Dosya14 2

KENTSEL KORUMADA FARKLI UYGULAMA VE YAKLAIMLAR
Dosya Editr: Pnar Ayka, ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Anayasann 63. maddesinde, Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve deerlerinin korunmasn salar, bu amala destekleyici ve tevik edici tedbirleri alr. Bu varlklar ve deerlerden zel mlkiyet konusu olanlara getirilecek snrlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yaplacak yardmlar ve tannacak muayetler kanunla dzenlenir. ifadesi ile devlet korumay gvence altna almtr. 1983 ylnda karlan ve bugn hala yrrlkte olan, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ise, koruma alanndaki temel kanundur. Bu kanunun amac, tanr ve tanmaz kltr ve tabiat varlklar ile ilgili tanmlar belirlemek, yaplacak ilem ve faaliyetleri dzenlemek, bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlarn alacak tekilatn kurulu ve grevlerini tespit etmektir. Bu ama dorultusunda alnan ilke kararlar ve ynetmeliklerle dzenleme yaparak kanun, uygulamaya ynelik kararlar oluturmaktadr. lkemizde kentsel koruma kavram 1973te karlan 1710 sayl Eski Eserler Kanununda sit tanm1nn getirilmesi ile balam; 1983 ylnda karlan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 17. maddesi ise, sit alanlar iin Koruma Amal mar Plan yaplmasn zorunlu klmtr. Bu kanun, 2004 ylnda 5226 sayl yasayla yaplan deiikliklerle halen yrrlktedir2. Koruma alanlar ile ilgili bir baka kanun ise, 1985 ylnda yrrle giren 3194 sayl mar Kanunudur. Ancak bu kanunda; koruma alanlarnn kentle btnletirilmesi, ulam balantlar, kullanm kararlar, kentin dier kesimleri ile grsel, ziksel sosyal ilikiler gibi konular gzetilmemekte ve koruma bir planlama konusu olarak ele alnmamaktadr. 2005 ylnda onaylanan, 5366 sayl Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanunla birlikte, kentsel sit alanlaryla ilgili yenileme kavram yasalara girmitir. Bu yasann amac, sit alanlar olarak tescil edilen ve ilan edilen blgeler ve bu blgelere ait koruma alanlarnda, blgenin geliimine uygun olarak yeniden ina ve restore edilerek, bu blgelerde konut, ticaret, kltr, turizm ve sosyal donat alanlar oluturulmas, tabi afet risklerine kar tedbirler alnmas, tarihi ve kltrel tanmaz varlklarn yenilenerek korunmas ve yaatlarak kullanlmasdr3. 2863 sayl yasann korumac tavrna karn bu yasa, amacnda da belirttii zere, kltr varlklarnn zgn deerlerinin bozulmasnn nn aan, yenilenerek koruma eylemlerinin nn amtr. Sz konusu yasann, ypranan alanlarn tarihsel ve kltrel deerlerinden ok ekonomik deerini nemsedii amacndaki tanmda da aka yer almaktadr. Bu yasann nemli bir unsuru da yenileme alanndaki uygulamalarn hzla gerekletirilmesi iin yeni bir Koruma Blge Kurulunun kurulmasn ngrmektedir4.
dosya
TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Adna Sahibi ve Yaz leri Mdr Nimet zgnl YAYIN KURULU Emel Akn, Cn Bilsel, Elvan Altan Ergut, Berin Gr, Serpil zalolu, Fatih Syler
Dosya Koordinatr Fatih Syler Yayna Hazrlayanlar Deniz Aygn Grak Tasarm Harman aner akmak Grak Uygulama Songl Dzgn
Konur Sokak No:4/3 Kzlay Ankara Telefon:0 312 417 86 65 Fax:0 312 417 18 04 e-posta: info@mimarlarodasiankara.org http://www.mimarlarodasiankara.org
ISSN 1309-0704 TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi tarafndan iki ayda bir yaymlanmaktadr. 6000 adet baslmtr.yelere cretsiz datlr. Burada yer alan yazlarn ieriinin sorumluluu yazarna aittir. Kaynak gsterilmek kouluyla alnt yaplabilir. Bask tarihi: Haziran 2009 Bask Matsa Basmevi vedik Org. San. Matbaaclar Sitesi 558. Sk. No:42 Akara Telefon: 0 312 395 20 54 (pbx)
2863 sayl yasa ile yerel ynetimlere, koruma ve planlama almalar ile ilgili sorumluluk ve yetkiler verilmesini, 5393 sayl Belediyeler Kanunu ile kentin geliimine uygun olarak eskiyen kent ksmlarn yeniden ina ve restore etmek ve kentin tarih ve kltrel dokusunu korumak amacyla kentsel dnm ve geliim projeleri uygulamak grevi takip etmitir. Bir merkezden ynlendirilip srdrlen koruma uygulamalarnn hedeerine ulaamadnn anlalmas5; yerel ynetimlerin yetkilerinin arttrlmasna neden olmutur. Bu erevede, Tarihi evre Koruma Dosyasnn ikinci blmnde, koruma amal imar plan, planlama ve koruma tarihi, katlmclk ve sokak salklatrma gibi Trkiyedeki kentsel korumadaki farkl yaklamlar irdelenmi; yurtdndan drt lkeyi (Kanada, Fransa, Pakistan, ek Cumhuriyeti) ele alan blmde ise, lkelerin kentsel koruma tarihlerinin deerlendirilmesi ile her lkeden seilen bir yerleimdeki koruma ve planlama yaklamlar deerlendirilmitir. lkemizde, tarihi evre ve gelerini iinde barndran sit alanlarna ynelik koruma almalar, Koruma Amal mar Plan6 araclyla gerekletirilmektedir. Bu nedenle, dosyann ikici blmnn ilk yazs olarak, kentsel sit7 alanlarnda gerekletirilen koruma amal imar planlarnn proje aamasndan ve uygulamada karlalan sorunlar ele alan, Banu Karakan ve Ik Aksulunun Koruma Amal mar Planlarna Eletirel Bir Yaklam; Afyonkarahisar rnei balkl yazs ile balanmtr. 1994 ylnda gerekletirilen plan, kentsel dokunun korunmas ve gelitirmesine ynelik ynlendirici ve detayl kararlar iermesine ramen, uygulamalarn yasal-ynetsel sreci, nasman, paydalar ve gncellenmesine ynelik neriler sunamamaktadr. Bu rnekte de grld gibi, Koruma Amal mar planlarnn hayata geirimesi iin, ziksel kararlar dnda; uygulamaya ynelik idari yaplanma, mevzuat, nansal fon ve destekler ile koruma bilincinin oluturulmasna ilikin kararlar da alnmaldr. Bu balamda, Muhammed Aydoan ve Sibel Ecemi Kl, Tarihi Kent Dokularnn Korunmasnda Katlmc Bir Uygulama Projesi rnei Kemeralt balkl yazlarnda, tarihi evrelerde yaplan koruma ve planlama almalarnn baaryla uygulanmasnn bir arac olarak yerel ynetimler, mlk sahipleri ve kullanclar gibi planla ilgili tm taraarn grlerinin alnmas ve toplumsal bilinci arttrma ilkesi ile yrtlen zmir Kemeralt Koruma Amal mar Plan Revizyon almalarnda uygulanan katlmc koruma sreci deneyimini anlatmaktadr. Kemeralt projesinde halkn katlm iin yaplan abalar, katlmc bir planlama iin olumlu bir adm olarak deerlendirilmektedir. Katlmc koruma ve planlama srecinin tam anlamyla gerekletirilebilmesi iin halk ile birlikte; koruma kurulu, belediye, sivil toplum rgtleri ve alann kullanclar gibi koruma kararn alan, uygulayan ve etkilenen kesimlerin katlm8 yaznn en nemli vurgusudur.
dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2
Koruma Amal mar Planlar, evresel girdileri, tarihi evreleri oluturan deerler btn ve barndrdklar nitelikler, gnmz koullarnda bu evrelerin bulunduklar konum ve iinde yaayanlara gre farkllamaktadr. Geleneksel konut dokusu ieren sitlerde, yaplarn konut olarak korunmas ve yaatlmasn amalayan planlar, turizm amacyla yaplan planlar ve ticari bask iindeki tarihi-ticari merkezlere ynelik planlar gibi farkllamaktadr. Sermin akc 100 Yllk Planlama Srecinde Bursa Ticaret Merkezinin Deiimi ve Koru(n)ma Kararlar (1890-1990) balkl yazsnda, Bursa Tarihi Ticaret Merkezinin 1900lerden balayarak deiim ve dnm ile Reyhan-Kayhan-Hanlar Blgesi Koruma Plan srecini deerlendirmitir. Koruma ve planlama tarihi asndan byk nemi olan Bursada, 6785 sayl, imar anlayn arazinin speklatif deeri ve zerindeki yaplama haklarna indirgeyen mar Yasasnn yrrlkte olduu dnem olmasna ramen, 1958 tarihli Piccinato Plan, tarihi-ticari merkezi korumaya ynelik kararlar ve aratrma, analiz, plan evrelerini ieren yaklam ile kapsaml planlama anlaynn ncs olmutur9. 1989 ylnda onaylanan Reyhan-Kayhan-Hanlar Blgesi Merkez Koruma Plannda ise, plan snrlar iindeki konut dokusu ve ticari merkezden oluan kentsel sit alannn ziksel ve sosyal olarak btnlnn salanmas amac btnleik bir koruma politikas / planlamasna (integrated conservation) rnek oluturmaktadr. Ancak plann uygulanmasnda, plann balang noktalar olan zel proje alan olarak tanmlanan kentsel lek ve yap lei arasndaki ara lekte zm retilememi, plandaki btncl koruma anlay uygulamada benimsenmemitir. Nuran Zerenin 1987 ylndaki korunacak yaplarn merkezi ve yerel ynetimlerce desteklenmesi, satn alnmas ve kamulatrlmas iin gerekli aralarn eksiklii ve parasal olanaklarn kstll belirlemesi tespiti 10, 2005 ylnda koruma mevzuatndaki deiiklikler ile nispeten azalmtr. Yerel ynetimlerin korumaya ynelik atlmlar, parasal kaynaklardaki art korumaya ynelik proje ve uygulamalar artmtr. Kentsel sit alanlarnda kent btnnden bamsz, parac yaklamn bir rn olan sokak salklatrma proje ve uygulamalar bylesi bir srecin paras olarak son yllarda hz kazanmtr. Bu srecin rneklerinden biri olan Ankara- Altnda lesindeki Sokak Salklatrma Projeleri ni Teoman M. Arslan sokak salklatrma projelerinde koruma ve restorasyon kararlar, kentsel tasarm almalar balklar ile aktarmakta ve uygulama sonucunda gelinen aamay deerlendirmektedir. Altndadaki uygulamalar, koruma alanndaki mlk sahipleri ve kullanclarda koruma bilincinin oluturulmasnda katk salam ve yaplar khnelemekten kurtarmtr. Ancak btncl koruma anlayn benimseyen bir plan dorultusunda bu almalar srdrmek ve kentsel sitleri btn eleriyle deerlendirmek, yaplan almalarn uzun vadede baarsn glendirecektir. Trkiyedeki kentsel sit alanlarnda yaplan proje ve uygulamalarn ardndan, proje uygulamalardaki aksaklklarnn giderilmesi ynnde tartma amaya ynelik yurt dndan drt lkenin koruma yaklam ve uygulamalar paylalmtr. Sivil toplum kurulularnn nclnde gelien koruma olgusuna bir rnek olarak Kanada, gnmzde uluslararas kavram ve yaklamlarn belirlenmesinde de etkili bir lke olarak karmza kmaktadr. Mert Nezih Rifaiolu ve Meltem Uar Montral Metropolnde Tarihi evrenin Korumas balkl yazlarnda, Kanadann Montral metropol kentinde bulunan tarihi evrenin korunmas ve sunumuyla ilgili mevcut durumu aktarmlardr. Montral kenti rnei ise, sivil toplum kurulular, yerel ynetimler ve halkn katlm ile kentsel dokunun ziksel olarak korunmasnn tesinde, tarihi evrelerin ierdikleri ziksel, kltrel, sosyal deerler btnn korunmasna ynelik bir anlay benimsendiini gstermektedir11. Bunlarn dnda sit alanlarnn korunmasna ynelik ilk almalardan birini gerekletiren Fransa, ngilizlerin etkisiyle ekillenen koruma yaklamyla eski smrge Pakistan, eski dou blou lkesi ve imdilerde Avrupa Birlii yesi ek Cumhuriyetindeki kentsel koruma ve planlama sreci incelenmitir*. Bu balamda, Nazl Songlen, Fransada Koruma Olgusu ve Koruma Mevzuatnn Geliimi balkl yazsnda, Fransada koruma kavramnn geliimi, koruma mevzuat, kentsel korumadaki yetkin kurumlar ieren genel bir ereve izdikten sonra, Paris Le Marais blgesindeki koruma almalarn bir blmn sunmutur. Fransann ilk koruma plan olan Le Marais Koruma Plan, koruma alanlarndaki nfusun blgeden dlanmas, koruma alanndaki ilev deiiklii ve yaplarn korunmas konusunda deiik dnemlerin gz ard edilmesi gibi bugn kentsel korumadaki temel sorunlar iinde bulundurmaktadr. Ancak sre iinde Fransa koruma mevzuat her yasann bir nceki yasann eksiklerini ortadan kaldracak nitelikte hazrlanmas ve bir nceki yasay yok saymamas ilkesiyle gelitirilmitir.
Ayn temann nc yazsnda Leyla Mirjam Erol, Pakistan slam Cumhuriyetinde Koruma Anlay, bal altnda Pakistann koruma tarihinin deerlendirilmesinin ardndan, Punjab eyaletine bal Lahor kentindeki koruma ve planlama almalarndan bir kesit aktarmtr. Pakistanda, ngilizlerin etkisiyle balatlan ve arkeolojik miras arlkl koruma almalarnn, bamszlkla birlikte gelien srete ilk yllardaki yasalarda yaplan ufak deiikliklerle srdrld gzlenmektedir. lkenin belirli bir koruma politikas ve nansal kaynann olmamas ise, koruma ve planlama uygulamalarnda aksaklklara yol amaktadr. Eda Uak, yurtd rnekler dizisinin son yazsnda ek Cumhuriyetinin Koruma Yaklam ve Deneyimlerinin Deerlendirilmesini ele alm, ek Cumhuriyetinin koruma tarihi ve mevzuatna deindikten sonra, Telc kentindeki koruma ve planlama almalarn deerlendirmitir. Mevcut yasal dzenlemeler, koruma ve planlamann uygulanmasna ynelik aralar ve farkl paydalar tek bir uygulama altnda toplamay baaran ek Cumhuriyeti, btnleik koruma anlayn hayata geirmeyi baarmtr.
DPNOTLAR
* Bu yazlar Dr. Nimet zgnl tarafndan ODT Mimarlk Blm 20082009 Gz Dneminde Arch 497, Koruma Alanndan Seilmi Konular (Selected Topics on Conservation) dersi kapsamnda, kentsel korumada farkl sre ve yaklamlarn irdelenmesi amacyla; yaplan almalarn sonucunda hazrlanan devlerin tekrar edit edilmi halidir.
1
1710 sayl yasada sit alan, homojen oluslar ve zellikleri tarihi, estetik, artistik, bilimsel, ekolojik, etnograk, ebedi veya efsanevi nemleri bakmndan korunmalar ve degerlendirilmeleri gereken, tabiatn veya tabiatla insanlarn msterek eseri olan topograk blgeler olarak tanmlanmaktadr.
2 Kentleme uras, Kentsel Miras, Mekan Kalitesi ve Kentsel Tasarm Komisyonu Raporu, Cilt 5, T.C. Bayndrlk ve skan Bakanl, 2009, s. 20-21. 3
5366 Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun, Tarih: 16/06/2005, www.kultur.gov.tr. Kentleme uras, a.g.e., s.25.
C. Eruzun, Kentsel Sitlerin Korunmasnda Yerel Ynetimlerin nemi, Tarihi Kentlerde Planlama/Dzenleme Sorunlar, Trkiye 11. Dnya ehircilik Gn Kollokyumu, 1987, s.49.
6 Koruma Amal mar Plan, sit alanlarnda, kltr ve tabiat varlklarnn srdrlebilirlik ilkesi dorultusunda korunmas amacyla arkeolojik, tarihi, doal, mimari, demograk, kltrel, sosyo-ekonomik, mlkiyet ve yaplama verilerini ieren alan aratrmasna dayal olarak; koruma alan iinde yaayan hane halklar ve faaliyet gsteren i yerlerinin sosyal ve ekonomik yaplarn iyiletiren, istihdam ve katma deer yaratan stratejileri, koruma esaslar ve kullanma artlar ile yaplama snrlamalarn, salklatrma, yenileme alan ve projelerini, uygulama etap ve programlarn, ak alan sistemini, yaya dolam ve tat ulamn, altyap tesislerinin tasarm esaslar, younluklar ve parsel tasarmlarn, yerel sahiplilik, uygulamann nansman ilkeleri uyarnca katlmc alan ynetimi modellerini de ierecek ekilde hazrlanan planlar olarak tanmlanr., Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi, Mellierine likin Usul ve Esaslara Ait Ynetmelik, Resmi Gazete Tarih: 26/07/2005, Say: 25887, www.kultur.gov.tr. 7
2009 ylndaki verilere gre lkemizde 220 adet kentsel sit alan bulunmaktadr, www.kulturvarliklari.gov.tr
E. rnek zden, Zekai Grgl, Planlama-Koruma likisi zerine Yeni Bir Sistem nerisi Megaron-Yldz Teknik niversitesi e-Dergisi, Cilt 1, Say 4, 2006, s. 240. Kentleme uras, a.g.e., s.17.
N. Zeren, Koruma Amal mar Planlarnn Uygulama Sorunlar, Kentsel Sitlerin Korunmasnda Yerel Ynetimlerin nemi, Tarihi Kentlerde Planlama/ Dzenleme Sorunlar, Trkiye 11. Dnya ehircilik Gn Kollokyumu, 1987, s.145.
10 11
2008 ylnda Icomosun Quebecte gerekletirdii Yerin Ruhunu Bulmak (nding the spirit of place) balkl sempozyumda, yerin ruhunun somut ve somut olmayan bileenlerden olutuunu ve kltrel mirasla ilgili yasal dzenlemelerle, koruma ve restorasyon projelerinde gz nne alnmasnn gerektiini bildirir. Qubec Declaration on the Preservation of the Spirit of Place, www.icomos.org, 2008.
KORUMA AMALI MAR PLANLARINA, ELETREL BR YAKLAIM; AFYONKARAHSAR RNE*
Banu Karakan Cingz, Y. Mimar, Restorasyon Uzman, G..M.M.F Ik Aksulu, Prof. Dr., G..M.M.F. Mimarlk Blm, Restorasyon Ana Bilim Dal
GR Sanayii devriminden sonra balayan sosyolojik, ekonomik, kltrel ve teknolojik deiimler, zellikle II. Dnya Savandan sonra oluan tahripler, krsal blgelerden ehirlere glerin younlamas, 1980li yllarda balayan kreselleme akmlarnn etkileri tarihi dokulara zarar vermi, nlem alnmayan blgeleri yok olma tehlikesi ile kar karya getirmitir. lkemizde ilk imar planlarnn yaplmasyla getirilen tutarsz Taks ve Kaks nerileri, kltr varlklar sahiplerinin imar haklarndan faydalanmak iin binalarn yok etme yoluna gitmelerine yol amtr. Bu speklatif hareketler, kltr varlklarnn hemen yanna yaplan yksek binalarla evrelerinin yok edilmesine ve anlamn yitirmesine sebep olmutur. Mevcut bu durumdan tr 1950 ylnda korumay etkin klma amacyla kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu (GEEAYK) Eski Eserler Yasas dorultusunda sit alanlar iin koruma yetkisini kullanarak koruma alan iin nceden hazrlanm imar planlarn yrrlkten kaldrm ve bu alanlar iin Koruma Amal mar Planlar yaplmasn art komutur1. Venedik Tznn yansmalar ile 1973 ylnda yrrle konulan 1710 sayl yasada ise ilk defa sit terimi kullanlm ve dorultuda GEEAYK sit alanlar ile ilgili tespit-tescil almalar gerekle-
tirmitir2. Yaplan almalar mit verici olsa da, sit alanlar dnemin imar hareketlerinin speklatif basklar ve rant eilimlerinin glgesi altnda kalmtr. 1975 yl Avrupa Mimari Miras Yl etkinlikleri ile, tarihi yaplarn evreleri ile bir btn olarak korunmas konusu geni bir erevede ele alnm ve koruma ile ilgili yntemler belirlenmitir3. Bu etkinliin yansmalar Trkiyede 1983 ylnda yrrle giren 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile yasal boyuta tanmtr. Bir baka deyile, yasa ile Kentsel Sit olarak belirli alanlarda Koruma Amal mar Plan yaplmas zorunlu tutulmutur. KORUMA AMALI MAR PLANLARI Trkiyede Kentsel Koruma almalar, 1973 ylnda sit kavram ile balayarak 1983 ylnda Koruma Amal mar Plan (KAP)na odaklanmtr. Gnmzde 5226 ve 3386 sayl kanunlar ile deiik 2863 sayl yasann 3. maddesinde tanmlanan Koruma Amal mar Planlar Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan oluturulan bir teknik artname temel esas alnarak hazrlanmaktadr. Bu artnamede, artnamenin uygulanmasna yaklam, lkemizdeki kltrel mirasn ok eitli, boyutlu ve zengin olmasndan kaynaklanan farkllklar
nedeniyle btn sit alanlarna tek bir plan retim ablonu uygulamak olanakl deildir. Bu nedenle bu belge, konunun ana hatlarn belirleyen ynlendirici bir nitelik tamakta olup, sit alannn kendine zg nitelik ve zelliklerine gre, belgede yer alan almalar deitirilebilir ve ilaveler yaplabilir. eklinde tanmlanmaktadr. Ancak 1990l yllarn ortalarna kadar, KAPlar ihaleye karlan blgelerin tamamnda ayn teknik artname kullanlmtr4. Dier taraftan, planc kurululara, birimlere ve bireylere KAPndan ne beklendii ve nasl oluturulmas gerektii konusunda net veriler iletilememi, optimum dzeyi kendilerinin yakalamas beklenmitir 5. Bu koullar erevesinde 2863 sayl yasa kapsamnda, konuyla ilgili yetki sahibi kurumlardan Kltr Bakanl ve Belediyelerce ok sayda il ve ilenin planlamalar gerekletirilmitir. Konusunda uzman kiilerden oluan ekiplerce gerekletirilen uzun, kapsaml ve zahmetli sren almalarn, planlama ve uygulama srecini kapsayan problemler sebebi ile amacna tam olarak ulaamad grlmektedir. Bu dorultuda, planlarn olumlu ya da olumsuz ynlerinin teknik, rgtsel, ekonomik boyutu ve koruma bilinci tartmalar gndeme gelmitir 6. Bu kapsamda 1994 ylnda Kltr Bakanl Kltr ve Tabiat Varlklar Genel Mdrlnn yaptrd, Bakanln proje inceleme-denetleme komisyonunda (PDK) incelenerek kurula sunulan ve onaylanan Afyon li Koruma Amal mar Plan almasnn irdelenmesi, Trkiyede KAPlarnn planlama ve uygulama srecinin deerlendirilmesine k tutabilir. AFYONKARAHSAR KENT; TARHSEL VE KENTSEL ST ALANI Ege Blgesi-bat Anadolu Blm iinde yer alan karasal gei iklim kuandaki yerleim, kuzeyde Eskiehir, kuzeybatda Ktahya, douda Konya, gneyde Isparta, gneybatda Denizli ve batda Uak illeri ile evrelenmitir. l Anadolunun en nemli demiryollarnn dm noktasnda yer almaktadr. stanbul ve Ankaradan gelen demiryolu Afyonkarahisarda Konya, zmir ve Aydna giden demiryollaryla birlemektedir. Ayrca 1960 ylnda douyu batya, kuzeyi gneye balayan karayollarnn faaliyete gemesiyle karasal ulam konusunda yurdun nemli kavaklarndan biri haline gelmitir.
Afyonkarahisar ehrinin kavak noktasnda bulunmas tarih boyunca ulamda avantaj sahibi olmasna neden olmutur; Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanllar tarafndan yollar, kprler ve kervansaraylar yaplmtr. Afyonkarahisardan geen kervan yollar, kral yollar, Hac yollar tarihinin her dneminde byk nem tamtr. 1896 ylnda zmir Demiryolu hattnn, 1897 ylnda ise stanbul Demiryolu hattnn ilden gemesi ile ilin ulam konusunda gnmzdeki yeri belirlenmitir7. Kent merkezi Helenistik, Roma ve Bizans dnemlerinde kurulmu yerleme noktalarndan biridir. Savunmaya elverili Kalesine ramen Bizans dnemine kadar ehir pek fazla gelimemitir. Kentin ehir olarak geliimi Trklerin eline getikten sonra balamtr8. Kentin tarihi konut dokusu 14. yzyldan itibaren Hdrlk yamac ynnde yaplanmtr9. 15. yyda belirginleerek Kalenin dou ve gneydousunda gelien ticari dokusu ise 10; 17. yyda Celalilerin ehri istila etmesiyle nemli lde tahrip edilmitir11. 19. yyda 1826, 1874, 1890 yllarnda meydana gelen yangnlar tarihi dokunun gelimesini olumsuz etkilemitir. Nfusun artmasyla ehir iyice kuzey douya kaymaya balam, 1897de ehre demiryolunun gelmesi bu olay daha da hzlandrmtr. Demiryolunun gelmesi ve gler sonunda 19. yy sonu ile 20. yy balarnda ehrin kuzeyinde, iki yeni mahalle (Hamidiye ve Mecidiye mahalleleri) kurulmu, ticari merkez ise Eskiehir Konya stasyonu yoluna doru biraz daha bymtr12. 20. yy balarnda ise Kale evresinde yerleime msait alanlar tamamen dolduu iin ehrin iindeki mezarlklar kaldrlarak yeni yerleim alanlar oluturulmutur 13. Tarihsel mekansal geliimi gz nne alndnda; Kalenin gney-gneybatsnda kurulmu olan Tarihsel Kentin; Kale ile Hdrlk Tepesi arasnda vadi boyunca zamanla douya doru byyerek gelimi olduu grlr. Kale evresinde bymesini srdren kent, bat ve gneybatdaki topograk eikler nedeniyle ziksel bymesini dou ynnde srdrmtr14. (Resim 1) Gnmzde tarihi doku, kent btnndeki konumu ile imar plannn getirdii yeni yaygn kentsel gelime alanlarna uzaklna karn merkeze yaknln srdrmektedir15. evre yolunun iinde kalan kent paras gelimesini tamamlam, nfus ve i alanlarnn youn olduu bir kesimdir. Bu alandaki Kale evresi,
ekonomik adan alt ve orta-alt gelir gruplarnn setikleri yerleik bir alandr. Kale arkeolojik sit alannn gneyinde olmak zere, tarihsel-kentsel dokuyu; Afyonhisarn ilk yerleim blgesinde yer alan, yzyln bandaki yangnlar sonrasnda Ebniye Nizamnamesine gre olumu dzgn gridal doku ve bununla iki ynde btnleen dar sokaklar ve meydancklar evresinde olumu organik dokusu tanmlamaktadr 16. (Resim 2)
A- Kentin Konumu B- 13.-14. Yzyl C- 17. Yzyl D- 19. Yzyl sonu
Afyonkarahisar ili Kentsel Sit Alan; Afyonkarahisar Kalesinin bulunduu I. derece arkeolojik sit alannn evresindeki konut dokusunu kapsar. Kale etrafndaki kentsel sit alannda, Osmanl Dneminden gnmze gelen eme, cami, hamam, mescit, han gibi antsal yaplar ile ounluu 1900l yllarn balarnda yaplm olan ve plan tipi ile Trkiye genelindeki geleneksel konut tipleri arasnda ayrcalkl bir planlamaya sahip olan geleneksel Afyon Evleri yer almaktadr. (Resim 3-4-5 ) Bir blm Konya Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu (KKVTVKBK)nun 21.12.1988 gn ve 69 sayl karar ile kentsel sit alan snrlar iine alnan Afyon tarihsel kentsel dokusu; Afyonkarahisar KAP almalar ile yaplan belirlemelerle KKVTVKBKnun 28.12.1993 gn ve 1861 sayl karar ile kentsel sit alan statsne alnm ve snrlar geniletilmitir. AFYONKARAHSAR L KORUMA AMALI MAR PLANI KAPlar yaplrken; ilk aamada, kentin bulunduu corafyadaki konumu, tarihi geliimi, ziksel, sosyal, ekonomik ve mimari nitelikleri genel aratrlmaktadr. kinci aamada ise, planlamaya konu kentsel sit alannn ziksel, sosyal, ekonomik ve kltrel yaps farkl ierikte hazrlanan bilgi formlar ile alan almas yaplarak derlenir.
Resim 1. Afyonkarahisar kentinin tarihsel mekansal geliimi
KONUTLAR KAMU YAPILARI (cami, hamam) YEL ALANLAR (bahe, bo arsa)
KONUTLAR CAM, HAMAM YEL ALANLAR (bahe, bo arsa)
Resim 2. Afyonkarahisar Kentsel Sit Alan iindeki Burmal ve Tac- Ahmet Mahalleleri konut dokular
almann nc aamas, derlenen tm bilgilerin deerlendirilmesi ve yorumlanmasn ierir. Alann deer, sorun ve potansiyellerini ieren bu aama ile, uygulamaya ynelik blge ve alt blgelerin belirlenir. Plann son aamasnda ise, alan iin tanmlanan vizyon erevesinde gelecee ynelik genel ve zel kararlarlar retilerek kullanm, koruma ve rehabilitasyon kararlarn ieren bir operasyonel plan elde edilir 17. Bu erevede yaplan Afyonkarahisar KAP almalarnn18 onay sreci drt aamada gereklemitir: I.Aama: n aratrma, bilgi toplama, analiz almalarn (Resim 6) ierir. Elde edilen bilgilerin deerlendirilmesi sonucu belirlenen ilke kararlar ile 1/25.000 lekli evre Dzeni Plan oluturulmutur (Resim 7). 1989 ylnda uygulamaya balanan imar planyla, olumsuz kararlarn uyguland tarihi doku, KAP almalar sonucu Kentsel Sit
Resim 3. ki ailenin birbirinden bamsz bir ekilde yaayabilmesi iin tasarlanm plan tipiyle geleneksel Afyonkarahisar evleri plan tipleri
Resim 6. Afyon Koruma Amal mar Plan kentsel alan kullanmna ilikin doku zellikleri almas
Resim 4. Cihannmal ve balkonlu bir geleneksel Afyonkarahisar Evi cephesi
Resim 5. Cumbal ve esas kata dardan merdivenle klan bir evin cephesi
Resim 7. Afyon Koruma Amal mar Plan ilke kararlarn ieren evre Dzeni Plan
Alan snrlarna dahil edilmi ve 1/5000 Nazm mar Plannda kentsel sit snr genilemitir. (Resim 8) II. Aama: Tescil nerileri yaplarak tescil leri hazrlanm, arkeoloji ve sanat tarihi raporlar sunulmu, ncelikli koruma-gelitirme alanlar belirlenmi, Kentsel Sit Snrlar tekrar irdelenerek geniletilmi, gelitirilen alternatif dorultusunda 1/1000 lekli paftalar hazrlanmtr. III.Aama: 1/1000 lekli Koruma Amal mar Plan, taslak plan raporu ve Plan Ynetmelii, 1/500 lekli Kentsel Tasarm Eskizleri, cephe dzenleme nerileri ile birlikte 1/200 lekli Kentsel Sit Alan i Sokak Almlar hazrlanmtr. IV. Aama: Kentsel Sit Snrlarnn son durumunun ilendii 1/ 1000 lekli drt paftadan oluan Afyonkarahisar KAP (Resim 9) , uygulama koullar, lejant, 1/500 lekli ncelikli koruma gelitirme alanlarna ilikin almalar hazrlanmtr. ncelikli korunmas gerekli, seilen alanlarda 1/200 lekli sokak siletlerine koruma kararlar tek tek ilenmitir. Bu tr bir alma daha sonra artnamelerde yerini almtr. Plan ve plan notlarn ieren belgeler, Konya KVTVKBKna sunulmu, Koruma Kurulunun 07.1994 ve 2016 sayl karar ile uygun bulunmu ve Belediye Meclisinin onay ile KAP tamamlanmtr. Afyonkarahisar KAPyla; gelecek kuaklara aktarlacak tarihsel kent dokusunu, zgn nitelikleri ve deerleri ile koruyup, yaam koullarn iyiletirerek gelecek kuaklara aktarlacak daha salkl bir kentsel evreye dntrmek amalanm ve bu dorultuda alanda var olan olanaklar ve sorunlar tarafndan ynlendirilen operasyonel gelime hedeeri belirlenmitir. Planlama alan; tad nitelikler ve buna bal olarak uygulanacak koruma/gelitirme stratejileri asndan farkl planlama alt blgelerini ieren kapsaml doku analizi almalar sonucunda belirlenmitir. Planlama alanna ilikin kararlar, koruma ve iyiletirmeye ynelik hkmler, uygulamann ynlendirilmesine ilikin aklamalar detayl olarak plan raporlarnda aklanmtr. Plann rahatlkla okunabilmesi ve uygulamann sorunsuz gerekleebilmesi iin plan lejant detaylandrlmtr. Planlama alannda Koruma-Dzeltme-Salklatr-
Resim 8. Afyon Nazm mar Plannda Kentsel Sit Alannn grnm
Resim 9. Afyon Koruma Amal mar Plan
ma-Yenileme Stratejisi asndan yaplar; tescilli antsal yaplar, tescilli sivil mimarlk rnei yaplar, geleneksel nitelikli evresel deerli sivil mimarlk rnekleri yaplar, yeni teknoloji ve malzeme ile yaplmalarna karn gabarileri ve cephe eleri ile evreye olumlu katklar olan yaplar, kitle konum ve gabari olarak doku zelliklerini tamamlayan yaplar, aykr yaplar olarak alt grupta tanmlanmtr. Bu yaplar ile ilgili olarak ilgili kurula tavsiye niteliinde mdahale biimleri sunulmutur. Farkl nitelikleri ile ncelikli Koruma Gelitirme programna alnmas ngrlen zel ilgi odaklar belirlenmitir. Uygulamaya geilmediinde deerlerin hzla yitirilmesi olasl yksek zgn proje blgeleri olduu bu kapsamda deerlendirilen alanlar; Camii Kebir/Yukar Pazar (Ulu Camii-Yukar Pazar Meydan-Kale Girii), Akmescit/Sinanpaa (Akmescit yolu evresi), Otpazar/Tahan/ Hac Aftal (Geleneksel ar), Burmal/Arapmescit (Arapmescit Camii- eme meydan) blgeleridir. Bu alanlardan Camii Kebir/Yukar Pazar, Akmescit/Sinanpaa blgeleri iin 1/500 lekli ayrntl bir kentsel tasarm almas yaplmtr.
