Atom-Mol Foy 2012

YILDIZ TEKNK NVERSTES
Fen Edebiyat Fakltesi Fizik Blm
2012-2013 GZ YARIYILI
ATOM VE MOLEKL FZ LABORATUVARI

2012
A1: HESENBERG BELRSZLK LKES

Deneyin Amac: Tek yarkta krnm olay yardmyla Heisenberg belirsizlik ilkesinin tanmlanmas. alma Konular: Tek yarkta krnm, n ikili doas, Heisenberg belirsizlik ilkesi.
TEORK BLG
Klasik Fizik kanunlarna gre bir paracn momentumunu ve konumunu ayn anda kesin bir bir ekilde belirlemek mmkn iken, kuantum mekaniinin geliimi ile birlikte bu dnce terk edilmitir. W. Heisenberg tarafndan 1927 ylnda ifade edilen belirsizlik ilkesine gre bir paracn konum ve momentumunu ayn anda (e zamanl olarak) kesin olarak belirlemek mmkn deildir. x paracn konumunda belirsizlik ve p momentumundaki belirsizlii ifade ediyorsa, bu iki bykln arpm
ile verilmektedir. (y ve z dorultusundaki ilemler iin de benzer yol izlenmektedir). Burada h Planck sabiti olmak zere h=6,626x10-34 J.s dir. Benzer ekilde E enerjideki belirsizlik ve t zamandaki belirsizlik olmak zere Heisenberg belirsizlik ilkesi enerji-zaman cinsinden
ile de verilmektedir. Yukardaki eitliklere gre eer paracn konumunu en hassas ekilde (x0) lmek istersek, momentumdaki belirsizlik ok byk olacaktr (p). Bunun tam tersi de dorudur. Belirsizlik ilkesini daha iyi anlamak iin bir rnek verelim. Momentumu bilinen (p=k) bir parack ele alalm. Byle bir parack iyi bilinen bir dalga boyuna sahip ve sinsoidal dalga (tek renkli dalga) tarafndan temsil edilmektedir. Tek renkli bir dalga sonsuz uzunluktadr ve genlii sabittir. Bu yzden parack x= -,+ aralnda herhangi bir yerde olabilir ve paracn konumu tamamen belirsizdir (x).
ekil 1: x= - ve = + aralnda sinsoidal dalga. Bu durumda p0 ve x.
imdi de konumu iyi bilinen (x0) bir parac ele alalm. Uzayda kk bir uzantya sahip dalga paketleri bu tr paracklar tanmlamaktadr. Bu durumda ise momentumda belirsizlik ortaya
Heisenberg Belirsizlik lkesi
kmaktadr (p). Dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr. Momentum ve konumdaki belirsizlik lm aletlerinin yetersizliinden kaynaklanmamaktadr. deal lm cihazlar bile prensipte daha iyi sonular vermez. Heisenberg ilkesi temel bir doa kanunudur. Belirsizlik maddenin doasnda vardr. Konum ve momentum ayn anda iyi belirlenebilir deildir. Konum iyi belirlenebilir olduunda momentum iyi belirlenebilir deildir veya tam tersi geerlidir.
DENEY
Bu deneyde dalga mekanii yardmyla Heisenberg belirsizlik ilkesini inceleyeceiz.
ekil 2: Tek yarkta krnm
Tek yarkta fotonlarn krnmn gzlemleyerek, fotonun y konumundaki ve p y momentumundaki belirsizliklerin arpmnn
eklinde olduunu gzlemleyeceiz. Eer yarktan geen paracklar klasik paracklar olsayd, ekrana den paracklar yarn alanna benzer bir aydnlk blge olutururdu. Fakat bu yarktan bir dalgann getiini dnrsek, krnm ve giriim olaylar sonucunda ekranda giriim saaklar oluur. Giriim ve krnm dalgalarn karakteristik zellikleridir ve bu zellikler deneysel olarak dorulanan de Broglie hipotezinin de temelini oluturmaktadr. Yara gnderilen fotonlar x-dorultusunda ilerlerler (yarn bulunduu dzleme dik dorultuda). Ancak yarktan geen fotonlar y-dorultusunda da bir bileene sahip olurlar. Genilii d olan yarktan geen fotonun y-dorultusundaki konumu iin belirsizlik d kadar olacaktr. yleyse;
yazlabilir. Krnm deseninin 1. minumumu (1.karanlk izgi) kullanlarak hzdaki ve momentumdaki belirsizlikler,
(1)
c: k hz : 1. minumumun as ve momentumun y-bileenindeki belirsizlik
Vy = csin py = mcsin
h
(2)
(3)
m, fotonun ktlesidir. Paracn momentumu ve dalga boyu arasndaki iliki De Broglie bants yardmyla verilmektedir.
= p = m. c
h
(4)
bylece y-dorultusundaki momentum
ile verilmektedir. Tek yarkta krnm olay iin minimumlar
py = sin sin = k
d d
(5)
(6)
(k=1,2,3) ile verilmektedir. Bu durumda 1. minumum iin k=1 ve
Bu ifadeyi momentum iin yazdmz eitlikte yerine koyarsak,
sin = py =
(7)
haline gelir. Paracn konum ve momentumu iin bulduumuz eitlikleri arparsak Heisenberg belirsizlik ilkesi ile tutarl olan ifadeyi elde ederiz.
(8)
Deney dzeneinde asn ilk minimumun yerinden
y. py = h
y L
(9)
ile elde ederiz. Burada; L: yark ile ekran arasndaki uzaklk y: 1. minimumun merkeze olan uzakl olarak verilmektedir. (5) ve (10) eitlikleri yardmyla y-dorultusundaki momentum
tan =
(10)
Bu durumda (1) ve (11) ifadelerini (9) ifadesinde yerine yerletirirsek

d
py = sin(arctan
y
y L
(11)
eitliini elde ederiz.
sin arctan = 1 L
(12)
Kullanlacak Aletler: Lazer kayna, optik yol, diyafram, fotosel, voltmetre, ekran.
DENEYN YAPILII
1- Yark ve ekran arasndaki uzaklk (L) 2 m olarak ayarlanr. 2- Tablodaki farkl d yark genilikleri iin, oluan 1.karanlk izgilerin merkeze olan uzaklklar llerek tabloya kaydedilir. 3- Elde edilen byklkler (12) ifadesinde yerine konularak elde edilen deerler tabloya kaydedilir.
d(mm)
y(mm)
L(m)
d y sin arctan = 1 L
SORULAR
1- De Broglie hipotezini aklaynz. 2- Krnm olaynn gereklemesi iin dalga boyu ve yark genilii arasndaki iliki ne olmaldr? 3- Krnm bantsnn karln gsteriniz.
A2: HDROJEN SPEKTRUMUNUN

NCELENMES VE SODYUMUN NCE YAPISI
Deneyin amac: Bilinen bir spektrum yardmyla Spektrometrenin kalibrasyon erisinin izilmesi, Hidrojen Spektrumundan Rydberg sabitinin hesaplanmas ve Sodyum (Na) spektrumunda ince yap ayrlmasnn tayini. alma Konular: Kesikli ve srekli spektrumlar, Hidrojen atomunun Spektrumu, Bohr Atom modeli, ince yap, prizma, giriim, krnm, dearj tpleri, Rumkorf makaras.
TEORK BLG
1- Hidrojen Atomunun Spektrumu Beyaz k birok farkl dalga boyunda n kombinasyonundan meydana gelmektedir. Eer beyaz prizmadan geirecek olursak kendisini oluturan farkl dalga boylarna ayrlarak srekli spektrumu meydana getirecektir. Srekli spektrum farkl dalga boylarnda k iermektedir. Bir elementin gaz veya buhar durumunda atomlarnn uyarlmas sonucu yayd k prizmaya gnderildiinde ise kesikli bir spektrum oluturur. Srekli spektruma kyasla kesikli spektrum sadece belli dalga boylarnda iermektedir. Her bir elementin kendine has spektrumu vardr ve grnen spektrum izgileri atom iindeki elektronlarn geileri sonucu meydana gelmektedir. Bir proton ve bir elektrona sahip olan hidrojen atomu doadaki en basit yapl element olarak en basit spektrumu vermektedir. lk olarak Balmer (1885) tarafndan yaplan deneyler sonucunda bulunan hidrojenin spektrumunun grnr blgede drt adet spektrum izgisi vardr. Bunlar 656 nm (krmz), 486 nm (mavi-yeil), 434 nm (mavi-mor) ve 411 nm (mor)dur ve grnr blgedeki bu geiler 2.enerji seviyesine yaplan geilerdir. Balmer, Angstrom un lmlerine dayanarak Hidrojenin ilk drt grnr spektrum izgisinin dalgaboylarn kullanarak bunlarn aadaki formlle elde edilebileceini bulmutur.
Burada b=3645,6 Angstromdur ve n=3,4,5,6 eklindedir. Balmer, ayrca daha nceleri varl bilinen n=7,8, vb. iin grnr blgede olmayan (kzltesi) baka izgilerin de varln ne srmtr. Bu durumda, formldeki 4 yerine 9, 16, 25, vb. saylar gelecek ve dalga boyu kzltesi blgede olacaktr. Balmer in forml 1888 de svireli Rydberg tarafndan genelletirilmitir:
2 4
(1)
Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps
= =
(2)
ekil 1: a) Spektral serileri. b) Bohr atom modeline gre Hidrojen atomunun grnr blge spektrumunu oluturan elektron geileri. c) Hidrojen atomunun grnr blgedeki Balmer serileri.
burada n ve m son ve ilk yrngeye karlk gelen tam saylardr. birim uzunlua den dalga says olarak tanmlanmaktadr ve R H =1.0973x107 m-1 Rydberg sabitidir. Bu forml Hidrojen atomunun spektrum izgilerini iyi bir tutarllkla ifade etmenin yan sra sodyum ve potasyum gibi alkali metallerin de spektrum izgilerini aklamakta baarldr.
Hidrojen Atomu iin Bohr Modeli Bohr atom modeline gre, atomlar ktlesinin ou merkezde toplanan bir ar ekirdek ve bu ekirdein evresinde belirli embersel yrngelerde hareket eden ve ekirdee gre ktlesi ok kk olan elektronlardan olumaktadr. Bu yrngeler, elektronun ekirdekten uzaklna bal olarak, n=1,2,3, vb. eklinde enerji seviyelerine karlk gelen ba kuantum saylar ile etiketlenirler. Bir atom, bir elektromanyetik ma ile, baka bir atomla ya da elektronlarla arptrlarak foton sourup uyarldnda ekirdein evresindeki elektronlar arpmada aktarlan enerjiye gre daha st enerji seviyelerine gei yaparlar. arpmann etkisi getikten hemen sonra st enerji seviyelerine gei yapan bu elektronlar, atomun kararl olmas iin, daha dk enerji seviyelerine foton yayarak gei yaparlar. Bu gei srasnda yaylan fotonlar atom spektrumlarn olutururlar.
Bohr modeli Hidrojen atomunun yapsn ve enerji seviyelerini baarl bir biimde aklamasna karn daha karmak yapdaki atomlar aklayamamaktadr. Hidrojen atomundaki farkl n kuantum saylar ile ifade edilen kuantumlu enerji seviyeleri arasnda gei yapan bir elektron Bohr modeline gre bu kuantumlu enerji seviyeleri arasndaki enerji farkna eit enerjiye sahip bir foton yayar.
salnan fotonun frekans
ise birim uzunlua den dalga says
= = (E1 E2 )
h
h = E2 E1
c 1
(3) (4)
olarak yazlr. Buradaki enerji seviyeleri Bohr teoresinde
= =
1
hc
(E1 E2 )
(5)
ifadesi ile verilir. Bu ifadedeki E 1 hidrojen atomunun iyonlama enerjisi, CGS birim sisteminde,
ve
= 1,2,3,
(6)
olarak verilir. (6) numaral denklem (5) numaral denklemde kullanlarak yeniden dzenlendiinde,
1 =
1
22 4 2
(7)
ifadesini elde ederiz. Bu sonu denklem (3) ile karlatrldnda Rydberg sabiti
E1
2 hc 2
2 1
(8)
olarak bulunur.
22 4 3
(9)
2- Tek Elektron Spektrumu Pauli ilkesine gre dolmu bir elektron kabuu zerinde tek bir deerlik elektronuna sahip bir atoma tek elektronlu sistem denir. Hidrojenin (Z=1) dnda periyodik cetvelde yer alan Lityum (Z=3), Sodyum (Z=11), Potasyum (Z=19), Rubidyum(Z=37) ve Sezyum (Z=55) gibi alkali metallerin spektrumlar bu snfa girer.
Tablo 1: Tek elektronlu baz elementlerin elektron dzenleri. Element Atom Numaras (Z) Elektron Dzeni
Hidrojen (H) Lityum (Li) Sodyum (Na) Potasyum (K) Rubidyum (Rb) Sezyum (Cs)
1 3 11 19 37 55
1s1 1s2 2s1 1s2 2s2 2p6 3s1 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p6 5s1 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p6 5s2 4d10 5p6 6s1
Tablo 1 de grld gibi verilen bu elementlerin atomlar iin ortak zellik, kapal(dolmu) elektron kabuu zerinde tek bir deerlik (valans) elektronu bulunmasdr. Kapal elektron kabuunun altndaki elektronlarn toplam asal momentumlar ve toplam manyetik momentleri sfr olduundan, bunlarn atomun enerji dzeyi zerinde herhangi bir katks yoktur. Bu yzden atomun fiziksel ve kimyasal zelliklerini yan sra, spektrum yaplarndan da bu tek elektron sorumludur. Sodyum (Na) atomunun spektrumu btn alkali spektrumlar arasnda en belirgin olandr. Normal halde 10 elektronu n=2 kapal elektron kabuunun altnda yer alan sodyumun, bu kabuun zerinde tek bir 3s deerlik elektronu bulunmaktadr. Bu alt grup iin L=0 , S= ve J=L+S=1/2 deerlerini aldndan, sodyum atomunun temel enerji dzeyi 3s 1/2 dir. Sodyumun 3s deerlik elektronu iin, spin asal momentumu || = ( + 1), yrngesel asal momentumu || = ( + 1), toplam asal momentumu || = ( + 1) deerlerini almakta olup, bu elektron iin 0 olduu srece, = + 1/2 ve = 1/2 olmak zere iki farkl deer alabilir. Buna gre sodyum atomunda S enerji dzeyleri tek, buna karlk P,D,F enerji dzeyleri daima ifttir. Bu iftli dzeyler arasndaki fark dalga boyu cinsinden 6 kadardr. Bu deerlik elektronunun yrngesel ve spin momentlerinin karlkl etkilemesi sonucunda S dzeyinden baka her enerji dzeyinin iki veya daha fazla bileene ayrlmasna ince yap denir.
ekil 2: Sodyum atomunun spektrum serileri.
lk kez Paschen-Runge ve Rydberg (1980) tarafndan ortaya konulduu gibi, alkali elementlerin optik spektrumlar drt temel seviyeye ayrlarak incelenebilir. Bu spektrum serileri; (R H =1.0973x107 m-1) Ba seri: =
1
Keskin seri: =
= (
1 1
Dank seri: = Temel seri: =
31,37)2 1
(30,88)2 1
0,88)2 1
; 3S nP
(30,88)2 1
(30,01)2
(1,37)2 1
; 3P nS
(n = 3,4,5, )
(10) (11)
(0,01)2 1
(0,001)2
; 3D nF
; 3P nD
(n = 4,5,6, )
(n = 4,5,6, ) (13)
(n = 3,4,5, ) (12)
3- Krnm A Krnm a k kaynaklarnn analizinde kullanlmaktadr ve ok sayda birbirine paralel yarklardan meydana gelmektedir. Ik dalgalarnn krnmnda kullanlr ve dalgann faznda, genliinde veya her ikisinde de periyodik deiimler yapabilir. En ok karlalan a biimi; temiz, dzgn bir cam tabaka zerine paralel yarklar izilerek yaplr. Bir krnm a bir santimetresinde veya bir milimetresinde bulunan yark says ile karakterize edilir. Krnm a zerine dalga boylu bir k demeti drldnde Huygens-Fresnel teorisine gre her bir yark k kayna gibi davranr ve dier tarafa her dorultuda k saar. Ekranda grnen grnt krnm ve giriim olaylarnn birlikte gereklemesinin bir sonucudur. Her bir yark krnm olayn gerekletirirken, krnma urayan nlar ise giriim olayn gerekletirerek ekrandaki
grnty olutururlar. Dalgalar yarklardan ayn fazda karlar. Fakat her bir dalga ekrana ulaana kadar farkl mesafeler kat eder.
ekil 3: Krnm ann grnm. Burada d yarklar aras mesafedir. Komu iki yark iin yol fark dsin olarak verilmitir.
Ardarda gelen iki dalga arasndaki yol fark = ile verilmektedir. Eer yol fark dalga boyunun tam say katlar kadarsa yarklardan gelen btn dalgalar ayn fazda olur ve aydnlk blge gzlenir. = = ve m=0, 1, 2, 3... Karanlk blge ise = = (2 + 1) 2
(14)
(15)
forml ile elde edilir.
DENEY
Kullanlacak Aletler: Spektrometre (Gonyometre), prizma, Krnm a, dearj tpleri, Rumkorf makaras, ak, g kayna. a) Spektrometrenin Kalibrasyon Erisinin izilmesi 1- Spektrometrenin fantnn nne Civa lambas konulur ve ular gerilim cihazna balanr. 2- A ler kullanlarak referans as okunur.
3- Ik kayna altrlr, drbnden baklarak spektrumun bilinen dalga boylarna karlk gelen alar ( n geli dorultusundan sapma miktar) okunur. 4- Tablo-1 den yararlanarak = () kalibrasyon erisi izilir.
Tablo-1: Civa Spektrumu
Renk Krmz Krmz Krmz Sar Yeil Mavi-yeil (Turkuaz) Mavi Mor
() 7075 6950 6100 5825 5500 4950 4400 4125
b) Hidrojen Spektrumundan Rydberg Sabitinin Hesaplanmas 1- Civa buharl lamba yerine Hidrojen ieren dearj tp, Rumkorf makarasnn ularna balanr. Rumkorf makaras akye balanp altrlr. (DKKAT! RUMKORF MAKARASININ ULARINDA ARATIRMA GREVLSNN GZETMNDE AINIZ) YKSEK GERLM BULUNMAKTADIR.
2- Spektrum drbnnden baklarak Hidrojen atomunun Balmer serisindeki spektrum izgilerine karlk gelen alar okunur. 3- izilen kalibrasyon erisinden yararlanarak okunan alarna karlk gelen dalga boylar belirlenir. Bulunan deerler Tablo-2ye ilenir. 4- (2) numaral denklem kullanlarak Rydberg sabitleri hesaplanr ve bulunan deerlerin ortalamas alnarak bal hata hesab yaplr.
Tablo-2: Hidrojen Spektrumu
Renk
()
c) Sodyumun nce Yaps 123456G kaynann ularna sodyum lambas balanr ve altrlr. A ler kullanlarak referans as okunur. Krnm a yardm ile sodyumun sar D izgileri ikinci mertebe spektrumunda gzlenir. Bu iki izgiye ait 1 ve 2 krnm alar llr. (14) denklemi yardmyla 1 ve 2 dalga boylar hesaplanr ve belirlenir. nn deeri yaklak olarak 6 olarak bulunnur.
EK- Alerin kullanlmas

