gizli kaygy pekitirmiti. Tren s rasnda neler olacakt? Dmanca gsteriler mi, bir saldn m? 1 905 suikast srasnda olduu gibi, Aye o gn de hem gzle rim hem de kulaklanmd. Bu hanmlar, korkulann bastrarak cesaretle arabalarna bindi ler. Srann banda, haremin birinci hanm Perestu Hanm'n l mnden beri birinci kadn olmu bulunan hamnn arabas ilerli yordu. Yldz' n cmle kaps ald anda, Aye arabasnn dibin den bir geri ekilme davrannda bulundu. Btn tepe ylesine byk bir kalabalkla kaplyd ki, bu ancak "Son Yarg" toplant syla karlatrlabilirdi. Araba bu youn ktle ortasnda santim santim ilerliyordu. Binlerci seyirci aalara, duvarlara, sokak lam balarna, parmaklklara aslmlard. Halkn dzensizlii, disiplin sizlii kzm -hele ki son derece dzenli, son derece koruyucu her
270

zamanki alay hibir yerde grmeyince- korkutmutu. Yalnzca, Selanik'ten gelen birka avc taburu, eskiden denizcilerin tuttuu meydan igal etmekteydi. Baka da hibir birlik yoktu. Camiye u lamalar iin onlara ne kadar zaman gerekiyordu? Aye' ye, yol hi bitmeyecekmi gibi grnyordu. Arabas sonunda binlerce glk pahasna da olsa, caminin av lusundaki yerini ald. Aye baulacak gibiydi ve dar atlamak is tiyordu. Cam indirerek rtl ban dar kard. Uzaktan, Ha midiye mar yanklanrken sarayn saltanat kaps kanatlarnn a r ar aldklarn farketti. Ama orkestrann sesi ok gemeden barmalar, kalabaln vahi lklar tarafndan bastrld. Benim arabam, bir anda her ynden kuatlm olarak grnd. leriemek imkanszd. Ben de o zaman, hibir zaman yapmam olduum bir eyi yaptm. Kayglarla eilmi, yz izgileri derin, ok geni fesi ni yelken kulaklarnn tuttuu bir ihtiyarn grntsn sunmak zere doruldum ve ayakta durdum. "Yaasn Padiah ! Yaasn Padiah!" Gk grlts gibi alklar beni deviriyorlard neredeyse. So nunda araba yeniden hareket edebildi ve bu lklarn, kargaa mn, cehennim uultunun ortasndan geip camiye varabildim. Na maz bitip de camiden ktm zaman grlt biraz yatmt. A lkanhklarmn tersine, atlarn dizginlerini almadm. Arabann krn, beni daha iyi grebilmeleri iin, allmtan fazla in dirdim ve arabacya mmkn olan en ar ekilde srmesini em rettim. Dairelerime rahatlam olarak dnmtm. Koyu renkli her za manki eski giysimi srtma geirmek zere tren kyafetimi kar dm, sonra da ezlongumun zerine uzandm. Kk yudumlarla kahven itim, bir sigara tttrdm ve sonra da Aye'yi getirttim, nk onu yattrmay arzu ediyordum: "Bir aknt tarafndan gtrlyor ve onu izliyoruz. Eer Tanr isterse btn bunlar iyi sonulanacak." Yzndeki ifadeden, onun bana ancak yar yarya inandn grdm. O belirgin anda ocuumun artk ocuklardan biri olma27 1

dn anlamtm. Bi yetikine kar artk bir yetikin diliyle ko numann zaman gelmiti: "Ben artk altm yam getim. Hayatnn sonundaki en b yk arzum son grevimi yapmak ve Millet'in arzusunu yerine ge tirmektir. Dilekleri ne olursa olsun gerekletirilecektir. Ve ben de Tann'dan baanl olmay diliyorum." "Tann duanz kabul etsin Efendimiz, diye cevap verdi Aye." "zlmemek gerek Sultan' m. Bugnk gibi kanklk gnleri ni daha greceiz. Ama sabr ve tevekklle, lkem ve milletim se lamete erieceklerdir. Allah mparatorluk' a zeval vermesin." Gzlerim yal olmalyd, zira bana akn akn bakan Aye, sessizce alamaya balamt. Yorgunduk ve de yatarsak daha iyi ederdik. Elimi pmek iin eildii zaman onu kendime ekerek kollannn arasnda sktm.

272

XXVI
Turistler, yabanc izleyiciler iin Konstantaniyye' de rehavet h km srmekteydi. Tren alaylan, balarnda mzik, ana caddeleri geiyorlard. Sokan her kesinden hatipler fkryordu. Seyyar satclar altn sars harflerle yazl, o zamana kadar yasaklanm "zgrlk", "Adalet", "Eitlik", "Kardelik" kelimelerini tayan krmz rozetler sunuyorlard. Deniz tamacl irketinin yal vapuru her gn bir sr eski srgn boaltmaktayd. Pencereleri, balkonlar, damlan, komu gemileri igal eden lgn kalabaln karlad bu eski srgnler, bir bayrak, mzik, ok yaa ve slk sana altnda gtrlyorlard. Zorbalk ynetiminin lsn bulmak iin en batl gazee cHer arp kalyorlard. Hibir baskya uramakszn gevezelik e den hayat dolu insanlar kefediyorlard. Eskiden hznn, gven sizliin egemen olduu binlerce yzde sevin ve gven okuyorlar d. Yeni rejimin program onlara coku vermekteydi. Her alandaki reformlar ilan ediliyordu orada: Irklarn eitlii, utan verici kapi tlasyonlann kaldrlmas, ayrcalklarn azaltlmas, siyasi partile rin bamszl ve basn zgrl. Rehavet Yldz ' n kaplarnda duruveriyordu. Hizmet erbab, birtakm aalar, kimi saray erkan saygy bir yana brakarak biraz kstaha bir tavr taknmlar ve birka hafta nce asla cesaret ede273

meyecekleri yorumlara girimilerdi. rencilerin, halktan kiile rin oluturduklar temsilci kurullar "Hkmdar grmek istiyo ruz !" barlaryla alnam iin gerekli sessizlii bozarak, ard arkas kesilmeksizin biribirlerinin pei sra geliyorlard. Onlar, belki bkarlar diye bouna umutlanarak bekletiyordum, bu gsteri lerden nefret ediyordum zira, ama her defasnda da grevimi yeri ne getirmeye zorlanyordum. Gstericilerden ykselen alklar, ok yaa baniarn ararm gibi, konuklar pavyonunun bir pen ceresinde kendimi gsteriyordum. Bir gn, birinci katibirn Tahsin Paa, bana veda etmesine bile i zin verilmeden zorla alnp gtrld. kinci katibirn Tahsin bey, ayn yazgyla karlaacalll tahmin ettii iin, saklanmak ve do lambal yollardan alma adama koa koa gelerek beni haberdar etmek becerikliliini gsterdi. Katipler, mtercimler, tren amirleri gibi birok saray erkan gzden yokoluyorlard. Mabeyinciler bir lii feshedilmi, benim hkmdarlk deneim yar yarya kesil miti. Daha nce sekin askerlerden oluan muhafziann yerlerini enle seilmi zindanclara brakmlard. Yeni rejim Yldz' ken di hesabna tuttuu casuslarla dolduruyordu. Bir zrhl, Yldz'n karsna demirleyerek toplarn bize doru evirmiti. Geminin komutan olan Ali Kabuli adndaki gz dn mn biri, bizi topa tutmakla ve mrettebatn "Kzl Tilki"ye kar kkrtmakla durmadan tehdit etmekteydi. iktidarn gerek sahipleri katnda itirazda bulunamyordum, nk kimliklerini bilmiyordum. ttihat ve Terakki' den tremi en st dzeydeki bir "Yediler Komitesi", kendini tantmamaya iyice dikkat ederek ve sahne nn, sanki hibir ey deimemi gibi Yldz'da kabul ettiim eski siyaset kurtlarna brakarak, ynetimi ni karanlkta srdrmekteydi. Gnn birinde, bana haber bile vermeden, sadrazamm Kk Sait Paa'y "kovdular" Yeterince zgrlk, yani yeterince uy sal deildi. B ununla birlikte, yneticilerin houna gitme gayret kelii iinde siyasi tutuklulan salverdii zaman, hapisane kap larn ayn hzla binlerce kamu hukuku sulusuna, hrszlara, hay274

dutlara, katiliere de ardna kadar amt. Bana reva grlen davrana kar kan, nemsenmez saydaki ulema snf olmutu. eyhlislam ak ak, sultana gerekli sayg y hatrlatan bir fetvay derhal karmad takdirde makamndan indirmekle tehdit ettiler. Gsz bir seyirci rolne indirgenmi durumda, aalanmala ra, bayalklara ses karmadan katlanarak dtan duyarsz kal maktaydm. Gelecekteki anslar -eer hiib1 kaldysa- tehlikeye at mamak iin, zellikle, beni yllarca Borj iyalar ya da lmparator Commodus ' la karlatran ngiliz politikaclarndan oluma Bal kan Komitesi'nin yabanc yelerinin ellerini hararetle skacak de recede aldatmaca yoluna gidiyordum. Yeni yneticiler, hereyi alt st etmekten gzle grnr bir zevk alyorlard. Bu dank, dzensiz, dediim dediki, hrsl insanlar Osmanl jandarma rgtnn oktan altn stne getirmilerdi ve imdi de, askeri amirlerimizin en yiitlerinin rtbelerini alarak ve de onlar az st kokan cahillerle deitirerek orduya el atyorlar d. Yiit Osmanl ordusu onlarn basksyla tek tek dalmaktayd. "Dostlarmz" bundan yararlanmak iin zaman kaybetmediler. O 1 2 Eyll 1 908 akam, ttihat ve Terakki tarafndan dayatl m bulunan sadrazam Kamil Paa, benim resmi yldnmro vesi lesiyle Dileri saraynda byk bir kabul treni dzenliyordu. Bakentte grevli olan btn eliler, bakanlar ve diplomatlar orada bulunmaktaydlar. Bununla birlikte, mparatorluk'a bal Devlet ler'in temsilcileri davete dahil edilmemilerdi. zerkliine ramen yasal olarak bize bal bulunan Bulgaristan'n temsilcisi Guechoff arl deildi. Bulgaristan, ertesi gn kimseye sormarlan bamszln ve krallk derecesine ykseldiini ilan ediyordu. Onu izleyen gn Bab- Ali, o zamana kadar bamllanmz olan Bosna ve Hersek' e Avusturya'nn el koyduunu kendisine bildiren bir notay alyordu. Avusturya-Macaristan elisi: "Hakkmz var, nk gcmz var", diye yorumda bulunmutu.
275

zerk ama her zaman mparatorluk'un vilayeti olan Girit, bu rnekten cesaret alarak Yunanistan' a balandn ilan etti. Y neti ciler duyarsz kalrlarken, bana, vcudumdan her defasnda bir par a kopanyodamu gibi geliyordu. Yeni rejim birka ay iinde, be nim yirmibe ylda vermeye zorlandrndan daha fazla toprak b rakyordu. 1 7 Aralk 1 908 perembesi gne, daha nceki karanlk ve ya murlu gnlerle mutlu bir ztlk iinde, souk havaya ramen okar casna ykseldi. Benim iin, herkes iin bir simgeydi bu, nk bugn, yeni Meclis'in al treni yaplyordu. Seimleri, yasall a dnn son umudu olarak beklemitim. ttihat ve Terakki ye lerini, halk desteinden g alan mebuslar hizaya sokabilirlerdi an cak. Rahatlaym, Parlamento'nun en ksa zamanda almalanna baladn grme telam iinde, trenin en kk ayrntlarn bile dikkat etmitim. Hepsi de hanedann doduu kasaba kkenli as kerlerden oluma zel muhafz birliimin, petrol yeili ceket ve si yah kalpaktan meydana gelen yeni niformalarn da bizzat se mitim. Btn ehir birbirine sokakta randevu vermie benziyordu. A ma Anayasa'nn ilann izleyen cumann byk heyecanara susa m yn yerine, bir iyi ocuk kalabal vard. Her yerde sevinli yzler, her yerde ay ve yldzla sslenmi bayraklar grlyordu. Saat onbirde, mebuslar ve yksek mevkilerdeki kiiler Meclis'e gelmeye baladlar. Resmi tren alay birden, bir yumurcan gt t bir koyun srsne gei vermek iin durdu. Polislerden hi biri ona ne bask yapt ne de sertlikle davrand, ocuk, hayvanla rndan sonuncusunun da iyice geip gemediini denetledikten sonra, setirlerin arabalarn evreleyen mzrakl svariler yeniden harekete koyuldular. Yldz'dan, arabama sadrazan ve olum Burhanettin' i de ala rak tam le zeri ayrldm. Cilal ve l l parlayan, alt beyaz a rap at koulu, muhafz svarilerimle evrili Daumont'umun geti i yol stnde bir azdan yaplan alkl tezahrat sokaklarn ve damlarn zerine ykseliyordu:
276

"Padiahm ok yaa!'' Onbin, yzbin defa tekrarlanan ban, ttihat ve Terakki' nin bana ektirdiklerine karlk verdiim cevap olmutu. Hkmdarla halk arasndaki birlik hibir zaman bylesine sk, bylesine belir gin olmamt. Arabam, Ayasofya meydan zerindeki Meclis'in stunlu sekisi nnde durdu. Saat tam birde mebuslar ve resmi grevliler bir l sessizlii iinde kalktlar. Ben de giriimi yaptm ... Ve de bunu y zme gzme bulatrdm. Aslnda benimkine bitiik locaya, kar deim veliaht ehzade Reat Efendi' nin Joeasma girmitim. Tren arnirim Galli Paa bana hatarn bildirerek beni kendi yerime gtr d. Yeni katibirn Cevat Paa taht sylevini okurken ben de evremi gzteyecek zaman buldum. Arnavutluk mebuslan arasnda, Ana yasa ilan edilir edilmez srgnden dnen smail Kemal beyi tan dm. Ne mutlu bir belirtidir ki, ttihat ve Terakki' nin tek bir yesi bile orada deildi. Katibim, sylevimin "Kart bir dneeye sahip kiilere ra men, Anayasa'nn yrrle girdiini ilan ve yeni seimleri emret mi bulunuyoruz" diyen cmlesini neredeyse bir meydan okur gibi vurgularken btn mebuslar mkemmel bir uyum iinde olduklan n gstermek iin sessizlii bozdular. Sylev sona erince, yeiller giyinmi bir din adam gl bir sesle duaya balad. Allah'n ltfunu elde etmek iin ellerimi, a vularm yukan gelmek zere ge doru kaldrdm, btn msl manlar da beni taklit ettiler. Ayn anda Ayasofya meydanndaki toplar grledi, Boaz' daki bataryalar da onlara cevap verdi. H kmdann doumu iin ngrlm saydaki yzbir pare top at Anayasa'nn yeniden douunu selamlamaktayd. Akam olunca ehir batan baa klandrld. Uzakta, aat tepelerin karanlk kitlesi zerinde bir k ve aydnlk kitlesi belir mekteydi. Binlerce ampuln zerinde bir k ve aydnlk kitlesi belirmekteydi. Binlerce ampuln aydnlatt Yldz' d buras. Pe restu Hanm, saltanatmn balangcndaki birinci Meclis'in al srasnda aydnlatma yapmadm iin knarnt beni. Ben de unut277

mam ve sultann sevincini gstersin diye, Yldz'n bugn uyum iinde olmasn istemitim. Hemen ertesi gn, ttihat ve Terakki hesabna alan gazeteler sylevimi iddetle eletirdiler. Bunun zerine, iei burnunda de neyimsiz ve etki altna alnabilir mebuslar, kstahlk ant olutu ran bir cevap verdiler. O zaman grlmemi bir giriimde bulun dum: Onlar Yldz' da grkemli bir lene davet ettim. Bu lenin dzeninin her ayrnts ve yemek listesinin seimiy le bizzat ilgilendim: lbr, peynirli brek, mayonezli levrek, seb zeli kz filetosu, kzarm bindi ve sln, pili suyuna sade pirin pilav, dana karacieri ezmesi, kaymak ve erbet. stlk olarak da imparatorluk'un yedi temel kavminin simgesi olan "yedi kardeler tatlsn" sipari verdim. Karlarnn ve kzlarnn yalvarmalarna dayanamayarak, ha zrlklar grsnler diye onlar ale kkne gtrdm. Onlara, at nal biimindeki byk dikdrtgen masayla, sadrazam ve Mec lis bakan arasnda oturacam yeri gsterdim. Aye; "nallah mutluluk getirir bu", diye kula fsldad. "len akam gelmiti. Davedilerim Hamidiye mar alnr ken girdiler. Onlar derhal ekingenliklerinden, rkekliklerinden syrmaya altm. ok zel olarak da sol yandaki komum, uzun yllardr muhalefetin ndediini yapan, Meclis bakan Ahmet R za ile megul oldum. Ona, evreden iitilecek kadar yksek sesle: "Hayatmda hibir zaman u andaki kadar mutlu olmadm", de dim. Ahmet Rza cevabn geciktirmedi: "Peygamber' in ve onu dorudan izleyen halefierinin o uzaklar da kalan gnlerinden beri, bir halife halkna bylesine yakn olma mtr." Uyum iinde bir gece elencesi olsun istemitim ve de yle ol mutu. Katibirn Cevat Paa' nn, duruma uygun olarak okuduu kk sylevin bitiminde mebuslar, btn terifat kurallarn unu tarak, varsn olanca gleriyle alklam olsunlar! Varsn bara ara glerek ve bardak krarak, saray emektarlarnn gzleri 278

nnde hdkler gibi davransnlar! Giritiim bahsi yle bir kaza n kazanmtm ki, ayrlma annda mebuslarn en arlar, "zorba hk"a en fazla kar olanlar, ok eski bir igdsel davranla tutup elimi, seilmi Araplar da kendilerini yere atarak ayaklarm pt ler. Sevinli, hep birlikte ve de elikili "Meruti Halifemiz ok ya a" alkiar arasnda ekildim. Parlamento, daha doar domaz yara ald. Irk ve inan karde lii ayakta kalamyordu. Aznlklar biribirleriyle kavga ediyorlar d. ttihat ve Terakki' nin, bu baarszlktan cesaret alan yalanc pehlivanlan, hayret dediim dedikiliklerine alabildiine babo luk tandlar. Bab- Ali'ye bizzat oturtmu bulunduklar u sadra zam Kamil Paa, onlarn bakanlk mevkilerine yerletirilmi adam larndan ikisini kovarak, onlara kar byk bir darbeye giriti. tti hat ve Terakki'nin tepkisi abuk oldu. Mebuslarn, sadrazarnn d rlmesini oylamalan iin Enver bey, elde tabanca, arkadalarnn banda Meclis'in tam gbeinde belirdi. Tan yeri aarrken, kapya vurulan darbelerle uykumdan uyan drldm. Daire aas, ttihat ve Terakki' nin en gizli ve en gl r gt olan Yediler Komitesi' nden iki yenin beni derhal grmek is tediklerini haber veriyordu bana. Onlar, Kk Mabeyn' in kabul salonuna aldrttmda gvenlerinden ok ey kaybetmilerdi. Ace mice bir asker selam verdiler. Ne istediklerini sorup renmeden nce suskunluklarnn uzamasma izin verdim. Sonunda kendilerine gvenlerini toplayarak, Kamil Paa'nn derhal aziini istediler. On lara Komite adna hareket edip etmediklerini sordum, nk onun, konuyu tartmak zere toplandn duymamtm. Hi stifterini bozmakszn, arkadalarnn, kararlarnn sorumluluunu stlene ceklerini ileri srdler. Ben de o zaman, sadrazarnn ve onun ana yasal haklannn lehinde savunmaya giritim. Ben onlarn, bir bu, bir teki ayaklan zerinde sramalarndan sabrszlandklarn his sediyordum. Birbirlerinin yzne bakma cesaretinde bulunarnyar lar ama gitmekte acele ediyorlard. Dncelerimi arkadalarna i letecekleri konusunda bana gvence verdiler.
279