10
PLANIN DEERLENDRMES Kltr Bakanl tarafndan yrtlen almalardan Afyonkarahisar KAP; planlamann tanm ve amacnn belirsizlii, aratrlacak konularn hangi yntemle deerlendirileceinin aklanmamasna ramen geni bir beklenti ieren genel ihale artnamesi erevesinde, kent ile ilgili bata bahsedilen olumsuzluklara karn koruma ve gelitirmeye ynelik olumlu, ynlendirici ve detayl kararlara sahip, uygulamaya kolaylk salayan planlardan biridir. Plan aklama raporunda belirtilen teknik ve sosyal kapsaml uygulama ynlendirmelerini ieren plan, uygulamalarn nansmanna ve plann izlenmesi ve gncellenmesine ynelik neriler sunamamaktadr. PLANIN UYGULAMALARININ DEERLENDRLMES 1994 ylnda KKVTVKBK tarafndan uygun grlen Afyonkarahisar KAP ancak 2001 ylndan itibaren uygulama olana bulmutur. Yaplan uygulamalar tarihi dokunun korunmas ve gelitirilmesi konusunda yeterli olmamtr. Durum tespitleri 1994 ylnda yaplan binalarn sonraki yedi yl iinde hibir onarm geirmemesi sonucunda; ounun planla nerilen mdahale biimi deimitir. Uzun sre onarm yaplmamas, blgenin iklim koullar ve blgede 2002 ylnda meydana gelen Sultanda Depreminin ve 2004 ylnda kan yangnlarn da etkisi ile, yaplarn son yllarda giderek harap olduu gzlenlenmektedir. Son zamanlarda koruma blge kuruluna yaplan ykm taleplerinin hepsi konutlarla ilgili Maili ndiham talebidir. 2004 ylnda Afyonkarahisar Valilii, Valilik l zel daresi btesinden kaynak salayarak Cephe ve Sokak yiletirmesi almalar balatmtr. Valilik bu almalar kapsamnda; plan ile mdahale nerileri yaplan tescilli ve evresel deerli konutlarn te birinin cephelerine basit onarm yapmtr. Planla nerilen mdahale biimleriyle karlatrma yapldnda, ar onarm nerilen binalarn da bu basit onarm almalar kapsamnda deerlendirildii grlmektedir. Doku leinde verilen plan kararlar dorultusunda uygulamalar irdelersek; cephe ve sokak salklatrmalar ve birka yeil alan dnda, sokak
ve meydanlar, kentsel alan kullanm ve kentsel teknik altyap kararlarnn byk lde uygulama olana bulamad grlr. 2000 ylnda Ulu Camii evresi ve Kale girii iin kentsel tasarm projesi hazrlanmtr. Proje dorultusunda Ulu Camii evresindeki yaplarda kamulatrma yaplarak alan geniletilmi, Kale girii dzenlenmitir. (Resim 10) Bunun dnda ncelikli Koruma Gelitirme Alan olarak belirli dier blgeye ait plan kararlarna ynelik hibir uygulama yaplmamtr. Ayrca yine bu blgeler Valilike yaptrlan cephe ve sokak salklatrma almalar kapsamnda deerlendirilmemitir. Antsal yaplarda onarm planla basit onarm ngrlen binalarda yaplmtr. Planla, restorasyon almas yaplarak kltr ve ilev deiiklii nerilen Millet Hamamnn onarm tamamlanmtr. Restorasyonu ngrlen dier iki yapda uygulama yaplmamtr19. Konutlarda gnmze kadar yaplan onarmlar basit onarm kapsamnda olmutur. Binalarn bir ksm vatanda tarafndan, bir ksm da salklatrma almalar kapsamnda at, pencere doramas ve sva onarm ileri yaplarak onarlmtr. Planlama alannda ar onarm ngrlen binalarn ikisi hari hibirisinde restorasyon almas yaplmamtr. Planlama alan dnda Valilike deerlendirilen iki konuta Valilik Restorasyon Proje Brosu ve Kltr Evi ilevi verilerek kamulatrlmtr. SONU Tm olumsuzluklara ramen geleneksel ve ada merkez ikilemi iindeki tarihi konut dokusu, kent btnndeki konumu ile imar planlarnn getirdii batya ynelen yeni konut gelime alanlarnn et-
Resim 10. Ulu Camii evresi ve Kale girii iin hazrlanan Kentsel Tasarm projesi
11
kisine kar mevcut yapsn korumaktadr. Bunda kentin ticari ve sosyo-kltrel, ynetimsel merkezine ziksel yaknl nemli rol oynamtr. Eski kent dokusu, topograk geliimlerinin olanaklar ile korunmaya devam etmitir ancak iinde meydana gelen ypranma ve tahribatlardan kendini koruyamamtr. Tahribatlar; koruma amal imar plan-imar plan ikilemi, doal etkenler, deprem, yangn, nfusun ve ekonomik yapnn deiimi erevesinde; koruma organlarnn eleman yetersizlii ile Yasal/ rgtsel, tarihi doku halknn onarm gcnn olmamas, Belediyenin ve Valiliin kaynak yetersizliiyle Ekonomik, tarihi dokudaki halkn korumaya katlmda bulunmamas, frsat bulduunda binala-
rn satp gitmek istemesi ya da kaak yaplanmaya ynelmesiyle Bilin dzeyi ile ilgili, Valiliin yaptrd onarmlarda zgn malzeme tekniinin kullanlmamas, antsal yaplarn onarmlarnn aslna uygun yaplmamas gibi konularla Teknik sorunlardan kaynaklanmtr. (Resim 11-12) SONSZ Koruma konusunda, proje elde etme srecinden balayarak uygulama ve denetleme srelerinin bir btn olmas gereine karn neden baarl olamyoruz sorusunun cevab, projelendirme aamasnda balayan sorunlarn giderek uygulamann baarsn daha batan snrl kld gereinde yatmaktadr. Planlamann gerek ve grnr amac arasndaki farkllklar, Planlama srecinde srekli deien kararlarla yasal stat deiimleri, Yetki ve sorumluluklarn dalmndaki ok ballk Planlama ikileminin ortaya koyduu elikiler, Plancnn konumu, grevi, tarafszl, karara katlm, ynlendiricilii ve etkinlii ile lkemizde uzmanla verilen deer ve emee duyulan saygnn ls gibi balklar planlama sreci sorunlar olarak sralanabilir.20
Resim 11. Cephe ve Sokak salklatrmas kapsamnda sva yenilemesi yaplan bir konut.
Ancak, kamu aracl ile yrtlmesi beklenen uygulama ve denetleme srelerinde; Uzman kadro (mellier) ile birlikte alma dzeninin kurulmamas, Planlama uygulama btnlnde yasal statlerin deiimi ile ortaya kan belirsizlikler, Kamuoyunun oluumuna bal olarak uygulayc denetleyici yerel ynetimlerin tavr ve yaklamlar, Yerlemi davran biimleri, kullanc eilim ve istemleri, Rant hedei imar hareketleri, Kaak ve uyumsuz yaplamalar, Kentsel sit alan dndaki kentsel geliimin
Resim 12. Camiikebir Caddesinde bulunan Yukar Pazar Camii giriinde cepheyi bozan ekler
12
basksna bal terk edilme ve khneleme ile kar karya kalan kentsel sit alanlarnda uygulamalarn hedeerine ulaamad kesindir. rnek olarak seilen Afyonkarahisar ili, bahse konu engellere karn 1992-1994 tarihinde baarl bir ekilde elde edilmi bir Koruma Amal mar Planna sahiptir. Koruma projesinin onayland 1994 ylndan 2001 ylna geen srede korumaya kar umarszuygulamaya kar bir deneyim yaam. Ancak, 2001 ylndan itibaren korumann gereine inanan destekleyici tavr ieren yneticilerin tutumlarna bal olarak koruma adna admlar atlmtr.
Plan Aratrma Deerlendirme Raporu, Afyon Koruma Amal mar Plan, Ankara, 1994, s.5-15
15
a.g.e., s.5-15 a.g.e., s.5-15 I. Aksulu, a.g.e., s.3-13
16
17
18
Afyonkarahisar KAP 1992-1994 yllar arasnda, 3386 sayl kanunla deiik 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ve KAP hale Teknik artnamesi dorultusunda hazrlanm ve o dnem bal olduu Konya Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu tarafndan onaylanmtr. Ana alma ekibi Gven Bilsel(ehir Plancs), Ik Aksulu(Rest.Uzm. Mimar), Aya Bilsel(Mimar), Halit al(Sanat Tarihisi), Aygen Kemalolu(Peyzaj Mimar), Seyhan Doruk(Arkeolog), Grbz Erginer(Etnolog/Halkbilimci) tarafndan oluturulmutur. Keepazar Camii ve Tahan
19
DPNOTLAR
1 O. Alsa, Koruma Amal mar Planlarnn Yaplmasnda Gz nnde Tutulmas Gerekli lkeler, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi, cilt 4, say 2, 1978, s.195-199 2
20 A. Bilsel, G. Bilsel, I. Aksulu,Kentsel Koruma Planlamasnda projelendirme srecinde ortaya kan sorunlar, 2. Kentsel Koruma Yenileme ve Uygulamalar Kolokyumu.stanbul, 1994, s. 61-69
. Alsa,Trkiyede Restorasyon, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s.29-33
RESMLERN KAYNAKALARI
Resim 1-2 Aktre, S., 19.Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, O.D.T. Yaynlar, Ankara, 187219, (1978) Resim 3 Bilsel, A.,Aksulu, I., Bilsel, G., Afyon Koruma Amal mar Plan Afyon Evleri Plan Tipleri izimleri, Afyon Koruma Amal mar Plan , Ankara, (1994) Resim 4-5 Afyonkarahisar Belediyesi Arivi Resim 6 Bilsel, A.,Aksulu, I., Bilsel, G., Afyon Koruma Amal mar Plan-Doku zellikleri almas, Afyon Koruma Amal mar Plan, Ankara, (1994) Resim 7 Bilsel, A.,Aksulu, I., Bilsel, G., Afyon Koruma Amal mar Plan-evre Dzeni Plan, Afyon Koruma Amal mar Plan, Ankara, (1994) Resim 8 Bilsel, A.,Aksulu, I., Bilsel, G., Afyon Koruma Amal mar Plan- Nazm mar Plan, Afyon Koruma Amal mar Plan, Ankara, (1994) Resim 9 Bilsel, A.,Aksulu, I., Bilsel, G., Afyon Koruma Amal mar Plan, Afyon Koruma Amal mar Plan, Ankara, (1994) Resim 10 Bilsel ve Bilsel, Ulu Camii evresi ve Afyon Kalesi Girii Mekan Dzenlemesi, Afyonkarahisar Belediyesi Arivi, Ankara, (2000) Resim 11-12 Banu Karakann arivinden
M. ubuk, 1993-1997 Kentsel Koruma Yenileme ve Uygulamalar Kollokyum Sunular ve Sonular zerine Bir Deerlendirme, MS Matbaas, stanbul, 1998, s.14
3
Z. zcan, Kentsel Korumada Planla Koruma Kavram, 1.Koruma ve Yenileme Kongresi, stanbul, 1997, s.15-20
4 5
M. Tuner, Tarihi evre Koruma Planlamasnda Merkezi Ynetimin Rol, 2.Kentsel Koruma Yenileme Uygulamalar Kollokyumu, stanbul, 1994, s.109
I. Aksulu, Mardin Koruma Amal mar Planlar Planlama ve Uygulama Sreleri Deerlendirme Raporu, UNDP Proje No TUR/95/004, Alt proje 36, Mardin Katlmc Kentler Rehabilitasyon Projesi, yrtc Prof.Dr. Atila Yel, 2002, s.3-13
6 7 M. Uyan, Afyonda Ulam, Haberleme ve Turizm, Anadolunun Kilidi Afyon, Afyon Valilii, Afyonkarahisar, 2004, s.447-449
S. Aktre, 19.Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, O.D.T. Yaynlar, Ankara, 1978, s.187-219
8 9
a.g.e., s.187-219
10
H. al, Tarih inde Afyonkarahisar ehrinin Fiziki Geliimi, 3.Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyum Bildirileri, Afyonkarahisar, 1993, s.302-330 S. Aktre, a.g.e., s.187-219 H. al, a.g.e., s.302-330
11
12
O. Ylmaz,Anadolunun Kilidi Afyon, Afyon Valilii, Afyonkarahisar, 3-39- 145-149 (2004).

13 14
A. Bilsel, I. Aksulu, G. Bilsel, Afyon Koruma Amal mar
13
TARH KENT DOKULARININ KORUNMASINDA KATILIMCI BR UYGULAMA PROJES RNE KEMERALTI
Muhammed Aydoan, Yrd.Do.Dr., Dokuz Eyll nv. Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm Sibel Ecemi Kl, Yrd.Do.Dr., Dokuz Eyll nv. Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm
Gelien teknoloji ile iletiim olanaklarnn artmas, tarm toplumundan sanayi ve bilgi toplumuna geilmesi, kentsel nfusun hzla artmas, eitim dzeyinin gemie kyasla ykselmesi gibi ok sayda parametre, tm dnyada, ynetim ve planlama srelerinden beklentilerin hzla deimesine neden olmaktadr. Yakn zamana kadar toplumu biimlendiren ona yol gsteren bir yaplanma olan devlet in tanm deimekte, biimlendiren, kat ynetim srelerinin yerini, toplumsal katlma ak, iletiim odakl ynetim sreleri almaktadr. Demokratikleme olarak ifade edilebilecek bu srete, belli haklar elde edilip, bunlar gndelik yaam iinde kullanlmaya balandka, farkl konularda yeni hak taleplerinde bulunulmakta; bu sayede yneten ile ynetilen arasndaki ayrmn azald yeni bir yapnn olutuu grlmektedir. Temsili demokrasinin ideal ynetim sistemi olarak benimsendii ve bu modelin gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere yaygnlatrlmaya alld modernitenin erken dnemlerinde, tm halkn ynetime katld demokrasi modeli dorudan demokrasi olarak tanmlanm ve bu modelin ancak nfusun ok az olduu Antik Helen yerleimlerinde uygulanabilmi topik bir sistem olarak kabul edilmitir. Ancak zaman iinde temsili demokrasi modelinin eksiklikleri grldke, topik kabul edilen bu model demokrasinin ileri bir aamas olarak grlmeye balanm, teknolojilerin salad olanaklar da dikkate alnarak iletiimsel demokrasi, katlmc demokrasi, ynetiim
gibi farkl adlarda yeniden retilmeye allm, elbette kurgulanan bu farkl modellerin kentleme srecine yansmalar da farkl biimlerde olmutur1. Bu alma, ynetim srelerinin demokratiklemesi ile ilgili olarak bahsi geen farkl kuramsal modellerin ve bunlarn arka plannda yer alan ideolojik tartmalarn detaylarna girmeden, demokratiklemenin ancak toplumdan gelen taleplerle olabilecei, bu nedenle ncelikle toplumsal bilinci arttracak deneyimlerin oaltlmas gerektii dncesi ile yrtlm bir katlmc projenin deneyimlerini aktarmay amalamaktadr. Vizyon ve hedeerinin yan sra planlama ve uygulama srecinde edinilen deneyimleri paylalacak bu proje, Kemeralt Koruma Amal mar Plan Revizyonudur (KAPR). Proje srecinin odanda, lkemizin demokratikleme srecinde rnek olacak bir katlmc planlama uygulamasnn ortaya konmas deil, tarihi dokunun zgn nitelikleri ile korunmas konusu vardr. Dolaysyla, demokratikleme srecinde rnek olacak bir proje ortaya koyma kaygs ile deil, koruma amal gelitiren projelerin toplum tarafndan daha fazla benimsenmesi ve uygulama srecinin baarya ulatrlmas amalanarak, katlmc bir sre ile proje yrtlmtr. Proje srecinde bireylerin demokratik haklarn benimsemedii toplumlarda ne kadar gelimi bir model
14
kurgulansa da, baarl olamayaca dncesini benimsenmitir. Bireylerin demokrasiyi ve katlm zmsemeleri iin toplumdaki katlmc demokrasi deneyimlerinin artmas gerektii dnlerek, projenin bu amala atlm bir adm olduu kabulyle, katlma ilikin beklentiler ok yksek tutulmam, ancak ok sayda olanak ve tevik salanarak katlm arttrlmaya allmtr. 1. KEMERALTI KORUMA AMALI MAR PLANI Trkiyede sit alanlarna ilikin koruma planlarnn yaplmas 1983 ylnda yrrle giren Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile zorunlu hale gelmitir. Buna karn ilk dnemlerde koruma plannn nasl yaplmas gerektii ve onu dier planlardan farkl klacak niteliklerin neler olaca konusunda bir uzlama salanamamtr. Bu nedenle tarihi kent dokularnn korunmasnn yan sra ve bu blgelerdeki yaamn canllnn korunmasna ilikin mdahaleler gelitiren baarl koruma plan rnekleri kanunun yrrle girmesinden olduka sonra ortaya kmtr. zmir Kemeralt Tarihi Kentsel Sit Alan Koruma mar Plan, 1984 ylnda, yani (1983 ylnda) Koruma Kanunu ktktan hemen sonra, henz sit alanlarnn planlanmasna ilikin tutarl bir yaklamn olumad dnemde onaylanmtr. Bu plan, kentin gelime blgelerinde yaplan planlarda olduu gibi, kat artrmlar, yol geniletmeleri vb. mdahalelerde bulunduu iin, onaylanmasnn hemen ardndan revize edilmesi karar alnmtr.2 Bu karar ancak 1990larn sonunda, kamuoyunun koruma konusuna ve Kemeralt blgesine kar artan ilgisi paralelinde, ilgili Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun da istei dorultusunda, yerel ynetimin gndemine girebilmi ve 1999 ylnda Tarihi Kent Merkezinin btnyle yeniden planlanmasna karar verilmitir. 2000 ylnda Konak Belediyesi ve Dokuz Eyll niversitesi Mimarlk Fakltesi arasnda yaplan bir protokolle, Tarihi Kent Merkezinin bir blmnn planlamas ii ehir ve Blge Planlama Blmne verilmitir. Kemeralt olarak bilinen tarihi ary da kapsayan, sit alannn ky ile kiemelik Caddesi arasnda kalan blmn 1. Etap alan olarak belirlenmitir3. Planlama srecinde ncelikle niversite ile egdm iinde, zmir Bykehir Belediyesi tarafndan hazrlanan 1/5000 lekli nazm imar plan onanarak yrrle girmitir. 2002 yl sonunda byk lde tamamlanan plan almas Konak Belediyesi, zmir 1 Nolu Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu ve zmir Bykehir Belediyesinin onay srelerinin ardndan
2004 ylnda yrrle girmitir. lk etaba ilikin plann hazrlanmasnn ardndan, 2. Etap olarak tanmlanan kiemelik Caddesi ile Kadifekale arasndaki blge iin koruma plan almalar Konak Belediyesi bnyesinde balatlmtr. 2. PLANIN GELECEE YNELK VZYONU VE TEMEL NTELKLER Kemeralt KAPR srecinin banda, henz analiz almalar safhasnda dahi, alan ok ynl olarak deerlendirilerek, yaanan sorunlar farkl boyutlar ile ele alnmtr. Yani sadece yaplama koullarn belirleyen ziksel bir plan retmeye odaklanlarak meknn mevcut durumunu deerlendirilen analizlerle yetinilmemi; tarihi arnn zgn niteliklerinin ypranmasna neden olan srelerin kavranmas amacyla sosyal ve ekonomik yapya, kullanc ve esnafn beklentilerine ynelik analizler de yaplmtr. Binlerce yllk tarihi birikimi barndran zgn nitelikleri, tad problemlerin ok ynll, acil mdahalelere duyulan ihtiya gz nnde bulundurularak kapsaml bir gelecek vizyon belirlenmitir. Plan ve uygulama srelerini bir arada deerlendiren, Kemeralt blgesinin tarihi dokusunun korunmasn ve ekonomik olarak canlandrlmasn hedeeyen ve sreklilik tayacak bir model oluturulmaya allmtr. Bunun salanabilmesi, mlk sahiplerinin (Kemeralt esnaf ve blgede yaayan halkn) ve zmirlilerin bu alann korunmas gerekliliine inandrlmas gerektii dnlm ve yaplacak tantm ve bilgilendirme faaliyetleri, hazrlk srecinin bir paras olarak ele alnmtr. Koruma Amal mar Plan Revizyonu Geleneksel Kent Merkezinin Yeniden Canlandrlmas projesinin temel hedeerinden biri meknsal korumay salayacak kayna yaratmak, bu amala da ncelikli olarak blgeyi ekonomik anlamada yeniden canlandrmaktr. Bu dorultuda, tarihi merkez ve evresi iin yeni bir imaj oluturmak, kent merkezini yerli ve yabanc kullanclar/ziyaretiler iin ekici hale getirmek ve bu yaya hareketliliini ekonomik canll salayc bir potansiyel olarak kullanmak amalanmtr 4. Gemiin bilgilerini tayan ve bugn iin kentin nemli bir paras olan tarihi kent merkezinin korunarak gemi, bugn ve gelecek balarnn kurulmas plann ana hedeerindendir. Bu nedenle klasik plan yaklamlarndan farkl olarak, mekansal yapya ilikin kat koruma kararlar ile birlikte blgenin ziksel-ekonomik-sosyal anlamda k srecini tersine evirmeyi amalayan aktif ye-
15
niden canlandrma politika ve stratejileri benimsemitir. 5 Planlama srecini dier planlardan ayran temel nitelikleri aadaki gibi zetlenebilir: Halk Katlm: Plann hazrland dnemde planlama srecinde katlmn gereklilii kuramsal olarak tartlyor olmakla birlikte, lkemizde bu konuda az sayda rnek olduu ve henz yasal bir zorunluluk olmad dnldnde; planlama srecinde dzenli olarak yaplan katlm toplantlar ve dier katlm abalar, plann zgn niteliklerinden biri olarak deerlendirilebilir.6 Hazrlanan plann bir belge olmann tesinde, uygulanabilir olmas iin, plann uygulanmas aamasnda etkin olacak tm taraarn (yerel idareler, esnaf, mlk sahipleri, kullanclar vd.) plana inanmasn salamaya ynelik almalar arttrlmtr.
Kemeralt KAPR almalar sresince proje ile dorudan ve dolayl ilgili eitli kesimlerle toplantlar yaplm; konu ile ilgili gr ve nerileri alnm; hazrlanan taslak projeler kamusal meknlarda yaplan sergiler ile duyurulmu ve plann belirli aamalarnda ise ilgili tm kesimlerin bilgilendirilmesi salanmtr (Resim 1). Bu toplantlarn kimi belediye binasnda (Resim 2), kimi planlanan blge iinde esnaf tarafndan belirlenen meknlarda olmu, dorudan belediye bakannn katld ve yerinde gezi-incelemelerin yapld aktif toplantlar dzenlenmitir (Resim 3). Esnafn srece daha organize katlmnn salanmas iin proje kapsamnda bir dernek7 kurulmu ve planlanan blge iinde bir yapda yer alan dernek merkezi kullanlarak esnaf ile iletiimin arttrlmasna allmtr. Plann hangi aamada olduu, ama ve hedeerin neler olduunu anlatan bir web sayfas oluturulmu, bu sayfa zerinde planlama ekibi ile iletiim olanaklar duyurulmutur. Bylece daha planlann hazrlanmas aamasnda srece destek olan, bilgi sahibi olan ve inanan bir kitlenin varlnn plann uygulanabilirliinin artaca inanc ile projeye katlmlarnn salanmas / tevik edilmesi hedeenmitir. Yerel ynetim birimleriyle, esnaa yaplan toplantlar; uzmanlardan ya da alana ilikin bilgi-aratrma sahiplerinden bilgi almaya ynelik organizasyonlar; basn-yayn ve internet aracl ile yaplan bilgilendirmeler; dzenlenen sergiler planlama srecinin nemli bir parasn oluturmutur. Planlama D Aralarla Korumann Teviki: Alanda yrtlen planlama srecinin ana kabullerinden biri de sadece ziksel ngrler, snrlamalar ve yasaklamalar ile arzu edilen ekonomik canlanmann salanamayacadr. Koruma almalarnda nemli sorun alanlarndan biri olarak grlen nansman skntsn amaya ynelik eitli abalar da bu kapsamda gndeme gelmitir. Mevzuatn elverdii lde8 ilgili kurumlarla yaplan grmelerle belirli vergi ve har muayetlerinin salanmas; meslek odalarnn (ticaret odas gibi) kaynaklarn bu alana ynlendirme abalar bu kapsamda deerlendirilebilecek ve byk lde baarya ulam giriimlerdir. Yeniden Canlandrma Ynnde Motivasyonun Salanmas: Genel olarak lkemizde plan hazrlama sreci kadar, onay ve uygulama srecinin uzun zaman almas ve Kemeralt blgesinin sahip olduu problemlerin acil zmler gerektirmesi farkl araylar gndeme getirmitir. Uygulama srecinin hzlanmas her eyden nce uygulamay
Resim 1. Proje srecinde hazrlanan taslak projelerin halka anlatlmas amacyla Konak meydannda dzenlenen sergi.
Resim 2. Proje kapsamnda Belediye binasnda yaplan bir katlm toplants (17 Mays 2001)
Resim 3. Proje srecinde Belediye Bakanlarnn katlmyla, proje alannda yaplan gezilerden bir grnm.
