Page 1 of 14

KLASK MANTIK II

Page 2 of 14

I HAFTA
3.Dolayl karm - Dolayl karmn zellii, birden ok nermenin ncl olarak kullanlmasdr. Dolayl olmayan (veya dorudan) bir karm, daha nce incelendii gibi, bir tek nclden hareketle yaplr. Dolayl bir karm eer iki ncl ve bir sonu nermesinden meydana gelmise, bu karma basit kyas veya ksaca kyas ad verilir. Bir kyasta eer ikiden ok ncl varsa, byle bir durumda zincirleme kyas sz konusu olur. 4. Kyas Nedir?- Kyas (sillojizm/syllogism), ncl ad verilen birden ok nermeyle, sonu ad verilen bir nerme arasnda mantka geerli bir iliki kurulmasn salayan karm kurallardr. Basit kategorik bir kyasta (ksaca, bir kyasta) yalnzca terim bulunmaldr. Bu terimler, kk terim, byk terim ve orta terim adn alr ve srasyla S, P ve M harfleriyle gsterilirler. Bu terimlerden orta terim, sonuta gememelidir. Fakat buna karlk, hem ilk hem de ikinci nclde bir kere gemelidir. Byk terim ve orta terimden oluan birinci nerme, byk nerme, kk terim ve orta terimden oluan nerme kk nerme, kk ve byk terimden oluan nerme ise sonu nerme si adn alr. Sadece sonu nermesindeki terimlerin yerlerinin sabit olmas gerektii dikkate alnrsa, farkl kyaslardan sz edilebilecei ortaya kar. Nitekim, kk, orta ve byk terimlerin ncllerdeki yerleri, MP PM MP PM SM SM MS MS SP SP SP SP Bu 256 kyastan sadece 24 tanesi geerli bir karm (yani, geerli bir kyas) yaplmasna izin verir. Bu 24 geerli kyas Ortaa mantklar tarafndan, harfleri bir anlam tayan uydurma isimlerle adlandrlmlardr. Her drt kalptaki geerli kyaslarn uydurma isimleri unlardr: Barbara, Barbari, Celarent, Celaront, Darii, Ferio, Cesare, Cesaro, Camestres, Camestrop, Festino, Baroco, Darapti, Disamis, Datisi, Felapton, Bocardo, Ferison, Bramantip, Camenes, Camenop, Dimaris, Fesapo, Fresison. Bu kyaslardan siyah olanlar zayf, geriye kalan 19 tanesi kuvvetli kyas durumundadr. Bu gibi kelimelere, hafzaya yardm eden, hatrlamay kolaylatran terimler (yani, mnemonic terimler) denilir. M11M ve dier kalplar iin, 2M2M; M3M3; 4MM4 eklinde bir ifade elde edilir.

II. ve III. HAFTA

Geerli Kyaslar Arasndaki likiler 1. Dntrme - Dntrmenin nasl yaplaca A, E, I, O dnda yine baz ifre harflerle temsil edilir: P harfi, solundaki terimin arzi (peraccidance), S harfi yine solundaki terimin basit (simple) dndrmesinin yaplacan, M harfi ise bu kyastaki ncllerin yerlerinin deitirilmesi (mutatio praemissarum) gerektiini ifade etmektedir . Mesela II. Kalptan Cesaredeki S harfi, kendinden nce gelen (birinci ncle ait) Enin basit dndnrmesinin yaplacan gstermektedir. Cesare (Dn.) PeM MeP SaM SaM SeP SeP yeni kyas I. kalptan Celarentdir; 2. ndirgeme ilemidir. Bu ilem, 24 geerli kyastan 20 tanesini 4 tanesine indirgemek, dier bir deyile 24 kyas iinde 4 tanesini temele koymak anlamna gelir. Aristoteles kyaslar mkemmel kyas ve mkemmel olmayan kyas diye ikiye ayrmtr. Aristotelesin mkemmel dedii kyaslar, Barbara, Celarent, Darii, Ferio ad verilen kyaslardr. te 20 geerli kyas bu drt tanesine indirgemek mmkndr. Bu indirgeme dorudan ve (Baroco ve Bocardo isimli kyaslar ise) dolayl olmak zere iki yolla yaplabilir. Dorudan indirgeme, ncllerin yerini deitirme ve dndrme yoluyla salanr. Bu ilemde F, C, D harfleri ifre harflerdir. nk, bu harfle balayan kyaslardan birisi dieri ne indirgenebilir. Geriye kalan IV. kalptan Bramantip, dndrme yoluyla Barbaradan elde edilebilir: MaP PaM SaM MaS SaP D SP Geriye kalan iki kyas, yani Bocardo ve Boraco dorudan bir yolla ilk kalptaki kyaslara indirgenemez. nk bu iki kyastaki tekil olumsuz nermeler iin (daha nce iaret edildii gibi) dndrme szkonusu olmamaktadr. Bu sebeple bu iki kyas, Aristotelesin imknsza indirgeme (reductio ad impossibile) adn verdii (bazen de samaya indirgeme denilen) yolla I. kalptan Barbara ya indirgenebilmektedirler. Samaya indirgeme yntemi, bir ispatn doruluunu, bu ispatn eliiinin doru olamayacann gsterilmesi esasna dayanmaktadr. imdi yine mmkn olmayana indirgeme yntemine dayanarak, fakat baka bir yolla Baroco (ve dolaysyla Bocardo) nun Barbaraya nasl indirgenecei zerinde duralm: Baroconun nermelerini p, q ve r ile gsterelim. Bylece, XaY p ZoX yerine q ZoY r yazabiliriz. Bu kyasn sonucunu deiller ve ikinci ncl olarak yazarsak, elde edeceimiz kyasn sonu nermesinin olmas gerekir. Yani kyas, p r q imdi de ncllerinden birisi ve sonu nermesi deil -lenmi kyastaki p, q ve r nermelerinin deerini yazarsak, XaY XaY ZoX ZaX

Page 3 of 14

ZoY ZaY eklini alr. Dikkat edilirse elde edilen bu kyas Barbara dr. Bylece Baroco dolayl bir yolla Barbaraya indirgenmi olmaktadr. Benzeri durum Bocardo iin de geerlidir. Yalnz, Bocardodaki ifre harf olan c, kyasn dndrlmesi gerektiini (conversio syllogismi) yani, I. ncln deillenerek sonu nermesi ve dolaysyla da sonu nermesinin deillenerek birinci ncl olarak alnmas gerektiini bildirmektedir2. Bu suretle de btn geerli kyaslar I. kalptaki kyaslara indirgenmi olmaktadr. Aristoteles bu indirgemenin, Ortaada dictum de omni et nulo adyla anlacak olan prensibe, yani tmel olumlu ve tmel olumsuz iin geerli olann tikel olumlu ve tikel olumsuz iin de geerli olduu prensibine dayandn sylemektedir Kyas eitleri byk ve kk terimin orta terimle olan ilikisine bal olarak ortaya kmaktadr. Dier bir deyile, sonu nermesinde kk ve byk terimler arasndaki iliki, bu terimlerin ncllerde orta terimle olan ilikisine bal olarak kurulmaktadr. Bu durumda geerli kyaslarn saysnn 24 olmas, kk ve byk terimlerin orta terimle olan ilikisinin neticesi olarak yorumlanabilir. Kyaslar arasndaki indirgeme ise, bu ilikilerin birbirlerinden bamsz olmadklarn gstermektedir. ndirgenen kyaslarn saysnn drtle snrlanm olmas ise, byk terim ve kk terimlerle orta terim arasnda 4 temel ilikiden sz edilebileceini gstermektedir.

