1 HAFTA Felsefe doarken Trke Felsefe teriminin kayna, Yunanca Philosophia kelimesidir. Philos- (se en!

" e so#hia ($il%i, $il%elik!" kelimelerinden treyen $u kelime $il%elik se %isi" anlamna %elir. Philoso#hos, $il%elii se en ya da $il%elik dostu olan kimse" anlamna %elir e #hilos (se en!" e so#hos ($il%e!" kelimelerinden tremi&tir. 'olaysyla felsefesinin sistematik temelleri Yunan(da atlm&tr e %nm)e dein sre%elen tm $at felsefesinin aynan Yunana *)% d&nme $iimi olu&turmu&tur. Bat Felsefesi dneme ayrlr. 1.lka ya da +ntika Felsefesi, Yunan-,oma dnyasnn felsefesidir e -iletoslu Tales .!. "#$%&'"( ile )a*layarak ,oma .m#aratorluunun d&&ne kadarki d*nemi ka#sar (yak. ../. 0112..3. yak. 411!. 5. +rtaa Felsefesi, 6411(lerin %e d*nemine e ,*nesans(a kadar u)anr. 7. ,ada* felsefe ise, 60. y)yldan, 51. Y)yla kadar srer. lka Felsefesi temelde dneme ayrlr.. 3okrates-/ncesi '*nemi ... Platon e +ristoteles '*nemi .... +ristoteles 3onras '*nem ya da 8ellenistik '*nem . 9u d*neme $a)en Yeni-Platoncu '*nem e :e +ntika '*neminin 8ristiyan Ya)arlar da d*rdnd $ir d*nem olarak eklenir. lka Felsefesi/ )i0im 12e sahillerimi0 olan .onia3nn yonya ! antik $ir liman kentinde, -iletos(da (-ilet! domu& e ci ar kentlere yaylarak %eni&lemi& e %eli&mi&tir. Felsefeyi douran soru ise +rkhe nedir;", yani Trke deyi&le, e renin $a&lan% ilkesi nedir;" sorusu olmu&tur. . nsanol4 )4 sor4yla mitolo5inin 6e mitolo5ik tanrlarn di0inin di)inden kalkm* 6e artk doay 6e insan salt kendi aklyla anlamaya e deerlendirmeye doru $yk $ir adm atm&tr. +ma insanoluna $u adm attran neden yine de mitolo<idir e mitolo<i onun ilk d&nme $iimidir. 9u y)den mitolo<ik d&nce *)mlenmeden, )ihnin en st d&nce $iimi olan felsefi d&n& ka ramak e $u katmana ula&mak ok %tr. Hesiodos 6e 7aos3tan%7osmos3a 8ei* Piyesi % Yunan mitolo<isi, Yunann adeta dinidir e $u din &air 8omeros (.!. yak. 9&$( 6e 8esiodos(un .!. yak. :&$%"&$! 2nm0e kalan *iir *eklinde ya0lm* destanlarnda %i)lidir. Tam 61 yl sren Troia 3a a&nn anlatld 8omeros(un destanlarnn adlar =lias (=lion(un >iiri!" e ?dysseia(dr (?dysseus 'estan!"@ 8esiodos(un destanlarnn ad ise Ar%a kai 8emerai (.&ler e :nler!" e Theo%onia(dr (Tanrlarn 'ou&u!". 9ir$irine *rl mitolo<ik masallardan olu&an $u destanlar Yunan aklnn en $a&ndan iti$aren merakl e sor%ulayc $ir doasnn olduunu %*sterir. 9u y)den mitolo<ik d*nemde $ile ocuka $ir merakla kendi kendine A renin k*keni nedir;" *eklinde old4ka naif )ir sor4 sorm4* 6e )4 sor4 on4 e6ren do4m *emalarn karmaya/ daha dor4s4 ;4nan<a deyi*le = kosmo%onia >?@A?B?CDE ya da >?@A?BFCDEG 16renin Ho4m4(" )erine kuramlar %eli&tirmeye y*neltmi&tir. 8esiodos(un Theogonia adl destanndaki e renin doum &emas kaos-kosmos" kar&tlyla aklanm&tr. 8esiodos eserinde her&eyden *nce arolan, Bhaos(tu IJ?K(/L demi&tir. 3onradan Thales(in e onunla $a&layan -iletos ?kulu(nun ilk felsefe sorusu olan =arkhe nedirML sorusunun mitolo<ik $ir &eklini dile %etirmi&tir. BhaosC esnemek, yarlmak, almak ya da $ir &eyi dourmak )ere esneyi# almak". Bhaos kelimesi ise $o&luk, aklk, esneyen yark, uurum" anlamlarna %elir e her &eyin dnya d)enine $o&luktan ya da $ilinmeyen $yk $ir uurumdan sram& olduunu ima eder. Bhaos(un kar&t, en %eni& anlamyla d)en" olarak e rile$ilecek olan kosmos(dur (DEFGHI!." 9u terim d)enlemek, ayarlamak" anlamna %elen =kosmeo" fiilinden tremi&tir. +ma Yunanlar iin kosmos(un" ilk anlam sadece d)en" deildir@ nk kosmos dini ycelik" anlamn da ierir. kosmos"Csay%nlk, onur" hatta de let d)eni" e son olarak da ssleme, $e)eme" anlamna %elir. 9i) kosmos(a $u anlamda d)enlenmi& e ren," demeyi daha uy%un $uluyoru). Yunan d&ncesinde khaos" terimiyle ilk scak ili&kiyi kurduumu) 8esiodos destanna $aktm)da kendimi)i adeta $ir tiyatro sahnesinde oynanan $ir #iyesi i)lerken $uluru) e kaos(tan, kosmos(a, daha dorusu esneyen o kocaman yarktan", d)enli e rene" nasl %idildiini adm adm e canl $ir &ekilde %*)lemleri). Ya a& ya a& sahne hareketlenmeye $a&lar e )erinde doann d)enini (yani Bosmos(u! olu&turacak olan *e $eliri erir. 8esiodos(un ykledii sfatlarla syleye<ek ol4rsak )4 e *yledirlkn<e 6ar olan- 7haos :eni& $arl to#rakJ 8aia 8aia eyrysternos( insann elini ayan *)enJ 1ros Ar04(. Karlklar douracak $tn % her $irinin iinde %i)lidir e her $iri $ir $a&lan%tr. 9unlarn olu&umu $a&ka $ir &eye $al deilken, $unlardan kan her &ey onlara $aldr khaos" e renin kurucu *elerinin hen) ayrt edilmemi& kar&mdr (sy%khysis stokheiron!@ d)eni olmayan, $iimi olmayan e hen) tek tek &eylerin ( arlklarn! farklla&mam& $a&lan%cdr.L +ristoteles, 8esiodos(un Bhaos(unu yorumlarken onu $o& yer (to#os!" ya da kk mekMn, yer, oda (khora!" olarak tanmlar.0 .! ". y0ylda =)o*l4kL s0<nn =ha6aL ile e* anlamda k4llanldn 2rdm0de/ 8esiodos(un khaos(tan yer ile %*k arasndaki ha ay" anladn karyoru).

8esiodos(un Bhaos(unun dourma e $a&ka *eylere tesir 2<ne sahip )ir 44r4m old44n4 al2lyor40. Yunanllarn anlay&na %*re, tesir etme %cne sahi# olma, theos (tanr!" olmayla e&deerdir. 9una %*re, rnein Borku ('eimos! tanrdr@ Ter*r (Pho$os! tanrdr@ eki&me (Aris! tanrdr@ +dalet (Themis! tanrdr, $. *te )4 y0den ;4nann mitolo5ik dneminde )4 terimlerin her )iri ki*ile*tirilmi*tir. =8aiaL/ AnadrGLToprak AnaL% *)ellikle di&il arln ya&ad o kritik an e ektii ac e %lk s*) konusudur. :aia, Bhaosla $irlikte arolmak )orundadr. Nn< ana e olan =1rosL/ sreci $a&latan $ir k#rt, $ir hareketliliktir, ksacas, ada& $ir terimle ifade edecek olursak, $ir ener<idir@ elementleri *nce $irle&tiren, sonra da $irle&tirdiklerini yeniden elementlerine ayran $ir ener<i. Yunanca se %i, a&k" anlamna %elen Aros", 8esiodos(ta ar)udur. Aros ya&amn e kosmos(un ilk ilkesi(dir." Aros(un ortaya k&, Bhaos(un e :aia(nn kendi iinden $a&ka arlklar karmasyla (#artheno%enesis C cinsel $ir ili&ki kurulmadan ya#lan doum! somutla&r. Bhaos(tan, Bosmos(a %ei& #iyesinin en can alc sahnelerinden $iri, :aia(nn kendisinden Nranos(u" karmasdr. Nranos, $a&ka deyi&le, yld)l :*ky)" (?uronos asteroeis! mitolo<ide :aia(nn hem olu, hem de e&idir. :aia, Nranos(u, kendisini ka#layacak, her yandan sar# sarmalayacak &ekilde kendi iinden dourur. 8er ikisi $ir$irinin tamamlaycsdr e $irlikteki )tlktr (Yery)-:*ky)!. -itolo<ide her hareket, kar& hareketini de retir. 9u y)den Nranos(u karan :aia $u ke), ak&kan kar&tn da karr/ yani dal2alarla ka)arm* deni0i/ =Pontos(u@". +ma Bosmos a*amasnn )4 annda/ )irden)ire Nranos(un kendisine *)% $ir da ran& ser%ilediini e kendi ya&am i)%isini $elirlediine tank oluru)@ heyecan %it %ide artar. Nranos hak ettiinden daha fa)la % isteminde e %*sterisinde $ulunur e kendisinden ortaya kt e onunla $irle&i# $irok arlk (Titanlar, Oyclo#es, 8ekatonkheires, %i$i! rettii :aia(ya kar& ta r alr e :aia(dan doan ocuklarn &a kartmay# :aia(nn d*lnde )rakr. B4 karar ilk )ireysel karardr 6e ilk )ireysel karar Topran (:aia(nn! sarsc &iddetiyle kar&la&r. +rt arda reyen ocuklarnn iinde kalmas :aia(nn )yk san<lar ekmesine/ ektii a<lar da sons40 2erilime neden ol4r. Nranos(un $u cretkMrlna daha fa)la dayanamayan :aia, oluyla (BronosJ Paman! $ir olu# $a$asn erkekliinden etme karar alr. 9elleklere ka)nacak derecede etkin olan $u sahnede, ko)mik $ir orak dar$esiyle :*ky), Yery)nden, kusursu) $ir simetriyle ayrlr e $u ayrl&, doann yer%*k den%esine ka u&masyla $irlikte yeni $a&lan%lara doru sonlanr. 9u den%e kosmos(un", yani %*rnr olann, aklana$ilir ya da anla&la$ilir olann" kendisidir. +ma $u sahne ayn )amanda, Yunan mitolo<isinde e%o(nun ($en(in!" ortaya k&nn e ilk hilekMrlk %*sterisinin de ser%ileni&idir. 9u an, ortak ya&amn $rakl# $ireysel ya&ama %ei&in ilk andr. 8esiodos(un tiyatro oyunu $u aile dramyla $yk $ir hareketlilik ka)anr e kosmos(un" temel ta& d*&enmi& olur (Yery)-:*ky)-'eni)-Paman C Bosmos, yani d)enlenmi& A ren!
O0lktikel ksmi hadm erkekliinden etmek (

# HAFTA Homeros 6e Hesiodos3ta nsann Bireyselle*me ,a)as/ ya da Tra5ik Akln 7e*fi.

Aski Yunan felsefesinin temeli insan akl sahi$i $ir arlk olarak $elirlemesinde yatar. >air, kMhin e $il%e arasndaki snrlarn ok keskin i)%ilerle i)ilemeyecei $ir d*nemi anlatan e $a&tan sona tanrlarla ykl $u metinlerdeki dilsel kullanmlarn e d&n& modellerinin s*) konusu $ireyselle&me k#rtlarn olu&mu&tur. /)ellikle 8omeros(un destanlarnda $tn $a&at karakterlerin e olaylarn *)%n *)mlemesi ya#ldnda, )ihnin felsefi %eli&imi iin *)ellikle iki nokta dikkat ekicidirJ 9irincisi, kahramanlarn *)el $ir durumla kar&la&tklarnda kendi kendine karar al# $u karar kar&sndakine $ildiren konu&malar e daha da *nemlisi, kendi kendileriyle ya#tklar i konu&malardr". 8omeros di)elerinde, )aman )aman insann i at&ksn *)mlemek iin hi$ir tanrya hita# etmeden, kahramann kendi thymos(uyla (Cruh hali, QRGEI!" $a& $a&a kal# ya#t konu&malar. 9u tr konu&malardan *)ellikle ikisi, Yunan kahramanlar +khilleus(un e 8ektor(un kendi $a&na karar al& anlarn %*steren konu&malardr. 9u konu&malarn *nemi, kahramanlarn tanrlara, to#lumun deerlerine e $u deerlerin kendi )erlerindeki $asksna ramen kendi fikirlerini s*yleye$ilmelerinde, dolaysyla %erektiinde hem tanrlara, hem de to#luma kar& $ir ta r ser%ileye$ilmelerinde yatar. 9u konu&malardaki doru olan sor%ulama" e to#lumun dorusu ile kahramann kendi dorusu arasnda ya&anan at&k," $irey olmaya doru ykseli&in k lcmlarn" aa urur. Bahraman Akhille4s(un kendi kararn $ildiren konu&masnda, to#lumun insana ykledii doruluk ile kendi dorusu arasndaki rktc u)aklk %*)ler *nne serilir. !"ades ka#larndan tiksindiim kadar tiksinirim $%rei &a'ka( s)*% &a'ka adamdan+ ,en si*e dor-$- s)$le$e.eim( i/imden geldii gi&i+ 000deeri &ilinmi$or .anla &a'la d)1%'enin &- ortada &ir 'e$( &es&elli02 9u tr konu&malarn ikincisi ise/ Hektor(un kendi thymos(uyla" ya#t $ir i konu&madrJ 8ektor Troia(nn ka#s *nnde tek $a&na durmu&, d&man +khilleus(u $eklemektedir, kendisini *ldreceini $ile $ile. ? anda to#lumunun kendine $itii $tn rollerinden soyunur. Snk kendi kendine karar erdii anda 8ektor(un aklnda artk %elenein kodlar yoktur. +rtk to#lumunun askeri *nderi deil, sadece $ir insandr. Balkann surlara dayay# ka#da dikilir e &*yle derJ !,en.e( ka1galardan korkak adamlar ka/ar( $iit adam olan.a g%.%$le da$anr son-nda $a 1-r-r( $a da 1-r-l-r02 8er &eye ramen, 8omeros destanlarndaki ne +khilleus(un ne de 8ektor(un karar hen) tra<ik ya da felsefi anlamda $ir $ireysellik ya da ki&isellik iermemektedir@ $unlar yar otonom kararlardr. Snk karar alnd anda, tra<edide ya da felsefede olduu %i$i, ki&i hen) karar aldnn $ilincinde deildir. 8omeros(un &iirlerinde )erinde durulmas %ereken $ir konu da 8omerosu arete(dir", yani % ya da erdem" anlamnda kullanlan $u s*)ck aslnda )ihni uykusundan uyandran, insann istedii ya da ar)ulad &eye ula&tran e insana kendisi iin en deerli &eylerini kur$an ettiren tutkunun kendisidir." 8omerosu $ireysellik tohumlar/ =+dysseia3da" tek $ir kahramann ki&iliinde *)etlenir. +ra&trma konumu) asndan $akldnda, ?dysseus(un sr%n yolculuundaki merak e ke&if tutkusu" )erine s*ylenenler 8omeros(ta dikkatimi)i eken ikinci $ir noktadr. Snk yurduna, e&ine e oluna d*n& iin, deni)lerin yce tanrs Poseidon(un $tn kar& k&larna direnen e tanr istese de istemese de amacna ula&mak adna her trl tehlikeyi %*)e alan ?dysseus(un Troia sa a&ndan lkesine d*n& yolculuu, Yunan ya&ama e d&nme $iiminin katlarn aan *rnek $ir okumadr. ?dysseia" adl destan, =lias" destannn kahramanlarla dolu %*rkemli ya&amndan farkl $ir ya# ser%iler@ nk hakaretlere %*s %eren, ac ekerek $il%elik *renen $ir to#lum s*) konusudur $u destanda. Ya&l adamlar artk kr salarndan dolay deil, ok &ey $ildikleri iin * lrler e $edensel %cn *tesinde $ir * % kaynadr $u. 9il%elik, *fkeyi yenmeyi *renmi&tir $u destann satrlarnda. 8esiodos(un destanndaki Peus ile Prometheus mitosu" ilk ke) tanr ile insann $ire$ir sa a&n %*sterir. 9u sa a&msa aslnda insann tra<ik aklnn ilk ke&fidirJ 8esiodos, insann temsilcisi Prometheus (C'&nen@ 3aduyu sahi$i! ile ?lym#os(un yceler ycesi tanrs Peus(u ilk ke) -ekone(de $ir &*len sahnesinde $ulu&turur. Prometheus $ir *k) ikiye $*ler e tanrya semesini s*yler, fakat #e&inen iyi %*rnen et #aralarnn altn kemikler ile doldurur. 9unun )erine Peus aldanr e sonucu %*rerk kontoln yitirir e Prometheus ate&i almay $a&arr. Peus, intikamnn ilk #erdesinde, he# erkeklerden olu&an $u to#luma *lm kadar karma&k, ama karma&k olduu kadar da %)el $ir $elay, Pandora(nn sim%eledii kadn yollar. .nsann $ireyselle&me e kendi kendine karar alma a&amasnda tanrsal intikam, Pandoray %*ndererek daha $a&ta insanln umudunu elinden alm&tr.
O0lk&a'at dominant n%1e 3 /ekirdek