16
gerekletirecek olanlarn (yerel ynetimler, mlk sahipleri, esnaf) yaplacak uygulamalarn olumlu sonular vereceini grerek tevik edilmesini gerektirmektedir. Ancak bu byklkte bir alanda ksa vadede btncl bir uygulamann yaplmas (ekonomik nedenlerle) gtr. Parsel baznda yaplan uygulamalarn ise istenen geni apl etkiyi yaratmayaca dnlerek zellikli blgelere sokaklara ya da meydanlara ilikin alt projeler dzenlenmi, bu projelerin ksa vadede uygulamaya konulmas iin allmtr. Bu kapsamda, cephe iyiletirmesi ya da meydan dzenlemesi biiminde gerekletirilebilecek tasarm projeleri de planla birlikte hazrlanm ve sunulmutur. Bunlardan ilki olan Ali Paa Meydan daha plan onay srecin tamamlamadan uygulamaya gemi ve daha sonraki almalar iin nemli bir motivasyon salamtr. Plan onay sonrasnda Konak ve zmir Bykehir Belediyesinin blgeye ilgisi devam etmi bu paralelde eitli uygulamalar gndeme gelmitir. 926 Sokak ve Havralar Blgesi Dzenlemesi, Abacolu Han Restorasyonu, Konak Meydan Kentsel Tasarm, Anafartalar Caddesi Cephe Dzenlemeleri, Agora evresi Kentsel Tasarm gibi birok proje planlama sreci iindeki nerilerle hayata geirilmitir. 3. VZYONU HAREKETE GERECEK ARALAR Kent merkezini yeniden canlandrmak ve kent btn iin ekim alan haline getirmek iin iyi bir rgtlenme sistemine, yatrmlarn tevik edilmesine, giriimci veya tccarn gerekli tevik unsurlarna kavumasna, kaynak yaratma ve kullanma yntemlerine ihtiya duyulduu dnlmtr. Plann uygulanmas srecinde bu aralarn salanamamas durumunda, plann uygulanmasnn geleneksel srelere baml kalaca, uzun vadeye yaylaca ve beklenen baarnn ya ok ge elde edilecei ya da byk bir ihtimalle elde edilemeyecei dnlmtr. Bu durumun nlenmesi iin ortaya konan aktif aba gsterilen konular u balklar altnda ifade edilebilir: rgtlenme: Elbette tm imar planlar gibi bu plann da temel amac kentin daha yaanabilir bir yere dnmesini salamaktr ve yaplan tm neriler bu amala, uygulanmas beklenerek yaplmaktadr. Alnan kararlarn uygulanmas ise nemli bir organizasyonun yaplmasn gerektirmektedir. Plann uygulanmasna ynelik konuyla ilgili deiik dzeyde ok sayda kii ve kurulu arasnda koordinasyonun salanmas, uygulamaya ynelik kaynak yaratlmas ve halkn uygulamaya katlarak
srekliliin salanmas yeni bir rgtlenme modeli gerektirmektedir. rgtlenme dzenlemeleri gerekletirilemez ise uygulama rastlantsal olacak ve uzun zamana yaylacaktr. Oysa Kemeralt Projesi tarihi yaplarn onarlmas, altyapnn uygun koullarda salanmas, baz sokaklarn yenilenmesi vb. ok sayda ve deiik projelendirme ve uygulamay iermektedir. Bunlarn hepsi yeni rgtlenme araylarn dourmaktadr. Bu konuda yurtd ve lkemiz rnekleri incelenmi dernek, vakf ya da birlik gibi farkl rgtlenme biimlerinin Kemeralt zelinde nasl gerekletirilebilecei ynnde n almalar plan hazrlama sreci paralelinde devam etmi, bir dernek kurulmu ve ilgili belediyenin bir koruma ubesi oluturmas nerisi merkezi Kemeralt Projesinin Ulusal ve Uluslararas Boyut Kazanmas: Blgenin turistik kapasitesinin arttrlmasnn yan sra yerel ve uluslararas sermayenin blgeye ekilmesi amacyla Kemeralt projesinin kent snrlar dnda da tantlmasna ynelik abalar ortaya karmtr. Ulusal dzeyde makaleler, TV programlar, basn aracl ile yaplan bilgilendirmeler, sergiler ve toplantlarla bu tantm salanmaya allrken; uluslararas dzeyde de (blgenin pek ok kltre ev sahiplii yapm olmas deerlendirilerek) eitli organizasyonlar yaplm ve blgenin zellikleri ile ilgili bilgi verilmitir. Planlama ekibi uluslararas giriimlere nclk yapmay hedeemi, yerel ynetimlerin ve sivil toplum rgtlerinin katlm ile Birlemi Milletler (BM), Avrupa Birlii (AB), Dnya Bankas (DB) gibi kurululara ve onlarn kaynaklarna ulalmas ve onlarn da projeye dhil edilmelerine allmtr. Daha sonraki admlarda yerel, ulusal ve uluslararas giriimleri yapabilmek iin (yerel kadro, zaman ve imknlar yeterli olamayabilecei dnlerek) srekli bir kadrosu bulunan bir rgtlenmenin oluturulmas planlanmtr. Srecin Halk Katlm ile Yrtlmesi: Katlm ile daha demokratik bir planlama srecinin iletilmesi bir yan fayda olarak olusa da, gerekte amalanan korumann salanabilmesi iin bir toplumsal g birlii oluturmaktr. Kamu kurumlarnca korumaya byk kaynaklarn ayrlamad bir yapda, gereki ve uygulamaya dnk bir plann ancak toplumsal mutabakat ile yaplabilecei, halkn sz sahibi olduu kararlarn uygulamalarna ynelik olarak da katk ve destek salayaca dnlmtr. Bunun iin ncelikle blgenin ekonomik gcn arttrmak, blgeye daha fazla gelir getiren kullanmlar ekerek, yaayan gruplar tarihi yaplarn bakmlar iin gerekli masraar karlaya-
17
bilecek seviyeye karmak hedeenmitir. Ayn zamanda tarihi dokunun bir btn olarak yeniden canlandrld bir yapda, tarihi yaplar korumann, mlk deerini arttraca bilincini oluturarak, yenileme ve kat says artrma taleplerinin azaltlmas ve koruma konusundaki motivasyonun artrlmas amalanmtr. Bu kurguda halkn katlmnn salanmas hede aslnda plann uygulamaya geirilmesi hede olarak da alglanabilir 9. Yaplan katlm toplantlar ve oluturulan katlm aralar sayesinde proje srecinde birok nemli adm blge halkndan gelen talepler dorultusunda atlm, alt proje alanlar belirlenmi ve bu projeler srasnda birok nemli kararlar alnmtr. Bu kararlardan kimi meknsal, kimi kullanm niteliklerine ilikin, kimi ekonomik, kimi ise mdahale kararlarnn zamanlamas ile ilgili olmutur. rnein: ok sayda toplantda Kemeralt Esnaf tarafndan srarla dile getirilen bir talep olan, Alipaa Meydanndaki meknsal skntlar, zellikle bo trafo binasnn olumsuz etkileri, bu alann ilk mdahale edilecek alan olarak belirlenmesine neden olmutur. Koruma kurulu ile grlerek, planlama sreci tamamlanmadan bu alan iin bir alt proje (kentsel tasarm projesi) gelitirilerek meydanda yer alan trafo yklm, adrvan restore edilmi, meydana bakan yaplarn cepheleri dzenlenmitir. Bu dzenlemeler srasnda da belediye ve esnaf ibirlii iinde alarak ksa srede dzenleme hayata geirilmitir. Benzer ekilde: 296 Sokakn ucunu tkayan ve Anafartalar Caddesine alternatif bir yaya aks olumasn engelleyen bir metruk yapnn yklarak yeni bir yaya aks oluturulmas, Abacolu Hannn fonksiyonunun deitirilmesi ve restorasyonu Ayakkabclar sitesine yeni bir fonksiyon kazandrlmas ve blgede cephe dzenlemelerinin yaplmas, Kemeraltnn ana caddesi olan Anafartalar Caddesinde zemin kalitesinin iyiletirilmesi ve cephe dzenlemesinin yaplmas, akalolu Hanna yeni bir fonksiyon kazandrlmas ve yapnn restorasyonu, Mirkelamolu ve Karaosmanolu hanlarnn restorasyonuna ynelik mekansal kararlar ve; ar blgesinin tamamnda yamur suyu dre-
naj ile ilgili sorunlarn zlmesi, gibi altyapya ilikin kararlar, Blgeden alnan vergi ve harlarn drlmesi, Tescilli yaplarn bakm ve onarmlar iin malzeme ve iilik destei verilmesi, Tescilli yaplarn restorasyonu iin proje ve kredi destei verilmesi, gibi ekonomik konularda kararlar alnmtr. Katlm sreleri sonucunda alnan kararlar planlama srecinde, gerek oluturulan alt projelerde, gerek bunlarn uygulama srecinin etaplanmasnda dikkate alnmtr. Bylece daha plan onaylanma srecindeyken, insanlarn en ok ikyet ettikleri sorunlarn zlmesine ynelik uygulamann balamas ile blgede projenin baarya oluacana ilikin olumlu bir izlenimin olumas salanmtr. Meknsal ve alt yapya ilikin kararlarn dnda ekonomik konularda alnan kararlar ise, ancak belediyenin blgeden ald harlarn drlmesi seklinde uygulanabilmitir. 4. SONU OLARAK Kemeralt projesi yrtld dnemde gerek imar gerek koruma kanununda belirlenmi bir zorunluluk bulunmad halde, srecin halkn katlm ile yrtlmesinin salanmas iin byk abalar gsterilmitir. Bunda en temel neden, planlanan alann bykl, kentsel alann iinde bulunduu ziksel durumun ktl ve bu durumun halkn aktif olarak katlm olmadan dzeltilmesinin mmkn olmad konusundaki inantr. Koruma faaliyetleri iin ayrlan snrl kamusal kaynaklarla zellikle plan yapld dnemde ne zgn tarihi yaplarn restorasyonu iin gerekli kamu desteinin verilmesi, ne de tarihi dokunun ziksel olarak iyiletirilmesinin mmkn olmayaca grlmtr. Plann uygulanabilmesi ve tarihi dokunun zgn nitelikleri ile varln srdrebilmesi iin ncelikle bu blgede yaayan insanlarn, sonra tm kentlilerin plan ile yaplan dzenlemelerin olumlu sonular vereceine inanmalar gerekmektedir. Kentlilerin, yaplan koruma plan ve alt projelerin uygulanmasndan sonra nemli deiimlerin yaanaca ve bunlarn kentlilerin yaamlarn olumlu etkileyeceine inanmalar srecin baarya ulamas iin son derece nemlidir. nsanlarn bilmedikleri, olumlu olumsuz gr bildirme anslarnn olmad ve hatta karar srecinde yer almadklar bir projeye inanmalar, ona destek olmalar mmkn olmad dnlerek, ok eitli katlm ola-
18
naklar yaratlm, katlm srecinde getirilen her trdeki neri dikkate alnarak ifade edilen grlerin etkili olduu konusunda olumlu motivasyon salanmaya allmtr. Srecin sonunda ksmi bir baarnn yakaland, allagelen koruma planlarna kyasla ok daha katlmc bir sre yrtld, projenin basn yayn organlarnda daha fazla yer ald ve kentlilerin nemli bir blmnn proje hakknda bilgi sahibi olduu grlmtr. Bu durumun olumasnda etkili olan ve katlm arttran temel ekten olduu dnlmektedir. Birincisi; Kemeralt blgesinin (zellikle tarihi arnn) zmir iin son derece nemli bir alan olmas ve bu alann korunmas konusunun kentlilerin ilgisini ekiyor olmasdr. kincisi; projenin birinci etabnda planlanan alann byk bir ksmnn ticaret alan olmas ve bu blge maliklerinin genellikle esnaf kesimden olmas ve bu kesimin mlklerine ve evrelerindeki gelimelere daha duyarl olmasdr. nc faktr ise gerek proje koordinasyonu srasnda, gerek uygulama srecinde katlma ynelik abalarn zverili gayretlerle srdrlmesi10, halkn katlmnn projenin uygulanabilmesi iin temel koul olarak kabul edilmesi eklinde ifade edilebilir. Tm bu faktrlerin bir araya gelmesi sayesinde plan kapsamnda nerilmi olan (Alipaa Meydan Kentsel Tasarm, Abacolu Han restorasyonu, Anafartalar Caddesi Etap Cephe yiletirme Projesi, 926 sokak ve Havralar Blgesi Cephe dzenlemeleri, Konak Meydan Kentsel Tasarm gibi) birok alt projenin baaryla hayata geirildii grlmektedir. Bu durum halkn katlm iin harcanan emeklerin proje srecinin sonunda baar olarak geri kazanldn gsteren ve katlmc planlama abalarn cesaretlendiren olumlu bir sonu olarak deerlendirilebilir.
4 S. Ecemi Kl, ve AM. ydoan, Katlmc Bir Kentsel Koruma Projesi: zmir-Kemeralt Tarihi Kent Merkezi, Ege Corafya, cilt 15, say 1-2, 2006, s.66. 5
T. Taner, S. Ecemi, ve M. Aydoan, a.g.e.
6 2005 ylnda yrrle giren Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi ve Mellierine likin Usul ve Esaslara Ait Ynetmeliin Plan hazrlama esaslarn belirleyen 6. Maddesi f bendi; Plan hazrlama sreci ierisinde idarelerce plan yaplacak alanda ilgili meslek odalar, sivil toplum kurulular, niversitelerin ilgili blmleri, koruma alan iinde yaayan hane halklar ve faaliyet gsteren iyeri sahipleri ve etkilenen hemerilerin katlm ile plan kararlarnn oluturulmasndan nce sorunlar, olanaklar, vizyon, hedeer, aralar, stratejilerin oluturulmas zerine ve taslak plann oluturulmasndan sonra taslak plann grlerek koruma blge kuruluna sunulacak son eklini almas iin asgari iki toplant dzenlenir biimindedir. Alann vizyonu tm aktrlerin katlm ile oluturulmutur. 7
Kemeralt Dernei, adn tayan bu dernein kurucu bakanlk grevini, proje ekip bakan Prof.Dr. Tayfun Taner stlenmitir.
8 Plann hazrlk srecinde bulunmayan baz kaynaklar daha sonra yrrle giren dzenlemelerle salanmtr. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, Kanun No. 5226 Kabul Tarihi: 14.7.2004 (Belediyelerin grev alanlarnda kalan kltr varlklarnn korunmas ve deerlendirilmesi amacyla kullanlmak zere 1319 sayl Emlak Vergisi Kanununun 8 inci ve 18 inci maddeleri uyarnca mkellef hakknda tahakkuk eden emlak vergisinin %10u nispetinde Tanmaz Kltr Varlklarnn Korunmasna Katk Pay tahakkuk ettirilir ve ilgili belediyesince emlak vergisi ile birlikte tahsil edilir. 9
S. Ecemi Kl, M. Aydoan, a.g.e., s.69.
10 zellikle planlama ekip bakan Prof. Dr. Tayfun Taner ve plann hazrlanmas ve uygulanmas srecinde grevde bulunan belediye bakanlar Erdal zgi ve Muzaffer Tuna katlmn nemine inanarak bu dorultuda hareket etmeleri sreci olumlu etkilemitir.
KAYNAKA
Aydoan, M. Kentsel Ynetiim Balamnda e-Planlama Yaklamlar - zmir rnei, Yaynlanmam Doktora Tezi, 2006.
DPNOTLAR
M. Aydoan, Kentsel Ynetiim Balamnda e-Planlama Yaklamlar - zmir rnei, Yaynlanmam Doktora Tezi, 2006.
1
Ecemi Kl, S. ve Aydoan, M., Katlmc Bir Kentsel Koruma Projesi: zmir-Kemeralt Tarihi Kent Merkezi, Ege Corafya, cilt 15, say 1-2, 2006, s.61-71. Taner, T., Ecemi, S. ve Aydoan, M., Kemeralt Koruma Amal mar Plan Revizyonu, DE Mimarlk Fakltesi Yayn, MMF-YK-04-03, 2003.
T. Taner, S. Ecemi, ve M. Aydoan, Kemeralt Koruma Amal mar Plan Revizyonu, DE Mimarlk Fakltesi Yayn, MMF-YK-04-03, 2003.
2 3 Yaklak 270 hektar olan Kemeralt Kentsel Sit Alan iinde 88 hektarlk blgeyi kapsar. Bu alanda Koruma Amal mar Plan revizyonu almas Prof.Dr. Tayfun Tanerin koordinasyonunda niversite alanlarndan oluan ekip tarafndan yrtlm, farkl dallarda ok sayda uzmann katlm ile tamamlanmtr.
19
100 YILLIK PLANLAMA SRECNDE BURSA TCARET MERKEZNN DEM ve KORU(N)MA KARARLARI (1890-1990)
Sermin akc, ODT, Mimarlk Blm Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Osmanl Devletinin ilk bakenti olan Bursa, 15. yy.dan bugne Anadoludaki retim ve ticaret merkezi olma zelliini korumutur. Tarihsel sre ierisindeki nemini devam ettirebilmesini ise yaad geliimin yannda ticari ilevini hala din tutan Merkezi Alan (MIA)na borludur. Bursa kentine hkim olan bu ticari kimlik, kent merkezinde konumlanm olan tarihi ticaret merkezinin uzun srete ve byk lekte deiimine yol amtr. nne geilemez bir hal alan bu dnm, barndrd tanmaz kltr varlklarnn ziksel ve ilevsel olarak nemli deiimler yaamasna ve kentin ticari merkezindeki tarihi dokunun yok olmaya balamasna sebep olmutur. Alan leindeki bu hzl deiim ve bozulma, kent morfolojisi oluumu, 19. yy.dan balayarak Cumhuriyetin ilanndan sonra da devam eden planlama sreci ierisinde retilen haritalarn gncel planlarla karlatrlmas yntemi ile saptanmtr. 18901990 yllar arasndaki bir yzyllk srete Bursa kent merkezi iin retilmi planlama hareketlerinin tarihi ticaret merkezine yansmalarn ele almak amac gden bu yazda, yaanlan gncel sorunlara daha ayrntl olarak girmek mmkn olmamtr. Bu nedenle uygulamalarn koruma leinde yaratt sorunlara bir baka yazda deinilmesi uygun grlmtr.
Bu kapsamda, almada ncelikle sre ierisinde oluturulan harita ve kent planlar ayrntl ele alnacak ve Bursa Tarihi Ticaret Merkezinin yaad deiimler deerlendirilecektir. Ardndan Reyhan-Kayhan-Hanlar Blgesi Koruma mar Plannn oluum sreci aktarlacaktr. Plann ulamaya alt hedef aktarldktan sonra ticaret merkezinde dnme en ak blge olan Hanlar Blgesi bata olmak zere tm alandaki kltr varlklarnn korunmas iin alnan koruma kararlarndan bahsedilecektir. Son olarak, tarihi dokunun korunmas ve yeniden kullanlabilirlii amacyla alnm kararlarn uygulanmasnda yaanlan problemler nedenleriyle beraber deerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: Bursa, Tarihi Ticaret Merkezi, planlama tarihi, kent leinde deiim, koruma kararlar. BURSA TCARET MERKEZ (14. yy. 20. yy.) Osmanl Devletinin ilk bakenti olan Bursa, stanbulun fethine kadar geliimine Uludan eteklerinde dou-bat aksnda devam etmitir. Bu yaylma politikas etkisinde kent merkezinde kurulmaya balanan Bursa Ticaret Merkezi, 14. yy. balarnda kentin sur duvarlar altndaki Orhan Camii etrafnda konumlanmaya balamtr. 17. yy.
20
bana kadar mevcut snrlarna ulam olduu belirtilen ticaret merkezi, 19. yy. sonundan itibaren hazrlanm olan Bursa haritalarnda, zellikle de Suphi bey haritasnda (18571862), net bir ekilde tespit edilebilmektedir. Buna gre, 20. yy. banda ticari alan batda Kale duvarlar ile snrlanrken, douda Gkdere Nehrine kadar yaylabilmitir (ekil 1). Gnmzde ise Bursa Ticaret Merkezinin kent iindeki konumu; kuzeyde Haim can Caddesi, douda Gkdere doal eii,
batda Cemal Nadir Caddesi ve gneyde Atatrk Caddesi ile snrlanm olarak tanmlanmtr1 (ekil 2). Tarihi dokusunu hala daha okuyabildiimiz merkezin Hanlar Blgesinin ortasndan geen Cumhuriyet Caddesi ile dou snrn belirleyen nn Caddesi merkezden dier blgelere arala ve yaya ulam salamaktadr. Merkezin i yaya dolam ise batdaki Fevzi akmak Caddesi zerinden i bat blgelere ve arlar2 zerinden merkezin dousuna doru akmaktadr.
ekil 1. Bursa Tarihi Ticaret Merkezi (19. yy. sonu)
ekil 2. Bursa Tarihi Ticaret Merkezi (2008)
21
Bursa kentinin stanbul ve Orta Asya arasndaki ticareti salayan pek Yolu zerinde konumlanmas ticari nemini tescillemi ve geliimini hzlandrmtr. Bunun yannda, Osmanl Devletinin kenti dou-bat ekseni zerinde yayma politikas, ticari merkezin konumland alan belirlemede etkili olmutur. Dolaysyla bugnk tarihi ticaret merkezinin geliimini ve deiimini salayan iki ana etken sz konusudur. Bunlar; Ticari kazancn devamll / sreklilii, Planlama hareketlerinin ticaret merkezi ile olan ilikisi eklinde tanmlanabilir. Bu iki etkenin varl, buradaki tarihi dokunun, gnmze kadar olumlu ya da olumsuz mdahalelere maruz kalmasna sebep olmutur. BURSA TCARET MERKEZNDEK MODERNLEME HAREKET VE DEM 19. yy. banda ortaya kan sanayi devrimi Osmanl kent mimarisini etkilemitir. Bu durum Osmanl Devletinin taradaki nemli kentlerinden biri olan Bursada da 1860lardan itibaren hem kent hem de yap leinde deiimler yaanmasna sebep olmutur. Dkkn, han, bedesten gibi yap tiplerinin bir sokak dorultusunda sralanmas ile olumu ticari merkez kurgusu3nun yerine, retim teknikleri ve pazarlama meknlarndaki deiimler nedeniyle, birbirinden kopuk ve dank halde kentin belli noktalarna ina edilmi fabrika gibi yeni ticari yap tipleri ortaya kmtr. Mevcut hanlar gndemin ticari ihtiyalarn yeterince karlayamamaktan dolay nemini kaybetmeye balamtr. Eskiehir Han ve Mudanya Han gibi yeni yaplan hanlarda yeni malzeme ve yapm teknikleri kullanlarak hem retim hem de sat iin gereken farkl nitelikte yeni meknlar oluturulmutur4. Yap leindeki bu deiim kent merkezindeki ticari dokuyu ok deitirmese de, Osmanl Devletinin nce Tanzimat Reformlar (1839), sonrasnda ise I. Merutiyet (18761908) ve II. Merutiyet (19081922) ile birlikte benimsedii Batllama hareketleri kent leinde byk apl yenilemelere neden olmutur. Osmanl Devleti, ynetim ve sosyo-ekomomik alanlarndaki dzenlemeyi ama edinen Tanzimat reformlarn kentlerin planlamasnda da kullanlmtr. 1877de belediyelerin kurulmas ve Bursann Hdavendigar Vilayeti snrlarna girmesinden sonra kentsel lekte yaplan almalarn amac;
kentin uzak blgelerini birbirine balamak, Eski antsal yaplarn, yeni alan akslar zerinden, hkmetin isteiyle ina edilmi yeni yaplara odaklanmasn salamak, Bylece alan akslardan vurgulanacak yap tiplerini belirginletirmektir5. Bu ama dorultusunda, Bursada kapsaml bir yenileme almas uygun grlm ve 18451882 yllar arasnda kent genelinde batllama hareketleri gzlenmitir. ncelikle stanbul Hkmeti tarafndan Bursaya Mustafa Nuri Paa ve brahim Sarm Paa hkmet sorumlusu olarak gnderilmitir. 1879 ylnda ise Bursa valiliine atanan Ahmet Vek Paa zellikle kent merkezinde yapt yeni uygulamalarla, hkmetin yeniliki anlaynn nemli bir simgesi olmutur6. Ahmet Vek Paa hkmetin de talebi ile Bursaya dnemin Fransz mimarlarndan Viollette-le Duc ve onun asistan olan Leon Parvilleyi davet etmitir. Uygulamalarnda Viollette-le Duc ve Leon Parvillein benimsedikleri slup Birlii teorisine dayanarak, 1855 depreminden sonra hasar grm ya da yklm olan hanlarn zgn planlarna ve yapm sistemlerine sadk kalnarak yeniden ayaa kaldrlmasn (rekonstrksiyon) nermilerdir. Bu esnada, Bursadaki birok antsal yapnn ayrntl rlveleri yaplm ve kentin bir grup yaps belgelenmitir. Bu tavr ile Osmanlnn Trk ve slam deerlerini ieren kltr varlklarnn korunmas konusunda hassasiyet gsteren vali, ayn hassasiyeti kent leinde tarihi dokudaki yeniliki uygulamalarnda gsterememitir. Bursann tarihi ticaret merkezinde atrd geni dorusal yeni ulam akslar (bugnk Cumhuriyet ve nn Caddeleri), genilettii mevcut ara sokaklar ve yeni planlamaya uygun ina edilen yaplar ile bu dnemin kentsel deiimi rneklendiridir. Yeniliki vali 1882 ylnda ise stanbula geri arlmtr. yllk bu ksa sreteki uygulamalarda yeni yollar alrken korumac bir yaklam benimsenmemi, zellikle ticaret merkezindeki birok geleneksel yap, hatta Deveciler Mezarl gibi topluma ak kamusal alanlar ikiye blnm ve bu meknlar zaman iinde kullanlamaz hale gelmitir. Bu yaklam ayn zamanda tarihi ticaret merkezin btnlnn bozulmasna da sebep olmutur. Sonu olarak Ahmet Vek Paa, Bursann ticaret merkezi iindeki ulam ve yaplamasnda eski-yeni sentezini kurmaya abalarken, tarihi dokunun 20. yy. bandan gnmze kadar maruz kald ykc mdahaleleri tetikleyen, koru-ma-yan bir yaklam balatmtr.
22
Bursa Ticaret Merkezinin tarihsel geliimine ksaca deindikten sonra, Osmanlnn modernleme abalar sonucu bu merkezde 19. yy. sonlarnda balayan deiim ve dnm aktarabilmek iin Bursann planlama tarihine deinmek doru olacaktr. BURSA KENT MERKEZ PLANLAMA TARH 1800lerin ortalarna kadar Bursa kent merkezinin meknsal geliimi ve deiimi zerine yazl ve grsel kaynaklar gezginlerin tuttuu seyahatnameler ya da izdikleri eskizlerden ibarettir7. Ancak Tarihi Ticaret Merkezinin 19. yy ncesindeki konumunu tespit etmede bu kaynaklarn gvenilirlii yeterli olmamtr. Cumhuriyetin ilanna kadar Bursada farkl nitelikte ve lekte kent haritalar hazrlanmtr. Bunlardan birincisi 1857-1862 yllar arasnda hazrlanan Suphi Bey haritasdr8. 1855 ylndaki Bursa yangnndan sonra ticaret merkezinde oluan byk hasar zerine, ncelikle yeniden ina (rekonstrksiyon) yntemi ile ayaa kaldrlan antsal yaplarn evrelerindeki konut dokusuyla birlikte belgelenmesi iin bir harita hazrlanmas uygun grlmtr. Bunun zerine Erkan- Harbiye mhendislerinden bir grup arkadayla birlikte
Defter-i Hakani Nazr Suphi Bey grevlendirilmi ve Bursa kentini tmyle aktaran bir harita hazrlanmtr (ekil 3). Bu harita, mevcut olann deil olmas gerekenin izildii bir almadr9. Bunun yan sra, Bursa kentinin Tanzimat reformlar ncesindeki son durumunu belgeleyen gvenilir ilk grsel belge olmas asndan nem tamaktadr. Bunun ardndan aralkl olarak 1881, 1907 ve 1922 yllarnda hazrlanan Bursa haritalar, her ne kadar ticari merkezin dokusunu Suphi Bey haritas kadar net gstermiyorsa da, Tanzimat etkisiyle kent merkezinde meydana gelmi deiim ve dnmleri gstermeleri asndan nemli belgelerdir. Haritalarndan ikincisi 1881 tarihli haritadr (ekil 4). Haritada ticari merkezin dou ksmn blen alanda ilk alm yollardan Gemlik Caddesi, bugnk adyla nn Caddesi grlmektedir. II. Abdlhamid dneminde yeniden ina etme (rekonstrksiyon) ve yenileme (restorasyon) almalarn yanstabilmek amacyla 1907-1910 yllar arasnda hazrlanan Bursa haritas (ekil 5) Suphi Bey haritas kadar detayl anlatma sahip deildir. Yine de 20. yy. banda ticaret merkezinin iinde alm olan yeni yollar okutabilmesi asndan nem tamaktadr. Hazrlanan planda, dnemin valileri Ahmet Vek Paa ve Ahmet Mnir Paa-
ekil 3.Suphi Bey haritas (1857-1862)
ekil 4. 1881 tarihli Bursa haritas
ekil 5. Bursa haritas (1907-1910)
ekil 6. Bursa Tarihi Ticaret Merkezinde alan yeni yollar
23
larn istei ile ticaret merkezinin bat ucunda, kuzey gney dorultusunda almaya balanan Fevzi akmak Caddesi ve Mmtaz Paa dneminde merkezin tam ortasndan geirilen, dou-bat aksnda uzanan Cumhuriyet Caddesinin alm olduu grlebilmektedir (ekil 6). 20. yy. balarna kadar alm olan bu ana ulam hatlar alann ticari ihtiyalarn karlarken, buradaki tarihi dokunun btnln bozmu ve geleneksel ticari yaplamann dou ynnde yaylmasn engellemitir. 1922 ylnda hazrlanan bir baka haritada ise Batllama Etkisiyle alm olan yeni caddeler boyunca ya da bu caddelerin kesime noktalarnda ina edilmi yeni kamu yaplarn grlmektedir. Bunlarn arasnda bugnk hkmet kona, tiyatro ve hastane yaplar bulunmaktadr. Bunun yannda yolun geirilmesiyle ikiye blnm han, hamam gibi birtakm antsal yaplarn ise artk bu planda izilmemi olduu ve dolaysyla planda artk yok sayld dnlebilir. rnein, Hanlar Blgesinin dou ucunda bulunan 16. yy. tarihli bir Osmanl han olan Yeni Galle Pazar Han haritada artk mevcut grnmemekte, Cumhuriyet Caddesi aldktan sonra hemen yanna ina edilen bir baka yeni dnem han yaps ise haritada net bir ekilde okunabilmektedir10 (ekil 7). Buradan da anlalabildii zere, Bursann ticaret merkezindeki kltr varlklarnn bir ksm Cumhuriyet dnemine girmeden hemen nce ciddi bir deiime maruz kalm ve kimliklerini kaybetmeye balamtr. Bursada Cumhuriyetin ilanndan sonra hazrlanm kent planlarnn ilki 1924 ylnda Carl Christoph Lrcherin nerisiyle sunulmutur. 1/8.000
lekli bu harita, pafta baznda ok ayrntl hazrlanm bir haritadr11. Ancak uygulanamamakla birlikte planlama kararlarnda tarihi ticaret merkezindeki antsal yaplarn korunmas gz ard edilmitir. Lrcher planndan sonra 19381940 yllar arasnda Henri Prost tarafndan bir plan hazrlanmtr. Planda ticari merkezin gneyinde bulunan Hkmet Caddesi, imdiki Atatrk Bulvar, geniletilmi ve yakn evresinde ok katl ihanlar ina edilmitir. Hzla gelien bu yeni yaplamann da etkisiyle tarihi ticaret merkezi ehir dokusu iinde okunamaz hale gelmitir. Bursann tarihi ticaret merkezinin korunmasna ynelik kararlar retemeyen bu planlarn ardndan talyan planc Luigi Piccinato ve Emin Canpolat tarafndan detayl bir plan hazrlanmtr. 1958 tarihli Piccinato Plan (ekil 8), Suphi Beyin hazrlad haritadan sonra alanla ilgili detayl bilgi ieren ikinci plan olma zellii nedeniyle nem tamaktadr. Bunun yan sra, bu iki plan arasnda hazrlandklar koullar nedeniyle de bir benzerlik mevcuttur. Tpk 1855te gerekleen yangn felaketinde olduu gibi, bu plann hazrlanmasndan nce 1958 ylnda Bursada meydana gelen depremin yol at yangn ve artl sarsntlar bir kez daha ticaret merkezindeki tarihi yaplarn kullanlamaz hale gelmesine sebep olmutur. lki Tanzimat Reformlarnn kent planlamasna kolayca aktarmna yardmc olurken, 20. yy. ortalarnda etkili olan dier felaket 1960 sonras hazrlanacak ve uygulanacak planlama hareketlerine de nemli bir girdi olmu, tarihi ticaret merkezinin gelecekte alnabilecek her trl olumsuz mdahaleye kar savunmasz kalmasna zemin hazrlamtr. Bylesi bir ortamda, Piccinatonun zellikle yklm
SUPH BEY HARTASI- 1862 ekil 7. Yeni Galle Pazar Han ve evresindeki deiim
1922 BURSA HARTASI
24
han yaplarna yaklam nemli olmutur. Planda Tarihi Ticaret Merkezi ile ilgili benimsenen karar, mevcut tarihi yaplarn korunmas ve yeni yaplacak yaplarn ise eskilerinin geleneksel karakterine uygun ina edilmesi,12 yeni yaplamann ise mevcut geleneksel dokunun dnda tespit edilecek bo alanlarda ina edilmesi gerektii vurgulanmtr. Piccinato, ayn zamanda, yklm yaplarn yeniden inas iin dokman eksiklii grlen ksmlar olabileceini belirterek, eski yapya uygun onarmlar yaplmas gerektiinin de altn izmitir. Ancak, Piccinato plannda ticari dokunun korunmasna dair kararlar leke almas ile snrl kalm ve izim zerinde ayrntlandrlmamtr. Yine de nceki planlalara gre bu plan, tarihi ticaret merkezi korumayan yaklam ile koruma tarihi asndan nem tamaktadr. 1976 ylnda yaplan Bursa mar Plannda ise ilk defa tarihi yaplarn youn tat trai ve uyumsuz yeni yaplamadan korunmas gerektii belirtilmi, merkezde olumakta olan yeni ticaret merkezinin, tarihi alann kuzeyinde yer alan Reyhan mahallesine tanmas gerektii vurgulanmtr. Ancak bu karar alnrken Reyhan Blgesindeki tarihi geleneksel konut dokusu gzard edilmitir. Bunun sonucunda da evrelerindeki organik sokak dokusu ile birlikte Reyhan Mahallesindeki eski konutlar ticari kullanma alm ve zaman iinde blgenin tarihi dokusu hzla deiime urayp kaybolmaya balamtr. Bu sebeple, 1976 ylnda hazrlanm olan bu plan tarihi merkezi korumak amacyla kentin bir baka deerini (konut dokusunu) yok etmitir. Merkezin ticaret ve etrafnda konut dokusu birlikteliini btncl olarak koruyan bir yaklam getirememitir.
