Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi

Abdullah ARSLAN

Dnyann grp geirdii en nemli devrimlerden birinin gereklemesindeki u ululuk karsnda ii sayg ve hayranlkla dolmayan bir ngiliz, her trl erdem ve zgrlk duygusunu yitirmi olmaldr; son gndr bu byk kentte olup bitenlere tank olma talihine ermi her yurttam, benim bu ifademin abartl olmadn teslim eder. The Morning Post (21 Temmuz 1789),
Bastillein dmesinin ardndan.

gerek bir devrim olduundan bahsedilmesine karn4 devrimin bir burjuva devrimi olduu da ortak bir kandr.5 Bu sebeple, ihtilal srecindeki gelimelerden bahsetmeden nce Fransann o dnem sosyoekonomik yapsna deinmeyi yerinde buluyoruz.

1789 NCES FRANSADA SOSYAL VE EKONOMK YAPI

16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Fra nsada feodal dzenin yerini dier Avrupa lkelerinde olduu gibi merkezi monarinin ald grlecektir. Bylece devletin yetki ve fonksiyonlar kraln elinde toplanmtr. 6 Kraln mutlak iktidarnn teorik dayana, iktidar Tanrdan ald bu sebeple hibir gce boyun emeyecei anlayyd.7 Kral sahip olduu yasama yetkisini yaynlad emirnameler yoluyla kullanrken, yrtme yetkisini de bakanlar marifetiyle yerine getirirdi. 8 Bakanlar bizzat kral tarafndan grevlendirilir ve her an yine kral tarafndan grevden uzaklatrlabili rlerdi.9

GR

ransz Devrimi, tarihin kaydettii en byk toplumsal devinimlerden biridir. Fransz htilali zamanndaki dier olaylara gre daha kkten ve daha derin sonular meydana getiren bir harekettir.1 Her eyden nce devrim 1789 Avrupasnn en gl ve en kalabalk devletinde vuku buldu. Bu tarihte her 5 Avrupaldan biri Franszd. Ayrca 1800den nce kleliin zdd olarak anlan zgrlk kavram devrimden sonra yeni bir siyasi ierik kazanarak en ok zikredilen kavramlardan biri hline geldi.2 Bu kavramla birlikte ihtilalin ortaya kard zgrlk, eitlik, milliyetilik gibi kavramlar tm dnyay etkiledi.3 Fransz htilalinin, alttan ve tabandan yani bizzat toplumdan gelerek yukary yani devleti hedef ald kabul edilmekle ihtilalin
1

Durmu Hocaolu, Gemiten Gnmze Etkileriyle Fransz htilali, Zaman, 13.07.1998, s. 2. Trkay Demir, Fransz Devriminin Sesi, Birikim 6, Ekim 1989, s. 55. Ayferi Gze, Siyasi Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar, Geniletilmi 12. Bas, Ekim 2009, stanbul, s. 564. Yakut, s. 69. Gze, s. 565. A.g.e., s. 565.

Eric J. Hobsbawm, Devrim a, ev.: Bahadr Sina ener, Dost Yaynevi, 2012, s. 64. Hobsbawm, s. 65. Kemal Yakut, Fransz htilali, Anadolu niversitesi Yaynlar, s. 69.

2 3

7 8 9

Gen Hukukular Hukuk Okumalar Yarg yetkisini kral adna yarglar kullansa da, kral muhakemenin her safhasnda davaya mdahale edebilmekte, davay bir mahkemeden dierine nakledebilmekte ve sulu bir kimseyi diledii zaman balayabilmekteydi 10 ancak, mutlak bir monark olan kral, daha gl bir ynetim iin byk toprak sahiplerine, rahiplere ve soylular snfna dayanmt.11 den yararlanrd. Din adamlar, Fransa topra klarnn aa-yukar %10una17 sahip olmasna karn sadece be ylda bir czi miktarlarda vergi demekteydiler.18 Tamam 130.000 kadar olan bu snf mensuplar da kendi ierisinde haut bas yani yukar-aa ya da altst eklinde ayrlmt19 ve Kilisenin elde ettii gelirler bu snf arasnda eit olmayan bir ekilde bllyordu. En varlkllar olan pi skoposlar byk soylu ailelerden gelirler ve byk bir ranta sahip olurlard; buna karlk, aa-ruhban snfna mensup din adamlarnn ve yardmclarnn gelirleri piskoposlara gre kyaslanmayacak lde dkt, ky papazlarnn ve yardmclarnn gelirleri ise aa ruhban snfndan da daha azd. Ancak, bu onlar tamamyla halktan kiiler yapyor ve halka ayn dnceleri, grleri paylamalarn salyordu.20

1. Soylular Snf
Soylular yksek memuriyetleri ve ordudaki nemli mevkileri ellerinde tutuyorlar ve hi vergi demiyorlard.12 Bununla birlikte bu snf oluturan yaklak 400.000 insan feodal vergiler koyma imtiyazna da sahiptiler.13 Sarayn balad maala, Pariste kraln evresinde yaayan ve Paris yks ek tabaka soylular denen aa yukar 400 kii civarndaki byk senyrler dnda, tarada eski feodal haklarn kalntlaryla yaamlarn devam ettirmeye alan tara soylular vard.14 Tara soylular, kazan getirecek herhangi bir ii soyluluk sfatlar yok olur dncesiyle reddedip alk ve sefalet iinde bir yaam yeliyorlard; buna karlk, byk senyrler, dorudan veya takma ad kullanarak iltizam kampanyalarna giriyor ve servetlerini oaltyorlard.15 Kl soylular diye anlan bu iki gruptan baka, kaftan (urba) soylular diye adlandrlan bir grup, soylulatrlm burjuvalardan oluuyordu ve bu unvan, kralln brokratik rgtnde bir grev edinerek ya da miras yoluyla kazanyorlard.16

3. nc Snf [Tiers Etat]

Hepsi 24 milyon kii olan bu snf olduka karmak bir yapya sahipti. Burjuvalar ve kyllerden teekkl etse de burjuvalar da kendi iinde ayrca tabakalam bulunmaktayd. 21

Burjuvazi
1789a yaklarken, burjuvazi kar farkllklar olan ok sayda gruba blnmt. 22 Bir yanda, bankaclar, tccarlar ve sanay iciden oluan Byk Burjuvazi yer alrken,23 dier tarafta kk tccar, kk banker ve doktor, avukat, noter gibi serbest meslek sahipleri ve sanatkrlar ve yazarlar Orta Burjuvaziyi oluturuyordu. Bunlara ek olarak zanaatkrlardan ve kk esnaftan oluan Kk Burjuvazi yer alyordu.24

2. Ruhbanlar
Kralln bata gelen zmrelerinden ruhbanlar, ok byk ayrcalklardan ve gelirle r10 11 12

A.g.e., s. 565. Yakut, s. 69. Bengl Salman Bolat, Fransz nklabnn Trk Modernleme Srecine Etkileri, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1, (2005), s. 150. Hobsbawm, s. 67. Gze, s. 567. Server Tanilli, Fransz Devriminden Portreler, Cem Yaynevi, Ekim 1993, s. 28. Tanilli, s. 28.
17 18 19 20 21 22 23 24

A.g.e., s. 27. Bolat, s. 150. Gze, s. 567. Tanilli, s. 28. Gze, s. 567. Demir, s. 56. Bolat, s. 150. Gze, s. 568.

13 14 15

16

10

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan

Kyller
Kyller, Fransa nfusunun %80i civarndayd.25 nc snfa mensup kiiler kk zanaat kollarnda, kk iletmelerde, gelimekte olan kk imalathane ve yapm evl erinde almaktaydlar. Ayrca ehirlerin yoksul, isiz ve sefil insanlar da bu grup ierisi nde deerlendirilmitir.26

szca temin ediyordu.29 1737de i pazarn

1789 FRANSIZ HTLALNN NEDENLER

1789 ncesi siyasi mcadele Byk Burjuvazinin nderliinde nc snf ile toprak sahibi soylular arasnda cereyan etti. Bu mcadele Tara Soylularnn giderek fakirlemesi ve yaam artlarn ayn ekilde devam ettirmek iin kyllerin zerindeki vergi ykn arttrmak istemesi nedeniyle daha da byd. Bunun yannda Locke, Montesquieu, J. J. Rousseaou gibi dnrlerin fikirleriyle de devrimin dnsel altyaps hazrland.

genilemesine bakp yol ebekesinin dzeltilmesi gerekliliini gz nnde tutan genel denetimci Orry, yeni bir ykmllk ykt kyllerin srtna: Yol angaryas idi bu. 12 ila 70 ya arasndaki btn erkekler ve 60 yana kadar da kadnlar, bu angaryaya tabiydile r; erkek bulunmadnda, komn, bir erkek iin iki kadn hesabyla angaryay yrtyordu. Hkmet, grevliler ve onlarn yardmclar ndan, ilerini abuk ve en az giderle yrtm elerini istediinden, onlar da kylleri, ylda 30 gn yuvalarn terk etmeye zorluyorlard.30
Tara soylularnn giderek fakirlemesine karn burjuvazi giderek zenginlemekteydi. Uzun sren savalar, msriflik mali ve ekonomik yapy etkilerken, sanayinin gelimesi burjuvazinin gcn artrmakla birlikte ek onomik dengesizlii de ykseltiyordu.31 Fransada burjuva sayesinde dokuma sanayii, arap sanayii, mobilya sanayii geliiyor, ticaret filosu geniliyor, bankalar hzla oalyor, para dolam da hzla artyordu. 32 1740 ylndan sonra nfusun hzla artmas da tarmsal rnlere olan talebi artrm ve bunun sonucu olarak fiyatlar ykselmiti. Bu durum burjuvazinin ekonomik gcne g katyordu.33 Ekonomik anlamda stn olan burjuvazi snf ayn zamanda siyasi bir kimlik aray iin de harekete geecektir.34 Fransada 1726dan 1741e ve 1771 den 1789a dein, yaamsal asgari %56 artar ayrca ayn dnem ierisinde cretler de %17 yksel.35 Bunun sonucunda kyden kente gn balamasyla, kentlerin kenar mahallelerinde alk ve salgn hastalklarla kar karya gelen yeni kitleler olutu.36 18. yzyln ortalarna doru toplumsal i nfialler ba gsterir. Bu yllarda artan ekonomik

1. Ekonomik Dengesizlik
1789 Devrimi ncesi soylularn ekonomik durumu giderek ktlemekteydi. Topraklardan aldklar sabit gelirlerle yaamlarn srd ren Tara Soylular, topran deer kaybnn artmasyla hrnlayor, alacaklar iin kyller zerinde bask kurmaya alyorlard.27 Soylu aileler iinde byk erkek ocuk dnda kalan soylulardan, birinci kuak bab adan te bir hisse alrken ikinci kuak toplam hissenin ancak dokuzda birini alabiliyordu; bu durum, Fransada soylu yoksullar ortaya karmt.28 1730 ylndan sonra kyller zerindeki bask artt. Soylular, topraklarn soylulama abas ierisinde olan burjuvaya satmaya balaynca, senyrlk haklarn da devrettikleri iin yeni sahipler giderlerini karlamak amacyla, btn kalnt borlar kyllerden insa f25 26 27 28

29 30 31 32

Tanilli, s. 30. A.g.e., s. 31. Yakut, s. 74. Gze, s. 569. Yakut, s. 74. Bolat, s. 150. Tanilli, s. 33. Yakut, s. 74.