Bu 1 3 ubat 1 908'in ayn akam, Meclis bakan Ahmet Rza, Yldz'a gelerek, sadrazarnn kovulmasn onaylamarn benden is tirham etti. Korku onu, hele ki "dostlar" ttihat ve Terakki kendisi ni, makamm kuatan birliklerin nemli bir mevzilenmesine yar dm ettirdikleri iin daha da ileri gtrtmekteydi. Gce boyun ey rnek zorunda deilctim ama Anayasa'y uygulamak zorundaydm. Gerekten de, Meclis Kamil Paa'nn drlmesini oya koymutu. Seimler bylece hibir ie yaramamt ve Meclis de, benimki ne eit bir gszlk iinde tkenip gitmekteydi. Parlamenter de mokrasinin topramza dikilmi taze fidannn byyp gelimek iin zamana ihtiyac olacakt. nce bir, sonra da on, yz, bin, onbin ses ykseldi. O zamana kadar kendilerini hi iittirmemi bulunan islamn kaytsz artsz boyun eicileri, kutsal yasa eriat'n sk ekilde uygulanmasn bara ara istiyorlard. Anayasa' nn laikliine, kadnlarn so kaklarda peesiz olarak grnmelerine, gayri mslimlerle eitlik tannmasna kar kyorlard. mparatorluk'u yeniden bykl ne kavuturmak iin, ona islami temelleri iade etmek istiyorlard. Yandalar birden ortaya ktlar ve her lkede elbette ki bata u lema snf olmak zere, ama devlet grevlileri, subaylar, kyller, iiler ve saysz sradan halk; satclar, zenaatkarlar, kahve, ha mam sahipleri; hamallar, balklar ve yaknda kaybedilmi vila yetler: Bulgaristan' dan, Bosna' dan, Hersek'ten, Girit'den gelen s nmaclar olarak oaldlar. Anayasa'nn yerine eriat' getirme nin ak niyetiyle slam Birlii iin bir demek kuruldu. Adlar do laan yeleri arasnda olum Burhanettin'in, Nadir aann, gzde yardmclanndan birinin ve hatta kzlar aas Cevher aannkiler de vard. Bu yzden dernei paraca benim destekiediim syleni yordu. Ben bunun, kendiliinden meydana gelen bir hareket olduunu sanmtm. Meerse usta eliyle dzenlenmimi o ve de ok byk kredilerden yararlanyormu. Fikir sava her gn hem nemde hem de kargaalkta kazan elde etmekteydi. lahiyat rencileri her gn gsteri yaporlard. Klalarda, subaylar tarafndan ak a280

k desteklenen askerler homurdanyorlard. Zenaatkarlar, kyller hristiyan egemenliinden gitgide daha ok sz ediyorlard. ar nn kendisi de kpr kprd. 3 Nisan 1 909'da, Peygamber' in doumunun kutland kandil gn mnasebetiyle, slam B irlii dernei Ayasofya yaknnda grkemli bir gsteri dzenlemiti. Dernein softa kurucusu Hafz Vahdeti kalabala nutuk ekmekteydi. lahi birliin n lmpa ratorluk'a samak ve dnyadaki mslmanlar gayri mslimlerin basksndan kurtarmak gerekirdi. Mesaj mparatorluk iinde imek gibi yayld. Btn ehirler de slami Birlik Dernei ' nin* ubeleri ald, eriat ' n yeniden canlandnlmasn isternek iin, halk tarafndan ok sayda dileke imzaland. Hareket, Konstantaniyye'yi denetimde tutan 1 . ordunun asker ve subaylarn da kazand. "Serbesti", heyecan verici haberlere ve adice saldnlara baylan karanlk bir skandal gazetesiydi. Bana, ama ayn zamanda da tti hat ve Terakki yneticilerine kar, benim yolsuzluklanm, onlarn da zorbalklarn aa vurarak veryansn etmekteydi. Yneticisi Hasan Fehmi iyi bir ne sahip deildi: Onun hakknda antaj, r vet dedikodular dolamaktayd. Gece yarsna doru bir arkada yla bir akam yemeinden dnte vaktin ge olmasna ramen birok yolcunun gidip geldii Galata kprsnden geerken, aske ri niformal bir adam ona yaklat ve ok yakndan tabancayla a te ederek onu yere serdi. kinci bir atla da arkadan yaralad. Sonra da kap gitti. Kprnn iki ucunda dikili nbetiler onu durdurmak iin en kk bir davranta bulunmamlard. Sanki iz lenmekten korkmas gerekmezmi gibi, yzn saklamak iin hi bir tedbir almamt. slami Birlik Dernei zaman kaybetmedi. Az dolusu banp armalarla ttihat ve Terakki komitesini sulad ve Hasan Fehmi de "ilk zgrlk ehidi" oldu. Aralannda ulema ve haclardan yz lercesinin de bulunduu ok byk bir kalabalk, tabutunu byk* Cemiyet-i Ittihadiye-i Islamiye (.n.)
28 1

babam sultan Mahmut'un trbesinin yaknndaki mezarla kadar izledi. Heyecanl, kinli, kendiliinden ortaya kveren konumac larca kkrtlm bir kalabalkt bu. Sadrazarnn arabas tren ala yn yanp gemek isteyince, ona kar lm lklan ykseldi. Pa rampara edilmesine ramak kalm, tesadfen oralarda bulunan s mail Kemal bey tarafndan kurtarlabilmiti ancak. Karanlk bir gazetenin karanlk yneticisi pek o kadar evrensel ve iddetli bir znt uyandrabilmi deildi. Bu cenaze treni bir babaneydi ancak. ttihat ve Terakki bu kkrtmaya, kendi allm sertliiyle tepki gstererek, zorbaln pekitirerek ve dahas bir eit diktatrlk ilan ederek karlk verecekti kukusuz.

282

XXVII
1 3 Nisan 1 909 sabah gn doarken, saraya yakn kialardan gelen dzensiz ama youn tfek atlaryla uykumdan aniden u yandnldm. abucak giyindim ve harem aasn, kadnlar ve o cuklar oktan ayaa kalkm olarak buldum. Hi kimse ne olup bittiini bilmiyordu. Katibirn Cevat aa hi bir yardmda bulunamyordu. Bu hanmlar tarafndan, Tanr bilir nereden topladklan ve onlarla birbirlerini karlkl korkuttuklar en rktc haberler yaylmt. Ordu hareket halindeydi, birlikler eriat'n uygulanmasn istiyorlard. Bununla birlikte, nceki akam Dahiliye nezareti tarafndan tel grafla edindiim gnlk istihbaratm, bakentte mkemmel bir skunetten sz etmekteydi. Haber almak iin, Konstantaniyye' deki garnizon komutan ge neral Muhtar'la temasa gemeye altm. Cevap olarak bana onun Boazii'nde yazlkta olduunu sylediler. Elimde drbn, Aye' yle zel Malikane'nin terasna ktm, a ma olaan d hibir ey farketmedim. Harerne doru dnerek, ka tiplerimle grmek zere Kk Mabeyn'e uradm. Telgraf ve telefon az nce kesilmi bulunduklar iin, mabeyincilerim en k k bir haber bile elde edemiyorlard. Herbiri, gzmzden kaan bir durumu tahlil etmeye alyordu. Ben alma arkadalarm istediim kadar rahat brakmayaym, istediim kadar onlara her
283

dakika sorulanru tazeleyeyim. hi kimse onlara cevap verecek du rumda grnmemekteydi. Benim de fikrim vard ne yazk ki. Bunca yldr korktuum ey gerekleiyordu. Bunun bir ayak takru kavgas olacan nceden haber vermitim ve ite balyordu. Bu sefer de, avc taburlannn mevzilenmi bulunduklan Tak la'dan gelen ate sesleri bizi tekrar yerimizden sratt. Cevat aa y, bilgi edinnesi iin olay yerine gnderdim. Onun yokluu sre since endie, zellikle kadn ve ocuklarda, durmadan oald. Si gara zerine sigara ie ie, enine boyuna yrye yrye, en ufak bir ayak sesini gzleye gzleye, ben kendim kntm hi sakla yamaz olmutum. Birden atlar durdu ve sessizlik iinde ku cvltlan ykseldi. Sonra da Cevat yeniden grnd. Askerler ayaklanrular ve su baylann topluca ldrmlerdi. Bununla birlikte, Cevat aa, sesi ni duyurmay baarru ve iletmi olduu aolann onlar bir an i in yattrmt. Cevat aa, toplayabilmi olduu yeni haberleri de getiriyordu. Bizi tanyeri aanrken uyandrm olan tfek atlar, binlereesi yrye geen ve Ayasofya' ya, Meclis'e doru ynelen askerler den kaynaklanrut. Bata, ttihat ve Terakki'nin en gvenilir alay olarak bakt Selanik avclar bulunmaktayd. Gne ykseldii srada, tarihi toplanma noktas olan devasa At Meydan sankl ve dalgalanan cbbeleri iindeki ok sayda softa ve hocalara kar m askerlerle rtlmt. Softalarla hocalar askerlere nutuklar e kiyorlard. Ayasofya nnde eriat'n yeil ve krmz sanca dal galanmaktayd. Adamlarna klalarna dnmelerini huyuran bir ka subay, st ste yedikleri tabanca kurunlanyla boylu boyunca serilip kalmlard. Beyazt camiine bitiik meydan, seraskerliin parmaklkianna doru gitgide daha fazla ylan sivillerle dolmak tayd. Bazlar baheye bile girmilerdi. Makamna nihayet dn m bulunan Muhtar, saldrganlara ate almasn buyurdu; ama askerler duraksadlar ve de ate ettikleri zaman havaya nian ald lar. O zaman general daha fazlasn istemeden gzden kayboldu.
284

rktc sylentiler dolamaktayd: Alaylar birbiri ard sra a yaklanyorlar, sivil kalabalklar, askerleri eriat' n davasna kazan mak iin kialan istila ediyorlard. Kepenkler indirilmi ve ar kapanmt. Sokaklarda ne araba, ne fayton, ne tramvay, ne hamal, ne de yk arabas vard. Asker ynlan, zaman zaman bararak At Meydan' na doru atlyorlard. Bab- Ali isyanclar tarafndan kuatlmt. Karlkl alan atelerin sesi, Eski ehir ' in birok kazasndan ve Beyolu' yla Galata' nn hristiyan mahallelerinden duyulmaktayd. Ordu Konstantaniyye'nin hakimi olmutu. Mfka ve ben, le yemeimi zi her zaman olduu gibi daire mizin salonunda yedik. Her ikimiz de yemee glkle dokunduk ve birimiz brroze duygularmz iletmekten korkarak karlkl birka sz edebildik. Bu kararsz bekleyi daha ktsn nceden haber vermekteydi. Yemek bitmemiti ki, daire grevlisi telgraf ve telefon balant snn yeniden kurulduunu bana bildirdi. lk ar smail Kemal beyden geldi. Meclis'in telefon santraln ele geirmek zorunda kalmt, nk bina askerlerin elinde bulunmaktayd. Darda yir mibebin asker olabilirdi, Meclis-i Mebusan'n ise salon ve kori dorlar silahl adamlarla tklm tklm dolu olduklar halde, gr nrde tek bir subay yoktu. Nazrlar, ttihat ve Terakki komitesinin temsilcileri ve Meclis bakan Ahmet Rza ilk kaan kiilerdi. Ar tk hkmet de yoktu, Meclis de, askeri hiyerari de. yz me bustan ancak altn hazr bulunmaktayd. smail Kemal, askerler den salonu boaltmalarn istemi, onlar da bunu reddetmilerdi. Ulemadan bir gen tribne karak ttihat ve Terakki' ye kar sert bir sylevde bulundu. Birok mebus, byyen bir kargaalk iinde onu izlediler. Tartma uzayp gidiyor, askerler sinirleniyorlard. Sonunda, bir kurulun Yldz' a gelerek benden, hkmetin aziedilmesini ve is yanclarn balanmasn istemesine karar verildi. Baa smail Kemal bey gemiti, ama Bab- A li yaknnda bir askeri kordon tarafndan durduruldu. Kimsenin geirilmemesi buy ruu verilmiti ve tfekler kalkarak mebuslarn arabalanna doru
285

evrilmiti. smail Kemal bey arabasndan indi ve baanszca m zakereye giriti. Kurul, oradan Meclis' e doru gerisin geri dner ken, genel bir panie yolaan bir yaylm ateidir balad. smail Kemal bey, benimle Yldz'da bulumann imkanszl iinde, yeni bir sadrazam ataman benden telefonla istirham etti. O zamana kadar iktidarda olan insanlarn istifalarnn yaygnla mas, anariyi nlemek, At Meydan' nda uluyan asker bozuntulan n hertaraf etmek iin acil bir zm zorunlu klyordu. Bununla birlikte, bir sadrazarnn atanmas, kendiliinden patlak verdiinden kukulandm srada, isyan karsnda beni g du rumda brakrd. Onda hibir paym olmad gibi, onu destekle mekten nefret de ediyordum. Yine de herey, ttihat ve Terakki' ye ynelik bu tutucu tepkinin yaratcs olarak beni gstermekteydi. kindi zeri saat drtte smail Kemal bey, Meclis'ten -ki, kendi si hala oradayd- bana telefon ettii zaman ben, alnacak kararlar konusunda tereddt ede ede ezlonguma uzanmtm. smail Ke mal bey, At Meydan'nn pencereden grd manzarasn bana tasvir etti. Askerler hep daha kalabalk olarak hep daha kuvvetle: "Komite' ye lm ! ttihat ve Terakki' ye lm!" diye banyor lard. Aygtn iinden, sar edici bir patlama grlts, borazan sesi, davul gmbrtlerini duyabiliyordum. eriat lehinde banlan a yrdediyordum, hepsinden fazla korktuum da: "Padiah ok yaasn !" d,iye lehimde banlmasyd. Kemal bey kesik kesik bir sesle, yeni bir sadrazam atarnam iin bana bir kez daha yalvard. Artk kaybeditecek tek bir dakika yok tu. Kargaann, kan banyosunun eiindeydik. savan hayaleti kararszlm skp atmt. Seimim, uzun sredir Hariciye neza retinde grev yapan ve drstlyle nl Tevfik Paa zerinde younlat. Ona telefonla hkmeti teklif ettim. O da kabul etti. Durumdan haberdar klmak iin smail Kemal beye telefon atm. Ahizede, onun rahatlama soluunu farketmitim. Tam zamannda gelen karanndan dolay beni kutlad, birliklerin kkrtcl dur madan artmaktayd zira.
286