Ardndan gelen yenileme almalar sonucu 1978 ylnda hazrlanan planda ilk defa tarihi, doal ve arkeolojik alan tanmlar kabul edilmi ve Bursa kent merkezinde bu deere sahip alanlarn korunmas gerektii vurgulanmtr13. Planlama almalarna paralel olarak tarihi merkezin korunmas konusunda, 1979 ylnda Gayrimenkul ve Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu (GEEAYK) , tarihi ticaret merkezinin kuzeye tanmasna karar vermi, mevcut tarihi dokunun korunmas ve srdrlebilmesi iin Kltr Bakanl ve Bursa Belediyesinin Koruma Kuruluna sunaca koruma projelerinin uygulanmas gerektii vurgulanmtr14. Bylece, korumada, farkl disiplinlerden kii ya da kurulularn rettii almalarn gerekliliine ilk defa deinilmitir. 1984 ylnda 1/5000 lekte hazrlanan Bursa Revizyon Nazm mar Plan, kuzeyde bulunan Reyhan ve doudaki Kayhan blgeleri iin yeni ticaret merkezi tanm geerliliini korumu ve buralardaki geleneksel konut dokusu yaplama ile hzla zarar grmtr. Ayrca planda, Bursann tarihi ticaret merkezinin mevcut zgn dokusuyla yaatlabilmesi iin bir koruma plannn retilmesi gerektii vurgulanmtr. Yaptrm olmayan bu kararlar tarihi ticaret merkezindeki kmsenmeyecek boyuttaki deiime dur diyememitir. Alanda byk apta deiime sebep olan uygulamalar devam etmi ve meknsal deiimlerin etkisiyle ortaya kan fonksiyonel deiimler Bursann tarihi ticaret merkezini oluturan han, hamam gibi eski antsal yaplarn yeniden kullanlamayacak kadar hasar grmesine neden
ekil 8. Piccinato Plan (1958)
25
olmutur. Dier taraftan deien ticaret trnn gerektirdii yeni mekansal ihtiya antsal yaplarn mekansal zelliklerine uyumlu olmayan yeni ilevler ile yklenmesine sebep olmutur. Bylece, kanlmaz son gereklemi; geleneksel ticari dokunun simgesi olan bu yaplar zaman iinde kent leinde kullanlabilirliini, okunabilirliini ya da mevcudiyetlerini kaybederek zaman iinde l meknlar haline gelmitir. Bu durum, blge iin Koruma Plan ihtiyacn gndeme getirmi ve 1988 tarihinde Bursa Belediyesinin talebi zerine ODT Aratrma Gelitirme ve Uygulama Dner Sermaye (ADUDS) Mimarlk Fakltesinden farkl disiplinlerden oluan uzman bir grup15 ile almalara balanmtr. BURSA REYHAN-KAYHAN-HANLAR BLGES MERKEZ KORUMA PLANI16 : Koruma mar Plan sreci ve kararlar ile ilgili ayrntl bilgiyi Bursa-Merkez Koruma-Gelitirme Projesi Aklama Raporu adl belgeden elde edebiliyoruz. Raporda ncelikle proje alan ve snrlar tanmlanmtr. Tarihi ticaret merkezi Bursa Merkez Koruma Projesi kapsamndaki alt blgeden beincisi olarak Reyhan-Kayhan ve Hanlar Blgesi ifadesi ile tanmlanmakatadr (ekil 9). Ticari merkezin kuzeyindeki Haim can Caddesinin kuzeyinde kalan Reyhan Blgesi yaad dnmler sonucu ilk bakta caddeye bakan parsellerde konumlanm olan yeni ihan yaplarndan ibaret grlse de i blgelerinde halen geleneksel konut dokusunun izlerini tamaktadr. Ticari merkezin dousunda konumlanm Kayhan Blgesi ise yine ticari ilevin baskn olduu bir alandr ve ierisinde Demirciler ars, Okular ars gibi ticari bir doku barndrmaktadr. Bu blgenin Gkdere Nehrine yakn ksmlarnda ise son dnem sivil mimarlk rneklerinin gzlenebildii konut dokusu mevcuttur. Dier yandan ticaret merkezinin gney-dou ksmn oluturan Hanlar Blgesi, tica-
retin halen canl olduu blgedir ve ierdii han, hamam, cami gibi antsal yaplarla kentin yaayan tarihini de simgelemektedir. Bursa kent plannda eperindeki yollarla tanmlanan ve yamuk formundaki Hanlar Blgesi iki blmden olumaktadr17. Batdaki blmde yeni ilevlerle kullanlan Hanlar ve eperindeki dkknlar yer almakta iken, dou ksmnda eski antlarn artk okunamaz hale geldii yeni yaplamalarn konumland alandr. KAP raporunda plann kapsad alan 46.3 hektar olan ana merkez tarihi Hanlar Blgesi olmak zere, kuzeyde Reyhan Mahallesi ve douda Kayhan Mahallesinden olumaktadr. Ticari merkez kuzeyindeki Reyhan konut blgesi, batda Tophane srtlarndaki Kale ii yerleim birimleri ve douda Gkdere Nehri boyunca uzanan konut dokusuyla evrelenmitir (ekil 2).18 Merkezi Alan (M..A.)nn mevcut durumunu ieren blmde; alann salklatrlmas, korunmas, yenilenmesi zerine yaanlan sorunlar, merkez iindeki tat dolamndaki younluk, servis ve yei alanlardaki eksiklikler aktarlmtr. nn ve Cumhuriyet Caddeleri boyunca oluan yeni yaplamann tarihi dokuyla uyumsuzluu, Youn tat trainin i blgelere rahata girebilmesi nedeniyle oluan yeni otopark ve servis alan gibi ihtiyalarn tarihi doku ile uyumsuzluu, Merkezdeki yeil alanlarn eksiklii ve bo alanlarn kullanmndaki problemler bunlarn en nemlileridir. Rapora gre; projenin retilmesinde planclar ve yneticileri ynlendirecek makro-planlama politikas benimsenmi, bu balamda ana hedeer
ekil 9. Bursa Merkez Koruma Planndaki blgelerin dalm
ekil 10. Bursa Merkez Koruma Planndaki Blgelerin Dalm
26
tarihi evrenin korunmasn ve merkezin ekonomik olarak gelimesini en uygun ekilde salamak olarak kabul edilmitir. Bu hedeere dair doru kararlar alabilmek iin izlenen yntem ise proje alanna dair saptamalar yaplmas, alandaki sorunlarn tesbiti, planlamadaki beklentilerin sunulmas ve sonuta zme ulamak iin yaplmas gerekenlerin aktarmndan olumaktadr. Buna gre, tm proje alan ile ilgili 1988 tarihinde yaplan saptamada; Pek ok tarihsel verinin halen canl ve yaamn bir paras olarak ayakta durduu, Terk edilmilik ya da knt alan niteliinin bu blgede henz grlmedii, Alan ierisindeki antsal yaplarn yan sra mevcut 19. yy. ge dnem Osmanl konutlarnn da tarihsel veri tekil ettii, Birbirlerine komu olan Reyhan, Kayhan ve Hanlar Blgelerinin birbirleri ile fonksiyonel ilikileri olduuna deinilmitir. Raporun sonunda ise, konut blgesi olan Reyhan Blgesinde gerekletirilen sosyal anketin sonular deerlendirilmitir. Ancak ayrntya girmemek adna sosyal anket sonularna bu almada deinilmemitir. Yalnzca, 1988 tarihli almada alnan kararlarda, sosyo-ekonomik verilerin de nem tadn vurgulamakta fayda vardr. Proje btnnde planlamann amalar raporda u ekilde ifade edilmitir19 : Merkezin kapsad blgenin strktrel btnlnn salanmas, Proje alannda oturan, yaayan ve alan nfusun dlanmasnn nlenmesi; dier bir anlatmla gentrikasyon yerine koruma ve yenilemenin bir Sosyal Planlama eliinde ele alnmas, Plann uygulanmas srasnda Belediyeye yklenecek klfet ya da yaayan halka getirecei ekonomik kstlamalara karn yeni ve etkin potansiyellerin yaratlmas, Tarihi ticari merkez olarak kabul edilen Hanlar Blgesinin planlama hedeerinin belirlenmesi. Bu planlama hedeerini amak gerekirse;
1. Bursa kentinin tarihsel geliimi iinde ticari bir odak noktas kimliini kazanm olan Hanlar Blgesi, ekonomik ilevlerini ve canlln korumaldr. 2. Merkez iindeki mevcut yol a en etkin kullanlabilecek bir trak iletmesi ile salanmal, temel ilke olarak ise merkez yapnn yaya arlkl olmas ynnde dzenlemeler yaplmaldr. 3. Merkez blgesindeki koruma, iyiletirme, yenileme ve gelitirme alt hedeeri ile merkezin ilevsel yapsnn gelitirilmesi, tutarllk iinde olmaldr. Bunun iin; a. Yapl ve ak evrenin korunarak gelitirilmesi, youn ara trainin dzenlenmesi, tarihi dokusu dknt haline gelmeye balam Reyhan konut blgesinde salklatrma, yenilenme, alt yap ve sosyal hizmetlerin oluturulmas; orta ve alt-orta gelirli sosyal kesimin burada yaamn srdrebilmeleri salanmaldr. b. Blgedeki ticari aktivitelerin ou yerlerini koruyabilirken kendi istekleri ile merkezden ayrlmak isteyen baz imalat, depolama, toptan ticaret gibi kullanlarn tanmas iin merkez dnda planl bir yer gsterilmelidir. c. Hanlar Blgesindeki tarihi yaplar ve arlarn tarihi dokusu korunmal, yenileme ve bakmlar salanmal, ilevsiz kalm yaplar yeni ilevler verilerek canlandrlmal, ekonomik ynden korunmalarna da olanak yaratlmaldr. d. Merkez koruma-gelitirme ve yenileme alanlarndaki eski ve yeni yaplarn en st dzey mimari standartlarda olmas tevik edilmelidir. 1989 tarihli Bursa Merkez Koruma Projesi kapsamnda hazrlanm olan20 Reyhan-Kayhan ve Hanlar Blgesi Koruma Plan (ekil 10), 1991 ylnda Bursa Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu (BKTVKK) tarafndan onaylanmtr. Koruma plan ile ilgili bilgiler 1/1000 lekli 3 ayr paftada sunulmutur. Bunlardan ilki plandaki koruma kararlar ile ilgili genel bilgi vermektedir. Bu paftada kentsel sit alan snr, kentsel sit alan koruma snr ve allan proje alan snr gsterilirken alt lekte daha detayl ele alnmas nerilen zel proje alanlar da snandrlm ve plan zerinde belirtilmitir.
27
Dier bir paftada ise ant ve sivil mimari olarak snanm olan kltr varlklar belirtilmi, bunlar da tescilli ve tescili nerilenler olarak ayrtrlmtr. nc paftada ise tarihi ticaret merkezindeki parsellere mdahale biimleri aktarlmtr. Bu anlatmda kamulatrma, tevhid, yola terk, ve uyulandrma21 ilemleri grm olan parsellerde eski ve yeni yaplar tanmlanmtr. Sonu: 19. yy. sonunda Bursada grlen kentsel deiim hareketleri sonucunda geleneksel dokusunu kaybetmeye balam olan Tarihi Ticaret Merkezi, 1958 Piccinato planndan itibaren kltrel varln yeniden hissettirerek alnan kararlarda etkin olmaya balamtr. 1989 tarihli Bursa Reyhan-Kayhan-Hanlar Blgesi Merkez Koruma Plan ise bu kararlarn bir plan zerine yanstlmasn salam, gelecekte oluturulmas muhtemel bir Koruma mar Planna yol gsterici bir nitelik kazanmtr. Ancak bahsedilen tarihi merkez ile ilgili kapsaml bir koruma plan bugn dahi mevcut deildir. Bunun yan sra, Tarihi Ticaret Merkezinin geleneksel dokusunun korunmas ve srdrlmesi zerine retilen kararlar 1991 ylndan itibaren kent leinde uygulanmaya balanm, dnem dnem hazrlanan kent planlarnda yaplan yenileme (revizyon) almalar sonrasnda da uygulama kararlarna eklenmitir. Ancak yaplan uygulamalar da kent leinden teye gidememitir. Tarihi merkezin sreklilii iin yaplan onarmlar daha ok birbirinden bamsz tek yap bakm-onarm ve yeniden ilevlendirme almalarndan ibarettir. Kentsel lek ve yap lei arasndaki ara lekte (site scale) zm retilememi, btncl koruma (integrated conservation) kavramndan uzak yaklamlar benimsenmitir. 1989 plannda bahsedilen zel proje alanlar ile ilgili almalar ise uygulamaya geirilebilmi ve geirilmeye devam etmektedir. Ancak, uzman kiilerden oluan bir ekip tarafndan her bir proje alan ile ilgili kararlar alnmas gerekirken, uygulamalarda sadece gncel sorunlar zmek ama edinilmitir. retilen projeler ise farkl disiplinlerden uzmanlarn rettii bir ortak koruma projesi olmaktan ok ounlukla bireysel ve koruma bilincinden uzak nerilerden ibaret olmutur. Bu durum yaplarda cephe salklatrlmas, basit onarm ve yapnn etrafnn bilinsizce yklp temizlenmesi ile sonulanacak evre dzenlemesi gibi geici zmler dourmutur.
DPNOTLAR
Yaynlanmam Bursa KAP Raporu, ODT AGUDS, 88. 02.02 nolu proje, ODT Mimarlk Fakltesi Gnl Tankut Arivi, (1988), Ankara, s. 1.
1 2 Batdan douya doru Uzunar, Tuzpazar, Okular Pazar, ve Demirciler Pazar eklinde sralanm arlar ticari merkezin kaburgasn oluturmaktadr.
Mustafa Cezar, (1983), Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, stanbul, s.21.
3
Sermin akc, (2008), A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, Restorasyon Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara, s. 19.
4 5 Beatrice Saint-Laurent, (1996), Bir Tiyatro Amatr Ahmet Vek Paa, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Ankara, p.88. 6
a.g.e., p.79.
7 Yazl kaynaklar: Evliya elebi, bn-I Battuta, Marie-de-Lone, Hasan Taib gibi yerli ve yabanc gezginlerin tuttuu seyahatnameler; grsel kaynaklar: Joseph von Hammer-Purgstall (1818) ve Carsten Niebuhr (1837) tarafndan hazrlanm haritalar.
Raif Kaplanolu, (2008), Kent Haritalarna Gre Bursann Kentsel Gelimesi, Bursa ehrinin Gelimesi ve Kentsel Planlama Kltr, s. 73.
8 9
a.g.e. Sermin akc, a.g.e. Raif Kaplanolu, (2008), a.g.e., s.78.
10
11
12 Luigi Piccinato, Bursa Nazm Plan zerine1958 , Bursada Yaam, Ekim 2004, s. 45-48. 13 Kerem Krayolu, Bursada Planlama Dnemleri, Bursada Yaam, Ekim 2004, s. 149. 14
a.g.e.
15 alma grubu: Gnl Tankut, Haluk Alatan, zcan Altaban, , Emre Madran, Nimet zgnl, Fuat Gke, Alm Erdemir, Hseyin Karagz. 16
Yaynlanmam Bursa KAP Raporu , (1988), a.g.e. a.g.e., s. 9-10.
17
18
Alann tantmndan sonra raporda Bursa kentinin yakn evresindeki koruma ve ulam ilikileri, kentin geliimi ile birlikte ulam a, ve tarihi merkezi de kapsayan Merkezi Alan (M.I.A.)nn yaps, geliimi, sorunlarna dair ayrntl bilgi verilmitir. a.g.e., s. 8-9.
19
20
Bursa Merkez Koruma Projesi kapsamnda 6 adet zel proje alan belirlenmitir. Bu zel projel alanlar, bnyelerinde barndrdklar tarihi yaplarn korunmas ve buralarda onarm
28
ve salklatrma projesi uygulanmas iin birer temel-altlk olma amacyla yaplmtr. Bylece, bu alanlar ayr ayr ele alnacak, her biri iin gerekli uzmanlar yardmyla durum tespitleri yaplp, koruma kararlar erevesinde Koruma Kuruluna proje teslimleri yaplacaktr.
21 uyulandrma: mar kanununun 18. maddesi uyarnca yaplan arazi ve arsa dzenlemesi iinin eski dildeki ve halk arasnda kabul grm ad. Ayn zamanda hamurlama olarak da bilinir.
Projesi Aklama Raporu, archieve of Department of Architecture in METU, Ankara, 1988. Trkolu, S., Formation and Transformation of Urban Fabric in the 19th Century Bursa, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits, Mimarlk Blm Mimarlk Tarihi Yksek Lisans Program, Ortadou Teknik niversitesi, Ankara, 2002.
ekil 1. Sermin akc, (2008), A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, Mimarlk-Restorasyon Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara, s.15. ekil 2. Sermin akc, (2008), A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, Mimarlk-Restorasyon Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara, s.10. ekil 3. Uluda niversitesi Mimarlk Blm retim Grevlisi Dr. Tlin Vuraln arivinden ekil 4. Milli Ktphane arivi, Ankara. ekil 5. Yusuf Ouzolu, (2008), Bursa ehrinin Gelimesi ve Kentsel Planlama Kltr, Osmangazi Belediyesi Yaynlar, Bursa, s.96. ekil 6. Sermin akc, (2008), A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, Mimarlk-Restorasyon Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara, s.22. ekil 7. Sermin akc, (2008), A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, Mimarlk-Restorasyon Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara, s. 35, 40. ekil 8. Yusuf Ouzolu, (2008), Bursa ehrinin Gelimesi ve Kentsel Planlama Kltr, Osmangazi Belediyesi Yaynlar, Bursa, s.100. ekil 9. Meral Ouz, (1999), Bursa Tarihi Kent Merkezi ve Yakn evresini Oluturan MA Alt Blgesi (Hanlar blgesi-Reyhan-Kayhan) levsel Mekansal ve Mimari Analizi, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Blm, Yldz Teknik niversitesi, stanbul, s.67. ekil 10. Sermin akc, (2008), A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, Mimarlk-Restorasyon Yksek Lisans Tezi, ODT, Ankara, s.30. Orjinal kaynak : ODT Mimarlk Blm Do.Dr. Emre Madrann arivi.
KAYNAKA
Cezar, M., Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, T.C. Bankas Kltr Dizisi, stanbul, 1983. akc, S., A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar Han (former Ali Paa Kervansaray) and its Immediate Surrounding in Bursa, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Blm Restorasyon Yksek Lisans Program, Ortadou Teknik niversitesi, Ankara, 2008. Dostolu, N., Oral, T., Bir Osmanl Bakenti Bursann Tanzimattan Cumhuriyete Fiziksel Deiim Sreci, Osmanl Mimarlnn 7. Yzyl Uluslarst Bir Miras, YEM Yaynlar, stanbul, 1999, s. 221-229. Dostolu, N., Vural, T., Lrcher, Prost ve Piccinatonun Bursadaki Kentsel Geliim Katklar, Bursada Yaam, Olay Gazetesi Eki; Ekim 2004, s. 122-126. Kaplanolu, R., Kent Haritalarna Gre Bursann Kentsel Gelimesi, Bursa ehrinin Gelimesi ve Kentsel Planlama Kltr, Bursa Osmangazi Yaynlar, Bursa, 2008, s.72-81. Krayolu, K., Bursada Planlama Dnemleri, Bursada Yaam, Olay Gazetesi Eki; Ekim 2004, s. 146-150. Lowry, H. W., Seyyahlarn Gzyle Bursa 1326-1923, Eren Yaynclk, stanbul, 2004. Ouz, M., Bursa Tarihi Kent Merkezi ve Yakn evresini Oluturan MA Alt Blgesi (Hanlar blgesi-Reyhan-Kayhan) levsel Mekansal ve Mimari Analizi, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Blm, Yldz Teknik niversitesi, stanbul, 1999. Ouzolu, Y., Bursa ehrinin Gelimesi ve Kentsel Planlama Kltr, Osmangazi Belediyesi Yaynlar, Bursa, 2008. Piccinato, L., Bursa Plan Deneyimi, Bursada Yaam, Olay Gazetesi Eki, Ekim 2004, Bursa, s.10-34 (original: Lesperienza del Piano di Bursa, Urbanistica, n.36-37, 1961, p.110-136). Piccinato, L., Bursa Nazm Plan zerine 1958, Bursada Yaam, Olay Gazetesi Eki, Ekim 2004, s. 44-54. Prost, H., Bursa Plan, eviri: Prof. Dr. Mustafa Durak, Bursada Yaam, Olay Gazetesi Eki, Kasm 2005, s.20-36. Saint-Laurent, B., Bir Tiyatro Armatr Ahmet Vek Paa ve 19. Yzyln Son eyreinde Bursann Yeniden Biimlenmesi, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Tarih Vakf Yaynlar, Ankara, 1996, s. 8-134. Tankut, G. ve dierleri, Bursa-Merkez Koruma-Gelitirme
29
ANKARA-ALTINDA LESNDEK SOKAK SALIKLATIRMA PROJELER
Teoman Mehmet Arslan, ehir Plancs, Altnda Belediyesi Tarihi Alanlar Koruma ube e
Varoluundan bugne kadar 3. kez bakent olan Ankara kentinde tarihten nceki dnemlere ait arkeolojik buluntularn henz yeterince gnna karlmam olmas; yan sra yazl metinlerin de yokluu ehrin kuruluu konusunda kesin bir yargya varmay engellemektedir. Ancak kentin yakn evresinde yaplan kazlardan elde edilen bulgular kentteki yerlemenin tarih ncesi devirlerden baladn dndrmektedir1. zellikle Roma dnemi kalntlarnn bize verdii izlenim, Ankarann Roma dnemi iin ok nemli bir ehir olduudur. Seluklu ve Osmanl dneminde de Ankarann ticari adan zenginletii ve sof retimi ile n plana kt grlmektedir. Tm bu tarihsel zenginliklerimizin byk ksmnn koruma bilincinin yaygnlamaya balad bugne kadar ulam olmas Ankara iin son derece nemlidir. Ankarann tarihi dokusunun tamamna yakn Altnda Belediyesi snrlar ierisinde bulunmaktadr. Roma Hamam, Roma Tiyatrosu, Roma Yolu, Julien Stunu, Augustus Tapna, Ankara Kalesi, Hacbayram Camii, Cenab Ahmet Paa Camii, Arslanhane Camii, Taceddin Dergh, Karacabey Klliyesi, Hac Musa Camii, Cumhuriyet Dnemi yaplar blgenin belli bal antsal nitelikteki tari-
hi eserlerdir. Bugn, saylar 1100 geen tescilli birok eser bakma muhta durumda beklemektedir. TARHE VE MMAR DOKU 17. yzyl banda kan Celali syanlar srasnda, Ankarann kale dnda kalan Karacaolan, Samanpazar ve Karacabey Hamam evresindeki btn ars ve mahallelerinin yakld bilinmektedir. 1786 ve 1830 tarihli nfus saym kaytlarnda ise Ahi Hac Murat Mahallesinde sadece Mslman nfusun oturduu ve mahallenin her iki saymda da 400 ve 482 kiilik vergiye tabi kadn ve erkek nfusu toplamyla Ankarann en kalabalk mahalleleri arasnda yer ald anlalmaktadr. Ankarada 17. yzylda ev satlar ile ilgili yaplan bir aratrma sonucu konutlarn %80inin avlulu olduu ve bu konutlarda tabhane, sofa, oda ve avludan oluan drt ana enin yer ald, konutlarn geni programl, ok odal olduu anlalmaktadr. Yaplan aratrmalarda Ankara Evlerinin, yaygn olarak evlerde yaplan sof retimi (ykama, kurutma, yn iplik haline getirme ve dokuma) eylemlerini barndrabilecek avlu/talk, sofa, oda gibi eitli mekanlara sahip olduu tespit edilmitir2.
30
KORUMA SRECNN BALAMASI Ankarann bu zengin tarihi dokusunun korunmas adna en nemli adm Kltr Bakanlnn alm olduu sit ilan ve tescil kararlardr. Kltr ve Turizm Bakanl Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulunun 12.04.1980 gn ve A-2167 sayl karar ile kentsel ve arkeolojik sit snrlar belirlenmi; ayn kararla birok yap da korunmas gerekli tanmaz kltr ve tabiat varl olarak tescillenerek koruma altna alnmtr. Bu kararla halen yrrlkte olan sit snrlar izilmi ve ilerinde kamu yaplar konut, iyeri, cami, kilise, kalnt ve emeleri ieren 435 adet tescil yaplmtr. Gnmze kadar devam eden birok Koruma Kurulu Karar ile tescilli yap says 1150ye ulamtr. Tescillerin balad 1980li yllardan bugne kadar geen zaman iinde nemini yitiren Ulus-Kale ve Hamamn blgelerinde bulunan bu yaplar, bo kalmaya baladka, ypranma ve kayplar da artmtr. YRTLEN ALIMALAR Sit alannda yrtlen almalara balamadan nce, blgenin sorunlar ve dinamikleri incelenmitir. Bu sorunlarn en temelde, mlkiyet blnmesi, maddi yetersizlikler, blgenin gvenlik skntlar olduu; ve bu sorunlardan dolay mlk sahiplerinin yaplarna ilgilerinin kalmad, klasik imar plan beklentisinin hakim olduu grlmektedir. Hem mlk sahiplerinin mlklerine ilgisini arttrmak, hem de Ankaralnn dikkatini bu blgeye ekebilmek iin, sokak salklatrma almalar ile balatlmas kararlatrlm, Hacettepe niversitesinin etkisindeki Hamamn blgesi ile Ankara Kalesinin turistik ekiciliine sahip olan Kale eteklerinde e zamanl uygulamaya balanmas stratejik olarak benimsenmitir. Bu iki blgeye komu olan ve en fazla ypranmann gzlendii, Ulucanlar ve Talatpaa Bulvarlar arasnda kalan alann ise biten uygulamalarn etkisi ile hareketlenecei ve salklatrma almalarnn balayaca dnlmtr. Belediyemizce hazrlattrlan projeler Koruma Kurulu onaylarn takiben uygulamaya gemitir; 2006 ylndan beri srdrlen almalarda 61i tescilli olmak zere toplam 204 adet yapnn bulunduu Dutlu, nci, Frn, nanl, Mehmet Akif Er-
soy, Sarkad, Koyunpazar Atpazar, Can, Filiz ve Kurnaz sokaklarda uygulamalar tamamlanmtr. Bu yl iin uygulamas dnlen Sarca, Pirin, Karaka, Hamamarkas ve Gebze sokaklarn projelendirmesi ise tamamlanmak zeredir. Sokak salklatrma projeleri ile btnleen alanlarda; park, meydan, otopark, dzenlemelerinin yan sra tek yap leinde yaplan restorasyon almalar da srdrlmektedir. YAPILARDAK MDAHALE KARARLARI Yaplarn tayc sistemlerinde tm yapy etkileyen statik sorunlar gzlenen yaplarda sorunlara statik raporunda nerilen zm dikkate alnmaktadr. Tespit edilen sorunlarn zm iin yaplarn i meknlarna ve tm tayc sistemine sokak salklatrmas kapsamnn tesinde esasl mdahale gerekiyorsa, yapya bu sorunun zlmesinden nce cephe leinde mdahale edilmemektedir. Ahap mimari elemanlar, korunmak zere elden geirilmekte, temizlenip, n koruma uygulandktan sonra boyanmaktadr. Deforme olmu, yok olmu veya kullanlamaz hale gelmi olanlar ise zgn malzeme, form ve detaylarna uygun olarak yenilenmektedir. Statik problemi bulunmayan yaplarda cephenin zgn svas korunup, bozulan blgeler raspalanarak, zgn sva ila tamamlama yaplmak suretiyle boyanmaktadr. Duvarlarda bozulan veya yok olan blgeler zgn malzeme ve detaynda tamamlanmaktadr. at rtsnde bozulmu olan kiremitler deitirilmekte, bozulmu/tayc niteliini yitirmi ahap kiriler ve kaplama elemanlar ayn kesit ve llerde n korumas yaplm ahap elemanlarla deitirilerek, ahap kaplamalar elden geirilip; zgn detaylarna uygun olarak mdahale edilmektedir, yamur oluklar farkl malzeme ve detayda yenilenmektedir. Sokaklarda yer alan yaplarn byk blmnde bugnk kullanmda pencerelerden ya da duvarlardan dar karlm olan soba borular mevcuttur. Bu kullanmn evreye verdii zarar ortadan kaldrmak iin tm yaplarda projesine uygun olarak yeni bacalar yaplmaktadr. Bu karar atlarn yapsal durumundan bamsz olduundan, atlar iin tanmlanan mdahale kararlarnn dnda tutulmutur. Her yap iin nerilen baca yeri ve
31
Sarkad Sokak, Sokak Salklatrma Projesinden bir rnek
Dutlu Sokakn Sokak Salklatrma Projesi ncesi durumu
Dutlu Sokakn Sokak Salklatrma Projesi sonras durumu
Sarkad Sokakn Sokak Salklatrma Projesi ncesi durumu
Sarkad Sokakn Sokak Salklatrma Projesi sonras durumu
32
detaylar, restorasyon uygulama projelerinde yer almaktadr. Sokak Salklatrma Projeleri ile e zamanl olarak; blgede yer alan ve ruhsatl olan binalarnda cephelerine mdahale edilmektedir. Yksek katl yaplarn zemin katlarnda yaplan saak uygulamas ile yksek katl etki azaltlmaya allmaktadr. Kentsel Tasarm Yaklamlar Eski Ankarann organik dar sokak yaps ve kk meydanlar aynen korunmakta; igal edilmi olan alanlar zerindeki eklentiler temizlenmektedir. Sokaklar gereinde tat traine olanak verecek ekilde dzenlenecek olan bir yaya blgesi olmas iin tasarlanmaktadr. Asfalt ile kapl sokak demesinin kaldrlp ta kaplanmas, ile elektrik ve telefon hatlarnn yer altna alnmas sokan algsn btnyle deitiren kararlardr. Ayrca bu yeniden dzenlemede sokak, zgn kotuna indirilmektedir. Alanda basit kent mobilyalar nerilmekte, klandrma elemanlar yap cephelerinin yatay dzlemde tanmlad izgisellikle uyumlu bir kotta ve yeni bir ge olarak nerilmektedir. UYGULAMA SONUCU OLUAN TABLO Yaplan aratrmalar; sit alan kapsamnda bulunan yap sahiplerinin zaman iinde blgeyi terk ettikleri, mlkleriyle ilgilenmedikleri, veraseten blnmelerle, tarihi yaplarn kirac ve igalcilerin insafna brakldn gstermekteyken proje uygulamalar sonucu mlk sahiplerinin yaplaryla ilgilenmeye balad, kirac belirlerken daha seici davrand, yer yer el deitirmeler ile blgenin ehresinin deitii gzlenmektedir. Yllarca beklenen klasik imar plan ve rant oluumu beklentisi restorasyonlar sonras yerini, tarihi yaplarn korunarak da deerlendirilebilecei ve bu ekilde de ekonomik olarak kullanlabilecei grne brakmtr. Tarihi dokunun yaatlmas adna proje uygulamasnda elde edilebilen en nemli sonu bu bilincin oluturulmaya balanmasdr. Belediyenin ynlendirmesi ile yap sahipleri, tek yap leinde esasl onarm ve projeli restorasyon almalarna balamlardr. Blgede bulunan esnaf ve kullanclarn dernekleme abalar
da desteklenmekte ve ortaklaa almalarla sorunlara zm aranmaktadr. Uygulama sonucu kamuoyunun dikkati blgeye evrilmi olup; bu ilginin olumlu ynde kullanlmas ile Ankarann Kale ve mze odakl turizm potansiyelinin tm sit alanlarna yaygnlatrlarak gelitirilmesi hedeenmektedir.
DPNOTLAR
1 S. Harmankaya, O. Tannd, Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri-1: Paleolitik/ Epipaleolitik, Ege Yaynlar, stanbul, 1996. 2
E. Kmrc, Ankara Evleri, stanbul Matbaaclk, 1950.
KAYNAKA
Harmankaya, S. Tannd O., Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri1: Paleolitik/ Epipaleolitik , Ege Yaynlar, stanbul, 1996. Kmrc, E. Ankara Evleri, stanbul Matbaaclk, 1950.
33
MONTREAL METROPOLNDE TARH EVRENN KORUMASI
Mert Nezih Rifaiolu, ODT, Mimarlk Blm, Yksek Lisans Program/Ar. Gr. Meltem Uar, Yard. Do. Dr., Mersin nv, Mimarlk Blm
GR Montral kenti Kuzey Amerikada kurulmu, Sanayi Devrimi ile birlikte hzla gelimi ve gnmzde bir metropol kent haline gelmitir. Kent; kozmopolit, ok kltrl, modern ve sanayilemi yapsyla Qubec Eyaletinin en byk, Kanadann ise ikinci byk kentidir. Fransz dnemini ve Byk Britanya dnemini yaayan Montralde var olan kltr varlklarnn byk ounluu Byk Britanya dnemine tarihlenmektedir. Bu yaz, yazarlarn Ekim, 2008de Montralde gerekletirdikleri aratrmalar ve gzlemler nda, Montral metropolnde bulunan tarihi evrenin korunmas ve sunumuyla ilgili mevcut durumu aktarmay amalamaktadr. Bu amaca ynelik, ncelikle Montral kentinin tarihi ve koruma yaklamlar ksaca zetlenecek, daha sonra Montral metropolnde korunan ve sunulan tarihi evreye ynelik edinilen gzlemler aktarlacaktr. TARH NDE MONTREAL Montralin ke 1535 ylna tarihlenmektedir. Fransz denizci Jacques Cartierin Kuzey Amerikaya yapt ikinci seferde (1535-1536) St. Lawrence Nehrinin darald yerde yerlilerin yerleim yeri olan Hochelaga isimli bir aday kefetmitir1. Cartierin keni kaleme ald Relation Originale isimli dokumanda
Hochelaga adasn etrafnda kazk itler bulanan ahap evlerden oluan bir yerleim olarak tanmlamaktadr2 (Resim 1). Cartierin ke hem St. Lawrence Nehrinin kefedilmesi hem de Hochelaga adas ve adada bulunan Mount Royalin ke asndan nem arz etmektedir. Cartierden sonra 3 Temmuz 1603 ylnda blgeye gelen Fransz denizci Samuel de Champlain, Yeni Fransa olarak adlandrlan blgeyi kefetmi ve Montralin Franszlar tarafndan kurulmasnda ve ynetilmesinde aktif rol almtr3. Franszlar dneminde, St. Lawrence Nehri boyunca surlarla evrili tipik bir Avrupa Ortaa kenti olarak kurulmu olan Montralde, The Parish Church ve The Jesuits Church isimli kiliselerin, pazar yerinin, manastrlarn, hastanenin, bir eitim yapsnn ve tren alannn varl 1758 ylna tarihlenen haritada grlmektedir (Harita 1). 1763 ylna kadar Fransz kolonisi olarak Yeni Fransann en nemli kentlerinden biri durumunda olan Montral, Paris Antlamas ile Britanya mparatorluunun kolonisi olmutur4. Britanya mparatorluunun gemi tamaclnda olduka gelimi olmasndan dolay bu dnemde Montral bir endstriyel liman kenti olarak n plana kmtr. Sanayi odakl gelien Montral, 19. yzylda keskin ular olan bir sosyal yapya sahip olmutur. Bir
34
uta zengin tccarlar snf, dier uta ise ii snf yani emekiler bulunmaktadr. Kentin tm birimlerine hakim olan tccarlar snf, kentin geliiminde ve dnmnde nemli rol oynamtr5. yle ki, sanayi devriminin sonularndan biri olan nfus art ile birlikte 1861de 57.000 olan Montral nfusu 1871de 90.000e kmtr6. Bu artla birlikte kentin Kuzey-Bat ynnde St. Lawrence, Kuzey-Dou ynnde Qubec ve Gney-Bat ynnde Recolets Caddeleri alm (Harita 2), eski yerleimde bulunan surlar yklm, kent zengin tccarlar tarafndan alan caddelerin etrafnda ina edilen yeni bir mimari kimlie sahip olmutur (Resim 2). Bu deiimlerle oluan yeni yerleim alanlarn A.U.Peker7 yle anlatmaktadr; Britanya mparatorluuna odaklanan yeni elitin zevklerini yanstan yerleim birimleri, Edinburghun Georgian dnemi konut topluluklarna benzedi. Ortak cepheli sra ev gruplarndan oluan evler tipikti. Bath, Londra ve Edinburgh gibi ehirlerde yaygn olan bu kent konutlar ne yazk ki hemen hemen ortadan kalkt. Fakat daha sonraki konut biimlerinde, bu tipin eitli mimari zellikleri yaad: sra evler, dz atlar, ince korniler, ta verandalar gibi. St. Lawrence Nehrinde bir kavak olan Montral, 20. yy bana kadar New York ile rekabet eden bir ticaret ehri kimliini devam ettirmitir. Tarihi alanda, Fransz dnemi kent morfolojisi korunmakla birlikte, yeni kurulan blgelerde St. Lawrence Nehrine dik gelen dzensiz bir zgara dzeni uygulanmtr(Harita 3). Ticari gelimelerin basks altnda yaplan kentsel geliim ve deiimler, 20. yy ortalarnda Mount Royal ile surlarla evrili olduu bilinen tarihi kent arasnda kalan blgedeki tarihi yaplarn yklarak yerine ok katl, modern binalarn ina edilmesine sebep olmutur. Peker8, 1930lardan sonra oluan deiimi yle anlatmaktadr; ... zengin aileler West-
mount ve Outremonta g ettiler. Dzinelerce yksek apartman ina edildi ve daha ok sayda konak yklmaya baland... Byk konaklarn bir ou merkezdeki youn yaplamann basks altnda ykld. Ayakta kalanlar konsolosluk, kondominium, os, zel kulp ve hatta manstr olarak kullanlm, bir ksm da Royal Victoria Hastanesi ve McGill niversitesi Vakarna verilmi, faklte, hastane ve ynetim binalarna dntrlmtr. Yeni sahipleri evlerin iini deitirmi ve hatta bozmutur.