Tanilli, s. 29. Gze, s. 568. A.g.e., s. 569. A.g.e., s. 568.

33 34 35 36

11

Gen Hukukular Hukuk Okumalar krizle birlikte ii ve kyllerin iyi hasat alamamas zaten var olan skntlar onlar iin ekilmez bir hle getirir ve lkenin her kesinde ayaklanmalar grlr. Hatta olaylar bakent Parise dein ular; ne var ki, rejim kendine sadk ordusu sayesinde bu ayaklanmay imdilik g de olsa bastrmay baar acaktr.37 Lockeun babas ngiliz i savanda Parlamento safnda arpm priten bir avukatt.43 Bu sayede Locke, Parlamentocularn siyasal grlerini babasndan renerek benimsemitir.44 Locke, Oxfordda okur, hekimlik mesleini seer, daha sonra da Shafte sbury Kontu Lord Ashleyin zel doktoru olarak greve balar. Ayn zamanda Ashleyin ocuklarnn eitimine de yardmc olur ve bu say ede siyasi yaam da yakndan tanr.45 1683te Lord Shaftesbury gzden dp Hollandaya kamak zorunda kalnca Lockeda onunla birlikte Hollandaya kaar ve Parlamentonun stnln yeniden kuran devrime kadar orada kalr.46 1688 ylnda devrimden sonra William, ngiliz tahtna arl nca o da ngiltereye dner ve srasyla stinaf Komiserliinde ve Ticaret Bakanlnda yer alr. Yallnda siyaset adamlar kendisine sk sk akl dansalar da o 1700 ylnda resm grevinden ayrlr ve son gnlerinde hep din bilim sorunlaryla ilgilenir.47 Siyasal ve Toplumsal Yaama likin Grleri Locke kendi politika felsefesini ortaya koymadan nce, mutlak monariyi savunan Robert Filmerin retisini ve skolasti k dnya grn reddeder. Robert Filmerin Tanrnn deme mutlak ve total bir otorite bahettii grnn, bugn hibir politik otoriteyi merulatrmayaca gerekesiyle ie yaramadn savunur.48 Bu nedenle J. Locke, toplum ve devletin kaynan teorik bir varsaymdan yola karak aklar.49 Ynetimin kaynann krallarn Tanrsal haklar deil de halk olduunu kantlamak amacyla, insanlarn bir zamanlar doa durumunda bulunduunu ve bu durumdan
43

2. Dnsel Etkiler
Aada ele alacamz J. Locke, J. J. Rousseau, Montesquieu gibi dnrlerin fikirleri devrime giden srete, halk ierisinde bildiriler, brorler halinde elden ele dolayordu. 16 ve 17. yzyllarda burjuvazi, kralla birlikte hareket ederken bu tarihten sonra monari burjuvazi iin ayak ba olmaya balamt.38 O srada Fransada mevcut olan mutlak m onari anlayna karlk yukarda saylan yazarlarn eitlik, zgrlk, seime dayal parl amenter sistem gibi dnceleri halk taraf ndan kolayca taraftar bulabilirken39 burjuvazi iinde bu dnceler devlet ynetimi konusunda siyasi ve felsefi altyap hazrlayaca ktr.40

a) J. Locke
Yaam John Locke (1632-1704) felsefi ve siyasal yaptlarn 17. yzyln sonlarna doru vermi bir ngiliz filozofudur.41 Hayatnn ou 17. yzylda gemesine ramen, yazlaryla dnce zgrln ve eylemleri akla gre dzenleme anlayn getirdii kabul edildii nden, 18. yzyl Aydnlanmasnn gerek kur ucusu saylr.42

Bertrand Russel, Bat Felsefesi Tarihi lka Ortaa Yenia, Say Yaynlar, stanbul, 1983, s. 584. enel, s. 365. Tunar Tucu, Bat Felsefesi Tarihi, Alesta Yaynlar, 2000, s. 441. Russel, s. 584. Mete Tuncay, Batda Siyasi Dnceler Tarihi Seilmi Yazlar Yeni a, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2002, s. 365. Ahmet Cevizci, Felsefe Tarihi, Say Yaynlar, 2011, s. 590. Akad-Dinkol, s. 125.

37 38

Tanilli, s. 35. Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. Basm, Ankara, 2010, s. 364. Mehmed Akad-Bihterin Vural Dinkol, Genel Kamu Hukuku, 5. Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2009, s. 154. enel, s. 364. A.g.e., s. 364. Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 1985, s. 330.

44 45

39

46 47

40 41 42

48

49

12

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan uygar topluma bir toplum szlemesiyle geildiini syleyen Locke, her iki durumdan burjuvazinin siyasal grlerini destekleyecek sonular karmaya alr.50 Lockea gre insanlar doa durumunda zgr ve eit durumdaydlar.51 nsanlar bu doal durumda Tanrnn onlara verdii zgr topraklar zerinde yaamlarn birlikte devam ettiriyor, dncelerini zgrce aklyor, ilerini serbeste dzenliyorlard. 52 Burada hi kimsenin bir dierine stnl yoktu. Bu doal durumda nsanlarn birbirine zarar vermemesini akl salayacaktr. der Locke. nk akl, insanlara, kendi gibi eit ve zgr olan dier bir insann yaamna, salna, zgrlne, mallarna zarar vermemesini syler.53 Buna ramen bu haklarn ihlal edilmesi durumunda, menfaati zedelenen herkesin yarglama ve cezalandrma yetkisi bu anda doacaktr. Bu kendi davanda hem yarg hem d avac olma durumu, insan kin, nefret, intikam gibi olumsuz sonular dourabilecek duyg ularla donatacak, bu duygularn etkisi altndaki davac ve ayn zamanda yarg kiinin, adaleti esas almas olduka gleecek ve sula ceza arasndaki illiyet ban kurmada zorlanaca kt.54 te, insanlar bu sorunu zmlemek amacyla doal durumdan uygar topluma gem eye kendi iradeleriyle karar vermilerdir. Doa durumunda hakszla urayan bir kiinin, urad hakszl kendi imkn ve kabiliyetiyle gidermeye almas toplumda huzursuzluk ve atma meydana getireceinden dolay ortak bir yarg gereksinimi sz konusuydu.55 Bylece bu hak, bireylerin elinden alnarak, toplumun ortak iradesine devredilir, toplum egemenlik hakk kazanr, yasalar yaplr, yasalar uygulayacak yarglar belirlenir, kiiler aras anlamazlklar bu yetkililer tarafndan s onulanr, topluma ya da kiilere kar su ilemi olanlar da belirlenen cezalara arptrlrlar.56 Bu sayede kii gvenlii ve mlkiyet hakk korunmu olacaktr. Yarglama ve cezalandrma hakkn bir ot oriteye devreden toplum yeleri yasama grevini de parlamentoya brakr. Bu, yasalar uygulayacak, anlamalar yapacak, sava ve b ara karar verecek olan ise Lockea gre yeni bir organ, yrtme organdr.57 Bylece Lockeun felsefesindeki siyasal rejimin temel ilkesi gler ayrl olarak belirecektir. Devredilen bu ynetim haklarnn kullanmnda, yeni oluacak iktidar toplumsal szlemenin znden karlabilecek snrlamalara mutlak olarak tabidir. Bu yeni olumu olan stn iktidarn, ynetilenlerin doal yaama dneminde sahip olduklar yaam, zgrlk ve mlkiyet gibi doal haklarn ihlal etmesi durumunda szleme bozulmu olur.58 Byle bir keyfiliin sz konusu olmas halinde halk, devrettii iktidar alabilir ve bu hkmeti uzaklatrabilir. Bu durumda yurttalar, yeni bir hkmet kuruncaya kadar otorite topluma geri dner.59 Bylece Locke, iktidarn keyf uygulamalarna karn halkn da direnme hakkn kullanabilmesini ngrmtr.60 Lockeun mlkiyet hakknn ihlaline karlk direnme hakkn ngrmesi, onun bu hakka en az yaam ve zgrlk hakk kadar deer verdiini gsterir. Bireyin mlkiyet hakkn, mlkiyet edinmesini ve korumasn kendi yasal gcyle destekleyen her hkmet tr, Locke tarafndan desteklenir. 61 nsann zerinde emek harcad her eyi istedii gibi kullanma hakkna sahip olacan ileri srer. 62 Buna gre herkesin ortak mal olan bir aatan bir meyveyi koparan kii emek harcadndan dolay o meyvenin sahibi olacaktr. Bunun snr ise ihtiyatr. Locke zel mlkiy etin snrn ihtiya olarak belirlemitir. Ancak Lockea gre buradaki sorun maln okluundan deil bozulabilecek olmasndan kayna k56 57 58 59 60 61 62

50 51

enel, s. 368. Donald Tannenbaum-David Schultz, Siyasi Dnce Tarihi Filozoflar ve Fikirleri, ev.: Fatih Demirci, Adres Yaynlar, 2007, s. 265. Akad-Dinkol, s. 126. enel, s. 369. Cevizci, s. 593. enel, s. 370.

Gze, s. 165. Akad, Dikol, s. 128. enel, s. 373. Tannenbaum-Schultz, s. 271. Akad-Dinkol, s. 129. Tannenbaum-Schultz, s. 277. enel, s. 378.