IV. ve V. HAFTA
6. Kyaslarn Geerliliklerinin Denetlenmesi Bir kyasn geerlilii aadaki kurallara uyulmasyla salanabilir: A. 1. ncllerden en az bir tanesi olumlu olmaldr. Dier bir deyile, bir kyasta iki olumsuz ncl bulunmamaldr. 2. ncllerinin birisi olumsuz olan bir kyasta sonu nermesi de olumsuz olmaldr. Bu kuraln tersi de dorudur. Yani, olumsuz bir sonu nermesi olan kyasn ncllerinden birisinin de olumsuz olmas gerekir. 3. Bir kyasta ncllerden birisi mutlaka tmel olmaldr. Yani, bir kyasta iki tikel ncl bulunamaz. 4. Bir kyasn ncllerinden birisi tikelse sonu da tikel durumda olmaldr. Bu kuraln tersi doru deildir. Yani, sonu nermesi tikel olan bir kyasn ncllerinin de tikel olmas gerekmez. Nitekim Barbaride sonu tikel, ncller tmeldir. 5. ncllerinin her ikisi de olumlu olan bir kyasn sonu nerm esi olumsuz olamaz. 6. Orta terim en az bir kere datlm olmaldr. 7. ncllerde datlmam bir halde bulunan bir terim sonu nermesinde datlm halde olmamaldr. B. Bir kyasn geerliliinin tespitinde kullanlabilecek dier bir yol, Ortaa mantklarnn geerli kyaslara vermi olduklar (III 4de belirtilmi olan) isimleri gz-nne almak olabilir. Yani, verilen bir kyas, nce sembolik hale getirilir; eer szkonusu isimler arasnda bir karlk bulunabilirse, bu kyasn geerli olduu sylenebilir. C. Venn diyagram. Venn diyagramlar yardmyla zayf kyaslar dnda kalan btn kyaslarn geerlilikleri gsterilebilir. Zayf kyaslarn geerlilikleri Venn diyagramlar veya baka herhangi bir yolla gsterilememektedir.

D..Kyaslarn geerliliklerinin tespitiyle ilgili olarak kullanlan dier bir yntem antilogism adn alr. Antilogism ile zayf kyaslar dnda ve ayrca Me3Me3o, Ma3Ma3, 4eMMa4o ve 4aMMa4 geerli kyaslar dnda kalan 15 kyasn geerliliini mekanik bir ekilde gstermek mmkndr. Bu yntem yeni bir notasyona ihtiya gstermektedir. yle ki: SaP yerine SP =O antilogism SP =O SeP SP =O antilogism SP =O SP antilogism SoP SP antilogism SP yazlr. Verilecek olan herhangi bir kyasn antilogistik yntemle geerliliini gstermek iin, bu kyasn sonucu deillenir. Bu suretle elde edilen kyasta aadaki kurallarn gerekleip gereklemediine baklr: Antilogistik bir kyasta: ki eitlik (yani, iki tmel) ve bir eitsizlik (yani, bir tekil nerme) bulunmaldr. Eitliklerde bir keresinde olumlu bir keresinde olumsuz olarak geen bir ORTAK terim olmaldr. Ortak terim dnda kalan dier terimler eitsizlikte aynen gemelidir. Eer bu kurallar yerine gelmise, karm geerlidir.

VI. HAFTA
7. Zincirleme Kyas kiden ok nclden meydana gelen karmlar, zincirleme kyaslar (polysyllogism) meydana getirirler. Prosyllogism adn alan zincirleme kyas, bir kyasn nclnn ikinci bir kyas tarafndan kullanlmas halidir. Episyllogism isimli zincirleme kyas ise, bir kyasn, kendinden nceki kyasn sonucunun ncl olarak kullanlmasndan meydana gelir. Mesela: Btn Bler Adr, ve ayrca Cler Bdir. O halde Cler Adr. Bir Prosyllogismdir ayn zamanda Dler Cdir. O halde Dler Adr. Bir Episyllogismdir. Epicheirema - Bu kyasta ncllerden birisi veya her ikisi, nedensel nerme durumundadr. Mesela:

Page 4 of 14

Btn balklar suda yaarlar, nk solungalar vardr. Bir de (kelime karl yn olan) sorites isimli zincirleme kyaslar vardr. Bu kyaslar, Aristotelesi ve Goclenianc olmak zere ikiye ayrlrlar. lkinin formu yledir: Btn Alar Bdir Bler Cdir Cler Ddir Dler Edir Alar Edir. Bu tr kyaslarda sadece tek olumsuz ncl olabilir; bu ncl, son ncl durumunda olmaldr. Bu durumda sonu, olumsuz olmaldr. Yine bu kyaslarda tek tikel ncl olabilir; bu ncln ilk ncl olmas gerekir. Byle bir kyasn sonucu da tikel olmaldr. Aristotelesi kyaslarda ileriye doru (progressive) bir gidi varken, Goclenianc kyaslarda geriye doru (regressive) bir gidi szkonusudur. Bu kyasn formu ise yledir: Btn Dler Edir Cler Ddir Bler Cdir Alar Bdir Alar Edir Bu kyasta da tek olumsuz ncl olabilir; bu ncl ilk ncl olmaldr. Bulunabilecek tek tikel terim, son ncl meydana getirir. 8. Eksik nermeli Kyas - Eksik nermeli kyasta (enthymeme) ncllerden biri veya birka ya hi ifade edilmemi, ya da dierlerinin iine sktrlm, ya da sonu nermesi ifade edilmemitir. Bu tr kyaslara gnlk hayatta ok sk rastlanabilir. Eer byk ncl eksik braklmsa, bu kyas birinci seviyeden; kk ncl eksikse ikinci seviyeden; sonu eksik braklms a nc seviyeden eksik nermeli kyas durumundadr. Mesela, btn tembeller gibi o da mutsuzdur ifadesi birinci seviyeden eksik nermeli bir kyastr. nk bu ifade, tembellik mutsuzluktur gibi bir (ilk) ncl varsaymaktadr. Eer ifade tembellik mutsuzluk olduu iin o da mutsuzdur eklinde olsayd ikinci seviyeden eksik nermeli kyas sz konusu olurdu. nc olarak, tembellik mutsuzluktur ve o da tembeldir eklinde sonu nermesi belirtilmeyen, bu sebeple de nc seviyeden olan eksik nermeli bir karmdan sz edilebilir. 9. artl Kyaslar - artl kyaslar, yukarda ele alnan kyaslardan farkl olarak, kategorik olmayan ncllerden meydana gelirler. Kategorik olmayan ifadelerin iki veya daha fazla kategorik nermenin birbirine ise, ve, veya gibi eklemlerle balanmasyla meydana getirildii dnlrse, artl kyaslarn bu gibi kategorik olmayan ifadeleri kullanan kyaslar olduu ortaya kar. Bu tr kyaslar, hipotetik kyaslar, ayrk ncll kyaslar ve dilemma bal altnda ele almak mmkndr. 10.Hipotetik Kyaslar Bu tr kyaslarda ilk ncl ise eklemiyle birbirine balanmtr. kinci ncln ise, ilk ncln bileenlerini tasdik etmesi veya deillemesi sz konusudur. Sonu ifadesi ise, ikinci ncle bal olarak ilk ncln bileenlerini tasdik eder veya deiller. Bu zellikler erevesinde aadaki hipotetik kyaslardan sz edilebilir: MODUS PONENS (ilk nermenin ilk ksmn onaylar) Eer A B ise A C dir A B dir A C dir Eer A B ise C D dir A B dir C D dir Eer A B deil ise A C deildir A B deildir A C deildir MODUS TOLENS (ilk nermenin son ksmn deiller) Eer A B ise A C dir A C deildir A B deildir Eer A B ise C D dir C D deildir dir A B deildir A B deil ise A C deildir A C nin olmad doru deildir A B nin olmad doru deildir Bunlarn dnda kalan nermeler geersizdir. KARMAIK HPOTETK Eer A, B ise C, Ddir veya F, Gdir Cnin D olduu ve Fnin F olduu yanltr Ann B olduu yanltr