Harita 1. Fransz dneminde Montreal kenti. 1758 ylnda izilmi olan haritada surlar, sokak dokusu ve yaplar grlmektedir.
Harita 2. 19. yzyl ngiliz dneminde Montreal kenti. Surlarn yok olduu ve yeni caddelerin ald grlmektedir.
Resim 1. Ramusio tarafndan izilen Hochelaga yerleimi (Spendlove, 1958: 91)
Resim 2. Zengin tccarlarn oturduu Great St. James Caddesinden bir grnm. 1850de John Murray tarafndan resmedilmitir.
35
Harita 3. 19. yzyl kentin sokak dokusu. Yeni alan cadde ve sokaklarn St. Lawrence Nehrine dik gelen dzensiz bir zgara sistemini takip ettii gzlenmektedir.
Kentin bir metropol olarak geliimi 20. yyn ikinci yarsnda da devam etmitir. zellikle Habitat 67 ve Expo-67 nin Montralde dzenlenmesi ve 1976 Olimpiyat oyunlarnn burada gerekletrilmesi kentin geliimine katl salamtr. Kuruluundan itibaren ziki, idari ve sosyal yapsndaki deiimler ve geliimlerle bir metropol kente dnen Montral, gnmzde sahip olduu kltr varlklarnn korunmas ve sunumu iin youn almalar gerekletirmektedir. MONTREAL KENTNDE KORUMA ALANININ OLUUMU VE YAPILANMASI Montraldeki koruma bilinci 1858 ylnda kurulan Tarih Kurumu (Socit Historique) ile balamtr. Kentte bu balamda kurulan ilk Frankofon sivil toplum kuruluu olan kurumun yneticiliini kentin ilk belediye bakan Jacque Viger yapmtr9. Kurum, koruma ile ilgili toplumsal bilinlendirme faaliyetlerinde bulunmu ve Mount Royalin korunmas ile ilgili kentte bir duyarlln olumasnda etkin rol oynamtr. Dernein faaliyetlerini takiben 1862 ylnda Montral Eski Para ve Arkeoloji Kurumu (Socit darchologie et de numismatique de Montral) kurulmutur. Sivil toplumda koruma bilincinin oluumuna ynelik yaplan almalarn yannda, koruma ile ilgili ilk kanun 1922 ylnda Tarihi veya Sanatsal Bir Nitelii Olan Antlarn ve Sanat Objelerinin Korunmasna likin Kanun (Loi relative la conservation des monuments et des objets dart ayant un intrt historique et artistique) olarak karlmtr. Bu kanun erevesinde 1929 ylnda Fransz dnemi yaps olan Chteau Ramezay Montralin ilk tarihi ant olarak snandrlmtr10. Kanuna gre 1952 ylna kadar Montralde tarihi veya sanatsal nitelii olduu kabul edilen antlarn snandrlmalar yaplmtr.
1952 ylnda, mevcut kanun, Tarihi ve Artistik Objeler, Yerleimler ve Antlarla lgili Kanun (Loi relative aux monuments, sites et objets historiques et artistiques) olarak revize edilmitir. Revize edilmi yeni kanunla beraber koruma kapsamna, ant ve objelere ek olarak, yerleim yerleri de dhil edilmitir. Bu kanunla beraber bu zamana kadar yaplan parac koruma anlaynda kapsaml deiimler olmaya balamtr. Bu deiimler erevesinde, 1962 ylnda Eski Montralde yaplan kt koruma almalarna zm retmek iin, belediye bnyesinde, kentin ilk belediye bakannn adn tayan, Viger Komisyonu (Commission Viger) isimli bir danma birimi kurulmu, 1964 ylnda Eski Montral tarihi blge olarak ilan edilmi ve 1965 ylnda Eski Montral iin bir Master Plan nerisi yaplmtr. 1970-1980 yllar arasnda Eski Motreal tarihi evrenin korunmas asndan nemli gelimeler olmutur. 1963de Qubec hkmetince onaylanan Qubec Kltrel Mlk Yasas (Cultural Property Act), 1972 ylnda Kltrel Eserler Komisyonunun (Commission des biens Culturels) kurulmasyla beraber Montralde de uygulanmaya balamtr. Yasa; tarihi ant, tarihi blge, tarihi sit alan, arkeolojik mlk ve doal blgenin korunmasna ynelik tanmlamalarda bulunmaktadr11. Kltrel Eserler Komisyonunun kuruluunu takiben 1973 ylnda Montrali Korumak (Save Montral) ve 1975 ylnda Montral Miras (Hritage Montral) isimli kurulular kurulmutur. 1979 ylnda ise Kltr Bakanl ile Montral kenti arasnda Eski Montralin ve Montral mirasnn korunmasna ynelik bir anlama yaplmtr. 19792005 yllar arasnda alt defa yenilenen anlamayla miras koruma ve kltrel geliime aktarlan bte 200 milyon Kanada Dolarn gemektedir12. 19801990 yllar arasnda halkn tarihi evre korumaya katlm, sit alanlarnn belirlenmesi, korumayla ilgili kurum ve kurulularn oluturulmas, Montral mimari envanterinin karlmas gibi konu balklarnda almalar yaplmtr. Halkn Montral mirasna kar duyarllnn arttrlmas amacyla Montral Kentsel Komitesi tarafndan Geleneksel Mimarinin Repertuar (Rpertoire darchitecture Traditionnelle) isimli 14 ciltlik dergi yaynlanmtr. 1981 ylnda Montral Tanmaz Mimari Miras Kurumu (Socit Immobilire du Patrimoine Architectural de Montral) kurulmutur. Yine ayn yl, Saraguay aalk alan Montralin ilk doal siti ilan edilmitir. 1986 ylnda Kltrel Mlk Yasas belediyelere kendi miraslarn koruma yetkisi vermek zere revize edilmi ve Montral,
36
Outremont ve Westmount gibi byk belediyeler bu deiimle kendi miraslarn korumak asndan avantajl bir dneme girmilerdir13. Yasadaki deiiklie dayanarak Montral belediyesi 1987de Kltrel Eserlerin Korunmas in Montral Danma Komitesini (Comit consultatif de Montral sur la protection des biens culturels) kurmu ve Mount Royal miras alan olarak snandrlmtr14. 19901992 yllar arasnda Montralin ilk Kentsel Master Plan hazrlanmtr. 1996 ylnda ise, kentin korumas ve geliimiyle ilgili olarak Montral Gelime/mar Kurumu (Socit de dveloppement de Montral) kurulmutur15. 2000li yllara gelindiinde Montral Miras Kurulu (2002) nun oluturulmas ile Montraldeki koruma yaklamnn doal, kltrel, somut ve somut olmayan deerlerin halkn katlm ile korunup gelecee aktarlmas hedeenmitir. 2002 ylnda Qubec hkmeti tarafndan karlan Doal Miras Koruma Kanunu (Loi sur la conservation du patrimoine naturel) ile Mount Royal miras alanndan karlp tarihi ve doal sit alan olarak tescillenmitir. Montral kentinde sivil giriimlerle balayan koruma faaliyetleri yine halkn katlm ve resmi birimlerin uygulamalaryla devam etmektedir. Montralde tarih iinde ant ve obje korumasndan, yerleim, doal ve kltrel varlklarn tm somut ve somut olmayan deerlerini ierecek ekilde korunmas anlaynn gelitiini grmekteyiz. Fransz ve ngiliz dnemlerine ait kltr varlklarnn ounu kaybetmi olan Montral metropolnn gemiten kalan en nemli miras phesiz Eski Montralin morfolojisidir. Eski kent sokak dokusu yeni kentin oluumunda referans olmu ve dzen yeni kentte de byk oranda devam etmitir. Az sayda kalan kltr varlklarnn korunmasna ynelik edinilen sosyal bilinlenme ve oluturulan yasal aralar ile Montraldeki koruma faaliyetlerini yrten resmi kurumlar (Federal Hkmet, Yerel Hkmet ve Belediye) ve sivil kurumlar metropoliten kentin kltr varlklarna ynelik oluturduu basklara karn Montral mirasn en iyi biimde korumaya ve sunmaya almaktadrlar. MONTREAL METROPOLNDE MEVCUT TARH EVRENN KORUNMASI VE SUNUMU Yukarda da belirtildii gibi, tarihi kent dokusu Mount Royaln gneyinde, St. Lawrence Nehri kysnda yer almaktadr (Harita 4). Surlarla evrili olduu bilinen bu alandaki kltr varlklarnn ou 19.yy. ngiliz hakimiyeti dneminden kalmtr. Bununla birlikte az sayda Fransz dnemine ait antsal
yap da gnmze ulamtr. Chteau Ramezay ve Notre- Dame Bazilikas Fransz dnemine ait rneklerden saylabilir (bkz. Harita 4). Surlarla evri bir liman kenti olan Eski Montral, zaman iinde surlarn ykm ve kent sakinlerinin 20. yy. ortalarnda yeni kente doru g etmelerinin etkisiyle knt alan haline gelmitir. Bu alanda gerekleen ziki ypranma ve sosyal deiime zm olarak 1980den sonra Federal Hkmet ve Yerel Hkmet ortakl ile Eski Montrali iyiletirme, sallatrma almalar balamtr. Bu almalarn nceliini hzla ypranan kltr varlklarnn onarlarak yeniden ilevlendirilmesi oluturmaktadr. Bu balamda, 18. yydan kalan yaplar restore edilerek restoran ve butiklere dntrlm, zellikle turistlerin youn olarak geldii Notre-Dame ve St-Paul Caddelerinde yer alan yaplar yeniden ilevlendirilmitir (Resim 3). Restoran ve butik gibi yeni fonksiyonlarn yannda, Eski Kentte bulunan antsal nitelikteki yaplar ve alanlarn bir ksm zgn ilevini devam ettirerek, bir ksm ise yeni ilevler yklenerek korunmulardr. rnein; Montralin 11. Valisi Claude de Ramezay tarafndan 1702 ylnda ina ettirilen Chteau Ramezay gnmzde mze olarak kullanlmaktadr. Ramezayn Fransa-Normandy zlemi ile
Resim 3.19.yy.da Notre-Dame Caddesinden bir grn
Harita 4.Tarihi kentin gnmzdeki haritas
37
memleketindeki atolara benzeyen bir yap yaptrma istei sonucu ina edilen yapda, gnmzde, Montralin 18. yy gnlk yaamn anlatan kalc sergi ile geici sergiler bulunmaktadr. Kanadann ilk bankas Montral Bankas da gnmzde 19. yy bankalarn anlatan bir mze olarak kullanlmaktadr (Resim 4). 1903 ylnda ina edilen itfaiye binas ise, gnmzde yerlilerin yaad dnemden gnmze kadar geen srete Montral tarihini gnlk yaam vurgusu zerinden anlatan bir mze olarak hizmet vermektedir (Resim 5). zgn ilevini devam ettiren antsal nitelikteki yaplarn banda Kuzey Amerikadaki en grkemli kiliselerden biri olan Notre- Dame Bazilikas gelmektedir (Resim 6). ehrin 1829 yl Katolik dnemi rneklerinden olan Bazilika, dini yap olmas nedeni ile ilevini devam ettirmektedir. Bununla birlikte, turistler iin de nemli bir ziyaret yeridir. Alan leindeki yeni ilevlendirmeye eski liman (vieux-port) rnek olarak verilebilir. 19. yy da Ku-
zey Amerikadaki en nemli limanlardan biri olan eski limann 20. yy balarnda nemini yitirmesi sonucu, blgede yaplan iyiletirme almalar kapsamnda, 1980lerin sonunda bu alan kentlinin ve ziyaretilerin kullanmna ak bir park haline dntrlmtr (Resim 7). St. Lawrence Nehri boyunca oluturulan park, tarihi ehri Nehre balayan geni bir aklk oluturmutur. Park dzenlemesinin yan sra iskelelerden biri Montral Bilim Merkezi (Center des Sciences de Montral) olarak kullanlmaktadr (Resim 8). zgn ilevini devam ettiren alanlardan biri Palace dArmes meydandr. Palace dArmes meydan Montral Bankas (Banque de Montral) ve NotreDame Bazilikas ile tanmlanan Fransz dneminden beri varln srdren tarihi bir meydandr ve gnmzde de meydan olma niteliini devam ettirmektedir. (Resim 4) Kentin surlarna ait kalntlar ise birka yerde izlenebilmektedir. Belediye binas nndeki alan surlar sergileyen halka ak bir park (Champ de Mars) olarak dzenlenmitir. (Resim 9) Modern ehir merkezi ise Mount Royal ile tarihi kent arasnda gelimitir. Tarihi yaplarn yklarak yerine yeni yap ina edilmesi ile gelien bu alanda, 1950lere kadar ok katl bina yapmna onay verilmemi, 1950 sonrasnda yksek binalar yaplmaya balanmtr16. Montraldeki ok kat-
Resim 4. Montral Bankas ve Palace dArmes meydan
Resim 5. Centre dHistoire de Montral (eski itfaiye binas)
Resim 6. Notre- Dame Bazilikas
38
l yaplarn ncs Palace Ville Mariedir (Resim 10). Ha plan emasna sahip olan ve 1962 ylnda tamamlanan 46 katl yap, osler ve alveri birimlerinden olumaktadr. Yeraltnda tasarlanan alveri birimleri ile Montraldeki Dnyann en byk yeralt kentinin olumasnn temelini oluturmutur ve farkl bir biimlenmeyle Montralin tarihi kent dokusundan ayrmtr. (Resim 11, 12) Palace Ville Marie ve ardndan ina edilen ok katl yaplar ile kentin tarihi sileti deimitir (Resim 13). Mount Royal ile tarihi kent arasnda gelien ok katl yaplar tarihi kentten olduka farkl bir lek sergilemektedir. Az katl tarihi yaplarn hemen arkasndan ykselen ve ina edildikleri blgedeki tarihi yaplarn yklmasna neden olan ok katl yaplar, zgn tarihi dokuyu bozuyor olmakla birlikte, kendi dnemlerinin mimari anlayn ve nc yaplarn iermesi ile kente farkl deerler de katmaktadr. rnein, tarihi kentin kuzeyinde yer alan Montral Kongre Merkezi (The Palais Des Congrs De Montral), zgn mimari zellikleri ile kente yeni grsel ve estetik deerler sunmaktadr (Resim 14). Dier taraftan, son 50 ylda gelien bu alanda gkdelenlerin ve yeni yaplarn arasna skm tarihi yaplar da bulunmaktadr (Resim 15). Bu blgede hzl geliim ve deiim srecinde tarihi konutlar da zgn ilevlerini kaybederek otel, kafe veya restoran olarak yeniden ilevlendirilmilerdir (Resim 16). Geliimin getirdii glerle blgeye gelen yeni kiiler, kendi kltrlerini de getirerek Montralin kltrel eitliliini arttrarak yeni kazanmlar salamtr. Modern ehir merkezinde gelien in Mahallesi, mimari yaplar ve sunduu geleneksel yemekleri ve yaam biimi ile kentin gnmzdeki kltrel eitliliini yanstmaktadr. (Resim 17) Montraldeki koruma altndaki modern yaplara rnek olarak Expo-67 ve Habitat 67 binalar ile Olimpiyat Park verilebilir. St. Lawrence Nehri
Resim 8. Montreal Bilim Merkezi (Montral Science Center)
Resim 9. Sur kalntlarnn izlenebildii park (Champ de Mars)
Resim 7. Tarihi limann olduu alanda St Lawrence Nehri Boyunca oluturulan park
Resim 10. Ieoh Ming Pei ve ortaklar tarafndan tasarlanan Palace Ville Marie
39
Resim 11. Palace Ville Marie - yeralt alveri birimlerine ini
zerindeki Sainte-Hlne adasnda yer alan Expo67 iin ina edilen yaplar Montralin modern bir kent olarak geliiminde nemli rol oynamtr. Expo-67 iin ina edilen yaplardan en nemlilerinden biri Amerika pavyonu Biosphredir (Resim 18). 1976 ylnda geirdii yangndan sonra kapanan yap 1980 ylnda Environnement Canada tarafndan evre mzesi olarak dzenlenmi ve kullanma almtr. Habitat 67 kapsamnda ina edilen ve mimarlk tarihine gemi olan prefabrik kplerden oluan Habitat konutlar halen konut ilevini devam ettirmektedir (Resim 19). 1976 Yaz Olimpiyat oyunlar iin ina edilen Olimpik Parkn bir blm gnmzde mze olarak kullanlmaktadr. Velodrom olarak ina edilen Biodme ise, gnmzde Doa Mzesi olarak kullanlmaktadr (Resim 20). Montral Kulesi ise ziyaretilerin kullanmna almtr. Kule yzeyindeki funikler yardm ile klan seyir alannda, 175 m. ykseklikten Montralin izlenmesine olanak sunulmaktadr (Resim 20)
Resim 12. Montral yeralt tnellerinden grn
Gnmzde tarihi yaplarn kullanmna baktmzda, bu k ve iyiletirme dnemi sonucunda zgn ilevlerin ve zgn kullanmlarn kaybolduu grlmektedir. Bir metropol olarak gelien
Resim 13. Tarihi kent ile Mount Royal arasnda ykselen ok katl binalar ve arkasnda grnen Mount Royal ile oluan yeni kent silueti Resim 15. ok katl binalarn arasna skm tarihi yaplar
Resim 14. Montral Kongre Merkezi
Resim 16. Restoran ve kafe olarak ilevlendirilen konut yaplar
40
ve ticari gelimelere bal oluan hzl kentsel dnmler sonucunda, Montral tarihi kenti, zgn biimlenmesi ile deien yaam ihtiyalarn karlayamamtr. Kk kentlerde, deien yaam koullarna uyamama sorunu ile karlalan tarihi alanlarn yaad terkedilmiliin yerine, hzla deien ve gelien bir metropoln paras olarak Montral tarihi kenti, yeni yaamn getirdii ihtiyalar erevesinde ilevsel deiikliklerle yaamna devam edebilmitir. Bu yok olma ve deiimin yannda oluan yeni evrede, korunmaya deer birok modern yap bulunmaktadr. Bu yaplar da tarihi evrede olduu gibi benzer ilev deiikliklerine uramaktadrlar. SONU 17. yy da Franszlar tarafndan kurulan Montral, 18. yy.da cora konumu nedeni ile nemli bir kent halini alm ve 20. yy bana kadar da New York ile rekabet eden bir ticaret ehri olmutur. St. Lawrence Nehri kysnda liman kenarnda gelien tarihi kent, zaman iinde Mount Royale doru genilemi ve 20. yy ortalarnda Montralin bymesi ile tarihi merkez knt alan haline gelmeye balamtr. 1980lerden sonra bu blgede dnm projeleri gerekletirilmi. Eskiden surlarla evrili olduu bilinen, liman evresinde gelien tarihi kent dokusu daha ok 19. yy yaplar ile korunarak gnmze ulaabilmitir. Bununla birlikte metropol olmann getirdii hzl deiim ve geliimler sonucunda bu alandaki yap ve alanlarn byk ksm zgn ilev ve kullanmlarn kaybetmi, tarihi evrenin sosyal yaps deimitir. Tarihi alan gnmzde sadece ziksel yaps ile korunabilmektedir. Tarihi yaplara verilen yeni ilevlere bakldnda, ou antsal yapnn Montralin tarihini anlatan, kltrel yaamn sergileyen mzelere dntrld grlmektedir. Bu erevede, kaybolan geleneksel yaamn ve yaam biimlerinin, tarihi yaplarn iinde dzenlenen mzelerle korunmaya ve gelecek kuaklara aktarlmaya alld sylenebilir. Mze gibi kltrel ilevler yklenen tarihi yaplarn yannda, restoran, kafe, dkkn gibi yeni ilevler yklenen kltr varlklar da bulunmaktadr. Bu yaplara yklenen ilevin, kltr varlklarn meknsal ve ziksel deerlerine zarar verdii gzlenmektedir. Yerel Hkmet veya Belediye tarafndan tescilli bile olsalar, i mekn mdahalelerine izin veren koruma anlay sonucunda, cephesi korunmu ii tamamyla modern bir kimlie kavumu kltr varlklarnn olutuunu sylemek mmkndr.
Resim 17. in Mahallesine giri
Resim 18. Biosphre, evre Mzesi
Resim 19. Habitat 67 Konutlar
Resim 20. Biodme (Doa Mzesi) ve Montral Kulesi
41
Tarihi kent ile Mount Royal arasndaki alanda oluan yeni Montral yerleimi, tarihi dokunun ziksel ve meknsal niteliklerinin kaybolmasna neden olmutur. Yksek, modern yaplarn arasnda skp kalm, dokuda serpilmi gibi duran kltr varlklar bir btn oluturabilecek referanslar iermeseler de, mevcudiyetleriyle tarihsel evreye ynelik bilgiler sunmaktadrlar. te yandan, yeni Montral yerleiminde var olan yaplar, kente modern mimarlk adna yeni deerler kazandrmaktadr. Eski kentle yeni kent arasndaki gei, mimarlk anlayndaki deiimin, nc boyutta alglanmas olarak yorumlanabilir. Deien, gelien, korunan ve yeni deerler eklenen yaps ile Montral olduka dinamik ve eitlilik ieren bir mimari evre sunmaktadr. Metropoliten kentin dinamikleri arasnda kltr varlklarnn korunmas sorunsal ile kar karya kalan korumayla ilgili tm resmi ve sivil kurumlar, bu sorunsal amaya ynelik olarak halkn katlm, bilinlendirilmesi, yeniden ilevlendirme, kltr varln kentsel mekna dhil etme ve sunma gibi eitli koruma yaklamlaryla mevcut kltrel deerlerini gelecek nesillere aktarmaya almaktadrlar.
14
A.g.e. A.g.e. A.g.e., s.165
15
16
KAYNAKA
Peker, A.U. Montrealin Miras, Her Dem Yeil Yaprakl Bir Aa Cevat Erdere Armaan, der. N. ahin Ghan, Mimarlk Fakltesi, ODT, Ankara, 2003, s.155-177. Spendlove, G. The Face of Early Canada, The Ryerson Press, Toronto, 1958. Montral Heritage Council, Heritage At The Heart of Montral Life and Culture, Activity Report and Courses of Action, Montral, 2003. Leacock, S. Leacocks Montral, Mcclelland and Stewart Limited, Toronto, 1963. http://www.collectionscanada.gc.ca www.davidrumsey.com http://www.vieux.montreal.qc.ca/images/pdf/loc_3a.pdf
RESMLERN KAYNAKALARI Resim 1. Spendlove, 1958: 91
DPNOTLAR
1 S. Leacock, Leacocks Montral, Toronto:Mcclelland and Stewart Limited, 1963, s.11. A.U. Peker, Montralin Miras, Her Dem Yeil Yaprakl Bir Aa Cevat Erdere Armaan, (Der. ahin Ghan N.), ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 2003, s.157. 2
Resim 2. Spendlove, 1958: 143 Harita 1. David Rumsey Collection www.davidrumsey.com 10.05.2009 Harita 2. www.davidrumsey.com 10.05.2009). Harita 3. David Rumsey Collection www.davidrumsey.com 10.05.2009 Harita 4. http://www.vieux.montreal.qc.ca/images/pdf/ loc_3a.pdf Resim 4. Spendlove, 1958: 93
S. Leacock, a.g.e., s.16. A.g.e. A.U. Peker, a.g.e. A.g.e. http://www.collectionscanada.gc.ca (10.05.2009) A.U. Peker, a.g.e., s.158. A.g.e., s.158.
Montral Heritage Council, Heritage At The Heart of Montral Life and Culture, Activity Report and Courses of Action, 2003.
9 10
A.g.e., A.U. Peker, a.g.e., s.163. A.U.Peker, a.g.e. Montral Heritage Council, a.g.e. A.g.e., A.U.Peker, a.g.e.
11
12
13
42
FRANSADA KORUMA OLGUSU VE KORUMA MEVZUATININ GELM
Nazl Songlen, ehir ve Blge Planlama rencisi, ODT Mimarlk Fakltesi
Koruma olgusu, zellikle kinci Dnya Savandan sonra, modernizm ile birlikte gittike tahribata urayan doal ve tarihi evreler ile yaplarn korunmas ve daha sonraki nesillere aktarlmasn; bu alan ve yaplarn barndrd bilgi deeri, enderlik deeri, evrensel olma deeri gibi niteliklerinin gelecek nesillere kadar tanmasnn amalanmas kirleriyle gelimitir. Bu alma, Fransada koruma olgusunun geliiminin ve buna bal olarak koruma mevzuatnn evirilme srecinin deerlendirilmesi yaplmaktadr. Bu erevede, Fransada koruma konusuna ilikin giriimlerin ve yasal dzenlemelerin tarihsel geliiminden bahsedilmektedir. almann devamnda da Pariste Le Marais blgesindeki koruma plan sreci tartlarak kentsel sit alanlarna ilikin mevzuattaki yaklamlarn planlara nasl yansd ve planlama srecinde dikkat edilen konular tartlacaktr. Bu balamda, alma drt ana balk altnda aktarlacaktr. Fransada Koruma Olgusunun ve Tarihi evre Kavramnn geliimi, Fransada Koruma Mevzuatnn geliimi ve ierikleri, rnek kent; Paris-Le Marais Koruma Planlar ve sonu ksmnda da deerlendirmenin olduu son blm bulunmaktadr.