P HAFTA Ate*/ Tekhne 6e A<

7

Prometheus(un ate&i al# insanla hediye etme %iri&imi her &eyden *nce insann tanrlara ramen kendi $a&na karar erme e erdii karar uy%ulama isteini %*sterdii %i$i, onun doasndaki teknik $il%iye olan yatknlnn $ir delilidir. Prometheus tanrlardan ate&i kendisinin icat ettii $ir aletle alm&tr. Sok ya a& yanan $ir $itki olmasndan dolay re)ene sa#yla, ate&i al# $u sa#n iine koymu& e yery)ne inmi&tir. 9u ate& tanrsal $ir srdr e Prometheus hayat #ahasna *lml insanoluna $u tanrsal srr armaan etmi&tir. +te& insanla teknolo<ik %eli&iminin ka#larn ardna kadar am&tr amasna, ama onu %etiren ustasn da mthi& $ir i&kenceye e onma) aclara maru) $rakm&tr. Snk Prometheus tanrsal srr *renmeye e *retmeye kalkm&tr e doann i&ine $urnunu soku# haddini a&m&tr. Tanrlar $u teknikleri insana *retmek istememi&tir, nk insana en $a&ndan $eri % enmemektedir. Teden; Tanrlarn $ildii teknik y*ntemlerin insann da $ilmesi demek, onlarn tahtnn tehlikeye %irmesi demektir de ondan. .&te $u anlamda ilk teknik acy eken adamdr Prometheus, nk insanl ilerletmekadna doadaki kurulu d)eni $o)mu&tur. 9u y)den tanrlarn $uyruuyla kollarndan e $acaklarndan )incire urulur e Bafkas dalarnn frtnalarla d* len sar# e ss) kayasna i ilenir@ sonsu) %*klerin altnda ka urucu $ir yaln)lk e %ece $iten cierini sa$ah tekrardan yiyen $ir kartalla $a& $a&a $raklr. Snk Prometheus yar insan yar tanrdr e $unun anlam hi$ir )aman *lmeyeceidir. Prometheus ce)asna $oyun eer e aclar iin k ranr, ama o arada ruhunda $a&ka $ir duy%u daha ke&feder. 9u duy%u ona &*yle demektedirJ Te olursa olsun, ya#lan &eyin doru olduuna inanyorsan, sonucuna da katlanacaksn." 9u duy%u ki$irdir (hy$ris! e ki$ir ona $a&a %elene dayanma %c ermektedir. Yunanca tekhne" kelimesinde sahidende $ir hile ardr@ nk insann rahat ya&amas iin doann kandrlmas, *fkesinin yat&trlmas %erekir. 9u kelimenin s*)lk anlamlarndan ilki, )anaatkMrlk, sanatlk@ yetenek, $eceri, el hneri," olmasna ramen, ikinci anlam, hile, hilekMrlk, kurna)lk, dala eredir." 9a&ka deyi&le, $u kelime hem olumlu, hem de olumsu) anlamlar iermektedir. 9uradan da anla&laca )ere, teknolo<i (tekhnolo%ia! doay kandr# insan rahat ettirmektir. 8ile ya#arak doay kandran insan akl, hy$ris (ki$ir!" ile dolar. ?lym#oslular katnda hi se ilmeyen $ir insan *)elliidir hy$ris"@ nk $u kelime ayn )amanda kendini $ilme)lik, haddini a&ma, haddini $ilme)lik" anlamna da %elir. Bsaca, hy$ris," tanrlarn i&ine kar&madr. +ma Yunan mitlo<osinde ki$irli arlklar ile doludur. /rnen +rakhne dokuma sanatda stad $ir $ayandir. 'okuma sanatn *reticisi olan sa a tanrasna, +thena(ya meydan okur. +thena Posydonu dokur, +rakhne ise tanrlarn tanrs Peusun $ir a&k sanesini. 9a&lca konunun stnlnden dolay +rakhne ka)anr, lakin +thena k)arak, insann haddini $ildirmek iin onu *mr $oyu *rmesi iin *rmcee d*n&trr. 'oay kita# %i$i okuyan at adam Bheiron, doadan *rendiklerini insana aktarr. /rnein, t# tanrs +iskle#ios(a hekimlik sanatn *retir. +ma +iskle#ios Bheiron(dan *rendii hekimlik sanatnn $tn srlarna akf olmakla kalma), daha da ileriye %ider e *lleri $ile diriltmeye kalkar. ? )aman yce tanr Peus de reye %irer e +iskle#ios(un stne yldrmlarn $oca eder. 9*ylece, +iskle#ios(un ki$ri e doay ele %eirme hrsna d*n&nce, yine doa tarafndan en%ellenmi& olur. 8y$ris," tanrlar katnda $ile at&malara yol aar. /rnein, +skle#ios(u koruyan tanr +#ollon, Peus(a k)ar e insanlardan yana karak Peus(un yldrmlarn ha)rlayan Byklo#slar *ldrr. 9ir anlamda tekniin ilerlemesi iin tanr tanrya kafa tutar e +skle#ios(u diriltir. Tekhne" her ne kadar insann hy$ris(ini" k*rklese de, yine de ondaki ocuka safl $o)ama). 9ir -srl rahi# 3olon(a 3i) Yunanllar he# ocuksunu), aran)da ya&l kimse yok," demi&tir. Tekhne(yi" kullanmasn $ilen adam icat etmek iin ocuk ruhlu olmak )orundadr. 9unun yannda =dok40 Q4sa dok40 tane 1sin perisi!" ile de donatlm& olmaldr@ $una %*re, &iirle, tarihle, #antomimle, fltle, dansla, tra%edyayla, komediyle, %*k$ilimiyle esinlenmi& olmaldr. -ousa" C*renmek, ara&trmak, al%lamak, ka ramak, al&kanlk ka)anmaktr." Yunan mitolo<isinde -usalar &ara# tanrs 'ionysos(u, $esleyi# $ytendir. +#ollon e 'ionysos teknik e sanatn yaratlmasnda en *nemli iki ka ramdr. 9u ikisinin *)ellikleriyle dolu olmayan $ir insan, yaratc $ir adam olama). +#ollon insann akl yan, 'ionysos, ufkun *tesini %*re$ilen, heyecanlarla *rl, heyecan e yaratcln k*rkleyen duy%u yandr. 'ionysos, Peus(un oludur. +c eken, *len e sonra dirilen" $ir tanr modelidir. Snk Yunan s*ylence dnyasnda, ah&i %ler olarak %*sterilen Titanlar tarafndan %enliinde *ldrlm&, #aralanarak yenilmi&tir. +ncak +thena onun kal$ini kurtarmay $a&arm&, $a$as Peus da 'ionysos(u yeniden dourtmak iin $u kal$i yutmu&tur. 3onra da Titanlar yldrmyla kle d*ndr# $u klden insan yaratm&tr. +#ollon e 'ionysos ile sim%elenen $u iki kar&t y*n aslnda Yunan tasarmndaki insan ideali olan harmonia(nn," yani kar&t kutu#larn den%eliliinin," $a&ka deyi&le, uyumlu $irlikteliinin" daha derin $ir anlatmdr. Bsaca, tekhne sahi$i $ir adam $u )tlklar iinde $arndran ki&idir. ? ruhunun hem +#olloncu (akl! yann, hem de 'ionysoscu (duy%u! yann kullanmal e $u )tlktan yaratcla ermelidir. /rnein, Yunan mitolo<isinin en nl teknik adamlarndan 'aidalos usta, eli her sanata yatkn, hnerli $ir +tinaldr. 'aidalos daha sonra :irit(e %ider e kral -inos(un saraynda i& $ulur. -inos(un k)
4

Pasi#hae $ir $oaya M&k olur. 9oayla ili&kiye %irmek ister e 'aidalos(tan yardm ister. 'aidalos onu $ir inee d*n&trrse $u ili&kinin %erekle&eceini anlar e tahtadan $ir inek maketi ya#arak k) $unun iine sokar. Pasi#hae inek klnda $oayla $irlikte olur e $u $irliktelikten -inatauros" adnda yar insan yar $oa $edenli tuhaf $ir yaratk hasl olur. 'aidalos kral -inos(un k)nn ya&ad $u yasak ili&kiyi duyunca, $u tuhaf yarat *ldreceini anladndan, yine tekniini kullanarak $ir la$yrinthos" icat eder@ yani karmakar&k yollaryla iinden klmas ok )or olan $ir dehli) yaratr e -inotaurus(u iine yerle&tirir. +ma sonunda her &eyin farkna aran kral -inos, 'aidalos(u ce)alandrr e onun teknik dehasn kendi icat ettii $u la$irentin iine ha#seder. 'aedalos(un olu =karos da $uraya ka#atlr e $a$asyla ayn kaderi ya&ar. +ma teknik," %eli&imi durdurmamaya #ro%ramlanm& $ir sretir. 'aidalos ka#atld, yani $ask altna alnd kendi yaratm olan $u karma&k mekMndan yine kendi $ecerisiyle kurtulur@ nk iinden klma) $ir mekMn icat eden tekhne" ondan kurtulma $ecerisini yine kendinde ierir. +ncak tekhne sahi$i $ir adam" istese de istemese de haddini a&maya meyillidir e 'aidolus(un kanat ya#arak uma e uarak *)%rle&me fikri de ne olursa olsun doa kar&snda haddini a&madr. 'aidalos(un yan sra, yanardalarn, yanarda #atlamalarnn, madeni ate&le i&lemenin, madenciliin, i&lenmi& demirin, sanayinin e sa a& aletlerinin ya#mnn tanrs 8e#haistos da $i)i tekniin $ir $a&ka cra k*&esine %*trr. Peus(un kskan, hu)ursu), hrn e inat kars 8era(nn $a$as) yaratt $ir tanrdr. :*rn& irkin e aya to#al $ir tanrdr@ dik e %l $ir $oynu, kllarla ka#l $ir %*s ardr. Prometheus(un ate&i almas )erine Peus 8e#haistos tan amurdan $ir insan ya#masn s*ylemi&. +&k tanrasn arm& e $u yaratlann iine a&kn $tn ekiciliini koymasn $uyurmu&tur. +thena(y arm&, ondan $ildii $tn hnerleri e *)ellikle el i&lerini *retmesini istemi&tir $u kadna. An son olarak da 8ermias( arm& e onun iine k*#ek yrei koymasn e $ir tilkinin kurna)lyla donatmasn $uyurmu&tur. 9*ylece, dnyadaki tm k*tln 8e#haistos(un ustalyla amurdan yaratt $u arlktan domasna yardmc etmi&tir@ yani $ir anlamda teknik k*tlk iin kullanlm&tr. 9u tanrnn en $yk eserlerinden $iri $elki de Peus(un $uyruuna uyarak Pandoray, tutkunun somutla&m& halini, yani kadn yaratmas olmu&tur.