Page 5 of 14

VII. HAFTA
11. Ayrk ncll Kyaslar - Bu kyaslarda ilk ncl meydana getiren nermeler veya eklemiyle birbirlerine balanmlardr. kinci ncl, ilk ncln bileenlerini deiller veya tasdik eder. Bu durumda, iki gurup kyas ortaya kar: lk gurupta, ikinci ncl ilk ncln bileenlerinden birisini tasdik eder. Sonu, olumsuzdur. (Teknik adyla modus ponendo tollens, yani, tasdik etmek suretiyle deillemek). kinci gurupta, ikinci ncl ilk ncln bileenlerinden birisini deiller. Bu kyasta sonu olumludur. (Teknik adyla modus tollendo ponens, yani, deillemek suretiyle tasdik etmek ). Birinci grup: A, ya B ya da Cdir A, Bdir (veya Cdir) A, C deildir (veya B deildir) veya Ya A, Bdir ya da C, Ddir A, Bdir (veya C, Ddir) C, D deildir (veya A, B deildir) veya A veya B, Cdir A, Cdir (veya B, Cdir) B, C deildir (veya A, C deildir) veya A, Bdir veya C deildir A, Bdir Ann C olmad doru deildir kinci grup: A, ya B ya da Cdir A, C deildir (veya A, B deildir) A, Bdir (veya A, Cdir) veya Ya A, Bdir ya da C, Ddir C, D deildir (veya A, B deildir) A, Bdir (veya C, Ddir) veya A veya B, Cdir A, C deildir (veya B, C deildir) B, Cdir (veya A, Cdir) veya A, ya Bdir ya da C deildir A, B deildir Ann C olmad doru deildir 12. Dilemma - Dilemma (ikilem), gnlk hayattaki aklyrtmelerimizle yakndan ilgili olan bir karm trdr. Dilemma, bileik hipotetik bir ncl, bu ncln bileenlerini tasdik eden veya deilleyen ikinci bir ncl ve ncller arasndaki bantya gre olumlu veya olumsuz bir sonu ifadesinden meydana gelir. lk ncln ilk bileenlerinin ilk terimleri tasdik edilirse yapc (constructive) dilemma, yine ilk ncln ikinci bileenleri deillendiinde ykc (destructive) bir dilemma szkonusu olur. Eer sonu ifadesi birinci ncln tek bir teriminden olumusa (yani, kategorik bir nerme halindeyse) basit bir dilemma, yine sonu ifadesi ilk ncln birden ok teriminden olumusa karmak bir dilemma szkonusu olur. Bu dilemmalara birer rnek verelim: I. Basit Yapc Dilemma Eer A ise Bdir ve eer C ise Bdir Ya A ya da Cdir Bdir II. Basit Ykc Dilemma Eer A ise Bdir ve eer A ise Cdir Ne B, ne de Cdir A deildir III. Karmak Yapc Dilemma Eer A ise Bdir, ve eer C ise Ddir Hem A hem de Cdir Hem B hem de Ddir IV. Karmak Ykc Dilemma Eer A ise Bdir ve eer C ise Ddir Ne B ne de Ddir Ne A ne de Cdir Dilemmalarda ilgin olan yn, aada gsterilecei gibi, ncllerde yaplacak deiikliklerle ilkiyle ayn gte olan, fakat farkl sonular elde etmemize imkn veren yeni dilemmalarn kurulabilmesidir. Dilemmalar bu zellikleri dolaysyla iyi konuma ve ikna etme sanatnn deimez aracs olmulardr. Mantk iinde ayrcalkl bir yerleri olmamakla birlikte dilemmalar, tartmada son derece etkili bir silah olarak kullanlrlar. Bir dilemma ile karmza kan birisinin szlerinde bir tutarszlk, geersizlik aramak bounadr. nk ncllerle sonu arasnda mantk asndan bir boluk, eksiklik veya tutarszlk yoktur. Yaplabilecek olan, kullanlan dilemmann zelliine gre, ncllerde yaplacak deiikliklerle ayn gte bir dilemmayla karlk vermektir. Bu, yolla yaplabilir:

Page 6 of 14

I. Seenekleri Kabul Etmemekle - Birinci ncln ilk ve ikinci bileeninin ikinci terimi, ilk terimi kesin ve tketici olarak gerektirmeyebilir. Bylece bu ikinci terimi deilleme imkn doar. Neticede, birinci ncln ilk ksmnda ve ikinci nclde bir deiiklik yapmadan ilkinden farkl (eliik olmayabilen) bir sonuca ulamak mmkn olur. Yani: Eer A ise Bdir ve eer C ise Ddir A veya Cdir B veya Ddir eklindeki bir dilemma yerine, Eer A ise Xdir ve eer C ise Ydir A veya Cdir X veya Ydir denilebilir. Mesela: Eer bilgi varsa bilinen objeler vardr ve eer bilin varsa dnme eylemi vardr Bilginin olduunu veya bilincimizin olduunu biliyoruz Bilinen objelerin mevcut olduunu veya dnme eyleminin olduunu biliyoruz eklindeki karmda birinci ncln bileenlerinin ikinci terimlerini deitirmek ve yeni bir sonuca ulamak mmkndr. Yani; Eer bilgi varsa objelerin henz bilinmeyen ynleri vardr ve eer bilin varsa bilincin mevcudiyetine inanma sz konusudur Bilginin olduunu veya bilincimizin olduunu biliyoruz Objelerin henz bilinmeyen ynleri olduuna veya bilincin mevcudiyetine inanma sz konusudur Aadaki rnek, iki kiinin (iyimser ve ktmser bir insann) nclleri iine geldii gibi nasl deitirebilecein i gstermektedir. Ktmser bir insan yle dnebilir: Eer insanlarn istekleri yerine gelmiyorsa mutsuzdurlar ve eer ilerinde tadklar bir istek de kalmamsa mutlulua kar da kaytszdrlar. nsanlarn ya istekleri yerine gelmiyordur ya da ilerinde tadklar bir istek kalmamtr nsanlar ya mutsuzdurlar ya da mutlulua kar kaytszdrlar Byle bir dilemma karsnda iyimser bir insan yle dnebilir: Eer insanlarn istekleri yerine gelmiyorsa mutlulua kar kaytsz olmalar gerekmez ve eer ilerinde tadklar bir istek kalmamsa, mutsuzlua kar da kaytszdrlar nsanlarn ya istekleri yerine gelmiyordur, ya da ilerinde tadklar bir istek kalmamtr nsanlar ya mutlulua kar kaytsz deildir, ya da mutsuzlua kar kaytszdr II. Seeneklerden Kamakla Bu durum, ikinci ncldeki ifadenin btn klar kapsamamas halinde kullanlr. Bylece birinci ncln ilk terimlerini deitirmek mmkn olur. Yani: Eer A ise Bdir, ve eer C ise Ddir A veya Cdir B veya Ddir Eer X ise Bdir ve eer Y ise Ddir X veya Ydir B veya Ddir eklinde bir dilemmayla karlk verilebilir. Bir rnekle: Eer akla inanrsam safsataya kar karm ve eer bilime inanrsam yanl dnceye kar karm Akla veya bilime inanyorum Safsataya veya yanl dnceye kar karm Ayn sonuca u ekilde de varlabilir: Eer deneye, gzleme ve tecrbeye inanyorsam safsataya kar karm ve eer manta inanrsam yanl dnceye kar karm Deneye, gzleme, tecrbeye veya manta inanyorum Safsataya veya yanl dnceye kar karm III. Delillendirerek rtme Yoluyla Burada kardakine ayn silahlarla mukabele etmek szkonusudur. Sonuta ilkinin ztt bir yarg ortaya kar. Bunun iin ilk ncln birinci ve ikinci bileenlerinin ikinci terimleri deillenir ve yerleri deitirilir. kinci ncl aynen alnr. Sonu ilkinin ztt olur. Yani: Eer A ise Bdir, ve eer C ise Ddir Ya A ya da Cdir B veya Ddir dilemmas yerine: Eer A ise dir, ve eer C ise dir Ya A ya da Cdir Ne D ne de Bdir eklinde bir dilemma kullanlabilir. Bu tr bir dilemmaya verilen rneklerden birisi, politikaya girmemesi konusunda ocuuna t veren anne ve olu arasndaki konumadr. Anne, oluna yle syler: Eer doru hareket edersen herkesi kendine dman edersin, ve eer yanl hareket edersen Allahn sana gcenmesine sebep olursun Ya doru ya da yanl hareket etmek zorundasn Her iki halde de gcenmeye sebep olursun ocuk ise yle cevap verir: Eer doru hareket edersem Allah honut ederim ve eer yanl hareket edersem herkes beni sever Ya doru ya da yanl hareket etmek zorundaym Her iki halde de sevilirim Dikkat edilirse, her iki taraf da kendi asndan hakl bir durumda bulunmaktadr. Nitekim ayn durum aadaki rnekte de grlebilir. Bir timsah, kard ocuun annesine, nasl davranacan tahmin edebildii takdirde ocuunu brakacan bildirir. Anne u cevab verir:

Page 7 of 14

ocuumu yiyeceksin. Bu durumda, eer ocuumu yemeyi dnyorsan, tahminim doru kt iin verdiin sz gerei ocuumu iade etmelisin. Eer ocuumu yemeyeceksen, zaten geri vermek durumundasn. Timsah da kar bir dilemmayla cevap verir: Eer ocuu yiyeceksem tahminin dorudur, ocuu yiyeceim iin geri alamazsn. Eer yemeyeceksem, tahminin yanl olduu iin ocuunu yine geri alamazsn. Grld gibi, bu rnekte de her iki taraf kendini ayn kuvvette savunabilmekte, bir tarafn dierine stnl olmamaktadr. Eer aadaki rnekte olduu gibi yeni bir imkn dnlemezse bu tr dilemma yla bir tarafn dierini haksz karmas szkonusu deildir. Protogoras, Eulathus isimli renciyle karsndakini ikna etme, tartmada stn gelme sanatn retmek konusunda ders vermek amacyla anlar. Eulathus, ders cretinin yarsn pein, dier yarsn girdii ilk tartmay kazanrsa deyecektir. Fakat aradan uzun zaman gemesine karlk hibir haber kmamas zerine Protogoras rencisini dava eder ve mahkemede yle bir gr ileri srer: Eer davay kazanrsam mahkemenin verdii bu karar gerei param almam gerekir, eer davay ben kaybedersem rencim ilk davasn kazanm olacana gre, yaptmz anlama gerei param vermesi gerekir. Davay kazansam da kaybetsem de paramn verilmesi gerekir. Bunun zerine Eulathus u dilemmayla. karlk verir: Eer davay kazanrsam mahkemenin karar gerei para dememem gerekir, eer davay kaybedersem ilk davam da kaybetmi olacama gre, hocamla yaptmz anlama gerei paray dememem gerekir. Davay kazansam da kaybetsem de paray dememem gerekir. Bu durumda Protogoras davay kaybettiini kabul edip, yaptklar anlama gerei, yeni bir dava ap parasn almas gerekir.

VIII. HAFTA
Mantksal karmlar herhangi bir aklyrtmeden ayran zeliklerden birisi, ilkinin objektif olarak denetlenebilmesidir. Mantk kurallar vastasyla denetlenemeyen bir karm, phesiz, mantksz veya sama olarak nitelenemez. Byle bir karm sadece, sonularnn doruluu mantksal yolla denetlenemeyen, yani herkesin ayn sonular elde etmesi genellikle mmkn olmayan trden bir karmdr. Mantksal bir karmn zerinde herkesin anlaabilecei sonular vermesi formel bir dil vastasyla ifade edilebilmesinin bir sonucudur. Kullanlan dil sembolik hale getirilmeli ve bu sembollerin nasl kullanlacan tayin eden kurallar tespit edilmelidir: o Formelletirme o karm Kurallar (2 temel grup) Dedktif karm tmden gelim bizi asl ilgilendiren konu budur Endktif karm tme varm Baka karmlar da var analoji, abdktif karm vs. Dedktif karm: o Dorudan karm 1 ncl 1 karm o Dolayl karm 2 ncl 2 den ok ncl Modal nerme Modal olmayan nerme Basit nerme Bileik nerme Mantk boyunca temel konulardan bir tanesi kalsifikasyondan ziyade karmlar denetleme. Her formel dil yeni bir mantk dili gibi dnlebilir. Mesela, klasik mantk(Aristo mant) erevesinde yaplan ilemler, belli bir karm trn ifade etmeye yararlar. Baz renciler alkandr gibi bir nermenin znesi, yklemi ve ikisi arasndaki iliki birer sembolle ifade edilmek suretiyle bu nerme, SP eklinde yazld. Dorudan dndrme kural sayesinde de yukardakinden PS elde dilebilir. Modern mantkta (1960 yldan sonrak almalar) nermeler bir btn olarak ele alnr ve her bir nerme p, q, r gibi sembollerle gsterilir. Mesela, Faklteye gideceim gibi bir nerme p sembolyle gsterilebilir. nermeler mant iinde, ise, ve, veya gibi nerme ki ifadenin edeer olmas demek, verilen bir nerme (veya birden ok nerme) doruysa, bu nermeden (veya nermelerden) karm yoluyla elde edilecek nermenin de (veya nermelerin de) doru olmas demektir. Bu karm, yani edeerlik ilikisi, mantk kurallar yardmyla tespit edilip denetlenir. eklemleri sembolletirilir ve bu sembollerin kullanma kuralar doruluk tablosuyla belirlenir. Bylece tamamen formel hale getirilmi bir sistem iinde, nermeler arasnda, matematik ilemlere benzer bir ekilde karm ilikileri kurmak ve bu karmlarn doruluunu denetleyebilmek imkn doar. Dikkat edilirse bu haliyle nermeler mantnn klasik manta gre eksik bir yn vardr. nk klasik mantkta (bir nermede zneye, ykleme ve aralarndaki baa birer sembol tekabl ettirildiinden), nermelerin i yaps da ifade edilebilmektedir. Modern mantkta nermelerin i yapsn ifade edebilmek niceleme mant sayesinde mmkn olabilmektedir. Yeni mantksal karm trlerinin ifade edilebilmesine imkn veren dier bir formel sistem ise Boole cebiridir. Yine baz renciler alkandr nermesini gznne alalm. zne (renci iaret edilen nesnelerin snf, yklemle (alkan) iaret edilen snfn iinde yer alr: AB Bu konuda dier bir rnek, modal nermelerdir. Bir modal nermeden ne gibi karmlarn yaplabileceini ve bu ilemlerin nasl denetleneceini C. I. Lewis kurduu formel sistemle gstermitir. Farkl karmlar ifade edebilme imkn sadece sembolleri deitirmekle deil, sembolleri kullanma kurallarn deitirmekle de elde edilebilir. Mesela, ok-deerli mantk sistemleri iindeki karmlar, nermeler mantndaki karmlardan farkldr. Bu fark, nermeler mantna ait sembollerin iki deer (doru ve yanl deerleri) alacak ekilde kullanlmalarna karlk,

Page 8 of 14

okdeerli mantk sistemi iinde yer alan semboller ikiden ok deer alacak ekilde (mesela, doru, yanl ve belirsiz) tanmlanp kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Yani ksaca, sadece sembolletirmede deil, bu sembolleri kullanma kurallarndaki deiiklik de farkl karmlar ifade edebilme imknn vermektedir. pt nermesini zamana balarsam temporal mantk ortaya kar. kinci olarak, herhangi bir formel sistem iine girmeyen aklyrtmelerinden sz etmek mmkndr:yamur yayor, o halde televizyon seyretmeliyim eklindeki bir aklyrtmeyi gz nne alalm. Byle bir aklyrtmede ilk ve ikinci nerme arasnda grnen herhangi bir iliki yoktur. Bu durumda, bu iki eylemin arasnda niin bir ba kurulduunu anlamak ve dolaysyla bu aklyrtmenin geerliliine karar vermek szkonusu olamaz. Fakat buradaki aklyrtmenin, mesela, eksik nermeli bir kyas olabileceini dnp, yamur yayor; yamurda dar kmak zordur; evde oturmak iyidir; evde oturunca yaplabilecek en iyi ey, televizyon seyretmektir, o halde televizyon seyretmeliyim eklinde de yorumlamak mmkndr. Fakat bir de baz aklyrtmeleri aklamak iin kullanlabilecek ncller, tamamen kiisel zelliklere bal nermelerin seilmesini gerektirebilir. Mesela, bir soru karsnda, ...den dolay kzgnm diye n bir insan, tamamen kendisi iin geerli artlara bal olarak bir olay kzgnlk vesilesi sayabilir ve kendine has bir aklyrtmeyle bu kzgnln aklayabilir . Byle bir durumda, szkonusu olayn bir kzgnla yol ap amayacan formel bir sistem vastasyla denetlemek szkonusu deildir. Ksaca, herhangi bir aklyrtmeyi mantksal bir karmdan ayrmak gerekir. Mantksal karm, sadece formel sistemler iin szkonusudur. Herhangi bir aklyrtmenin doruluu ise, bu aklyrtmeye uyan bir formel sistem vastasyla tayin edilebilir.