52 53 54 55

13

Gen Hukukular Hukuk Okumalar lanmaktadr. Ekonomik hayata ticaret ve parann girmesi bu riski ortadan kaldracandan dolay insanlar diledikleri kadar zel mlkiyet edinebileceklerdir.63 Lockea gre, salanan bu kiisel mlkiyete tecavz olmas hlinde, bu eylemi gerekletirenler en ar ekilde cezalandrlmaldr.64 Lockun mlkiyete ilikin grleri, sosyal yapya damgasn vurmaya balayan liberal ekonomiye65 ve kendisinin bir burjuva siyaset kuram kurucusu olmas rolne uygun dmektedir.66 Bunun yannda, getirdii gler ayrl ilkesiyle monarilerin yklmasnda ve yerlerine ulusal egemenlie dayal rejimlerin ikamesinde nc bir rol oynamtr.67 yoloji gibi doa bilimlerine merakla eilir ve denemeler kaleme alr.72 Montesquieu, 1721 ylnda imzasz olarak yaynlanan Acem Mektuplar adl yaptnda, Parisi grmeye gelen iki ranlnn gznden o tarihlerdeki Fransann toplumsal kurumlarn ineler.73 1726 ylnda Paris Akademisine katlan dnr, 20 yl akn bir srede meydana getirecei Kanunlarn Ruhu adl eserinin hazrlklarna balar. 1720 ile 1731 yllar ar asnda yapt seyahatler: Avusturya, svire, talya, Almanya, Hollanda seyahatlerinde elde ettii izlenimler kitap iin ok nemli malzemeler salayacaktr. Bu srada ngilterede de bir sre kalan dnr, ngiliz sosyo-politiini enine boyuna incelemitir. 74 Fransaya dnd 1731 ylndan 3 yl sonra 1734de Romallarn Byklk ve k Nedenleri adl eserini yazan Montesquieu, 1748 ylnda Cenevrede yaymlanan Kanunlarn Ruhu adl eseriyle byk bir baar kazanr.75 Montesquieu bu eserinde, var olan dzendeki arpklklar dzeltmenin yollarn, siyasal toplumu meydana getiren btn eleri; fiziki ortam, rksal nitelikler, ekonomik ve dinsel kurumlar aklayarak gstermeye alr.76 Montesquieunun Siyasi Grleri (Kanunlarn Ruhu)

b) Montesquieu
Siyaset biliminin kurucusu olarak kabul edilen Montesquieu, siyasi dnceler tarihi asndan nemli bir yere sahiptir. 68 Aristokrasinin geleneksel ayrcalklarn mutlak mona riye kar savunmasndan dolay, o sralar monariye kstlamalarna kar zgrlk bir tutum taknan burjuvaziyle yollar kesiecek ve burjuvazi Montesquieunun grlerinden yararlanacaktr.69 Yaam Charles de Secondat Baron de la Brede et de Montesquieu (1689-1755) adndan anlalaca zere, aristokrat kkenli bir filozoftur.70 1689da Bordeaux kentinde doan Montesquieu, baron unvann buradan almtr.71 1707 ylnda Bordeaux niversitesini bitirip avukatla balayan d nr, amcasnn vefat zerine nemli bir mirasa konar ve maddi sorunlar kalmaynca, Bordeaux Bilimler Akademisine katlarak anatomi, fizik, fiz-

a) Yasann ruhu
Eserinin banda, genel soyutlamalardan ve tmdengelim metodundan uzaklaacan, pozitif bilimlerde olduu gibi gzlem ve deney metodunu kullanacan aklayan Montesquieu, bu eserde, farkl toplumlarn yapsn ve zelliklerini incelerken insan ilikileri ve kurumlar arasnda var olan ban, siyasi ve hukuki yapya ne ekilde tesir ettiini gzler nne sermitir.77 Bylece dnr, yasalarn ruhunu, doal hukuka, toplum szlemelerine dayand72

63 64 65 66 67 68 69 70 71

Gze, s. 176. enel, s. 379. Akad-Dikol, s. 131. enel, s. 379. Akad-Dikol, s. 129. Gze, s. 183. enel, s. 379. enel, s. 380. Akad-Dinkol, s. 145.

lker Grkan, Montesqueu ve Kanunlarn Ruhu, AUHF, 1998, s. 9. Akad-Dikol, s. 145. Grkan, s. 9 A.g.e., s. 10. Akad, Dikol, s. 145. Gze, s. 184.

73 74 75 76 77

14

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan ran birok Aydnlanma dnrnden ayrlarak evresel etmenler zerinde younlar.78 evresel etmenlere arlk vermesinin temelinde, Hipokratesten ve Aristotelesden beri dillendirilen, kuzey, gney ve orta iklim kuaklarnn insanlarnn, farkl karakterlere sahip olduklar gr vardr.79 Ona gre iklim o denli etkilidir ki insann biyo-psikolojik yapsnda dolaysyla karakterinde, beer akl bu stn illete daima bal kalmaktadr.80 O bu dncesini, souk iklim insan daha dayankl, zgveni yksek, daha yrekli, kin ve int ikam duygularndan uzakken scak iklim insan yallar gibi ekingen, hisleriyle hareket eden, zihnen ve bedenen tembel bir karaktere sahip diyerek rneklendirir.81 nsann biyo-psikolojik yapsnda meydana gelen bu etki, iinde bulunduu topluma, toplumun messeselerine ve kanunlarna da ya nsr. Scak lkelerdeki kadnlarn evlenme ve bulu yann ok erken olmas buna karlk lman iklimde kadnlarn daha ge yalarda bulua ermesi rneiyle Montesquieu, bu durumu aklamaya alr.82 Montesquieuya gre lkelerin corafi durumlarndan kaynakl iklim zellikleri nasl i nsan tutum ve davranlarn etkiliyorsa, siyasi ynetimleri de etkiler.83 Geni ovalarn bulunduu Asyada byk ve yaygn devletler kur ulup zorbalkla ynetilirken, engebeli bir araziye sahip Avrupada zgr ve bamsz kk devletler kurulmutur.84 Montesquieu yasann ruhunu sadece evresel etmenlere balamamtr. Bunun yannda din, ekonomi, gelenek gibi elerin de y asalarn oluumunda etkili olduunu belirtme ktedir.85 Bu gibi etmenler yasalarla sadece ili kili deil uyumlu da olmaldr. nk yasalarn sergiledii veya sergilemesi gereken sz konusu ilikiler btn yasalarn ruhu nu meyda78 79 80 81 82 83 84 85

na getirecektir.86 Montesquieu, lkelerdeki yasalarn, anayasann, siyasal kurumlarn, saylan etmenlerin o lkedeki durumlarna gre ekilleneceini syleyerek, evrensel bir en iyi ynetim biiminden sz edilemeyeceini ve herhangi bir lkedeki geleneksel yasalar, kurumlar ve ynetim biimlerinin, o lkenin koullarna en uygun olan olduunu anlatmtr.87

b) Montesquieuda Ynetim Biimleri

Kendisi de bir aristokrat olan Montesquieu, aristokratik ayrcalklarn krala kar korunarak srdrlen ngiliz siyasal dzenini beenir. Fransz aristokratlarnn byle bir ynetim tarznda ayrcalklarna kavuabileceini ngryordu. Bylece o ynetime ilikin grlerini bu dorultuda oluturdu.88 Montesquieu, iktidarn kimde olduu ve iktidarda olann bu gcn nasl kulland ndan hareketle ynetim biimlerini monari, despotizm, cumhuriyet eklinde e ayrr. Monari tek kiinin belli temel yasalara gre ynetimi anlamna gelirken, despotizm yine tek kiinin ynetimi olmasna karn burada iktidar sahibinin ynetimi yasa tanmaz bir ekilde gerekletirecektir. 89 Cumhuriyet ynetimi ise halkn tamamnn ya da bir ksmnn egemen gce sahip olmasdr.90 Cumhuriyetlerde egemen gce halkn btn sahipse buna demokratik cumhuriyet, bir ksm sahipse aristokratik cumhuriyet der Montesquieu. Demokrasilerde halk kendi oylaryla ynetimi tayin eder ve bu durumda hem yneten hem de ynetilen olur. Burada gerekleen halkn bizatihi kendisinin tm ileri yapamayacandan dolay bu ileri bir kurula brakmasdr. Bu sistemdeki temel ilke erdemdir ve bu erdem yurt sevgisine, fedakrla, eitlie ve yasalara dayanr. Ari stokrasilerde ise yneticiler doutan imtiya zldr ve bu kiileri belli bir aznlk seer. lkesi lllktr ve yneticiler eitimle ynetime hazrlanmtr.91
86 87 88 89 90 91

enel, s. 382. A.g.e., s. 382. Grkan, s. 17. Gze, s. 187. A.g.e., s. 188. enel, s. 382. Gze, s. 189. enel, s. 383.

Cevizci, s. 658. enel, s. 383. A.g.e., s. 385. Cevizci, s. 659. Gze, s. 189. Akad-Dinkol, s. 152.

15

Gen Hukukular Hukuk Okumalar Monarilerde ynetim bir kiinin elinde olsa da ynetim belli ve yerlemi kurallara g re yaplr. Montesquieu burada bir tr meruti monariden bahseder.92 Monariler, ticaret ve sanayinin gelitii orta byklkteki snfl toplumlarda grlebilir. nk bu toplumda halktan ekonomik ve siyasal ynden ok stn bir soylular snf, bir soy ve snf hiyerarisi olacaktr. Bunlar ve dier bir snf olan ruhbanlar ancak hkmdarn keyfi davranlarn sn rlandrabilirler. Montesquieu kendi zamanndaki monarileri ve ngiltereyi bu ynetim eklinde rnek olarak gsterir.93 Tek kiinin toplumu keyfince ve zorbaca ynettii despotik ynetimlerde zorba, Montesquieunun tanmna gre, cahil, tembel, kendini her eyin hkimi sanan, hislerinin klesi olmu bir kiidir. Zorba ynetimlerde korkunun dnda an, eref, erdem gibi deerlerden sz edilemez. Halk yasalara gre yarglanrken toplumun ileri gelenleri zorbann keyfine gre yarglanr. Devletin korunmas bu ynetimlerde hkmdarn korunmas anlamna gelir. Montesquieu, bu tarz ynetimlere kar halklarn her zaman bakaldracaklarna inanmtr.94 monari, bir demokrasiden daha zgrlk olabilir. Despotizm sorunludur ancak bunun dndaki ynetim biimlerinde zgrlk, y netim biimlerinden ok yasama, yrtme ve yarg erklerinin nasl dizayn edildii ile ilgilidir.97 Montesquieunun ngiliz anayasasn rnek almasna ramen bundan farkl olarak, ari stokratlarn ayrcalklarn mutlak monariye kar korumak iin kurgulad gler ayrl kuram burjuvazice benimsenecektir. Burjuva bu dnceyi mutlak monariyi ykmak iin kullanmtr. Devrim baarya urayp mutlak monari yklnca bu ilke Fransz devletinin anayasasna girecek ve varln ada an ayasalara kadar srdrebilen bir anayasa ilkesi durumuna gelecektir.98 Soylu bir dnr olan Montesquieu, bu sosyal snfn yceliine inanr, hukuku ve hkim olmasndan dolay feodal dzenden arta kalan birtakm ayrcalklara sahip olmas, onu bunlar korumaya itmitir. Bu anlamda Montesquieu, ngilterede ve Hollandada gelien grler karsnda tutucu bir dnr olarak grlr.99