Meclis'te ona, sadrazann atanmasn dorulayan ve btn is yanclar iin bir af baleden resmi bir telgraf gnderdim. Kurallar iersinde kalmak iin Cevat Paa' y, yeni hkmeti belirleyen hat t- erifte gnderdim. Cevat Paa hatlar amay baarmt. Meclis o varr varmaz topland . Sabahki altm nebusa, oniki mebus daha katlmt. Bakanla oy birliiyle, bana bir an nce bir Harbiye nazr atarnam iin istirham eden smail Kemal beyi setiler. Akl ma hemen, orduda olaanst saygnl bulunan, zor koullarn a dam Ethem Paa geldi. Seimimden smail Kemal beyi haberdar etmek istediim anda balantlar yeniden kesildi. Ethem Paa'nn evine, yasalla yar dm gtrrnek zere onun bir an nce Meclis' e varmasn rica et mek iin bir mabeyinci gnderdim. smail Kemal beyle gece yar sna doru iletiim kurabilmitim ancak. Askerler yeniden kpr danmaya balamlard. Harbiye Nezareti' nde onlara kar top ve makineli tfek istenildii sylentisi dolamaktayd. Tam bu srada, istifa eden hkmetin eski Bahriye ve Adiiye nazrlan, aalk rejimin bu iki temsilcisini grerek fkeye kap lan askerler tarafndan At Meydan' nda saldrya uramlard. A rabalarnn sarldn gren Bahriye nazr tabancasn kartarak saldrganlara ate etti. Youn bir yaylm atei ona karlk vererek hem onu hem de meslektan ldrd. syanclar, kan kokusunun kkrtt bir fke dalgas iinde cesetleri smail Kemal beye g trdler. Ethem Paa'nn isabetli gelii iten bir heyecanla kar lanmt. Biraz rahatsz olan yeni nazr, askerleri kialarma dn meye davet etmek iin hastaln bastrd. Varl, gc, kukusuz adamlarn zerine kmeye balayan yorgunluk da, kendisine, on l ar ikna etme imkann salad . Raz olduklarn gstermek iin havaya atklar ateler yal Konstantaniyye' yi zangrdatt ve on larn patlamalar Yldz'a kadar kendisini duyurdu. O zamana kadar, olaylardan dakika dakika bilgi edinerek K k Mabeyn'de kaldm. Sabahn ne doru Mfika' y bulmaya gittim. Uyumamt, beni kaygyla bekliyordu. Bakentin sukOnete
287

yeniden kavutuunu bildirerek onu rahatlattm. Daha sonra neler olacakt? Ne o ne de ben bu soruyu sormaya cesaret edebiliyorduk. Ertesi sabah bir hoca tarafndan ynetilen azgn, banp aran bir kalabalk ttihat ve Terakki' nin yazhanelerini ku att. Camlan talarla krarak binay igal ve yama etti. Komite' yle B ab- A li'yi dorudan biribirine balayan telefon hattn kesen gen bir adam lgncasna alkladlar. Sonra, cesa retlenerek ttihat ve Terakki' nin desteki gazetelerin idarehaneleri ne saldrdlar. fkelerini en sonunda da, "dine kfr" anlamndaki "kadn yaaynn evrimi"ni simgeleyen, mslman hanmlarn Klplerinden aldlar. akn yabanclarn istilasna urayan Pera Palas' n giriinde l gibi solgun, derin derin soluyan, niformas yan yarya yrtlm gen bir svari subay belirdi. Endie iindeki bir gruba, btn ar kadalarnn nceki gece askerleri tarafndan ldrldklerini, yal nzca kendisinin kurtulabildiini aniatmay baard. ttihat ve Terakki'ye uzaktan yakndan bulam herkes kama giriimi iindeydi. Nazrlar, paalar, generaller eliliklere, konso losluklara snyorlard. Msr hidivinin, zgrlk dnceleriy le tannm gen bir adam olan yeeni, makinist klnda ve yz ne makine ya srerek yatma ulaabilmiti. En heyecanl kalar dan biri de general Muhtar 'nkiydi. Ayaklanmann bandaki tepki sizlii artc olmutu, ama daha da tuhaf emrinde asker varken gzden yokolmasyd. ttihat ve Terakki' nin bu temel direi, onun knn en byk kkrtclarndan biri olmutu. Ona kim ve niin yardm etmek istemiti? Seraskerlikten kanca Boaz' ge mek iin bir kaya binmi ve kk bir sayfiye yeri olan Moda' ya gelmiti. Orada, dostlanndan bir ngiliz uyruklunun bahesinin du varn aarak ondan snma isteinde bulunmutu. Derken Alman bayrakl bir vapur Boazii' ni geerek onu alm, sonra da bir ya rm tur yaparak onu Boazlar' a ve selamete doru gtrmt. Birden, Kk Mabeyn'deki yazhanemden azgn bir kalabal n baniarn duydum. Kalbirn duracak gibi oldu. Saray saldr ya urayacak ve orada oturanlar ldrlecek miydiler yoksa?
288

"Hkmdan isteriz ! Hkmdan isteriz !" Halk beni istiyordu. Giysilerime aslan Mfika' nn yalvarmala rna ramen Konuklar pavyonuna gittim. Ak pencereye yaklar ken kin dolu yzler, lgnca hareketler, tehditkar sopalar, denetim sizliini farkettiim bu iddet karsnda bir geri ekilme davran nda bulundum. Sabkallarn davran iindeki adamlar, ayakta zor durabilen, yaralar iindeki bir subay itip kakyorlard. ttihat ve Terakki zamannda toplar Yldz' tehdit eden zrhlnn yzbas Ali Kabuli beydi bu. Mrettebat ba kaldrm, onu yakalayp elle rini ayaklarn balam ve ak bir arabada Yldz'a getirmiti. Bu zavallcn, o kaba adamlarn ellerindeki grnnden dehete kaplarak, kendimi onlara duyurmaya altm: "Onu brakn ocuklarm. Tanr akna bu adam bana bala yn." Yzlerce gsten ykselen bir uluma bana karlk verdi ve sn gler inerek subayn gvdesini delik deik ettiler. Bu vahi grnt den kamak iin gzlerimi ellerimle rttm. Ali Kabuli'yi, onun z grlkle dnmesinden nce iyi tanyan aalanndan biri pence reden atlad ve yardm etmek iin can ekiene doru kotu. Cellatlar bunu yapmasn nlediler. Bu kadar da fazlayd, geri ekildim. Harerne doru katm. Grltnn sebebinden hep habersiz bu lunulmaktayd orada. "Bu iin iinden syrlacak arelerimiz kalmad artk. Yenieri ler zamanna geri dndk. Ne karklktr bu, ne rezalet !" diye ge veledim. Mfika, akn grnm, allak bullak olmu yzm ve hi bir zaman grlmemi kendime hakimiyetimi kaybediim karsn da, teselli etmek iin bana yaklama cesaretini gsterememiti. Kk Aye' min dokunakl sesini iittim: "Baknz anneciim, znt yznden akyor onun." Glkle Byk Mabeyn' e dndm. Telgraflar bana orada A dana' dan dehet haberi getirmilerdi. Bu Gney ehrinde, bir akam ncesi gen bir Ermeni sokakta iki mslman ldrmt. Mslman halk o sabah silah imalatha289

nelerini yama etmekle ie balam, sonra da Ermeniler'in zeri ne atlmt. Birka saat iinde btn vilayet kan ve ate iersinde kalmt. Askerlerin grnmesi kyn oaltnaktan baka ie ya ramamt, onlar da katillerle ibirliine girmilerdi nk. Ada na' nn btn Ermeni mahalleleri alevler iindeydi. ehri terkeden, tklm tklm snnac dolu trenlere ate ediliyordu. imdilik yir mibirbin l saylnt ki, bunun yzde doksan Ermeniler' di. Eski bir karabasan geri dnyordu. "Cehennemlik Kul", Ermeniler'in yok edicisi, dnya aleme rezil rsva edilmek zere kllerinden ye niden douyordu. Kendimi kapp koyvermeye hakkm yoktu. Kurtarlabilecek o lan kurtarnam lazmd. Yemin etmeye gelmi bulunan yeni sadra zam Tevfik Paa'y, nazrlar, eyhlislam ' ve yksek Devlet er kann kabul etmek zere niformarn srtma geirdim, nianlar m taktm. Tren glnt belki, ama bu koullarda kurallara her zamankinden daha ok uymak doru olurdu. Onlar gittikten sonra Meclis'in yeni bakan smail Kemal beyi alkoydum. Onu dokuz yldr, dar kat zamandan beri grme mitim. Bugn, artk hasm deil, tersine meruiyeti savunmak ve mparatorluk' u korumakla megul mttefikler olarak buluuyor duk. Onu hereyden nce itenliime inandrmak istedim. "Peygamber ve Kur' an zerine yemin ederim ki, taht korumak iin mutlakiyeti yeniden kuraym diye ayaklarma atlp bana yal varsalard bile kabul etmezdim bunu." "lk ey Efendimiz, orduda dzen ve disiplini yeniden yarat maktr." "Peki bu nasl olacak Bey?" Ban edi. Hibir zm ileri sremiyordu. kp gittii za man iler hibir konuda ilerlemi deildi, ama ben, bir dost kazan m olduuma inanyordum. Bu kck zafer bana bir gven be lirtisi vermiti. Saat onu geerken daire aas kapm vurdu. Katibirn bana Se lanik'ten gelen bir telgraf vermek istiyordu. Makedonya' daki bir290

liklerin ba komutan, bir gn nce atanm bulunan hkmeti ta nmadn, zorbal devirmek ve meruti rejimi yeniden kurmak zere 3. ordunun banda paytahta yryeceini telgrafla btn mparatorluk' a duyuruyordu. Ad Mahmut evket' di, Cevher aa nn u eski muhbiri ... O zaman, incelediim buruuk mavi kat paras zerinde san ki grnmez mrekkeple baka bir mesaj yazlym gibi, gzlerim birden alverdi. Anayasa' y kabul ettiimde, isyanclarn isteme den hesaplarn bozmutum. Geri evirmemi, beni tahttan indirmek iin bahane olarak almay hesaplyorlard aslnda. Planlannn bo zulduunu grmekten doan fkeyle, beni kesin olarak karalaya cak ve Anayasa'dan ebediyen kopartacak olan bu kar devrimi i cat etmilerdi. Bylesine oynak bir plan askerlerin ii olamazd. Onu kavra mak iin, entrikalarda kaarlanm stn zekalar gerekliydi. Tuzak mkemmelen ilemit ve bana artk en kk bir manevra alan kalmadn hayale kaplmakszn gryordum. Odama dnnce, gzlerim tavana dikili, uzun sre uyank kal dm. Nice olaylarn, hayallerin, mutlu anlarm, dramlarn anlar canamyordu zihnimde. Nice umutlar yeermiti iimde, nice d leri okamtm. Bu bir hayat, bir saltanat, bir mcadele birikimi nin bir devrim batanda yokolmas gerekli miydi gerekten? lzleyen gnlerde, ehirde bir yar baboluk egemen oldu . Hkmet, rencileri ve ilahiyat profesrlerini, askerleri yasaya saygya armalar iin klalara gnderiyordu. Asker ve denizci leri silahtan anndrmakla grevli birlikler devriye geziyorlard ve bu i de atmasz olmuyordu. Mahmut evket Makedonya' da, eline ne derse ve de hatta ark Ekspresine bile birliklerini tamak iin el koyarak hazrlkla rn abuklatrmaktayd. Bayrann altnda toplanmak iin her yerden gnlller; Manastr' dan, Ohri' den, Resne'den Arnavutlar, Edirne okullarndan gen renciler, Serez ya da Drama'dan Rum lar geliyorlard. 1 7 Nisan' da, bin adam ve yz subaydan oluan nc birlii,
29 1

Konstantaniyye'ye elli kilometre uzaklktaki atalca' ya vard. Ne pahasna olursa olsun bir karde kavgasndan kanmak iin ona topu komutan ynetiminde bir kurul gnderdim. Mahmut evket ilerleyiini -onu daha iyi srdrebilmek iin ertelemeyi kabul etti. Her trl direnii nlemek iin Konstanta niyye halkna, birliklerinin amanszcasna ilededikleri konusunda bir bildiri yaynlad. Bunlar, yllar yl Bulgar terrist etelerinin niformas altnda Makedonya'y kana buluyan tuhaf biriikierdi ay rca. Huzur ve skun kap gitmiti Yldz' dan. Harem kadnlar bir birlerine sokularak, olann ve olacak olann korkusu iinde ala yorlard . Tkenmilerdi. Artk uyuyanuyorlard. Artk yataklan ve nerdeyse yiyecekleri de yoktu, zira hizmetiler de saray erkann rnek alarak kap gitmilerdi. Ve sonra benim iin de korkuyor lard. Balanyla duvarlara vurarak ve gzlalann akltarak srekli benim zel Malikane'deki odann kapsnda duruyorlard. Yalnzca Mfika skunetini ve vekann korumaktayd. Korku lar, umutsuzluu ne olursa olsun, onlar gstermiyordu. Kk Ayemiz' in, 1 3 Nisan' dan beri benim tek bir defa ne gldm ne aka yaptm grmediini gelip bana anlatmas, ne yapmay tasarladnn dolayl bir biimde sorulmasyd. Ona "hibir ey" diye cevap vermek istei gemiti iimden. Eer elimde haHl kal dysa, birlikleri Mahmut evket'in isyanclannn zerine gndere bilir, srgn kaa askerleri kardelerine kar srebilir miydim? Mfika benim o gnlerdeki, belirsiz bir bekleyi iinde akp git mesine izin verdiim hareketsizliime amaktayd. Aye'm, beni rahatsz etme korkusuyla ieri girmeye cesaret e demeden, zgn, mutsuz bir halde kapnun nnden tekrar tekrar geiyordu. Beni teselli etmek istedii halde, uzaktan baknakla ye tiniyordu. Hayatlanmzn, btn buradakileriok gibi, tehlikede ol duunu bilmiyor deildi. Mtevekkildi, nk yazgsn Tanr' nn ellerine brakmt. 23 Nisan I 909 cumas gelip atmt, namaz gnyd bu. Mah mut evket'in birliklerinin Konstantaniyye'yi geceleyin kuatm
292

olrnalanna ramen, dini tren yaplrnalyd. leden az nce, prl prl amiral niformas iinde olum Burhanettin, kendi isteiyle keifi olarak ilk giden kii oldu. Onu Harbiye naznm Ethem Paa, bana elik etmek isteyen karlanm, ocuklann gtren arabalar izledi. Nihayet, alay- hrnayun y neticisi bir iaret verdi. Minarenin erefesinde mezzinin koyu ka ralts grnd. Derken birka saniyelik bir ara, bir boru sesi. As keri orkestra canllkla Hamidiye marma balad. Krmz ve altn sans niformal babei uaklarn, atlar gemlerinden srp gtr meleri ve zel muhafz birliimin evremde trsa kalkmasyla, Daumont'umun iinde saray kaplarn getim. Her zamanki kadar askeri birlik vard. Tek fark, halkn daha uzak mesafede tutulma syd. Siviilere karm birok silahl asker gzme arpt. Gzlerimi Konuklar pavyonunun pencerelerine doru kaldr dm. Tek bir eli bile yoktu. "Padiahm ok yaa!" Askerler hibir zaman bundan daha heyecan ve kuvvetle bar mamlard. Beni alklyorlar ve de beni hanerlediklerini bilmi yorlard. Ballklarn ne kadar ok hayknrlarsa, beni de o kadar ok tehlikeye atyorlard. O gn, imarnn okuduu duay derin de rin dnecek btn zamanm olmutu: "Marur olma ey Padiah, senden byk Allah var." Kk Mabeyn'e henz dnmtm ki telefon almaya balad. Eski Konstantaniyye' nin kuzeyinde youn bir yaylm atei patlak vermiti az nce. Mahmut evket'in ordusunun taburu, en mu hafazakar alayn -Erturul alayyd bu- dini tren dolaysyla al konulmasndan yararlanarak Davut Paa klalarna saldryordu. Klada kalm bulunan svariler az bir direnme gsterdiler ve biraz sonra da beyaz bayrak ektiler. Erturul alay, bunun zeri nedir ki Yldz dn Makedonya ordusunun isyanclarn kla lardan atmay denedi. Ethem Paa'y, her ne pahasna olursa olsun, atmay durdurmas iin olay yerine gnderdim. Ethem Paa, ya sal askerleri hibir giriimde bulunmamaya ikna etmiti. Gece o laysz geecek grnyordu.
293

XXVIII
Bouk bir grlt beni sert bir ekilde uykumdan ekip ald . Grinrak bir k odan aydnlatmaktayd. Yatann yanbanda ki gece masasnn zerinde duran soan biimindeki saate baktm. Sabahn beiydi. st katta bir eya, ar biri masa dm olmaly d, ya da Kk Mabeyn'in asansr yerinden kmt. Birden, duvarlar sar edici bir grltyle sarslmaya, kaplar arprnaya baladlar. Koridorlarda aalarn kotuklarn duydum. Mfika srayarak uyand. Bezginlik ve yar uykunun verdii uyuukluklu ylesine bitkindim ki kprdayamyordum. Yeni bir patlama beni sarst. Tuhaf bir atrt y mkemmelen ayrdediyordum. Daire aa s sapsar bir yzle odama girdi: "Top at bu Efendimiz. Taksim'de arpma var. isyanc ordu bu gece ehre girdi." Panii nlemek iin harerne getim. Korkun top atlar cam lar zangrdatyordu. Kadnlar hkryorlar, inliyorlard. Kimileri de barp aryordu. Bir kede Aye kulaklarn tkam var g cyle baryordu: "Ac babama Tanrm ! Ona hayatn bala!" Taksim Kias ve Takla'da, yasal ve isyanc askerler ara snda amanszca arpma olduunu rendim. nlemek iin her eyi yaptm kardein kardele kar karya gelmesi gerekle miti.
295