IX. ve X HAFTA
Dorudan karmlarn Doruluk Tablosu Yardmyla fade Edilmesi - Basit kategorik nermeler arasnda yaplabilecek dorudan karmlar, (Modern Mantkta nermeler aras ilikileri ifade etmede kullanlan) nerme eklemlerini kullanarak ifade etmek mmkndr. Bir nerme doru veya yanl deeri alabilen bir yargdr. Modern mantkta deniz mavidir, kalem yazmaktadr, hava gzeldir gibi bir zne, bir yklem ve bir balatan meydana gelen her trl yarg p, q, r gibi sembollerle ifade edilir. Doru veya yanl deeri alabilen bu gibi nermeleri ve deillemeleri sembolik olarak:

p ~p D Y Y D eklinde gsterilir. Eer iki nerme birlikte gz nne alnrsa, bu iki nerme beraberce, pq DD DY YD Y Y deerlerini alabilir. Modern mantkta sadece nermeler deil, ve, veya, ise, ancak ve ancak gibi nerme eklemleri de sembolik hale getirilir. Neticede, yaplan sembolletirme ve bu sembollerin doruluk tablosu yardmyla nasl kullanlaca tanmlanmak suretiyle, nermeler arasnda mekanik bir ekilde eitli ilemler yapmak imkn doar. En ok kullanlan nerme eklemleri ve bu eklemlerin doruluk deerleri yledir: Aadaki ilikiler srasyla: o Birliktelik (ve) o Alternatiflik (veya) o erir (ise) o Edeer; zdelik (ancak ve ancak)

p->q (p=yamur yad; q=sokaklar sland) p q p->q D D D D Y Y Y D D (BORU ATLAMI OLABLR) Y Y D p<->q eitlik ancak her ikisi de ayn ise D te bu tablo yardmyla klasik mantkta kategorik nermeler arasndaki dorudan karm ilikileri sembolik olarak ifade edilebilir. Bunun iin ilkin kategorik nermeler arasndaki ilikileri aklamak amacyla kullanlm olan Euler diyagramlarn gz nne alalm.

Page 9 of 14

Her bir diyagram iin drt kategorik nermenin alaca doruluk deeri yle olacaktr:

Bu tabloda bir kategorik nermenin ald doruluk deerleriyle dier bir kategorik nermenin ald doruluk deerleri arasnda uygun bir nerme eklemi vastasyla ba kurup edeerlikler bulmak mmkndr. Mesela, SaPye ait olan satr D,D,Y,Y,Y deerlerinden; SPye ait olan satr ise D,D,D,D,Y deerlerinden meydana gelmitir. Bu durumda, bu iki kategorik nerme arasnda SaP SP eklinde bir ba kurulabilir. nk, p ve q gibi iki nerme ise eklemiyle birbirine balandnda sadece D ve Y deerlerinden meydana gelen bir satr olmas halinde bu eklem Y deeri almaktadr. Halbuki, SaP ve SP nermeleri, I., II., III., IV. ve V. satrlarda srasyla D,D; D,D; Y,D; Y,D; Y,Y deerlerini almaktadr. Bu deerleri ise eklemini dikkate almak suretiyle bir tablo halinde gsterirsek:

Sonucun hep doru deerlerinden kurulduu grlr. Dier bir deyile, bu iki k ategorik nerme arasnda ise eklemine bal geerli bir iliki kurmak mmkndr. Fakat bu iki nerme arasnda mesela, ve eklemine bal bir iliki kurulamaz. nk, tablo halinde gsterirsek:

Grld gibi, son stunda yanl deerlerinin bulunmas, bu iki kategorik nerme arasnda ve balac araclyla bir iliki kurulamayacan gstermektedir. Bu prensipler erevesinde kategorik nermeler arasnda eitli balar kurmak mmkn olur. Mesela, SaP ve SoP gibi iki eliik nermeyi gz nne alalm. Kartlk karesi yardmyla tanmland gibi, bu iki nerme birlikte doru olamazlar. Birisi doruysa dieri mutlaka yanltr. Byle bir durumda bu iki nermeden birisi, dierinin eliiiyle edeer olacaktr. Yani, SaP ~SoP dir. Nitekim bu durumu yukardaki tablo ve ancak ve ancak ekleminin doruluk deerinden yararlanarak gstermek mmkndr:

Grld gibi, son stun hep doru deerlerinden olumutur. Byle bir sonu, sz konusu iki ifade arasnda ancak ve ancak eklemine dayanan bir ba kurmann mmkn olduunu gstermektedir. Ayn anlay erevesinde, kategorik nermeler arasnda:

Page 10 of 14

eklinde saylar daha da oaltlabilecek ilikiler kurmak mmkndr. Dikkat edilirse her bir iliki, nermeler arasndaki elime, altklk, edeerlik, dndrme, tersine dndrme gibi ilikileri de ifade etmektedir. Mesela: SePnin dndrmesi PeS ve SPnin dndrmesi PS olduu iin bu iki nerme arasnda eklemiyle ba kurmak; SP, SaPnin alt olduu iin, bu iki nerme arasnda SaP SP eklinde bir ba kurmak mmkn olmaktadr. Dier bir ifadeyle, kategorik nermeler arasndaki dorudan karm ilikilerini modern mantk iinde ifade etmek mmkn olmaktadr.

XI. ve XII HAFTA

Boole Cebiri Yardmyla Geerli Kyaslarn Tesbiti Adn kurucusu G. Booledan (1815-1864) alan Boole cebrinin (dier bir adyla snflar cebrinin) kendine has notasyonu ve aksiyomlarnn oluturduu mantk-matematik sistemi vastasyla bir kyasn geerliliini tespit etmek mmkndr . Boole cebrinde, nermelerdeki terimler kaplamlar asndan dnlrler. Yani her terim, bu terimin kaplamn tekil eden nesnelerin snfna iaret etmek durumundadr. Bu anlaya bal olarak, bir nermeyi, znesi durumundaki terimle iaret edilen snfla, yklem durumundaki terimle iaret edilen snf arasndaki ilikiyi bildiren bir yarg olarak yorumlamak imkn doar. te bu anlay erevesinde nermeler arasnda eitli ilemler yapmak mmkn olur. imdi bu ilemlerin yaplmasn salayacak yeni notasyonu ve kurallarn neler olduunu grelim: Bir snf A, B, C, gibi sembollerle; bir snfn deillemesini ise A, B, C gibi sembollerle gsterelim. Bylece, A ve A gibi iki snf birbirinin tamamlaycs olarak dnmek mmkn olur. Bu iki snf birlikte bir konuma evreni meydana getirir. Bu ilikiyi u ekilde ifade edebiliriz: A snf A- tamamlayc snf A+A= konuma evreni=1 Bu emada A snf mesela, kular snfna iaret ediyorsa, A snf ku olmayan her trl nesneyi kapsamak durumundadr. Bu iki snfn birlikte meydana getirdii konuma evreni, 1 sembolyle gsterilir. sembol bir snfla bu snfa ait bir eleman arasndaki ilikiyi ifade eder. Mesela, kalem yeildir gibi bir nermede x sembol kalem i, A sembol yeil terimini gstersin. Bu durumda szkonusu nermeyi elimdeki bu kalem, yeil terimiyle iaret edebileceim nesnelerin meydana getirdii snfn bir elemandr eklinde dnmek ve dolaysyla da, x A eklinde sembolletirmek mmkn olur. Bir snfn dierini kapsamas ise sembolyle ifade edilir. Bu durumda mesela, btn Vinsanlar lmldr nermesini: lml terimiyle iaret edilen (B sembolyle gstereceimiz) nesnelerin meydana getirdii snf, insan terimiyle iaret edilen (A sembolyle gstereceimiz) nesneler snfn kapsar eklinde dnmek mmkn olur.Bylece de sz konusu nerme, AB eklinde sembolletirilir. Bir snfn hi eleman olmamas hali 0 iaretiyle gsterilir. Snflar arasndaki toplama ilemi + sembolyle, arpma ilemi ise x sembolyle gsterilir. Btn bu sembolleri toplu olarak ifade edersek: - Her snf iin: A, B, C, - Tamamlayc snflar iin: A, B, C, - Konuma evreni iin: 1 - Snf eleman iin: - Snflar arasndaki ierme iin: - Bo snf iin: O - Bo olmayan snf iin: - ki snfn toplam iin: A + B veya - ki snfn arpm iin: AxB (veya ksaca, AB) - ki snfn arasndaki eitlik iin: = sembolleri kullanlr. Bu sembollerden yararlanarak snflar arasndaki ilikilerin nasl ifade edilebileceini bir rnekle grelim: Konuma evrenimiz, btn insanlarn meydana getirdii snf olsun. Bu snfn alt snf olarak, sar sal ve siyah gzl insanlarn meydana getirdii snf alalm. Bu artlarda, biri dierini dta brakan u snflar ifade etmek mmkndr: (a) Sar sal ve siyah gzl insanlar snf (b) Sar sal olmayp siyah gzl olan insanlar snf (c) Sar sal olup siyah gzl olmayan insanlar snf (d) Sar sal olmayan ve siyah gzl olmayan insanlar snf Sar sal insanlar A sembolyle, siyah gzl insanlar B sembolyle gsterirsek, yukardaki ifadeler: (a) AB A+B (b) AB KESM() A+B TOPLAM () (c) AB A+B (d) AB A+B eklinde sembolletirilebilir. Bu ilikiyi Venn diyagramlaryla: eklinde gstermek mmkndr. Bu diyagramlarda AB blgesi arakesit veya mantksal arpm alann; A ve B daireleri beraberce, bu iki daireyle temsil edilen kmelerin mantksal toplamn ifade etmektedir. Yukardaki prensiplerden hareket ederek, AB + B eklindeki bir ifadeyi, sar sal olmayan ve (fakat) siyah gzl olan, veya siyah gzl olmayan insanlarn meydana getirdii snf eklinde dnmek gerekir.