' HAFTA Hoada Re0a/ Hn*m 6e nsan olmann anlam Tekhne" sahi$i insanlarn hatta tanrlarn $ir$iriyle %iri&tii *ldresiye reka$et $i)e Yunan mitolo<isinin $ir $a&ka *)elliini daha %*sterir. 9u *)ellik d*n&m (metamor#hosis! *)elliidir. -itolo<ik *lm %eli&imi asla durdurma). 9u d&nce, teknolo<ide hi$ir &eyin $iti# tkenmedii, aksine he# $ir $a&ka &eye d*n&t e $*ylece srekli $ir %eli&im olduu fikriyle #aralel %ider. Tasl m; Ustte kendisinden $ahsettiimi) +rakhne tanraya kafa tutmasnn $edelini $ir *rmcee d*n&erek *derken, icatlaryla ustas 8e#haistos(un &im&eklerini )erine eken Talos $unun ce)asn $ir keklie d*n&erek eker. Tm $u hikMyeler $i)e Yunann $a&lan%taki doa fikrini anlaya$ilmemi) iin *)ellikle Yunan mitlerindeki doa, *lm e ce)a ka ramlarnn ne olduunu e mitolo<ideki d*n&mn ne anlama %eldiini *)mlemeye iter ki Yunann mitolo<ik andaki doaya yakla&mn al%laya$ilelim. 9u ayn )amanda o d*nemde Yunandaki ahlak anlay&n da deerlendirmemi)e de yol aacak $ir al%dr. Unl ,omal ede$iyat Pu$lius ? idius Taso (../. 47-..3. 6VW6X! Yunan mitolo<isinin d*n&m hikayelerini $ir araya %etirdii -etamor#hoses ('*n&mler!" adl eserinde, .nsann s*) konusu olduu d*n&mlerde, $a&kala&m annda iine %irdii ya$anc $edende insan, yine insan %i$i d&nmesini srdrr. .&te $u durum $yk sancy da $era$erinde %etirir e $a&kala&an $eden ne sahiden insan olur, ne de sahiden hay an. /rnein, +rkadia kral Yycaon(un tanrtanma)l, kana susam& e isyankar ta rlar, kendisinin $ir kurdun $edeninde ya&amaya mahkum edilmesine yol aar. 9a&kala&m annda, Yycaon(un %iysileri $ir #ost olur, kollar da $acaklara d*n&r e $ir kurt %*rnm ka)anr. +ma $u d*n&en arlk insan %i$i d&ndnden, ilkin konu&maya $a&lar, ama sonra aniden konu&mann yerini uluma alr @ k*#k k*#k k*#rmeye $a&lar a), eski huyu olan katletme tutkusuyla koyunlara saldrr, kana susam&lndan ald )e k kat kat artar. 9u yeni $edende hala insan $edeninden i)ler ardr . /rnein, Yycaon hala kr saldr@ surat hala o korkun ah&i $iimini korumaktadr@ %*)leri de hala ate& solumaktadr@ ama artk $u arlk ne kurttur, ne de insan. 9a&ka deyi&le, artk o ne $a&ka $iridir, ne de kendisi. 9u iki $eden arasnda srekliliini koruyan tek &ey, ya$anc $edene %ei&e neden olan Yycaon(un kan d*kmekten keyif alan ruhudur. 9ir tek $u huy dei&me) e hatta Yycaon $u isteini $ol $ol %idere$ilecei *)ellikte $ir hay ann $edenine sahi# olur. Bi&inin %*rnme) karakteri, i ya&ants, $a&kala&an $edene yansm&tr e en *nemlisi ki&i hala insan aklna sahi# olduu iin, %irdii $edendeki tutsaklnn farkndadr, ama tu)aa d&t $u $edene sadece iten $aka$ilmekte, d&tan ne durumda olduunu %*rememektedir. 9en)er $ir olay, $yc Birke(nin adasnda, ?dysseus(un adamlarnn %eirdii $a&kala&mda ya&anr. +dasna kan konuklarn $yk $ir konukse erlikle kar&layan Birke(nin dost canls ta rna kanan %emiciler, $yl otlarla ha)rlanan &ara#lar itike ierler. 3onunda doyma)lk, snr tanmama)lk d*n&m $a&latr@ adamlarn he#si $irer domu) olur. 9u $a&kala&m ya&ayan e daha sonra $u durumundan kurtulan e yeniden insan olan -acareus(un anlattklar, aklamaya al&tm) konuyu kantlar nitelikte iyi $ir *rnektir. .nsan olmak, dik duran $ir insan $edenine sahi# olmak e kendini ifade yetisine sahi# olmakla e& tutulmaktadr. .nsan olmaktan kmak da $u iki yetinin kay$ olarak %*rlr. 9a&kala&m srasnda hay ana d*n&en insann kendi %*rntsn yitirmesi, %irdii $edenin iinden hissedi# d&ardan kendisine $akamamas, sonuta ta rlarna hMkim olamamas insan duy%ulanmnn hay an $edeniyle ayaklar altna alnmasdr. ?na d&ardan $akan, onun o olduundan ha$ersi)dir e ona ya$ancdr@ ki&inin kendisi de kendisine tamamen ya$ancdr. Kernant(n $ir $elirlenimine %*re, insann $ireysel kimliinin iki *nemli %*rnm ardrJ +d e sesi. ? idius(un insann hay ana d*n&t *yklerinde $u iki %*rnm de silinir. Ya$anc $edene %iren ki&inin, onu dierlerinden ayracak e insan olduunu duyumsatacak ne ad ardr, ne de sesi. + c +ktaeon, derede ykanan tnra 'iana(y #lak %*rd iin tanrsal %a)a$a uray# konu&ma yetisini yitirir e ya a& ya a& $ir %eyie d*n&r. Bafasnda $oynu)lar kar, kulaklar %eyik kulaklarna d*n&r, elleri de ayaklar olur. 9tn derisi $enek $enek olur. Yreine de rkek $ir %eyiin korkusu ekilir. 8)la ko&maya $a&lar $irden, ne olduunu anlamadndan niye $u kadar h)l ko&a$ildiine &a&rr kalr. 9errak $ir su $irikintisinde kendini %*rdnde ancak $a&na %eleni anlar. +h )a all $enZ" demeye yeltenir, ama hi$ir kelime d*klme) dilinden, sadece inler@ inlemesi s*) olur e $irden yanaklarndan ya&lar $o&alr, ama o yanaklar da onun deildir artk. 'ei&meden kalan sadece )ihnidir (7. 516!. >imdi ne ya#maldr, insan %i$i eski e ine mi %itmelidir, yoksa %eyik olduunu ka$ul edi# ormana %eri mi d*nmelidir. Ntan $ir yanda, korku $ir yanda, *ylece kalakalr. +ma $u durum da u)un srme). N)aktan k*#eklerinin kendisine doru h)la ko&tuklarn %*rr. Te ya#acan &a&rr e $ir )amanlar kendisinin o sadk k*#ekleriyle a #e&inde ko&tuu yerlerde $u ke) kendisi $ir a olu# ko&maya $a&lar. +ktaeon(um $enZ 3ahi$ini)i tanmadn) m;" diye lk atmak ister $yk $ir *)lemle. +ma s*)lerini $u *)lemini %idereme) (7. 571!. Snk k*#eklerinin kar&snda +ktaeon adnda $ir $eden yoktur artk. B*#ekler srtna ullandnda e he#si $irer #ara ko#armaya $a&ladnda ise %eyik $edeninden *yle $ir inilti karr ki, insanca olmad %i$i tam $ir %eyik olmad iin de %eyik sesi $ile deildir $u inilti@ ama $u inilti dalarn ta doruklarn titretir. Tanrlara yakaran $ir insan misali di)lerinin stne *ker, sessi)ce d*ndrr y)n k*#eklerine. Yardm ister %i$i u)atmak ister
0

kollarn. 9u arada ya&anan $u felaketten ha$ersi) arkada&lar +ktaeon(u aramakta e +ktaeon diye $ar# yanlarna armaktadr, sanki o ok u)aklardaym& %i$i. +ktaeon, adn duyar duyma) sesin %eldii y*ne e irir $a&n. +rkada&lar $*yle $ir a kard diye +ktaeon(un orada olmamasna s*yleni# dururlar. Be&ke %erekten orada olmasayd, ama heyhat oradadr. Be&ke hi %*rmeseydi, hi hissetmeseydi k*#eklerinin ah&i srklarn. 9errak $ir #narn sularna yansyan hayalini %*rdnde akl $a&ndan %iden Tarkissos ne kadar hakldr kendine a&k olmakta. +ma onun *yksnde de insanken insan olmann anlamn $ilme)lik s*) konusudur. ?ysa daha doduu anda kusursu) $ir %)ellie sahi#tir Tarkissos. 8atta o kadar ki o yllarda $ir su #erisi $ile M&k olmu&tur ona. 9ir $iliciye sorar anas, ol%unluk ya&larn %*re$ilecek mi diye@ $ilicinin yant ksa e ar#cdrJ Aer kendini hi tanma)sa (7. 74X!." 9o&a konu&tuu sanlr $ilicinin yllar yl. +ma umulmadk $ir olay $iliciyi hakl karrJ Tarkissos 60 ya&na %eldiinde, %en $ir adam olu erir. 9irok %enci e %en k) kendisine M&k eder. 9ir %n $ir %en k)n ahn alr e k) tanrlara &*yle yakarrJ /yle M&k ol ki $ir %n, M&k olduunu asla elde edeme. +ma Tarkissos o kadar ki$irlidir ki, hi$ir %en k) ya da olan %*rme) %*)@ hatta kendini $ile. 9ir %n $ir sesin #e&ine taklr, ormann derinlerine srklenir. :m& %i$i &l &l du#duru $ir #nar kar kar&sna. Bysna u)anr ya a&a, eilir suya e o anda %*rd %)ellik kar&snda dili tutulur. 9ir sre sessi) kal# sadece $u yansy seyreder &a&knlkla. Yans da konu&madan ayn ifadeyle ona $akar. 9ira) daha eilir, %*)lerine $akar, sonra lle lle salarna, yumu&ack yanaklarna, mermer $eya) $oynuna. Umitsi)ce o hayali ister@ istedii kendisidir. ? hayali * er@ * d kendisidir. ? hayali ararken, kendisini arar. /#meye kalkar sonra, ama o hayal $u ke) su olur dudaklarndan akar@ ellerini u)at# yakalamak ister, yaln)ca hayalin $oynuna dee$ilir. :*rdn, tanma), $ilme). +ma %*rd neyse, onun iin yan# tutu&ur. >*yle der ? idiusJ +h $udala ocukZ +radn &ey hi$ir yerde@ d*nsene kendine, d*n $ak@ hayran olduun &ey, orada olmayacak ki d*ndndeZ 9aktn &ey sadece $ir hayal, yansyan $edeninden $ir %*l%e@ kendi $edeni yok ki onun. 3eninle %elir, seninle kalr, seninle %ider, ta$ii sen %ide$ilirsen. +ma nafile, ayrama) %*)lerini o $o&, o $edensi) hayalden@ %*)leri erir %i$i akar o %*rntye. 3*yleyin ey ormanlar, der, $enim kadar se di mi hi kimse $urada $*yle@ y)yllardr $uradasn) s*yleseni)eZ 9ylendim $u $iime, i&te %*ryorum, ama $eni $yleyeni %*remiyorum e $ulamyorum. 9tn %en k)larn M&k olduu $en, &u sudaki ocuk %i$i hi &k samyorum. 8i $u kadar dosta $akmadm. :ldm m %lyor@ %*)lerimden ya& s)ldnde onun da yanaklarndan damla damla akyor ya&lar. Bonu&unca dudaklarn k#rdatyor, ama hi sesi %elmiyor kulaklarma. Tanrm, $u $enimZ 9unu hissediyorum, kendi hayalim $u $iliyorum. Bendime olan a&kmdan yan# tutu&uyorum. Te ya#acam &imdi, alamam m %erekir, alayan $en olduum halde; +r)ulamam m %erekir, kendimi ar)uladm halde; /lm ne ki artk $enim iin, se diimle $irlikte ya&ayacama %*reZ 9ir $edende soluk alacama %*reZ Yeniden ayn hayale $akar e %*)ya&lar akar suya, $u ke) $ulanr hafife sular, hayal de kar&r aralarna. :iden hayalin ardndan, ya)k, o da suya s)lr@ insan $iiminden ko#ar e d& $em$eya) ya#raklarla ka#l sar $ir ner%ise d*n&r." 9ir iek $ile olsa insandan d*n&en ruh, *lms)l o kusursu) insan $edeninde ya&amay *)ler@ +#ollo(yu, $ir tanry $ile ardndan ko&turan, o muhte&em siluetin iinde@ meltemlerle sa rulan o dank, u#u)un salarn, o incecik $ileklerin, o kar $eya) omu)larn e &l &l yanan %*)lerin@ yani &iddeti estetie d*n&trecek kadar etkili o mkemmel $iimin.

& HAFTA Ookrates n<esi felsfe Qiletosl4lar % A%e kysnda yer alan =onia(da e =onia(nn *)ellikle (.yonya! -iletos e daha $a&ka &ehirlerinde yeti&en doa d&nrleri ya da ilk e ren$ilimciler olmu&tur. 9u d*neme 3okrates *ncesi '*nem" denir nk $u d&nrlerin %eli&tirdii d&nceler e kullandklar srf %*)leme dayal e sonraki d&nrlerin %eli&tirdii felsefe e felsefi y*ntemler arasnda $yk $ir ayrm ardr. Felsefe tarihinde -iletos ?kulu olarak $ilinen (../. 0. y)yl! okul, Thales, +naksimandros e +naksimenes(in doayla il%ili %*)leme dayal $il%ilerle *rl d&ncelerinden $ina edilmi&tir. -iletoslu d&nrlerin ilki, -iletos ?kulu(nun kurucusu olduu %i$i, felsefenin e $ilimin kurucusu olarak da %*rlen Thales(tir ([\]I ^_]`F_HI!. ../. yak. 05L e L4L yllar ya&am&tr . -iletos(un has atanda& olan Thales Yunan(n Yedi 9il%esi(nden $iridir. -iletus(lu Thales, -ytileneli Pittakos, Prieneli 9ias, +tinal 3olon, Yindoslu Bleo$ulos, Bhenael -yson e 3#artal Bhilon e Borinthoslu Periandros idi. Bsa e *) deyi&leri haf)lara ka)nd. 8er $irinin a)ndan *)ellikle &u deyi& hi d&mediJ Bendini $il e 8i$ir &eyde a&rya kama. Thales, -srllardan edindii matematik $il%isini de de reye sokarak e reni $ir $tn olarak incelemeye $a&lad e e renin ilk nedeninin (arkhe! ne olduuna mitolo<ik hikMyelerden $ams) $ir yant arad. -iletos okuluna e 3okrates *ncesi $tn dier d&nrlere %*re +rkhe maddi $ir &eydi ya da maddeden (hyle! ya#lm&t e her &ey $u maddeden kyordu e ona %eri d*nyordu. 9u sre iinde o maddi arlk temel arlk olarak kalyor, yaln) halleri dei&iyordu e $u temel arlk tekti. 9u y)den -iletos ?kuluna mensu# d&nrlere -onist %*r& sa unan (Tekiler! d&nrler denir. .&te $u Qonist d&nrlerin ilki olan Thales $u maddi 6arln s4 hydor! olduunu iddia etti. ?ndan kalan iki fra%mandan $irinde 3u, her &eyin ilk ilkesidir (ya da ilk nedenidir!," ya)lyd. Thales(ten kalan ikinci fra%man ise &*yledirJ 8er &ey tanrlarla (daimonlarla! doludur." Thales ayn )amanda $ir %*k$ilimciydi@ $ir senede 70L %n olduunu %*stermi&, ya) e k& %n d*nmlerini hesa#lam&t. +ma $elki de en *nemlisi 5X -ays LXL ylnda %erekle&en %ne& tutulmasn *nceden $ilmi&ti. Thales(in *rencisi e taki#isi olan Qiletosl4 Anaksimandros ise (../. 061-L40! ise -iletos okulunun ikinci *nemli yesidir e 'oa U)erine (abc deFbfI W Peri #hyseos! adl eseri onun doaya ili&kin ilk eser kaleme alan Yunanl olarak" tarihe %emesine neden olmu&tur. Theo#hrastos(un aktarmlarndan tanyoru) +naksimandros(u e ren, e renin k*keni e ilk $iimiyle il%ili %*r&lerini@ %*k cisimleri, doa olaylar, astronomi, meteorolo<i e $iyolo<i %i$i $ilimlerinin ilk halleri e corafya hakknda ne denli $il%i sahi$i olduunu e ya&am $oyunca $u konularda ne denli ura& ermi& olduunu anlyoru). Yunann ilk %ne& saatinin e ilk yld) haritasnn da yaratcs olduunun s*ylenmesi e %nm)e ula&mam& olan ilk dnya haritasn (ma##a mundi! i)me denemesi $unun $ir kantdr. +naksimandros(un e ren anlay& Thales(ten ok daha ayrntl e ok daha farkldr. 8er &eyden *nce, dnyay destekleyen hi$ir &eyin olmadn s*yler e $u y)den Thales(in ya#t %i$i dnyann )erinde durduu $ir destek arama). Snk dnya her &eye e&it u)aklkta olan $ir yerdedir. 3onra, ona %*re, e renin ilk ilkesini $i)im %*)lerimi)le %*rdm) dnyadaki $ir elementle, yani su ya da ate& %i$i $ir elementle *)de&le&tirmek hatadr. Karlklarn ana ilkesi snrs) e tanmlanmam& olmaldr. +naksimandros $u &ekilde d&ndnden, =arkhe nedirML sorusuna Thales(den dei&ik $ir yant ermi&tir e e renin temelinde yatan $u ilkeyi apeiron (gb_cHhJ 3onsu) e 3nrs) ?lan! olarak adlandrm&tr. B4 ilke tanms0dr 6e her *eyin )a*lan2<drS yani domam*tr/ ya*lanma0/ yok olma0/ lme0 olandr. +naksimandrosa %*re e ren )tlklardan olu&ur. (kuru-ya&,scak 2 souk! +naksimandros(un *rencisi e taki#isi olan AnaTimenes ise (../. yak. L40-L5L! -iletos okulunun nc doa d&nrdr. ? da +naksimandros %i$i arkhe(nin tek, sonsu), usu) $ucaks) olduunu" s*ylemi&, ama $unun $elirsi) deil de $elirli olduunu ifade ederek +naksimandros(dan ayrl# Thales(e daha yakla&m&tr. +naksimenes arkhe(nin maddi $ir &ey olduunu $elirtmi&tir. +naksimenes(e %*re $u maddi &ey =ha6adr aer(.L 9i)im ruhumu) da ha adan olu&mu&tur e $edenimi)in $irarada durmasna, dalmamasna neden olur. 9i)im ruh ka ramyla ilk ke) kar&la&mam) salar. +yrca doada tm canllarn ruhu olduunu $elirterek canl e cans) ayrmn da ilk ke) yine o %ndeme %etirir. +naiimenes(in doa, e ren, $. ile il%ili dier d&nceleri ise &*yle *)etlene$ilirJ Yery) e %ne& %i$i %*ksel cisimlerin he#si te#si %i$idir e ha ann )erinde durur@ yld)lar yery)nn e resinde dolanr. +y &n %ne&ten alr@ de#remin nedeni yery)dr.
4)*l%k5 1e.i* ksa 1e anlaml etki( atas)*% gi&i