FRANSADA KORUMA OLGUSUNUN VE TARH EVRE KAVRAMININ GELM Fransa, tespit edilen en eski kentsel izlerin Antik Roma Dnemine ait olduu, bu anlamda 2000 yllk tarihe sahip olan bir lkedir. Koruma zerine ilk giriimler, kiilerin zel giriimleriyle gereklemitir. Bu balam da ilk defa, 1533 ylnda, I.Franois, Nimes kentini gezerken, kenti ok beenmi ve kentteki btn antsal yaplarn korunmas iin emir vermitir. Devam eden yllarda da, devlet grevlileri dnda kiiler de antsal yaplarn korunmas zerine giriimlerde bulunmutur. Fransa tarihindeki nemli olaylardan olan Fransz Devrimi de bu anlamda hem ykc hem de nc olmutur. Dinsel fanatizme ve monariye kar duran devrim, bu kirleri sembolize eden yaplarn da yamalanmasna, yaklmasna ve yklmasna neden olmutur. Bu gelimeyle birlikte, devrimin ikinci ylnda hazrlanan iki kararnamede, Cumhuriyetin mal olan btn yaplarn korunup dkmlerinin karlmasna karar verilmi ve eski eserlerin sadece emanetileri olduklar zerinde durulmutur. Bu hareketler, Fransada koruma konusundaki ilk gelimelerdir. Bu gelimelerden sonra, 1884 ylnda, Alexandre Lenoirn, en nemli olarak nitelendirdii sanat
43
eserleri toplanm ve Fransz Antlar Mzesi (Le Muse des Monuments Franais) kurulmutur1. XIX. yzyldan bahsederken, koruma konusunda giriimlerin yasallama abasnn yannda bir yandan da sanayilemeyle, tarihi kent merkezlerinin tahrip edilmeye baland grlmektedir. 1816 ylnda, leri Bakanl, antlarn korunmas ve dkmlerinin karlmas iin genelge hazrlamtr. Bu yzylda, yasal ereveden te, aydnlarn da korumaya ynelik kiisel giriimleri vardr. Bu ykmlar zerine Victor Hugonun Fransann Antlarnn Yok Edilmesi makalesinde, yaplarn kullanm ve gzellik deerleri olduundan ve kullanmn mlk sahibine, gzelliin herkese ait olduu tespiti yaplmaktadr. KORUMA MEVZUATININ GELM VE ERKLER Korumaya ynelik ilk yasal dzenlemenin 1887 ylnda gerekletii bilinmektedir. Ancak bunlarn ncesinde, 1830 ylnda ilk yasal nlem olarak, Fransadaki btn antsal yaplarn dkmlerinin konu hakknda yetkin bir kii tarafndan karlmas ve nasl bir onarm gerektiine dair rapor hazrlanmas ve bununla birlikte, Tarihi Antlar Genel Mfettiliinin kurulmasna ynelik almalar yaplmtr. Bunun zerine Tarihi Antlarn Korunmas Genel Mfettilii kurulmutur ve bu mfettilik, 1837 ylnda Tarihi Antlar Milli Komisyonuna dntrmtr. 1887 ylna gelindiinde, hazrlanan bu nlemler yasalatrlm ve bu yasa, 1889 ylnda eklenen birka kararnameyle glendirilmitir. 1906 ylnda ise sit alanlarnn korunmasna ilikin yasa karlmtr. Bu yasann nemi, daha ncesinde antsal yaplarla snrl kalan koruma anlaynn, yap leinden kurtulmas ve sit kavramnn getirilmesini salamasdr. 1913 tarihinde de ayr bir yasa karlr. Bu iki yasa, korumann rgtlenmesine dair bir biim belirlemektedir. Koruma alan, blge ve alt blgeler olmak zere iki ayr kola ayrlmtr. Tanmlanan blge ve alt blgelerin banda vali ve o yreden seimle gelmi kiiler ve resmi grevliler bulunmaktadr. Yerel kiilerle birlikte, ayn zamanda sivil toplum rgtleri de koruma srecine katlmda bulunmulardr. Bylelikle koruma almalar, hem devletin denetiminde hem de yerel kiilerin ve sivil toplum rgtlerinin katlmyla demokratik bir biimde gereklemitir. 1930 ylnda getirilen yasada ise, doal yaplarn sanatsal, tarihi, bilimsel, gzel grnml ve nl sitelerin korunmasna ynelik trde ve ilk kez do-
al sit alan kavram ortaya kmtr. Ant kavram, insan eliyle yaplandan farkl bir boyuta gemi doal eleri de iermitir. 1941 ylnda 1913 tarihli yasaya eklenmek zere yeni bir yasa karlmtr. Bu yasada, toprak altnda gml olan kalntlara ilikin yaplacak her trl mdahalenin devletin denetimi altndaki arkeolojik kazlarla gereklemesi hkm getirilmitir. 1913 tarihindeki yasadan sonra 1943 ylnda, bu yasaya ek olarak antsal yaplar iin antsal yapy merkez alacak ekilde 500 m yarapl izilen daire iindeki imar hareketlerini Kltr Bakanl Blge Yetkilisince denetlenecei 500 metre kural getirilmitir. Bylelikle, antsal yaplarn evresine dair dzenlemeler iin ilk giriimlerde de bulunulmutur2. Birbirini btnler ekilde eklemlenerek gelien bu srecin sonrasnda, koruma konusuna apayr bir bak getiren Malraux Yasas 1962 ylnda kabul edilmitir. Malraux yasas, sil batan getirilen bir yasa olmam, 1915 tarihli yasaya yaplan eklemelerle ekillenmitir. Modernizmin etkili olduu bu geleneksel kent dokularnn salksz koullar sunduu ne srlerek bu alanlarn yklmas sz konusu olmutur. zellikle, 2. Dnya Sava sonrasnda kentlere artan gle birlikte yeni konut ihtiyac zerine geleneksel kent dokular, merkezde yer almalar sebebiyle emlak sektr ve mteahhitler iin ykp yerine yeni konut retmek asndan ekici alanlar haline gelmitir. Malraux yasasnn nemi, koruma konusunda ilke belirleyici olmas ve sistematik bir biimde hem planlama srecinin hem de aralarn emasn belirlemesidir. Yasaya gre, koruma alan; zerinde, tamamnda veya bir ksmnda restorasyon vb. tasarruarda bulunabilecek tarihi, estetik nitelie sahip yaplar btn veya doal alanlardr. eklinde tanmlanmaktadr. Bu tanmda koruma alan iin herhangi bir snandrma yaplmamakta, ayrca doal ve tarihi evreler birbirinden koparlmamakta, ayn tanm zerinden koruma politikalar gelitirilmektedir. Dolaysyla, bu tanm, ayn zamanda planlama sreci iin de olanaklar yaratmaktadr. Mevzuattaki bu genel tanm, koruma alanlarna ilikin btncl bir tanm vererek aslnda planlama srecinde plana kar, btncl bir yaklam salanmasna da olanak vermektedir. Fransada Koruma plan ve uygulama sreci incelendiinde, ilk olarak koruma alanlarnn ne e-
44
kilde saptanaca tanmlanmtr. Bu balamda, koruma plannn yaplaca kentteki sorumlu Belediye Meclisinin Kltr Bakanlna bavurmas gerekmektedir. Bylelikle, belediyelerin kendi giriimleriyle plan yapma yetkisi ortadan kaldrlm olmaktadr. Bylelikle, hem koruma ilke, plan ve stratejileri hazrlanrken sistematik bir srecin takip edilmesi salanmakta, hem koruma harcamalarnn ok byk ksmnn devlet tarafndan karlanmas sayesinde belediyeler plan yapmaya zendirilmekte ve bu yaklam da koruma alannda yatrm olanaklar sunulmaktadr. 1. Koruma plannn hazrlanma sreci de zetle, drt blmden olumaktadr. Koruma Alannn Ayrlmas ve Snrlarnn nerilmesi: Belediye Meclis Karar alr. Koruma Alanlar Ulusal Komisyonu bu karar inceler ve gr bildirir. 2. Koruma Alan hdas ve Snrlarnn Mimarlk ve ehircilikten Sorumlu Devlet Bakanlnca onay: Uzman bir mimar- ehir plancs belediye tarafndan belirlenir. Plan, devletin nerdii uzmanlar, sivil toplum rgtleri ve belediye temsilcilerince oluturulan yerel komisyon tarafndan incelenir. Belediye Meclisi tartr ve onaylar. Koruma Alanlar Ulusal Komisyonu (Commission Nationale des Secteurs Sauvegards) neri koruma plann inceler ve onaylar. Koruma plan, raporu ve ekleri askya kartlr ve halka sunulur. 3. Koruma Plannn, Hukuki tirazlara Belge Oluturmas amacyla Valilik Karar ile Yaymlanmas Halktan gelen itiraz varsa, itiraz yerel komisyon tarafndan incelenir. Belediye Meclisi tekrar karar alr. Koruma Alanlar Ulusal Komisyonu plan ve eklerini ikinci kez inceler ve kararn bildirir
4. Koruma Plannn Devlet Konseyi Tarafndan Onay ve Resmi Gazetede lan Gerektii koullarda, plan revizyonu yaplr ve plan ayn srelerden geer; ancak basit deiiklikler 2. ask sresinde itirazlara neden olmam ise KAUK gr ile plan onaylanr. Fransada koruma alann belirlenmesinden plann kabul edilmesine kadar ileyen izlek yukardaki gibi zetlenebilir3. Bu sistem, hem plannn koruma ilkeleri erevesinde denetlendii hem de halkn ve sivil toplum rgtlerinin katlm ve kir bildirimleriyle demokratikletii dinamik bir sreci ortaya koymaktadr. Dolaysyla, plan srecinde halkla birlikte, halk iin ilkesi benimsenmitir. Plann alan belirlendikten sonra Kltr Bakanl nn uygun grd uzman mimar-kent plancs ve ekibi, belediye bakann atamas sonrasnda da valinin onayndan geerek plann melli durumuna gelmektedir. Sonrasnda plan hazrlama sreci balamaktadr. Malraux Yasas, bu srecinde ana balklarn belirlemitir. Ancak, yasa, her plann uyguland yerin kendisine has zelikleri olaca varsaymndan yola karak balklar konusunda esnektir. Bu balklar srasyla; Kentsel Morfoloji, Arsa ve Emlak Piyasas, Nfus ve Aile Durumu, Sosyal Morfoloji, Kentsel levlerin Yaps, Donat, Kentsel levselliin Geliimi ve Sentez blmleridir. Hazrlanan bu almalar, ehir plancs-mimar ile birlikte, sosyolog, kent iktisats, corafyac gibi konuyla ilgili meslek alanlarnda uzmanlam kiilerin de deerlendirmesinden gemektedir. Plan kararn oluturma aamasnda da bu kiiler ortak bir alma ortaya koyarlar. Dier bir deyile, sentez ksm almann en nemli kararlarn retildii blm olarak ekillenmitir. Plann ierii incelendiinde, yukarda gruplandrlm ettlerin yan sra, kentlerin kendine zel sosyal, ziki, ekonomik, vb. koullar gz nnde bulundurulmaktadr.(ekil 1) retilen kararlar koruma plannn yapld tarihi evrenin ve korunacak yaplarn planla birlikte ileriye dnk estetik ve ilevsel durumuna dair kodlardan olumaktadr. Koruma planlar, dier imar planlarndan farkl olarak, d cephe zelliklerinden mekan zelliklerine, i grnmne kadar, ayn zamanda da ilevsel zelliklerine ilikin karar retmektedir. Antsal yaplar, tescilli yaplar, ilev deiiklii gereken tescilli yaplar, yeni ilev atanan yaplar
45
ve deiiklik yaplacak olan yaplarn mlkiyet durumu gibi zelliklerin planlarda gsterilir. Esas olarak stnde durduu konular; arazi kullanmlarnn bir btn olarak ele almak ve plana gre gelime izleyecek alt blge alanlarn belirlemek, doal nitelii korunacak alanlar saptamak, kentsel dokunun eperinde tarihi olmayan alanlarda gerekleecek olan yaplamaya dair gelimelerin kentsel dokuya zarar vermesini nleyecek ekilde dengeleyici koruma kua alanlar tanmlamak ve son olarak tarihi dokuyu tamamlayc olabilecek mevcut yaplama alanlar zerine plan kararlar getirmek eklinde sralanabilir. zetlemek gerekirse, sz konusu plan raporunun iermesi gereken eler; korunacak tarihi dokuya ilikin tarihi, cora, blge iindeki konumu, ekonomik ve demograk yaps, mimarisi ve kentsel doku zeliklerini tanmlar, ileriye dair olmas gereken kentsel ilevler iin canlandrma politikalar, ama ve hedeerini belirler. Bunlara art olarak, tarihi kent dokusunun eperindeki yeni nitelikli konut dokusundaki imar faaliyetlerinin korunacak tarihi dokuyla uyumasna dikkat eder, aksi halde alnmas gerekli nlemleri belirtir. Plan raporunun ve plann ierii incelendiinde, retilmesi gerekli kararlarn, sadece tarihi evrenin ziksel zeliklerine ynelik olmad, ayn zamanda bu alanda yaayan insanlarn ve koruma alan dndaki blgenin dinamiklerinin de dikkate alnd bir planlama srecinin kurguland
anlalmaktadr. Bununla birlikte, planda retilen sonu sadece koruma snrlar ierisinde yer alan blgenin ziki zelliklerine ve restorasyon ilkelerine dnk kararlar retmemekte, blgenin canlandrlmasna ynelik politikalar da belirlemektedir. Dier bir deyile, koruma alan iin bir vizyon retmektedirler. Trkiyede uygulamada olan koruma amal imar plan, snrlanan alandaki sadece ziki evreye dair karar retmekte, ou zaman da sadece yap baznda uygulanacak restorasyon almalarna ynelik kodlar vermektedir. O blgenin sosyal dinamikleri gz ard edilmekte, yaayan insanlara ynelik gerekleememektedir. Ayn ekilde, Fransada kentin dier planlaryla, koruma plannn uyum salamas da koruma plannda dikkat edilen bir dier konudur. Bu konularn yan sra, Fransadaki koruma planlarna ilikin ortak bir dil kullanabilmek ve planlar aras kopukluu ortadan kaldrmak iin 21 maddeden oluan bir lejant da sunulmutur. (koruma snr, alt fonksiyon blgeleri, tamam veya bir ksm antsal nitelikli tescilli yap, korunacak cephe, ksmen veya tamamen korunmas gerekli, yklmas, mdahale ile nitelii deitirilmesi yasaklanan yap, vb) Bunun yan sra, planlarn uygulanma koullarn da tanmlayan Fransz mevzuat, ncelikle nazm imar plan ile koruma planlar arasndaki tutarsz-
Koruma Plan Btn (Nazm Plan, Plan Directeur) Hazrlanma ve Uygulamasnda Koruma Alan ve likiler emas
izlenecek istikamet ekil 1
Karlatrma
Kiilere dayal kaynaklar
46
lklar engellemeyi amalamaktadr. Bu balamda, koruma alan iinde sivil rgtlenmeler kurulmas, bylece plan srecindeki gecikmelerin, mdahalelerin ve ok balln azaltlmas hedeenmitir. Fransadaki koruma yasas, koruma alann snrlarnn izilmesinden planlama srecine, sonrasnda da plann uygulanmasna kadar geen srecin erevesini izmekle birlikte, uygulama srasnda gerekli mali destein ne ekilde salanacan da tanmlamaktadr. Ancak bu nansman modellerini belirleyen yasa, Malraux yasasna 1976 ylnda eklenmitir. Fransann yasasna gre, maliyeti, en yksek oranda devlet karlamaktadr, bylelikle belediyeleri de plan yapmaya tevik etmektedirler. Bu balamda mali model emas, Fransada koruma plan srecinde nemli bir alt balktr. Burada getirilen kararlardan biri, koruma alan iindeki yaplarn restorasyon ve onarm masraarna ilikindir. Bu masraar, gelir vergisinden 5 yllk bir zaman dilimine yaylarak kesilmekte, yap restore edildikten sonra 9 yl boyunca kiraya verilmesini art komaktadr. Bylelikle, hem yaplar restore edilip korunmakta, hem de konut ihtiyac karlanmaktadr. Mlk sahiplerinin o alandan kopmamalarn salamak iin koruma alannn yaknlarndaki yerlere tanmalar sz konusu olur. Bu ileyi, o dnemde Fransada bulunan lojman ve iyeri krizine iyi bir alternatif oluturmutur. Ayn zamanda, restorasyon masraarnn, gelir vergisinden 5 yla yaylarak dlmesi restorasyon kalite-
sini de artrmtr. Bununla birlikte, bu hareketlilik, inaat sektrn canlandrm istihdam artrmtr. Bununla birlikte, onarmlara devlet gider olarak para verirken, bu yenileme srecine katlan rmalardan, inaat malzemeleri sanayilerinden yani oluan ekonomik hareketlilikten kar salayan her kesimden vergi almaktadr. Bu yntemle devlet, masraarnn %80nini karlamaktadr. Bu sre iince alacak rmalar asndan da titiz bir yaklam sergilenmitir. Restorasyonu yrtecek olan rmann yeterliliinin valilik tarafndan tannm olmas gereklilii getirilmitir. Fransada, bu rmalarn seimi, plann zamanlamas ve organizasyonu gibi grevlerden sorumlu olan bir kurulu tanmlanmtr. AFU, Kentsel Arazi Dernei (Association foncieres urbaines), ilerin ne ekilde devam ettiini takip eden ve dzenleyen, tanmazlar olan mlk sahiplerinin ye olabilecei bir kurulutur. Bireysel giriimciler tarafndan yaplan restorasyon almalar vergi indiriminden yararlanmamakta, yanl ekilde yaplan restorasyon uygulamalar da cezai yaptrmlarla sonulanmaktadr. ( Resim 1) Dier bir taraftan, bu mali model, sadece konut ve konut-iyerleri iin kurgulanmtr. Baka bir deyile, eer btn yap iyeri olarak dzenlenmise bu modelden faydalanamamaktadr. Bu modelin amac, hem antsal yap dnda geleneksel mimariyi yanstan konutlar korumak hem de bunlar restore ettikten sonra konut ihtiyacn karlamaktr.
Resim 1. Restorasyon Mdahalesi ncesi(solda) ve Sonras (sada)
47
Malraux yasasndan sonra, 1975 ylnda Nora ve Evano tarafndan, Fransada konfor durumuna uymayan konutlarn iyiletirilmesinde ynelik, NoraEvano Raporu hazrlanmtr. Bu rapor sayesinde, Fransada zellikle sivil mimari mirasn korunmasnda ve kentsel evre dzenlemelerinde baarl rnekler ortaya kmtr. Bu rapor dhilinde, hem ok ciddi ve ayrntl veriler retilmi hem de konut iyiletirmelerine ilikin kamu-sivil rgtlenmeler eksenli model nerilmitir. Bu modeller erevesinde, ANAHevre yiletirilmesine ynelik Ulusal Ajans-(lAgence national de lAmlioration de lHabitat), OPAH evre yiletirmesine ynelik Programl alma- (lOpration programme dAmlioration de lHabitat), PACT-ARM evrenin Korunmas, yiletirilmesi, Restorasyonu ve Dnmesi- (Protection, Amlioration, Conservation et Transformation de lHabitat)lHabitat) gibi kamu-sivil ibirlii ile kurulan byk ve kk lekli rgtler kurulmutur. FRANSA BNA MMARLARIABF (ARCHITECTS DES BATIMENTS DE FRANCE) 1946 ylnda kurulmu olan ABF (Fransa Bina Mimarlar), kentsel kltr mirasnn korunmas konusunda uzmanlam teknik ve idari yar-zerk bir kurumdur. Temel ilevleri; kentsel ve doal sit alanlarnda verilecek olan inaat ruhsatlarn ve koruma planlarndaki arazi kullanm kararlarn onaylamak, koruma alanlarnn snrlarnn belirlenme aamasndan, plan hazrlklar ve onama srecine kadar ynlendirici bir grev stlenmek, sorumlu olduu blgede tarihi antlarn bakm ve restorasyonuyla ilgilenmek, projelendirme ve uygulama srecini denetlemektir. EVRE YLETRLMESNE YNELK ULUSAL AJANSANAH (LAGENCE NATIONAL DE LAM LIORATION DE LHABITAT) 1972 ylnda geleneksel konutlarn shhiletirilmesine ynelik almalardan sorumlu bir kamu kuruluu olarak kurulmutur. dari yaps, devlet temsilcileri, kiraya verilen yaplarn mlk sahipleri temsilcileri, kirac dernekleri temsilcileri, shhiletirme konusunda uzman dernek teslimcilerinin seimle kuruma katlmnn gerekletii tamamen zerk bir kurumdur. Bunun dnda dzenli yayn organ bulunmaktadr. 1975 ylndan nce ina edilmi kirada olan yaplarn sahiplerine uygun koullar yaratan bir tr yardm sand olarak tanmlanmtr. Yaplardaki onarmn %25-80i lANAH tarafndan karlanmakta, karlnda kiradaki %3,5lik art lANAHa verilmektedir.
EVRE YLETRMESNE YNELK PROGRAMLI ALIMAOPAH ( LOPRATION PROGRAMME DAMLIORATION DE LHABITAT) LOPAH tarihi sivil mirasn salklatrlmasnda bir etkinlik modeli olarak 1977 ylnda kurulmutur. Programn ierdii hedeer, konfor ve salk koullarn gnmz koullarna gre 6 milyon konutun iyiletirilmesi, evre dzeni ve donat asndan eksiklii olan yerleim blgelerinde yaayan alt gelirliler iin ayn artlar salayan nfus salanmas, evre dzeni ve donat asndan fakirlemi kentsel kamu meknlarnn iyiletirilmesi eklinde sralanabilir. LOPAH, mlk sahipleri, belediyeler, valilik ve lANAH tarafndan yaplacak bir szleme sonucunda sz konusu iyiletirme projelerini gerekletirebilmektedir. Model, sosyal kalknmay temel alan bir modeldir; ancak yaplan baarl uygulamalar, blgede yatlarn artna neden olabilmekte, bu da dar gelirli kiilerin bu alanlarda kimi zaman barnamamasna sebep olmaktadr. EVRENN KORUNMASI, YLETRLMES, RESTORASYONU VE DNMES-PACT-ARM (PROTECTION, AMLIORATION, CONSERVATION ET TRANSFORMATION DE LHABITAT) LHABITAT) 1951 ylnda tam olarak bugnk eklini alan kurum, Fransada tarihi kent dokusunun iyiletirilmesinde koordinasyonu stlenen en etkin sivil kurulutur. Daha sonralar uluslararas dzeyde de almalar olan kurulu, kk inaat rmalar, kooperatier vb. kurulularn biraraya gelmesiyle olumutur. PACT-ARM; belediyelerle szleme yapma hakkna sahiptir ve btn koordinasyonu stlenen kurumdur. Bu sivil rgtlenme modeli, kk inaat giriimlerinin ve zanaatkrlarn, dar gelirlilerin ekonomik olarak ayakta durmasn salayarak sosyal dokunun znmesini engellemektedirler. Grevlerini zetlemek gerekirse, OPAH projeleri yapmak ve bu projelerdeki aktrlerle szleme yaparak projeleri ynlendirmek, denetlemek, koordinasyonu salamak, yerel idarelere ve zel ya da rgtl toplu halk giriimlerinde danmanlk yapmak ve bilgi salamak, tek ya da toplu giriimlerde teknik yardm salamak, yal ve zrller iin evlerinde bilgi vermek, szleme sresince yardmc olmak ve dorudan restorasyon ve onarm almalarn stlenmektir. (Resim 2) Bu ekonomik modeller ve bu modellerin ileyiine yardmc olmak zere kurulan kurulular koruma
48
Resim 2. Restorasyon Mdahalesi ncesi(solda) ve Sonras (sada)
alanlarnda yaplan projelerin gereklemesinde rol alan nemli aralardr. Bu kurulular, hem sivil toplum rgt olarak almakta yaynlarla halk bilinlendirmekte ve kltrel mirasn korumas iin sahiplenilmesini salamakta hem de grev tanmlarnda birbirleriyle koordineli almay esas almaktadrlar. 1962de tarihlenen Malraux Yasas daha ok tarihi alanlardaki kentsel sit blgelerine ilikin kararlar reten bir yasadr. Bunun sonrasnda, kk tarihi kentlerin ve krsal yerlemeler ile doal deerlerinin korunmas sz konusu olduunda 1983 ylnda Kentsel Mimari Miras ve Doal Deerleri Koruma Blgeleri (ZPPAUP) isimli yasa yrrle girmitir. Malraux yasasndan farkl olarak bakanlklarn yetkilerini yre belediyeleri ve devlet arasnda paylatrmasdr. Ancak yerel ynetimlerin deneyimsizlii sebebiyle Kltr Bakanlna bal olan ABFyle belediyelerin ibirlii yapma gereksinimini ortaya kmtr. 1983 ylnda gelen bu yasa devletin kltr miras konusundaki sorumluluuna resmi nitelik vermi ve lkede bulunan btn idari birimlerin hepsini bu sorumluluu paylamaya davet etmitir. Bu balamda, Malraux yasasndan farkl olarak, koruma alan belirlerken ilk giriimin belediyeden gelmesi gerekmektedir. Dolaysyla szleme de belediyeler ve valilikler arasnda yaplmaktadr.
Yasaya gre, planlarn hazrlanma srecini incelendiinde, proje iin yaplacak olan aratrmalar, Kltr Bakanl ve belediyelerce birlikte yrtlmektedir. Sonrasnda gelitirilen projeler, Belediye Meclisinin karar ile anketlerle yerel halkn krini renebilmek iin valilie yollanmaktadr. Valilie gelen veriler ABF ile birlikte deerlendirilir ve ABF tarafndan onayladktan sonra Belediye Meclisine tekrar yollanlr. Belediye Meclisinde onaylandktan sonra, Blge valiliine oradan da Blge Koruma Kuruluna iletilir ve gr alnr. Sonuta yine belediye meclisine yollanan proje deiiklikleriyle birlikte tekrar onaylanmaktadr. Bu sre iinde oluabilecek her trl anlamazl zebilmek iin Blge Cumhuriyet Hakemlik Komiserlii kurulmutur. Yasal srece incelendiinde, her kan yasann bir nceki yasay yok saymadan, stnde iyiletirmeler yaparak evirildii gzlemlenmektedir. Dolaysyla 1830larda balayan korumaya ynelik yasalar, Fransann tarihi evre konusunda ne kadar bilinlendiini gstermektedir. Bu sreklilik, hem mevzuatn gelimesini salamtr, hem de sre iinde deien ynetimin her ekilde bu yasalar desteklemesine sebep olmutur. Bylelikle, koruma bilinci oturmu ve planlama sreci dardan etkilenmeyerek koruma ilkeleri erevesinde srmektedir.
49
LK DENEYM: LE MARAIS, PARS almann bu ksmnda, Paris kentinde uygulanan koruma almalarna ksaca deinilecek ve bu balamda mevzuatn uygulamaya nasl yansd anlalmaya allacaktr. O dnemde, Pariste, koruma planlarnn yaplmas nerilen iki alan bulunmaktadr. Bunlar, Yedinci Arrondissement (Yedinci le) ile nc ve Drdnc Arrondisement (Drdnc le) olup, bu almada Drdnc le olan Le Marais blgesine dair yaplan koruma almalarnn bir blmne deinilecektir. Parisin ksaca bir tarihine deinmek gerekirse, kan kalntlara gre Seine nehri kenarndaki en eski yerleim 40 000 yl ncesinde tarihlenmektedir. Bununla birlikte, Seine nehrin in eski kysnda M..4200 yllarnda tarihlenen avclk dnemine ait yerleik bir kyn izlerine rastlanmtr. Antik ada ise, Roma ehri 1. yy.da nehrin sol kysna kurulmutur. ehrin Saint-Germain Bulvarndan Val-de-Grcea ve rue Descartes tan Jardins du Luxembourga kadar uzand dnlmektedir. (Resim 3) Lutce ehri bir cardo (Roma ehirlerinde kuzey-gney dorultusundaki ana cadde) olan rue Saint-Jacques evresinde dik kesen sokaklardan oluan bir ekilde yerlemitir. Roma ehirlerinde olduu gibi forum, hamamlar, tiyatro, arena ve nekropol bu ehirde bulunmaktadr. (Resim 4) 5. yzylda Franklarn Romallara kar kazand galibiyetle, Paris yeni bakent olmu ve bugnk ismini almtr. Daha sonrasnda M.S. 800l yllarda Vikinglerin egemenliine gemitir.
Resim 4. Roma Dneminde kentin kurgusu
Resim 3. Roma Dneminde kentin kurgusu,
Ortaada le de la Cit kentin merkezi ve Fransa krallarnn bakenti olmutur. 12. yzylda, kent Seine nehrinin iki kysna da yaylmtr. Kuzeybatda yer alan bataklklar kurutularak, Le Marais isimli mahalle oluturulmutur. Pariste bulunan iki koruma alanndan biri Marais blgesidir. Ortaan sonunda, Paris, birbirine balanm farkl kent paralarndan oluan kompleks bir yap haline gelmitir. Bu srete, dar sokaklardan oluan, yeil alanlar bulunmayan kentin nfusu 200 000i bulmu ve Avrupann en kalabalk ehri olarak gittike salkszlamaya balamtr. (Resim 5) Rnesans Dneminde de gelimeye devam eden kentin nfusu 400 000e yaklamtr. IV. Henrinin giriimleriyle kent bymeye devam etmitir. Yeni yaplan meydanlar, kprler, ticari merkezler (Place Dauphine) ile kent Fransz Monarisinin zengin
Resim 5. Ortaada kentin snrlar
50
Resim 8. Sanatlar Plan (Le Plan des Artistes)
Resim 6. IV. Henri Dneminde yaplm meydanlar
Resim 9. Champs-Elyse ve lArc du Triumphdan grnmler,
bakentini oluturmaktadr. (Resim 6) Bu gelime 17. yzyln sonuna kadar devam etmitir. Bu dnemde Paris, Viyana ile birlikte Avrupann en youn ekilde gelimi iki kentinden biri olmutur. 18. yzyln banda yaplan Versailles Saray, La Place de Concorde, Panthon da kente eklenen nemli yap ve alanlar olmutur. (Resim 7) 1789 ylnda gerekleen Fransz Devrimi ncesinde, yap kodlar yazlmaya balanm, sokak genilikleri ve iyiletirme almalar balamtr. Devrim sonrasnda da, Sanatlar Komisyonu (Commission des artists) tarafndan bir nazm imar plan hazrl dnemi olmutur. (Resim 8) Paris iin bir krlma noktas olarak tanmlanan Haussmann III.Napolyon tarafndan Parise vali olarak atanmasna kadar bu giriimler devam etmitir. Haussmanla birlikte, kentte radikal deiiklikler yaplm kentin byk bir ksm yklmtr. Bu balamda, kentin salklamas, bayndrlk ve ulam hizmetlerinin gelimesi iin byk bulvarlar yaplmtr. (Resim 9) Bunun yan sra le de la
Resim 7. 1700lerde Versailles
51
Cityi yeniden gelitirmi, eriebilirliini artrmtr. Bunun dnda, merkez blgede apraz sokaklar ina ettirmitir. (Resim 10) Bunun dnda kent dier dnemler kadar yeni alanlarda gelimemi, ancak mevcut dokuda radikal reformlar yaplmtr. Bugnk Paris, Haussman dneminde kurgulanan Parisin devam olmutur. Birinci Dnya Savanda Almanlar tarafndan bombalanan kent, kinci Dnya Savana kadar ekonomik skntlar sebebiyle pek de yenileneme-
mitir. Bu dnemde de kent artk banliylere tamaya balamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda ayn durum devam etmitir. kinci Dnya Savandan sonra 60l yllarda Malraux Yasasna paralel olarak Le Marais Blgesi Koruma altna alnmtr. Daha sonrasnda da 7. le (Arrondissement) olarak geen blge de Pariste koruma plan yaplan ikinci blgedir. Le Marais Blgesi 12. yzylda retilmi, IV. Henri tarafndan ina ettirilen Place Royale ile birlikte 16. yzyl balarna kadar aristokratlarn konutlarnn bulunduu bir mahalledir. Daha sonra Versaille Saraynn inasyla d yaayan mahalle, Haussmann yeni bulvar dzenlemeleriyle tekrar canlanmtr. (Resim 9) Bu sre iinde Yahudilerin oka yerletikleri Le Marais Blgesi, 2. Dnya Savanda Naziler iin bir hedef haline gelmitir. Bu sebeple de, 1944 ylndan itibaren tekrar de gemitir. Malraux Yasasyla birlikte, ilk koruma alan ilan edilen blge, canlandrlm; u anda, mzelerin, sanat galerilerinin bulunduu bir mahalle haline gelmitir. (Resim 11) Yasayla birlikte gelen koruma plan kavram, Avrupada da bu konularda ilk rnek olmakla birlikte, Fransada da ilk Le Marais blgesinde uygulanmtr. Bu anlamda, koruma plan, hem tarihi yaplarn korunmas konusunda, hem mimari konusu hem de planlama konularn kapsayan
Resim 10. Paristen bir grnm
Resim 11. Pariste bulunan 20 le (Arrondissement)
52
Koruma planndan nce, Le Corbusiernin bu blge iin rettii Plan Vision bulunmaktadr. (Resim 13) Bu plan, geleneksel tarihi dokunun salksz olmas ve bu sebeple yklp yeniden retilmesi krine dayanarak retilmitir. Plana gre, btn Marais blgesi yklmakta, yerine Le Corbusierin tasarlad yksek katl yaplar nerilmektedir. Bu srada kan yasayla, bu plann uygulanmas sz konusu olmam, yerine koruma plan retilmitir6. retilen bu koruma plan, ilk etapta, 1739 ylnda tarihlenen Maraise dair izlere geri dnmeyi amalayan mdahaleci bir plandr. (Rodwell, 2008) Marais Blgesinde yer alan yaplarn tarihleri incelendiinde, ok az miktarda yapnn 11. yzyldan kald, bir miktar yar-ahap yapnn 15. yzyldan kald, bunun dnda bir ksm yapnn 19. yzylda tarihlendii, yeri kalan yaplarn hepsinin 17. ve 18. yzyldan kald saptanmtr. Bu konuda, plann yaklam, yaklak olarak 17. yzyln ortasndaki dnem mimarisini esas kabul edip, 19. yzyl ve 20. yzylda eklenen blmleri ve ina edilen yaplar ykp, bo alanlarda da 17. yzyl mimarisine uygun yeni konutlar ina etmek eklindedir. Dolaysyla, plandan beklenen de, btn yaplarn ilerinin ve d cephelerinin bu yaklam erevesinde restorasyonu, avlularnn, yeil alanlarnn uygun ekilde yenilenmesi olmutur. Le Marais Blgesindeki planlama sresince, blgenin yeniden canlandrlmas iin alana yeni bir ilev atanmas ngrlmtr. Bu balamda da, alanda bulunan 300 byk yapnn, eliliklerin, merkez oslerin ve byk rmalarn kullanmna almas ngrlmtr. Bu kullanmlar dnda, alandaki yaplarn mze, yerel ve merkezi ynetim brolar kullanm iin tahsis edilebilecei de belirtilmitir. (Resim 14-15-16) Bu dnemde hazrlanan koruma planlarnn hepsi bu ynde, kesin izgilerle belirlenmi planlardr. Yalnz Le Maraisde plan yapm dneminde, 17. yzyln esnek olmayan ve mzeci yaklam ar basan mimarisi, uygulama srecinde yumuatlmtr7. Plan srecinde ve sonrasnda ortaya kan sorunlar, ncelikle, restorasyonu yaplm 300 yap iin kullanc bulunamam olmasdr. kincil olarak, plann orada yaayan nfusun eperdeki banliylere doru kayaca beklentisinde olmalar, nc olarak, mimari konusunda taklidin tesine gemeyen bir mimari anlayn kullanld iddialardr. Bu balamda, plann ieriine bakldnda, aslnda koruma alanlarnda genel olarak ortaya kan
Resim 12. 12. yzylda yaplan Le Marais Plan
Resim 13. Plan Vision, Le Corbusier
Resim 14. Le Marais
btncl bir plan tanmlamaktadr. Le Marais, Paristeki 3. ve 4. le olmakla birlikte 126 halk bir alan kapsamaktadr. kinci Dnya Sava sonrasnda, ciddi oranda hasar grm blgede, plann yapld srada yaklak olarak 80 000 kii yaamaktadr. Plan yapmndan nceki almalarda, blgedeki konutlarn konfor koullar salkszdr. Yaklak %60nda tuvaletin, %30unda akan suyun ve %15inde elektriin olmad saptanmtr5. (Resim 12)
53
Resim 15. Le Marais
Bu balamda da uygulama aralar konusundaki yaplanma da, plan yapmn tevik etmi, yasayla birlikte ilk be ylda 35 koruma plan ve uygulamas yaplmtr. Bu sre iinde de yaplanma modellerinin eksikleri tespit edilmi ve iyilemesine ynelik yasada deiiklikler yaplmtr. Bunu yannda, plan uygulamasndaki restorasyon almalar, bakanlk tarafndan atanan sivil bir ekip tarafndan denetlenmektedir. Bylelikle, bu ekip, hem sivil toplum rgtlerine danmanlk etmekte ve onlar bilgilendirmekte, hem de restorasyon uygulamalarnn ilkeler dorultusunda gereklemesini salamaktadr. Daha sonrasnda desentralize edilen bu model, yatrm fonlar, krediler ve alandaki hareket serbestliine ilikin esneklikler yaratlarak daha da verimli sonular alnmtr. Koruma projelerinin, sadece belirli alanlarn korunmas ve canlandrlmas dnda baka alanlarda da yaratt dinamikler bulunmaktadr. Bunlar, plan uygulamasndan sonraki kiralama dneminde, dier sosyal gruplar iin yeni konut alanlar sunarak ve uygulama sresinde inaat ve dier ilgili sektrlerde hareketlenme yaratarak istihdam salanmasdr. Bu anlamda da, koruma planlar ekonomiye de katkda bulunmaktadr. Bu etkide, kukusuz, mali model nermeleri ve bu modelin ieriiyle yakndan ilikilidir.