Page 11 of 14

Snflar arasndaki iliki, Venn diyagramlarndan yararlanlarak geometrik bir ekilde de gsterilebilir: imdi de aada verilen tanmlar kullanarak snflar arasnda yaplacak ilemler zerinde duralm: (Ia) AA = A (Ib) A + A = A (II) AA (IIIa) AB = BA (IIIb) A + B = B + A (IV) A(B+C) = AB + AC (Va) A(BC) = (AB)C Yer deitirebilirlik (komutatiflik) zellii (Vb) A+(B+C) = (A+B) + C ortaklatrclk (VI) A + BC = (A+B) (A+C) (VIIa) OA = O Yani, bo snfn eleman yoktur. (VIIb) 1A = A Yani, herhangi bir snfa ve konuma evrenine ait olan bir eleman, bu snfa aittir. VIIIa) 0 + A = A VIIIb) 1 + A = 1 IXa) AA = 0 IXb) A+A = 1 Xa) (AB) = A + B Xb) (A+B) = AB XI) (A) = A XII) O A 1 XIII) Eer AB ve BA ise A = Bdir. XIV) Eer AB ve BC ise AC dir. XV) 1 = O Daha da oaltlmas mmkn olan bu kurallar yardmyla snflar arasnda eitli ilemler yapmak mmkndr. Yaplabilecek ilemler sayesinde karmlarn denetlenmesi mmkn olur. Bu karmlardan birisi, kyastr. Bir kyasn geerliliini denetleyebilmek iin, yukardaki kurallar yardmyla, kyas oluturan nermeler (her bileeni ayn terimleri ihtiva eden) arpmlarn toplam haline getirilir. Bu ilemin nasl yaplabilecei konusunda bir rnek olarak, H= [(AB) + C] ifadesini, yukarda iaret edilen kurallardan hangilerinin kulanldn her admda yanna yazarak, arpmlarn toplam haline getirelim. H = [(AB) + C] = (AB)C............... Xb = (A+B)C............... Xa = (AC + BC)............... IV = 1(AC)+1(BC)............... VIIIb = (B + B)AC + (A + A)BC............... IXb = ABC + ABC + ABC + ABC............... IV son satrdaki ABC iki kere getiinden bir tanesini Ib kural gerei atarsak, ABC + ABC+ABC elde edilir. Bu ifade istenilen formdur; yani, her bileeni ayn terimlerden meydana gelmi bir arpm ve bu arpmlarn toplanmasndan meydana gelmi bir ifade elde edilmitir. Herhangi bir kyas verildii zaman, ncllerini ve sonu nermelerini (bileenleri ayn terimleri ihtiva eden) arpmlarn bir toplam haline getirmek gerekir. Bu hale getirilmi bir kyasta eer ncllerden hareket ederek sonu nermesine ulalabiliyorsa, bu kyasn geerli olduunu sylemek gerekir. Mesela: PeM SaM SeP eklinde bir kyas verilmi olsun. Bu kyasn nermelerini nce Blm III-6da antilogistik kurallardan sz ederken kullanlm olan Boole cebiri notasyonuna evirelim. Bylece yukardaki kyas, PM = O SM = O SP = O eklini alr. Bu kyastaki nermeleri, deerlerini bozmadan geniletebiliriz. Ama, bu ifadeyi, her bileeninde ayn terim bulunan arpmlarn toplam haline getirmektir. Nitekim, yukardaki kurallardan yararlanarak bu ifadeyi, 1A = A ve A+A = 1 olduundan Geerli bir kyasta, ncl sonucu iermelidir, yani sonu ifadesi ncllerde bulunmal . PM(S+S)=0 SPM + SPM = O SM(P+P)=0 SPM + SPM = O SP(M+M)=0 SPM + SPM = O bu geerli bir kyas nk sonu ncllerde var. eklinde yazabiliriz. Bu kyasn nclleri sfra eit oldu una gre, toplamlar da sfra eit olacaktr. Yani: Eer kyasn ncllerinden birisi tikel olursa, yani: PM MaS SP eklinde bir kyas verilirse, yine ncllerin ve sonucun yukardaki gibi arpmn toplam haline getirilmesi gerekir. Bu amala, verilen kyas Boole cebri notasyonuna gre yazalm: PM O MS = O SP O kinci olarak bu ifadeyi yine arpmlarn toplam eklinde, yani: SMP + SMP O

Page 12 of 14

SMP + SMP = O SMP + SMP O eklinde yazabiliriz. Bu kyasn geerli olmas, ncllerden sonu nermesine ulalabilmesini gerektirdiine gre, bu sefer yle bir yol izlenir: kinci ncl, tmel olduuna gre, sfra eittir. Eer ncl sfra eitse, her bir bileeninin de ayr ayr sfra eit olmas gerekir. Yani, bu ncl: SMP = O ve SMP = O eklinde dnlebilir. Bu ifadelerden ilki, yani SMP = O, ilk nclde gemektedir. Bu durumda birinci ncln ikinci bileeni yerine deerini yazarsak, SMP + O O eklinde bir ifade elde edilir. Bu son ifadeyi ise, VIIIa kural gerei, SMP O eklinde sadeletirebiliriz. Byle bir ifadenin hibir bileeninin sfr olmamas gerekir. nk, terimlerinden birisi sfr olsayd, VIIa kural gerei, OO eklinde eliik bir sonu ortaya kard. O halde, SM O SP O MP O olmas gerekir. Dikkat edilirse, bu eitsizliklerden ikinci srada olan asl kyasn sonu nermesini vermektedir. Bu durumda, ncller arasnda yapm olduumuz ilemler neticesinde sonu nermesine ulalm olmaktadr. Bu sebeple de yukardaki kyasn geerli olduunu sylemek gerekir.