" HAFTA Pytha2oras 6e Pytha2oraslk -iletos ?kulu(nun ara&trd maddi t*)n insan doasndaki ahlaki yanssn, dolaysyla de letteki yanssn $ulma a&amasnda ortaya kan6 e Philoso#hia (Felsefe! kelimesini ilk ke) Yunan dnyasna e dolaysyla tm 9at dnyasna tantmasyla felsefe tarihinde *nemli $ir yer edinen Pytha%oras (aRQ\jEc\I!, yakla&k ../. LV1 ylnda =onia(da, A%e 'eni)inin $ir adas olan 3amos(da domu&tur. ?rta ya&larnda .talya(nn %neyinde yer alan Broton &ehrine %*m& e $urada kendi adyla anlan yar dinsel, yar felsefi $ir okulun kurucusu olmu&tur. Bendi eserlerinden eser $i)e ula&mam&tr. Pytha%oras(n felsefe (#hiloso#hia!" kelimesini ilk olarak $il%elik se %isi (#hilia tes so#hias!" anlamnda kullandna e kendisine $il%e" demek yerine ilk ke) $il%elik dostu" (#hiloso#hos!" dediine, felsefe tarihinde Thales ile $a&layan =onia ?kulu %eleneini, Yunan-'ou d&ncelerinin adeta karmas olan Broton ?kulu %eleneiyle %eli&tirdiine e her &eyin k*kenini maddi olmayan )ir ilkeye/ saylara indir2eyerek Thales(ten e dier maddeci, monist d&nrlerden ayrl# ?r#heusu *retilere kaydrdna, %eometri e aritmetik )erine $ir deha olduuna, $ir dik %ende hi#otensn karesinin dik kenar karelerinin to#lamna e&it olduunu ilk onun ke&fettiine, ruhun *lms)l e ruh %*yle il%ili *retiyi (metem#sykhosis! Yunan felsefesine onun tanttna, 3a$ah Yld)yla +k&am Yld)nn $ir$iriyle ayn olduunu ilk ke) onun akladna. 9yk adamlarn ya&am *ykleri de $yk olacandan, )amannda hem doal %*rnm hem $il%elii hem de $ela%atli konu&malaryla insanlar kendisine hayran $rakan Pytha%oras $tn $u kaynaklarda adeta $ir tanr yerine konur e ya&am *yks efsanelerle dokunur. 9u y)den Pytha%oras(, Pytha%oraslardan ayr# &ahsen tanmak )or i&tir. Te *rettiinden ok nasl *rettii *nemliymi&. Pytha%oras(n her &eyin temelini sayya, hatta $ire indir%edii felsefesinin doasnda da )aten $u $irlik aka kendini %*sterir. Snk, ona %*re, &eyler arasndaki $alantlar, saylar arasndaki $alantlara e&ittir. 9unun da nedeni saylarn arasndaki $alantlarn her &ey iin %eerli, temel $alantlar olmasdr@ dolaysyla $ir &eyi anlamak demek, dierini de anlamak demektir. 9u y)den iki, aslnda $ir e ayndr. Pytha%oras iin -onad ka ramnn *)nde 2 -utlak 9ir (6 rakam! ar. Pytha%oras(n saylar *retisinin yan sra en *nemli *retisinden $iri de ruh %*yle il%ili *retisiydi (metem#sychosisJ GbkbGlemfF_I! e a&ada aklanaca %i$i ya&am sk $ir #erhi)le %eirmek %erektiine olan inanc da $u *retiyle sk skya $alyd. N)un alklar ya#arm&. Terdeyse uyuma)m&. At yeme)mi& 2 d&nce h) e yedii hay ann iinde kimin ruhu olduunu $ilmedii iin. -srllarla kar&la&trlnca, onlarn yannda Yunanllar he# ocuk," diye ders eren -srl rahi$in lkesine ayak $ast". 'erler ki, yolculuu $oyunca hi$ir &ey yiyi# imedi, sadece %emiye $inerken sorduu Yolculuk -sr(a m;" sorusundan $a&ka $ir laf etmeyi# sessi)liini korudu e hi uyumay# )aman )aman &*yle hafife kendinden %eti.-sr(dayken her ta#naa %iri# kt, -sr diniyle il%ili %erek rahi#lerden %erekse #ey%am$erlerden ayrntl $il%iler edindi e tam yirmi iki yl $u ta#naklarda ya&ad, )orlu ya&am ko&ullarna katlan# tm itenliiyle tanrlarn %i)emlerine ermeyi $a&ard. 9u arada, astronomi e %eometri )erine de derin ara&trmalarda $ulunmaktan hi a)%emedi, ta ki Pers askerleri tarafndan esir aln# 9a$il &ehrine %*trlnceye kadar. +ma $u esaretini $ile frsata d*n&trmesini $ildi e astrolo<i, simya %i$i 9Mtni $il%ilerin statlarndan, yani Poroaster(in taki#ileri -a%oslardan (-a%i! eitim ald e yine onlarn sayesinde aritmetik, m)ik e $ilimin dier dallaryla il%ili Yunann hen) $ilmedii trde $il%iler edindi. 3onra da yurdu 3amos(a %eri d*nd. Pytha%oras(n *rencisi olmak demek, hem )ihinsel hem de ruhsal anlamda kat kurallar olan $ir ya&am da %*)e almak demekti. 9u y)den Pytha%oras kendi kurallarna e ya&am &artlarna uyum %*sterecek insanlara *rencisi olma hakk tanrd. 9u hakk tanrken %*) *nnde $ulundurduu $irtakm *ltler s*) konusuydu, her &eyden *nce *renci adaylarnn ana$a$as e akra$alaryla olan ili&kilerindeki tutumunu %*)lemlerdi, oturu# kalkmasna, konu&aca ya da susaca yeri $ili# $ilmediine, yerli yersi) %l# %lmediine $akard. 3onra, insanlarla ili&kilerinde $eklentilerine, onlarla konu&ma tar)na, %n iinde $o& )amanlarn nasl deerlendirdiine, nelere se ini# nelere )ldne dikkat ederdi. Yry&nden tutun da, y)ndeki en ufak mimiklerine kadar *rencisini anali) eder, $u tr ifadelerin ki&inin ruhundaki d&nceleri aa kardna inanrd. :*)ne kestirdii *rencisini tam yl kendi $a&na $rakyormu& %i$i %*rnr, ama %i)liden %i)liye onun $tn ya## ettiklerini, dayanklln, tutarlln %*)etlerdi. 9u a&amada en ok da *rencisinin %*nlnn d& dnyann nimetlerine, &an e &*hrete kay# kaymadna $akard. Te)aket e yumu&aklk en *nemli deerlerdi onun iin. Ntanma)la, ars)la, say%s)la, *ls)le, tem$ellie e ahlaks)la ise tahamml yoktu. 9u tr sna larndan $a&aryla kan *rencisini okuluna arr e o andan iti$aren de tam $e& yl srecek $ir suskunlua (nuinnuennale silentium! mahkom ederdi ki, )aferlerin $elki de en )oru olan dilini tutmay *rene$ilsin e $ir konu&ma ada$ edine$ilsin.

Pytha%oras(n setii *renciler ilkin auditorium (homakoeion! ad erilen salonda to#lanr e derslerini keten $ir #erdeyle ayrlm& *)el $ir $*lmede eren Pytha%oras( sadece dinlerlerdi. 'inleme a&amasnda $a&arl olanlar Pytha%oras(n $ire$ir erdii derslere ka$ul edilir, dierleri ise e elce olduu %i$i onun sadece sesini i&iti# ilkelerini d&ardan dinlemeye de am ederdi. 9*ylece, Pytha%oras(dan herkese aklanmayan *)el $il%ileri edinenler (esoterici! e d&ardan onun sesini i&iti# temel $il%iler edinenler (eioterici! olmak )ere iki temel snf olu&tu. .lk snftaki *renciler Pytha%orei (Pytha%oras(n has *rencileri!, ikinciler ise Pytha%oristae (Pytha%oras(tan esinlenenler! olarak anld. 8enel derslerde renilenler/ =UedirML =1n temel olan nedirML =Ue yapmak ya da ne yapmamak 2erekirML 2i)i sor4n4n yantlar olan dst4rlard
Szlk: &elagatli 3 d%*g%n kon-'an ki'i d%st-r genel k-ral

: HAFTA
61

Venophanes Qonist W toprakS Qonotheist W tek tanr( Pytha%oras(n *lmyle e -iletos kentinin ../. 4p4 ylndaki ykmyla $irlikte 3okrates /ncesi '*nemin ilk yars ka#anm&tr. 9undan sonraki neslin d&nrleri artk sadece $ilimin n elerini ta&yan ki&iler deil, ayn )amanda kelimenin tam anlamyla felsefecidir. -iletos(un ku)eyinde yer alan, %nm) .)mir(inin yaknlarndaki Bolo#hon &ehrinde doan qeno#hanes de (Bseno#hanesJ rbhHdshtI! $u felsefecilerin ilkidir (../. yak. LV1-4V1!@ hatta felsefeci olmakla da kalmay# ayn )amanda sosyal e siyasal konularda acmas) ele&tiriler ya#an $ir &air e ilahiyatdr. Yirmili ya&larnda doduu kentten sr%n edilmi& e %e)%in $ir o)an olarak (rha#sodos! hem kendisinin hem de $a&kalarnn &iirlerini okuyarak tam 0V yl Yunanistan(n e&itli kentlerini dolan# durmu&tur.4 3icilya(da ya&am&tr, Pankle e Batane(de ya&am&tr e en nihayet Alea(ya yerle&mi& e orada $ir felsefe okulu kurmu&tur. -iletos ?kulu %i$i o da kendi e ren anlay&n ortaya koymu& e temel elementin ne su, ne de ha a olduunu $elirtmi&tir. ?na %*re temel element to#raktr, nk her &ey to#raktan hayat $ulmu&tur e to#rakta son $ulacaktr." qeno#hanes(in fosillerle il%ili ya#t %*)lem de $ilim tarihinde yerini alm&tr. qeno#hanes tanrlarla il%ili yay%n %*r&e kar& k&yla da nlenmi&tir. Tanrlarn insan klnda d&nlmesini e insann ya#t hatalarn tanrlara da yklenmesini &iddetle ele&tirmi&tir. 'olaysyla 8omeros e 8esiodos(un destan %eleneinin insan klkl ok tanrc anlay&na e $u %elenein )aman )aman tanrlar ahlaks) olarak %*stermesine eryansn etmi&tir. 'aha da ileri %itmi& e tek $ir tanr olduunu iddia etmi&tir. 9*ylece tek tanr fikrini sa unanlarn (monotheistler! arasnda $a& sraya yerle&mi&tir. qeno#hanes(e %*re tanr e renin tek y*neticisidir e e)eli-e$edidir. 9tn arlklarn en %lsdr, dolaysyla ondan daha a) %l ya da ondan daha ok %l hi$ir &ey yoktur@

9 HAFTA Herakleitos Qonist W ate*S ! &$$ ler( Felsefe Tarihinde Baranlk ya da :i)emli eya +nla&lma)" sfatyla nlenmi&tir. Herakleitos % =onia felsefesinin sonuncu e en *nemli d&nrlerinden olan Afesli (A#hesos! soylu $ir ailenin olu olarak dnyaya %elen 8erakleitosu../ yak. L11 (L1L!- 4X1vYunan felsefesinin anla&lmas %, %i)emli e $u y)den en karanlk filo)oflarndan $iri olarak nlenmi&tir.
66