Resim 16. Le Marais
sorunlar bu alanda da gzlemlenmektedir. Koruma alanlarndaki nfusun blgeden dlanmas, koruma alanndaki ilev deiiklii ve yaplarn korunmas konusunda deiik dnemleri gz ard etmek gibi sorunlar ortaya kmtr. Ancak plann yapld bu dnemde koruma konusunda ilke belirleyici olan Venedik Tznn etkilerinin daha yaanmam olmas da gz nnde bulundurulmaldr. Bununla birlikte, yaplan ilk koruma plan olmas da bu anlamda bu hatalarn yaplmasna sebep olmutur. SON BR DEERLENDRME Malraux Yasas, tarihi kent dokularnda yer alan ancak yoksulluk sebebiyle ya ypranm ya da terk edilmi, altyaps eskimi yaplarn onarlp restore edilerek gnmz koullarna uygun ekilde salklatrlmasn esas almtr. Bu erevede, devlet destekli teknik yardm, kredi, vergi rejimi gibi aralar kullanarak ve ayn zamanda yeni bir yasa ve rgtlenme modeli oluturarak tarihi dokularn yeniden canlandrlmasn salamtr.
Trkiyenin bu balamdaki durumuna deinmek gerekirse; Osmanldaki en eski yasann 1869 tarihine ait olduu dnlrse, Osmanl Devleti koruma konuda Fransadan daha nce almalara balamtr. Ancak, bugn Trk kentleri ve Fransz kentleri karlatrldnda, Fransann koruma konusundaki geliiminin Trkiyeye oranla daha etkin bir ekilde mekna yansm olduu gzlemlenmektedir. Bu anlamda, Fransa rnei, Trkiyedeki koruma mevzuatna ve srece dair klavuz olarak grlebilir. Fransadaki koruma mevzuatnda yer alan koruma alan tanm, yukarda da deinildii gibi koruma alanlar iin herhangi bir snandrma yapmamakta, ayrca, doal ve tarihi evrelerin bir btn olarak planlanmasn ngrmektedir.Bu balamda, Trkiyedeki koruma mevzuatnda, koruma konularnn birbirinden ayrtrlmtr, (arkeolojik sit alan, kentsel sit alan, doal sit alan). Bu yaklam, plan aamasnda hem yetki karmaasna sebep olmakta hem de parac, birbiriyle ayn dili konuamayan planlarn olumasna neden olmaktadr.
54
almada, Fransa ve Trkiye karlatrmasnn yapld bir dier konu da, Koruma plan ve uygulama srecinin ileyiine ilikindir. Trkiyedeki sre incelendiinde; ncelikle Kltr Bakanlna bal bir heyet saptama(tespit) yapmaktadr. Daha sonrasnda tespit edilen alan iin dkm almas ve analitik ettler yrtlr. Yaplan analitik ettler Koruma Blge Kurullarna sunulur. Blge Kurulu bu ettleri inceler ve snrlar belirler. Yap baznda yaplan tespitlere gre Blge Kurullar tescil ilemlerini yapar. Tescillenen yaplar tapu ktne ilenir. Sonrasnda, yaplacak basit onarmlar KUDEP tarafndan yaplr. Eer, esasl onarmn yaplmas sz konusu ise, bu tr onarmlar ilgili Koruma Blge Kurulu tarafndan yaplr. Dier taraftan, alan baznda yaplan snr tanmnda ise Blge Kurullar/ Koruma Alan ve Sit Alan ilan eder. Bir alan sit alan olarak ilan edilirse, o alandaki imar plan uygulamas derhal durdurulur. mar plann durdurulduu alanda, koruma plan yaplncaya kadar Koruma Blge Kurulu tarafndan gei dnemi yaplama koullar belirlenir. Bu iki yl iinde ise, Koruma mar plannn yapm ve onanma srecinin tamamlanm olmas gerekmektedir. Koruma Plan hazrlanma sreci incelendiinde, plan ihale yntemiyle bir planlama brosuna yaptrlr ya da Kltr Bakanl Koruma amal mar Plann hazrlar. Hazrlanan bu plan, Belediye Meclisine gider. Plan Belediye Meclisinden geerse, Koruma kurulu plana uygunluk onay verir. Sonrasnda, Belediye Meclisi son onay kararn alr. Karar Koruma Kurulu tarafndan nihai olarak onaylanr. Son aamada ise, plan halka sunulur ve itiraz yoksa kabul edilir, itiraz varsa plann revizyonu sz konusu olur. Onaylanan plana gre ilgili belediye ruhsat verir ve gerekli denetimi yapar. Bunun yan sra, Sit alan iinde yer alan bir kltr varl yapsnn ya da alann restorasyon ve canlandrma projeleri iin ise ayr bir onay gerekmektedir. Bu srece ilikin Trkiyede Fransa mevzuatna benzer bir ereve izilmitir; ancak, Trkiyede, kurumlarn denetimi, ihale yntemleri, plann kamuoyuna gre revize edilmesi konular srece uygun ekilde gerekleememektedir. Bu da Fransann aksine, hem effaf bir plan srecini ortadan kaldrmakta, hem de plann halk tarafndan benimsenmesini zorlatrmaktadr. Bylece, tarihi kent paralarn sahiplenilmesi de gittike glemektedir. Planlarn hazrlanma sreci incelendiinde ise, Fransa mevzuatnda oluturulmu olan detayl yaklamn benzeri Trkiyede bulunmamaktadr.
Trkiyede mevzuata bakldnda, plan srecinde hazrlanmas gereken analizler iin bir ereve olmasna karn bu almalar, plan mellierine gre deiiklik gstermektedir. Bu da planlarn ortak bir dilinin olmasn engelleyen bir dier faktrdr. ou almada bu analizler tam olarak yaplmamakta, bu anlamda da planlarn ne ekilde retildii de sorgulanmaktadr. Fransadaki bu detayl yaklamn bir paras olarak hazrlanan, planlarda ortak bir dil oluturmay amalayan ortak gsterim ve lejant maddeleri de Trkiyede eksik olan bir dier konudur. Trkiyede bylesi bir uygulama oluamamtr, bu sebeple grak sunumda dil birlii salanamamaktadr. Fransa mevzuatnda dikkat eken konulardan bir dieri de nans konusuna ilikin oluturulan ok ynl mali modellerdir. Trkiyenin mevzuat incelendiinde, bylesi bir mali modelin kurgulanmad grlmektedir. TRKYEDEK KAYNAKLAR VE FNANSMAN MODEL - Kltr ve turizm bakanl btesinden salanmaktadr. - Vakardan salanmaktadr. - zel kaynaklardan salanmaktadr. - Fonlar. - Kltr tabiat onarmna katk fonundan salanmaktadr. - Emlak vergilerinin %10u belediye ve il zel idarenin konuyla ilgili fonuna aktarlmaktadr. - TOK fonunun %10u onarma ayrlmaktadr. - Sponsorlar - Gerek kii ya da irketler yardmda bulunmaktadr. Trkiyedeki detayl mali model eksikliinin yan sra, Trkiyede kaynak salamakla ykml olan bu kurum ve kurulularn katklar yeterli olamamaktadr. Ayrca bu kaynaklar korumaya zel olarak rgtlenmemitir, bu durum da konuya ilikin verilen nemin azalmasna neden olmaktadr. Bunun dnda, bu kaynaklarn planlama srecine ne ekilde katld, hangi masraar karlayaca-
55
da Fransadaki mali model kadar detayl olarak belirlenmemitir. Bu anlamda planlarn nasl uygulamaya geecei, maliyetlerin ne ekilde ve hangi kurum tarafndan karlanaca net olarak belirtilmemitir. Bunun sebebi de, korumada mali srecin gidiatn dzenleyecek bir kurumun kurgulanmay olabilir. Fransa, yine bu konuda da Trkiyeye almlar sunabilmektedir. Bu modellerin birbiriyle uyumlu almasn yardmc olamk amacyla kurgulanan kurulular oluabilecek yetki karmaasn da ortadan kaldrmaktadr. Trkiyede ise, plan yapm aamasnda grev ve yetki karmaas, denetimdeki aksaklklar, mlk sahibinin ve o blgede yaayanlarn planlama srecine dhil edilememesi gibi durumlar, bu modellerin eksikliinin sonucudur. Bunlar da yine Trkiyedeki mevzuatn bu konuda net bir tanm getirememesine ve sosyal anlamda koruma alanna dair politika ve ilke retiminde yetersiz kalmasna bal olabilir. Fransa Mevzuat incelendiinde, dikkat eken bir dier konu da, karlan her yasann bir nceki yasann eksiklerini ortadan kaldracak nitelikte hazrlanmas ve bir nceki yasay yok saymamasdr. Bu konuda Trkiyede ise, mevzuat konusunda bylesi bir sre izlemek pek mmkn deildir. Siyasi deiimlere kar ak olan koruma mevzuat ve imar faaliyetleri, kentsel dnm gibi konularda proje esasl kan yasalar bu srecinde salkl bir biimde evirilmesini engellemektedir. Bu sorunu ortadan kaldrabilmek ve btnleik bir planlama anlayn gelitirebilmek adna ynetim plan kavram kurgulanmtr. 5226 sayl kanundaki tanma gre; ynetim plan, anlay, parasal kaynak, personel btnlemesiyle tekil bir belge yaratmay amalamaktadr. Ynetim plan sreci incelendiinde; - Ynetim alann turizm ve kltr bakanl belirler. - Belediye snrlar iinde belediye, snrlar dnda kltr ve turizm bakanl yetkilidir. - 3 tane organ vardr. - Alan bakan - Egdm ve denetleme kurulu - Danma kurulu Ancak, yasal erevede tanmlanan ynetim plan genelde uygulanmamaktadr.
Yukarda da zetlenmeye alld gibi, Trkiyedeki mevzuat incelendiinde, bu konulara ilikin mevzuatta ak ulu tanmlar ve boluklar bulunmaktadr. Ayn zamanda, mali adan planlarn nasl desteklenecei konusunda bir ka yasann tesinde bir model sunulamamtr. Devletin koruma almalarna ayrd bte de yetersiz kalmaktadr. Hem bu sosyal konularda hem de teknik konularda denetleyici olabilecek sivil toplum rgtlerinin olmay ya da planlama srecinde demokratik bir biimde katlamamalar, planlama srecinde doabilecek sorunlarn gndeme gelmesine izin vermemektedir. Bylelikle, koruma konusu halk tarafndan benimsenmemekte, ekonomiye bir katk salayamamaktadr. Fransa mevzuat, sre iinde srekli evirilen ve gelien bir yasalar btn olarak koruma yasasn ortaya kartmtr. Genel olarak ilkeleri belirli ve net, aralar da tanml olan bu yasa, uygulamann srecini tanmlamaktadr. Bu balamda, Fransann koruma mevzuat, gerek geirdii evirilme sreci asndan gerekse yaklamlar ve rettii modeller asndan nemli rneklerden biridir. Bugn Fransann geldii nokta da etkileyicidir. 15000i snandrlm, 25000i dkme kaytl olan 40000 tarihi antsal yap korunmaktadr. Devlet sz konusu olan bu yaplarn bakm ve restorasyonuna her yl ortalama 305 milyon avroluk bir bte ayrmaktadr. 98 tarih kent merkezi Korunan Kesim tarafndan korunup gzetilmektedir. Korunan bu kesimler yaklak bir milyona yakn insann ikamet ettii toplam 7000 hektar alan kapsamaktadr. (Bkz. Resim 17) Bu anlamda, Trkiyede de lkenin kendi koullarna gre byle sistematik bir yasann uygulanmas, koruma konusuna da yeni almlar getirebilecektir.
Resim 17. Fransada Koruma Plan Yaplan Blgeleri
56
DPNOTLAR
1
Resim 9. http://kubrayelkenci.blogcu.com/paris-bir-basyapit_ 17003441.html Resim 10. http://www.1resimler.com/r-paris-resimleri-1196etoile-paris-resimleri-2972.html Resim 11. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ d/df/Paris_15e_arr_jms.gif Resim 12. Les Villes Franaises, Pierre Lavedan,1964 Resim13. http://www.ecosensual.net/drm/ideas/LeCorbusier1.jpg&imgrefurl=http://www.ecosensual.net/drm/ideas/future1.html Resim 14. http://akworld.net/BAweekly/wp-content/uploads/2006/07/le-marais.jpg Resim 15. http://www.nataliedarbeloff.com/photos/parisjuly06/marais2.jpg Resim 16. http://www.paris-hotel-marais-bastille.com/imagethematique/Marais.jpg Resim 17. Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas Malraux Yasas, smet Okyay, 2001
Okyay, smet (2001). Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas Malraux Yasas. stanbul:Yap-Endstri Merkezi Yaynlar: s. 35- 37
2 Bu kural zerine, 1983 ylnda kartlan Kentsel Mimari Miras ve Doal Koruma Blgeler (ZPPAUP), 500m ember yerine arazi zelliklerine ve topografyaya gre ekillenen koruma snr retilmitir. 3
Okyay, smet (2001). Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas Malraux Yasas. stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar: s. 49- 53
Hall, Thomas, (1997). Planning Europes Capital Cities:aspects of nineteenth-century urban development: London ; New York : E & FN Spon.
4
Rodwell, Dennis, (2008). Conservation and Sustainability in Historic Cities, http://books.google.com/books?id=pw4FrSFs Q10C&printsec=frontcover&dq=Conservation+and+Susta inability+in+Historic+Cities&hl=tr 21.12.2008
5 6
Okyay, smet (2001). Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas Malraux Yasas. stanbul: Yap-Endstri Merkezi Yaynlar: s. 37- 46
7 Rodwell, Dennis, (2008). Conservation and Sustainability in Historic Cities, http://books.google.com/books?id=pw4FrSFs Q10C&printsec=frontcover&dq=Conservation+and+Susta inabiLITY+IN+HISTORIC+CITIES&HL=TR 21.12.2008
KAYNAKA
Okyay, ., Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas, Malraux Yasas, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul, 2001 Hall, T., Planning Europes Capital Cities:aspects of nineteenth-century urban development, E&FN Spon., London, New York, 1997 Lavedan, P., Les Villes Franaises, ditions Vincent Fral, Paris, 1964 Vincent, Jean-Marie, Kltr Mirasnn Korunmas ve Deerlendirilmesi. http://www.ambafrance-tr.org/spip.php?article918 (21.12.2008) Rodwell, D., Conservation and Sustainability in Historic Cities. http://books.google.com/books?id=pw4FrSFsQ10C&pri ntsec=frontcover&dq=Conservation+and+Sustainability+i n+Historic+Cities&hl=tr (21.12.2008) Nazl Songlen ODT - ehir ve Blge Planlama Blm 4. Snf rencisi
ekil 1 & Resim 1 / 2. Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas Malraux Yasas, smet Okyay, 2001 Resim 3/5/6/7. Les Villes Franaises, Pierre Lavedan,1964 Resim 4. Google Earth: hava fotoraf Resim 8. Planning Europes Capital Cities: Aspects of Nineteenth-Century Urban Development, Thomas Hall,1997
57
KENTSEL KORUMA-LAHORE, PAKSTAN SLAM CUMHURYET
Leyla Mirjam Erol, ehir ve Blge Planlama rencisi, ODT Mimarlk Fakltesi
Koruma; bir toplumun, topluluun ekonomik, sosyal, teknik, estetik vb. her alanda gemii konusunda bilgi salayan kltrel ve doal deerlerin gelecek nesillere aktarlmasdr. Koruma sreci, her toplumun farkl bir geliim gstermesine bal olarak her lkede, her blgede farkllk gsterir. Pakistan (resmi adyla Pakistan slam Cumhuriyeti) Gney Asyada in Halk Cumhuriyeti, Afganistan, Hindistan, ran ve Umman Denizi ile evrilidir. Tarihi ticaret yollar zerinde ve dou bat arasnda deniz ticaretinin ana limanlarndan biri olmas nedeniyle M 2500 yllarndan itibaren birok defa farkl toplumlar (Aryanlar, Persleri Yunanllar, Araplar, Trkler, Moollar ve ngilizler) tarafndan istila edilmitir.15 Austos 1947e kadarki tarihi Hindistan ile ayndr. Hindistann ngiliz egemenliinden kurtulmaya altklar srada, blgede bulunan mslmanlar birleerek Muhammed Ali Cinnahn bakanlnda 1947 ylnda ngiliz Milletler Cemiyetine bal bir dominyon kurdular ve bamsz oldular. Pakistan bu dnemde, Belucistan, Dou Bengal, Kuzeybat Snr Eyaleti , Pencap, Sind olarak blgelere ayrlmtr. (Resim 1) 1956 ylnda anayasas kabul edilmi ve Pakistan bir slam lkesi olmutur. 1971de meydana gelen i sava sonucunda Dou Pakistan Banglade ad altnda bamszln ilan etmitir. Bamsz bir lke olmas ile Hindistandan g eden grubun (muhacir) ynlendirilmesi iin ortaya siyasi hareketlerin sebep olduu i sorunlar, Cemaati Islmiyye ve Teblig Cemaati gibi cemaatlarn yaratt islami hareketler, ngilizlerin lkeden ayrlmas zerine sfrdan balatlan ekonomi, siyasi dengesizlik, askeri darbe Pakistann geliim srecinde etkili olan nemli etkenlerdir. Bu etkenlere bal olarak koruma sreci de ekillenmitir.
KORUMA SREC/TARHSEL GELM

Pakistanda koruma sreci ngiliz bir arkeolog olan Sir Alexander Cunningham (1861-83) ile balamtr. Cunningham Hindistan Arkeolojik Aratrma blm (Archaeological Survey of India)1 kurucusudur ve ald kararlar btn alt ktay (Hindistan, Pakistann byk bir ksm, Banglade, Nepal, Maldiv Adalar, Butan, and Sri Lanka) etkilemitir. Cunninghamdan sonra arkeolojik aratrmann bana Sir John Marshalln getirilmesi zerine tarihi eserlerin korunmas zerine yeni bir dnem balamtr. Sir John Marshalln 1922de getirdii genel ilkeler, Pakistan, Hindistan, Banglade ve Sri Lankada hala geerli olup, antlarn onarm ve korunmas zerine bir koruma el kitab (Conservation Manual) oluturmutur. El kitabndan zamannn, koruma zerine yazlm en kapsaml belgesi olarak bahsedilir. Bu belge, resmi kararlar, koruma konusunda detayl aklama ve tanmlar kapsamaktadr. Tarihi eser; tarihi, arkeolojik veya sanatsal nemi olan herhangi bir kalnt-yap, inaat, ant, tumulus, gmme,maara, kaya, yazt, ta antolarak tanmlanr. Belgede, tarihi eserin bulunduu alan, tarihi eserin korunmas iin gerekli bitiiindeki alan, tarihi eserin eriimi iin gerekli ulam ve denetimi kapsayan bir yaklam vardr. Koruma El kitabnda belirlenen koruma ilkeleri(onarm, yklm elemanlarn yerlerine yerletirilmesi, restorasyon, yeniden ina etme) dokmantasyon iin de yol gstericiydi. Yapnn elemanlar ve malzemesi, yapm teknikleri, yapdaki hasarlar, yapnn evresi, zararl malzemelerbeton, imento, har, sva ve boya, yeni bir malzemenin denenmesi, tarihi bahelerin dzenlenmesi ve zerinin rtlmesi hakknda bilgi veriyordu. Belgede, ele alnan konular genellikle arkeolojik koruma zerinedir. Koruma ve mimari mdahalelerin beraber ele alnmas, koruma
58
almalarna farkl alma gruplarnn farkl metodlar uygulamasna sebep olmakta ve koruma yerine esere verilen zarar ile sonulanmaktadr. Fakat, dnemin koullar gz nne alnd zaman el kitabnn korumaya ynelik gelimi yaklamlar ve aklamalar olduu grlmektedir. Sir John Marshalln mirasn korunmas ve ynetimi dncesi ngiliz- Hint Devletinin 1947 Bamszlk dneminden gelmektedir. Eski Eserleri Koruma Yasas, 1904 (Ancient Monuments Preservation Act, 1904 AMP Act) arkeolojik almalarn, aratrmalarn, antlarn korumann verdii tecrbenin sonucu ortaya km ve fazla bir deiiklie uramadan 1968 ylna kadar geerliliini korumutur. Yasann temel amac; antlara ve tanr eski zaman kalntlarna etkili bir koruma salama ve kaz almalarn dzenlemektir. Amaca bal olarak yasa ngiliz-Hint Aratrmasna (Archeological Survey of British India yasann takviyesi iin sorumlu birim herhangi bir kltrel varln korunmas ve korunabilmesi iin gerekli grld takdirde satn alabilmesi yetkisini vermitir. Aratrma, dini yaplar hor kullanlmasna kar korumaktayd ve antik eserlerin tanmas ve satlmasn kontrol etmekteydi. . Arkeolojik alann kazlmas karar ve bildirisi 1904 Yasasna 1904 bal olarak gereklemekteydi. Yasada doal mirasn ve sualt arkeolojik kalntlarn korunmasna dair karar bulunmamaktadr. 1968 ylnda 1904 AMP Yasas yerine Eski Eserler Yasas (Antiquities Act, 1968 ) yrrle girmitir. 1904n kararlarnn byk bir ksm kk deiiklikler ile kabul edilmitir. Yeni yasaya bal olarak Danma Komitesi Advisory Committee2 oluturulmutur. Bu dnemde, eski eser kavram yeniden tanmlanmtr ve yz yl ncesi herhangi( mays 1857 ncesi )bir dneme ait veya o dnemle ilgili olmas koulu getirilmitir.. AMP yasasnda eski antlar ve antik olmak zere iki snandrma bulunmaktadr. Yeni yasa ile bu snandrma tm genel ve detayl tanmlar ile tanr ve tanmaz olarak deitirilmitir. Kent paras, sokak, yap grubu ve meydan korunacak deerler arasna dahil edilmitir. Fakat, bu karar hibir zaman uygulanmam ve yetkili kurumlar tarafndan yeteri kadar anlalmamr, arkeolojik alan ve tarihi/ antsal deeri olan tek yap leinde kalmtr. Bu yasada, antik deerin sahibi yoksa, yasa ile devlete bal arkeoloji departmannn sorumluluuna geirilmesi ve antik deerlerin risk altnda olduu dnld zaman gvenlik dzenlemelerini yaplmas karar alnmtr. Antik bir deer satlyorsa devletin satn alma konusunda ncelii vard. Yasa, deerin izinsiz kopyalanmasn, yurt dna satlmasn yasaklamtr. Eski Eserler Yasas- 1975 (Antiquities Act 1975) 1976 ylnda kabul edilmitir ve eski kavramna 75 yldan daha eski olma koulu getirmitir. Bu yasaya bal olarak: Tesad bulunan herey Arkeoloji departmanna bildirilmek zorundadr. Devlet yeraltndaki herhangi bir alanda bulunmu, korunan veya korunmayan tm antik deerlerin sahip olma yetkisini almtr.
Korunan antik deerin 200 feet yaknna kadar yeni inaat yaplamaz. Bir nceki yasann dier kararlar deimeden kalmtr. Alnan yeni kararlar ile; belirlenen baz yaplarn sahipleri denek, kredi, vergide indirimler ile korumaya tevik edilmitir. Mal sahiplerinin, herhangi bir deiiklik veya ykm plann onaylatmak iin zorunlu olarak konuyla ilgili yetkililere ( kltr ve arkeoloji departman gibi ) bavurmalar gerekmektedir. Mal sahipleri ve devlet arasnda koruma zerine bir anlama yaplmasna dair karar alnmtr. Eer mal sahibi anlamada belirlenen kriterleri yerine getirmez, devletin ve danma kurulunun verdii emirleri uygulamazsa takdirde yapnn korunmas iin yaplan tm harcamalar mal sahibinden tekil etmektedir. Hazrlanan bu yasada ( 1975 AA) doal mirasa dair herhangi bir karar yoktur. Bunlar, Belli kentsel alanlardaki antlara yaplan modern uygulamalarde igal ve ihlaller gze arpmaktadr. Yasaya gre, uygulama osleri izinsiz ina edilen antn grn kapatan ve gzel grnmn rahatsz eden yaplar ykm yetkisine sahip olmallar. Baz antlarda bu problem nemli boyutlara ulamtr. Kaak kazlarn ve milli mirasn kaakln nne geebilmek iin kat kurallara ihtiya duyulmaktadr. Alanlarn ve antlarn koruma, restorasyon ve onarm kurallar da aratrma ve kaz almalar gibi belli bir ereveye oturtulmaldr. Sir John Marshalln ortaya koyduu koruma prosedr (1923) gncelletirilmelidir ve mevcut ihtiyalara gre deiiklik yaplmaldr. Dnya Kltr Mirasnn problemlerine zel ilgi gsterecek, onun koruma ve ynetim geliimini izleyecek Arkeoloji Departmanna ayr bir nite oluturulmaldr.3
Resim 1. Pakistann blgelerini gsteren harita (http://www.pk.allbiz.info/regions/)
59
Yasann sebep olduu bir baka problem de gnmze ait birok nemli yapnn yetmi be yl snrlamas sebebiyle korunacaklarn dnda kalmalardr. 4 1975 Eski Eserler Yasas 1 Ekim 2006 da kabul edilen Korunan nesneler Yasas ile yrrllkten kaldrlmtr. Yasann ad eski eser tanmnn antik ten korunan olarak deitirilmesini iermektedir. Bir nceki yasann genel ilkeleri ve dzenlemeleri deitirilmeden braklmtr. Koruma srecinde etkili olan bir baka etken, Pakistann Hindistandan ayrlmas zerine arkeoloji Departman yetenekli ve uzman kiilerden noksan hale gelmesi zerin, bu boluu doldurmak iin nl ngiliz arkeologlar olan Sir Mortimer Wheeler and R. Curiel, grevlendirilmesidir. Wheeler Mohenjodaro ile ilgilenmekteydi ve Pakistann Karachideki milli mzesinin kurucusudur. Curiel ise Arkeoloji Departmann gelitirmek iin ok uramtr. Bu iki arkeolog Pakistandaki arkeolojik faaliyetleri balatan, gelitiren ve tevik eden nclerdir ve de Arkeoloji Departmann canlandranlardr. Bu yasann her tr deer ve kategorideki alan iin geerli olduu grlmektedir. Ulusal veya dnya miras olarak nitelendirilebilecek deerlere zel bir ncelik verilmemitir. Dnya Miras alanlar gibi belli bir snfa ait antlar iin ayr bir organizasyon kurulmamtr. Sadece, 1970 lerde UNESCOnun sponsorluunda yrtlen Moenjodaroyu koruma projesi iin bir birim oluturulmutur ve proje bitiminde datlmtr.Kaytl antlarn korunmas, kaz almalar, incelemeler, tanr varlklarn kontrol, yabanc kaz ilemlerinin dzenlenmesi ve blgesel mzelerin kurulmas grevi yasa ile, Pakistan Hkmetinin Arkeoloji ve Mzeler Blmne verilmitir. Camilerin, tapnaklarn ve dier dini alanlarn bakm ve korunmas grevi Vakf (Auqaf ) blmne verilmitir. rnek olarak Shah Rukn-i Alamn mezar iin yaplan ve 1983 ylnda Mimarlk dl olan Aga KhanI kazanan alma verilebilir. Bu alma iin Punjab Vakf Departman sorumludur. Fakat, kentsel geliimin yaratt bask, kanunlardaki deiimler ile birimlerin yetkilerinin artrlmas, nansal ve teknik eksiklik blmn kontrol etmesini gletirmitir. Koruma konusunda Punjab ve Sind blgeleri kendi yasalarn dzenlemilerdir; Punjab zel Mlk (koruma) Kanunu ,1985 ve Sind Kltrel Miras (koruma) Yasas, 1994. Federal ve tara ynetimleri birbirlerini tamamlamaktadrlar bununla beraber federal yasalar dier birimler arasnda en yetkili olanlardr. Bylece, idari ve kanunlara bal yasal yetkilileri arasnda uyumazlk bulunmamaktadr. Punjabn 233 ve Sindin 426 korunan alan bulunmaktadr. Koruma konusunda sorumlu olan bir baka birim Bayndrlk Bakanlna bal Mimarlk Departmandr. Bir takm zel mimari koruma projeleri stlenmi olan
birim, bu projeleri tutarl bir politika izleyerek gerekletirmemitir. Daha ok bireysel kararlar ve metodlar uygulanmtr. Pakistann kltrel miras 392 alan ve anttan, 10 adet ulusal ant olarak belirlenmi tarihi binadan, dnya Miras Listesinde yer alan yedi nemli arkeolojik alan ve anttan ve oniki mzeden olumaktadr (Resim 2). Birok arkeolojik alanda kapsaml arkeolojik kazlar yaplmakta ve arkeolojik aratrmalar tevik edilmektedir. Kltrel miras iin ulusal bir fon oluturulmutur. Smrge ve smrge ncesi dneme ait binalarn da tarihi mirasn bir paras olmas ve korunmas gerketii bilinci artmaktadr. Smrge dnemine ait yaplarn zel tarihi bir deeri olmasa da zel mlk sahipleri ve resmi birimler tarafndan , yeniden kullanmlar tevik edilmitir. Pakistan hkmeti, eski eser veya miras olarak belirtilen alan ve antlardan sadece Dnya Miras Listesinde yer alan yedi arkeolojik alana ve anta tamamyla sahiptir. Yasaya gre kimse, (zel mlk sahibi olsa bile) resmi bir birime onaylatmadan korunan bir varlkta deiiklik veya onarm yapma hakkna sahip deildir. 5
LAHORE
ehir, bulunan en eski belgelere gre M 1050 de kurulmutur. (Resim 3) Bu belgelere gre; ehrin ortaya k sebebi Orta Asyadan ve Hindistan alt ktasndan geen ana ticaret yollar zerinde bulunmasdr. Lahore 1525 ylnda Mool imparatoru Babur tarafndan ele geirilmesine kadar istila ve ykm sreci geirmitir. Altm yl sonra Mool imparotorluunun bakenti haline gelmitir ve 1605 ylnda sur duvarlar ina edilmitir. 18. yy n ortalarndan ngiliz smrgesi olmasna kadar geen srede kanunlarn olmad bir dnem geirilmi ve bu sre ierisinde surlar iindeki Mool Saraylar (havelis) nn bir ou yklmtr. Tarihi sur duvarlar 1849 ylnda ngiliz smrgesi olduu dnemde byk lde zarar grmtr. (Resim 4) Gnmzde sur duvarlar yerine baheler yer almaktadr. Alanda dnya apnda n yapm tarihi antlar Kemir Kaps, Sabzi Mandi, vb. ve de mimari ve tarihi deeri olan binalar, Kzl Kale, Jama Mescid, vb bulunmaktadr. Tarihi alan ierisinde bulunan 18000 yapnn 1400 tanesi korumaya deer bulunmutur. (Resim 5,6,7,8) Son yllarda nfus artnn ok fazla olmas sebebiyle surlar ierisinde kalan ksmda politik ve sosyal dnmler gereklemitir. 150 yl nce surlar ierisinde yneticier yaarken, nfusun artmas ve dnemin getirdikleri ile alt ve orta gelir grubu alana yerlemitir. Yaam kalitesinin dt alann gnmz koullarna getirilmesinde nansal destee ihtiya duyulmutur. Alnan nansal destek ile idari kurumlar yeniden dzenlenmitir. Bu dnemde ve ve 1947deki yangnda konut, pazar ve dkkanlara geni bir alanda zarar vermitir. Sosyal yapda da deiiklikler olmutur. Alann fonksiyonu alt gelir grubuna konut salama olarak deimitir. Alann
60
temel ekonomik fonksiyonu olan pazar ve dkkanlara yakn evrede yaayan alt gelir grubundan ucuz igc salanmaktadr. Bu ilev deiiklii, tarihi binalarn yklp yerine pazarlarn kurulmasna ynelik speklatif giriimlere sebep olmutur. Bir baka risk ise stat sembolleri olarak ina edilen gkdelenlerdir.