XIV HAFTA
Bir Mantk Kavram Olarak Yanllk Yanllk kavram Antikadan bu yana mantklarn ilgisini ekmitir. Mantk, dnceyi doru ynetebilmenin kurallarn veren bir bilimdir. Fakat bazen bilerek veya bilmeden, isteyerek veya istemeden yanl yaplabilmekte, yani mantk kurallarnn dna klabilmektedir. steyerek ve bilerek yaplan yanllar yerine ve trne gr e: demagoji, mugalata, parolojizm, sofizm gibi isimlerle anlmaktadrlar. Yanl kavramyla yanllk kavramn da birbirinden ayrmak gerekir. Yanl nedir? sorusu felsefi bir problemdir ve konumuz dnda kalmaktadr. Bir mantk konusu olarak yanllk, geerli gibi grnen fakat aslnda geerli olmayan bir ispat, bir aklyrtme, ksaca bir karm biimidir. Yani, bir yargnn yanl olup olmad deney veya gzlemle tespit edilebilir olmasna karlk, bir karmdaki yanlln tespiti ancak mantk bilimi erevesinde olabilir. Konuyu sistemli olarak ilk ele alan Aristoteles, iki tr yanllktan sz etmitir: dildeki okanlamllkla ilgili olan yanllk ve dil dnda kalan yani ispatn kendisinden kaynaklanan yanllk . Biz de yanllk problemini iki balk altnda ele alacaz: I) Formel (veya Mantksal) Yanllk ve II) Formel-olmayan Yanllk. I. FORMEL YANLILIK - Akl yrtmenin ya da ispatn kendisiyle dorudan doruya ilgili olan ve bu safhadaki bir hata dolaysyla ortaya kan yanlla formel yanllk denir. Byle bir hata mantk kurallarna uyulmam olmaktan kaynaklanr. Mesela, baz fizikiler filozof deildir dedikten sonra o halde baz filozoflar fiziki deildir eklinde bir karm pekl yaplabilir. Byle bir karmn ierii ynnden gnlk realiteye aykr gelen bir yan yoktur. Fakat bu tr bir karm mantka doru deildir. Nitekim baka bir rnekte, mesela baz insanlar mantk deildir dedikten sonra, yine ayn kalba uygun olarak zne ve yklemin yerini deitirmek suretiyle baz mantklar insan deildir eklinde realiteye uymayan ve dolaysyla da anlamsz olan bir sonu elde ederiz. karmn geerli olup olmadn ancak formel bir sistem kendiliinden (otomatik bir biimde) denetleyebilir. Fakat te yandan, geerli bir karmn kabul edilebilir, emin sonu verebilmesi iin karm kurallarnn mevcudiyeti de tek bana yeterli deildir. Mesela btn nadir eyler deerlidir ve btn topal kargalar nadirdir gibi iki nclden, karm kurallarna (bu rnekte kyas kurallarna) uygun olarak elde edilebilecek sonucun btn topal kargalar deerlidir eklinde olmas gerekir. Ancak bu sonucun, kyas mantk kurallarna uygun olsa bile, kabul edilebilir olmad aktr. Bu durum ilk ncln doru olmamasndan (yani nadir olan baz eylerin her zaman deerli olmamasndan) kaynaklanmaktadr. Dolaysyla karm geerli bir kalpta olsa bile, eer ncllerden birisi yanlsa sonucun kabul edilebilir olmas beklenemez. Bu durumda, bir karm neticesinde elde edilmi sonucun doru ve kabul edilebilir olmas iin: 1) karmn mantk kurallarna uygun yaplm olmas ve ayrca, 2) ncllerin de doru (yani realiteyi isabetli yanstan bir biimde) verilmi olmas gerekir. ncllerin doruluklarnn tayini ise phesiz mantn konusu dnda kalan bir husustur. Formel yanllktan korunmann tek yolu karm kurallarnn bilinmesidir. ki nclden oluan bir karmn kyas olarak nitelenebilmesi iin her eyden nce aadaki artlarn salanmas gerekir : 1) Basit bir kyas iki ncl ve bir sonu nermesinden oluur. 2) ncllerde ortak bir terimin bulunmas gerekir. 3) Bu ortak terim sonu ifadesinde gememelidir. Bir karm bu artlar salyorsa kyas olarak nitelenebilir. Bir kyasn geerli olabilmesi iin ise u artlarn yerine gelmi olmas gereklidir: 1) ncllerden en az biri olumlu olmaldr. 2) Eer ncllerden birisi olumsuz ise, sonu ifadesi olumlu olamaz. 3) Geerli bir kyasta ncllerden birisi mutlaka tmel olmaldr. 4) Eer ncllerden birisi tikel ise, sonu da tikel olmaldr. 5) nclleri olumlu olan bir kyasta sonu olumsuz olamaz. 6) Orta terimin ncllerde en az bir kere datlm olmas ve ncllerde datlmam olan bir terimin ifadesinde de datlmam olmas gereklidir. Eer bu kurallara uyulmazsa, gzlem ve deneylere aykr olmayan fakat mantka geersiz karmlar yaplabilir. Demagoji yapmann bir yolu, aslnda geersiz olan fakat deney ve gzlemlerle bir aykrl olmayan karm, amaca uygun baka bir karma rnek olarak kullanmak olabilir. Gnlk dili kullanarak ifade edilen akl yrtmelerde karlalan dier bir yanllk, bant bildiren kelimelere bal olarak ortaya kar. Mesela, A, Bden B, Cden byktr dedikten sonra. A, Cden byktr diyebiliriz. Fakat A, Byi seviyor ve