9u %i)eminin asl nedeni kendisinin olduu ileri srlen e %nm)e fra%manlar halinde ula&a$ilmi& 'oa U)erine(Peri #hyseos@ ../. yak. L11! adl d)ya) &eklinde ya)lan eserdeki %i)emli, karanlk e dolaysyla anla&lmas % slu# e $ilmece %i$i ifadelerdir. Ustelik $a&ka $a&ka s*)cklerle srekli tekrarlan# duran $u ifadeleri aralay# da 8erakleitos(un felsefesini tam manasyla ak seik ka ramak)orlu $ir sretir. +yrca, onun ya&am hakknda kesin $il%i edine$ileceimi) kaynaklarnda ok tart&mal olmas $u d&nrn %i)emine %i)em katmaktadr. 8erakleitos(un insana, to#luma, dnyaya, siyasi e ekonomik ya#ya acmas) ele&tirilerle yakla&mn e si ri dilli slu$unu aka %*stermekten de %eri durma). 8erakleitosYidya (Yydia! krallnn Persler tarafndan yklmasnn ardndan (../.L4p! Pers e%emenliinin +nadolu to#raklarnda yakla&k yarm y)yl hkm srd $ir d*nemin ocuudur. ? he# aristokrasiden yana olmu&, demokrasi kar&t $ir ta r ser%ilemi&. Afeslilere en yak&an hareket, &ehirdeki yeti&kinlerin kendini asmas e $u &ehri hen) sakal $ile kmam& %enlere $rakmasdr." 2 demi&tir. 8erakleitos(un %*nlnde s*) konusu kesime kar& nefreti $*yle %nden %ne $ym&, ardndan daha %eni& halk kitlelerine yaylm&. 8erakleitos(a %*re, halk kala$al, yn ya da okluk dedii kitleler ka ray&tan yoksundur. Te ya&ama tar)lar, ne d&nme $iimleri, ne al% d)eyleri, ne tanr anlay&lar, ne inan &ekilleri doruluk ierir. ?nun &iddetli slu$undan kendinden *nceki ede$iyatlarn e d&nrlerin ou da nasi$ini alm&tr. Frsatn $ulduu anda, Sou insann *retmeni 8esiodos(tur. .nsanlar onun ok &ey $ildiini sanyor, oysa o %ece e %nd)n $ir olduunu $ile $ilmeyen $iri," %i$i ifadelerle #er as)ca kullanm&tr $u slu$unu. Paten sonunda dayanamam&, eki# %itmi&tir Afes(ten e Afeslilerden. 'ou# $yd to#lumunu terk edi# u)aklara kam&, mn)e i $ir hayata ekilmi&tir, ama ya)k ki, o d*nemde de as) $ir hastala yakalan# ya&amn da yitirmi&tir. 8erakleitos(un felsefi %*r&lerinin elde edildii fra%manlar %enellikle doayla, siyasetle e teolo<iyle il%ili fra%manlar olarak %uru$a ayrlarak incelenir. Yukarda da $ahsedildii )ere, $u fra%manlarn %i)emli e herkesin anlamayaca tar)daki karanlk slu$u ya)arna Baranlk (3koteinos!sfatnn yak&trlmasna neden olur. 8erakleitos $u karanlk %*rnmn e anla&lma)ln kendisini 'el#hoi kehanet merke)inin tanrsna, yani adn anmasa da tanr +#ollon(a e kulland dili $u tanrnn anla&lmas % kehanet diline $en)eterek daha da $elir%in klar. Snk ona %*re $u tanr, t#k kendisinin de ya#t %i$i, d&ncesini ne ak ak s*yler, ne de %i)ler@ sadece i&aretlerle %*sterir." Herakleitos34n ke*fettiine inand sr *4d4r- 8rn*te )ir)irine 0t 2i)i 2rnen *eyler/ aslnda )ir 6e ayndrS )4 )irlik/ daha derin d*nldnde/ ayn 0amanda okl4kt4r. 8erakleitos iin &eylerin altnda yatan $irlik ate&tir (arkhe!. Yaratrken yok eden, yok ederken ar eden $ir ku ettir@ akl sahi$idir. +te& ok hareketlidir, sreklidir, ca#canldr e ok ku etlidir. Yanan &eyler farkl farkl &ekillere d*n&e$ilir, ama onlar yakan ate& he# ayndr. 8er mal altnla, altn da her tr malla takas ede$ilirsini)@ ayn &ekilde, her &ey ate&le, ate& de her &eyle takas edile$ilir," demi&tir. :erekten de 8erakleitos *ncesi doa d&nrlerinin ileri srdkleri ana madde, ate&e oranla daha ok arlk *)ellii %*sterir. +ma 8erakleitos(un ana maddesi arlktan daha *te, $ir hareket, $ir sretir. 8erakleitos(un kar&tlklarla il%ili %*r&leri de, *nceki d&nrlerden, *)ellikle +naksimandros(un kar&tlklarla il%ili %*r&lerinden farkl $ir ieriktedir. Snk +naksimandros iin kar&tlklar k*tlk (uyumsu)luk! olduundan, ancak $ire ya da $irlie (a#eirona! d*ndklerinde $u k*tlklerinden sonsu) iyilikle (sonsu) uyumla! hemhal olu# kurtulur. ?ysa 8erakleitos iin kar&tlklar k*tlk deil, iyiliin ta kendisidir. 8erakleitos(ta $alam e uyumu olu&turanlar, $ir$iriyle uyumlu e u)la&an *eler deil, tersine uyumsu) e u)la&ma) olan *elerdir. 9uradaki uyum, yani Yunanca harmonia kelimesi, $ir$iriyle uyumlu #aralar $ir araya %etirme e $alama" anlamna %eldii %i$i, d&man %lerin ya da kar&t %lerin arasndaki uyu&ma e u)la&ma" anlamna da %elir. 9uradan da anla&laca )ere, 8erakleitos(a %*re harmoniau)la&ma) olanlarn $irliidir." A ren, kar&t olanlarn mcadelesinden doan $ir uyumdur". ?na %*re, sa a& her &eyin $a$as e her &eyin kraldr. ? $a)larn tanr, $a)larn insan ya#ar@ $a)larn k*le klar, $a)larn da *)%r." /rnein $ir yay iki )tlktan meydana %elir e $u )tlk sayesinde ortaya $ir kullanm kar. 9ir olann $irliini salayan, okluun $ir$irine )t olan %erilimidir. 9u %erilim ortadan kalkarsa, $irlik de ortadan kalkar. Snk okluk olmadan $irlik, $irlik olmadan da okluk olama)@ A ren, $ir e ayn )amanda ok olduuna %*re. 8erakleitos $u d&ncesini &u &ekilde ifade ederJ /lmller, *lms)dr@ *lms)ler de *lml. 9iri dierinin *lm ile hayat $ulur@ dierinin hayat $ulmasyla *lr@ 9ir dairenin em$erinde $a&lan% e son ayndr@ Ya&amakla *lmek $ir e ayn &eydir@ uyankla uyuyan, %enle ihtiyar da ke)a $irdir, nk ilki dei&ince ikincisi olur@ ikincisi dei&ince $irincisi olur@ .nen e kan yol $ir e ayndr." 8erakleitos her &eyin srekli $ir ak& halinde olduu d&ncesinin arkasnda yatan manay iyice anlamam) %erekirJ 8erakleitos +yn nehre %irenlerin stnden her an yeni sular akar@ ya da ayn nehre adm atar) e %iremeyi)@ $i)i), $i) deili), "9u dei&im iinde ate&in, yani $irliin he# ayn kaldnn da stnde *)ellikle durur. Snk ona %*re $u $irlik $ir yasadr e $tn dei&imler $u yasa
65

sonucu olmaktadr. 9u yasa Yo%os(tur. +te&in en saf kayna olan :ne& $ile snrlarn a&ama)", ona %*re, olur da a&arsa, adaletin hi)metkMrlar olan / tanralar onu yakalar." Snk Yo%os, ayn )amanda $ir )orunluluktur@ $ir mantktr@ i&itile$ilen $ir s*)dr. 8erakleitos Yo%os(u se)%i yoluyla (Yat. intuitio! e renin derinlerine dal# ke&fetmi&tir e ke&fedince %*rm&tr ki, Yo%os(un dili kutu#luluktur, $a&ka deyi&le Yo%os(un *) kar&tlklardan i$arettir. Peki %erekten nedir $u Yo%os; Yo%os, 8erakleitos(un ate&inin kendisidir. Snk ate& hem e ren, hem tanr, hem de Yo%os(tur. 8erakleitos(a %*re tanr, d&nen e d&nceden i$aret olan ate&ten $ir d&nmedir. Te maddedir, ne ardr, ne yoktur@ her &ey e hi$ir &eydir@ srekli $ir olu& eli&mesiyle yok olan $u +te&, s*ndke yanacak, yandka s*necektir. A ren ya da Mlem tanrdan *nce ard, &imdi de ardr, %elecekte de ar olacaktr. ? halde, Mlemi hi$ir tanr ya da hi$ir insan yaratmam&tr. Tanr, %nd) e %ecedir@ k& e ya)dr@ sa a& e $ar&tr@ $ereket e ktlktr. 8erakleitos(ta *te dnya ya da ahret fikri de yoktur, nk onun tanrs * alan, *dl eren $ir tanr deildir. 8erakleitos(a %*re, kar&tlklar $ir$iriyle u)la&tran &ey )amandr (aion!. 'uysalar $ile *yle $ir cehalet iindeler ki," der halk iin, sar %i$i da ranyorlar. 9urada olduklar halde, yoklar deyi&i ne de %)el ifade ediyor onlarn $u durumunu." .nsann d&ndaki &eyleri anlamas iin sahi# olduklarnn $a&nda duyular %elir. +ma *nemli olan insann duyularyla al%ladn muhakeme ede$ilme yeteneidir. Yo%os(u yani &eylerin hakikatini %*rdm) halde, %*rmememi)in se$e$i $udur. Tek $ir ortak akl(ya da ilkeJ Yo%os! ardr, ama ounluk kendilerine ait $ir akl (#hronesis! arm& ya&ar." A ren uyank olanlar iin tek e ortaktr, ama uykudayken her insan yana, yani kendine *)el e renine d*n# k rlr."
O0lkmreffeh - ,efah e arlk iinde ya&ayan $uhranl -$unalml

X HAFTA Parmenides 6e 1leallar Q! &$$ ler( Parmenides arlk #ro$lemi )erine d&nmeyi" armaan etmi&tir. 'uyularla elde edilen $il%iyi san olarak deerlendiri# tamamen yadsm& e salt akla dayanan $il%iyi temel almas sonucunda san ile doru arasna kesin $ir i)%i" ekmi&tir.

67

Parmenides 6e 1leallar % L. y)yln ilk yarsnda etkin olan $ir d&nrdr. Ya&am hakknda $il%iler, kendisinden *nceki d&nrler %i$i kesin deildir. :*r&lerini &iir &eklinde ya)arak, kendinden *nceki doa felsefecilerinin al&kn olduklar d)ya) stilinden ayrlm& ilk filo)of olduu kesin $ir $il%idir. 'oa )erine ya da Tesnelerin 'oas )erine (Peri Physeos! &eklinde e ire$ileceimi) &iir, $ir *ns*) e iki $*lmden olu&ur. 9a) #aralar eksik olarak %nm)e kalm& $u &iirin ilk $*lmnde, doru $il%inin ne olduu aklanrken, ikinci $*lmnde insanl yanl&a se k edecek olan sanlar )erinde durulur, yani yanl%lar dnyasnn san niteliindeki $il%ilerine yer erilir. >iirinin ieriinden, Parmenides(in %*)lem, ara&trma e denetleme yoluyla elde edilen $il%i y*ntemlerinin he#sine kar& $ir ta r ser%iledii %*rlr. Parmenides(in &iirindeki anlatc, insanlarn (ya da *lml arlklarn! %eli# %etii e a&ndrd yolun ok *telerine seyahat eden $ir %entir. +tl ara$asyla karanlklar arkasnda $rakarak, &a doru %itmektedir. 9u yolculukta kendisine duy%ularn ki&ile&tirilmi& $iimi olan :ne&(in k)lar da e&lik etmektedir. +mac, isimsi) $ir tanrann kutsal ta#nana ula&mak e ondan %erekliin ne olduunu *renmektir. 3onunda $iri %eceye, dieri %ne alan iki ka#nn *nnde durur e han%isinden %eeceini $ileme). 9u ka#larn $iri onu %eree (hakikate, dorulua ya da 9ir olana! %*trecek, dieri sanlara. ? srada Tanra dile %elir e $u %en konuuna her ikisini de *renmesi %erektiini s*yler. 'emek ki %en hem %eceyi hem %nd) *renecektir. Yani hem insani kanlar ya da sanlar, yani yanl& olan *renecektir, hem de doruyu, yani kesin olan *renecektir. 9u &ekilde %erekliin $ir$irinden farkl iki y) olduunu %*recek e $i)e de %*sterecektir. 'olaysyla, hi farknda olmadan, 9at Felsefesini tmyle etkileyecek e *)ellikle Platon(un d&ncelerinde ayr $ir yer edinecek olan Parmenides(in *retisini %eli&tirecektir. >iirin ilk $*lmn Parmenides $i)e %ereklie (hakikate, doru olan, doruluaJ %*tren yolu aklarken," tek $ir %ereklik olduunu, dei&imin imkMns) olduunu e arolu&un )amandan $ams), tek$iimli, )orunlu e dei&me) olduunu $elirtir. >iirin ikinci $*lm olan ikinci yolda da, sanlara (Yun. doia - wEx\! %iden yolu %*sterirken, %*rnr (duyulur! dnyay ( eya %*rn%lerin dnyasn! e $u dnyadaki duyularm)la olu&turduumu) ka ramlarn ne kadar yanl& e aldatc olduuna dikkat eker. Parmenides $il%inin olu&umunda duyum e al%lar yadsr@ $unu yadsrken, duyum e al%larn kayna olan maddi dnyay, yani nesnel dnyay da yadsr. Parmenides felsefesini adeta ahiy yoluyla elde ettii iki temel ka$ul )erine kurarJ 6. Karlk (to eon! ardr@ yokluk yoktur@ 5. Karolma ile d&nme ayn &eydir. Snk d&nle$ilecek $ir &ey arsa, d&nme s*) konusudur. Paman dediimi) &ey %erek deildir, nk %emi&, &imdi e %elecek $irdir. :erek arlk kendine her yandan e&it, ayn &ekilde snrlar olan, $tnle&mi& e kre halini alm& $ir &eydir." Parmenides(in arlk dedii &ey, arolma ka ramnn mantksal anlamda iermedii her &eyi yadsr" e he#sini yoklar snfna" yerle&tirir. .&te hilik $u snftakilerdir e hiliin $il%isi, $irer sandr (doia!.9una kar&n, hakikat olan, yani doru olan $il%i, $iricik $il%idir e salt d&nceden mantn ilkelerine uy%un olarak elde edilmi& olan arln $il%isidir. Parmenides, arln *)elliklerini %*)lem e ara&trma yoluyla deil de, arlk ka ramnn mantksal anali)ini ya#tktan sonra elde ettii $il%iyle yakalamann en salam yol olduunu $elirtir e $u &ekilde e reni mantn ilkelerine %*re yeni $a&tan kurar. Karln $u &ekilde tanmlanmas )orunlu olarak dei&imin, yer dei&tirmenin olanaks)ln dourur. ? )aman, demek ki, arlk dei&me) e hareket etme). ?ndan *nce hi$ir d&nr hi deneye $a& urmadan, ancak e ancak akl yrterek %erek $il%iye ula&lacan Parmenides %i$i cesaretle s*ylememi&tir, ya da deneyden elde edilen $il%ilerin $i)i sadece sanlara $omakla kalacan s*ylememi&tir. +yn )amanda ?ntolo<i ya da metafi)ik eya Karlk $ilim" adn alacak yeni $ir disi#linin temellerini atm&tr. Parmenides(in tm d&ncesi aslnda tek $ir cmleyle *)etlene$ilirJ 9ir &ey arsa, ardr@ yoksa, yoktur. A ren $iri etken, dieri edil%en olmak )ere iki %ereklikten i$arettir. Parmenides doduu &ehir Alea(da, ayn ad ta&yan $ir felsefe okulu kurmu&tur. Qelissos .!. &. y0yl( 3amos adaldr e Parmenides(in *rencisidir. -elissos Parmenides(in &iirini d)ya) &ekline %etiri# Karln 9ir olduunu daha anla&lr klar. ?na %*re, e ren snrs), dei&me), hareketsi), $*lnme), sonsu) e homo<en $ir doadadr. 9u teki %*r&ten iki sonuca ula&lrJ 6. +cnn %ereklii yoktur, nk $*yle $ir &ey arln noksanl anlamna %elir ki, $*yle $ir &ey imkMns)dr. 5. 9o&luk diye $ir &ey yoktur. Snk $*yle $ir &ey ancak Yokluun $ir #aras ola$ilir. A rendeki en kk $ir dei&iklik onu tmyle yok etmeye yeter de artar. 8areketin olanaks)lyla il%ili ok nl sa lara sahi#, +ristoteles(in diyalektiin kurucusu sayd Aleal Yenon .!. yak. 'X$%yak. 'P$( da Parmenides(in $ir *rencisidir. Felsefe tarihinde Penon(un #aradokslar olarak anlan #aradokslar Parmenides(in *retisini desteklemek amacyla yaratm&tr(+khilleus e ka#lum$aa@ ok #aradoksu!. Penon(a %*re mesafeler e hareketler sonsu)ca $*lne$ilir niteliktedir. Parmenides(e %*re felsefi #ro$lem sadece e sadece arlk #ro$lemidir. ?na %*re $ilinmesi %ereken en *nemli &ey, iki farkl $il%iye %iden yolun e $u yollarn sonucunda kar&la&lacak sonularn $ir$irinden ok farkl olduu e her &eyden *nce Karln 9ir, 9tn, domam&, sonsu), sarslma), tam, hareketsi), e&si), srekli e snrs) olduunu $ilmemi) %erektiidir. 9una %*re Parmenides
64

-iletos ?kulu(nun e ren$ilim #ro$lemi yerine arlk #ro$lemini %ndeme %etirerek felsefeye yeni $ir i me ka)andrm&tr.