Saat sekize doru top atlarnn younluu azald ve patlama lar seyrekleti. ki kla artk direnmiyor, isyanclar Beyolu' nun yksek kesimlerini igal ediyorlard. Has bahenin penceresinde duruyordum. narlann, meltemin en hafifiyle okanan yapraklar belli belirsiz kmldyorlard. Gvercinler, gri ipekten boyunlarn kabartyorlard. iek am leylaklar, kocaman mor ve beyaz de metler oluturmaktaydlar. B ir an iin, huzurlu bir ilkbahar gn nn balangcnda baheye inip dalamay hayal ettim. Ama hayr, devrimdi bu, savat, iin sonuydu. smail Kemal Bey, Meclis'ten bana telefon etti. Hali' in zerin deki kprler kesilmiti, hibir ey Konstantaniyye' ye giremiyor du. Yasal askerler, Fatih Camii yaknndaki kialar hala ellerinde tutmaktaydlar. Seme Plevne alaynn, Bab- Ali ve komu Ordu Evini savunan avc bl, isyanclar youn bir atele karla mlard . Bab- A l i ' ye sayg gsterilmedi. Duvarlarn ii bomba delikleriyle doluydu; caddenin btn aalar parampara olmu, isabet almadk tek bir pencere cam kalmamt. Ordu Evi 'nden a tlan bir bomba, bir bomba arabasnn zerine derek korkun bir patlamaya yol am ve yirmibe asiyi ldrmt . Bununla birlik te kavga son derece eitsizlik iindeydi ve ok gemeden de geri ye, asilerin topular tarafndan sesleri kesilmi ve Hukuk Mekte bine saklanm birka yasal asker kalmt ancak. kindinin balan gcnda asiler At Meydan' na ulamlard. Rusya elisi geliini Byk Mabeyn'e haber verdirtti. Cevat Paa onu kabul etti ve mesajn bana getirdi: "Size Majesteleri arn selamn getiririm. Kendilerine evket meap sultann hasta olduu sylendi. Arzular neyse bana bildir sinler. Onlar, sann tek bir klna dokunmadan yerine getirilecek tir. Emirlerini bekliyoruz." fkeyle yerimden sradm. Bu Ruslar, mparatorluk iin cena ze kaldrcl yapmay ok seviyorlard. "Bama gelebilecek olan btn mutsuzluklar kabul ediyorum. Atalarmn mezar neredeyse, benimkinin de orada olmas gerekir. Eliye, Majestelerinin selam iin teekkr ettiimi, ama duyduu296

nun aksine salnn mkemmel olduunu da syleyin." Kk Mabeyn'de, katibirn Cevat, ba harem aam Cevher aa ve birka yaver olmak zere bana sadk kalan nadir kiiler evremi almlard . kisinden, hangisi olduunu hatrlamadm biri, her zaman iin sadk muhafz birliini arnay ve elde silah isyanc lar beklemeyi nerdi. Omuzlarm kaldrdm: "Tek birini kurtarmak iin bin kiiyi feda etmek gerekmez. Mu hafz birliinin silahlarn toplayn. Kimse ate etmesin. Yaral ve hatta tek bir izik bile istemiyorum." Gzcler bana Yldz'n tamamen sarldn haber verdiler. D aryla btn balant kesilmiti. Beyaz bayrak ekilmesini buyur dum. Kimse bunu yapmay kabul etmedi. Kimse buyruumu yeri ne getirmeye, teslim arcs olmaya yanamyordu . Ben de mec buren kzarak, barp armaya balaynca, yaverlerimden biri olan erkes boyun edi. Tkanyordum, havaya ihtiyacm vard. Darda, aalkl yol larda kimsenin olmadn grdm. zel Malikane' nin ana kaps ardna kadar akt. Birinci avluda, selam vermeyi akllarna getir meksizin bana akn akn bakan birka askerle karlatm. G ne batyordu. Portakal rengi bir k, bugn terkedilmi haldeki geni alanlar ykyordu. zerimde, alaktan umakta olan krlan glar biraz grlt yapmaktaydlar yalnzca. Sarayn giriinde ar tk nbeti bile olmadn farkettim. Konuklar pavyonuna girdim ve pencerelerden, bizi kuatan isyanc birlikleri grmeye altm. Yldz' gizlice terkeden, mtevazi giyimli, knlarn altnda eil mi iki, sivil grubunun dnda hibir ey gremedim. Bu ka aklarn arasndaki yardmclarnn saysn bilmitim. Yandaki ta Jim alannda yalnz bir subay, silahsz bir askerin yardmyla ata binmekteydi. Boaz' a doru inen, aalarla kylanm uzun yol bir daha dalmayacak ekilde bo kalyordu. Dman, tehdit gr nrde deillerdi. Kimsecikler yoktu. Sessizlik vard. O srada, gn batm bittii iin zerinde turam basl byk yeil sancak giri pavyonunun zerine getirildi. O zaman, konan i blmlerinden gelen, grnmeyen insanlarn kardklar, hep
297

hkm srdmn belirtisi, geleneksel "ok yaasn sultan!" ba rn ak seik duydum. Dncem beni durmadan Konstantaniyye' nin efendisi, impa ratorluk' un hakimi, bir eyyamc, kesinlikle bir hain, ama bunlarn da tesinde bireyler daha olan Mahmut evket'e gtryordu. O solgun benizli, sabit bakl srk gibi adam gzlerimin nne geli yordu. Onu getirttiim gece muhbir olarak ie almtm. Benim hu zurumu bozmutu o, ve de yle yapmakta devam ediyordu. Az nce skynetim ilan etmiti. letiim hatlarmz kesildii i in hi almadmz kadar dnyadan kopuk kalmtk. Habercile rinden yoksun bulunan benim sadk Cevher aam dilsiz kalmt . Haber toplamaya gnderilen bir, iki yardmc, dehet verici hika yeler anlatyorlard. Mahmut evket'in buyruu zerine hzlandr lan tutuklamalar akl almaz bir boyuta varmt . damlar, ara veril meksizin ksa yoldan biribiri ardnca infaz edilmekteydi. Fatih ca miinin ve de o Kutsal Mahallin avlusuna varncaya kadar evresin de kuruna diziimi yzlerce kii olmalyd. zgrln savunucular bile kendilerini tehdit altnda gr mekteydiler: ttihat ve Terakki komitesini dayatm olduu eski sadrazam Kamil Paa evinde tutuklu bulunuyordu. smail Kemal bey, hayatndan endie ederek, tpk benim "zorbalm" zamann da yapt gibi ngiltere eliliine snmt. Bulunabilen mebus lar, kendisini Meclis bakan olarak setiren Mahmut evket Paa tarafndan Yeilky' e arlmlard. Kk Sait Paa, kendisine i kinci defa tekrarlatmamt bu ary. Yldz'da, kuatmaclarmz kendilerini gstermiyorlard. ev remde -gece km olduu iin- hemen hemen mutlak bir karan lk kadar, deletn de en by hkm srmekteydi. Elektrik, gaz ve su kesilmiti. Gece bekileri, sadakatierine kefil olduumuz Ar navut kapclar, eski hizmetiler, bahvanlar, veki lharlar, hatta harem aalar uup gitmilerdi. Birden devasalaan bu sarayda kadnlardan baka kimse kalm yordu artk. Grnmez piyadelerin attklar mermiler bahelerine dt zaman, kadnlarn dileri biribirine arpyordu.
298

Kk salondaki masama oturmu, kitaplar ve katlar kant rararak, metanet taslayarak, ne mermi yamurunu ne de alamalar duyarak, her zamanki gibi kendimi oyalamaktaydm. Glmseye rek, yeim tesbihimi ar ar ekerek enine boyuna dolamak iin zaman zaman da kalkyordum. Artk neredeyse yemek yemiyor, kahve ve sigarayla yetiniyordum. ocuklarn ve kadnlarn neler yediklerini renmek istediimde, Mfika bana, yiyecek olarak yalnzca biskvi kaldn bildirdi. Fena halde fkelenmitim. Bu zavall lar alktan lme mahkum edilmek iin ne su ilemilerdi. Kendisine kmak iin Cevat Paa'y ardm. Birinci katibirn bana, yumuaklktan kesinlikle yoksun bir tonla cevap verdi: "Ne yapabilirim ki? Kadnlan dnecek durumda deiliz. Ne bulurlarsa onu yesinler. Yiyecei nerden bulabileceim? Alar ekip gittiler. Sarayda kimsecikler kalmad. Ben biraz ekmek ge tirtmeye alacam." Herkes tarafndan terkedilmi olmann inanc, cesaretimi bau vermiti birden: nsan duygular yokolup gitmi miydi? Biraz sonra harerne bir uval ekmek geldi. Kadnlar ve prenses ler onlar ocuklarla kalfalara dattlar, kendileri de birka para biskviyi kahveye batrarak yediler. Drt olum, kzkardelerinin yanna snnaya almlard. Hi kimse bana Burhanttin'in katn sylemeye cesaret edemi yordu. Son doan ocuum, yedi yandaki Nurettin efendiyi an nesine brakm ve Abdrrahim' i yanma getirtmitim. Onu kucak layarak kendisiyle vedalatm ve ona, kzkardelerinin yanndaki aabeylerine katlmasn tledim. Bu ondrt yandaki ocuk o zaman, gzyalarn tutarak dikil di ve dorudan gzlerimin iine bakarak: "Hayr baba! S izi brakp gidemem", dedi. "Tehlikeden kork muyorum. Sizden aynlmayacam. Sizin banza ne gelirse gelsin yazgnz paylamak istiyorum." Bu sarslmaz kararllk beni glmsetti. Bu delikanlnn, padi ah ehzadelerinin ssz blmnde yapayalnz kalmasnn nne
299

gemek iin, Onun Kk Mabeyn'deki odalardan birinde bir ka nape zerinde uyumasna izin verdim. Aye'yi gvenli bir yere yerletirmeyi diliyordum. Kk kz, ben kendisine yle ernretsem bile benden ayrlmamaya yemin etmi olduu iin, Mfika bana bunun bouna olacan syledi. Ertesi gn, 24 Nisan sabah, yanmzda iki harem aasndan baka kimse kalmamt ve kahve yedeimiz de tkenmiti. Has Bahe'deki askerler, parmaklan tetikte, ieklenmi tarhlarn ke sinde yeralmlard. Makedonya ordusunun, beyaz pantalon ve hi lal iaretli kee balktan oluma niformasm tayorlard. yice hafif bir kahvalty bitirmitik ki, Eski ehir' den gelen bouk bir gmbrt duyduk. Ben, topun artk aina olduumuz se sini tanmtm. Bir an iin, savan yeniden baladn dndm. Bununla birlikte, patlamalar biribirlerini dzenli olarak izliyorlar d. Onlar sayyordum. Altncda kuku kalmamt artk: Bir se lamlama atyd bu. Yeni saltanat ilan ediyordu. Kardeim Reat benim yerime sultan oluyordu. Gzyalan iindeki karlarm Kk Mabeyn'in birinci katn daki byk salona getirttim. Belirsizlikten nihayet kurtulmu ol mann verdii rahatlk metanetimi iade etmiti bana. Onlara, Yara dan ' n takdirinin gerekletiini ve bunun Tanr' nn karar olduu nu hatrlattm. Hkrklan iyice artt. "Ben, hibir eye zlmyo rum aksine", diye onlara bildirdim. O srada, birinci katibim, Meclis'ten bir temsilci kurulunun be ni grmeyi arzu ettiini haber verdi bana. Kadnlar yandaki kk salona geirttirdim, kapy da iyice ak braktm. Drt mebusu, geni odann ortasnda ayakta karladm. Onlar beni saygyla selamladlar, ben de onlara bir el hareketiyle karlk verdim. Onlardan biri iki adm ne kt ve kararl olmaya alan bir sesle: "Bir fetva var. Millet seni azletti, ama hayatn gvencededir." Daha byk bir nezaket beklediim iin, irkilmitim. "Tahttan indirdi demek istiyorsunuz herhalde. Mkemmel. Ne sebep gsteriliyor?"
300

kinci bir mebus, tahttan indirilmeme cevaz veren fetvann bir nshasn okumaya koyuldu: "Mminlerin emirinin, Kur' an yasas derlemelerinden baz nemli meseleleri karmaya ve ad geen kitaplar yrttrma ve yak trmaya teebbs ettii gz nne alnarak . . . " Okumasn kestim: "Tanr akna, hangi Kur ' an yasas kitabn yakmm?" Sessizlik. Beni tahttan indirme kararn hangi otoritenin aldn renmek istedim. "Millet Meclisi." Ve de tabii ki, oturuma Kk Sait bakanlk ediyordu. Kendi mi ona hazrlayacak ve boyun eecek btn bir bo zaman buldu um bir karara kar itiraz edecek deildim. Ksmet byle istemi ti. Hibir vicdan azab ekmiyordum ve benden sonra gelecek o lanlara dzen iindeki bir evin anahtarlarn vermeyi ok istiyor dum. "Otuz yl ulusum, Devlet ve lkenin esenlii iin altm. E limden geldii kadar hizmet ettim. Tanr benim yargcmdr. Beni snayacak olan da Tanr' nn Peygamberi' dir. Ne yazktr ki d manlarm, yaptm btn hizmetlerin ve ulatm sonularn ze rine kara bir rt atmak istediler. Tanr dmanlarm kahretsin." Kapnn erevesi iinde skm duran kzlarm ve kadniarm bir azdan "ami n ! " diye bardlar. Benim akn bakiarm nnde drt mebus da "amin!" diye tekrarladlar. Mebuslar izin istemeden nce, onlardan tek bir dilekte bulun dum. Aabeyim Murat' yllar boyu kapal tuttuum raan sara yna yaknlarmla birlikte ekilebilme dileiydi bu. Devlet ilerin den uzakta, kendimi ibadete verecektim. Saltanatmn yknts zerinde dnecek zaman henz bul mamtm ki, Cevat Paa, bozuk bir suratla bana, subayn beni grmek istediini haber verdi. Daha ieri girer girmez onlardan bi ri, bana damdan dercesine, Millet Meclisi' nin beni Selanik' e srmeye karar verdiini bildirdi. Mahmut evket' i n bu alakl
301

karsnda fkeden kpkrmz kesilmitim. Duygulartn yzmden okunuyor olmalyd, subay steleme cesaretini bulmutu nk: "Koca ve anl bir ordu hayatnz koruyor. yice dnp tan dktan sonra alnan bu karar deitirmek mmkn deil. Eer Konstantaniyye'de kalmak iin srar ederseniz biz de btn sorum luluu zerimizden atarz." Sultan Selanik'te demek ! Byle bir dneeye nereden sahip o lunabilirdi? Atalarmdan birou tahttan indirilmiler ama Kons tantaniyye' de yaamlar, Konstantaniyye' de lm ler, hatta baz lar da orada ldrlmlerdi. Osmanlnn tarihinde hibiri asla bir vilayet ehrine srlm deildi. ok ok iddetli olmutu. Ne yaptm pek iyi bilmiyordum ar tk. Byk admlarla kapya vardm. "Gitmiyorum. Hibir zaman da gitmeyeceim. 'Onlar' bana ne isterlerse yapabilirler." Cevat aa steledi: "nat etmeyiniz. ocuklarnza acynz. Benim grevim son buluyor. Ben de gidiyorum. 'Onlar' sizden acele bir cevap bekli yorlar." Geri dnp hi kprdamadan duran askerlerin nnde dikildim: "Olduum yerde lrm, ama sizi izlemeyi reddediyonm. Beni gtrmeye yeltendiiniz takdirde, size bunun Anayasa' ya aykr olduunu hatrlatnm." Bir miralay sabrszland: "ehirde cereyan eden olaylar bilmiyora benziyorsunuz. Ordu galeyan halinde. Halife olarak ve sultan sfatyla, birka gn nce kendi gzleriniz nnde ehit den Yzba Ali Kabuli' nin indin de, kurulu ahlaki deerlerin temsilcisi diye grlmediniz mi? Su baylar, mebuslar, nazrlar, retmenler katledildiler. Sizin hayat ahanenizi koruyacaz, ama lkede, onun dostlarn zecek ve dmanlarn ise sevindirecek yeni aclara sebep olmaktan kan nz." Tavro kstahl, yaralayc imalar, rtl tehdit kararllm pekitirmiti. Ne gzda ne de korku boyun edirebilirdi bana.
302

Bir baka subay ilerleyerek beni askerce selamlad ve saygl bir sesle konutu: "evketmeap, kulunuz Fethi kendisini size, Zat- Sahaneoizin huzurunu, emniyetini ve hayatn gvence altna almakla ykml subay olarak takdim eder. Hayatnz ve erefiniz Orduyu Hmayu nun teminat altndadr. Bu onun kutsal grevidir. Belirteceiniz her arzu kulunuz iin bir emir olacaktr." Fethi . . . Bu ad daha nce de duymutum. Selanik, I 908, mason luk, fesat, bir baka komplocu yzba Mustafa Kemal ' in bir dos tu. Fethi' nin bana gsterdii sayg, arkadann kabalndan daha fazla etki braknt zerimde. Boyun emeli miydim? Bana, ya banc devletlerin, bir i kanklk durumunda lkeyi igal etmek zere sava filolann anakkale'de demirlediklerini sylyorlard . Bana tarih nnde bunun sorumlusu olacan tekrarlyorlard. Pe ki ya Selanik? Belki, ama bir artla: "Benimle birlikte ocuklarm ve ailemi de gnderirseniz gide rim." steimi Mahmut evket' e iletmek iin aceleyle ekildiler. Yandaki kk salonda bir alayp sziama korosu karlad beni: "Efendimiz' i gtryorlar m?" Aye'nin dikkatli, kaygl bakyla karlatm. "yi mi yaptm? Gelecek misiniz benimle?" Cevat aa, kadnlarn varlna aldr etmeksizin odaya dald, yz dnceliydi. "Ailenizi gtrmenize izin verildi ama hemen yola kmanz kouluyla. " Mfika, hem yal varan hem de rahatn dnen bir tavrla ba na dnd: "Aziz Efendim, hi deilse biraz amada birka giysi alrz, deil mi?" Cevat aa neredeyse bararak szn kesti: "Hayr, bu mkn deil. Vakit azalyor. Orada gerekli eyleri bulacaksnz. Toplar zerinize ate aacaklar. Derhal yola kn. yle gerekiyor."
303