Page 13 of 14

B,Cyi seviyor dedikten sonra A, Cyi seviyor diyemeyiz. nk byklk bantsnn geili olmasna karlk sevme bantsnn byle bir zellii yoktur. Bant bildiren ifadeler, doal olarak, birbirlerinden farkl zelliklere sahip olabilmektedirler. Geili (transitif), geisiz (intransitif), yansmal (refleksif), yansmasz (anti-refleksif), bakml (simetrik), bakmsz (asimetrik) olabilen bu bantlarn her birinin sahip olduu zellikler dier bantlar iin geerli olmayabilir. Dolaysyla birinin zelliini dierine rnek alarak bir karm yapmak mantk asndan sakattr. Formel yanllklarn nemli dier bir kayna, dildeki operatrlerdir. zellikle zaman ve modalite bildiren operatrler, yanl anlamalara (iltibasa) yol aabilir ve dolaysyla da karmda baz yanllklarn kaynan oluturabilirler. Mesela herkes bazen iyilik yapar ifadesinden bazen herkes iyilik yapar ifadesine geilemez. Bu iki ifade birbirine edeer olarak kabul edilemez. nk ilk cmledeki bazen operatr bazen iyilik yapar eklinde bir aklama verirken, ikinci ifadede bazen herkes eklinde bir nitelemede bulunmaktadr. Nitekim, ocuk her zaman ocuktur dediimizde ocuun hi bymediini deil, her zaman ocuun ocukluk yapabileceini anlatmak isteriz. Operatrlerin yerlerinin dei-toku edilmesi veya dikkatsizce ve yanl ekilde kullanlmas, ifadelerde semantik deer kaymasna yol amakta ve yanlla sebep olabilmektedir. Bir yanlla meydan vermemek iin eitli operatrlerin mantka nasl tanmlandklarnn ve ne gibi zelliklere sahip olduklarnn bilinmesi gereklidir. Benzeri bir durum, btn ve baz niceleyicileri iin de szkonusudur. Formel yanllk, ksaca ifade etmek gerekirse, u veya bu sebepten tr mantk kurallarna uyulmamaktan kaynaklanmaktadr. Mantk kurallarn bilmek ile mantk kurallarn uygulayabilmek arasndaki ilikiye de dikkat etmek gerekir. nk dili kullanan kimse, en azndan duygularn, isteklerin, beklentilerin, yani ok ve eitli nitelikteki etkilerin tesiri altndadr. te bu eitli etkiler de yanllk yaplmasna yol aabilir. Bu tr yanllklar ise bundan sonra ele alacamz ve artk formel zellik tamayan grup iinde dnlecektir. II.FORMEL OLMAYAN YANLILIK - Formel-olmayan yanll, ortaya k sebeplerine gre, farkl gruplar iinde ele almak mmkndr. 1.OKANLAMLILIK (kaypaklk, belirsizlik). Mesela hayat acdr ve biber acdr eklindeki iki ifadeden hayat biberdir gibi bir sonu elde edilecei dnlebilir. Fakat dikkat edilirse hayatn ac olmas ile biberin ac olmas ayn ey deildir. Yani ac terimi ok anlamldr. Aada bir aklyrtmenin yanllna sebep olabilen eitli ok anlamllklar ayr ayr ele alnmtr. AKSAN: Bir cmlenin veya cmledeki kelimenin hatal telaffuz edilmesi, aksandaki bozukluklar ve vurgularn yanl anlamaya yol aacak ekilde kullanlmas dolaysyla ortaya kan yanllk biimidir. Nitekim hala (babann kzkardei), hl (gene), hal (boluk, apteshane) kelimelerinden birinin, imdiki iml kurallarnn aksan ya da uzatma iareti kullanmaya cevaz vermemesinin de olumsuz katksyla, hatal telaffuzu vahim sonulara yol aabilir. BTNLEME: Paralarn btnnden farkl deere sahip olduunu gz nnde tutmadan parann niteliklerini btne atfetme yanlldr. Bir airin tek bir iirinin iyi olmas btn iirlerinin de iyi olduu anlamna gelmez. BLME: Btnn zelliklerinin tek tek paralar iin de geerli olduunu zannetme yanlldr. Mesela on kiilik bu grubun yapt aratrma dorudur. Ben de o grubun bir yesiyim. Benim yaptm aratrma da dorudur OKANLAMLILIK: Bir ifadenin okanlaml, belirsiz veya kaypak olmas d a aklyrtmede yanlla yolaabilir. 2.Gene formel-olmayan dier bir yanllk, aralarnda mantksal bir iliki olmamasna ramen, ncllerle sonu arasnda eitli etkenler neticesinde ba kurulmas sonunda ortaya kabilmektedir. Bu etkenlerin neler olduu, yani ncllerle sonu arasnda hangi sebeplerle mantka geerli olmayan balar kurulduu aada gzden geirilmektedir. ARGUMENTUM AD BACULUM: Yani kuvvet yoluyla salanmaya kalklan ispat. Bu trden ispatn tipik rnei, Galileonun Engizisyon mahkemesinde bask altnda dnyann dnmediini ve gnete de lekelerin mevcut olmadn kabul etmesidir. ARGUMENTUM AD MISERICORDIAM: Yani acndrma yoluyla salanmaya kalklan ispat. Burada bir kimsenin kendisine ya da bakalarna acndrmak suretiyle bir gr ya da bir sonucu karsndakine kabul ettirmesi sz konusudur. ARGUMENTUM AD POPULUM: Bu ispatta bu grup insann nyarglarnn tutkularnn, tercihlerinin realitenin mihenk ta klnmas demektir. Bunun tipik rnei, kiinin taraftar olduu spor kulb asndan bir spor karlamasna bak . ARGUMENTUM AD IGNORANTIAM: Yani yeterince tanmadan verilen ispat. ARGUMENTUM AD HOMINEM: Yani kiiye dayandrlarak verilen ispat. Dier bir deyile, ileri srlen iddiann kendisini tartmak yerine iddia sahibinin kiiliine, bulunduu yere, tad zelliklere saldrmak suretiyle iddiay rtmeye almak veya tersine iddiay doru olarak kabul etmektir. Mesela 1905 yl Nobel Fizik dl sahibi Philip Lenard (1862-1947)n, Einsteinnn Rlativite Teorilerini Onun yahudi kkenli olmas dolaysyla dlamas, kiiye dayandrlarak yaplm bir ispattr. ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM: Bir otoriteye, otoritesi dnda kalan konularda bavurulmas ve bu konularda ileri srd grlerin doru olarak kabul edilmesidir. Formel-olmayan yanllara rnek olarak sanki ispatm gibi takdim edilmeye kalklan yukarda anlm btn karm biimleri, aralarnda mantksal bir iliki olmamakla birlikte, ncllerle sonu veya sonular arasnda ne trden etkenlerin araclyla bir ba kurulduunu gstermektedirler. Szkonusu etkenlerin saysn daha da arttrmak ve gncelletirmek mmkndr. Bu gibi hilelerde temel ilke, zellikle psikolojik etkenleri kullanarak ncllerle sonu arasnda ba kurmak, dier bir deyile, ba varm gibi gstermektir. Ama, gerei saptrmak, yanl bilgilendirmek yani dezenformasyondur. Bu ynteme, ktle iletiiminde (mass mediada) ve propaganda da sk sk bavurulmakta, bylece kamuoyunun etkilenmesi ve ynlendirilmesi amalanmakta hatta salanabilmektedir. 3.Formel-olmayan dier bir grup yanllk, birtakm varsaymlardan hareketle yaplan karmlardan olumaktadr. Bu tr karmlarn balcalar unlardr: PETITIO PRINCIPII: Yan dngsellik. Bir karmda ncl sonuta tekrarlanyorsa, dngsellik szkonusudur. rnek: Entellekteller pipo ierler. Nereden mi biliyorum? Bir entellektel syledi. Entellektel olduunu nereden biliyorsun? Pipo imekten holandn syledi. Dngsel bir ispatta mantk kurallarna aykrlk olmayabilir. Yanllk, ispatn kendisinin yeni bir bilgi vermedii halde yeni bilgi veriyormu gibi kabul edilmesi veya ettirilmesidir. Dier bir deyile dngsel bir ispat, totolojik karakterdedir. IGNORATIO ELENCHI: Yani ncllerle ilgisi olmayan bir sonuca (irrelevant conclusion) ulalmasdr. Mesela, En ok cami stanbulda vardr. En fazla su stanbulda ilenmektedir. Cami, su ilenmesinin sebebidir. karmnda ncllerle sonu arasnda mantksal hibir ba yoktur. NON SEQUITUR: Sonu ve ncllerin doru olsalar bile, birbirini izlememesidir. Mesela sosyal problemlerin, bilim adamlarnn tabiatn srlarn ortaya koymasndan kaynaklandnn ileri srlmesi, bu trden yanl bir karmdr.

Page 14 of 14

NON CAUSA PRO CAUSA: Bir olayn sebebi olarak herhangi bir baka olayn gsterilmesidir. Mesela dolunayn insanlar asabi yaptnn ileri srlmesi byle bir ilikiye rnektir. Bu tr karmlarn, mantka geerli olmamakla birlikte, sezgisel veya empirik bir temeli olabilir. Fakat ncllerle sonu arasndaki iliki empirik olarak henz ispatlanmad iin, aralarnda mantksal bir badan da szedilemez. POST HOC ERGO PROPTER HOC: Bu deyim ile ifade edilen yanl, bundan sonra o halde onun sonucu eklinde dile getirmek mmkndr: Bir kazann oluu, mesela daha nce bir kedinin geiine balanmas bu duruma bir rnektir. Sosyal olaylarda, kiiler hakkndaki yarglarmzda bu tip karmlara ska rastlanr. nk insan gnlk yaantsnda acele sonu karma alkanlna sahiptir. Bylece olaylar arasnda sebep -sonu ilikisi dikkate alnmadan, byle bir ilikinin olup olmad yeterince aratrlmadan abucak karar verilir. Verilen kararlarda, eer psikolojik etkenler de iin iine karmsa, yanl bir karmda bulunmak o oranda kolaylaacaktr. SECUNDUM QUID: Bu tr yanllk, bir ilke veya yargnn, uygulanm artlar, zel haller dikkate alnmadan kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Mesela morfin bir zehirdir. Hastasna morfin vermi olan hekim, hastasn zehirlemi olmaktadr. eklindeki bir karmda bu tr yanll grmek mmkndr. FALLACIA PLURIUM INTEROGATIONUM: Yani sorudaki karmaklk. Bir soru eitli rtk varsaymlar zerine kurulmu olabilir. Ama da zaten, sorunun cevabyla birlikte bu rtk varsaymlarn karsndakine kabul ettirilmesidir. Bu konuda klasik rnek, karn dvmekten ne zaman vazgetin? sorusudur. Soruya muhatap olan kii hi evlenmemi veya karsn hibir zaman dvmemi olabilir. Herhangi bir bilgi ortaya konulmak istenildiinde, yukarda iaret edilen trden yanllklarn birka birarada bulunabilir. Mesela bir snflandrma ileminde, istatistik kullanarak yaplan genellemelerde, benzetim (analoji) yardmyla yaplan karmlarda, yetersiz baz gzlemlerde bu durumla karlalabilir. nsan phesiz her zaman doru dnemez ve karar veremez. nk insan duygularn bir kenara brakp bir bilgisayar gibi davranamaz. Esasen doru dnmek ile doru karar vermek ayr eylerdir. Doru dnce, bir aklyrtme ilemi yani mantksal bir ilemdir. Bu ilemde yukarda iaret edilen trden yanllklar yaplabilir. Fakat herhangi bir hata yaplmam bile olsa doru aklyrtme, yani mantk tek bana verilen kararn doru olmasn gerektirmeyebilir. nk varlan hkmn doruluunu ya da verilen kararn doruluunu etkileyebilecek, mantk dnda, eitli faktrler szkonusu olabilir. te yandan, doru bir karara ulaabilmek iin konu hakknda tecrbe sahibi olmak phesiz son derece nemlidir.