1- Alerin sabit ksm zerindeki 0 saysnn karlk geldii say aral alt tarafta belirlenir. (rnek. ekil 4de bu aralk (231-231,5) tir.) 2- Bu say aral belirlendikten sonra aral ifade eden kk say esas a olarak derece cinsinden kaydedilir. (rnek. ekil 4de esas a 231o dir.) 3- Esas aya ka dakika ekleneceini belirlemek iin sabit blme zerindeki ilk olarak hangi izginin hareketli ksmdaki izgi ile tam akt tespit edilir ve bu akan izgi esas aya ek olarak dakika cinsinden kaydedilerek a lm tamamlanr. (rnek. ekil 4ye gre a 231o 14 dr.) 1- Dakika dereceye evrilerek esas aya eklenir (1 derece 60 dkdr ).
ekil 4: Aler.
SORULAR
1234567Bohr atom modelini aklaynz. Rydberg sabitinin fiziksel anlamn yaznz. Hidrojen dearj tpnn foton yaynlama mekanizmasn aklaynz. Spektrometre nedir? Kullanm alanlarn yaznz. Krnm olaynn gereklemesi iin ve d arasndaki iliki ne olmaldr? Spin-Yrnge etkilemesi nedir? Aklaynz. Sodyum lambasndan gelen k, 4000 izgi/cm lik bir krnm ann 1 cm sini aydnlatrsa ikinci mertebe spektrumda sodyumun iki izgisi arasndaki asal fark ne kadar olur?
A3: FOTOELEKTRK OLAY

Deneyin Amac: Fotoelektrik olay yardmyla Planck sabitinin belirlenmesi alma Konular: Kuantum kuram, n doas, krnm, elektromanyetik dalgalar, fotoelektrik olay
TEORK BLG
Fotoelektrik olay ilk kez 1887 ylnda Heinrich Hertz tarafndan gzlenmitir. Hertz elektromanyetik dalgalar zerinde deney yaparken, katotla anot arasndaki hava boluunda oluan elektrik arklarnn, katot zerine mortesi k gnderildiinde daha kolay olutuunu farketti. Bu gzlemin zerinde Hertz fazla durmad. Ancak baka fizikiler bu olay anlamaya altlar. Ksa zamanda bu olayn sebebinin, katot zerine gelen n frekans yeterince yksek olduunda, katotdan elektron yaymlanmas olduu anlald. Bylece n, metal bir yzeyden elektron skme etkisine sahip olduu anlalm oldu. Biz bu etkiye fotoelektrik olay (etki) diyoruz. Ik tarafndan sklen elektronlara da fotoelektronlar adn veriyoruz. In metal bir yzeydeki elektronlar skc bir etkiye sahip olmas, n klasik elektromanyetik dalgalar teorisi ile aklanabilen bir olgudur. Bunun iin, elektromanyetik dalgalarn birbirlerine dik dorultularda salnan elektrik ve manyetik alanlardan olutuklarn dnmemiz yeterlidir (ekil 1). Elektromanyetik dalgann elektrik alan ykl bir parack olan elektrona eE eklinde bir kuvvet uygular. Burada E elektrik alan ve e elektronun ykn gstermektedir. Bu kuvvetin neden olduu itme nedeni ile bir elektron metal bir yzeyden sklebilir. Bu sebeple fotoelektrik olay balangta fizikileri ok artmam ve bu olayn klasik fizik ile aklanabilir olduu dnlmtr. Ancak fotoelektrik olaya ilikin yaplan daha detayl deneyler, bu etkinin klasik fizik ile aklanmasnn mmkn olmadn gstermitir.
ekil 1: In elektromanyetik dalga modeli
1902 ylnda P. E. A. Von Lenard metal plakadan k tarafndan sklen fotoelektronlarn enerjilerinin plakaya gelen n iddetine nasl bal olduunu belirlemeye ynelik deneyler gerekletirdi. Bu amala, k iddeti ayarlanabilir karbon ark lambas kullanarak metal bir plakay aydnlatt. Plakadan yaylan fotoelektronlar ikinci bir metal plaka kullanarak toplayan Lenard, toplayc plakay bir bataryann katoduna balad (ekil 2). Bylece toplayc plaka negatif yklenmi Fotoelektrik Olay
ve fotoelektronlar ile toplayc plaka arasnda bir itme meydana gelmi oldu. Bu durdurucu potansiyel engeli nedeni ile fotoelektronlarn tm kolayca toplayc plakaya ulaamaz, ancak kinetik enerjileri bu durdurucu potansiyel engelini aacak byklkte olan fotoelektronlar toplayc plakaya ulaabilir. Eer batarya tarafndan uygulanan gerilim artrlrsa belirli bir V deerinden sonra toplayc plakaya hi fotoelektron ulaamayacaktr. Bu V gerilim deeri fotoelektronlarn kinetik enerjilerinin maksimum deeri kadar olmaldr. Lenardn deney dzenei kabaca ekil 2de gsterilmitir. ekilden grld gibi toplayc plaka bir tel ile bir ampermetreye balanmtr. Toplayc plakaya ulaan fotoelektronlar bir akma neden olurlar ve bu akm ampermetre ile llebilir. Bylece toplayc plakaya ulaan fotoelektronlar ampermetre yardmyla belirlenebilir.
ekil 2: Lenardn fotoelektrik olay incelemek iin kurduu dzenein bir benzeri
Lenardn deneyleri olduka ilgin ve n klasik elektromanyetik dalgalar teorisi ile aklanamayacak sonular ieriyordu. Lenard artc bir ekilde V durdurucu potansiyelinin metal plakaya gnderilen n iddetine bal olmadn grd. Oysa n klasik elektromanyetik dalgalar teorisine gre, n iddeti arttka metal yzeydeki elektronlar ivmelendiren elektrik alann deeri de artar. Bu ise fotoelektronlarn kinetik enerjilerinin artmas demektir ki bu ngr deney sonular ile uyumlu deildir. Deneylerini daha da detaylandran Lenard, farkl renge sahip k kullanarak deneyini tekrarlad. Bulduu sonular ilginti. Fotoelektronlarn kinetik enerjisi n rengine balyd. Yksek frekansl k kullanldnda fotoelektronlarn kinetik enerjileri de byk oluyordu. Lenardn deney sonular yle zetlenebilir:
1)
Metal yzeylerin n fotoelektrik etkisi sonucu elektron yayp yayamayacaklar, gnderilen n frekansna baldr. Metalden metale deien bir frekans eii vardr ve ancak frekans bu eik deerden byk olan k bir fotoelektrik olay oluturur.
Fotoelektrik Olay
2) 3)
Fotoelektronlarn meydana getirdii akm, eer n frekans eik deerden bykse, n iddetine ballk gsterir. In iddeti arttka akm da artar. Fotoelektronlarn kinetik enerjisi n iddetinden bamsz olup gelen n frekans ile doru orantl olarak artar.
In klasik elektromanyetik teorisi ile aklanamayan bu deney sonular 1905 ylnda A. Einstein tarafndan akland. Einstein devrimci bir yaklamla, n enerjisinin klasik teoride ngrld gibi dalga cephelerine dalm srekli bir enerji dalm eklinde deil de belirli paketiklerde toplanm olduunu ngrd. Einstein bu ngrde bulunurken Planckn siyah cisim radyasyonunu aklamak iin kulland varsaymdan ilham ald. Planck 1900 ylnda siyah cisim radyasyonunun doasn aklamak iin, bir kovuk ierisindeki duran elektromanyetik dalga kiplerinin enerjilerinin,
E = nh
(1)
eklinde kuantumlu olduunu varsaymt. Bu formlde n bir pozitif tam say, elektromanyetik dalgann frekans ve h Planck tarafndan nerilen ve Planck sabiti olarak bilinen bir sabittir. Einstein, Planckn varsaymnn yalnzca duran elektromanyetik dalgalar iin deil tm elektromanyetik dalgalar iin geerli olduunu varsayd. Einsteinin varsaymna gre k, h enerjili kuantumlardan meydana gelmitir. Biz bugn n kuantumlarna foton adn veriyoruz. Bir k demetinin enerjisi E = nh eklinde verilir. n says demetin ka tane foton ierdiini gsterir ve k demetinin iddetini bu say belirler. Bu durumda tek bir fotonun enerjisini yalnzca frekans belirleyecektir. Bu varsaym ile Lenardn deney sonularn aklamak mmkndr. ekil 3de bir sodyum metali zerine gnderilen k grlmektedir. ekil 3-(a)da k klasik elektromanyetik teorideki gibi srekli enerji ak biiminde resmedilmitir. Byle kabul edildiinde Lenardn deney sonular aklanamaz. ekil 3-(b)de ise Einsteinin varsaym dikkate alnm ve k, fotonlardan oluan kesikli enerji ak olarak dnlmtr.
Einsteinin varsaym nl Amerikal deneysel fiziki R. A. Millikan tarafndan uzun yllar rtlmeye allmtr. Millikan, Einsteinin varsaymna, n klasik elektromanyetik dalga teorisine aykr olduu gerekesi ile kar km ancak 10 yl sren deneysel almalar sonrasnda, balangtaki beklentisinin tersine Einsteinin varsaymn dorulayan sonular elde etmitir. Fotoelektrik Olay
Millikan, Einsteinin varsaymna dayanarak Planck sabitini yksek bir hassasiyetle lmeyi baarmtr. Millikann fotoelektrik olay ile ilgili deneysel almalar Einsteinin varsaymn kantlayan nemli almalardan biridir. Bu almalar, Nobel komitesi tarafndan Einsteinin fotoelektrik olay ile ilgili varsaymn dorulayan yeterli bir kant olarak grlm ve Einsteina 1921 ylnda Nobel fizik dl verilmitir. Millikan da fotoelektrik olay ve elementer elektrik yk ile ilgili deneysel almalarndan dolay 1923 ylnda Nobel fizik dl ile dllendirilmitir. Einsteinin varsaym gerekten de Lenard ve Millikann fotoelektrik olay ile ilgili elde ettikleri deneysel sonular baar ile aklamaktadr. Bir fotonun enerjisini h olarak aldmzda bir fotonun metal yzey tarafndan sourulmas, metaldeki bir elektronun enerjisini h kadar arttrr. Enerjisi artan elektronlar hemen metal yzeyden ayrlamazlar, nk elektronlar metal yzeye balayan bir potansiyel enerji mevcuttur. Bu nedenle elektronu metal yzeyden ayrmak iin W kadarlk bir i yapmak gerekir. (Wya metalin i fonksiyonu denir ve deeri metalden metale deiir. h<W ise elektron skm olmayacak, fakat h>W ise skm olacak) Elektronun enerjisi h kadar arttnda bu enerjinin W kadarlk ksm elektronu metalden ayrmaya harcanmaldr. ve geriye kalan h-W enerjisi ise elektronun kinetik enerjisi halinde kendini gsterecektir. Bu durumda fotoelektronun kinetik enerjisi,
1 2 m= h W 2
(2)
olarak yazlabilir. Grld gibi fotoelektronun kinetik enerjisi yalnzca n frekans ile dorusal bir ballk gsterir. Metal iin eik frekans ise,
0 =
W h
(3)
eklinde olacaktr. Bu eik frekansndan daha dk frekansa sahip fotonlar, metalden elektron skemezler ve fotoelektrik olay meydana gelmez. Ik demetinin iddeti arttnda artan yalnzca demetin ierdii foton saysdr. Her bir fotonun enerjisinde ise bir deiiklik meydana gelmez. Bu durumda metal yzeyden daha fazla sayda fotoelektron sklecek ancak bu fotoelektronlarn kinetik enerjileri deimeyecektir. Elektronlar ancak kinetik enerjileri elektrik alandaki enerjilerine eit olursa anoda ulaabilirler; 1 (4) eU = m 2 2 Dolaysyla (2) eitlii: eU = h W (5) halini alr. h W (6) U = e e Fotoelektrik Olay
Fotoelektronlarn kinetik enerjileri ile n frekans arasndaki ilikinin dorusal olduu (2) bantsndan grlmektedir. Eer elektrona uygulanan potansiyelin, fotonun frekansna bal deiimini gsteren grafik izilirse, grafiin bir doru (y=mx+n) verdii grlr. Bu grafiin eimi ve grafiin enerji eksenini (y ekseni) kestii nokta ise