1$ HAFTA 1mpedokles ,ok4 W s4/ ha6a/toprak 6e ate*( Akra2asl 1mpedokles3in .!. yak. 'X$%'P$( - filo)of &air, hekim, tra%edya ya)ar, hekim, hatta muci)e i olaylara im)a atan $ir $yc-kMhin olarak nlenen $u felsefecinin *)ellikle d*rt element kuram e $u kuramda etkin olan 3e %i e Tefret ku etleri s*) konusu. +ristoteles diyalektii Penon(un, hita$eti de Am#edokles(in $ulduunu s*yler. Am#edokles(in &iir tekniklerini ustaca kullanmas, s*)ck e anlam sanatnda e *)ellikle $en)etmelerdeki yaratcl %l $ir ede$i slu$a sahi# olarak tannmasna yol am&tr. Bar&k olan ya&am *yksn taki#
6L

etmeye al&tm)da, kar&m)a Pytha%oras, Bseno#hanes e Parmenides(in *rencisi olarak kar. Fra%manlar halinde elimi)e %een 6oa 7*erine (abc deFbfIJ Peri #hyseos! e +rnmalar (Batharmoi! adl eserlerinden ilki, Parmenides(in eseri %i$i &iir &eklindedir e 5111 di)eliktir@ $u eserin %nm)e yakla&k L1 di)esi kalm&tr. 'ieri, dini ieriklidir e ou di)esi kay$olmu&tur. Am#edokles(in felsefi d&nceleri, .yonyal d&nrlerin adeta $ir sente)idir. Am#edokles iin su, ha a, to#rak e ate&" e renin k*kleridir. 9u k*kler ya da $u *eler (arkhe! e)elden $eri he# ardr, ancak $ir$irleriyle $elirli oranlarda kar&m& e e renin $u al&ldk y)nn olu&umunu salam&tr. 9u d*rt *eden km&tr $tn arolanlar e $u d*rt *e sayesinde ar olacaklardr. Am#edokles(in $u d*rt *esine, sonradan Platon e *teki Yunan d&nrleri stoikheia diyeceklerdir. Am#edokles(in d*rt elementi (d*rt *e, d*rt ilke, d*rt k*k, d*rt ana madde, d*rt arkhe ya da d*rt unsur! maddenin farkl farkl formlardr. Bat, s , %a), $u), su, ate&, $. 9u d*rt element, ona %*re, 3e %i (Philia! e Tefret (Teikos! kar&tlyla $irle&ir ya da ayrlr. Am#edokles(in d*rt elementinin ya#s, Parmenides(in Bresi(nden $ir kar&m olduu iin e tek $ir hali olmad iin a) ok farkldr. 9u ya# doal olarak dei&ime e harekete de olanak tanr. 3e %inin i&le i $irlik yaratmaktr@ Tefretin i&le i $u $irlii $o)maktr. 9a&ka deyi&le, Tefret $*ler, 3e %i $irle&tirir. 9u iki ku et, ekme e itme ku etlerinin" atas saylr. 3e %inin etkisiyle elementler $ir arada homo<en, uyumlu ya da ahenkli e &l &l #arlayan $ir kre olu&turur. 9u Parmenides(in kre &eklindeki $tnlne $en)er. Tefret(in etkisiyle de elementler $ir$irinden ayrlr@ ama 3e %i tekrar $u dalanlar e kay$olan #aralar $ir araya %etirmeye $a&laynca, arlk dnyasnn $tn canl trleri ya a& ya a& e ren sahnesini doldurmaya $a&lar. .nsanlar $u d*rt elementin $irle&erek meydana %etirdii arlklar, *rnein, hay anlar, $itkileri, $., %*rnce onlarn doduklarn s*yler, $u d*rt unsurun $ir$irinden ayrl# da $u arlklarn yok olduunu %*rdklerinde ise, *ldklerini s*yler. +ma $unlarn he#si hayali adlandrmalardr, he#si $irer %*rntden i$arettir. +sl %erek $u %*rntnn ardndaki d*rt elementin $irle&mesi e dalmasdr. Snk hilikten hi$ir &ey doma) (eT nihilo nihil fit!. 9u dnyann kanunudur. Oanl trlerinin k*kenini aklama %iri&iminde $ir e rim kuramn dile %etirmesidir. '*rt elementin $irle&iminde *nce oturana" kadar %ari# arlklar trer 2 *k) kafala insanlar, at ctlu insan s. ?turunca d)%n arlklar kar. +ristoteles, Am#edokles(in $ir$irine $en)emeyen canl or%ani)malarn farkl #aralarnn trde& i&le lere sahi# ola$ileceini $elirtmesinin $iyolo<i asndan *nemine *)ellikle dikkat ekmi&tir. Am#edokles(e %*re doa adeta $ir ressam %i$i i& %*rr. >*yle kiJ ,essamlar doada $u d*rt unsuru $ir$irine $elli oranlarda kar# ressamlarn i)imlerine konu olan her &eyi yaratm&tr. Am#edokles(in eserlerine $tnsel $ir $ak& asyla yakla&ldnda, deerlendirmelerinin hem mekanik hem de dinsel $ir tar)da yrd anla&lr. 8atta $a)en d*rt elementini Yunann tanrlaryla *)de&le&tirdii e onlara Peus (ate&!, 8era (to#rak! +idoneus (ha a! e Testis (su! adlarn erdii@ 3e %i ku etini $ile a&k tanras +#hrodite ile $ir tuttuu, Tefreti de uyumsu)luk, ka %a ya da %a)a#" olarak adlandrd %*rlr. 8rnmalar adl kita$nda doa anlay&n, Pytha%oras(n metem#s$khosis (ruh %*! *retisiyle $irle&tirerek $ir ahlak *retisi %eli&tirir. ?na %*re, 3e %i iyi, Tefret k*tdr. !,en de &ir *amanlar olan old-m( k* old-m( 9al old-m( k-' old-m( dalgalarn i/inde dilsi* &ir &alk old-m02 Am#edokles(in en $yk umudu ayrcalkl insanlarn $ir %n sahiden tanrla&acaklarna olan inancdr. 9u ayrcalkl snflarn arasnda kMhinler, o)anlar, hekimler e krallar yer almaktadr. Bendisini de tm $u ayrcalkl snflarn arasna yerle&tirmeden edememi&tir. 8ekimlerin *lme terk ettikleri Pantheia adl $ir kadna Am#edokles muci)e i &ekilde yeniden hayat erir. 9unu kutlamak iin Atna Yanardann eteklerindeki )en%in $irine ait e de seksen misafire $ir &*len erir. >*len $iti# de $tn misafirler uykuya ekildiinde, %*klerden kendisinin adyla arldn i&itir. ? h)la yanardan te#esine kadar kar e kratere atlar (ya da d&er!. 9irden fa)la ana maddeyi ka$ul edi&iyle Soku %*r&n $a&nda yer alan Am#edokles(in felsefi d&nceleri aklc d&n& e mistik inancn den%eli $ir kar&mndan i$arettir. 3adece tek tek &eyler doar e *lr. ?nlar meydana %etiren e yok olmalarna neden olan d*rt ana unsur hi$ir )aman yok olma). Am#edokles(in dinsel e aklc yannn $irle&imiyle &ekillenen d&ncelerle $elirlenir.

11 HAFTA 7la0omenail Anaksa2orasr .!. yakla*k &$$%'#9(. +naksa%oras(n %eli&tirdii arlk *retisi, e ren anlay&, e rensel d*n% e Tous" d&ncesi ile duyular hakkndaki fikirleri s*) konusu. Anaksa2oras % :nm)de .)mir(in Nrla ilesinin snrlarnda yer alan Blo)amenai kentinde ../. yakla&k L11 ylnda domu&tur. Katan hainlii sulamalaryla +tina(dan ka# Sanakkale(deki Yam#sakos(a (Ya#seki! snr. ../. 45X ylnda *lene kadar $u &ehirde $ir sr%n hayat ya&ad.

60

+naia%oras(n felsefi %*r&leri eski Yunan d&ncesi $alamnda $ile al&lmadk %*rnr. ?nun her &eyin her &eydedir@" kn en k diye $ir &ey yoktur, nk he# daha k ardr@" +y $ir ta&tr@ :ne& ise Pelo#onnesos(dan $ile daha $yk olan, akkor halinde demirden $ir ktledir," &eklindeki iddialar, %*ky)ndeki yld)larn ko)mik e rinti iinde meydana %elen ta&larn o h)la e rintinin d&na sa rulmas e aether(in ate&ten kresine d&erek kor haline %elmesi sonucunda olu&tuunu" s*ylemesi, e renin (kosmos! Tous (Pihin!" tarafndan y*netildiini d&nmesi@ e rende $i)im dnyam)a $en)er, :ne&(i, +y( e *teki %e)e%enleri olan $a&ka dnyalarn da ola$ileceini" ima etmesi, Platon e +ristoteles %i$i nl Yunan filo)oflarnn e Oicero %i$i ,omal d&nrlerin fa)lasyla dikkatini eken konular olmu&tur. +naksa%oras(n $tn amac e reni aklamakt. :nm)e fra%manlar halinde kalan :eri :h$seos ('oa U)erine! adl eseri +naksa%oras(n felsefesiyle il%ili $il%i edine$ileceimi) en *nemli kaynaktr. 'ier kaynaklarsa antik ya)ar e d&nrlerin eserlerindeki yorumlamalardr ki, $unlarn arasnda +ristoteles(in e dokso%raflarn yorumlamalar $a&ta %elir. +naksa%oras(a %*re e renin $a&lan%cnda, her &ey $ir aradayd e her &ey sayca sonsu)du@ ayrca o kadar kkt ki, hi$ir &eyi tek tek tanmann imkMn yoktu e stelik $u kklk de sonsu)du. 8er &ey ha a e aether" ile e riliydi e $u ikisi de hem sayca hem de $yklk asndan sonsu)du@ nk ha a e aether her &eyde $ulunuyordu. 9u yusyu arlak $ir kar&md e okluu iinde $arndran $irlikti. 9u $irlikte &eylerin tek tek ren%i ya da herhan%i $ir ayrt edici nitelii yoktu@ yani, slak kuru ile kar&kt, scak soukla, &k karanlkla, $eya) karayla. +naksa%oras iin her &ey," aslnda her &eyin tohumu" demektir (s#ermata khrematon! ya da $irer #arac" demektir. +ristoteles yorumunda $u #aracklara homoiomereiai (#aracklardan olu&an &eyler!" adn erir. +naksa%oras(a %*re, $u tohumlar sonsu) saydayd e hi$iri $ir$irine $en)emiyordu, nk he#si $ir$irinden farklyd. 'emek ki her &eyde her &eyden $ir #ara ard, her &ey her &eyden meydana %elmi&ti@ her &eyin tohumlar her &eydeydi. 8er &eyde her &eyin $iimi, ren%i e tad ard. 3onra, $u kar&m anafor &eklinde, h)la d*nmeye $a&lad $u h) $i)im &u an %*rdm) $ildiimi) h)a hi $en)emiyordu, nk $u h) aklm)n alamayaca kadar $yk e %l $ir h)d, her h)dan kat kat $yk $ir h)d. 9u h)la kar&mn $tnl de *)lmeye $a&lad e $u $tnlkten ilk ko#anlar ha a e aether" oldu. 'olaysyla, ilkin seyrek olan youn olandan ayrld, ardndan, scak olan souk olandan, kuru olan ya& olandan, aydnlk olan karanlk olandan." An altta $itkiler, stnde hay anlar e onun stnde de insanlar olmak )ere arlk katmanlar meydana %eldi. +naksa%oras iin $u e rinti ya da d*n% hareketini $a&latan e &eylerin d)enli olarak $ir$irinden ayrlmasn e d)enlenmesini salayan sonsu) $ir Pihin (+kl, ,uh!" ardr. Yunanca Tous" adyla and $u Pihin, ona %*re, her &eyin iindedir, ama hi$ir &eyle kar&mam&tr, hi$ir &eyden #ay alma). Bendi kendinedir, yani arolu&u kendinden kaynaklanr. Tous sonsu)dur e kendi kendini y*netir. 8er &eyin en incesi e en safdr@ her &eyin $il%isine sahi#tir. 8er &eyin )erinde $ir %c ardr, her &eyde etkindir. +naksa%oras Tous ilkesini, hi$ir dinsel *nyar%ya d&meden aklc tar)da akla. T#k Parmenides(te olduu %i$i, +naksa%oras(a %*re de $o&luk yoktur e hareket denen &ey maddenin #aracklarnn yer dei&tirmesinden i$arettir." +yrca, yine ona %*re, mutlak anlamda $ir olu& (%enesis! e yokolu& (#hthory! yoktur." Snk &eyler sonsu)a kadar $*lne$ilir e yok olma). 'olaysyla, hilikten %elme ya da hilie d*nme diye $ir &ey s*) konusu deildir." ?lu& e arlk olma" temelde &eylerin $ir$irindeki kar&mdr sadece@ $o)ulu& ya da yokolu& denen &ey de" $u &eylerin $ir$irinden ayrlmasndan $a&ka $ir &ey deildir. 3okrates(+ristoteles de ayn fikirde!, +naksa%oras(n Tous fikrini $eendiini, ama Tous(a &eylerin d)enlenmesini salamaktan $a&ka nedensel $ir % atfetmemesini tuhaf $ulduunu s*yler. +naksa%oras(n e renin olu&umu, dnyann, hatta &u ya&adm) dnyadan $a&ka dnyalarn, %*kteki yld)larn, %ne&in e ayn olu&umlarn aklama tar), felsefe tarihinde ko)mo%oninin aklc $ir y*ntemle aklanma %iri&imi olduu iin *nemlidir. 9unun d&nda, +naksa%oras(n her &eyin $a&lan%c e her &eyin d)enleyicisi olan, e)eli e e$edi $ir Tous fikrini felsefe tarihine tantm& olmas da ayr $ir *neme sahi#tir. +yn &ekilde, arln temelini tohumlar olarak adlandrmas, ne kadar dei&ik nitelik arsa doada, o kadar dei&ik tohum olacan $elirtmesi e &eylerde her tohumdan $ir ne$)e $ulunduunu, ama $ir &eyde han%i tohumdan en fa)la arsa o &eyin kimliini $elirlediini iddia etmesi, kendisinden sonraki d&nrlerce heyecanla kar&lanm& %*r&lerdir.