c) zgrlk iin Kuvvetler Ayrl

Montesquieu, Fransada zgrlklerin inenmesini, despotluu kral ile halk arasnda dengeleyici bir unsur olarak aristokrasinin olmamasna balyordu. zgrln, ngiliz anayasasnda olduu gibi yasama, yrtme, yarg erklerinin birbirinden ayr olmasyla salanp korunacana inanyordu. Sz konusu erklerin ayr olmas sayesinde bunlar birbirini denetleyebilecek ve lke despotlua gitmeyecekti.95 Montesquieu, bu iktidarn iktidarla snrlanma grn benimsemesine karn, sert bir gler ayrlndan yana deildir. Glerin birbirleriyle karlkl bir uyum iinde faaliyet gste rmesini ister.96 Montesquieu ya gre zgrlk sadece demokrasilerin bir zellii deildir. Bazen bir
92 93 94 95 96

c) Jean-Jacques Rousseau
Rousseau, ekonomik ve toplumsal tabann, 19. yzylda edinecek bir ideolojinin temsilcisi olmutur. Bu sebeple, Rousseaunun dnceleri ann ilerisindedir.100 Rousseau, kimine gre devrimci ve bireyci, kimine gre de mutlakiyetidir. Dnrn, grlerinin etkisi gnmze kadar srmtr.101 Yaam 28 Haziran 1712de Cenevrede Isaac Rousseau ve Suzanne Bernardn ikinci ocuklar olarak dnyaya geldi. Annesi ise ayn yln 7 Temmuzun da yaamn yitirdi.102 66 yl ha97 98 99 100 101 102

Cevizci, s. 665. enel, s. 387. Gze, s. 201. enel, s. 387. Gze, s. 202. J. J. Rousseau, Toplum Szlemesi ya da Siyaset Hukuku lkeleri, ev.: smail Yerguz, Say Yaynlar, s. 17.

enel, s. 385. Grkan, s. 21. Gze, s. 196. enel, s. 386. Akad-Dikol, s. 153.

16

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan yatta kalan Rousseau, 2 Temmuz 1778de ld. Rousseaunun babas saatiydi ve atalar Fransadan kaan Calvinci Protestan bir gruba mensuptu. Annesinin erken yata lm h uzursuz bir ocuk olmasna yol at. Bu btn yaamn etkileyecek, soyut anlamda ok i nsan sever olmasna karlk, kiisel ilikilerde insanlarla geinemeyecektir. Franszca konuulan svire kantonlarnn en nemli merkezi olan Cenevrenin zgr ve demokratik ynetimi Rousseauyu etkileyecektir. Yalnz bir ky okuluna gitmekten baka bir okula gitmeyecek ve tamamyla kendi kendini yetitirece ktir.103 7 yanda Plutarkhosun yaptlarn dinleyen Rousseau, onun zellikle Sparta toplumunu ve Spartal tanrsal yasa koyucu Lykurgosu anlatan yaptndan etkilenecektir. Yaptta bahsedilen Sparta toplumunun sade, eitlie dayal yaam onu derinden etkilemitir. 104 Paristeki sanat ve dnce evresine gi rmek ve burada kendisini kantlamak isteyen Rousseau, bir sre sonra bu idealini gerekletirir. Burada Fransz Ansiklopedisini hazrlayan Diderot ile alma olana bulur.105 Daha sonra Diderot, fitne karan yazlar yazd gerekesiyle tutuklanr. Rousseau onu ziyaret amacyla seyahat ederken, sanatlarn ve bilimlerin insan ahlakna katkda bulunup bulunmadna dair bir yaz yarmasnn duyurusunu okur. Rousseau, Dijon Akademisinin at bu yarmaya katlr ve olumsuz gr bildiren bir yazyla bu yarmay kazanr. Bu ona byk bir n kazandracaktr. 106 Rousseau bu yaptnda, doa iin bilime ve uygarla kar kar. Ona gre insanlk t arihinde bilim ve sanatn geliim seyri ile ahlakn geliimi ters olmutur. Bu anlay ile R ousseau iinde yaad dneme ve topluma ahlaki bir eletiri yapmtr. Buna gre uygarlk ve akl ile gelen modern dnce insanlarn erdemlerini yok etmektedir. Rousseauya gre mutluluun bilgisi elde edilince toplumsal bozulma ve ahlaki knt meydana gelmi 103 104 105 106

tir. Sanat ise insanlarn lks tutkusu ve bo gururu sonucu meydana gelmitir. u hlde yaplmas gereken tek ey, vicdann sesini dinlemek ve kaybolan erdemi yeniden bulmaktr.107 1754te Dijon Akademisi yine buna benzer bir yarma dzenleyecektir. Rousseau burada ikinci konumasn insanlar arasnda eitsizliin kaynann ne olduu ve doa yasasnn buna izin verip vermedii zerine yazar. 108 1762 Ocak aynda Malesherbese Mektuplar yazar. Ayn yln Nisan aynda Toplum Szlemesini, Maysta Emili yaynlar. Rousseaunun, Toplum Szlemesi ile hem ada-

dnrleri, hem Fransz Devrimini, hem de sonraki dnemdeki dnrleri etkilem esine karn bu iki kitap, o dnemde mahkm edilir ve Rousseau Fransadan kamak zorunda kalr.109 Bir ara Almanyada yaar daha sonra David Humeun ars zerine ngiltereye geer. 1770 ylnda Parise yerleme iznini alr ve orada kesine ekilir. Bu srada Portekiz ve Polonyann kendisinden anayasa tasla istemesi zerine bunlar hazrlar. Daha sonra yaamn anlatt tiraflar adl yaptn yazmaya balar, fakat bunu tamamlayamadan 1778 ylnda lr.110 Siyasi Grleri Rousseau, siyasi grlerini doal yaam, szleme, genel irade ve yasalarn stnl, egemenliin nitelii ve gler birlii ilkeleri zerine ina edecektir.111

a) Doa Durumu ve nsanlar Arasndaki Eitsizliin kayna

Rousseau siyasal grlerini aklarken, tm Doal Hukuk Okulu dnrlerinin i zdii insan anlay ve doal yaama dnemi nden yola kar. Ancak Rousseaunun ngrd doal yaama dnemi ve vard sonular farkldr.112

107 108

Akad-Dinkol, s. 133. Tuncay, s. 346. J. J. Rousseau, s. 21. enel, s. 389. Akad-Dinkol s. 133. Gze, s. 203.

Tuncay, s. 345. enel, s. 387. Akad-Dinkol, s. 132. Tannenbaum-Schultz, s. 283.

109 110 111 112

17

Gen Hukukular Hukuk Okumalar Rousseauya gre insan doal yaamda mutludur. Gereksinimleri snrl, talepleri az olduundan dolay pek fazla sorun yaamaz. Bu ortamda insan, doann nimetlerinden beslenir. rnein, yanndaki aatan elma y iyerek karnn doyurur, pnardan su ierek de susuzluunu giderir. Bylece hibir eye veya hi kimseye muhta olmaz.113 Ancak, bir gn bir kimse kar, madencilik ve tarmn bulunup nem kazanmasndan sonra bir tarlann etrafn itleyerek buras bana aittir der. Bu sze birka saf kiinin inanm asyla doal yaam bozulur ve uygar toplum ortaya kar. Ayn zamanda bu kimse mlkiyet kurumunu yaratr ve bu kurum yznden i nsanlk tarihi boyunca; hrszlklar, adam ldrmeler, savalar vuku bulur. 114 Mlkiyet doal toplumda bara son verir ve sava durumu yaratr. Mlkiyet sahibi olan kimseler, zararlarn nlemek, mlklerini korumak ve sava sonlandrmak iin birtakm areler ararlar. Savaa son verecei umudu ile herkes, szleme konusunda mutabk kalr ve bunu onaylar ancak hi kimse zincirlerini kendi elleriyle boazlarna geirdiinin farknda deildir.115 Toplum szlemesinin zm getirdii temel sorun budur...117 Rousseau bu ekilde birey-toplum sentezi yapmaya, bireysel karlarla toplumsal karlar ayniletirmeye alr. Rousseaunun felsefesinde bunu zecek temel kavram, genel irade olacaktr.118

c) Genel rade
Rousseau, insanlarn zel amalarn ortak bir iyiye tabi klmay reddettikleri srece, hayatlarn gzel bir ekilde yaayamayacaklarn dnr. Ona gre, onlarn daha byk ve birlemi bir toplum haline geldii bir durumda bir szleme oluturulmal ve herkes karlkl tam bir bamllkla bu szlemeye taraf olmaldr. Bamllk, herkes iin eit olac andan yabanclama ve egemenlik problemi kendiliinden zlr. 119 Ancak herkesin oybirliiyle gerekleebilecek olan toplumsal szleme, u felsefe ile oluturulacaktr:
Her birimiz btn varlk ve gcmz genel iradenin yce ynetimi altna koyuyoruz ve her yeyi btnn blnmez paras olarak kabul ediyoruz.120

b) Rousseaunun Toplumsal Szlemesi

Rousseauya gre toplum szlemesi, insanlk doal durumdan kp uygar topluma geerken oluur. Onun bahsettii doal to plumda meydana gelen birtakm skntlar ka rsnda insanlar bir birlik oluturmak durumunda kalr. Ancak bu yle bir kurum olmaldr ki, insanlar bu durumda zgrlklerinden taviz vermek bir yana daha zgr olmal ve sadece kendisine itaat edebilmelidir. 116 Rousseau, toplum szlemesinin ilevini aklamak iin yle der:
Her bireyin maln ve cann tm ortak g cyle savunan yle bir toplum biiminin bulunmas gerekir ki, bu toplumda her birey hem herkesle bir olduu halde sadece ke ndine itaat etsin ve eskisi kadar da zgr olsun.