deerini (~Planck sabiti) ve grafiin frekans eksenini (x ekseni) kestii nokta 0 eik frekans deerini deerini (~metalin i fonksiyonu) verir.
ekil-4de 1916 ylnda Millikan tarafndan elde edilen verilere dayanlarak izilmi kinetik enerjifrekans grafii grlmektedir. Grafik beklenildii gibi dorusaldr ve grafiin eiminden Planck sabiti h = 4,161015 eV.s olarak bulunur. Bu deer Planck sabitinin gnmzde bilinen deeri olan h = 4,13566751015 eV.s den sadece % 0,7 kadar farkldr. Grafikten eik frekans ise 0 = 4,39 1014 Hz olarak okunur.
ekil4: Fotoelektronlarn maksimum kinetik enerjisinin foton frekansna gre grafii
ekil5: Elektromanyetik spektrumunun grnr blgesi ve renkler
Eer gnderilen n frekans sabit tutulup, plaka gerilimi deitirilirse ve plaka akm llrse ekil 6daki grafik elde edilir. Burada I 3 >I 2 >I 1 olmak zere farkl k iddeti iin Ip=f(V) bamll grlmektedir. Katot yzey maddesi ayn olduundan her k iddeti iin de durdurucu gerilim ayndr. Fotoelektrik Olay
ekil6: Sabit frekans ve farkl k iddetlerinde plaka akmnn hzlandrc potansiyele bamll
Gnderilen n frekansn ve iddetini sabit tutup katodun yzey maddesini deitirerek deney yaplrsa ekil 7 deki gibi bir grafik elde edilir. Bu durumda farkl durdurma potansiyeli beklenmelidir.
ekil7: Sabit frekans, sabit akm ve deiken yzey maddesi iin Ip=f(V) grafii
DENEY DZENE
Fotoelektrik Olay
Kullanlan cihaz ve donanmlar: Yksek basnl civa lambas, optik yol, optik kol, mercek, yark, krnm a, renkli filtreler, fotosel, dijital multimetre, ykseltici, g kayna. Fotosel: Fotosel, fotoelektrik etkinin gerekleecei fototp iermektedir. Fototp, ekil-1dekine benzer havas boaltlm bir tp ierisinde iki metal yzeyden oluur. Bu metal yzeylerden bir tanesi fotoelektrik etkinin gerekletii yzeydir. Ik bu yzeyden fotoelektronlar sker. Dier metal yzey fotoelektronlar toplamak iin kullanlr. Fotosel, fototpn sadece belirli bir aralktan k grmesine izin verecek ekilde tasarlanmtr. Bunun iin fotosel zerinde sadece bir blgeden k girmesine izin verecek ekilde bir yark vardr. (Not: Fotosel iinde fotoelektrik olayn gerekletii yzey potasyum yzeydir. Potasyumun i fonksiyonu W=2,3 eV )
ekil 8: Fotosel dzeneinin emas
DENEYN YAPILII
1. Dzenein ortasndaki optik ayak zerine krnm a yerletirilir. 2. G kayna olarak lambadan yaylan n (yarktan ve mercekten geerek) krnm a zerine gelmesi salanr. Fotosel zerindeki beyaz blmeye den renklere ayrlm beyaz k gzlemlenir. Spektrumdaki dalga boylarndan yararlanarak, c= forml yardmyla renklerin frekans aralklar hesaplanr ve Tablo-1e kaydedilir.
Fotoelektrik Olay
Renk Mor Mavi Yeil Sar Turuncu Krmz Koyu krmz
(nm)
Tablo-1 (1012 Hz)
U (V)
3. Ykseltici alr ve fotosel zerindeki yark kapalyken dijital multimetrenin 0 (sfr) deerini gstermesi salanr. 4. Fotosel zerindeki yark alr. Optik kol dndrlerek fotosele farkl renklerde k dmesi salanr. Her renk iin fotoselde oluan potansiyel deeri dijital multimetreden okunarak Tablo-1e kaydedilir. 5. Daha sonra dzenein ortasndaki optik ayaa srasyla sar ve yeil filtreler yerletirilerek fotoselde oluan potansiyel multimetreden okunur, Tablo-2ye kaydedilir ve Tablo-1deki deerlerle karlatrlr ( Sar k iin =525 nm, Yeil k iin =580 nm).
Renk Sar Yeil
(nm)
(1012 Hz)
U (V)
6. Tablo-1deki deerler yardmyla U- grafii izilir, grafiin eimi bulunur. Eim bize
Fotoelektrik Olay
deerini verecektir. Buradan h Planck sabiti bulunur. h= 7. Grafiin y eksenini kestii nokta bize fonksiyonu) bulunur.

deerini verecektir. Buradan da W (metalin i W=
SORULAR:
1) Fotoelektrik olay deneyini yaptnz esnada k kaynanz elektrik akm retemiyorsa, elektrik akmn akn salamak iin iin ne tr ayarlamalar yaparsnz? 2) Bir metal zerine frekans 1.61x1015 Hz olan bir k drldnde, durdurma potansiyeli 3V ise, (a) Her foton tarafndan transfer edilen enerji nedir? (b) Metalin i fonksiyonu nedir? (c) kan elektronlarn maksimum hz nedir? 3) ekildeki fotosele I iddetinde k gnderildiinde, devredeki akmler, devreden kk bir akmn getiini gsteriyor. Akm bytebilmek iin aadaki niceliklerden hangilerinin bytlmesi gerekir? KL levhalar arasndaki uzaklk K levhasnn alan Gnderilen n iddeti Gnderilen n dalgaboyu
Fotoelektrik Olay
A4: FRANCK HERTZ