Ve bu buyruktan sonra kapy arpp kt. Mfika sararmt. Ben de baylacam sandm. Bir kalfadan, bana bir bardak su getirmesini rica ettim, barda bir dikite itim. Cevat aa ok abuk dnd, kstahl uup gitmiti . Yzn den yamur gibi yalar akyordu. Onlar giysisinin koluyla bece riksizcesine sildi. Kekeleye kekeleye bize arabalarn geldiini bil dirdi. Kadnlar ve kzlar biribirierine sokuldular. Bu kk narin topluluk, burada, hereye ramen onlarn cenneti olmu bulunan Yldz'da unutulmaktan korkuyordu imdi. "Gelin ocuklarm! Tanr' ya snarak kal m." Ve bu zavall alayn bana getim. Mfika, Kk Salon'daki masann zerinden, iinde beni hi brakmayan kutsal Kur'an'mn bulunduu antay kapt. Byk salonu getik, merdiveni indik ve mermer sekinin zerine ktk. Yar karanlkta niformal adamlar, tanmadm kiiler, arabalar farkediyordum. Sekinin aasnda Cevat aaya dndm: "Sizden razym. Grevinizi sadakatle yerine getirdiniz. Tanr da sizden raz olsun. Hoa kaln." Mfika'nn en kk iki olumla birlikte oktan yerini alm bulunduu arabaya bindim. Sonuncusu, ikinci kadnm olan anne sinin kucanda uyumaktayd. Kadnlar, ocuklar, aalar ve kalfa lar teki be arabaya snca Fethi bana yaklat. "Hareket ediyoruz Efendimiz. evketmeaplarnn bana bir e mirleri var m?" u son zamanlar, bylesine bir kibarl yadrgatmlard bana. Scak bakla karlam, iyi dilekli glmsemeyi farketmi ve ra hatlayarak iimi ekmitim. "Tanr tuttuumuz yolda yardmcmz olsun Bey !" Arabam Yldz' n ana kapsn getii srada, bir sokak feneri nin , mendilini sallayan ve bizi selamiayan bir seccade ehlinin zerine dt. Alay az sonra yle hzla gitmeye balad ki, araba sanki yere demezmi gibiydi. ki yannda silahl askerlerin dizildii uzun caddeyi indik. Son ra da bakentin, sakinlerince bo braklan sokaklarna daldk.
304

Mfika gzyalarn bana gstermernek iin inatla pencereden bakmaktayd. Elimi brakmad. Edirne garna vardk. Aye, benim nneme yardm etmek iin arabasndan atlad, ben nk yola kma tela iinde hastonumu bile almamtm. Saysz subay ve askerle evrili olarak, harekete hazr bekleyen zel trene bindik. Hepimiz salonlu vagonda birara ya toplannca, benimle gelmelerine izin verilen kiileri nihayet sa yabildim: Mfika ve kadnlanndan br ikisi, kzlarmdan ve o ullarmdan , birka saray nedimesi, harem aas ve yarm dzine de uak. Vagonlarn kaplar dtan srglenmilerdi, zira bizler, bataki ve kuyruktaki arabalara datlm krk jandarmann korumas al tndaki tutuklulardk Tren ar ar sarslnca saatime baktm. Sa bahn biriydi. Bitkinliin doruundaki kadn ve ocuklar salona rastgele yer letiler. Yeterince koltuk olmadndan kimileri de yere oturmak zorunda kaldlar. Grnr bir neden olmadan, tren zaman zaman bir garda duraklyor, onlar da endielerini hemen dile getiriyorlard: "Neredeyiz? Nereye gtryorlar bizi? Bize ne yapacaklar?" Tren, kk kentlerden gemek zere yavalaynca, gstericiler bana dmanca sloganlar atarak vagonlara talar frlattlar. Perde leri indirdi m ve tren bakentim Konstantaniyye' den, tahtmdan, Yldz' dan, bir daha asla gremeyeceim byl mlkmden u zaklaarak gece yolculuuna devam etti. Seferimiz yirmi saat srmt. Trenimiz ertesi gn gece yar s, Selanik'te deil de, Klk diye krn ortasndaki ssz bir yerde durdu. inmek lazmd ama trenin hasarnayla yer arasndaki me safe ok fazla olduu iin atlamakta tereddt ettim. Neyse ki Mau rice yardmma geldi. Maurice, btn yolculuk boyunca bizden ilgisini esirgemeyen, Osmanl demir yollarnda grevli bir Fransz makinistti. Karanlk lar iinde, biraz uzakta bekleyen arabalara kadar yrdk. Yldz' dan sigara tabakan almadan ktm iin, hareketim den beri sigara imemitim ve bunun eksikliini fena halde hisset305

mekteydirn. Camm indirerek, arabay evreleyen atl jandarmala rn birine seslendirn. Ondan bir sigara istedim, verdii sigaray ya knca da ok memnun oldum. Selanik' in banliysne varmamz iin bir saat gerekmekteydi bize. Yksek bir duvarla evrili byk bir baheden getik. Sokak lambalar canl bir k yayrnaktaydlar. Ssl psl ve irkin, du varlar sval, pencereleri trrnz tula ereveli byk bir kk farkettirn. Onun bana, Giorgio Alatini adnda bir un tccar tarafn dan yaptrldn bildirdiler. Peronda beni askeri yetkililer ve Selanik belediye bakan bek liyordu. Fethi, en son doan ocuum Abid efendiyi kendisi ta rnak zere kucarndan kibarca ald. Peronun basarnaklarm trrna nrken, yats ezann okuyan mezzinin ars duyuldu ve ben de "Azim Allah, Kerim Allah" diye dua mnidanarak hapishanerne girdim.

306

XXIX
Kaplan arkarndan derhal ve smsk kapatld. Kaln tahta pan jurlar pencerelerin nn kesiyordu. Bahede nbetiler devriye geziyorlard ve bizim burnumuzu bile dar karmamz yasaklan mt. Kkte bizden baka kimse yoktu, nk Fethi sayg gste rerek, Selanik valisinin badrum katna yerletirmek istedii muha fzlar oradan kartmt. Dnya ile balantmzn mutlak olarak kesildiini, bu bize sylenmeden anlamtk. evremdeki masum varlklarn beni izlemelerini engellemek zorunda kalmayacak my dm? Onlarn, tren dumannn karasna bulanm yzlerindeki t kenmilii ve znty okuyordum. Yine de, onlarn var olular bana g veriyordu ve onlardan yoksun kalmaya dayanamazdm. Kanlarm, ocuklarm, uaklarm kp kaldm koltuun evre sini alyorlar, bana dinlennemi tavsiye ediyorlar, bir oda semem iin yalvaryorlard. Bu geni, mehul evde kimse yol gstermi yordu bize. Ayaa kalkarak soldaki ilk odaya girdim. Onun bana, her ne ka dar eyadan tamamiyle yoksunsa da, mkemmelen uygun olduu nu bildirdim. O zaman karlann son glerini toplayarak, girite bulunan iki koltuu ektiler ve uzanmam salayacak biimde on lara eki dzen verdiler. Giri katnda baka hibir mobilya, ie yarar hibir eya yoktu. Hizmete bakan kzlardan birinin aklna birden parlak bir fikir geldi :
307

"Katlarda belki bireyler vardr." Ama nasl klacakt oralara? Merdiven ve salanlk karanln en koyusu iinde yzyariard ve bizde de hi mum yoktu. Kadn lar uyumakta olan yardmclar uyandrdlar, onlar da Fethi' yi z c durumumuzdan haberdar ettiler. Fethi bize derhal, ykanmamz iin kovalada su ve sabun, mumlar ve de yiyecek getirtti, nk yola kmzdan beri Fethi beyin, trenin Edirne' de duruu srasn da bizzat aldrtm olduu sandviler dnda boazmzdan hemen hemen hibir ey gememiti. Bir haftadr lmeyecek kadar bir eyler yiyebilen kadnlar, zellikle de ocuklar ekmein, souk e tin, ekerlernelerin zerine atldlar. atal, bak olmad iin yi yecei elleriyle yakaladlar ve ekerlerneye kadar hepsini bir gzel yalayp yuttular. ocuklar -gerginlik ve zntye ramen,- kendilerini bylesine pasakl ve kirli grerek glyorlard. Aye' nin bir gmleini havlu gibi kullanarak ellerini yzlerini ykadlar. Yiyecek ve souk su yeniden g vermiti onlara. Kzlarm ve kalfalar cesaretlerini toplayarak, ikier, er kiilik gruplar halinde katlar kefe ktlar. Katlarn birinde bulduklar demirden bir yata bana getirmek iin sktler. Yardmclar da, Fethi' nin evredeki bir otelde el koyduu, anlatlamaz pislikte yastklar ve yorganlar getirdiler. Kzlarm onlar serdiler ve her pencerenin, her kapnn nnde, dorudan deme zerinde yattlar. Daha sonra, yerle mek iin, biribirierine sokulmu halde dorulduklarn grdm. Ve onlarn sarma dola uyuyularn uzun uzun seyrettim. Selanik'te ki ilk gecemiz byle geti. Yava yava, tandklarn bize katlmalarna izin verildi . lki, saraydaki hanmlardan biri, bana sevgili beyaz kedim Pamuk' u ge tiren Dilbeste' ydi. Gazetelerden yoksun bulunduumuz ve de mu hafzlarmzn bize haber getirmeleri yasak olduu iin onu soru yamuruna tuttuk. Yldz'da, saym ad altnda utanmazcasna bir soygun dzen lenmiti. Birbirini izleyen geceler, sandklar ve eya kartlmt. Hazineler, dk fiyatla satlmak zere yokolmulard. Benim ken308

dimle ilgili olarak en fazla zldm zenginlikler ieklerim, hayvanlann ve kularmd. Hi kimse onlarla megul olmuyordu artk, yokolmaya mahkumdular. Mahmut evket' in ahsi buyruu zerine Harbiye Nezareti'ne yz sandk tanm ve iindekiler yaklmt. Jurnallerimin, zellikle de benim hafiye ebekemde hizmet grd zaman kale me aldklannn gnn birinde yayolannasn arzu etmiyordu. Benim zel mlkm, mahremiyetim tecavze uramt. Yl dz ' gazetecilere, ttihat ve Terakki yandalarna, yabanclara zi yaret ettiriyorlard. Onlara benim, kadnlarnn odasn gsteriyor lard. Dolaplarmz ayorlar, banyo odalarmzn fotorafn eki yorlard. Bana iletilen bir olay elendirmiti beni. Bir soruturma kurulu nun temsilcileri, kk Mabeyn'de, saym diye adlandrdklar ie giritikleri srada birden, yzlerce azdan kan bir bar duya rak donup kalmlard : "Padiah'm ok yaa! Padiah' m ok yaa !'' Adamlar, seslerin geldii kapya atlmlar, mhrleri skm ler, yar gizli kk bir merdiven bulmular, yazlk Bahe'ye var mlar. . . Ve orada "Padiah ' m ok yaa! Padiah'm ok yaa!" di ye bir azdan baran yz papaanm tarafndan karlanmlar. Zavall kular sadakatlerinin bedelini hayatlanyla dememilerdir inallah. Yeni rejimin ilericileri, "zorba"nn tutsak kadnlarn serbest b rakmaya karar vermilerdi. Yldz'da kalm bulunan ikballer, kal falar oradan kovuldular bylece. Kimileri ailelerine kavumular dr, ama bunca yldr onlardan ayr kaldklar ve sarayn konforuna da alm olduklar iin umutsuzlua dyorlard. Kendilerini yalnz, terkedilmi bulaniarsa nereye gideceklerini, ne yapacaklar n bilmiyorlard. Hizmetiler ise, en sert biimde yaplan aramalar dan birinde, ellerinde neleri var neleri yok alndktan sonra kap d ar edilmilerdi. Aye' nin ihtiyar dads ise, manevi kznn giysilerini kurtarmak iin var gcyle savamt.
309

"lrm ama sultanmn eyalarn vermem," diye haykrnt akbabalara. ki hafta akp gitti ve gnn birinde kap, Yldz'dan kaan bir ok saray hanm ve kalfaya ald. Kucaklald, sevin lklan atld, sevgiyle sarma dola olundu. Yeni gelenler bize en kt ha berleri getirmilerdi ne yazk ki. Ksa yoldan yaplan tutuklamalar ve idamlar, Mahmut evket'in ynetimi altnda hibir zaman eri ilmemi bir boyut kazanmt. c ve iddet gndemdeydi. Sokak larda, evlerde, tarlalarda, hatta camilerde, her yerde yandalarnn avna klmt. En gzde yardmclanndan biri olan Nadir aa, kellesini beni alabildiine sulayarak kurtarabilmiti ancak. Bu o laan bir iti ve ben de ona bundan dolay kzm deildim. Tan dklarm iinde kayg duymayan tek kii eyh Abdlhda, Beik ta'taki gzel evinde rahat bir hayat srmekteydi. nk inan a damlarnn zel bir himayeden yararlandklar sylenmekteydi. Herkes tarafndan benim perde arkasndaki yneticim gzyle baklan Cevher aa, eski memuru Mahmut evket' ten lOtuf dile rneyi reddetmiti. Btn ehrin huzurunda, byk bir trenle Gala ta kprs zerinde idam edilmiti. Cellat, belki de bu olaanst kalabalktan etkilenerek, ipi malkurnun boynunda skaca yerde enesinin etrafnda skm, bu da onun bo yere acyla ve uzun u zun can ekimesine neden olmutu. Bir insanseverdi Cafer aa. Maayla bir okul ve bir cami yaptrmt. Hibir ey onu kurtara mamt, nk zellikle de zamann efendisi hakknda ok ey bi liyordu. Mahmut evket' in niyetleri bende endie uyandrmaktayd. Ba na gazeteleri yasaklayarak, hakkmda alnacak nlemleri okuman engellemek istediklerinden kukulanyordum. Skntya kar eski yntemime bavurdum. Fethi ' den ince ma rangozluk malzemesi istedim. Bana bunu salar salamaz da, mut lu bir unutmann iine dalarak kendimi almaya verdim. Karlann ve kzlarnn yazgs beni isyana srklyordu. On larn, peronun bir basamana bile adm atma haklar yoktu. Yapa bildikleri tek ey, o da ierde kalmak kouluyla, byk kapy a310

mak ve hava almakt. Aye, iek toplama hakkndan da yoksundu, buna izin vermek ylesine mutlu ederdi ki onu. Fethi bir gn, yz ifadesi skntsn ve endiesini aa vurarak, Mahmut evket' in bir grevlisini getirdi. Bykl, kaba bir subay olan bu adam bana, hkmetin, 3 . ordunun ihtiyalar iin kullan mak zere, Deutche Bank'da tutulan varlklarm geri almak istedi ini bildirdi ve bana kurum mdrleri iin imzalanacak bir mektup sundu. Sert bir ekilde kar ktm. Bu para Devlet'in deil, benim kendi z servetimdi. Tarmsal mlklerimin iletilmesinin olduu kadar, parasal yatrmlarnn da sonucuydu bu. Ben onunla kzlar rnn eyizini dzmeyi hesaplyordum. Red cevabm karsnda g revli kzgn bir halde ekildi. Bunun zerine, beni karlann ve ocuklarmla birlikte kkn badrumuna kapatmakla tehdit ettiler. Bu karar, aka ifade edil meksizin aalara szdrlm, onlar da bunu bana tekrarlamakla a celecilik gstermilerdi. Muhafz subaylar, hizmetilerime kt davrandlar, onlara hakaret ettiler, ilerini yapmalarna engel oldu lar. Hayat, zordan da te imkansz olmutu. Mfika bana, bu yk ten "kurtulmamz" iin yalvard. "Sevgili Efendimiz, bu paray hem sizin hem de hepimizin se lameti iin atn gitsin. ocuklarnz da ayn dilei duyuyorlar. Yi yecek bir para ekmei her zaman buluruz." Sonunda onlarn kantiarna boyun edim ve Fethi'ye, imzan atmarn iin bana banka belgelerini getirmesini rica ettim. Benden isteneni yaparken de ona, "bir gn gelecek Hak ve Adalet doruyu yanltan ayracak" dedim. Zorluklar Deutsche Bank'tan gelmekteydi. Yneticileri imzama deme yapmay, elimden zorla alnd kaygsyla reddetnilerdi . Selanik'e bizzat gelmem iin srar ediyorlard. Ben de bu grme den, zindanclanndan baz faydalar elde etmek iin yararlandn. ocuklarm u ya da bu sre iinde renim grmek, evlenmek zere Konstantaniyye' ye gnderileceklerdi. Hizmetilerim haraket zgrlklerini yeniden kazanacaklard. Ve de nihayet hayatm, dev lete sorumluluk ykleyen bir belgeyle gvence altna alnacakt.
31