Toplum szlemesinin yaplmasnn ard ndan, toplum yeleri szlemeye uymakla aslnda kendilerine uyar. nk haklarnn ve zgrlklerinin tmn devretmi olmakla birlikte, tm haklarn eksiksiz kullanmaya devam edeceklerdir. Burada deien sadece daha nce doa durumunda sahip olunan ha klar gvencesizken, bunun genel iradeye braklmasyla sz konusu haklar artk gvenceli olacaktr.121 Genel iradenin bu gvenceyi salayabilmesi ise birtakm zelliklere sahip olmasna baldr. lk olarak genel irade devredilemez bir nitelie sahiptir. ktidarlar el deitirse de genel irade deimez nk genel irade tm halka aittir ve bir halkn genel iradesini deitirmek demek bizzat halk deitirmek de117

J. J. Rousseau, s. 67. enel, s. 394. Tannenbaum-Schultz, s. 293. Gze, s. 213. enel, s. 394.

113 114 115 116

Akad-Dinkol, s. 134. enel, s. 392. A.g.e., s. 392. Cevizci, s. 786.

118 119 120 121

18

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan mektir ki bu durumda baka bir ulusun genel iradesinden sz edilir. ktidar mebuslar ise halkn temsilcisi deil grevlileridirler. Bu durumda onlarn deimesi genel iradenin varln etkilemeyecektir.122 Genel irade blnmez, nk irade ya geneldir ya da deildir, ya tm halka aittir ya da halkn bir ksmnndr. radenin genel olmas halinde bu yasa gcndedir ve egemenlii ifade eder, dier durumda, irade halkn bir blmne aitse burada zel bir iradeden bahsedilmesi gerekir. Bu durumdaki bir karar ise ancak kiisel karar niteliindedir.123 Genel iradenin dier bir zellii yanlmaz oluu ve her zaman kamu yararn amalam asdr. Bu ama dorultusunda genel istencin ortaya kmas iin oy okluuna ya da oybirliine gerek yoktur, nk asl olan kamu y arardr, yani toplum karna olmayan bir kararda oybirlii salanm olsa bile genel istence uygun saylmayacaktr. Buna karlk, ounluun katlmad bir gr toplum karna uygun olmas halinde genel istence uygun kabul edilecektir. Hatta tek bir kiinin bile g r kamu yararna ise genel irade bu grtr. Bu durumda, Rousseaunun felsefesine gre, genel istenci temsil edip kullanan egemen, bir aznlk, ounluk veya bir kii ya da toplumun tamam olabilecektir. 124 hkmete halk vermitir ve halkn grevlisi olan yneticiler bu grevleri baarmak iin verilen yetkileri kullanrlar.126 Grld zere Rousseaunun felsefesinde egemenlik hep halktadr. Oysa daha nce ele aldmz dnrlere gre, egemenin kriteri bunu kimin elinde bulundurduuyla ilgiliydi. Rousseaunun egemenliin halkta olduu dncesi netletirildikten sonra ynetim biimleri daha iyi anlalacaktr.127 Rousseau demokrasinin kk devletler bakmndan olduka uygun olduunu dnse de, halkn hem yapc hem yrtc olduu saf demokrasinin bundan nce hi var olmadn ve bundan sonra da hi var olmayaca grndedir.128 Rousseau yle der:
Szc gerek anlamda ele aldmzda gerek demokrasinin hibir zaman var olmadn ve hibir zaman da var olmayacan dnebiliriz. ounluun ynetmesi ve aznln ynetilmesi doal dzene aykrdr. Kamusal sorunlarla ilgilenmek iin halkn srekli toplanmas dnlemez ve bu i iin ynetim biimi deitirilmeden komisyonlar kurulamayaca da kolayca anlalr.129

d) Ynetim Trleri
Rousseauda ynetim konusunda Eski Y unan dnrlerinde olduu gibi, klasik ayrm benimser. Bylece Rousseauda ynetim demokrasi, aristokrasi, monari eklinde e ayrlmtr.125 Rousseau bu ayrm yaparken, ele aldmz dier dnrlerden farkl olarak egemen gle hkmeti birbirinden ayrarak iktidarn meruiyetini bu ayrma balar. Ona gre hkmet egemen gcn aracs konumundadr. Hkmet, yurttalarla egemen toplum arasnda yer alr ve bunlarn karlkl ilikilerini dzenler. Buna ek olarak hkmet, yasalar uygular ve zgrlkleri korur. Tm bu grevleri
122 123 124 125

Temsili demokrasileri seilmi aristokrasiler olarak gren Rousseau, bu ynetim eklini, yasa yapma gcnn kk bir grupta toplanmas nedeniyle eletirir. Rousseauya gre egemenlik devredilemez olduundan yasa yapma gc temsili demokrasilerde temsilcilere meru bir biimde devredilmi saylmaz.130 Buna karlk Rousseaunun bu ynetim ekl ini iyi ynetimler olarak grd durumlar da vardr. Ona gre, lman iklimli ve lkse yol amayacak ekilde orta verimlilikte olan lkelerde ekonomik eitsizlik yaratacak koullar bulunmadndan dolay bu ynetim ekli iyidir. Ekonomik eitliin bulunmad durumlarda temsil dzeneinin zengin, varlkl kimselerden yana ileyeceini dnen Rousseau, bu kanaate varmtr.131

126 127

Gze, s. 218. Akad-Dinkol, s. 140. Tannenbaum-Schultz, s. 309. J. J. Rousseau, s. 121. Tannenbaum-Schultz, s. 309. enel, s. 396.

Akad-Dinkol, s. 137. Gze, s. 214. enel, s. 395. Akad-Dinkol, s. 140.

128 129 130 131

19

Gen Hukukular Hukuk Okumalar Rousseauya gre aristokrasi, egemenliin ynetim iini bir aznln eline brakmasdr. Rousseau aristokrasiyi de kendi ierisinde doal, katlmc ve seimli aristokrasi olmak zere e ayrr. lkel toplumlarda aile eflerinin ve evresindeki aznln ynetimini doal aristokrasi diye nitelendirir. Ona gre aristokrasinin en kt modeli katlmc aristokrasi iken en iyisi seimli aristokrasidir. Katlmc aristokraside ynetim miras yoluyla babadan oula geer. Zenginler bu ekilde iktidar hep ellerinde tutacandan bu en kt aristokratik ynetim biimidir. Seimli aristokraside ise bilginler seimle i bana gelir, kendilerinin deil, halkn yararn gz nnde tutarlar. 132 Egemen gcn yasalar yapt ve tek kiinin bu yasalara gre ynetim ilerini gere kletirdii monari de ynetici halkn mutlul uunu gzetmez ve iktidar gc halkn zararna iler.133 Rousseau bu durumu yle aklar:
Byk bir devletin ynetilmesi g olabilir ama tek bir kii tarafndan ynetilmesi daha gtr ve kral yerine vekil tayin ettiinde neler olup bittiini herkes grr. ... Monarilerde yksek grevlere gelenler genellikle insan msveddeleri, dolandrc, dzenbaz, entrikac kimselerdir ve bunlar snrl yetenekleriyle saraylarda greve gelebilirler ve bu greve gelir gelmez de budalalklarn, aptallklarn, becerisizliklerini sergilemekten baka bir ey yapmazlar...134

den aristokrasiye, aristokrasiden de monar iye geer. Dieri devletin dalmasdr ki, bu da iki ekilde gerekleir. Yneticiler yasalara uygun hareket etmezse egemen gc gasp ederse bu durumda devlet dalr ve yneticiler zorba olurlar. Bu halde sosyal szleme bozulmu demektir. Hkmet yeleri hep birlikte kullanmalar gereken yetkileri tek tek kullanrlarsa bu durumda ynetici says kadar hkmet olacandan devleti sonu gelmi demektir.136 Rousseau, ok iyi ynetilen bir ynetim biiminin dahi sonsuza kadar srp gitmeyeceini dnr. Toplum, kiiler arasnda bireysel bencillik hep var olduundan doduu andan itibaren rme tehdidiyle kar karyadr.137 Rousseau,
Bireysel irade genel iradeyi srekli etkilediinden hkmet de egemenlii etkileme konusunda srekli aba iindedir. Bu aba arttka temel yap da deiir ve burada hkmdarn iradesine kar kp bir denge kurabilecek btnlk iradesi olmadndan hkmdar sonunda zorunlu olarak egemen gce bask yapacak ve toplum szlemesini bozacaktr. Bu kusur temel ve kanlmazdr ve siyasal topluluun ortaya kndan beri srekli yok etmeye alr, tpk yallk ve lmn insan bedenini yok etmesi gibi...

szleriyle konuyu aklayp rneklendirir.138 Sonu olarak Rousseau, dncelerinde, bir yandan somut iktidarn keyfiliini nlemek te yandan bireylerin bencil davranlarna kar kmak iin akl, ahlak, adalet ve erdeminden bahsetmitir. Kiinin doal yaama dnemi ndeki mutluluunu yakalamasnn zor olduunu dnerek, kiiyi n plana alan, onun mlkiyet hakkn, zgrln gvenceye balayan bir sistem ngrmtr.139 Buna karn Rousseaunun genel isten kavram, hem demokratik hem otoriter ynetimler tarafndan benimsenmitir. Fransz Devriminin burjuva demokratik dnrleriyle birlikte otoriter bir dev let anlay gelitiren Hegeli etkilemesi buna rnektir. Bunun d136 137 138 139

Bylece btn ynetim biimlerini eletiren Rousseau, en iyi ynetim bunlarn hibirisidir der. O, bir lkede mevcut olan bir ynetim biiminin bulunduu lkenin zelliklerinden etkilenip bu verilere gre ekillendiini savunur. Ancak, Rousseauya gre, halkn mutluunu gzeten, bunun devamlln salayan bir ynetim biimi iin de hi kimse bir ey sylemez.135

e) Ynetimlerin k
Rousseauya gre ynetim iki ekilde bozulur. Bunlardan birisi ynetim kadrosunun daralmasdr. Bu hlde ynetim demokrasi-

132 133 134 135

Akad-Dinkol, s. 142. Gze, s. 220. J. J. Rousseau, s. 126. Akad-Dinkol, J. Toucharddan intihalen s. 142.

Gze, s. 223. Tannenbaum-Schultz, s. 310. J. J. Rousseau, s. 139. Akad-Dinkol, s. 144.