Deneyin Amac: Bir atomun enerjisinin belirli deerler alabileceinin grlmesi alma Konular: Atom modelleri, Bohr postlalar, elastik-inelastik arpmalar, atomun uyarlmas.
TEORK BLG
Deneyin amac herhangi bir atomun kuantumlu enerji seviyelerini belirlemek ten gemektedir. Niels Bohr 1913 ylnda kendi atom modelii ileri srd. Bu modelde bir izole atom pozitif ykl bir ekirdek ve bu ekirdek evresinde ardarda dizilmi yrngelerde dolanan negatif ykl elektronlardan olumaktayd. Bohr, elektronlarn bu yrngelerdeki asal momentumlarnn h/2 nin tam katlar olduunu ileri srd. Bohrun tasvir ettii bu atom modeli resminde, bir enerji seviyesinden baka bir enerji seviyesine gei yapan elektronlar bu iki enerji seviyesi arasndaki enerji farkn ya foton yaynlayarak vermekte ya da foton sourarak almaktaydlar. Bugn bu model Bohr Atom Modeli olarak adlandrlm olup, bizlere bir atomdaki elektronlarn asal momentumlarnn ve enerjilerinin belirli deerler alabileceini aka gstermektedir. Atomik yap iinde ekirdein etrafnda kararl enerji seviyelerinde bulunan elektronlarn kararl olduklar bu seviyeden, bir st seviyeye kartlmalar iin enerji verilmesi Bohr postlalarndan biridir. Bu elektronlar, ksa bir sre sonra kararl olduklar eski enerji seviyelerine geri dneceklerdir. Bu durumda: a) Eer uyarlan elektronlarn kararl olduklar seviyelerine geri dnerken yaynlayacaklar enerji bir ekilde llebilirse, bu elektronlarn enerji seviyeleri tespit edilmi olacaktr. Eer elektronlar kararl olduklar seviyeden bir st enerji seviyesine karmak iin verilmesi gereken enerji llebilirse, yine elektronlarn enerji seviyeleri tespit edilmi olacaktr.
b)
Franck-Hertz deneyi yukarda belirtilen ve atomu oluturan elektronlarn enerji seviyelerini bulmak iin yaplmas gereken iki metottan ikincisinin mant ile alan bir deneydir. Deneyde ekil 1 de gsterilen ve Franck-Hertz tp olarak adlandrlan tp kullanlacaktr. Kesikli izgiler kafesleri tasvir etmektedir. Kafesler arasndaki blgede hzlandrlan elektronlar ile tp iinde bulunan ve spektrumu incelenecek olan atomlarn arptrlmas salanr. U 1 gerilimi katot ile birinci kafes g 1 arasna uygulanmtr. U 1 gerilimi ile katottan sklen elektronlar tarafndan oluturulan uzay ykndeki yklerden kafes blgesine geecek olanlarn says kontrol edilir. U 2 gerilimi kafes blgesine giren elektronlarn hzlandrlmasn salar. V 0 gerilimi ise durdurucu potansiyel grevini grr.
Franck-Hertz
ekil1: Franck-Hertz Tp
Katot 6,3 voltluk fitil gerilimi ile beslenir. Bu sebeple katot etrafnda bir uzay yknn oluturulmas salanr. Tp iinde civa atomlar ile arptrlacak olan elektronlar bu elektronlardr. Bu elektronlar U 1 gerilimi ile kontrol edilerek kafesler arasna gnderilir. U 1 gerilimi genelde 0 volt deerinde tutulur. Seyrek olarak 0,5 ya da en fazla 1 volt deerine kadar ykseltilir. Katottan sklen ve sadece enerjisi yeterli olup da birinci kafesi aabilen elektronlar anoda ulamak eilimindedirler. Bunun sebebi anot ve katot arasndaki potansiyel fark dolays ile elektrik alandr. Birinci kafesi aabilen elektronlar U 2 geriliminin kontrolnde olan blgeye ulamtr. Bu blgede elektronlar U 2 gerilimi ile hzlandrlrlar. Elektronlar tarafndan kazanlan bu enerji elektronlarn direkt olarak kinetik enerjilerinin artmas demektir ve burada (1) bants geerlidir.
1 m 2 = eU 2 2
ekil 2: Franck-Hertz tp iindeki elektrik alan vektrlerinin ynelimleri
Bu gerilim altnda hzlandrlan elektronlar cva (Hg) atomlar ile arpacaklardr. arpmalarn yaps dnldnde sadece iki tip arpma vardr. Esnek ve esnek olmayan arpmalar. Esnek arpmada, arpmadan nceki ve sonraki momentumlar ile enerji korunur. Esnek olmayan arpmada ise arpmadan nceki ve sonraki durumlar dnldnde sadece momentum korunur. Enerjinin korunumu yine geerlidir ancak dinamik adan kaybedilen ve sisteme verilen enerji paracklarn hareketinde kendisini direkt olarak gsterir. Dinamik anlamda enerji korunmaz. Franck-Hertz
Bu durumda U 2 gerilimi altnda hzlandrlan elektronlar ile cva atomlarnn iki tr arpma yapmas beklenir. Deneyde, artan U 2 gerilimine karn katottan sklen ve anoda derek devreyi tamamlayacak olan elektronlarn oluturaca akm gzlenecektir. O halde U 2 gerilimi arttka akmn da artmas gerekir. U 2 geriliminin artrlmasna devam edildiinde elektronlarn ulat enerji cva (Hg) atomunun iyapsn bozacak ekilde olacaktr. Cva (Hg) atomunun bir elektronu, kendisine arpan ve hzlandrlm olan elektronun enerjisini alarak bir st enerji seviyesine kar. Bu aamada hzlandrlan elektron, enerjisinin ok byk ksmn kaybetmi olacaktr. Kaybedilen enerji bu elektronun hareketinde ok nemli deiikliklere yol aacaktr. Ancak kaybedilmi enerji cva (Hg) atomuna hibir hareket zellii kazandramam sadece elektronlarndan birinin bir st enerji seviyesine gemesine neden olmutur. Kararl olarak bulunduu enerji seviyesinden bir st enerji seviyesine kartlan elektron ise 108 saniye sonra karal olarak bulunduu enerji seviyesine geri dnecektir. Enerjisini kaybeden elektron ise yine anoda ulama abas iinde olacaktr. Ancak 2. kafese ulat anda V 0 durdurucu potansiyelini hissetmeye balayacak ve enerjisinin ok byk bir ksmn kaybettiinden durdurucu potansiyeli aamayacaktr. Dolays ile bu elektron anoda ulaamayacaktr ve akmda keskin bir d gzlenecektir. U 2 gerilimi artrlmaya devam edildiinde akmda yine artma gzlenecektir. U 2 gerilimi artrldka elektrik alanlarnn dengelenmesi de deiecek ve alann sfrland blge anoda doru yaklaacaktr. Bu blge elektronlar ile cva (Hg) atomlarnn arptklar blgenin genilemesi demektir. O halde U 2 gerilimini artrmaya devam ettiimizde cva (Hg) atomu elektronlarnn ikinci kez uyarlmas salanacaktr. Dolaysyla akmda yine artma ve dmeler gzlenecektir. Akm ile U 2 gerilimi arasndaki iliki ekil 3.de gsterilen grafik olarak elde edilir. Grafikteki ilk tepenin enerjisi civann taban durumu ile ilk enerji seviyesi arasndaki enerji farkna yani 4,9 eVa karlk gelir. Uyarlan cva atomlar ise ~253 nm dalga boylu foton yaynlayarak taban durumuna dneceklerdir.
ekil 3: Akm-U 2 grafii
Grafikteki her tepecik cva (Hg) atomunun deerlik yrngesinde bulunan bir elektrona aittir. Durdurucu potansiyelin etkisi, esnek ve esnek olmayan arpma blgeleri anot akmnda aka gzkmektedir.
Franck-Hertz
DENEYN YAPILII
Kullanlan cihaz ve donanmlar: Franck-Hertz kontrol birimi, Franck-Hertz civa tp, Franck-Hertz frn, NiCr-Ni termoift, voltmetre 1. Franck-Hertz frnnn scakl 175 0Cye ayarlanr. 2. Frn scakl 175 0Cde sabitlendiinde, U 2 durdurma voltaj 2 Volta ayarlanr. 3. U 1 hzlandrc gerilimi 0 Vden 50 Ve kadar 0,1 V admlarla arttrlarak devreden geen I akm okunur ve Tablo-1e ilenir.
ekil 4: Franck-Hertz deney dzenei
4. Tablo-1deki deerler ile U 1 I grafii izilir. 5. izilen grafikte minimumlara karlk gelen voltaj deerleri ve her ardk iki minimum iin aralarndaki fark bulunur. Bu farklarn ortalamas ve standart sapmalar hesaplanr. 6. Elde ettiiniz deeri yorumlaynz.
Franck-Hertz
Tablo-1 U 1 (V) I (nA) U 1 (V) I (nA)
SORULAR
1. Franck-Hertz deneyinde elde ettiiniz U 1 I grafiindeki tepelerin enerji konumlar frnn scaklndan etkilenir mi? Aklaynz. 2. U 2 voltajnn deitirilmesi U 1 -I grafiindeki maksimumlarn ve minimumlarn enerji konumlarn etkiler mi? Aklaynz. 3. Cva buhar ile dolu bir Franck-Hertz tpnde 7 V ile katotdan hzlandrlan elektronlarn 1 Vlk yavalatma gerilimi altnda anoda ulatklarnda sahip olduklar hz hesaplaynz.
Franck-Hertz
A5: ELEKTRONUN e/m ZGL YKNN

BELRLENMES
Deneyin Amac: Farkl elektrik potansiyelleri altnda hzlandrlan katot nlarnn dzgn manyetik alan iindeki hareketlerinin incelenmesi, katot nlarnn yk/ktle orannn hesaplanmas, yk/ktle oranna gre katot nlarnn, elektrik yk tayan atom alt paracklardan olutuunun anlalmas amalanmaktadr. alma Konular: Lorentz kuvveti, ykl paracn elektrik ve manyetik alandaki hareketi, katot n, Biot-Savart yasas.
TEORK BLG
Katot nlar olarak bilinen nlar, havas boaltldktan sonra dk basnl gaz (helyum, hidrojen, karbondioksit,..) ile doldurulmu bir cam tp iine yerletirilmi iki elektrot arasna yeterince byk bir potansiyel fark uygulandnda oluan imek benzeri parltlar eklinde ilk olarak 19.y.yn balarnda gzlemlenmitir. Gaz atomlarnn bir ksmnn iyonlaarak bir elektrik boalmas oluturmas ile gerekleen bu olaylarn, negatif ykl elektrot olan katottan kopan ykl paracklardan kaynakland belirlenmi ve bu nlar katot nlar olarak adlandrlmtr. Uygun basnlarda bu katot nlar (elektron demeti) gaz dolu bir cam tp ierisinde bir ma olarak ya da floresan ekran ile kapl bir cam tp ierisinde arptklar floresan duvarn zerinde yeil bir parlaklk olarak gzlemlenebilir. Bu nlar, J. J. Thomson tarafndan aslnda negatif ykl paracklardan olutuunun gsterilmesinden nce katot nlar olarak adlandrlan nlardr. W. Croockes ve P. Lenard tarafndan 19. yzyln sonlarnda katot nlarnn dz dorular halinde yayldklarn, hafif bir ark harekete geirecek kadar momentum tadklarn ayrca manyetik alanda saptklarn ve sapma ynlerinin negatif paracklar ile ayn olduunu gstermilerdir. 1895de J. Perrin bir elektrometre zerinde yk biriktirerek bu nlarn negatif yk tadklarn ispat etmitir. J. J. Thomson bu nlarn boalma tpnn katodunda bulunan her biri m ktleli ve e ykl paracklarn akmndan olutuu hipotezini ileri srmtr. J. J. Thomson elektrik ve manyetik alanlar birlikte uygulayarak, zgl ykn bugnk 1.76 1011 C/kg olarak bilinen deerinden biraz daha kk bir deer bulmutur. Thomson deneyinde katot nlarnn yk bl ktle miktarnn bilinen en kk atom olan hidrojen atomunun yk bl ktle oranndan 2000 kat daha byk olduu ortaya karmtr. Daha sonralar bu paracklara ilk defa rlandal G. J. Stoney tarafndan, bir atom iyon haline gelirken kaybolan elektrik birimini ifade etmek iin elektrik atomu anlamna gelen elektron ad verilmitir.
Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi
YKL BR PARACIIN DZGN BR ELEKTROMANYETK ALANDAK HAREKET Basnc 10-2 Torra drlm tpte, stlm katottan kan elektron demeti, uygulanan bir elektriksel alan aracl ile hzlandrlr ise, V A anot hzlandrc gerilimi ile hzlanan q ykl paracklarn elektriksel enerjisinin tm enerjinin korunumu yasasna gre kinetik enerjiye dnmektedir.
1 2
Burada m paracn ktlesi, q elektrik yk, v hz, V A ise anot gerilimidir. v hz ile hareket eden elektrik yk q olan bir parack, elektrik alan E ve manyetik alan B ile verilen dzgn bir elektromanyetik alanda hareket ettiinde bu paraca etki eden kuvvet Lorentz kuvveti olarak ifade edilmektedir.
(1)
Bir B manyetik alan ierisine braklan elektron demetinin yrngesi Lorentz kuvvetinin etkisine gre dorusallktan sapmaktadr ve manyetik alan deeri arttrldka elektron demetinin yrngesi giderek bklmektedir. Yeterince byk bir manyetik alan uygulandnda, manyetik alan elektron demeti dorultusuna dik ise yrnge dairesel olmaktadr. Manyetik alan ile hz vektrleri tam olarak dik deil ise yrnge helis biiminde olmaktadr. Deneyde r yarapl dairesel bir yrnge oluturulur ise elektron demetinin v hz ile dairesel bir yrngede hareket edebilmesi iin manyetik kuvvetin merkezcil kuvvete eit olduu bilinmektedir.
+ =
(2)
(1) Ve (3) bantlar birletirildiinde, katot nlarnn yk bl ktle oran elde edilmektedir. Bu bantya gre paracn zgl yk, sabit r yarapl dairesel bir yrnge iin hzlandrc gerilimin manyetik alana gre deiimi ile belirlenmektedir.
2
(3)
2 2
(4)
HELMHOLTZ BOBNLER Snrl bir blgede dzgn bir manyetik alana gereksinim duyulduunda Helmholtz bobinleri ad verilen bir sistem kullanlmaktadr. Bu sistem, yaraplar a ve birbirine paralel dzlemleri aras uzaklk da a olan iki bobinden olumaktadr.
ekil 1: Helmholtz bobinleri
Dairesel bir iletkenin simetri ekseni zerindeki bir noktada manyetik alan deeri Ampere yasas ile verilmektedir. = 0 3
2
N sarml ve a yarapl dairesel bir iletken olan bobinin simetri ekseni zerindeki ve bobin merkezinden b uzaklktaki manyetik alan iddeti bobinin ekseni boyunca (6) bantsna gre hzla azalmaktadr.
0 2 = 2 3 2 +2
2 +2
(5)
(6)
ekil 2den de grld gibi manyetik alan bobinin merkezi yaknnda ok kk uzaklklar iin dzgn kabul edilmektedir.
ekil 2: Bir bobinin manyetik alan ve Helmholtz bobinlerinin manyetik alan
ekil 2den grld gibi Helmholtz bobinlerinin tam ortasndaki taral blgede geni dzgn bir alan olumaktadr. Bu nedenle N sarml tek bir bobin yerine N sarml Helmholtz bobinleri kullanlarak bunlarla O merkezi yaknnda belli bir uzaklk boyunca dzgn bir manyetik alan elde edilmektedir. O noktasndan itibaren iki bobinin oluturduu manyetik alan deeri, b=a/2 olduundan,
2 8 = 2 0 = 0 2 3 5 5 2 2 + 4
olarak bulunmaktadr.
(7)
PERRN TP Perrin tp dolayl stmal bir katot, ortas delik bir anot ve anodun karsna den ksm floresan ekran olarak kullanlan bir elektron tp olarak bilinmektedir. K tp ve bobinin geometrisini ile ilgili bir sabit ve I SP Helmholtz bobinlerinden geen akm, =4 10-7 Tm/A=1.256 10-6 Vs/mA olmak zere, manyetik alan (8) bantsnda ifade edildii gibi bobinlerden geen akm ile orantl olmaktadr. = 0 (8)
ekil 3: Perrin tp
=2
(0 )2 2
(9)
KATOT IINI TP Katot n tp ii 1.33 10-5 bar basnl He gaz ile doldurulmu, ierisinde dolayl olarak stlan katodu ieren elektrot sistemi, katottan sklen ykl paracklarn demet haline getirilmesini salayan gvdesi silindirik u ksm koni ekilli anodu oluturan Wehnelt silindiri, katodun stlmasn Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi
salayan filaman, demetin elektrostatik olarak sapmas iin bir ift saptrc plaka iermektedir. Birbirinden uzakl 30 cm olan 30 cm apl 130 sarml iki paralel bobinden oluan Helmholtz bobinleri dzenei ile manyetik alan oluturulmaktadr. N, a, b ve deerleri yerine yazldnda (10) denklemi ortaya kmaktadr.
= 3296616
DENEYN YAPILII
R2 2
(10)
Kullanlan cihaz ve donanmlar: Perrin tp, Katot n tp, Helmholtz bobinleri, Doru gerilim
kaynaklar, multimetreler, kablolar, cetvel.
I. KISIM: PERRN TP 1. G kayna ak konuma getirilir. V A geriliminin 3000 Vu ve I SP akmnn 1.5 Ai gememesine dikkat edilmelidir. 2. V A gerilimini sabit tutarak I SP deerleri deitirilir. Deitirilen I SP deerlerine karlk gelen x deerleri llerek Tablo 1.e ilenir. 3. farkl V A gerilimi iin I SP akmlar alt kez deitirilerek llen x deerleri Tablo 1.e ilenir. 4. Tablo 1deki deerlere gre V A nn sabit olduu deer iin Grafik 1: x=f(I SP ) grafii izilir.
Tablo 1. I SP (A) x(m)
V A =sabit
5. Benzer ekilde I SP Helmholtz bobin akm sabit tutularak deitirilen V A deerlerine karlk gelen x deerleri llerek Tablo 2.e ilenir. 6. Tablo 2.deki deerlere gre I SP nin sabit olduu deer iin Grafik 2: x=f(V A ) grafii izilir.
Tablo 2. V A (V) x(m)
I SP =sabit
7. Tablo 1. ve Tablo 2.deki deerlere gre denklem (9) kullanlarak bulunan e/m deerlerinden ortalama e/m deeri hesaplanr. Teorik e/m deeri ile karlatrlarak bal hata bulunur.
II. KISIM: KATOD IINI TP 1. V A gerilimini sabit tutarak I deerleri deitirilir. Deitirilen I deerlerine karlk gelen R yarap deerleri llerek Tablo 3.e ilenir. 2. farkl V A gerilimi iin I SP akmlar alt kez deitirilerek llen R deerleri Tablo 3.e ilenir. 3. Tablo 3deki deerlere gre V A nn sabit olduu deer iin Grafik 3: R=f(I) grafii izilir.
Tablo 3. V A =sabit I(A) R(m)
4. izilen Grafik 3.den yararlanlarak sabit R deerleri iin (V A ) grafik ve (I) grafik deerleri bulunur ve Tablo 4.e aktarlr.
Tablo 4.
VA
grafik
I grafik
B hesap
e/m hesap
5. Tablo 4.de elde edilen deerlere gre (10) denklemi kullanlarak bulunan e/m deerlerinden ortalama e/m deeri hesaplanr. Teorik e/m deeri ile karlatrlarak bal hata bulunur. 6. I akm sabit tutularak V A gerilim deerleri deitirilir. Deitirilen I deerlerine karlk gelen R yarap deerleri llerek Tablo 5.e ilenir. 7. farkl I akm iin V A anot gerilimi alt kez deitirilerek llen R deerleri Tablo 5.e ilenir. 8. Tablo 5.de elde edilen deerlere gre I akmnn sabit olduu deer iin Grafik 4: R=f(V A ) grafii izilir.
Tablo 5. I=sabit V A (V) R(m)
9. izilen Grafik 4.den yararlanlarak sabit V A deerleri iin B grafik ve R grafik deerleri bulunarak Tablo 6.ya aktarlr. 10. Tablo 6.da elde edilen deerlerden yararlanlarak V A gerilimlerine karlk olan v ortalama hz deerleri bulunur.
Tablo 6.
I grafik
B grafik
R grafik
v hesap
11. R yarap farkl deerde sabit tutularak I akmlar alt kez deitirilerek llen V A deerleri Tablo 7.ye ilenir. 12. Tablo 7.deki elde edilen deerlere gre Grafik 5: B=f(V A ) grafii izilir.
SORULAR
1. Helmholtz bobinleri nedir ve deneyde neden Helmholtz bobinlerini kullanyoruz? Aklaynz. 2. Ykl paracklarn manyetik, elektrik ve elektromanyetik alanda hareketlerini ekil izerek aklaynz. Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi
3. 4. 5. 6. 7.
Lorentz kuvveti nedir? Aklaynz. Wehnelt silindiri ve Katot nlar nelerdir? Aklaynz. J. J. Thomsonun e/m zgl yk bulmasnn nemini aklaynz. Perrin tp ve katot n tp nelerdir? Aklaynz. Deneyde bulduunuz e/m deerlerinin teorik deerden farkl olmasnn sebeplerini aklaynz.
A6: HALL OLAYI