Hkmet hepsine raz oldu ve Alman bankas yneticilerinden randevu alnd. O gn, muhafz subaylar en tehditkar davranlar gsterdiler ve gzlerini pencerelerimize vahice dike dike bahede dolap durdular. Bankaclar yalnz balarna deil, "ilemi grmenin" tek yolu olarak benimle babaa kalmay isteyen Alman konsolasunun eli inde geldiler. Fethi bey ve akn zindanclar, kendilerini ister istemez boyun emek zorunda kalm grdler. Ben bir yandan uradm bask ve tehditleri anlatr, bir yandan da belgeleri imzalarken, baheden rktc bir grlt ykseldi. Subaylar syleniyorlar, baryorlar, bana hakaret ediyorlar ve ne disipline ne de amirleri Fethi beyin, onlara sakin olmalar iin verdii emre aldr etmeksizin, kke doru tehditkar el, kol hareketleri yapyorlard. Almanlar salonun kapsnda tekrar grndkleri zaman, bahe ye skunet bir an iin geri gelmiti. Konsolos kimseyi selamlama dan kt ve bankaclar da, kendilerini saygyla izleyen subaylara doru tek bir bak frlatmadan arabaya bindiler. Ben peronun _zerinden bankaclara seslendim: "Gelin aln unlar." "unlar", Almanlar tarafndan getirilen, iinde nakit para, hisse senetleri ve deerli katlarn bulunduu bavullard . Onlarn sa ymlar yapld zaman, toplamnn benim sandmdan ok daha fazla olduunu grmtm. Ne yazk ya da ne ala ! Yine de ordu nun olacakt bu. Yzer altn liralk antalar nmde yld, ben de Fethi' ye onlar saymasn ve de almasn rica ettim. lem bitince, subaylar ve hkmetin temsilcileri, bavullar hrszlar gibi ara buk, gizli gizli, daha nce getirilen iki kupa arabasna kadar tad lar. Fethi, kaytszlm karsnda aknln saklayamamt: "Bana bu paray veren Tanr, Bey, benden geri alan da yine o." Milletin kadir bilirlii, Mahmut evket' in ahsi emri zerine mcevherlerime haciz konulmasyla kendini ok abuk gsterdi. Esiz, olaanst bir koleksiyon meydana getirmek iin, yllar bo312

yu dnyadaki en mkemmel talar, en narin ta erevelerini arat mtm, benim tek lgnlmd bu. Koleksiyon, braklm olduu Osmanl Bankas'nda ona el konulmasyla ak artrmada oraya buraya dalacak ve sat sonucu da Osmanl donannas iin ir ket' e yatrlaca kt. Fethi bu karar bana bildirirken, hem itirazlarm geri evirmek hem de beni byle soyulrnu grmekle duyduu utanc belirtrnek i in saldrgan bir ton kullanrnt. Ben de ondan, hkmete bir tav siye iletmesini dilernekle yetindirn: Mcevherlerimin yabanclara satlmas daha iyi olacakt, elde edilen bedel de ok yksek olurdu. Alatini kkndeki gndelik hayat allm kalplar dzenle mekteydi. Yldz'da olduu gibi ok erken kalkyor ve odamda ye re serdiirn hal zerinde hemen namazm klyordurn. ki kahve i iyor, sonra zernin kata inerek salonun evresinde yarm saatlik bir yry yapyordurn. Fethi kendi giriimiyle, hi olmazsa baheye knama izin verilmesi iin Harbiye Nezareti 'ne yaz yazmt. .. Benim bu istei belirtmeyecek kadar marur olduumu farketmiti nk. Hibir cevap da alamarnt. Kendimi oyalamak iin, Fet hi' nin bana sk sk sunduu ieklerin suyunu deitiriyordum. Kendimi byk bir istekle marangozluk almalarma vermeden nce de, iki yumurtadan ibaret kahvaltma itahla saldryordum. Kendisine gitgide daha sk balarla balandm Fethi'yle s rekli sohbet ediyordum. Zindanc, kendisine bir gven ve nerdeyse -gittike byyen- bir sevgi duyan mahkumuna deer vermektey di . Fethi, yeralt muhalefetinin etkin bir yesi olmutu. Bana sk sk teki dzen deviricisinden, arkada Mustafa Kemal' den sze diyor ve onun cesaretini, zekasn, enerjisini ve ve bitirerniyor du. Bana, yksek lklere sahip, bu lklerin zafere ulatklarn grrnek iin dvrneye hevesli ve onlar savunmak uruna here yi tehlikeye atabilecek gte samimi ve drst yurtseverleri akl yordu. Ona baklacak olursa, grnrdeki galip, -kaba zorbaln onaylamad- Mahmut evket ise de, zafere ulaacak olanlar ken dileriydi. Onun safl beni duygulandracakt hemen hemen. "Benim indirilrnernden ne o, ne de siz sorumlusunuz Bey. ngil313

tere'den yana bir bakn hele. Petrol iin gzn Mezopotamya'ya dikmi. Onun gayretke ajan Vambery, beni uysallatrmay uzun zaman umduktan sonra, ben tahtta olduum srece oray elde ede meyeceine onu ikna etti." Fethi bana, Britanya hkmetinin, Dicle ve Frat zerinde seyr sefer tekelini ve ayrca da, btn vilayete el koymann balangc olarak Badat demiryolunun bir blmnn imtiyazn elde ettii ni aklad. "ok seneler nce bir gn, vicdannn derinliklerinde ngilte re'ye sava ilan etmitim, Bey. O sava kaybettim, ama hi deil se erefle yenildim." Byk salonda, baheye bakan pencerenin kenarnda, benim marangozluk aletlerimin yanbanda yalnz bulunmaktaydk. Ba m zaman zaman desteine dayarnama ve bir ekerleme yapma ma imkan salayan derin, rahat bir koltuun dibine oturmutum. Fethi, kendisine defa rica ettirdikten sonra sedef kakmah yuvar lak masann teki kenanndaki bir koltuun zerinde yerini ald. "Ayamn kaydnlmasna Amerika' nn da katlm olmasna amazdm," dedim ona. Ona Chester'den, Dileri B akanl'nn gizli temsilcisi olan bu maceracdan sz edildiini duyup duymadn sordum. "Sizin indiriliinizden beri Efendimiz, her yerde, Zat ahanele ri Amerika'ya ve onun isteklerine kar daha fazla uysallk gster seydi, hep tahtta olurdu, diye tekrarlanyor." "Almanya imparatoruna baknz Fethi bey. Onun nice sevgi gsterilerini kabul etmedim. Aslnda, bizim vatanmz nc kii araclyla ynetmek istiyordu. Bir Avrupa sava olaslnda ya nnda yer alma szn vermeyi reddedince, derin dostluumuzu abucak unutuverdi." Daha az gze arpan teki gler, hasmlamnn safna gemi lerdi. Tahttan indiriliimi bildirmeye gelen drt mebustan birinin, Karasu'nun, Herzl' in adam olan bir Yahudi olmas rasant myd? Herzl, Filistin' i benden asla alamayacan anlad zamandan be ri, beni kap dar etmek iin karanlk topluluklara katlmt.
3 14

"Karasu, ait bulunduu masonlukla ttihat ve Terakki arasnda ba grevi yaptna gre onunla da yetinmedi . . . Tpk sizin gibi Bey." Btn bu gz dnm gler, tutkularna kar duran bendeki tek engeli ykmak iin, tanmakszn birbirlerini tanyarak, birle meksizin aba birlii ederek birbirleriyle kout almlard. Taht ta kardeim hkmediyor. Onun kadar aciz, onun kadar silik olan bakalar izieyecek onu mutlaka. mparatorluk, Tarih' in saatine gre ksa vadeye mahkum edilmi. Gerekte son sultan olmann a c ve gz kamatran bilincine sahibim ben en azndan. "Ama btn bunu sylemek mmkn deil, Fethi bey dostum! Bunu tekrarlarsanz sizi bir deli, bir kkrtc diye grrler ve el bette ki tarih de buna hi inanmayacaktr."

315

XXX
Bu grmeden az zaman sonra Fethi, heyecann tamamen as kerce bir sertlik maskesiyle gizleyerek bana, Alatini kkndeki grevinin bittiini ve dar gnderileceini haber verdi . "Bana kar ok byk iyiliinizden dolay geri arlyorsu nuz." Yerini alacak binba Rasim beye kefil olarak beni rahatlatmak istedi. "Gidiinizin benim iin, kendimi dayanacak kadar gl hisset mediim yeni deiiklikler anlamna geldiine inanyorum. Niyet lerini gerekletirrnek iin Mahmut evket' in beni daha elverili, daha etin bir zindana gnderrnek istemesi de mmkndr." Fethi leb demeden leblebiyi anlayarak, bana kar hibir giri imde bulunulrnayacana yemin etti. "lmden korkmuyorum, nk ona hazrlanacak bol bol za manm oldu. Ama yaptklarnn doruluunu nce kendi halkm, sonra da btn dnya nnde kantlamadan da yokolmak istemez dm." "u skunet yllarnda Anlarnz yazmay di.inmez miydiniz evketmeap?" Tasarsndan kimsenin haberli bulunmad bir tanklk brak maktaki tek ansm olduu iin cevap vermekten kandm. Fet hi' ye, gnn kudretlilerine tekrarlamas iin son bir tte bulun317

dum: "Orduyu ne pahasna olursa olsun siyasetin dnda tutun" Karlkl bir heyecan bizi sarmaktayd. Her ne kadar engelle meye altrnsa da Fethi elimi ald ve defa pt. Ben de onu al nndan ptm. "Tanr yardmcnz olsun. Yolculuunuz hayrl olsun." Yola knn hemen arkasndan, bana brakmaya raz olduklar katibirn Ali Muhsin beye anlarm yazdrmaya baladm. Balan gta, hafzam ok zc konulan demeyi reddediyordu. Yava yava bir alma ahengi ve onunla birlikte gitgide daha canl bir kendimi aniatma arzusu kazandm. Hapisliimi neredeyse unuta cak dereceye gelmitim. Hayatmzn tek dzelii olaysz geiyor deildi . Bir gn, le yemeinden nce hava almak iin halkona ktmda bir el ate e dildi ve bir mermi bamn birka santimetre tesinden geti. Mu hafz subaylarndan biri olan Krt Salim' in, bahedeki defnelerin ortasnda saklandn grdm. Hala canl kalan hedefine dehetle bakmaktayd. Tutukland, davrannn nedenleri hakknda sorguya ekildi. Cevap olarak; "Hepimizi kurtarmak iin, dedi." Bana olan borcundan ite bylece kurtuluyordu. Krt Salim' i i yi tanyordum aslnda. ok yoksul bir ailenin oluydu bu ve subay olmay hayal ediyordu, ama evresinde hi kimsenin onun bunu baarmasna yardm edecek imkanlar yoktu. Durumunu renince onu Kuleli askeri lisesine yazdrm ve ayrca da kendisine nakit o larak ba salamtm. Hapiste geirdiimiz ilk ramazan ay gelmiti. Katibirn Ali bey bir gn makamna, yani Anlann kaleme almaya hazr olmak zere yaz masasnn bana gememiti. Soruturunca, biraz rahat sz olduunu rendim. Ertesi gn, daha ertesi gn hep ayn cevap. Biraz kukulandm, Muhafz subaylarndan gizli gizli bilgi topla yan kk olum Abdrrahim, bana katibimin tutuklanm oldu unu bildirdi. Aalardan dorulayc bilgi istedim ama Aye' nin de dedii gibi, onlarn dikilen azlarn bak amazd. Kalfalardan biri bana Ali Muhsin' in kkn bodrum katnda mahpus tutuldu318

unu aklayncaya kadar endiem durmadan bymtiL Yen i zindancmz Rasim bey bu zalim tedbiri hakl gsteriyordu: "Siz ona anlarnzdan bazlarn yazdrtyordunuz Efendi. Ke sinlikle yasaktr bu. Bu yzden hapsedildi." Fethi beyle halefi arasndaki fark lerek ellerimi ge uzat tm. "Sizden Tanr akna rica ediyorum. Mbarek ramazan ay bo yunca yle brakmayn onu. Ona yazdrmayacam artk. Bunun bir su olduunu aklma getiremezdim." Katip, oru tutarak ve Kur' an okuyarak onbir gn geirdii zin danndan kartld. Anlarnn geri kalann tek bama ve de giz lice yazmak zorunda kalmtm. Aye'ye bir yorumda bulunmaktan kendimi alamadm: "Rasim beyi eskiden tanm olsaydm, size onu imdi igal et mekte olduu makama getirmeyi tavsiye ederdim. Bu i iin ondan daha uygunu bulunamaz." Aye iin, teki ocuklarm iin kayglanyordum. Her ne kadar ona mandolinini, resim kutusunu saladysam da sklyor, sararp soluyordu. Bir gn, hznl bir ekilde benim en sevdiim operam "Kamelyal Kadn"dan aryalar mrldandn duydum, sonra da, grnr neden yokken hkra hkra alamaya balad. 19 1 O Ocanda Aye ve kz kardeleri iin, o kadar beklenen ve o kadar da korkulan, zindanlarn brakmalar ve Konstantaniy ye' ye dnmeleri izni geldi. Buna karar vermek iin, hkmetin va adine ramen, salklarnn bozuk olduu hakknda ehrin dokto rtndan bir rapor gerekmiti. Aye nceleri hibir ey dinlemek is temedi. Her zaman yanmzda kalmak iin ettii yemini tutmamak tan utan duyuyordu. Yola kaca akam ylesine bitkindim ki, onu yatann ze rinde kabul etmek zorunda kalmtm. Onu bir defa daha olacaa boyun emeye ardm. "Bizim hanedanmz mutsuzlukla damgalanmtr sultanm. O nun btn yeleri aclarla karlatlar, ama aln yazsna da katlan319

mak gerek. Dokuz aydr benimle birlikte ikence ektiniz. Bundan daha fazla fedakarlkta bulunmanz istemiyorum." Heyecana kaplmamak iin vedalamalar ksa kestim. Kalfann biri ok telal bir ekilde ieri girdi. Siyah peeli iki kadnn subaylarn dairesine girdiini grmt ve Aye' ye, ze rinde bana i aacak hibir kat tamamas iin yalvard. Kzm nerdeyse zorla giyinmek zorunda braklmt . O ana kadar fera ceyle yetinen Aye ilk defa olarak araf giyiyordu. "Hadi aslan kzm. Siz nden gidin. Rasim bey kapda bekliyor. Vakit geldi." Bahedeki fenerierin hepsi snmt. Aye peronun basamak larn inince kendisini karanlkta buldu. Aalar altndaki siluelini glkle farkediyordum. Ama Rasim beyin onu byk kapya do ru deil de, subaylarn dairesinden yana gtrdklerini grdm. imi aklanamaz bir kayg kaplad. Yardmclan ndan birini haber toplamaya gnderdim. Aye ve kardeleri aramaya tabi tutulmular ve iki kadn tarafndan soyulmulard. Bu kadnlardan biri de Ra sim beyin kendi einden bakas deildi. Kardeleri aalanma ve nefretten dolay scak gzyalar dkerlerken, Aye szlerini esir gememiti. Kzlarnn geleceklerini gvenceye almak istemitim, ama on larn yokluklar, kendi zntsn da vurmayan Mfika' nn ya nmda bulunmasna ramen, iimi paralamaktayd. Perilerimin gidii, ak kalan son pencerenin yeniden kapatlmas demekti. Sessizlie brnm Alatini kk bana her zamankinden daha ok bir mezar, kendi mezarmm gibi grnd. Rasim bey bize, Aye'den gelen ilk mektuplar vermiti. zgr lk duygusu, Konstantaniyye garna ayak basnca cokuyla doldur mutu iini. Dostlarn yanna yerlemi ve sultan Reat'tan gr me isteinde bulunmutu. Dolmabahe' yi hemen hemen bo, kar makarklk, kapp koyvermilik iinde bulmutu. Hkmdardan hkmdara birbirlerini izleyen kalfalar gelip onun giysisinin etek lerini pmlerdi, ama hibiri de benim adm azna almamt. Azlar mhrlenmiti nk.
320

Eli aya neredeyse tutmaz gibi olmu kardeim, ona birka ipe sapa gelmez sz etmi, grme de ksa bir an srmt ancak. Bu ilgisizlik beni yaralamt. Bununla birlikte kzmzn, bizim rza nzla Beyrut' un ileri gelenlerinden Ahmet Nami beyle ayarianan evliliine de arka kmt. 19 1 1 Hazirannn bir gn, Rasim bey bana tahttan indiriliim den beri ilk defa gazeteler getirdi. Byk balklarla Reat' n gele cei ilan ediliyordu. Ona elik eden donanma Selanik'ten grnd zaman, subay lar kk bayraklarla donattlar ve benden, manzaray taraarnn zerinden grmelerine izin vernemi istediler. Elimde drbnmle ben de onlara katldm ve kendilerine imparatorluk bayra tayan kruvazr gsterdim. Biraz sonra sultann birinci katibi kke gel di. Hkmdara hrmeten onu eikte kariadm ve daha sonra da nnde oturmay reddettim. Kardeimi az ok bir gaspedici olarak gren Mfika, bu sayg gsterilerinden dolay kplere binmiti. Sultann ehre girii ok snk oldu. Selanikliler, gzalc bir geit alay yerine, iskeletleri km bir ift al altn ektii antika bir lando iinde, ypranm redingotlu bir kk burjuvann geti ini grdler. Halifenin kanatlar olduunu sanan Arnavutlar ise, enesi tral bu iman adam yz milyon mslmann manevi reisi olarak dnemiyorlard. Bu ziyaretin nedenleri zerinde kendime sorular sormaktaydm. Eer iktidardaki kiiler kardeimi getirtnilerse belirgin bir ama layd bu. nemli olaylar m olacakt? 1 9 1 2 sonbaharnda zindanclarmzda byk bir asabiyet gz me arpt. Sorguya ekilen hizmet erbab hibir ey bilmiyor, bir ey sylemiyordu. Sonra, alaylar dolusu asker ehrin bitiiindeki bo arsaya gelip ordugah kurdular. Onlar balkanda drbnmle seyrederken sava nizarnnda olduklarn grdm. Rasim'e birok defal ar: "Bu askerler nereye gidiyorlar? Ne olup bitiyor?" diye sordum. "Onlar manevra halindeler Efendi." Cevap, beni doyurmaktan uzakt.
32 1

Gn getike kkn evresindeki askeri yerlemeler oal maktayd. Zindanclarmz bize, panj urlarmz kapama emri verdi ler. Boyere ipular toplamaya, hareketleri yorumlamaya, srlar el de etmeye almaktaydm. "Bizden saklanan ne olursa olsun, b tn bu olan biten iyiye iaret deildi." Nbetiler iki, sonra da kat arttrldlar. Srtmacm bir gn, bir p kutusunda bir gazete paras buldu. Kendisi okuma bilme dii iin onu yardmclara verdi. Onlar da, ona bir gz atar atmaz, benim arkasnda kendilerini seyrettiim pencereye kaamak bir bak frlattktan sonra gazeteyi yrta yrta bin paraya ayrdlar. Onlar sorguya ektiim zaman da, beni yalanara bodular. Bir akam, yatal ok olmutu ki, kkn yaknnda bir el ate sesiyle korkun bir lk iittim. Penceremden, bir muhafz subaynn da iresinden frladn ve ana kapya doru kotuunu grdm. Bir ses onu geri ard: "Geri dn, gitme oraya !" Rasim bey bana ertesi gn, mehul birinin intihar ettiini ileri srd. Ama her zaman iyi haber alan aalar bana, bir askerin, Ma kedonyal bir terristin kurunuyla ldrlm olduunu fsldad lar. Bu olaydan krksekiz saat sonra, saray kadnlarndan biri gece nin ortasnda kapmz ald. Mfika amaya gitti. Rasim bey beni acele grmek istiyordu. Hemen giyindim ve zindancnn zgn bir tavr, hilekar bir yzle beni bekledii kk salona getim. "Allah vere de iyi bir haber olsa bu. Bu saatte niye geliyorsu nuz buraya?" "Sizi rahatsz ediyorum Efendim, ama emir zerine geliyorum. Sava halindeyiz." "Kiminle sava halindeyiz?" "Drt lkeye kar savayoruz." lnanszlm, aknlmn da tesine gemiti. "Drt lkeye kar sava m? Size inanmyorum. Bu demektir ki, Balkanlar bize kar birletiler, yle deil mi?"
322