1# HAFTA Oofistler 3ofistler doann deil, insann merke)e alnd $ir *reti %eli&tirir. Oofistler 'emokritos(un ya&ad d*nemde, yine +$dera yurtta& olan %en $ir d&nr, Prota%oras (../. yak. 4p1-451! felsefe sahnesinde %*rnd e ye#yeni $ir felsefe to#luluunun
6V

olu&umuna *nclk etti. 9u olu&uma 3ofistler ad erildi. 9unlar %e)%in *retmenlerdi, &ehir &ehir dola&# ok dei&ik konularda dersler eriyorlard e esas il%i alanlar artk *nceki d&nrler %i$i doa, ana madde %i$i sorunlar deil, insann kendisiydi. Se&itli meslek %ru#larndan olmalarna ramen, matematik, astronomi, m)ik, tarih, corafya, ede$iyat, mitolo<iyle il%ili ok %eni& $il%i daarcklar olan $u *retmenler #arayla ders erdikleri iin, Felsefe tarihinin ilk #rofesyonel felsefecileri olarak da tanndlar. /rnein, Alisli 8i##ias ter)ilik, kunduraclk %i$i )anaatlarda usta olduu kadar, corafya haricinde, yukarda saydm) $tn $ilim dallarnda yetkindi@ ke)a Ballikles e Authydemos da ayn &ekilde. 3ofistlerin he#sinin u)man olduu tek konu hita$etti (,hetorica!. 9u filo)oflarn adlarna %elince@ Yunanca so#histes (sofist!" s*)c Felsefede, =9il%e e $il%elik" anlamlarna %elen Yunanca so#hos e so#hia" kelimeleriyle $alantldr e Aski Yunan dnyasndaki $u iki s*)cn ilk anlam, $elli $ir )anaatta ustala&m& kimse e $elli $ir )anaatta ustalk" anlamna %elir. 3o#hos - i&inin ustas. 'olaysyla, Yunan iin so#hos %enel olarak $ilen, $il%ili, usta, akll" anlamlarn ierir. Yedi 9il%e(ye de )amannda so#histes (sofist! denmi&tir. 9ir sofist olan =sokrates sofistlerin to#lumdaki say%n konumlarn &*yle aklarJ +talarm)n anda 3ofist denen kimseler takdir %*rr e onlarla $irlikte olanlara %#ta edilirdiz 9unun en iyi kant 3olon(un, yani $u laka$ ta&yan ilk +tinalnn de leti y*netmek )ere seilmi& olmasdr." Aski Yunan iin $ir so#histes, ya ya)ar ya *retir. 3onralar $a) yanl& uy%ulamalar y)nden adlar felsefe dnyasnda olumsu) $ir ar&m ya#maya $a&lad. Sou sofistin $il%ilerini hi *l# $imeden, hita$et sanatnn teknikleriyle ssleyi# #sleyi# satar %*rnmelerinden kaynakland. ?nlarn adn k*tye karan ikinci en *nemli neden de, $il%ilerinin kar&lnda #ara almalaryd. 9ir nc neden de her insann $il%i e erdemi *renmeye hakk olduunu s*ylemeleri e eitim e *retim aldklar takdirde halkn iinden ki&ilerin de %nn $irinde lke y*netiminde s*) sahi$i ola$ileceine inanmalaryd ki, *)ellikle $u inanlar aristokratik snf son derece rahats) eden $ir sonu yaratt. 9tn $u olumsu)luklar onlarn adn lekeledi e %n %eldi sofist dendiinde, artk $il%ili, akll, usta ki&i" deil de, daha ok laf e$esi, safsatac, d)en$a), hilekMr" sfatlar anla&lmaya $a&land. 3*), %l $ir des#ottur," diyen :or%ias(a kulak ka$arttm)da, $e&inci y)yln ortasndaki +tina(da iktidarn anahtarnn etkili $ir konu&mac olmaktan %etiini anlamamak olanaks)dr. 3ofistlerin he#si ku&kucuydu e ele&tiriden keyif alyordu@ duyularm)n yetersi)liinden, hata ya#a$ilme olaslklarnn yksek olu&undan e $iline$ilecek salam $ir %erekliin olamayacandan dem uruyordu. Peller - 9i) +lmanlarn +ydnlanma Sa olmasayd, $ir Bant( da olmayacakt@ ayn &ekilde sofistler olmasayd, Yunanlar da $ir 3okrates(e e 3okratesi felsefeye sahi# olmayacaklard." 3ofistlerin felsefelerine temel aldklar y*ntem ku&ku )erine kurulmu&tu. Bu&kuyu her &eyi inkMr etmeye y*nelik $ir ha)rlktan *te, )ihni e iradeyi her &eyi daha derinden ara&trmaya y*neltmek olarak al%lamakta fayda ar. 3ofistlerin ku&kusuna ilk konu olan, kendilerinden *nceki d&nrlerin e ada&larnn doa )erine %*r&leri e *retileridir. 8er defasnda da olmadk &ekillerde anla&lm& e to#lumun %eneli tarafndan ou defa haks)lklara uram&lardr. /rnein, 3ofist olu&umun $a$as saylan Prota%oras, Tanrlara 6air adl eserinde *nceki d&nrlerin tanr inanlarn masaya yatr# yekten Tanrlarn ne ar olduklarn ne de ar olmadklarn ne de neye $en)ediklerini $ile$iliri). Snk $unu *renmemi)e en%el ola$ilecek $ir sr neden ar, ama en *nemli neden, $u meselenin kendiliinden $ulank olu&u e insan *mrnn $u konuya tam olarak akf olamayacak kadar ksa olu&u," demi&tir.L Prota%oras $u d&ncesiyle tanrlarn doasn anlamann $ir insan *mrne smayacak kadar hummal e u)un $ir ara&trma konusu olduunu aklamak istedii halde, tanrtanma) olduu iddiasyla hakknda su duyurusunda $ulunulmu& e areyi 3icilya(ya kamakta $ulduysa da yolda canndan olmu&tur. Prota%oras(n d&nceleri insan merke) alan $ir ya#dadr. ?na %*re ar olan e ar olmayan her &eyin *ls insandr." 8i$ir konuda herkes iin %eerli olan, kesin $ir $il%i ya da doru yoktur. Snk $ir konu )erinde en a)ndan daima iki ayr %*r& $ulunacaktr e $u iki ayr %*r&n doruluk derecesi de e&ittir. Prota%oras(a %*re her &ey iin $ir$irine tamamen )t iki &ey s*ylemek mmknse, o )aman nesnelerin %erek yasasn da ka ramak olanaks)dr. ? )aman 8erakleitos(un d&ncesinde olduu %i$i, her &ey ak& halindedir. 9u y)den hi$ir &ey $elli $ir &ey deildir. Snk her &ey, onu al%layana %*re $ir $*yle, $ir &*yle ola$ilir. Bsaca r)%Mr &yene souk %elir. Ya da deni) suyu insana *ldrc, ama $ir $ala $esleyici %elir. Prota%oras, $u %*r&leriyle %*recilik *retisinin (r*lati ist $il%i kuram! temelini atm& e kendisi de $u *retinin en iyi *rneini olu&turmu&tur. Prota%oras(n $u %*receli e ku&kucu d&nce tohumlarn daha da derinlere eken e kendisinden *nce doa d&nrlerinin $ir$irinden farkl ana madde %*r&lerine kar& kan Yeontinili :or%ias olmu&tur (../. yak. 4XL-yak. 7X1!. Prota%oras %i$i sofist olu&umun atas e )amannn en nl hati#lerinden saylan e arlk )erine kesin $ir $il%i s*ylemenin asla mmkn olamayacan" $elirten :or%ias $tn felsefesini &u temel akl yrtme )erine kurmu&turJ (9ilinecek! $ir &ey yoktur@ olsa $ile $ilineme)@ $ilinse $ile $a&kasna $ildirileme)." +nlmaya deer $ir $a&ka nl sofist de Beoslu Prodikos(tur. Prodikos ayn )amanda ilk s*)lk ya)ar olarak $ilinir. ? da dierleri %i$i ku&kucu yakla&mla i&e koyulur e *)ellikle yay%n dinsel inanlarn e %enel olarak dinin olu&um se$e$ini insann kendisine yararl olacak &eylere ta#masnn sonucu olduunu s*yler. Askiler %ne&e, aya, nehirlere, #narlara e ya&amlarnda yararl ne ar ne
6X

yoksa, her &eye ta#ard, nk onlar kendilerine yardmc olurdu@ t#k -srllarn Til nehrine ta#mas %i$i." 3ofistlere %*re $il%i edinmek kuru kuru $il%i edinmek iin olmamal, #ratikte kullanmak iin, yani ya&amda i&e yaramas iin edinilmelidir. 9urada akla &*yle $ir soru %ele$ilirJ #eki ama her &ey ki&iye %*re dei&iyorsa, esas $il%inin dei&me) *lt ne olacaktr; Asas $il%i yararl, #ratik taraf olan $il%idir. Yani yararl olan d&nce iyidir. 9unca dei&kenlik iinde ya&amak )orunda olan insana en iyi hi)met, kendisine ya&am yolunda salam admlar ata$ilmesini *retmek e en yararl olan $ildirmek olacaktr. 3ofistler $u ana d&nceyle *)ellikle insan iin $alayc olan e onlarn hem ya&am alanlarn daraltan, hem de )ihinlerini yeni d&ncelere ka#atan yasalara kar& km&lardr. Snk onlara %*re insan elinden km& yasalar yere e )amana dei&tiine %*re $unlarn hi$ir $alaycl yoktur. Yere e )amana %*re dei&meyen tek yasa doa yasasdr, yani doa tarafndan konulmu& yasalardr. .nsann koyduu yasalar sanlara dayanr e %s)dr, oysa doal yasa tm insanlkla il%ili yasadr. Snk doa kar&snda yaln) Yunanlar kendi aralarnda e&it deil, ayn )amanda Yunanlar ya$anc halklarla da (9ar$arlar! e&ittir. /yleyse, to#lumun iindeki snf farkllklar, ayrcalklar, soyluluklar, $. %i$i her deer insann kendi kendine koyduu deerlerdir. 3ofistlerin doal olan e insan tarafndan konulmu& olan ayrm," akla %ele$ilecek her konuda, *)ellikle din e ahlak konusunda da %eerlidir. Yani, sofistler iin, yasalarla e kamu %*r&yle dayatlan dinsel e ahlaki *ltler, daha *nce inanld %i$i, tanr tarafndan dayatlmam&tr, tanr er%isi deildir. .nsan tarafndan dier insanlara dayatlm&, ya da en a)ndan her $ireyin *)%rl )erine $ir snrlama %etirmek )ere u)la&m yoluyla meydana %etirilmi& deerlerdir e hi$ir kalclklar yoktur. 3ofistler %elenee kar& ta rlaryla to#lumun ok fa)la se ilmeyen ocuklar olmu&tur.
O0lkyekten 2 $irden$ire )erk 2 i itim (en<eksyon!

1PZ1' HAFTA O+7[AT1O- 81U,\1[ 7.]7.[TAU B\81 Felsefenin Hnm Uoktas 6e Ookrates % +rdnda kendisine ait hi$ir eser $rakmad halde, 9at Felsefe tarihi, 3okrates(ten /nce e 3onra diye ikiye ayrldna %*re, 3okrates(in felsefedeki yeri e *neminin e&si)lii tart&lma) $ir %erektir. 3okrates(in felsefi d&nceleriyle il%ili $ire$ir tan&klm) %erek

6p

Bseno#hanes(in %erekse Parmenides, Am#edokles e 'emokritos( un eserleriyle olmu&tur. .nsan felsefi d&ncelerinin merke)ine koymu&tur. 3okrates - sor%usu) sualsi) $ir hayat, ya&anmaya deme)". /)el ya&am )or sna lardan %een, $una ramen her an e hatta *lmn kar&snda $ile dimdik ayakta durmasn $a&aran e $elki de $u y)den $il%e sfatn tmyle hak eden 3okrates ../. 4p1 ylnda +tina(da, $ir ta& i&isinin (ya da $ir heykeltra&n! olu olarak dnyaya %elmi&. 8ayatnn ikinci yars ise, Yunan %*klerinin Pelo#onnesos 3a a&laryla (../. 476- 414! $ulutlanm&tr. 3a a& $ittiinde +tina 3#arta(ya teslim olmakla kalmay#, demokrasisini de 3#arta(nn oli%ar&isine e ?tu) Tiran d*nemine teslim edince, +tina halk e 3okrates iin de )or %nler $a&lam& oldu. 3okrates yasal olmayan d)enlemelerin he# kar&snda durdu, ama daha sonralar $u oli%ar&inin ykl# da yerine yeniden demokrasinin in&a edilme hareketinde yer almad. ?nun $u tutumu hem demokratlar hem de aristokratlar olduka rahats) etti. 9unun )erine demokratlarn arasndan +nytos e iki yanda& tarafndan hakknda da a ald e 3okrates de letin tand tanrlar tanmamakla, onlarn yerine ye#yeni $a&ka tanrlar tantmakla@ %enlerin ahlakn $o)makla@ de letin yasalarna itaat etmemekle" suland e idam istendi. 'uru&masyla il%ili kesin $il%i ieren $ir $el%e olmamakla $irlikte hem Bseno#hanes(in, hem de Platon(un, yani iki $yk hayrannn kaleminden kan metinler &nda, kk $ir %ru# sa unucusuna kar&lk $yk $ir kar& %ru# tarafndan $u ce)ann yrrle konduunu e *nce ha#se atldn, sonra da ../. 7pp $aharnda infa)csnn elinden $aldran )ehrini ii# *ldn $iliyoru). 'aha *nceleri, ../. 457 ylnda Bomedi ya)ar +risto#hanes ,-l-tlar adl eserinde $ir anlamda onun i#ini oktan ekmi&ti. Snk $u komedisinin ana karakterlerinden $irinin ad 3okrates(ti e $u karakter safsataclar olarak deerlendirilen sofistlerle $ir tutulan $ir *retmendi. 9u komedideki 3okrates karakteri %enlere de let, to#lum, din ile il%ili yeni e $ir o kadar da tehlikeli $il%iler *retiyordu@ *yle ki, *rencilerinden $irinin ondan *rendii hita$et tekniklerini, kantlama y*ntemlerini kendi $a$asna kar& kullanmasna e $a$ann *fkeden kuduru# okulunu yakmasna ardracak kadar tehlikeli $il%iler. 3okrates to#lumunun hassasiyetini $ilme) deildir, ama iinden %elen hakikatin sesine de $ir trl direnememektedir. /)ellikle %elecein yurtta&lar olarak %*rd %enlii eitmesi %erektiine inanr. ?nu sofistlerden ayran iki *)ellik ardr. 9ir &ey $iliyorum, o da hi$ir &ey $ilmediim (scio me nihil scire!," diyecek kadar mte a) e $ir o kadar da salam karakteri onu *rencilerine #arayla ders ermekten alkoyar. 9u konuda tmyle sofistlerin kar&snda durur. .kincisi e en *nemlisi, sofistler %i$i hi$ir dorunun olmadn asla d&nme). 3okrates her )aman tmel $ir dorunun ola$ileceine inanm&tr. 3annn (doksa! kar&sna koyduu $il%iyi (e#isteme! hemen *renile$ilecek $ir &ey olarak %*rmemi&, hummal $ir al&mayla arla$ilecek $ir hedef olarak %*rm&tr. 3okrates(in Yunanca maieutike (dourtma! olarak adlandrd $u y*ntemi," $ir ne i dourtma y*ntemidir e kar&sndakine sorular sorarak onun ruhundaki sakl $il%ileri eki# kartmay amalar. 9u y*ntem, diyalektik d&nme $iiminin ilk *rnei saylr. 'iyalektik d&nme $iimi (YunancaJ dialektike!, %ereklii e onun eli&melerini incelemeye yarayan e $u eli&meleri a&may salayan yollar aramay *n%*ren akl yrtme y*ntemidir. 9u y*ntemle il%ili en e&si) kaynak 3okrates(in *rencisi olan Platon(un kaleme ald ;enon diyaloudur. 9u diyalo%unda Platon, 3okrates ile -enon adl $ir k*leyi %eometriyle il%ili kar&lkl konu&turur. B*le hi %eometri $ilmedii halde, 3okrates(in kendisine sorduu sorularla, akl yrtmeleriyle, tanmlamalaryla sonunda $ir %eometri #ro$lemini *)er. Ookrates iin renmek sade<e hatrlamaktan i)arettir. 3ocrates kar&sndaki ki&iye kendi dorusunu hi$ir )aman )orla $enimsetmeye kalkmam&, aksine ki&iye kla u)luk edi# doruyu kendisine $uldurmak istemi&tir. Snk ona %*re, $il%i e erdem $ir e ayn &eydir, yani $il%i erdemdir". /nemli olan ilkin ki&inin kendisinin hi$ir &ey $ilmediini, yani kendisinin cahil olduunu ka$ul etmesidir. Snk $il%elik *nce merakla $a&lar@ oysa ok &ey $ildiini sanan insanda merak duy%usu $ulunma). Platon(un 8#ologia adl eserinde uyu) $ir ata dadanan at sineine $en)etilmi&tir. 9urada uyu) ya da uyu&uk at, +tina e +tina(nn siyasal sahnesidir. 3okrates $ir at sinei olarak $u ata konmu& e onu srekli mahmu)lamakta, yani uyandrmaya al&maktadr. 3okrates(in kendisine doruyu $ulduran, %*nlndeki sestir. Bendisi $una daimon adn erir (YatinceJ daemon!. 9ir i sestir daimon@ insan doruya y*nlendirir e doru yoldan sa#tnda da ana yola karr. 'aimon terimi aslnda Yunan dininin e mitolo<isinin ok iyi tand $ir terimdir. Yunanlar daimonlarn hem tanrda hem de insanda $ulunan kla u) arlklar ya da koruyucu ruhlar olduuna inanr. 3onradan, Yahudi-8ristiyanlk dnyasnda $u terimin ka)and k*t ruh d&ncesi, hatta %it %ide &eytana d*n&trlm& fikri Yunann s*) konusu d*neminde hen) yoktur. 8erakleitos(un da dedii %i$iJ Barakteri, insann daimonu(dur (kaderidir!. (3ras %elmi&ken, 3okrates(in 8erakleitos(un eserinden e onun derin $il%ilerine olan hayranlndan da tam $u noktada s*) etmekte fayda ar. 9u hayranlk, *)ellikle kendisine 8erakleitos(un eseri hakknda ne d&nd sorulduunda, +nladklarm muhte&em@ herhalde anlamadklarm da *yle@ ama di$ine inmek iin 'eloslu $ir dal% %erekir," &eklindeki ifadesinden de aka anla&lacaktr.! 3okrates(in $tn amac doru ya&ay& nedir, sorusuna doru $ir yant ermek )ere kurulmu&tur. 9u y)den tm d&nceleri ahlaka y*neliktir. ?nun tm insanlarda ortak $ir erdem
51