Deneyin Amac: p tipi ve n tipi yariletken germanyum iin Hall katsaysnn (R H ) belirlenmesi iin Hall voltajnn manyetik alan ve scaklk bamllnn incelenmesi. alma Konular: Yariletkenler, Band teorisi, letkenlik, Lorentz Kuvveti, Mobilite, Hall Katsays.
TEORK BLG
Katlarn Elektriksel zellikleri Ve Band Teorisi Katlar elektriksel zelliklerine gre, iletkenler, yaltkanlar ve yariletkenler olmak zere ana grupta toplanabilirler. zdirenlerine gre snflandrlma ok net olmamakla birlikte aadaki gibi verilmektedir. letkenler (ohm cm): 10-6-10-4 yariletkenler (ohm cm): 10-4-1010 yaltkanlar (ohm cm): 1010
verilmektedir. Metaller ve yariletkenler arasndaki fark onlarn scaklkla zdiren deiiminde grlmektedir. Metallerde zdiren scaklk ile dorusal olarak deiirken, yariletkenlerde ise scaklk arttka zdiren stel olarak azalmaktadr. Metaller, yariletkenler ve yaltkanlarn zdiren kriterine gre ayrt edilmesi her zaman geerli olmayp, katlarn elektriksel zellikleri daha genel ve tam olarak enerji bant teorileri ile aklanmaktadr. Kat cisimler birbirleri ile etkileen ok sayda atomlardan olumaktadr. Birbirinden bamsz ve serbest durumda bulunan her atom iin, kuantum koullarna uygun olarak belirlenmi bir elektron dzeni ve elektronlarn bulunduklar eitli enerji dzeyleri bulunmaktadr. Katlarda atomlar aras uzakln azalmas sonucunda karlkl ba kuvvetlerinin etkinlik kazanmas, kristal yapnn olumasna ve belirli bir simetrinin domasna neden olmaktadr. Bu durumda atomlar birbirinden bamsz dnmek ve bunlara ait enerji dzeylerinden sz etmek yanl olmaktadr. Bu nedenle kristal oluturulduunda ok sayl atomlar birbirine yaklatrrken atomlarn ayrk enerji dzeyleri yerine enerji bantlar meydana gelmektedir. Her enerji band ierisinde ok sayda enerji dzeyi bulunur ve dzeyler arasndaki uzaklklar ok kktr. ekil 1de grld gibi atomlar aras uzakla sahip kristalin enerji bant diyagram srasyla izin verilmi ve yasak bantlardan olumaktadr. En st enerji band iletim band ve onun altndaki band valans (deerlik) band olarak adlandrlmaktadr. Mutlak sfrda valans band elektronlarla tam dolu iken iletim band ksmen dolu veya tam botur. Metallerin iletim band elektronlarla ksmen dolu, yaltkanlarn ve yariletkenlerin iletim band ise mutlak sfrda botur. Elektronlarn saysna gre katlarda yalnz birka alt enerji bantlar elektronlar ile dolmu olmaktadr.
Hall Olay
ekil 1: Bir kat cisim iin enerji band diyagram
ekil 2: Metaller, yariletken ve yaltkanlarda enerji band dzeyleri
1. Metaller Metallerde elektronlar ile tam dolmu bandn stnde ksmen elektronlar ile dolmu band gelmekte veya tam dolmu (valans) band stteki bo bant ile ksmen st ste gelmektedir. Bu nedenle ok kk uyarlmalar ile elektronlar iletim bandna geerek iletkenlie katkda bulunabilmektedir. 2. Yaltkanlar Yaltkanlarda valans ve iletim bandlar arasnda geni bir yasak band (E g 4eV) bulunmaktadr. Yaltkanlarda valans band tamamyla dolmu ve iletim band tamamyla botur. Bantlar arasndaki mesafe ok byk olduundan yaltkanlarda d elektrik alan elektrik akm oluturamamaktadr. 3. Yariletkenler Yariletkenlerin band diyagram yaltkanlarn band diyagramna benzemektedir. Aralarndaki fark sadece onlarn yasak band genilikleri olup, yariletkenlerin yaltkanlara gre daha kktr (E g =0,1-
Hall Olay
4eV). Issal enerjileri nedeni ile elektronlar valans bandndan bo iletim bandna geebilmekte ve bylece elektrik akm oluturabilmektedirler. Ek olarak yariletkenlerde katklarla ve d etkiler ile de iletim bandnda yk tayclarnn oluturulmas mmkndr. Yariletkenler, zden ve katkl olmak zere iki grupta incelenmektedir. 3.a. zden (asal) Yariletkenler: zden yariletkenler periyodik cetvelin 4. grubunda yer alan yani son yrngesinde 4 valans elektronu bulunan Silisyum (Si), Germanyum (Ge) gibi elementlerdir. Mutlak sfrda (T=0 K) valans band tamamen dolu, iletkenlik band tamamen botur. Valans band ile iletkenlik band arasndaki enerji aral yasak enerji aral E g olarak adlandrlmaktadr. T>0Kde valans bandndaki elektron (n) kazand sl enerji ile eer kazand enerji yasak enerji aralndan byk ise, iletkenlik bandna geebilmektedir. Valans bandnda brakt boluk (p) elektron hareketini srekli klmaktadr. zden yariletkenlerde bu ekilde uyarlma ile elektronlarn iletkenlik bandna gemesi ile valans bandnda da ayn sayda boluk olumaktadr (n=p). Silisyumun yasak enerji aral 1.21 eV, germanyumun ise 0.785 eV olarak bilinmektedir. Fermi enerji seviyesi (E F ) bir katda 0 K scaklnda elektronlarn bulunabilecei en yksek enerji dzeyini gstermektedir. zden yariletkenlerde Fermi enerji seviyesi yasak bandn tam ortasnda bulunmaktadr (E F =E g /2). 3.b. Katkl Yariletkenler: zden yariletkenlerin iletkenliini deitirmek iin yariletkenlere dardan uygun farkl atomlar yerletirilmesi ile katkl yariletkenler elde edilebilmektedir. Yariletkenlerin ounluunda oda scaklnda iletkenlik katk atomlarnn etkisi ile deimektedir. letkenlii katklar ile belirlenen yariletkenlere katkl yariletken denir. Yariletkenlerde iki tr katk mekanizmas bulunmaktadr. Elektron veren katk atomu verici (donr), elektron alan katk atomu alc (akseptr) olarak isimlendirilmektedir. letkenlii donr katks ile karakterize olan yariletkenler, n tipi yariletken; akseptr katks ile karakterize olan yariletkenler, p tipi yariletken olarak tanmlanmaktadr.
ekil 3: Germanyumda p tipi ve n tipi yariletken oluumu
Hall Olay
p-Tipi Yariletkenlik: Son yrngesinde 4 valans elektronu bulunan saf germanyumun gibi zden bir yariletkenin kristal rgsnn ierisine Bor (B), Galyum (Ga), ndiyum (In), gibi 3. grup elementlerinden yabanc bir atomun girmi olduu durumu dnrsek, son yrngesinde 3 valans elektrona sahip olan yabanc elementler zden yariletkenin atomlar ile kovalent ba yaparken fazladan elektrona ihtiya duymaktadrlar. zden yariletken kristalinin baka bir bandan kopan bir elektron bu eksiklii gidermektedir ve valans bandnda bir boluk olumaktadr. Bu boluk komu zden yariletken atomundan buraya atlayan baka bir elektron tarafndan, onun brakt boluk ise bir dier komu elektron tarafndan doldurulmas ile kristal ierisinde elektronlarn hareketine zt ynde, pozitif ykl boluklarn hareketi meydana gelmektedir. Bu ekilde iletkenliin ounluk yk tayclar pozitif ykl boluklar ile saland yariletkenlere p tipi yariletkenler denilmektedir (p>n). Bu tr yariletkenlerde aznlk yk tayclar elektronlardr. Akseptr tipli katk yariletkenin yasak bandnn iinde (valans bandnn tavannn stnde) enerji dzeyi E a oluturmaktadr. Bu dzeyler alc veya akseptr dzeyleri olarak tanmlanmaktadr. n-Tipi Yariletkenlik: Son yrngesinde 4 valans elektronu bulunan saf germanyum gibi zden bir yariletkenin kristal rgsnn ierisine Fosfor (P), Arsenik (As), Antimon (Sb), gibi 5. grup elementlerinden yabanc bir atomun girmi olduu durumu dnrsek, son yrngesinde 5 valans elektrona sahip olan yabanc elementler zden yariletkenin 4 komu atomu ile kovalent ba yaparken geride katk atomuna ok zayf bal bir elektron kalmaktadr. Bu elektron kolaylkla kopup serbest duruma geerek iletkenlik bandna kabilmektedir. Bylece oluan serbest elektrona kar valans bandnda bir boluk olumamaktadr. Bu nedenle elektronlar iletkenlie daha fazla katkda bulunmaktadr. Bu ekilde iletkenliin ounluk yk tayclar negatif ykl elektronlar olan yariletkenlere n tipi yariletkenler denilmektedir (n>p). Bu tr yariletkenlerde aznlk yk tayclar boluklardr. Donr tipli katk yariletkenin yasak bandnn iinde (iletkenlik bandnn dibinden biraz aada) enerji dzeyi E d oluturmaktadr. Bu dzeyler verici veya donr dzeyleri olarak tanmlanmaktadr.
ekil 4: p tipi ve n tipi yariletken iin enerji dzeyleri
Hall Olay
Hall Olay 1879 ylnda Hall, bir altn rnekten elektrik akmn geirirken, ayn anda bir manyetik alana yerletirildiinde, rnein iki zt kenar yzeyi arasnda bir gerilim olutuunu kefetmitir. Bu olay Hall olay olarak tanmlanmtr ve manyetik alanda hareket eden elektrik yklerine manyetik kuvvetinin etkisiyle ilgilidir. Genilii a kalnl b olan dzgn kesilmi dikdrtgen biimindeki bir kristal ierisindeki pozitif ykl serbest bir paracn manyetik alandaki hznn ve manyetik kuvvetinin ynleri ekil 5de gsterilmitir. Paracn hareketine etki gsteren manyetik kuvvetin deeri ve yn, paracn hz (v) ve manyetik indksiyonun (B) vektr arpm ile belirlenmektedir.
B
FL ekil 5: Manyetik alandaki pozitif ykl paracn hznn ve manyetik kuvvetinin ynlerinin gsterimi
Yariletken ierisindeki yk tayclarna manyetik alanda manyetik kuvvetinin etkisini incelersek; P tipi yariletkenler iin, p tipi yariletkende akmn ve ounluk yk tayclarnn (boluklar) yn ayn olmaktadr. Yariletkene ekil 6.da gsterildii gibi bir manyetik alan uygulanrsa pozitif ykl boluklara manyetik kuvvet u ekilde ifade edilmektedir.
= +
Boluklarnn hznn manyetik alan vektrne dik olmas nedeni ile F=evB yazlabilmektedir.
Hall Olay
(1)
(2)
ekil 6: p tipi ve n tipi yariletken iin Hall olaynn gsterimi
Manyetik alanda delikler manyetik kuvvetin etkisi ile yariletken rnein D yzeyi ynnde hareketlenmektedirler. Bu yzeye zt olan C yzeyinde ise negatif ykl paracklar toplanmaktadr. Bylece yariletkenin D ve C yzeylerinde yk dengesi bozulmaktadr ve bu yzeyler arasnda Hall gerilimi (V H ) veya (Dden Cye) Hall elektrik alan (E H ) olumaktadr. Pozitif ykl boluklara etki gsteren Hall alannn kuvveti F H ile manyetik kuvveti F birbirine zt ynde bulunmaktadr. Bu kuvvetler eitlendiinde (F H =F), baka yk tayclarnn kenar yzeylerde toplanmas bitmektedir ve manyetik alan baka yk tayclarnn hareketine etki gstermemektedir.
= = =
(3)
Hall alan ve Hall gerilimi (4) denklemi ile birbirine baldr ve a rnein Hall alan ynndeki boyutudur.