Bana cevap vermekten kand. Bir aklamada bulunmakla ye tindi: "Selanik dme tehlikesinde. Sizi Konstantaniyye'ye gtrmek istiyorlar." "Selanik Konstantaniyye' nin anahtardr. O, dmaniara m ter kediliyor? Ya bizim ikinci, nc ordularmz, nerede onlar? Kim komuta ediyor onlara? Konunun benimle ilgili yan ise nemli de il. Olaylarn seyrine gre oraya buraya tanlacak bir eya dei lim ben. Selanik'ten ayrlmyorum. Hibir tarafa da gitmiyorum." Rasim uzun uzun diller dkt ve yz ask, kulaklan dm bir halde, sabah gn doarken yakarn brakt ancak. Yalanlar beni tiksindiriyordu. Miifika'ya: "Grdn m? Manevradan sz etmiti bana. Ben sana, ordunun savaa hazrlandn sylememi miydim?" teki subaylar, Selanik valisi beni ikna etmeye altlar. Hk metten emir almlard. Onlar dinlemeyi reddettim. Bir dzenden, beni tanmaya zorlayacak hareketlerden kuku duyarak, inanma makta direniyordum. Nereye gidecektim? Niin gidecektim? "Bu drt lke, nasl olur da bizim hkmetimizin ruhu bile duymadan birleiverirler? Ben tahtta olduum srece bu insanlarn birbirleriyle anlamalarn hep nlemiimdir. lkeyi bu hale ko yanlar Allah yoketsin ! Selanik'i, onu savunmadan terketmek ni yetinde misiniz?" Sessiz askerlerin karsnda, acmasz gerekle yzyze kala rak, herkesin korktuu eyi belirtme cesaretini buldum: "lmparatorluumuz kyor." Ertesi gn bir gemi limana girdi, Alman eliliinin hcumbotu nu aknlk iinde tanmtm. Biraz sonra kke, iinden Fethi beyin indii bir kupa arabas geldi. Grmemize daha resmi bir hava vermek iin, beni onunla ok iyi tand eski koyu ceketimi bir redingoda deitirdim. Fethi bey ieri alnd zaman, baklarm, belirgin bir dikkatle, tek sz etmeden zerine diktim. Geliinin nedenlerini seziyordum nk.
323

Bana sultan kardeimin selamlarn iletti, sonra da dnmen emreden ferman uzatt. Beni dmandan kamaya mecbur etmek iin, beni daha nce de ikna etmeyi baarm tek adam gnder niierdi bana. Kendimi koltuuma braktm ve gzlerimi kapadm. Odadaki sessizlik ylesineydi ki, orada bulunan subaylarn soluk allarn belirgin olarak duyuyordum. Fethi' den bana ferman okumasn rica ettim. Ona, yenilginzin itiraf; "Askeri olaylarn doas nedeniyle . . . " diye balayan zc paragraft iki defa batan aldrttm. Duyduum acyla, gitmeyi bir defa daha reddettim. "Bu demektir ki, kutsal toprak Makedonya elimizden kayor, hatta kat bile." Sessizlik daha da arlamt. Ben boyun emiyordum: "Savunmaya katlmak zere burada kalmak istiyorum. Bana bir tfek verin. lnceye kadar birlikte arpacaz." Sklan subaylar yar ak kapdan dar svtlar. Bir el hare ketiyle Fethi beye oturmasn buyurdum ve ondan aklama iste dim. "Karada birka hafta nce mparatorluk' a sava ilan etti, ok gemeden de onu Bulgaristan, Srhistan ve Yunanistan izledi. Hi lal, han nnde derhal geriledi. Vilayetlerimiz birbiri ardna sal drganlarn ellerine dt. Yunanllar bir yldrm savandan sonra Selanik' in kaplarna dayandlar." "Samimi olunuz. durum hakkndaki sizin grnz nedir?" "Gerekleri kendimizden saklamayalm evketmeap ! Yollar ke sildi. Ak kalan yalnzca deniz yolu var. Sylenenlere baklrsa, Yunanllar on saat sonra burada olacaklarm. Dmann eline esir dmekteuse lmeyi yeleyeceinizi renmekle J.Utuflarnzdan yeterince yararlandm. Konstantaniyye' ye dnmeniz, Devlet' in saygnl ve onuru iin gereklidir." limi ekerek ayaa kalktm: "Yolculuum boyunca sizin de yanmda olmanz dilerdim." Bylece, Fethi beye bir defa daha kendimi onun drstlne teslim ettiimi anlattrdm. Haber yaylnca, herkes bavullarn ha324

zrlamak iin acele etti. Deneyimin eitmi olduu Mfika, giysi leri ve ihtiya duyacamz eyalar kendi elleriyle bir sanda t ktrd. Bata, o zamana kadar o derece sert olan, imdi ise bana elik etmek iin alacak derecede istekli grnen Rasim bey olmak zere herkes benimle ayn arabaya binrnek istiyordu. Bu beklenme yen saygdan dolay daha da duygulandm. Gzyalar iindeki halk, arabarnn geecei yol zerinde yzerli gruplar halinde yl m, baryordu. "Terkediyorsunuz bizi. Nereye gidiyorsunuz?" Lorelei' n komutan beni askeri trenle karlad ve Kay zer' den, nereye istersem beni oraya gtrecei emrini aldn sy ledi. Alman konsolosu da, bana gizlice ayn teklifi tekrarlad. Taht tan indirildiim zaman Rus' un yardmn, bugn Alman'n saye sinde kanay kabul etmek iin geri evirmemitim ben. Komutan benden, hareket iin emir vernemi istedi. Ben de tam bir cevap olarak ona parmamla Konstantaniyye ynn gster dim. Yolculuk boyunca Fethi' yi sk sk, yalnzca bana ayrlm bulu nan st gverteye getirttim. Hint hurmas dalndan yaplma iki kol tua oturmu, meltemi iimize ekiyor, manzarann nmzden geiine bakyorduk. Gkyz kuruni, durgun deniz kuruniydi. Bazen bir an iin bir ada beliriveriyordu: Taoz, Semendirek, m roz, Bozcaada . . . Fethi, tahttan indirildirnden beri mparator luk'un bana neler geldiinden azar azar haberdar ediyordu beni. znt ve utanla dolu, g bir grevdi onunkisi, iink baarsz lk ve arlklarn anlatt rejime hizmet etmiti. Ben de bylece rezaletleri, yolsuzluklar, hakszlklar, azn lklarn ayaklanmalarn -ki, kardeimin Selanik'e geliinin, her tarafndan paralanan bir vilayette skOnu yeniden salamaktan baka amac yoktu,- Trablusgarp savan renmi oldum. Bu lde sava, yle mi? Bir smrge imparatorluu kurmann haya liyle yanp tutuan talya, en zayf noktamza saldrm ve de ka zanmt.
325

Peki ama, 3. orduya brakm olduum para, mcevherlerimin satndan elde edilen meblalar nereye gitmiti? Ykselttiim ka le duvarlar yerle bir edilmi, kurduum strateji ie yaramaz hale getirilmiti. Marmara denizinin, btn yolcular hasta dren alkantlar i indeki geiinden sonra, Boaz'n giriinde frtna duruldu. "Zat ahanelerinin, Beylerbeyi' nde tam bir huzur iinde ola caklarndan eminim," dedi Fethi. Btn nlemler alnmt. "Konu Beylerbeyi deil," diye kar ktm. "Ben raan'da o turmak istiyorum. Benim doduum ve aabeyim Murat' n yaa d yer orasdr." "yleyse size haber vermemiler evketmeap. raan saray i ki yl nce yand." "Nasl? Peki ya arivler, Devlet' in belgeleri, sanat eserleri?" "O zamanlar, Makedonyal terristlerin bir suikastinden sz e dilmiti." 19 l 2' nin 1 Kasmnda karaya ayak bastk. Kayk Beylerbe yi' nin mermer rhtmna gelip boylu boyuna yananca, Fethi beyin elini tuttum, onun desteine ihtiya duyuyordum nk. Doruca mhrdarlk ynn tuttum. Bir nbeti, "Yasak!" diye bard. Saraya, haremin valide sultana ayrlm kapsndan girmek zo runda kaldm. Mekanlarn rutubeti birden genzimi yakmt. "Hayat mutlaka burada brakacaz," diye mnldandm. Bana sadk kalanlarn sonuncusu, yardmcm Nuri aa korkuy la, "Niye byle sylyorsunuz?" diye bana sordu. Eskiden bu mekanlarda ykselen tahta kkte lm annemi dndm. Pencerelerimden, vaktiyle orada ok mutlu olduum Yldz' n yeillikler iindeki tepelerini grmek istemiyordum. Kendime bi nann arkasnda, ok yksek ve kr bir duvara bakan bir oda se tim. Mfka'ya da, harem bahelerini gren komu konutu ayr dm. Ne bir banyo odas vard, ne de hatta yazmak iin bir masa.
326

Saray, bir karagah olmak zere donatlmt. Rhtmdaki, mu hafzlar barndran tahta kulbeler arasnda, tfekleri sngl n betiler gidip gelmekteydiler. Fethi bey, onur krc olarak grd bu nlemler konusunda Rasim beyi sorguya ekti. Zindancm zr diledi. Benim lehime yaplacak bir yabanc mdahalesinden kor kuluyordu. Bu nedenledir ki mhrdarlk -onun igal edilmesi komplonun baarsn sanki kolaylatrrm gibi- bana yasaklan mt. Bu belirgin olmayan aklamalar benim hibir zaman uyu mam bulunan eski kukularm canlandrmt : "Fethi bey, olum, siz bir kum1ay subay olarak Selanik' in ger ekten de bir dman igali tehlikesi karsnda bulunduuna ina nyor musunuz? Yoksa, benim buraya dnmde baka bir neden mi var? erefiniz zerine bana aka ve itenlikle cevap verin." "evketmeap, Selanik'in lmcl bir tehlike iinde olduunu ve onun kaybedilmesini ancak bir mucizenin nleyebileceini size sylemek zorunda kalmann zntsn duymaktaym. Zat aha nelerine gelince, kendileri burada orduyu hmayunun korumas al tndadrlar." Rahatlatc grnen bu aklamalara ramen, o izin alp gidince tek gvencemi de kaybettiim duygusuna kaplmtm.

327

XXXI
Elimizden geldii kadar yerlemitik. Yatamzn evresine, sauu kesrnek iin byk paravanalar ve girie de, kuzey rzgar nn rutubete katksn nlemek iin ift sra caml kaplar koydurt tum. Araya taraya, odann yaknndaki bir servis merdiveninin al tnda kk bir blme buldum ve oray kendi izdiim karolarla ssleyerek bir banyo odas durumuna getirdim. Kedim Pamuk, lmszle yakn bir dayankllkla, benimle bir arada kalmay srdrmekteydi. Hayvanlaryla Selanik'te kalm olan srtmacm da bize katlmt. Yldz' daki eski yaz masarn bana getirildi ve ben de Anlar' mn yazmna yeniden baladm. Kurban bayram srasnda, 2 1 Kasm gn Mi.ifika ve ben, Nu ri aann, salonumuza kucanda kk bir ocukla girdiini gr dk. aknlk iinde, bu ocuu da nereden kardn sorduk o na. Bizim tarunumuz mer' mi o, Aye' nin de ilk doan ocuu. Onu dizlerimin zerine oturttum. Glmsi.iyor ve sakalm ekiti rerek beni "cici byk baba" diye aryordu. Kendimi tutamaya rak hkra hkra aladm. Aye ve kzkardeleri beni byle ocu a sarlm ve onu bir trl brakamaz halde buldular. Sonunda be ni ziyaret etme iznini koparmlard. Konuma, bayaln kat snrlar iinde kald, bizi dinleyen kulaklar vard zira. Biribirimizi yeniden bulmann mutluluu yle sine bykt ki, kelimelerin de fazla nemi yoktu zaten.
329

Sevgi gsterilerinin zaman snrlyd ne yazk ki. Nuri aa o cuu geri ald, nk kzlarm ve torunumla bir grme bile daki kaya balanmt. Yola kma saati gelince onlara, derhal Dolmabahe'ye gitme lerini ve sultan amcalarna, kendilerine balettii msaade iin te ekkrlerini sunmalarn tledim. Kzlarm, uyuuk bir harem a as kendilerine yaklap da kstah bir tavrla, padiahn onlar ka bul ederneyecek kadar megul bulunduunu bildirineeye dein sa rayn rhtm zerinde yarm saat beklemek zorunda kalmlar. Kardeime kzamyordum, nk o, rejimin etkili kiilerinin keyif lerine gre datlan grmelere bile hakim deildi. Reat, benim yazgmn aynsyla karlamak korkusundan onlarn btn karar larna boyun eiyordu. Selanik dm, mparatorluk, bir mtareke istemeye zorlan mt. Galipler, bana kar hibir zaman cesaret edemediklerinden daha da fazlasn: Ege denizi adalarn, Girit' i, Makedonya'y, Ar navutluk' u, Trakya'y ve de hatta mparatorluk' un feneri, kutsal ehir Edirne' yi .. istiyorlard. 1 9 1 3' n 24 Ocanda, gnn efendilerinden biri olmu bulunan Enver bey, -u isyan ncs- kalkp Beylerbeyi' ne gelmiti. en akrak, iki dirhem bir ekirdek, byklar ince ve parlatlm, gz bebekleri l l, glmsernesi batan karc, bir eit garnizon Kazanova's ufak tefek bir adamn girdiini grdm. Gveni, ken disinde eksik olan eyi maskeleyebilirdi. Beni saygyla selamlad. "Vatan kurtarm" olmaktan dolay benim honutluumu dileme ye gelmiti. Hangi mucizeyle baarnt bunu? Kurumlana kurum lana bana marifetini anlatt. nceki gn, en sadk yandalarndan ikiyz kiiyi alm ve onlara hoca elbiseleri giydirmiti. Bunlar Bab- A li' ye sokularak, hkmetin, Avrupa tarafndan dayatlm bulunan yz kzartc bar koullarn grt toplant salonunun nndeki hole ka dar szmlard. Bu saldrgan hocalar yle bir amata y apniard ki, Harbiye nazr Nazm Paa, ne olup bittiini grmek iin top lanty bir anlna terketmiti. Aznda sigara, yar glmseyile
330

bu davetsiz konuklar sorguya ekti. "Bu grlt ne demek oluyor?" Enver karlk olarak iki tabanca mermisiyle soukkanl bir bi imde onu yere sermiti* Sonra, birka hocann banda toplant salonuna dalm, bir sandalyenin zerine karak, tabancasn ikti dara yeniden gelmi bulunan sadrazam Kamil Paa' ya dorultmu onu ve meslekdalarn istifaya zorlamt. Enver' in saf saf bekledii tebrikler yerine, ona kzgnlm be lirttim. Katil roln aynarken zora bavurmu olmasnn, Balkan galiplerinin isteklerine direnmek iin d glerin desteine ihtiya duyduumuz srada, Bat' da yarataca tiksindirici izlenimi dn m myd acaba? Uursuz bir valye romannn iindeydik. Ka ranlk paragrafiada dolu tarihimiz, onunla daha yeni lekelenmi bulunduu bu glnecek bayalk dzeyine hibir zaman erime miti. ekilirken ne saygsnda azalma olmu ne de kendini been miliinde. Benim tahtm, bylesi zpktlarn onu ykmak iin yeterli olduu derecede mi kurtlanmt? Bunca zamandr iktidarn iplerini aynatan Mahmut evket sad razam olmutu. Mtarekeyi bozmu ve daha byk yenilgimize yol aan saldrya gemiti. Dmanlar btn cephelerde baar ka zandlar. Edirne dt, yurtseverler veryansn ettiler. 28 Haziran 1 9 1 3' de, muhafzlarmz allmam bir kprdanma gsterdiler. Nbetiler iki katna kanld ve Beylerbeyi'ne geldi im gndeki gibi, sngler tfeklere takld. Birka zamandan beri, zindanclada mahpuslar, zellikle de bir yasaa bal olmasa da bahede birka adm atma hakkn elde et mi bulunan hizmetiler arasnda bir eit hogr havas yerle miti. Bununla birlikte, o akam Nuri aa, bir astsubayn kendisini sert bir tavrla durdurduunu grd. "Geilmez." Dahas, karnma bir dipik darbesi yedi. O psrk adam bunun
Nazm Paa'y vuran Enver bey deil. yiizba Yakup Ceni l ' dir (..)