20

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan nda Lenin gibi bir komnist parti lideri, Hitler, Mussolini gibi faist parti liderleri onun kuramlarndan yararlanarak genel iradeyi temsil ettiklerini sylemilerdir. Dier taraftan Rousseaunun egemenliin koulsuz halkta olduu ilkesi, ada anayasalara gemitir.140 eitli yerlerinde hkmete kar el ilanlar datlmaya balanmt.143 Fransada yaanan bu byk mali buhran bir trl sonlandrlamyor, aksine gn getike gelir a artyordu. flas noktasna gelen devlet maliyesi kendini yenilemek zorundayd. lk olarak akla vergide eitlik salanarak gelir ann kapatlmas geldi. O zamanlar vergiden muaf olan kilise ve soylulardan vergi alnmas hlinde hazine a belki azalacaktr. Ayn zamanda vergilerin eit alnmasyla blgeler arasnda da eitlik salanacakt. Baz blgelerin ayrcalklarna son verilmesiyle de hazine ana zm bulunmas dnl yordu.144 Vergide eitliin salanmas iin o sralar Maliye Bakan olan Calonne almalara balar. Calonneun hazrlad reform nerisi soylular da genel bir arazi vergisinin kapsam altna almay ngryordu. Ne var ki, Callo nnenin nerisi, kendisinin neriyi parlament odan geiremeyeceini dnp yalnzca bu konuya ilikin zel bir meclis kurmasna ramen, bu meclis tarafndan reddedilir ve Calonne grevi brakmak zorunda kalr. 145 Calonne un yerine yeni Maliye Bakan Brienne olur. Maliye bakan deise de lk eyi dzle karmak iin tek kar yolun so ylulardan da vergi alma fikri deimeyecekti. Ancak Brienne, zel bir meclis kurarak neriyi kabul ettirmeye almak yerine eyalet meclisleri kurarak, buralarda destek arama yolunu seer. Bu meclislerde nc snf ruhbanlar ve soylularn toplam orannda temsil edildiinden dolay Brienne, burjuvazi ile soylular arasnda atma karmay ve kacak atmadan yararlanmay umut ed iyordu. Ancak, eyalet meclisleri dahi bu neriyi benimsemeyecek ve Brienne bu neriyi parlamentolara gtrmek zorunda kalacakt. Buradan kan sonu ise kimse iin artc deildi. Parlamento neriyi reddedecek ve bu olay Fransz monarisine vurulan ciddi bir darbe olarak tarihte kendine yer edinecekti.146

1789 FRANSIZ DEVRM

18. yzyln ikinci yarsnda dnya tarih asndan iki nemli devrim gereklemitir. Bunlardan ilki Amerikan, ikincisi Fransz Devrimidir. Amerikan Devrimi sayesinde Yeni Dnya iin geni bir alan alrken, Fransz Devrimi Eski Dnyada 25 yl srecek bir dizi karkla yol amtr.141 Fransz Devrimi en az be yz yllk ekonomik ve toplumsal bir birikimin rndr. ngiliz ve Amerikan devrimlerinin daha nce gereklemesine ramen, bu dnemde gelien insan dncesine ait siyasal ve toplumsal anlay, ancak Fransz Devrimi sonrasnda hzla yaylan bir ideoloji hline gelmitir. Bununla birlikte iktisadi alanda yaanan byk deiimler de ancak Fransz htilalinden sonra tm dnyaya yaylmtr.142

1. Devrime Giden Srete Yaananlar

1788 Fransasnda sanayide ve ticarette byk bir durgunluk hkimdi. Ayrca bu yln yaz aylarnda elde edilen hasat da olduka ktyd. K artlar da allmam bir ekilde olduka sertti. Birok rman donmas, snn sfrn altnda eksi on sekizlere dmesi ve balarn mahvolmas kentlerde ve kylerde yaayan halk kitlelerini byk bir ktlk ve sefaletin ierisine drd. Kyller, kylerinden umudunu keserek rastgele yola kyor, isyan ediyorlard. Bu tarz hareketler lkenin eitli yerlerinde grlmeye baland. Kentlerde ise fakir halk dkknlar yamalamaya balamt. Parisin
140 141

enel, s.397. Oral Sander, Siyasi Tarih lkalardan 1918e, mge Kitabevi, s. 118. Toktam Ate, Siyasi Tarih, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2011, s. 93.

143 144 145 146

Tanilli, s. 78. Gze, s. 570. Ate, s. 107. A.g.e., s. 108.

142

21

Gen Hukukular Hukuk Okumalar 1788 ylnda daha nce grevden alnan Neckerin yeniden Maliye Bakanlna getirilmesiyle birlikte, yaanan skntlara dah a kkl zmler bulmak maksadyla, 1614den beri toplanmayan ve kral iin danma meclisi durumunda bulunan eski Derebeylik Meclisi (Etats Generaux), 1 Mays 1789da toplanmak zere soylularn da basksyla toplantya davet edilir.147 Fransada 1788 ylnda balayan bu siyasi hareketlilik 1789 ylnda iddetini artrd. 1789 ylnn Mart ve Nisan aylarnda kralln birok ilinde yeniden kyl ayaklanmalar grlr. Kentlerde yaayan yoksul i nsanlar da ekmek ve yiyecek fiyatlarnn drlmesi iin gsterilerde bulunur. Gsteriler, hemen hemen Fransann btn kentlerine yaylr, hatta Nisan aynn 27 ve 28. gnleri, Pariste bile, Saint-Antoine varou ile ona komu halk mahallelerinin iileri, byk Revellion ve Henriot imalathanelerini yamalarlar. Bunun zerine gnderilen hkmet birlikleriyle gnlerce atrlar.148 Bu artlarn hkm srd Fransada, Etats-Generauxun, 1614teki dzeniyle toplanmasna gre karar verilmiti. Buna gre ayr snf, soylular, aristokratlar ve nc snf (Tiers Etat) ayr olarak her biri kendi temsilcileri tarafndan temsil edilecekler, ayr toplanacaklar ve yine bu ekilde oy kullanacaklard. Bu durumda birtakm ayrcalklara sahip ruhbanlar ve aristokratlarn burjuvaziye kar birlikte hareket etmesi ise kanlmazd.149 Gerekten, bu zmrenin temsilcilerinin toplandklar Versailles Sarayndaki toplantlar, ilk gnden itibaren saray ve ayrcalkl zmreler ile burjuvazinin de iinde olduu nc snf arasnda iddetli tartmalara sahne oluyordu. Tartma, yaplacak oylamann kii saysna gre mi zmre saysna gre mi yaplaca konusuna younlat.150 Burjuvazi hem mevcut temsilci saysnn 1614ten beri artan n fusuna paralel olarak artrlmasn istiyor hem de oylamann kii saysna gre yaplmasn
147

istiyordu, aksi takdirde ayrcalkl zmreler olan ruhbanlar ve aristokratlar birleerek iki zmre oyu elde edecek burjuvazi ise tek bana kalacakt. Burjuvazinin nc snf temsilcilerinin saysnn kilise ve soylu temsilcil erinin toplam says kadar olmasn ve oylam ann zmre hesabyla deil kii hesabyla olm asn istemesinin yan sra yasa nnde eitlik, vergide eitlik, temel zgrlkler ve temsili rejim gibi istekleri de vardr. Buna ramen tartmalar hep ayn yerde, yaplacak oylama da temsil eklinin belirlenmesinde dml enir.151 Kral 16. Louis nc snf temsilcilerinin saysnn artrlmasn uygun bulsa da, zmre esasna gre yaplacak oylamalardan vazgemeye pek niyetli deildi. Kral iin saynn artrlmas bile bir dnd ve daha fazla dn vermek istemiyordu. Kral bu tutumunu, meclis almadan gerekleen temsilcilerin tanma trenlerinde belli etmekten bir an olsun geri durmaz. 4 Mays 1789da genel meclislerin al treni olarak din ierikli bir tren gerekleir. 5 Mays 1789da genel mecli sler alr ve kral, maliye bakan, adalet bakan konuma yaptktan sonra her snf meclisin 6 Haziran 1789da ayr ayr toplanmasna karar verilir.152 Etats Generaux Meclisinde 1.5 ay sren mzakereler neticesinde imtiyazl snflar ikna edemeyeceini anlayan burjuvalar, 17 Haziranda, kendilerinin milletin %96sn temsil ettiini ileri srerler ve kendilerini Mill Meclis olarak ilan ederler. Bunun zerine Kral burjuvalarn topland salonu kapatr. Bu bu rjuvalar yldrmaz ve Jeu de Paume 153 mevkiinde toplanrlar.154 Burada oturacak sandalye olmamasndan dolay kimi temsilci yere bada kurar, kimi toplanty ayakta ta kip eder, kimi de srtn arkadana dayayarak toplanty dinler. Toplantnn sonunda birbirl erinden anayasay tamamlayncaya kadar ayrlmayacaklarna dair sz alrlar. 155 Halk temsilcilerinin yani nc snfn bu kararll asillerin bir ksmn, Ruhban temsilcilerinin ise
151 152 153

Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Trk Tarih

smail Soysal, Kurumu Basmevi, Ankara 1999, s. 82. Tanilli, s. 81. Gze, s. 570. Tanilli, s. 81.

Gze, s. 571. Ate, s. 112. Buras o dnem Fransada top oyunlarnn oynand bir salondu. Soysal, s. 83. Ate, s. 113.