Akm younluu J=I/S=I/ab=pev denkleminden ve deliklerin hz da v=I/abpe ile ifade edilmektedir. Burada p deliklerin konsantrasyonudur. Deliklerin ortalama hz ile denklem 3.deki Hall alannn, 2 numaral denklemde yerine yazlmas ile rnein iki yzeyi arasndaki Hall gerilimi iin,
(4)
eklinde ifade edilmektedir. R H Hall sabiti ise eitlik 6daki gibi ifade edilmektedir.
(5)
(6)
Hall Olay
Benzer ekilde Hall olayn n tipi yariletkenlerde incelersek, elektronlarn hareket yn rnekten geen akm ynne ters olmaktadr. Bu nedenle manyetik alanda elektronlar D yzeyi ynnde hareketlenmektedirler. Bu yzeye zt olan C yzeyinde ise pozitif ykl paracklar toplanmaktadr. Bylece yariletkenin D ve C yzeylerinde yk dengesi bozulmaktadr ve bu yzeyler arasnda Hall gerilimi (V H ) veya (Cden Dye) Hall elektrik alan (E H ) olumaktadr. N tipi yariletkende Hall gerilimi,
=
veya
(7)
(8)
olarak ifade edilmektedir. Burada n elektronlarn konsantrasyonudur. R H Hall sabiti negatif olup eitlik 9.daki gibi ifade edilmektedir.
Bylece yariletkenlerde Hall sabitinin iareti ounluk yk tayclarnn iareti ile belirlenmektedir. (-) negatif iareti n tipi yariletkenlii ve (+) pozitif iareti p tipi yariletkenlii gstermektedir. Hall geriliminin bulunduu ifadelerde yk tayclarnn hz ortalama hz olarak alnmtr. Gerekte elektron ve deliklerin hz dalmn hesaba katmak gerekmektedir. Ayrca Hall gerilimi ve Hall sabiti ifadeleri de yk tayclarnn yansma mekanizmalar da gz nne alnmamtr. Bu faktrler gz nne alndnda Hall sabiti iin daha doru bir ifade yapmak mmkn olmaktadr.
(9)
Burada A Hall faktr olarak bilinmektedir. Ann deeri yk tayclarnn yansma mekanizmasna bal bulunmakta olup deeri 1 ile 2 arasnda deimektedir. Yk tayclarnn katk iyonlar ile yansmasnda (dk scaklklarda) A=1.93, rg atomlarnn ssal titreim ile yansmasnda (yksek scaklklarda) A=1.18, yozlam yariletkenlerde ve metallerde A=1dir.
(10)
DENEYN YAPILII
Kullanlan Cihaz Ve Donanmlar: Hall etkisi modl, p tipi Ge ve n tipi Ge iin tayc kart, 600 sarml 2 adet bobin, 2 adet U eklinde demir ekirdek, Tanjant Hall probu, dijital multimetre, dijital teslametre, g kayna.
Hall Olay
ekil 7: Hall Olay Deney Seti
1) ekil 7.deki devre kurulur ve ncelikle p-Ge yariletken kristali bulunan tayc kart Hall etkisi modlne yerletirilir. 2) Bobinlere balanm olan g kaynann akm ve gerilim deerleri deitirilerek B=250mT deerine manyetik alan ayarlanr. 3) Multimetre Hall gerilimini okumak iin modln U H (Hall voltaj) balantsna balanr. 4) Modln nndeki ekran akm moduna ayarlandktan sonra akm deeri -30mAden +30mAe 5mA aralklarla arttrlarak Hall gerilimi deerleri okunur ve Tablo 1.e ilenir. Tablo 1 I(mA) V H (mV) 30 25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25 -30
Hall Olay
5) Hall geriliminin akmn fonksiyonu olduunu gstermek iin Grafik 1: V H =f(I) grafii izilir. Bu grafiin eiminden R H Hall katsays belirlenir. 6) rnee uygulanan akm 30 mAde sabit tutularak oda scaklnda Hall geriliminin manyetik indksiyona ball incelenir. 7) Manyetik indksiyon-300mTdan +300mTya 50 mT aralklarla arttrlarak Hall gerilimi deerleri okunur ve Tablo 2.e ilenir. 8) Hall geriliminin manyetik indksiyonun fonksiyonu olduunu gstermek iin Grafik 2: V H =f(B) grafii izilir. Tablo 2 I=30mA T=300K B(mT) V H (mV) 300 250 200 150 100 50 0 -50 -100 -150 -200 -250 -300 9) Hall geriliminin scakla balln aratrmak iin akm deeri 30 mA ve manyetik indksiyon 250mT olarak ayarlanr. Hall modlnn gstergesi scaklk olarak ayarlanarak stma ilemi balatlr. 10) Hall gerilimi scakln fonksiyonu olarak 30C ile 150C aralnda 10C aralklarla llr ve Tablo 3.e ilenir.
Hall Olay
Tablo 3 I=30mA B=300mT T(C) V H (mV) 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 11) Hall geriliminin scakln fonksiyonu olduunu gstermek iin Grafik 3: V H =f(T) grafii izilir. 12) Benzer ekilde deney n tipi germanyum kristali iin de tekrarlanr. SORULAR 1) Katlarda ba trleri nelerdir? Kovalent ban nemini ve katkl yariletkenlerin oluumunu aklaynz. 2) Yariletkenlerde ve metallerde elektriksel iletkenlik veya zdirencin scaklk ile nasl deitiini aklaynz. 3) Fermi enerjisi nedir? Katlar (katkl ve zden yariletken, metal, yaltkan, yar-metal) iin enerji band diyagramlarn izerek aklaynz. 4) Metallerde ve yariletkenlerde Hall olayn ekil zerinde gstererek aklaynz. 5) Hall katsaysnn katnn cinsine, scakla ve uygulanan manyetik alana balln aklaynz. 6) Hall olay deneyinin uygulamalarn aratrnz. 7) Mobilite, iletkenlik ve zdiren kavramlarn aklaynz. 8) Hall faktrn aratrnz.
Hall Olay
10
A7: STEFAN-BOLTZMANN YASASI