33 1

zerine kafa tuttu, askere, onu kendisini kaybettirecek derecede hakaret etti. "Yaknda, hem de ok yaknda senden, hepinizden, en bata da efendinden millet yakasm kurtarm bulunacak." Zeki harem aas soukkanlln kaybetmeyerek daha fazlas n renmek isteiyle astsubay kkrtt. Raky belki de fazla ka rmt astsubay. Bildiini aa vurdu. Mahmut evket Paa tam sabahleyi_n seraskerlikten ayrlrken, Beyazt camii meydan zerinde bir cenaze alay tarafndan otomo bilinin n kesilmiti. ofr frene basar basmaz kiralk katiller a rabaya saldrdlar ve sadrazama tabancayla birka el ate ettikten sonra, kendilerini bekleyen bir otomobile binip katlar. Be kur uola vurulan Mahmut evket yirmi dakika sonra ld. Hemence cik, bunlarn, beni tahta yeniden geirmek iin ondan kurtulmak isteyen ve bu gece beni serbest brakmaya alacak olan yandala rm olduklar dedikodusu yayld. Dahiliye nazr, Rasim beye ke sin talimat vermiti: En kk bir kprdanta ldrlmeliydim. Ben bunda, beni bertaraf etmek iin uzun zamandr aranlan ba haneyi grdm. Bu szm ona komplo, beni tahttan indiren kar ltilale ok benziyordu. Mfika ve ben, kulak kirite, "kurtarclarmz" ya da daha dorusu katillerimi bekleyerek berbat bir gece geirdik. Pencerele rimizin altndaki ok hzl bir koma grlts bizi yataktan frlat t. Panjurlarn aralndan, ahrdan kam bir atn zgrlk sar holuuyla tarhlar ineyerek, dallar krarak bahede drtnala kotuunu grdk. Tanyeri bizi ta kesilmicesine boylu boyunca yatan heykeller gibi bulmutu. Sonra gne ykseldi, yaz balangcnn parlak, pembe, altn renkli bir gnyd bu. Hala hayattaydm ben. Bir gn ncesinin nlemleri kaldrlmt ve biz yava yava uslu ocuk ynetimine yeniden dnmtk. Mahmut evket'in katilleri tutuklanm ve abucak yarglan mlard. Askeri mahkeme yirmidrt lm cezas vemiti ki, bun lardan biri de hanedan damatlarndan biri iindi. Erkek kardele332

rimden Kemalettin, lrken kzn bana emanet etmi ve ona da mat olarak semi bulunduu o gen Salih Paa' nn fotorafn vermiti. Merhumun dileini yerine getirmek iin bu genleri ev lendirmitim. O zamandan beri de onlara hep zel bir sevgi besle mitim ve de yeenimin yazgs bu anlar daha bir hznli.i kl yordu. Mahkumlar, cinayet mahalli olan Beyazt camii meydannda, kalabalk bir halk topluluu nnde idam edildiler. Yeenimin ce sedi teki aslanlarn ortasnda sallanmaktayd. Mi.ifika tkrerek: "Sultan Reat'n sakal da kana bulansn inallah," dedi. "O sorumlu deil kadnm, imparatorluk' un ancak ismen haki mi o." "imparatorluk ailesinin btn yeleri, malkurniyet kararn im zalamasn diye ona yalvardlar. ekimser kalabilirdi." "Yeenimizi esirgesinler diye yneticilere bizzat kendisi yal varm, ama eski posta memuru Talat Paa duyarsz kalm." Benim, madurun dul karsna ba sal dileklerimi gnder meme bile izin verilmemiti. Aye' mi bir yldan fazladr grmemitim. teki kzm Seni ha' nn, zindanclarm eytana havale eden bedduas duyulmu ve de ziyaretler hemen yasaklanmt. Ben ona yeni bulumalarmz i in bir srpriz hazrlamtm. Yldz'da brakmak zorunda kalm olduu sevgili papaann bulmutum. Rasim bey kuu geri al mamda yardmc olmutu. Yardmcmz son zamanlarda dzelmek teydi. Mzmzlksa, her zaman yleydi, ama bize kk lfituflar bahetmeye de alyordu. Fethi beyi, bize ayrlan zamandan ok daha uzun sreyle kabul etmememe izin verdi. Dostum -ben kendisini yle gryordum nk- Bulgaristan' a eli atanmt. Arkada Mustafa Kemal' i de askeri atae olarak gtryordu. Elinden davranmak gelmeden, va tanmzn kmesine seyirci kalarak ac ektii iin artk Konstan taniyye'de daha fazla kalmak istemediini anlamtm. Fethi'ye, gelecek konusundaki kayglarm bildirdim. Yabanc glerin, ceremesini ok sk olarak bizim ektiimiz yrtclklar
333

kendi aleyhlerine dnecekti, kanlmaz olarak en sonunda birbir lerini yiyeceklerdi nk. Hi kuku yok ki, u ya da bu gn bir Avrupa sava patlayacakt. Kayzer II. Wilhelm, onbe yl nce bu kehanette bulunurken yanlmamt. mparatorluk, ne pahasna o lursa olsun, tarafsz kalmalyd. Kendimizi u ya da teki cephenin iine atmak ldrc bir hata olurdu. Oysa Almanya bizi izinden srklemek iin btn arln kullanacakt. Fethi bana gvence verdi. Yneticileri, bu Talat' lar, bu Ce mal' leri iyi tanyordu. Enver dnda, hepsi de kendilerini Alman ya' nn aikar hasmlar olarak gstermekteydiler. Benden ayrlr ken, ileteceim mesajlann olup olmadn sordu. "Saltanattan gna getirdiimi aka bildirin." Austos I 9 14'te sava patlam ve mparatorluk fiilen tarafsz kalmt. Vakit geirmek iin, denize bakan yemek salonuna yer lemi halde, tekli drbn yardmyla Boaz' daki giri gelileri iz leme alkanln edinmitim. B ir gn, Osmanl bayra tayan a ma yapllar bana bizim gemilerden farkl grnen iki kruvaz rn getiini grdm. Gvertede urap duran gemiciler bizim niformamz tamaktaydlar, ama uzun boylu, sann, ak tenli bu insanlar hibir bakmdan bizim yurttaiannza benzemiyorlard. Drbnm bana, aceleyle srlm bir boya tabakas altndaki "Gben" ve "Breslau" diye iki Alman adn skmeme imkan sa lamt. Sava gemilerinin tarafsz bir lkenin kara sularna kabul edilmeleri ak bir sava nedeni olutururdu. Alman taraf bastr yordu. tilaf devletleri tarafndan derhal bir sava ilan bekledim. Hibir ey gelmeyince de ardm. Bir ay sonra tuhaf bir olgu dikkatimi ekti. Benim gzlem ala mm iinde hibir gemi gemiyordu artk. Boazii boalmt ve de hi grlm ey deildi bu. Rasim bey, benim soru ateim kar snda "Boazlar'n kapatlmasn emrettiklerini" istemeye iste meye itiraf etti sonunda. Bunun en eski, en belirgin, en kat ulusla raras anlamalarn ak bir ihlali olduunu haykrdm. "Peki ama, Boazlar' kapatmann sava demek olduunu anla myor musunuz?" 334

Bir defa daha yanlmtm, nk tilaf devletleri tepki gster memilerdi. Birok hafta geip gitti. Bir sabah Anlarm kaleme almaktaydm ki, saray komu cami in mezzini yank yank kraate balad. aknlkla saatime bak tm, nk hi de namaz vakti deildi. Kutsal savaa, Cihat'a a ryordu mezzin. Halife mminlerin, kafirlerle arpmak zere i s lamn yeil bayra altnda sralanmalarn emrediyordu. Paytahtn mezzinleri ayn ary minareden nnareye tekrarlyorlard. Rasim bey bu defa kendisine yalvartmadan konutt. Bir hafta nce Trk hcumbotu Karadeniz'i gemi ve Odesa \imanna girerek Rus ve Fransz sava gemilerine ate amlar, sonra da toplarn ehire evirerek orada nemli hasariara neden olmulard. Birka gn sonra Rusya bize sava ilan etti, Fransa ve ngiltere de hemen onu izledi. Cevap olarak bizim yneticilerimiz, kutsal sava balatmak gibi parlak bir dneeye kapldlar. Rasim savincin den uuyordu. "Cihat, insann hayalinde varolan bir gtr ancak Beyefendi . Yeil bayrak altna hi kimse gelmeyecektir." Zindancm beni dinlemedi bile. Zaferimizden kuku duymuyor du. "Ben gelecekten korkuyorum Beyefendi. devlete kar bir den savaa girmek bir lgnlktr. Bunun sonular hesaplanama yacak kadar byk olacak." Rasim bey, savan bandan beri gazeteleri ancak iyi haberler yaynladklar zaman okurnama izin veriyordu. Vatann aclar iin de olduunu hissetmem iin kesin bilgilere ihtiyacm yoktu. Boz gunlar, felaketleri tahmin etmekteydim. Bununla birlikte, o 1 9 1 5 gn, bir mabeyincinin, bana sultan Reat tarafndan getirdii me saj duyunca heyecana kaplmtm: "Biraderim kendisini hazr bulundursun. lmparatorluk ailesi nakledilecek. Biraderim Bursa' ya gnderilecek. Ben kendim de Konya'ya gideceim." Mabeyinciden, tilaf glerinin, anakkale Baaz' ndaki Geli335

bolu yarmadasna asker kardklarn ve paytahta doru ilerle diklerini rendim. Kardeimin korkan biri olduunu, hi kimsenin paytaht ter ketmemesi gerektiini bara bara syledim. Mabeyinci titreye titreye bana, gn oktan balam olduunu syledi. Kadnlar ve ocuklar lkenin ilerine doru gidiyorlard. Bankalar altnlarn Kk Asya' ya gnderiyorlard. Bab- A li'nin arivleri koruma al tna alnmt. El konulmu bulunan trenler elileri, hkmeti, sul tan ve imparatorluk ailesini Anadolu'nun derinliklerine gtrmek zere harekete hazr garlarda bekliyorlard. tilaf glerinin muzaf ferane gelii her dakika beklenmekteydi. Mabeyinci, bana gerisini de itiraf etmek iin ban nne edi. Talat Paa, dmann eline gemesini nlemek iin ehrin atee ve rilmesini emretmiti. Btn etim ve kanmla bu vahilie kar is yan duygusu iindeydim. Mabeyinciye, sultana gtrmesi iin ben de bir mesaj verdim: "Biraderime iyice aniatn unu: Konstantaniyye' den ayrlmaya cam ve onun klleri arasnda leceim." Haftalar, aylar geti, ne ehir boaltld ne de saldr oldu. Yak c, kvrandrc yaz geldi. Rasim bey, yz bir defalk l l parla yarak bana, dmann, bozgunlarn en kanlsna uradktan sonra denize dklnn barikOlade haberini verdi. Fethi'nin arkada Mustafa Kemal' in adn syledi. Rasim' e gre, bu beklenmedik baarnn gerek yartcs O' ydu. Bir gn, muhafzlarm, silahlarn parlatarak, giysilerini gzden geirerek iki dirhem bir ekirdek kuandlar. Tekneden byk ni formas iinde bir asker inince ona selam durdular. Otuziki yanda Harbiye nazr olan, Almanlar'n sadk adam Enver Paa beni gr meye geliyordu. Klcn hrmeten zerinden kard ve elinden geldiince batan aa bir sevimlilik kisvesine brnerek, bana en byk nezaketi gsterdi. Karlkl iltifatlar ve kutlamalarda bulun duk. Yeenim Naciye sultanla evlendii iin kendini beenmilii snr tanmamaktayd artk. Bu byk sayglada ona sava haberle rini sordum.
336

"Baz kk sorunlarmz var. Hi nemli deil . Kazanacaz, bundan emin olun." Ona karlk vermeden nce, babaca bir tavrla bam salladm: "Ruslar neredeyse btn Anadolu' yu igal ediyorlar Paa. G neyde ngilizler Frat' n yata boyunca kyorlar, Badat' alp Musul ' a doru ilerliyorlar. am' kutsal ehirlere balayan demir yolu hattnn gerekletirilmesi benim en aziz dileim olmutu. Bu hat onlarn eline dt. Hicaz bamszln ilan etmi bulunuyor." Onun sandndan daha ok ey bilmekteydim. Enver zl mt. Durum gerekten de o derece acklyd ki, bana akl sorma ya gelmiti. Bu yeniden karlama ok ge olmutu. "Tehlikeleri ve frtnalar nceden sezmek gemiyi yrten kap tana der Paa. Benim gibi darda bulunan insanlar hibir ey bi lemez, anlayamaz, yapamazlar. Ben dnyadan elimi eteimi ek tim ve bildirecek hibir yorumum da yok." Gidiini pencereden seyrederken, bahede bir kenarda, tanma dm uzun boylu, zayf, solgun sarn bir subay farkettim. Gr n benim ylesine dikkatimi ekmiti ki, kim olduunu sorutur dum. Bu, muhtemelen arkada Fethi beyin tavsiyesiyle biraz do lamaya kan Mustafa Kemal' di. Gzetlendiini tahmin etmeksizin kk olum Abid'e yaklat ve ocuun byk sevin gsterisi iinde ona, getirmi olduu iki yavru geyii armaan etti. Bu davran beni haddinden fazla duy gulandrmt. Nuri aaya: "Bu tekilere benzemiyor, onun mstesna bir insan olduunu anlamak iin bir bakmak yeter," dedim. Mfika' nn bir Ermeni terzisi vard. Kadn bir gn, tam da prova srasnda hkra hkra alamaya balamt. Kadnnn gstermi olduu ilgi onu iini amaya sevketti. Ruslar, EmenHer' in oturduklar vilayetleri tehdit ettikleri iin, hkmet de Ermeniler' in istilaclarla ibirlii yapmalarndan kor karak, onlar srmeye karar vermiti. Terzinin ailesi de, tekiler gi bi yuvasndan ayrlmak zorunda kalmt. Halk yava yava, ehir
337

ehir, ky ky gtrld ve kervanlar bir toz bulutu iinde Mezo potamya' ya doru yola koyuldu. Ermeniler henz yola dmlerdi ki, zulmler de balad. Ka dnlar ocuklarndan, kocalar kanlanndan ayrtldlar. Ailelerinden kopartlan ihtiyarlar, kendilerini arabuk yokolmann kysnda buldular. Muhafzlar onlar arabalardan dar attlar. Kervanlar y lece, arkalannda mezarsz llerin, tifs, dizanteri, kolerann son aamasnda can ekienterin oluturduklar uzayp giden bir izgi braktlar. Akbaba srleri havada dnp duruyorlar, gece akallar cesetler iin birbirleriyle ekiiyorlard. Muhafziann says yeter sizleince de, dalanndan kopup gelen Krt ve Arap kabileleri ka dnlarn zerlerine atlarak onlara tecavz ediyorlar, ldryorlar, erkekleri boazlyorlard. Sa kalaniann zerlerindeyse paavralardan baka birey bu lunmuyordu artk ama o paavralar bile yoksullar tarafndan s klp alnyordu ve onlar da, haftalar boyu ln cehennem s caklnda ilerlemek zorunda kalyorlard. Yzlercesi yollarda dm kalm, dilleri birer kor parasna dnmt. Su hav zalarna vardklar zaman muhafzlar onlarn girilerini engelli yor, onlara karlksz tek bir damla su vermeyi bile reddediyor lard. Terzinin dokunakl hikayesini, onu durduracak gc bile ken dimde bulamayarak, sonuna kadar dinledim. Gemi, iinde bu lunduumuz zamanla kanmaktayd. Karabasan yeniden yayor dum. zgrlk adna beni devirenlerin, ayn kiilerin soukkanl lkla bir baka trl nemli cinayet ilediklerini grmek iin btn dnya tarafndan, Ermeniler' i yoketmekle haksz yere sulanmaia nna demi miydi? rendiime gre, altyz binden bir milyona kadar l saysndan sz edilmekteydi gerekten de. Bu canavarlk, aclann bitirecek son darbe gibi gelmiti bana. mparatorluk'un can ekitiini grmeye devam etmektense lme yi tercih ederdim. Ve de artk bekleyecek uzun zamanm kalmadn da biliyor dum. Bu 1 9 1 7 gznde, sol tarafndan yaylan bir an hissettim.
338

Doktorum, drst Ati bey zatrree tansnda bulundu. Yaknlar nn kibarlnn benden esirgemedii yalaniara ramen, durumu rnun ciddiyetini derhal anlamtm. tahm, uykumu kaybetmi tim. Olaylara ilikimi kesmitim. Mfka' nn akna ramen artk sadece .. sonsuz yalnzl zlemekteydim.

339

SONSZ
I l . Abdlhamit, 1 0 Ocak 1 9 1 8 ' de bir kalp krizinden ld. Su
baylar, zindanclan, oullan imparatorluk ehzadeleriyle birlikte naann evresinde nbet tuttular. Rasim bey yatann ayakucun da kald ve sabaha kadar Kur'an okudu. Enver Paa ertesi gn, bir soruturma kurulunun banda Bey lerbeyi'ne geldi. Merhumun odasna girerek yatan baucundaki dolab paralad. Sultann Anlan 'n anyordu. Btn gmme do laplar at, giysilerin ceplerine varncaya kadar kantrd. Aalar tarafndan ihbar edilen Mfka, elindeki yazlan teslim etmesi i in uyanld. Mfika, tehdit altnda bulunmasna ramen bunu reddetti. Zamann hakimi az sk, sadk ve gl e karsnda boyun emek zorunda kald. Birok resmi kii, Sultan Reat' n, hkmetin temsilcilerinin, ama zellikle de mtevazi halk tabakasnn oluturduu ok byk bir kalabalk Abdlhamit'in tabutunu, topraa verilecei II. Mah mut trbesine kadar izledi. nsan hafzas, Konstantaniyye sokakla nnda byle bir kalabal hibir zaman grmemiti. Dnyann en nefret edilen insan, son rnekanna eski uyruklarnn alayp szia malan iinde gelmiti: "Bizi terkediyorsun Baba ! Nereye gidiyorsun?" "Kzl Sultan", "Cehennemlik Kul", "Byk Kan ici" sonun da "Baba Hamit", iyi byk baba olmutu.

341

Abdlhamit'in elinden den me' ale Mustafa Kemal tarafn dan yerden alnd. O, tkenmi sanlan gleri seferber ederek za fere ulat, istilacy kovdu. Giriimlerinin birou Abdlhamit' in sapknlklann andracakt, imparatorluk' un Trk olmayan vilayet lerini terketti nk, saltanat kaldrd, Devlet' in laikliini ilan etti, kadnlar peeden kard. "Son Sultan"dan ok farkl olan bu a dam yine de ona layk oldu, nk yknt ve kllerle gl bir ulu su, modern Trkiye'yi yaratt ve Trkler' in atas, Atatrk oldu.

342