148 149 150

154 155

22

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan byk bir ounluunu onlara katar. 27 Haz iranda geri kalan imtiyazllar da kraln bu meclise katlmaya davet etmesiyle Kral da artk, Mill Meclisin mevcudiyetini zmnen tanr. Bundan sonra Meclis, fiilen var olmaya balam olan Meruti Kralln Anayasasn hazrlamaya koyulurken kendisini de Kurucu Meclis olarak ilan eder.156 Btn lke Versaillesdaki olaylar byk bir dikkatle takip ederken tam da bu dnemde Fransada bir anda ynla gazete ortaya kt. Fransada var olan siyasal ve sosyal evreler yaananlar konusunda ayn fikirde dei ldirler ve her biri olaylara kendi zaviyelerinden bakmaktaydlar. Bu durum deiik bak asyla olaylar deerlendiren gazetelerin ortaya kmasna yol at. Bunun yannda, Fransa s okaklarnda halka datlmak zere birok el ilan, bror, kitaplar grlyordu. Bu d nemde Fransada daha nce hi grlmemi bir siyasal edebiyat dalgas kentlerde makes buluyordu. Kyller ise okuma yazma bilmediinden yorumlara itibar etmek zorunda kalyorlard. Her eye ramen olay Versailles Sarayndaki temsilciler arasnda yani kk bir insan topluluu arasnda cereyan ediyordu. Gerek anlamyla devrimin balamas ise halk kitlelerinin siyasi arenaya girmesiyle gerekleecekti.157 Maliye Bakan Neckerin grevden alnmas ve sarayn Kurucu Meclisi datmak zere askeri birlikler gndermesi halkn silahl bakaldrsna neden olur. Bu 13-14 Temmuz tarihlerinde, ierisinde Krala kar dnce suu ilemi mahkmlar barndran ve kraliyetin simgesi durumundaki158 Bastille Hapishanesinin dmesiyle sonulanacak devrim srecinin balangcdr. Halkn bu zaferi, sekiz kulesi, balant kprleri, savunma hendekleri, toplar, gl askeri birlii ile evresini srekli korkutup duran Bastillee kar gerekleir. 14 Temmuz zaferi Tiers Etatn zellikle de bu nc snf ierisinde yer alan halk kesiminin bu kalenin yani mutlakiyeti rejimlerin zerine yrmesiyle kazanlmtr. Mutlakiyeti ynetimin bu ar yenilgisi Kraln az nce azlettii Neckeri tekrar greve armasna yol aar. Mill Meclisin kararlarn kabul etmek zorunda kalan Kral a rtk, halkn zaferini selamlamak iin Parisin yolunu tutmak zorundadr.159 Bastillenin alnd haberi kylere kentlere ulatndan daha ge eriir. Bu, feodal b oyunduruun altnda yllarca ezilmi kyller iin sanki bir hareket emriydi. Temmuz aynn sonundan balayarak Ekim ayna kadar Krallkn her kesinde byk bir kyl hareketi frtnas kopar. Kyllerin atolar yamalamas, sradan soylularn evlerini yakmas, ayr ve ormanlar aralarnda paylamas byk toprak sahiplerinin korkuya kaplp kylerden kam asna sebep olur.160 Fransz feodalizmi ve bunun toplumsal y aps ve Fransann hali hazrdaki devlet mekanizmas, 14 Temmuzun hafta sonrasnda darmadan hldedir. Devlet gcnden geriye sadece gvenirlii kukulu dalm haldeki alaylar, zorlayc bir gc olmayan bir Mill Meclis ve ksa sre ierisinde burjuvazinin P aris rneine dayanarak silahlandrd Ulusal Muhafz Birliklerini kuran bir yn belediye ya da tara orta snf idareleri kalr. Orta snf ve aristokrasi tm bu olanlar kabullenir. Tm feodal ayrcalklar kalksa da feodalizmin tasfiyesi tamamyla 1793 ylnda gerekleir. Austos aynn 26s geldiinde devrim, bir bildiriyle resmen ilan olunur.161

2. Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi162

Ulusal Meclisin tasarlad gibi Fransz halknn temsilcileri, tek sebebinin resm kt durum ve ynetim bozukluunun olduu insan haklar konusundaki habersizlik, dikkatsizlik veya kmsemeyi de gz nnde tutarak; insanlarn doal, devredilemez ve kutsal olan haklarn nemli bir bildirge ile aklam aya karar vermitir. Bunun amalar da;
159 160

Gze, s. 573; Tanilli, s. 84. Tanilli, s. 85. Hobsbawm, s. 72. Bildirinin metni iin bkz.: Alev Alatl, Batya Yn Veren Metinler, lke Eitim ve Salk Vakf Kapadokya MYO, Ekim 2010, Cilt 3, s. 939-940.

156 157 158

Soysal, s. 83. Tanilli, s. 83. Hobsbawm, s. 72.

161 162

23

Gen Hukukular Hukuk Okumalar Toplumun tm yelerinin bu bildirgeyi nn doal haklarn kullanmas da toplumun dier yelerinin de ayn haklar kullanmasn garanti altna alacak snrlar iindedir. Bu snrlar da sadece yasalarla belirlenebilir. 2. maddede bahsedilen zgrln tanm ise 4. maddede yer alr. Buradan da anlal aca gibi zgrlk snrsz deildir. Ancak bir bakasnn zgrlk alanna kadardr. Bunu ise 6. maddede belirtilecei zere yasa belirleyecektir. Peki, yasa zgrlkleri diledii kadar snrlayabilir mi? Bu ise 5. maddede belirlenmitir. Madde 5: Yasa sadece topluma zarar verebilecek eylemleri yasaklar. Yasalarn yasa klamad hibir ey engellenemez ve kimse yasann emretmedii bir eyi yapmaya da zorlanamaz. Bylece birok dnrn (Montesquieuda grdmz gibi) yapt zgrlk, yasa ile snrlanmayan yapmaktr anlay getirilmitir.164 Madde 6: Yasa genel iradenin ifadesidir. Btn yurttalar bizzat veya temsilcileri araclyla yasalarn oluturulmasna katlma ha kkna sahiptir. Koruyan veya cezalandran ol arak yasa herkes iin ayn olmaldr. Btn yurttalar yasalar nnde eit olduu iin y eteneklerine uygun olarak ve zellikler ile yetenekleri konusunda ayrm grmeden, her trl rtbe, mevkii ve greve de eit olarak getirilirler. Bu maddeden yasann genel iradenin rn olduunu reniyoruz. Buna gre tm yurttalar yasa karsnda eittir. Yasann karsnda mevki, stat ya da rtbenin hibir nemi yoktur. Bylece yasann ilevi ortaya kmaktadr. ktidar yasa yaparken bu kriterl ere dikkat etmek zorundadr.165 Madde 7: Yasann belirledii haller veya yasann ngrd biimin dnda baka bir yoldan hi kimse sulanamaz, yakalanamaz ve tutuklanamaz. Keyfi dzenlemeler yaplmasn isteyen, keyfi emirler veren, bunlar uygulayan veya uygulanmasna izin verenler cezalandrlmaldr. Ancak yasaya uymaya d avet edilen veya yasalarca yakalanan her yurt164 163

bilmesi ve hak ile grevlerini hatrlamas

Yasama ve yrtme eylemlerinin dier

politik kurumlarla karlatrlabilmesi ve bu sayede kurallara uyulmasnn salanmas tanda haklarnn, daima anayasann ve kamu refahnn korunmas ile bir yol alnmasdr.

Basit ve tartlmaz ilkelerden oluan va-

Buna uygun olarak da ulusal meclis en byk varlk olan insan ve yurtta haklarnn k orunmasn kabul ve ilan eder.
Bildirinin byle bir girile metne balamas iyimser olduuna iarettir. nk sorun insan haklarnn kmsenmesi veya unutulmas eklinde ele alnmtr. Bu durumda insan haklar yeniden anlatlr yeniden hatrlatlrsa s orun ortadan kalkacaktr. Bylece toplumlarn felakete uramalar, ynetimlerin de bozulmas nlenir.163 Madde 1: nsanlar, haklar bakmndan zgr ve eit doar ve yaarlar. Sosyal farkllklar ancak ortak faydaya dayanabilir. Bu maddeyle, Feodal mutlakiyeti bir rejimin hkm srd bir yzylda, monarik i ktidar anlayna ve o dnem Fransada yer alan snfsal ayrma kar kldn grmekteyiz. Madde 2: Her bir politik birlemenin amac; doal ve dokunulamaz insan haklarn korumaktr. Bunlar; zgrlk hakk, mlkiyet hakk, gvenlik hakk ve baskya kar direnme hakkdr. Bu maddeyle doal ve zamanamna uramaz haklar belirlenmitir. Madde 3: Egemenliin temeli, esas olarak ulustadr. Hibir kurulu, hibir kimse aka ulustan kaynaklanmayan bir iktidar kullan amaz. Egemenliin temeli ulusa dayandrlarak tanrsal kkenli bir yetkiyle lkeyi yneten monarkn yetkileri snrlandrlmtr. Madde 4: zgrlk bakalarna zarar vermeden istediini yapabilmektir: Her bir insaGze, s. 576.

Akad-Dinkol, s. 243. A.g.e., s. 156.

165

24

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan ta yasalara itaat etmelidir. Yasalara kar gelmek onu sulu klar. Bu madde kii gvenliiyle ilgili bildiride yer alan maddelerden ilkidir. Burada ikili bir durum sz konusudur. Madde bir taraftan keyfi uygulamalara kaan kimselerin cezalandrlacan ngrm bir kimse cezalandrl rken bunun yasa tarafndan belirlenmesi gerei zerinde durmutur. Dier taraftan da yasalar uyarnca yakalanan kimselerin de buna riayet etmesi istenmitir. Madde 8: Yasalar sadece kesin ve ak bir ekilde gereklilii olan cezalar belirlemelidir ve hi kimse suun ilenmesinden nce ilan edilen ve gerei ekilde uygulanan yasalar dndaki baka bir yasa nedeniyle cezalandrlamaz. Bu madde kii gvenlii ile ilgili olarak bugnde Ceza Hukukunun temel ilkesi olan suta ve cezada kanunilik ilkesini getirmitir. Buna gre yasa yoksa su yoktur, yasa yoksa ceza yoktur. Madde 9: Her insan sulu olduuna karar verilinceye kadar masum sayld iin; tutuklanmas kanlmaz olduunda, yani sulu olduuna karar verildiinde yakalanmas iin zorunlu olmayan her trl sertlik yasa tarafndan ar bir ekilde cezalandrlmaldr. Bu maddede bugnk ada anayasalarda da yer alan masumiyet karinesinden sz edilmektedir. Bir kimsenin suu sabitleinceye kadar kii susuz kabul edilmelidir. Buna gre asl olan kiinin masum olduudur. Madde 10: Hi kimse, davurumu yasalarla oluturulan dzene zarar vermedii s rece inanlar nedeniyle sorumlu tutulamaz. Din ve vicdan zgrl bu maddede d zenlenmektedir. Bildiri ierisinde nemli bir yeri olan bu maddenin bahsettii zgrln snr ise bir sonraki madde de kendi ne yer bulmutur. Madde 11: Dncelerin ve inanlarn serbeste davurumu en deerli insan hakl arndan bir tanesidir. Her bir yurtta yasalarn belirledii durumlarda bu zgrlklerin ktye kullanmndan sorumlu olmak art ile bu ifadelerini zgrce konuabilir, yazabilir ve y aynlayabilir. Bundan sonra sansr uygulamas yoktur. Buna karn bildiride din ve vicdan zgrlnn nasl bir ekilde ktye kullanlabilineceinden bahsedilmemitir. Dier maddeler de yer verilen kamu dzeni kamu yarar gibi kriterler bu zgrln kullanmnn snrn oluturabilecei dnlebilir.166 Madde 12: nsan ve yurtta haklarnn garanti altna alnmas resm bir gc gerekti rmektedir. Bu g herkesin yarar iin olut urulmutur. Bu gc kendilerine emanet edilenlerin zel karlar iin oluturulmamtr. Madde 13: Bu kamusal gcn ve ynetim grevlerinin devamlln salamak iin genel bir vergi zorunludur. Bu vergilendirme btn yurttalarn olanaklarna gre eit lde b lnmelidir. Madde 14: Btn yurttalar bizzat veya temsilcileri araclyla verginin gerekliliini belirleme, bunu serbeste kabul etme, bu vergilerin kullanmn gzlemleme ve verginin miktarn, matrahn, tahsil ekli ve sresini beli rleme hakkna sahiptir. Madde 15: Toplum tm kamu grevlilerinden, grevleriyle ilgili olarak hesap sorma hakkna sahiptir. Bunun sonucu Yeim bildirge hazrlamtr. Madde 16: Haklarn gven altna alnm ad ve gler ayrlnn belirlenmedii bir toplumun anayasas yoktur. Montesquieunun savunduu gler ayrl ilkesi bildiride devletin temeli olarak beli rlenmitir. Montesqueu gler ayrln siy asal zgrl korumak amacyla bir gvence olarak grmekteydi. Bildiride de maddeye aynen bu ekilde haklarn gven altna al nmad... eklinde yer verilerek ayn mantk salanmtr.167 Madde 17: Mlkiyet dokunulmaz ve kutsal bir hak olduu iin, yasalarn belirledii kam usal gereklilik aka domadka ve meru bir tazminat denmedike kimse bu haktan yoksun braklamaz. 17. maddede mlkiyetin mutlak ve dokunulmaz olarak anlmas onun bildiri ierisin166 167