Deneyin Amac: Stefan-Boltzmann yasasnn ngrd zere, sl nm iddetinin scakln drdnc kuvvetiyle orantl olduunun gzlenmesi alma Konular: Kara cisim mas, Rayleigh-Jeans yasas, Wien yasas, Stefan-Boltzmann yasas.
TEORK BLG
Scakl mutlak sfrdan farkl her cisim, bulunduu uzaya, eitli dalgaboylarn kapsayacak biimde bir elektromanyetik ma enerjisi yaynlar. Yaynlanan nmn dalgaboyu blgesi cismin scaklna bal olarak deiir. Bir cismin, bulunduu scaklkta etrafna elektromanyetik dalga nm yaymas olayna termik ma denir. Scaklk, cismin sahip olduu i enerji ile dorudan ilikili bir kavramdr. Farkl scaklklardaki cisimlerin bulunduu bir ortamda, scak cismin etrafna ma enerjisi yaynlamas ve souk cismin de bu enerjiyi sourmas sonucu, belirli bir sre sonunda ayn i enerjiye sahip olarak termik denge konumuna eriirler. Her cisim yalnz ma enerjisi yaynlamakla kalmayp, sourabilir. Yani iyi bir yayc, ayn zamanda iyi bir sourucudur. Cisim evresi ile scaklk dengesinde ise scakl sabittir ve scakl artmad veya azalmad srece birim zamanda yayd enerji miktar ile sourduu enerji miktar ayn olmaldr. Bir cismin zerine den belirli bir dalgaboyundaki ma enerjisini sourabilme yeteneine o cismin spektral sourma enerjisi denir. Birim zamanda, cismin birim hacminde meydana gelen spektral sourma miktarna spektral sourma gc denir. Siyah cisim, sourganl 1e eit olan cisim olarak tanmlanr. Buna gre siyah cisim zerine den tm enerjiyi souran cisimdir. 1879 ylnda J. Stefan tarafndan, T(K) mutlak scaklna sahip bir cismin birim alanndan yaynlanan enerji gcnn (R)
R = e T 4
deneysel yasa ile ifade edilebileceini gsterdi. Burada e bykl yaynlanma katsaysdr ve bu katsay 0-1 arasnda boyutsuz bir saydr ve yaynlama yzeyinin doasna gre deiir. Ancak Stefan sabiti olarak bilinen yayc yzeyin doasndan bamszdr ve = 5, 67 108Wm 2 K 4 ile verilir. 1884 de L. Boltzmann termodinamikten bu banty tretti. Bu nedenle, StefanBoltzmann yasas olarak bilinir. Siyah cisim tarafndan yaynlanan enerjinin yalnzca scakla bal olmasn yine bu yasa gstermektedir. Bu nmn spektral dalm evrenseldir. 1895te G.R. Kirchoff termodinamik yasalarndan hareketle bir yzeyin sourganlnn yaynganlna eit olduuna (e=a) ve bunun scakla bal olmadn gsterdi. Yani Kirchoff yasas siyah cisim masnn 1 olduunu ve siyah cismin elektromanyetik enerjinin en etkin yayc olduunu
Stefan-Boltzmann Yasas
(e=1) gstermitir. Termik ma yapan cisim, kendisinden daha souk bir ortamda ise, mann bu ortamda alglanan net iddetinin belirlenmesi iin Stefan-Boltzmann yasas
4 = R e (T 4 Tref )
biiminde kullanlr. Stefan-Boltzmann yasas, teorik fizik tarihinin en nemli admlarndan biridir. Termik may teorik bir temele oturtmu ve 19. yyn sonlarnda birok kuramcnn, karacisim masn bir dalm fonksiyonu ile ifade etmeye almasna nayak olmutur. Kuantum mekaniinin k noktas olan 1900 tarihli Max Planckin makalesi de karacisim masnn zmdr. Bu zmden karak, herhangi bir yaklam yapmadan Stefan-Boltzmann yasasn tam olarak elde etmek mmkndr.
DENEY
I.KISIM: Deneyde Kullanlacak Malzemeler: Siyah cisim donats (pirin silindir ve ekran), siyah cismin iinde bulunduu ve onu istenilen scakla kartacak olan elektrik frn, pirin silindirdeki scakl lmek iin NiCr-Ni termoift ve termal may mikrovolt cinsinden lebilmek iin Moll termopil kullanlacaktr. Deney dzenei aadaki ekildeki gibi kurulur.
Not 1: Elektrik frn 200Cnin zerindeki scaklklara kabilecei iin deney sresince frna dokunmaynz. Not 2: termopilin lm alnabilir duruma gelmesi iin Moll termopili en az 10 dakika nce alr durumda bekletin ve lme balamadan nce mutlaka resetleyin. 1. Elektrik frn amadan nce, scaklk ve k voltu okunarak tabloya ilenir. (Bu deer referans scakldr) 2. Elektrik frn aarak, scaklk 400-500C arasndaki bir deere ulancaya kadar, scaklktaki her 25C art iin k voltaj llr ve tabloya ilenir. Not 3: Scaklk 400-500C arasnda iken aldnz son deerden sonra frn kapatmay unutmaynz. 3. Scaklk dmeye baladktan sonra her 25C d iin k voltajlar okunarak tabloya ilenir.
4 4. T 4 Tref deerleri hesaplanarak tabloya ilenir. 4 U f (T 4 Tref ) grafiini iziniz ve izdiiniz grafii 5. Tablodaki deerleri kullanarak=
yorumlaynz.
T K
4 T 4 Tref
U mV
U mV
II.KISIM Deneyde Kullanlacak Malzemeler: Siyah cisim donats (pirin silindir ve ekran), siyah cismin iinde bulunduu ve onu istenilen scakla kartacak olan elektrik frn, pirin silindirdeki scakl lmek iin NiCr-Ni termoift ve termal may mikrovolt cinsinden lebilmek iin Moll termopil kullanlacaktr. lm deerlerini dorudan deerlendirmek iin Cassy Lab program kullanlacaktr. Deney dzenei aadaki ekildeki gibi kurulur.
Cassy sensrnn input A giriine NiCr-Ni adaptrn ve input B giriine de termopilin balandn kontrol ediniz. 1. Cassy Lab program altrlr. 2. Alan Cassy Lab penceresinden butonu ya da F5 fonksiyonu tuu kullanlarak
Settings penceresini anz. 3. Cassy sekmesine tklandnda NiCr-Ni termoiftin input A ve termopilin input B giriine bal olduundan emin olunmaldr. Activate butonuna tklayarak yapabilirsiniz (aksi durumda Cassy sensrnn bilgisayara bal olup olmadn kontrol edin.) 4. Display Measuring Parameters butonuna tklayarak alan pencerede lm aral (Meas.
Interv.) 1 dakika iin ayarlanr.
5. Temperature butonuna sa tklanarak alan pencereden scaklk 0-1200C aralnda seilir.
6. Voltage butonuna tklanarak alan pencereden voltaj -30mV ile +30mV aralnda seilir.
7. Btn pencereler kapatlr.
Deneyin Yapl: 1. Deney srasnda lmler scaklk derken alnmaldr. Bu nedenle ncelikle elektrik frn alr ve 400-500C aralnda bir deere kadar stlr. 2. Elektrik frn kapatlr ve scakln dmeye balamas beklenir. 3. butonuna veya F9 fonksiyon tuuna baslarak lm alnmasna balanr.
4. Scaklk 100C indiinde butonuna ya da F9 fonksiyon tuuna baslarak lm durdurulur. (Ekranda grlen voltaj ve scakln zamana bal grafikleridir.) Not: Eer lm sonular saklanmak istenirse kaydedilebilir. butonuna yada F2 fonksiyon tuuna baslarak
5. Settings penceresi alr ve Parameter/Formula/FFT sekmesine tklanr. 6. Alan pencerede T 4 T04 ifadesini tanmlamak iin New Quantity butonuna tklanr. Formula seenei seilir aadaki ifade yazlr: ((&JA11+273,15)^4-(273,15+22)^4)*10^-9
Not: Burada 22C oda scakl alnmtr, siz gerek deney artn yaznz.
Symbol kutusuna T^4-T_0^4 ve Unit kutusuna K^4 ifadeleri yazlr. Deer aral from 0 to 500 yazarak belirlenir ve Decimal Places 1 seilir. Settings penceresinden Display sekmesi seilir. New Display butonuna tklanr. Bu ksma bir isim girilir (Stefan vs.). x-ekseni iin T 4 T04 ve y-ekseni iin UB1 seilir. Settings penceresi kapatlr ve verilen isimdeki sekme tklanr. Grafik zerinde sa tklayarak Fit Function ve Best-Fit to Straight Line seilir.
7. UB1 i T 4 T04 n fonksiyonu olarak izebilmek iin aadaki ilemler takip edilir.
Fit edilecek data seilir (mavi renge dnecektir).
SORULAR
1. Siyah cisim iin farkl scaklklarda yaylan nmn spektral dalmnn nasl olduunu aklaynz. 2. Termoiftin ve termopilin alma prensibini aratrnz.
A8: ELEKTRON SPN REZONANS (ESR)

Deneyin Amac: 1. Seilen frekansn () fonksiyonu olarak rezonans manyetik alan B 0 n belirlenmesi. 2. DPPHn g-faktrnn belirlenmesi. 3. Rezonans sinyalinin izgi genilii B 0 n belirlenmesi. alma Konular: Maddelerin manyetik zellii, Zeeman Etkisi, Elektron Spin Rezonans.
TEORK BLG:
MANYETK ZELLKLERNE GRE MADDELERN SINIFLANDIRILMASI Manyetik zelliklerine gre maddeler snfa ayrlr: Srekli manyetik dipol momente sahip atomlardan oluan paramanyetik ve ferromanyetik maddeler ve srekli manyetik momente sahip olmayan atomlardan oluan diyamanyetik maddeler. Paramanyetik ve diyamanyetik maddelerin mknatslanma vektrleri (M), manyetik alan iddeti H ile orantldr. D bir manyetik alan iine konulan bu maddeler iin
M = H
(1)
yazlr. Burada manyetik duygunluk (sseptibilite) birimsiz bir arpandr ve paramanyetik maddeler iin pozitiftir, yani M ile H ayn yndedir. Diyamanyetik madde iin bu arpan negatiftir, yani M ile H birbirine ters yndedir. Bu lineer bamllk ferromanyetik maddeler iin geerli deildir. Toplam manyetik indksiyon (B);
B = 0 ( H + M ) = 0 (1 + ) H
yazlr. = m 0 (1 + )
(2)
(3)
Burada m , maddenin manyetik geirgenlii, 0 ise havann manyetik geirgenliidir. Paramanyetik maddeler iin m > 0 ve diyamanyetik maddeler iin ise m < 0 olmaktadr. Paramanyetik ve diyamanyetik maddeler iin ok kk olduundan bu maddeler iin m hemen hemen 0 a eittir. Ferromanyetik maddeler iin ise m , 0 dan birka bin kat byktr. Diyamanyetik bir madde bir d manyetik alana konulduu zaman, d manyetik alana zt ynde bir manyetik alan oluturacak biimde malzeme iinde atomik lekte akm oluur. Paramanyetik maddelerdeki atom veya molekllerin kendileri bir atomik manyetik moment tarlar ve bu
Elektron Spin Rezonans
manyetik momentler, herhangi bir manyetik alan iinde olmamalar durumunda rastgele ynlenmi durumdadrlar. Bir d manyetik alana konulduklarnda, bu momentler manyetik alan arttracak ekilde alana paralel biimde ynlenirler. Ferromanyetik maddeler zayf bir d manyetik alan iinde bile, d manyetik alanla ayn yne ynelmeye alan manyetik dipol momentleri ierir. Momentler yneldikten sonra, d manyetik alan ortadan kalksa bile madde mknatslanm olarak kalr. Bu srekli ynelim komu olan manyetik momentler arasndaki kuvvetli etkileimden kaynaklanr.
ELEKTRON SPN REZONANS (ESR) Maddenin manyetik zellikleri, maddeyi oluturan atomik birimlerin manyetizmasna ve bu atomik birimlerin kendi aralarndaki etkilemesine baldr. Manyetik momentleri sfrdan farkl ve aralarndaki etkilemelerin zayf olduu atomlardan meydana gelen maddelere paramanyetik madde denir. Atoma srekli manyetik momenti, ekirdek ve elektronlar kazandrr. O halde atomun toplam manyetik momenti, elektron ve ekirdek manyetik momentlerinin toplamdr. Manyetik rezonans, statik manyetik alan uygulayarak bu manyetik momentlerle balantl enerji dzeyleri yaratp, bunlar arasnda geiler oluturma esasna dayanr. ESR, elektronik manyetik momentlere ilikin enerji dzeyleri arasndaki geileri inceler.
Atomik sisteme B0 d manyetik alan uygulandnda, atomun manyetik momenti ve d alan

arasndaki etkileme sonucu atomik enerji seviyeleri yarlr. Bu etkileme iin potansiyel enerji
E= B0 = B0 cos
(4)
ile elde edilir. , ve B0 arasndaki adr.

Elektron spinin olmad tek elektronlu atoma dzgn bir manyetik alan uygulandn varsayalm (Normal Zeeman etkisi). Elektronun ekirdek etrafndaki yrngesel hareketinden doan l yrngesel manyetik momenti, elektronun L yrngesel asal momentumuna baldr.
L= l = gl l L e 2m
(5)
gl , Land g faktr (spektroskopik yarlma faktr) denen boyutsuz bir sabittir. l , jiromanyetik alnr ve Denklem (5), Denklem (4)de yerine yazlrsa manyetik alanla etkileme orandr. B0 = B0 k enerjisi iin
El = gl e B0 Lz 2m
(6)
elde edilir. l ve n kuantum saylar ile belirtilen durumdaki elektron iin Lz = ml yazlabilir. Buradaki ml =l , l + 1, ....., l 1, l olmak zere 2l+1 deer alabilen yrngesel manyetik kuantum saysdr. Bylece manyetik alanla etkileme enerjisi
e El g B0 ml gl B B0 ml = = l 2m
(7)
e byklne, Bohr magnetonu denir. Saf yrngesel 2m manyetik moment iin g l Land g-faktr 1dir. ( gl = 1)
deerini alabilir. Denklemdeki B =
ekil1: Vektrlerin ynelimleri
ekil2: Elektronun enerji seviyesindeki Zeeman yarlmasnn saland Manyetik alan deeri.
Dzgn manyetik alan iinde bulunan yaltlm bir elektron gz nne alalm (elektron spin rezonans). Elektronun spini sonucu sahip olduu s spin manyetik momenti, elektronun S spin asal momentumu ile orantldr.
S= s = gs s S
e 2m
(8)
Buradaki g s , elektron spini iin Land g-faktrdr ve serbest elektron iin g s = 2, 0036 dr. s , alnrsa manyetik dipoln manyetik alanla elektron spini iin jiromanyetik orandr. B0 = B0 k etkileme enerjisi iin
e Es g B0 S z s B0 S z = = s 2m
(9)
yazlabilir. Elektronun spin kuantum says s ise manyetik spin kuantum says ms = s, s + 1, ......, s 1, s deerlerini alabilir. Serbest elektron iin s = 1/ 2 ve ms = 1/ 2 olduundan manyetik alanla etkileme enerjisi Es = g s B B0 ms = g s B B0 / 2 (10)
deerlerini alabilir. Elektron, manyetik alana paralel ve ayn ynde ( ms = 1/ 2 ) veya zt ynde ( ms = +1/ 2 ) ynelebilmekte ve her bir ynelime karlk enerjiler farkl olmaktadr. ekil 2de bu enerji seviyelerinin d manyetik alanla deiimleri grlmektedir. Bylece manyetik alan uygulamadan nceki enerji seviyesi, manyetik alan uygulandktan sonra ikiye yarlmaktadr. st ve alt enerji seviyeleri arasndaki fark (enerji seviyesindeki yarlma)
= E g s B B0 / 2 ( g s = g s B B0 B B0 / 2 )
(11)
deerinde olup uygulanan manyetik alanla orantldr. iftlenmemi elektron, = h enerjili elektromanyetik radyasyonu sourarak veya salarak iki enerji seviyesi arasnda gei yapabilir. Geiin gerekleebilmesi iin E = = h = g s B B0 (12)
rezonans koulu salanmaldr. ESR deneyinde kullanlan mikrodalgalarn frekans MHz mertebesindedir. Rezonans frekans ve uygulanan dzgn B 0 manyetik alan bilindiinde g s gfaktr belirlenebilmektedir. ESR deneylerinde serbest radikaller gibi iftlenmemi spin (paramanyetik merkez) ieren molekllere sabit frekansl mikrodalgalar gnderilir. D B 0 manyetik alan, ms = +1/ 2 ve ms = 1/ 2 enerji durumlar aral genileyerek = h mikrodalga enerjisine eit oluncaya kadar arttrlr. Bu koullar altnda iftlenmemi elektronlar, iki spin hali arasnda gei yapabilirler. Serbest radikaller topluluu termodinamik dengede ise istatistik dalm
nst Est Ealt h = exp( exp = nalt kT kT
(13)
Boltzmann dalm ile betimlenir. T, mutlak scaklk ve k ise Boltzmann sabitidir. n st ve n alt , srasyla st ve alt enerji seviyelerinde bulunan paramanyetik merkezlerin saysdr. Denklem (13)e gre st enerji seviyesindeki nfus daha az olacandan alak enerji seviyesinden yksek enerji seviyesine gei (sourma), tersi geiten daha olasdr ve net enerji sorulmas gerekleir. Dk enerjili halin nfusuna ve gei matris elemanna bal olan bir olaslkla gei gerekletiinde osiloskop ekrannda sinyal oluur. Gerek sistemlerde rnein, serbest radikallerde elektronlar serbest deildir. Bu nedenle iftlenmemi elektron, asal momentum kazanabilir veya kaybedebilir ve g faktrnn deeri, serbest elektronunkinden farkldr. iftlenmemi elektronun evresiyle etkilemesi, spektral izginin eklini deitirir. Bu deneyde analiz edilecek rnek, paramanyetik DPPH (Diphenylpicrylhydrazyl) serbest radikalidir ve ekil 3de gsterilmektedir.
ekil3: Diphenylpicrylhydrazyl rneinin kimyasal yaps.
manyetik iftlenmemi elektron spinine ve yrngesel asal momentuma sahip atoma B0 = B0 k

alan uygulanrsa, ekirdek spini ile etkileme ihmal edildiinde, Lande g-faktr g j = 1+ j ( j + 1) + s ( s + 1) l (l + 1) 2 j ( j + 1)
(14)
olmak zere d alanla etkileme enerjisi iin