$ulunduuna e her insann da $u erdeme yatkn olduuna inanc, kendisini erdemin *retmeni olarak %*rmesine yol am&tr. 9il%i $tn ahlakn e ahlakl da ran&larn temel kaynadr, ahlaks)ln e ahlaks) da ran&larn temel kaynaysa $il%isi)likten $a&ka $ir &ey deildir. 3okrates(e %*re, hi$ir insan $ilerek k*tlk ya#ma)@ ancak $ilmedii iin $*yle $ir &ey ya#a$ilir. .&te $u y)den )aten $il%i erdemin kendisidir. .nsann ruhu, doru e iyinin #e&inden ko&tuka %eli&i# ser#ilir. Bendi kendisiyle uyumlu insan, da ran&larn duy%ularna %*re deil, aklna %*re $elirleyen insandr. +kl, duy%ulara kla u) olarak alnnca, doru yanl&tan, iyi k*tden, yararl olan yarars) olandan kolaylkla ayrt edilir. Felsefe tarihinde 3okratesi ?kullar olarak $ilinen d*rt okul ardrJ Auklides(in kurduu -e%ara ?kulu@ Alisli Phaidon(un kurduu Alis Aretria ?kulu@ +tinal +ntisthenes(in kurduu Bynik ?kul@ e +risti##os(un kurduu Byrene ?kulu. +ralarnda en *nemlileri hi ku&kusu) Bynik e Byrene okuludur. 7ynik +kl4l4 - +tinal $ir $a$a ile Trakyal $ir k*le kadndan doma +ntisthenes tarafndan (../. yak. 441W44L-yak. 70L! kurulmu&tur. Bendisinden hi$ir fra%man kalmad halde, dilinin retorik teknikleriyle ssl olduu e 3okrates %i$i erdemin en yksek ama olduuna inand $ilinir. +ntisthenes iin ahlaksal amalara hi)met etmeyen $ir $il%i %ereksi) $ir $il%idir@ hatta sadece insann ki$irli karakterinin $ir %*ster%esidir. ?na %*re erdem de s*)lerde deil, i&lerde kendini %*stermelidir. B*t $ir tan okumaktansa, hi okumamak e ladr@" ya da, doruluk kita#larda deil, ruhta ya)lm& olmaldr," demi&tir. Karlk konusundaki d&ncelerinde 3okrates(ten ok :or%ias(n etkisinde kalr e ar olan $irdir anlay&n $enimser. +ntisthenes atlar e insanlar %*ryorum, ama atll e insanl," %*rmyorum diyerek arr $u d&ncesine e adcl (nominali0m! ortaya karr@ yani, ka ramlarn %erek arlklar olduunu ka$ul eden ka ram %erekiliine kar&t olarak, tmel ka ramlarn yaln)ca nesnelerin adlar olduunu ileri sren %*r&." Ardemden $a&ka hi$ir deer insan *)%rle&tireme), aksine ya&amda kendisine he# k*stek olur. 9il%elik denen &ey, insann $u deerlere %*)lerini yummasdr. '& ha)lar +ntisthenes iin en $yk k*tlktr e $u d&ncesini ha) duymaktansa, deli olmay tercih ederim," &eklinde dile %etirmi&tir. Snk $u tr ha)lar insan edil%in klan, yani tutkularna $aml klan deerlerdir. .nsan acdan kurtulduu anda da erdemi tadar e erdem $ir ke) tadld m, $ir daha asla unutulma). Bynikler o kadar *)% ruhludur ki, hi$ir de lete kendilerini ait hissetme)ler. Snk onlara %*re ya&adklar yurt aslnda dnyann kendisidir@ kendileri de $u dnyann atanda&lardr. ?nlar iin insanlar tarafndan olu&turulan tm snrlar dnya stnden kaldrlmal e tek ulus olarak ya&amann *nemi anla&lmaldr. 'nya onlar iin en ideal de lettir, en ideal ulustur. 9u d&nceyi he#si *yle $enimsemi&tir ki, sonunda $ir insan iin en iyi olan &eyin doal ya&ama d*nmesi olduuna karar ermi&lerdir. Snk $tn snrlarndan arnm& ya&am, doal ya&amnn yalnlnda %i)lidir. 'oal ya&am, insan to#lum $asksndan, insann insana e)iyetinden, dinin $ana)lndan, $o& inanlardan kurtara$ilecek. 3ino#lu 'io%enes- insann kendi kendine yeterli olduu, $a&ka hi$ir &eye %ereksinimi olmad" d&ncesinin en somut *rneini te&kil etti. 8ele Borint(te, sa$ahn stne uran & altnda dinlendii $ir srada 9yk .skenderle kar&la&tnda e onun tarafndan $ir ihtiyac olu# olmad sorulduunda, %*l%e etme, $a&ka $ir &ey istemem," &eklinde erdii yant, $asit ya&am tar)yla il%ili e&si) $ir *rnek olarak %nm)e kadar sre%elmeyi $a&ard. 9ir $a&ka nl 3okratesi okul ise, Bu)ey Afika3nn 7yrene *ehrinde Aristippos (../. yak. 47L-7X0! tarafndan kuruldu. 'oru ya&ama konusunda, Bynik ?kulun tam tersine ha)) temel alan $ir ahlak *retisi %eli&tirirken (ha0<lk/ hedoni0m!, hem sofistlerin hem de 3okrates(in %*r&lerinden yararland. ?na %*re, ya&amn anlam tamamen ha)da %i)liydi. 9u y)den insan ya&ay&nda en $yk deer ha)d e insann en $yk amac ha) almak olmalyd. +risti##os, ha) e iyi $ir$iriyle *)de&tir. (8a) dan kast her trl ha)!. 7senophon34n Hilinden Ookrates % ../. yak. 471-7L4 yllar arasnda ya&am& e 3okrates(in *rencisi olmu& olan +tinal filo)of-tarihi Bseno#hon(un (qeno#hon! kaleme ald ;emora&ilia (8atralar! adl eseri, 3okrates hakknda $il%i edine$ileceimi) en *nemli kaynaklardan $iridir. '*rt kita#tan olu&an $u eser olaslkla ../. 7V6 tarihinde tamamlanm&tr e *)ellikle 3okrates(in sa unmasn, ki&iliini, ailesiyle, halkyla e *rencileriyle ili&kisini konu edinir. 3okrates(e atfedilen sular teker teker yok sayan Bseno#hon, 3okrates(in her konuda, her &ekilde insanlara yarar dokunan $ir &ahs olarak deerlendirir. ? $edeni %)el olanlar deil, ruhu %)el olanlar se iyordu - der. 3okrates karakterinin Yunan filo)oflarnn $il%e tanmna en ok uyan $ir ki&i olarak %*)lerimi)in *nnde duruyor olmasn, yani $tn ahlak filo)oflarnn kuramlarnn etiyle kanyla $ir insana $rn# sokaa inmesini $i)im iin $yk $ir &ans olarak deerlendire$iliri).
O0lke la - ara#ca daha iyi anlamina %elen kelime. 1 HAFTA 6. Felsefe asndan -itolo<ik d&nce neden *nemlidir; 5. 8omeros e 8esiodos kimdir; 'estanlarnn adlar nelerdir; 7. 8esiodos(un destan han%i adan *nemlidir; 4. Baos nedir; L. Bosmos nedir; 0. Bosmo%onia nedir; 56

V. 8esiodos(un destannda Baos(tan Bosmos(a nasl %eilmi&tir; # HAFTA 6. Felsefe asndan $ireyselle&me ne anlamda *nemlidir; 5. -itolo<ide $ireyselle&me ne anlam ifade eder; 7. . konu&ma nedir; 4. Prometheus e Peus(un at&ksnn anlam nedir; L. Pandora neyi sim%eler; P HAFTA 6. Tekhe(nin anlamn aklayn; 5. -itolo<ide tekhne sahi$i olmakla nlenen kahramanlarn ya da tanrlan han%i *)ellikleri *n #landa tutulmu&tur e neleri im%elemektedir; 9ireyselle&me ne anlam ifade eder; 7. Teche sahi$i adam niye ac ekmeye mahkumdur; ' HAFTA 6. -etamor#hosis nedir; 5. -itolo<iden $irka metamor#hosis *rnei erin. 7. .nsann $edeninin e ruhunun doadaki ayrcalkl konumunu aklayn. & HAFTA 6. Yedi 9il%eler hakknda $il%i erin; 5. -iletos ?kulunun %enel *)ellikleri nelerdir; 7. Thales, +naksimandros e +naksimenes(in d&ncelerini $ir$irleriyle kyaslayarak anlatn. 7. 9u d*nemde felsefe-$ilim-mitolo<i ili&kisi hakkndaki nasl $ir fikir edindini); 9u soruyu, mitolo<ik d&nme $iiminin *)elliklerinin )erinde durulduu derslerdeki $il%iler &nda yantlayn. " HAFTA 6. Pytha%oras(n Yunan felsefesindeki *nemi nedir; 5. Pyha%oras ?kulunun *)ellikleri nelerdir; 7. Pytha%oras dendiinde neden Pytha%oraslar anla&lr; : HAFTA 6. qeno#hanes(in dini e siyasi %*r&lerini deerlendirin; 5. qeno#hanes(in $il%elii nasl $ir $il%eliktir; 7. qeno#hanes ile -iletos okulunu kar&la&trn. 4. qeno#hanes ile Pytha%oras( kar&la&trn. 9 HAFTA 6. 8erakleitos(un Baranlk" sfat nereden ileri %elir; 5. 8erakleitos(un ate&inin *)ellikleri nelerdir; 7. 8erakleitos kar&tlklarn $irliini nasl tanmlar; 4. 8erakleitos iin ok &ey $ilmek ne anlam ifade eder; L. 8erakleitos(da uyank olanlar ile uyuyanlar arasnda ne fark ardr. 0. 8erakleitos(un felsefi d&ncelerinin altnda yatan ama nedir; X HAFTA 6. Parmenides(in &iirinin ana *)ellikleri e slu$u hakknda $il%i erin. 5. Parmenides(in felsefe *retisinde asl ama nedir; 7. Parmenides(in hareket e dei&im )erine %*r&lerini aklayn e 8erakleitos ile kyaslayn. 4. Alea ?kulu hakknda $il%i erin. 4. -elissos kimdir; L. Peno e #aradokslar hakknda $il%i erin e Penon(un hareket kuramn aklayn. 1$ HAFTA 6. Am#edokles(i kendisinden *nceki d&nrlerden ayran *)ellikleri nelerdir; 5. '*rt unsur kuram nedir; 7. Am#edokles(in d&ncesine %*re, 3e %i e nefret at&ksnn anlam nedir; 4. Am#edokles(e %*re ruh %* nedir; 11 HAFTA 6. +naksa%oras(a %*re arln temelindeki tohumlarn *)ellikleri nelerdir; 5. +naksa%oras(n e ren anlay& hakknda $il%i erin. 7. Tous ka ramnn *)ellikleri nelerdir; 4. +naksa%oras(n duyular hakknda %*r&lerini aklayn. 1# HAFTA 6. 3ofist kelimesinin anali)ini ya#n. 5. Prota%oras e :or%ias(n ku&kuculuunun *)ellikleri nelerdir; 7. 3ofistler neden kendilerini $il%inin *retmeni olarak %*rr; 4. Prota%oras(n nl s*) nedir; +nlamn aklayn. 1PZ1' HAFTA 6. 3okrates neden 9at felsefesinin d*nemecinde oturur; 5. 3okrates(in dourtma e diyalektik y*ntemi nedir; 7. 3okratesi ?kullar han%ileridir, kurucular kimlerdir; 4. +ntisthenes(in %*r&leri hakknda $il%i erin. L. +risti##os(un $il%e tanm hakknda $il%i erin. 0. Bseno#hon(un dilinden aktarlan 3okrates(in karakteri hakknda $il%i erin.

55