Gze, s. 577. Akad-Dinkol, s. 156.

25

Gen Hukukular Hukuk Okumalar deki nemine binaendir. Burada mlkiyet doal haklar ierisinde ele alnm ve 17 ve 18. yzyl dnrlerince (J. Lockeun mlkiyet anlaynda olduu gibi) ele alnd ekliyle toplum hline geite devletin temel day anaklarndan biri olarak bildiride somut biimde formle edilmitir.168 Bildirinin bu maddesi metnin burjuva nit eliini ve kendi ierisinde ki birtakm elikileri ortaya karmtr. Mlkiyet, Rousseaunun grlerine paralel olarak kutsal ilan edilerek, burjuva ve kyl mlkiyeti feodallerin saldrlarna kar savunulurken, bildiride yer alan eitlik kavram burjuvann istedii ekilde y orumlanmtr.169 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi bir defa bir haklar bildirisidir. Bildiride 2. maddede aklanan haklar doal, vazgeilmez ve zaman am ile kaybedilmez ve dokunulmazdr. nk insan, bizatihi insan olmasndan kaynakl olarak bu haklara sahiptir. Bildiriyi hazrlayan ve kabul eden Ulusal Meclisin bu durumdaki ilevi de aklamayla snrldr. Ulusal Meclis insanlarn doutan sahip olduu haklar yaratamaz, onlar zaten vardr, Ulusal Meclis de grevinin gerei olarak sadece bu haklar aklamtr. Bildiri haklardan bahsetmesinin yan sra ada kamu hukuku ilkelerine de katkda bulunmutur. Eski devlet yapsnda var olan teokratik yapy ve ayrcalklara dayanan snfsal hiyerarik yapy ykmtr.170 Bildirinin en belirgin zellii yanstt bireyci grtr. Toplumu insan iin bir zgrlk alandr ve insan her konuda baat aktrdr. Dikkat edilirse metinde bata aile olmak zere hibir yerel ya da mesleki rgtten sz edilmedii grlecektir. Bu anlayn metne rastgele yerletirildii dnlebilirse de bunu an ideolojik bak asyla ilikilendirmek daha isabetli olacaktr.171 Fransada bildirinin ilanyla birlikte laik devlet sisteminin temeli atlr. Bildirinin giri blmnn son cmlesinde Ulusal Meclis Yce Varln huzurunda ve himayesinde insan ve
168 169 170 171

yurtta haklarn kabul ve ilan eder ifadesi yer almasna karn, bildirinin gerek haklar ve zgrlkler gerek kamu hukuku ilkeleri gz nne alndnda laik devlet yapsnn teokratik devlet yaps yerine ina edildii grlr. Siyasi iktidarn kayna artk deimitir. Din ve vicdan zgrl kabul edilmitir ve siyasi gcn Tanr ile din iktidar ile balants kesi lmitir.172 Devletin laiklemesinin ortaya koyduu yeni ynetim biimi olan demokrasi, liberalizmin siyasi yapsn meydana getirmi ekonomik alanda zenginlik ve mlkiyet, iki temel kavram olarak yer almtr. Kapitalizm, bu y apnn ekonomik doktrinini olutururken toplum devrime egemen olan burjuva snfnn ihtiyalarna gre kurulmutur.173

SONU
Mutlakyetin ynetime hkim olduu 18. yzyl Fransasnda, bu yzylda siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar meydana gelir. Halkn byk ksm ayrcalkl snflarn (aristokrasi ve ruhban snf) altnda ezilirken, ykselen burjuvazi siyasi ynetimden pay almak ister. Burjuvazi bu hedef dorultusunda iktidarn ka ynan Tanrdan ald dnlen kraln yer ine halkn egemenliine dayal fikirler dile g etiren Fransz dnrlerinin fikirlerinden y ararlanr. Tocquevillenin ifade ettii gibi devrim, eski toplumdaki feodal ve aristokratik kurumlardan kaynaklanan birok eyi ykar. Devrim 18. yzyl Fransasnda beklenmedik/ani bir olay gibi gzkse de bu esasnda uzun yllar srm bir abann rndr. Burada gere kleen, on insan kuann zerinde ura verdii bir meselenin ani ve iddetli bitimidir. Burada, ayrca, devrim gereklemeseydi dahi Fransann toplumsal ve siyasal yapsnn s rdrlemez olduu sylenebilir. Devrimin ilevi belki kendiliinden yava yava olacak bir dalmay bir anda gerekletirmek eklinde ortaya kmtr.174

A.g.e., s. 244. Tanilli, s. 85. Gze, s. 576. Akad-Dinkol, s. 246.

172 173 174

Gze, s. 581. Akad-Dinkol, s. 247. Alatl, s. 1380.

26

Fransz Devrimi ve 1789 Fransz Yurtta ve nsan Haklar Bildirisi / A. Arslan htilalin temel slogan haline gelen hrriyet, adalet, kardelik, eitlik ilkelerinin uygulama alan ise ne yazk ki Fransa iiyle snrl kalmtr. htilal srecinde tm Fransada bu ilkeler savunulmasna ramen, Fransa ihtilalden yalnzca 40 yl sonra Cezayire saldrarak buray smrgeletirme de bir beis grmemitir.175 htilal, laiklik ile birlikte laisizm (laikilik) kavramlarn dourmutur. Fransada nceleri laik kelimesi halk anlamnda kullanlmtr. Laiklik kavram da bu yllarda Katolisizmin ngrd ruhban hkimiyetine kar olmak zere halk iradesini temsil etmektedir. Zamanla kavram bu anlamndan uzaklaarak devlet ile kilisenin ayrl, Kilise hukukundan b amsz bir kamu hayat eklinde alglanmtr. Nihai kertede laiklik kavram dine kar saldrgan bir tutum izler halde laisizme dnmtr. Fransz htilali, birok adan nemli olmasnn yannda bugnn Trkiyesini anlamak asndan da ayrca nemlidir. Trk aydnlar Avrupada ilk olarak Fransaya gitmiler, orada eitim grmlerdir. Fransz ikliminde var olan fikirlerin aynen taycs olan Tanzimat dnemi Trk aydn fikri anlamda Fransz smrgesi durumunda kalmtr. Bu durum yeni Trkiye devletinin Fransz laiklii ve laisizmi zerine bina edilmesi sonucunu dourmutur.176
Demir, Trkay; Fransz Devriminin Sesi, Birikim 6, Ekim 1989. Gkberk, Macit; Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 1985. Gze, Ayferi; Siyasi Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar, Geniletilmi 12. Bas, Ekim 2009, stanbul. Grkan, lker; Montesqueu ve Kanunlarn Ruhu, AUHF, 1998. Hobsbawm, Eric J.; Devrim a, ev.: Bahadr Sina ener, Dost Yaynevi, 2012. Hocaolu, Durmu; Gemiten Gnmze Etkileriyle Fransz htilali, Zaman, 13.07.1998. Rousseau; Toplum Szlemesi ya da Siyaset Hukuku lkeleri, ev.: smail Yerguz, Say Yaynlar, stanbul, 2008. Russel, Bertrand; Bat Felsefesi Tarihi lka Ortaa Yenia, Say Yaynlar, stanbul, 1983. Sander, Oral; Siyasi Tarih lkalardan 1918e , mge Kitabevi. Soysal, smail; Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999. enel, Alaeddin; Siyasal Dnceler Tarihi, 2. Basm, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2010. Tanilli, Server; Fransz Devriminden Portreler, Cem Yaynevi, Ekim 1993. Tannenbaum, Donald-David, Schultz; Siyasi Dnce Tarihi Filozoflar ve Fikirleri , ev.: Fatih Demirci, Adres Yaynlar, 2007. Tucu, Tunar; Bat Felsefesi Tarihi, Alesta Yaynlar, 2000. Tuncay, Mete; Batda Siyasi Dnceler Tarihi Seilmi Yazlar Yeni a, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2002. Yakut, Kemal; Fransz htilali, Anadolu niversitesi Yaynlar.

Kaynaka
Akad, Mehmed-Dinkol, Bihterin Vural; Genel Kamu Hukuku, 5. Basm, Der Yaynlar, stanbul, 2009. Alatl, Alev; Batya Yn Veren Metinler, lke Eitim ve Salk Vakf Kapadokya MYO, Ekim 2010, Cilt 3. Ate, Toktam; Siyasi Tarih, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2011. Bolat, Bengl Salman; Fransz nklabnn Trk Modernleme Srecine Etkileri, Gazi niversitesi, Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 6, Say 1, (2005). Cevizci, Ahmed; Felsefe Tarihi, Say Yaynlar, 2011.
175 176

Hocaolu, s. 3. Hocaolu, s. 4.

27