E j = B g j B0 m j
(15)
yazlabilir (Anormal Zeeman etkisi). J, toplam asal momentum kuantum saysdr ve toplam manyetik kuantum says m j =j , j 1,....., j deerlerini alabilir. ESR deneyinde manyetik geiler iin seim kural m j = 1 dir ve sourma koulu E = h = B g j B0 dr.
DENEY
Bu deneyde gz nne alnacak rnein ESR spektrumunda absorpsiyon erilerinin genilii ve pozisyonlar deerlendirilecektir ve pozisyondan, Lande g-faktr belirlenecektir. Serbest bir atom veya iyon durumunda, manyetizmaya katk sadece yrngesel asal momentumdan gelmesi durumunda g j =1, manyetizmaya katknn sadece spinden gelmesi durumunda g j =2,0023 deerlerini alr. Fakat gerekte, ESR ile allan paramanyetik merkezler serbest deildir. Bu deneyde B 0 manyetik alan zayftr. Manyetik alan Helmholtz bobinleri tarafndan oluturulmakta ve bobinden geen akma gre 0 ile 4mT arasnda deiebilmektedir. 50 Hz frekansyla modle edilmi bir akm sabit bobin akmnn zerine bindirilir, bylece manyetik alan ayn ynl B 0 ve 50 Hz frekansl B mod alanlarnn birleimidir. rnek, yksek titreimli devrenin bir paras olan HF bobinine yerletirilir. Titreen devre, 15-130 MHz arasndaki frekanslara sahip olan deiken frekansl HF osilatr ile uyarlr. Eer rezonans koulu
E = 1 h = B g j B0 ve m j =
Salanrsa, rnek enerji yutar ve titreen devre yklenir. Sonu olarak, titreen devrenin empedans deiir ve bobindeki voltaj azalr. Bu voltaj dzeltilerek llen sinyale dntrlr. llen sinyal, modle edilmi manyetik alana greceli olarak bir zaman gecikmesiyle kontrol biriminin kna ular. Zaman gecikmesi kontrol biriminde bir faz kaymas olarak grlr. X-Y olarak alan bir iki kanall osiloskop llen sinyali rezonans sinyali olarak manyetik alanla orantl bir voltajla beraber gsterir. Eer B 0 manyetik alan rezonans artn salyorsa ve lm sinyali ile modle edilmi manyetik alan arasndaki faz kaymas dengelenirse rezonans sinyali simetrik olur (ekil 4d). Deneyde rnek olarak DPPH maddesi kullanlmtr. Bu madde ekil3de grld gibi N atomu zerinde iftlenmemi valans elektronuna sahip, bir dereceye kadar kararl serbest radikaldir. Bu elektronun orbital hareketi molekl yapsndan dolay ihmal edilebilir, bylece bu elektronun g faktr hemen hemen bir serbest elektronunkine eit olur.
(a)
(b)
(c)
(d) ekil4: llen sinyalin II. Kanalda (y-ekseni) ve modle edilmi manyetik alan I. Kanalda (x-ekseni) grlen osiloskop grnts. a) faz fark dengelenmemi, e ynl B 0 alan ok zayf. b) faz fark dengelenmi, e ynl B 0 manyetik alan ok zayf. c) faz fark dengelenmemi, e ynl uygun B 0 manyetik alan. d) faz fark dengelenmi, e ynl uygun B 0 manyetik alan.
Deney dzeneinin hazrlanmas
ekil5: DPPH ieren elektron spin rezonans deney setinin kurulumu
ekil6: Helmholtz bobinleri dzeneinin stten grn.
1. ekil 5 ve ekil 6de grld gibi, Helmholtz bobinlerini birbirlerine paralel ekilde ve aralarndaki mesafe 6,8cm (ortalama yarapa eit) olacak biimde yerletirin. 2. ekil 6de grld gibi Helmholtz bobinlerini birbirlerine ve sonra ESR kontrol nitesine seri bir biimde balaynz. 3. Temel ESR nitesini 6-kutup kablo ile ESR kontrol nitesine balaynz. 4. Eser kontrol nitesinin ESR sinyali kn iki kanall osiloskobun II numaral (y-ekseni) kanalna ve B sinyali kn I numaral (x-ekseni) kanalna BNC kablolar ile balaynz.
DENEYN YAPILII
Rezonans manyetik alan B 0 n belirlenmesi: 1. 15-30 MHz frekansl bobini Helmholtz bobinleri arasna koyduktan sonra DPPH rneini bu bobinin merkezine yerletirilir.
2. ESR temel nitesini an ve DPPH rnein takl olduu bobini, Helmholtz bobinlerinin merkezine gelecek ekilde ayarlanr. 3. Rezonans frekansn =15MHz deerine temel nitenin zerinde bulunan potansiyometreyle ayarlanr. 4. Modlasyon genliini, I~ orta deere ayarlanr. 5. Faz kaymasn saa doru ayarlayn (potansiyometre faz). 6. Osiloskopta 2-kanal blmn aadaki gibi ayarlanr: Dual Time base Amplitude I ve II on 2ms/cm 0,5V/cm AC
7. I= deerini gstermesi iin kontrol nitesindeki dme ile A= blgesine gelinir. Rezonans sinyalleri eit mesafelere sahip olana kadar Helmholtz bobinlerdeki manyetik alan, I= akmn arttrarak ykseltilir. 15MHz iin, bu akm deeri ortalama 0,13A olacaktr. 8. Osiloskop XY operation set edilerek, iki rezonans sinyalin akmas salanr. 9. Doru akm rezonans sinyal simetrik olana kadar deitirilir. I~ akm mmkn olduunca kk seilir. 10. Frekans deerleri() ve o frekansta rezonans salanan doru akm (I=) deerleri ile Tablo 1 oluturulur. 11. Frekans deerleri 5MHz arttrlarak, yeni rezonans artn salayan I= deerleri elde edilir. 12. Rezonans manyetik alan deerlerini deerlendirme ksmndaki gibi hesaplayp Tablo 2ye yazlr. 13. Hesaplanan B 0 manyetik alan deerlerine karlk frekans deerlerinin grafii izilir ve grafiin eiminden g-faktr hesaplanr.
TABLO 1
TABLO 2
MHz
I= A
Bobin Byk Byk Byk Byk Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Orta Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk
MHz
B0 mT
15 20 25 30 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130
15 20 25 30 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130
Yar-Genilik B 0 deerinin belirlenmesi: 1. Osiloskopta XY operation seilir. Amplitude II 0,5V/cm AC 2. 50MHz frekans deeri iin rezonans artlar oluturulur. 3. Modlasyon akmn (I~) deitirerek rezonans sinyalini x-ekseninde ekran geniliinde geniletilir. 4. Kontrol nitesi ekran dme yardm ileI~ getirilir ve modlasyon akmnn (I mod ) RMS
10
deeri okunur; rnein 0,282A. 5. Osiloskop XY modunda iken x-ekseni (kanal I) deerini 0,2V/cm olarak deitirilir, rezonans sinyalinin yar yksekliindeki genilii (x) okunup not alnr. 6. Yar ykseklikteki genilik deerinden, U = x(cm) 0, 2V / cm voltaj deeri hesaplanr. 7. Modlasyon voltaj (U mod ), I mod =0,28A deerine karlk gelen voltajdr ve u ekilde deeri elde edilir; U mod = 10(cm) 0,5V / cm = 5V . 8. Dolaysyla U voltaj fark deerine karlk gelen akm fark deeri,= I hesaplanr ( 2 2 I mod modler akmn tepeden tepeye ykseklii). 9. Rezonans sinyalinin yar geniliindeki B 0 deeri; B0 4, 23(mT ) =
U
U mod
2 2 I mod ile
I
A
ile hesaplanr.
RNEK LM VE HESAPLAMA
B 0 Rezonans Manyetik Alann Belirlenmesi Tablo 3de Seri bal Helmholtz bobinlerinden geen I 0 akmnn rezonans durumu, alternatif yksek frekans alannn frekans () fonksiyonu olarak listelenmitir. Helmholtz bobinlerinin B 0 manyetik alan her bir bobinden geen akm ile aadaki gibi hesaplanr.
4 B = 0 0 5
n I r
4 107 Vs / Am = 0
Burada n, her bir bobinin sarm says ve r, yarapdr(n=320 ve r=6,8cm). Saysal deerler formlde yerine konulduunda
= B0 4, 23mT I A
ile elde edilir. Frekansa karlk gelen manyetik alan deerleri ile Tablo 4 oluturulur. g-Faktrnn Belirlenmesi ekil 7da =f(B 0 ) grafii gsterilmektedir. Bu grafiin eiminden g faktr hesab yaplr. = m g= = 27,8MHz / mT B0 h h 6, 625.1034 Ws 2 MHz = m = 27,8 = 1,99 24 2 B B0 B 9, 273.10 Am mT
Literatrdeki deeri ise; g(DPPH)=2,0036dr.

11
ekil7: DPPH rnei iin manyetik alann fonksiyonu olarak rezonans frekans.
Yar-Genilik B 0 deerinin belirlenmesi:
I =
U
U mod
I mod =
0,3V 0, 28 A 2 2 = 0, 049 A 5V
Buradan B 0 ,
I = B0 4, 23mT = 0, 21mT
A
olarak elde edilir. Literatrdeki deeri B 0 (DPPH)=0,15-0,81 mTdir.
SORULAR
1. 2. 3. 4. Zeeman ve Anormal Zeemann etkileri arasndaki fark aklaynz. Paramanyetik maddelerin zelliklerini aklaynz. ESR sisteminin alma prensipleri nedir? ESR cihaznn kullanm alanlar nelerdir?
12

Atom-Mol Foy 2012

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atom-Mol Foy 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YILDIZ TEKNK NVERSTES

Fen Edebiyat Fakltesi Fizik Blm

ATOM VE MOLEKL FZ LABORATUVARI

A1: HESENBERG BELRSZLK LKES

ekil 1: x= - ve = + aralnda sinsoidal dalga. Bu durumda p0 ve x.

ekil 2: Tek yarkta krnm

Heisenberg Belirsizlik lkesi

c: k hz : 1. minumumun as ve momentumun y-bileenindeki belirsizlik

bylece y-dorultusundaki momentum

ile verilmektedir. Tek yarkta krnm olay iin minimumlar

(k=1,2,3) ile verilmektedir. Bu durumda 1. minumum iin k=1 ve

Bu ifadeyi momentum iin yazdmz eitlikte yerine koyarsak,

Deney dzeneinde asn ilk minimumun yerinden

Heisenberg Belirsizlik lkesi

Bu durumda (1) ve (11) ifadelerini (9) ifadesinde yerine yerletirirsek

eitliini elde ederiz.

Heisenberg Belirsizlik lkesi

A2: HDROJEN SPEKTRUMUNUN

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

salnan fotonun frekans

ise birim uzunlua den dalga says

olarak yazlr. Buradaki enerji seviyeleri Bohr teoresinde

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

ekil 2: Sodyum atomunun spektrum serileri.

Dank seri: = Temel seri: =

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

forml ile elde edilir.

() 7075 6950 6100 5825 5500 4950 4400 4125

Tablo-2: Hidrojen Spektrumu

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

EK- Alerin kullanlmas

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

Hidrojen Spektrumunun ncelenmesi ve Sodyumun nce Yaps

A3: FOTOELEKTRK OLAY

ekil 1: In elektromanyetik dalga modeli

ekil4: Fotoelektronlarn maksimum kinetik enerjisinin foton frekansna gre grafii

ekil5: Elektromanyetik spektrumunun grnr blgesi ve renkler

ekil 8: Fotosel dzeneinin emas

Renk Mor Mavi Yeil Sar Turuncu Krmz Koyu krmz

Tablo-1 (1012 Hz)

Renk Sar Yeil

deerini verecektir. Buradan da W (metalin i W=

A4: FRANCK HERTZ

ekil 2: Franck-Hertz tp iindeki elektrik alan vektrlerinin ynelimleri

ekil 3: Akm-U 2 grafii

ekil 4: Franck-Hertz deney dzenei

Tablo-1 U 1 (V) I (nA) U 1 (V) I (nA)

A5: ELEKTRONUN e/m ZGL YKNN

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

ekil 1: Helmholtz bobinleri

ekil 2: Bir bobinin manyetik alan ve Helmholtz bobinlerinin manyetik alan

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

Tablo 3. V A =sabit I(A) R(m)

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

Tablo 5. I=sabit V A (V) R(m)

Elektronun e/m zgl Yknn Belirlenmesi

A6: HALL OLAYI

ekil 1: Bir kat cisim iin enerji band diyagram

ekil 2: Metaller, yariletken ve yaltkanlarda enerji band dzeyleri

ekil 3: Germanyumda p tipi ve n tipi yariletken oluumu