Surlar inde Kalan Lahore Plan

Lahore kenti ticaret yollar zerindeki konumu gerei en belirgin olarak Mool mparatorluu, ngiliz smrgecilii ve Modern Pakistann olmak zere birok toplumun kltrel etkisi ile olumutur. Alan ierisinde, belli bir dnemin en gl imparatorluu olan Moollardan kalma byk ve kk lekli mimari yaplar bulunmaktadr. Kronun yorumuyla, Lahore kenti ticaretin merkezi ve ayn zamanda yaayan bir kltrn temsilcisidir. Eski dnemlere uzanan bir yaamn devam ve bu srecin deerlendirmesinin belgesidir. Heterojen ziksel zelliklere sahip alan kent paras kent yaamnn tm ynlerini- konut, retim, sat, eitim, din, idari- kapsamaktadr. Kent parasnn sahip olduu bu zellikler sebebiyle 1979 ve 1981 yllar arasnda temel bir kentsel alma- Lahore Urban Development and Trafc Study, (LUDTS) gereklemitir. alma genel olarak altyap ve metropolitan Lahorun uzun dnemde alan geliimi- konut, sosyal altyap ve kamu hizmetlerindeki sorunlara yneliktir. Surlar iinde kalan ksm iin yaplan almalar ksa dnem iin rehabilitasyon, onarm ve yenileme projeleridir ve koruma plan hazrlanmas nerilmitir. Byle bir plan ile mimari ve tarihi deerlerin korunmas zerine yaam tarzn, ekonomik sreci ve deiimin dinamiini ieren genel bir ereve izilebilecektir. Plann hazrlanmas uygulamada Dnya Bankasndan kredi alabilme kouluna bal olarak hazrlanmtr. 1986 ylnda mimari bir rma olan Pakistan evre planlama ve Mimarlk Danmanlk Ltd.6 grevlendirildi ve koruma plan hazrland. alma ekibi Masood Ahmad Khan tarafndan ynetiliyordu. ki yla yakn bir sre aratrma ve alma yapld. Mimari, tarihi ve kltrel deeri olan binalarn envanterini hazrland ve belli elemanlar monograf veya lekli izimlerle belgelendi. Korumaya deer olarak belirlenen 1400 yap iin snandrma nerisinde bulunuldu. Belirlenen ilkelere gre genel projeler hazrland. Daha sonra, bu projelerden bir ka kapsaml uygulama projeleri haline dntrld. Bu sre boyunca, Masood Khann ekibi kapsaml aktif bir strateji gelitirdi. Tek amalar ulusal adan nem tayan ve yksek tarihi ve evresel kalitesi olan belirli bir kent parasnda yaayan bir toplum olarak sur iinde kalan kltr varlklarn kullanarak kentin i dengesini yeniden dzenlemektir.7 Bu amaca gre, sur iindeki alana daha nceki yetkililerin hazrlanan ve koruma konusuna yeterli nemin verilmedii anlalan planlardan daha farkl nem verildii dikkat ekmektedir. Plann stratejisi, i denge kavramn gerekletirebilmek iin alanda gerekleen ticari aktivitenin kontrol altna alnmas gerektiini ne srmektedir. Yaayan bir
Resim 2. Pakistandaki tarihi alanlar gsteren harita
Resim 3. Lahorun 1893 ylnda hazrlanm haritas
Resim 4. Surlar iinde kalan Lahorun Plan
61
Resim 7. Kzl Kale (Redfort)
Resim 5. 1890da Lahor kentsel dokusu
Resim 8. Badshahi Camisi
toplum yaratmak iin ise sosyal birlikteliin daha iyi ilemesi, yaam koullarnn artrlmas, daha st ve orta gelir kesimin ilgisinin ekilmesi gerektiidir. Alanda gerekletirilen aktivitelerin tarihi ve evre kalitelerine uygun olup olmad konusunda kesin ayrm yaplmas gerektii belirtilmektedir. Koruma plannn politikalar her biri belli uygulamalar iin zel nermelerden oluan farkl eylemden olumaktadr: 1. Alan ierisindeki organizasyonu daha kolay salamak ve daha zayf fonksiyonlarn dierleri arasnda yok olmasn engellemak amacyla d basky azaltmak hedef olarak belirlenmitir. D basklar dnda alandaki demograk, ticari ve trak basklar, yeniden dzenlenecek olan konut alann rahatsz etmektedirler. D basky azaltma, ancak kentin hkmet kademesindeki koordinasyonu ile mmkndr. 2. Kentsel dokunun btnyle korunmas ve gelitirilmesi iin, kapsaml koruma anlay ve sosyo - ekonomik yenileme kaygs olmak zorundadr. Fiziksel gelimenin gerektii bu srete, zel sektr ile koordinasyon iinde olan kamu fonlarna ihtiyac duyulmaktadr.
Resim 6. Geleneksel konutlardan bir rnek
62
3. nemli tarihi alan ve binalarn vurgulanabilmesi iin o alanlara younlaan zel koruma programlar gerekmektedir. Koruma plannn temel amac, surlar ierisinde kalan kent parasnn rehabilitasyonunu salamak ve alan nceden olduu gibi ulusal bir sembol haline getirmektir. Bunu yaparken, neriler sekiz grupta toplanmtr. Bunlar; 1. Surlar dnda kalan kesim iin gelitirilecek politikalar 2. Merkez ve surlar ierisinde kalan ksm iin yaplan planlama aktiviteleri ve almalar 3. Aktif bir alma programna bal olarak mevcut kaynaklarn tamamndan faydalanlabildii kurumsal gelimeler ve mevcut yasal kaynaklardaki uygulamalar 4. Koruma ve bina yenileme zerine bir rehber el kitab oluuturulmasna ynelik kentsel ynetim ve kontrol, gelimi bakm almalar, 5. Train gelitirilmesi ve ynetimi program, 6. Fiziksel dokunun ve kentsel evrenin, yap stoununun kalitesinin artrlmas (rehabilitasyon, onarm, yenileme) ve kentsel servislerin gelitirilmesi ile gelitirilip daha iyi birduruma getirilmesi, 7. Surlar ierisinde kalan kent parasnn lei, ykseklii, younluu ve geleneksel yap tipolojileri dikkate alnarak devlet arazisi zerinde devlet eliyle veya zel sektr destei ile yeniden geliim projelerinin retilmesi, 8. zel, listelenmi zgn tanmaz mlk ve elemanlar korunmasdr. Bu nerilere bal olarak Masood ekibinin yeleri, alanda oturanlar ve baka yerel ilgili gruplar arasnda geen tartmalarda sektrel politikalarn gelitirildii toplum kalknmas, alma ve gelir, ziksel doku, konut, ticaret ve retim, trak ve transport, sosyal donanmlar, altyap ve kamu hizmetleri zerine bir guideline oluturmutur. 8 Koruma plannn amalar alt yllk bir Eylem Program ile tam olarak anlalmaktadr. Bu ama, birletirilmi kentsel kalitenin artrlmas projeleri ve koruma projeleri ile desteklenmitir. Bir ok pilot proje kapsaml bir ekilde ele alnm, ancak aralarndan sadece bir ka uygulanmtr. Uygulanan bu projeler, Punjab Kentsel Geliim Projelerine bal olarak Dnya Bankas tarafndan desteklenmitir. Proje kapsamnda ele alnan yaplarn bir ou konut veya ticari amala kullanlan ngiliz smrgecilii dnemi binalar veya Mool mparatorluu ndan gnmze kalan antsal yaplardr.
Lahoreda yaplan almalara ve temel koruma deneyimlerine baktmz zaman karmak politik ve ekonomik konularnn bir paras olduu gzlemlenmektedir. Surlar iinde kalan ksmdaki ticari basknn azaltlmas iin hazrlanan plandan gerekletirilen uygulamalar ok azdr. Fakat, alan ierisinde koruma bilincini oluturmak iin yaptklar pilot projeler bir abann gstergesidir Koruma zerine yaplan almalarn bir baka etkisinin gstergesi babakann surlar ierisinde yaayan gecekondu sahiplerinde sahiplik duygusu oluturabilmek amacyla onlar mal sahibi yapmay amalamasdr. Sahiplilik duygusu ile alann korunmasn amalamtr. Fakat, Pakistann Mimari ve evre Planlama Danmanlar gecekonducular, toprak sahipleri ve yerliler arasndaki fark tam olarak tanmlamamtr.ve bu ayrmn kesin olmamas nedeniyle mal sahibi yapma konusu iin bir politika gelitirilememitir. Bir yandan mal sahibi yapp sahiplilik duygusunu oluturma ya alrken bir yandan uyulmas gereken gereken talimatlar, kurallar belirlenmitir. Devletin belirledii kurallar, Pakistan evre planlama ve Mimarlk Danmanlk Ltdin koruma politikas ile uyumazlklar gstermitir, nk; devletin koyduu kural ve talimatlar, evrenin dzenlenmesinde seim olanaklarn kstlamasna ve yasa ile yaptrm politikas haline gelmesine sebep olmutur. Oysa, sahiplilik duygusu belli bir alanda yaayan kltre bal olup mevcut kltr korur ve dnemin ihtiyalarna bal olarak deiimine izin vermektedir.9 Pakistan evre planlama ve Mimarlk Danmanlk Ltd. (PEPAC)in koruma almalarnn en etkili olduu yerler devletin sahip olduu, okul, dispanser, ant ve hkmet binalar gibi yaplardr. Bu durum, korumaya ynelik toplumsal bilincin oluturulmad, ve zel mlkiyette olan yaplarn ksa bir sre ierisinde yklp yok olaca eklinde deerlendirilebilir. PEPACn koruma projeleri incelendiinde, yaplan uygulamalarn restorasyona ynelik olduu grlr. Eserlerin kmesi veya zarar grmesi durdurulmadan restorasyon almalarna balanmaktadr.Wazir Khan Hamam ve de Mori ve Delhi Kaplar arasnda kalan alma alan bu konuya rnek gsterilebilir. Olduka iyi durumdaki Wazir Khan hamamnn d cephesi temizlenirken, yakn evresinde yklmakta olan yaplara hi bir mdahale yaplmamaktadr.10 Ancak, bu yaklam insanlara rnek olmak ve koruma bilini oluturmak amal yrtlen bir politika olarak da grlebilir. Resmi kurum ve ortamlarda sylenenler ve uygulanann farkl olmasndan kaynaklanarak Koruma plannn uygulamaya konulmasndan itibaren aksaklklar olumutur. Bir lkenin koruma politikas ve nansal kayna yoksa , tarihi dokunun korunabilmesi iin tek yol alanda yaayan insanlarn mirasa yaklamlarn deitirmektir. 11Bu durumda, dnyann her yerinde geerli olan ve yaplmas gereken en nemli ey insanlara koruma bilincinin tam olarak yerletirilmesidir. Bu da erken yalarda eitim politikas ile salanabilir.
63
DPNOTLAR
1
of Lahore, Pakistan. (http://web.mit.edu/akpia/www/AKPsite/4.239/lahore/lahore.html )

11 Z.M. Kron , Conservation of the Urban Fabric Walled City of Lahore, Pakistan. (http://web.mit.edu/akpia/www/AKPsite/4.239/lahore/lahore. html )
Hindistan Arkeolojik Aratrmalar Kurumu, Kltr Bakanl na bal bir blmdr.
2 Bu komitede, bir adet mdr (bakan), meclisten iki ye ve antik konularda bilgisi olan uzman btn miras konularndan sorumlu olarak grevlendirildi.
Pakistann 1975 yasasnda, yetmi be yldan daha eski herhangi bir eyin ticari amala alnp satlamayaca ve kaaklk yapanlarn hapis cezasna arptrlaca belirtilmi olmasna ramen; Pakistan ve Afganistandaki antik sanat eserleri Quette ve Peshawar gibi snr ehirlerinde dkkanlarn nnde, Islamabadda devlet eli ile kurulan pazarda ak ak satlmaktadr. Yasaya gre kaaklk yapanlar be ila yirmi yla kadar hapis ile cezalandrlmaktadr, fakat bir ok kaak etesi yakalanmasna ramen u ana kadar hi bir kimse bu sutan hapis yatmamtr. Yerel yetkililerin yasal olmayan ticarete yaklamlar farkldr ,ayrca; dava olsa bile herkesin bildii gibi yava olan adliye nedeniyle ve varlkl kaaklarn ve satclarn para ve tandk araclyla cezalar drlmektedir.
3
KAYNAKA
http://www.punjablaws.gov.pk/index.html http://www.pakistan.gov.pk/ministries/MinDep. jsp?MinID=29&cPath=499 http://portal.unesco.org/culture/es/le_download.php/f52bf1 8e5689f73791e8f2ee9cc93f62Newsletter+no16.htm#story2 ( Heritage Legislation in Pakistan ) http://www.archnet.org/library/documents/one-document. jsp?document_id=3042 http://www.un.org.pk/iych/world-hert-pak.htm ( World heritage sites) http://portal.unesco.org/culture/es/le_download.php/f52bf1 8e5689f73791e8f2ee9cc93f62Newsletter+no16.htm#story2 ( The World Heritage Newsletter , Published by The World Heritage Center, UNESCO ,No. 16, April-June 1998 ) Kron M.Z., Conservation of the Urban Fabric Walled City of Lahore, Pakistan. (http://web.mit.edu/akpia/www/AKPsite/4.239/lahore/lahore. html ) Ahmed N.A., A.K.M. Shamsul. Architectural and Urban Conservation In the Islamic World ( Papers in Progress, Volume One) Rajput A.B., Architecture in Pakistan,Pakistan Embassy, June 23 1965. Qureshi I.H., The Pakistani Way of Life, Pakistan Embassy,1957.
rnek olarak Peshawardaki ngiliz dnemi Falak Sair (Lansdowne) Sinama binas verilebilir. Federal yasa ile ulusal bir ant olarak bildirilmi olan bu yap yklmtr. Mahkemede mal sahipleri ykm kararna kar kanlara binann 74 yllk olduunu belirten bir belge ile cevap vermilerdir!
4 5 Kltr varlklarnn hazrlanmasndan sorumlu resmi kurum Kltr Bakanldr. Kltr Bakanl, sanat ve kltr eitiminin tantm ve yaygnlatrlmas ulusal mzelerin ve tarihi antlarn korunmasndan sorumludur. Arkeoloji ve Mzeler Birimi, UNESCOnun belirledii kurallarn ve nerilerin uygulanmas, uluslararas birimler ile etkileim (ICOM, ICOMOS;Dnya Miras Komitesi), Pakistann kltrel mirasnn korunmas, mzelerin onarm,uluslararas sergilerin dzenlenmesi ynelik uluslararas destek gvencesi salamak, tarihi antlarn ve arkeolojik sitlerin korunmas, arkeoloji biriminin Pakistan niversitelerinin ve yabanc heyetlerin yrtt kaz ve aratrma almalarna uygulanan politikann ayn olmasnn salanmas, mzelerin onarm ve yeni mzelerin dzenlenmesi1975, antik eserler yasasnn uygulanmasndan sorumludur. Kltrel Miras iin Ulusal fon; Pakistann arkeolojik, mimari, tarihi ve kltrel mirasnn korunmasn salamak amacyla nasal ve teknik destek salayarak koruma bilincinin oluturulmasna ynelik almalar yapmakla ykmldr. 6
Resim 1. (http://www.pk.all-biz.info/regions/) Resim 2. (httpblog. kir.comarchivesimagespakistan_map) Resim 3. (http://en.wikipedia.org/wiki/Lahore) Resim 4. (httpupload. wikimedia. orgwikipediaen007OldCityM) Resim 5. (http://lahoredishaan.com/WalledCity/Street_scene_of_Lahore,_1890s.jpg) Resim 6. http://farm1.static.ickr.com/78/205836708_6fddf8d895.jpg?v=0 Resim 7. http://www.cs.unm.edu/~shapiro/INDIA/MIDSIZE/ lahore-gate.jpg Resim 8. ttp://en.wikipedia.org/wiki/File:Badshahi_Mosque_ July_1_2005_pic32_by_Ali_Imran_(1).jpg)
1974 ylnda hkmete/ksmen hkmete bal ve mstakik birimlere bal kent planlama ve mimari projelere danmanlkhizmeti sunmak zere kurulmu bir kurum. Hepsi devlet tarafndan atanm onbir adet idareci tarafndan ynetilmektedir ve denmi tm sermayesi devlet tarafndan dn verilmitir.
7 Ahmed ,Nazimuddin& Alam, A.K.M. Shamsul. Architectural and Urban Conservation In the Islamic World (Papers in Progress, Volume One) s. 81. 8 N. Ahmed , A.K.M S. Alam, Architectural and Urban Conservation In the Islamic World (Papers in Progress, Volume One) s. 81-87.
Z.M. Kron , Conservation of the Urban Fabric Walled City of Lahore, Pakistan.(http://web.mit.edu/akpia/www/AKPsite/4.239/lahore/lahore.html )
9 10
Z. M. Kron , Conservation of the Urban Fabric Walled City
64
EK CUMHURYETNN KORUMA YAKLAIM VE DENEYMLERNN DEERLENDRLMES
Eda Uak, ehir ve Blge Planlama rencisi, ODT Mimarlk Fakltesi
Koruma olgusu, en genel haliyle; bir toplumu ve onu var eden deerleri, bu deerlerin barndrd btn dinamikleri gz nne alarak korumay ve gelitirmeyi amalar. Bu amaca ulamada kullanlan en temel ara ise, phesiz, bu deerlerin, koruma-planlama karar ve politikalaryla toplumsal ve mekansal yaamn bir paras haline getirilmesidir. Bu noktada, hemen her lke ve kltr iin, kavramsal dzeyde, korumaya ilikin amacn ve temel aracn benzerliinden szedilebilir. Ancak, uygulamalar ve onlar ekillendiren detayl kararlarda, her lke, z dinamikleri ve yasal erevesi dahilinde farkl yaklamlar iermektedir. Bu almann amac, ek Cumhuriyetinin, korumaya ilikin temel yaklamn, yasal erevesi ve Telc kenti zelinde uygulamalarn deerlendirmektir. Bu,ama kapsamnda almada, lkenin tarihsel geliimi, mevzuat zerinden koruma yaklamlar ve lkenin Telc kentindeki koruma deneyimi incelenecektir.
TARHSEL GELM
ek Cumhuriyeti, Orta Avrupada yer alan, kuzey douda Polonya, batda Almanya, gneyde Avusturya ve douda Slovakya ile komu bir Avrupa lkesidir. lke, Bohemya (Bohemia) ve Moravya (Moravia) olmak zere iki nemli blgeden olumaktadr. Daha geni lekte Silezya (Silesia) ad verilen blgenin bir parasdr. lkenin bakenti, Bohemya ksmnda yer alan Prag (Prague) kentidir. (Resim 1) eklerin 5. yzyl civarlarnda, Karadeniz ve Karpat Blgesinden Orta Avrupaya g etmi bir Slav top-
luluu olduklar bilinmektedir. Blgede, 8. Yzylda Moravya Prenslii kurulmu ve 874 ylnda ise ilk Bohemya Devleti bu prenslikten ayrlarak kurulmutur. Bu devletin, Kutsal Roma Germen mparatorluunun bir paras olarak, Orta ada nemli bir dini otoriteye sahip olduu, ancak, mezhep atmalar sonucunda kan Hussit Savalar (15. yzyl) ve Otuz Yl Savalar (17. yzyl) sonucunda, gcn byk lde yitirdii bilinmektedir. Kutsal Roma mparatorluunun gcn yitirmeye balamasnn ardndan, Bohemya, ilk olarak Avusturya, daha sonra da Avusturya- Macaristan mparatorluunun bir paras haline gelmitir. I. Dnya Savann sonunda Avusturya- Macaristan mparatorluunun yklmasnn ardndan, 1918 ylnda bamsz ek Cumhuriyeti kurulmutur. Bu yeni bamsz lke Slovakya, Bohemya, Moravya, Silezya ve Karpat Rutenya blgelerini ve bu blgelerde yaayan Alman, Macar, Polanyal ve Rutenyal aznlk gruplarn kapsamaktadr. II. Dnya Savann balamas ile birlikte, Slovakya Nazi Almanyas ile birleerek, bamszln ilan etmitir. 1945 ylnda, Sovyet ve Amerikan glerinin Nazi Almanyasna kar birleip blgedeki igale son vermesinin ardndan ekoslavakya kurulmutur. lkede 1946 seimlerinde Komnist Partinin iktidara gelmesiyle ekoslavakya komnist rejimle ynetilmeye balam ve 41 yl boyunca da Dou Blounun bir paras olarak kalmtr. Komnist rejim, 1968 ylnda Prag Bahar (Prague Spring) olarak adlandrlan hareketle, SSCB ve Varova Pakt mtefklerinin lkeyi igal etmesiyle son bulmu ve Kadife Devrimiyle (1989) lke, demokratik rejime dn yapmtr. 1993 ylnda lke ek Cumhuriyeti ve Slovakya olmak zere iki ayr devlet haline gelmitir. Bu tarihten sonra ek
65
da nemli deiimlerin yaand bir dnm noktas olarak almak uygun olacaktr. Bu dnemden itibaren, vurgu, byk lde, kltr varlklarnn yap leinde ve tekil anlamda korunmasndan, evre leinde btncl olarak korunmas ve gelitirilmesine kaymaya balamtr. Bu yeni anlay, lkede, ncelikle kentlerin tarihi merkezlerinde (historic core of towns) uygulanmaya balanm; 1970lerde tarihi kyler (historic villages) ve 1980 sonrasnda da kltrel peyzajn paralar (selected parts of cultural landscape) kavramlarnn ortaya kmasnn ardndan uygulamalar bu erevede ekillendirilmeye balanmtr. lkede, Koruma Alan (Conservation Site) kavram ise ilk olarak 1950lerde kullanlmaya balanmtr. Kltrel Mirasn Restorasyonu Program (Programme of the Restoration of the Selected Cultural Heritage), dahilinde Bohemya ve Moravya blgelerinde, toplamda 30 restorasyon alan ilan edilmitir. Bu programn temel amac ise, tarihi merkezlerde ve kentlerde ziksel bozulmay engellemek ve nemli antsal yaplarn at ve cephe onarmlarn yapmak olarak belirtilmitir. Koruma Alan (Conservation Site) kavram ise ilk olarak 1958 ylnda yrrle giren 22 Numaral Kanunda (law 22/1958) gemekte ve genel olarak, tarihi merkezler iin kullanlmaktadr. 22 Numaral Kanun, koruma konusunda, karlan ilk kanun olarak bilinmektir. Bu kanunla beraber lkede 35 alan, koruma alan ilan edilmitir. Bu kanunla ortaya kan bir dier kavram da koruma alan evresindeki gei blgesini tanmlayan Tampon Blge(Protective Zone) kavramdr. 22 Numaral Kanun sonrasnda retilmi bir dier kanun da 1978 ylnda kartlan 20 Numaral Kanundur (law 20/1987). Bu kanun ise, koruma alannn yan sra Koruma Blgesi (Conservation Zone) kavramn ortaya karmtr. ek Cumhuriyetinin koruma mevzuatnn temel olarak bu kanun erevesinde ekillendii sylenebilir. Sonraki yllarda, bu kanuna srasyla 242 Numaral Kanun-1992, 361 Numaral Kanun-1999, 132 Numaral Kanun-2000, 122 Numaral Kanun-2000, 61 Numaral Kanun-2001, 146 Numaral Kanun-2001, 320 Numaral Kanun-2002, 18 Numaral Kanun-2004, 186 Numaral Kanun-2004 eklenerek deiiklikler yaplm ve koruma kanunu bugnk halini almtr. Yasann, koruma blgeleri ve koruma alanlarna ilikin rettii temel karalar u ekilde sralanabilir: 2 Bir alann, sahip olduu tanmaz kltr varlklar ya da arkeolojik deerleri nedeniyle sit alan ilan edilmesinden ve bu alann koruma artlarnn belirlenmesinden ek hkmeti sorumludur. Bir yerlemede kltr miras younluu fazla deil ise, yerlemenin bir blgesini ya da bir blgesinin
Resim 1. ek Cumhuriyeti Haritas
Resim 2. Telc Kenti Haritas
Cumhuriyeti ok partili sitemle ynetilmeye balam, 2004 ylnda Avrupa Birlii(AB)ne ye olmutur.1 Grld gibi, ek Cumhuriyeti, tarihsel, mekansal ve siyasal anlamda ok farkl dnemlerden ve oluumlardan geerek gnmze gelmitir. Sz edilen farkl dnem ve oluumlar, lkenin ziksel, sosyal, ekonomik yaamnda nemli izler brakmtr. Gnmzde ise, zellikle Avrupa Birlii yelii ardndan, lke, ok hzl bir deiim ve geliim srecine girmitir. Bu anlamda gerekletirilen reform ve dnmlerin temelini, oulcu demokrasi (pluralist democracy) ve pazar ekonomisi anlaylar oluturmaktadr. Sz edilen srecin ise, kentsel mekan, yerleim sistemleri ve onlara yaplan mdahalelere belirgin etkileri bulunmaktadr. Yukarda bahsedilen ve en genel haliyle, kreselleme ve pazar ekonomisinin yaratt bu sre, dnyann hemen her yerinde etkisini gstermektedir. Deiimin hz ve biimi ise lkeden lkeye deimektedir. ek Cumhuriyeti ve ayn corafyada yer alan benzer tarihsel sreler geirmi lkeler ise, sreci kendi dinamikleri dahilinde tecrbe etmektedir. Bu nedenle, lkenin koruma yaklam ve tecrbesi bu dinamiklerin bir paras ve sonucu olarak deerlendirilmelidir.
GENEL KORUMA YAKLAIMI VE MEVZUATI

ek Cumhuriyetinin, koruma deneyimlerini aktarrken, II. Dnya Savan, dnyann birok yerinde olduu gibi ek Cumhuriyetinde de korumann lei ve kapsamn
66
baz blmlerini koruma blgesi (conservation zone) kapsamna alma grevi Kltr Bakanlna aittir. Bu durumda, koruma artlarn bakanlk belirler. Koruma blgelerinin, sit alanlarnn ya da tanmaz kltr varlklarnn tampon blgelerine (Protective Zone) snrlandrma getirme yetkisi ve bu alanlardaki faaliyetlerin denetimi lgili Blge Osine (Respective District Ofce) aittir.
hazrlanmasn zorunlu tutmaktadr. (209 Numaral Kanun-1992). Bu programlarn, yerlemelerin gelime politikalaryla da rtmesi amalanmaktadr. Koruma uygulamalarnn nemli ayaklarndan biri olan kltr varlklarnn bakm ve onarm konularna ilikin, yasa baz aralar tanmlamaktadr. Bu aralardan ilki, kltr varlklarndaki deiimlerin yasal olarak denetlenmesi (reglementation of all building or other changes of the state of cultural heritage), ikincisi Kltrel Miras Koruma Enstits tarafndan salanan cretsiz uzman danma servisi (specialist consulting service provided free of charge), ncs ise hkmet tarafndan salanan tevik primleri (grants)dir. Tm bu hizmetlerden sorumlu ekipler; konusunda uzman tarihi, sanat tarihisi, mimarlardan olumaktadr. Ekiplerin, kendilerine zel arivleri ve aratrma laboratuvarlar bulunmaktadr. Koruma ile ilgili birimlerden; blge kurullar, daha ok uygulamaya dnk danmanlk hizmetlerinden; Kltrel Miras Koruma Enstits bilimsel aratrma yapmak, korumaya ilikin yntem gelitirmek, envanter hazrlamak, eitim programlar hazrlamak ve Kltr Miras Listesi (Central List of Cultural Heritage)ne ilikin ileri yrtmekten sorumludur. Koruma ile ilgili merkezi ve yerel birimlerin yansra, sivil toplum rgtlerinin de byk katklar bulunmaktadr. Bu tr kurulularn ilk ortaya k 1989 sonrasna rastlamaktadr. Bu kurululardan en nemlisi Antik Prag Klub (Ancient Prague Club) dr. Tarihi, mimar ve kent planclarndan oluan klp gnmzde de almalarn srdrmektedir. Kltrel mirasn korunmasna ynelik dier bir kurulu da Pragllar Dernei (the Prague Society- Prazske Gremium)dir. Dernek, sadece kltrel mirasn korunmas konusunda deil; yeni gelime, yeil alanlarn korunmas, ulam sorunlarnn zm gibi birok kentsel konuda almalarn yrtmektedir. Dernein, zellikle koruma alanlarnda bask yaratabilecek karar ve uygulamalar nlemek amacyla; sorumlu kamu kurulularna ynelik kar kampanyalar dzenleyerek, halkn bilgilendirilmesi ve yanl uygulamalrn durdurulmas konusunda almalar bulunmaktadr. Bu rgtlerin dnda, gnll alan nemli kurululardan biri de Bohemya, Moravya ve Silezya Tarihi Yerlemeleri Dernei (Association of Historic Settlements in Bohemia, Moravia and Silesia)dir. Bu dernein yeleri, belediye bakanlar, belediye yetkilileri ve seilmi yelerdir. Bu dernek, tarihi evrenin korunmasnda halk zerinde nemli bir etkiye sahiptir. rnein, Uluslararas Antlar ve Sitler Gnnde (International Day of Monuments and Sites), dernek en aktif kente (most active town), zel dller vermektedir. Ayrca, Kltr Bakanl ile birlikte, Avrupa Miras Gnlerinin (International Day of Monuments and Sites) aln yapmaktadr. Grld gibi, ek Cumhuriyeti, koruma olgusunu hem ynetsel hem de toplumsal anlamda, gndelik yaamn bir paras haline getirmeyi baarmtr. Uygulamaya dnk baz sorunlara ramen, toplumun he-
1970li yllarn ba, lkede koruma alannda, tespitlerin (investigation) nem kazand bir dneme iaret etmektedir. Bu tarihten itibaren, mekansal anlamda olduka kapsaml bir biimde, tescil ve dzeltmeler yaplmtr. 1970te lkedeki yaklak 15000 yerleim biriminden 1000 tanesinin tarihi yerleme olarak tescillendii; 1972 ile 1973 yllar arasnda tescillenen tarihi yerlemelerin saysnn 1850ye, kltr varlklarnn ise 924e ulat belirtilmektedir. 1985 ylndan itibaren ise yerleme baznda 1200 yeni tescilin yapld belirtilmitir.3 1987 ylnda, Kltr Bakanl, Tarihi Kentlerin Korunmas Program ( Conception of the Protection of Historic Towns)n gelitirmitir. Programn temel amac, kltrel deerlerin yerleim planlar (layout plans) dahilinde korunmasn tevik etmektir. Krsal alanlarn korunmasna ilikin olarak atlm olan ilk somut adm ise 1970li yllarn banda Kltrel Miras Koruma Enstits (State Institute for the Preservation of Cultural Heritage) tarafndan atlmtr. Kylerin korunmasna ilikin Ky Sitleri ve Koruma Blgeleri (Village Conservation Sites And Zones) Bildirgesi yaynlanmtr. Koruma ile arazi kullanm planlar ve yeni gelime arasndaki iliki ile ilgili olarak ise, yasada Blge Plan (Layout Plan for a Large Commune) , Kent Plan (Layout Plan for a Commune) ve Nazm Plan (Regulatory Plan) olmak zere farkl plan tanm bulunmaktadr. Yeni gelime ve koruma arasndaki denge, temel olarak bu planlarla kurulmaya allmaktadr. Sz edilen planlar hazrlandktan sonra Kltrel Miras Koruma Enstitsnn yrtme kurulu, planlarn koruma duyarllna ilikin grn bildirmekte ve gerekirse deiiklik istemektedir. Ancak, uygulamalarda, bu sisteme ilikin sorunlarn yaand bilinmektedir. Bir alanda yeni gelimeye ynelik kararlar ise hem imara ilikin hem de korumaya ilikin yasalar erevesinde alnmaktadr. 50 Numaral Kanuna (1976) gre planlamadan sorumlu birimler yerel ynetimler (Communes), Blge Kurullar (District Ofces) ve Yerel Gelime Bakanl (Ministry of Local Development)dr. Ayrca yasa, tarihi kent merkezlerinde hazrlanan imar planlarnda Sit Alanlar ve Koruma Blgelerinin Yenilenmesi Program(Programmes of the Regeneration of Urban Conservation Sites or Urban Conservation Zones)nn
67
men her kesiminde korumaya ilikin bilin belli lde oluturulmu; korunmas gerekli birok deer bu kapsamda deerlendirilmitir. Bu deerler, lkenin, farkl dinamiklerini barndran mekansal tarihi de gz nne alndnda, olduka youn bir stok oluturmaktadr. lkede Dnya Miras Listesinde (World Heritage List) yer alan toplam 12 varlk bulunmaktadr: Historic Centre of esk Krumlov (esk Krumlov ehir Merkezi) Historic Centre of Prague ( Prag ehir Merkezi) Historic Centre of Tel (Tel ehir Merkezi) Pilgrimage Church of St John of Nepomuk at Zelen Hora (St John Kilisesi, Zelen Hora) Kutn Hora: Historical Town Centre with the Church of St Barbara and the Cathedral of Our Lady at Sedlec (Kutn Hora, Sedlec ) Lednice-Valtice Cultural Landscape (Lednice-Valtice Kltrel Peyzaj) Gardens and Castle at Krom (Krom Kalesi ve Baheleri) Holaovice Historical Village (Holaovice Tarihi Blgesi) Litomyl Castle (Litomyl Kalesi) Holy Trinity Column in Olomouc (Holy Trinity Kolonu, Olomouc) Tugendhat Villa in Brno (Tugendhat Villas, Brno) Jewish Quarter and St Procopius Basilica in Teb (Yahudi Mahallesi ve St Procopius Basilikas, Teb ) Reservation
feodal dnem yaps olarak bilinen kale (feodal castle), bugnk geleneksel konut stounun ounu oluturan tccar evleri (merchant houses) ve pazar alan (market place) tamaktadr. Kenti oluturan yaplar ounlukla Rnesans dnemi izleri tamaktadr.6 Gnmzde kent ve onu oluturan yaplar, ilev deiikliine uramalarna ramen varlklarn koruyabilmilerdir. Kent merkezinde 389 konut bulunmaktadr. Ayrca kentte kilise, okul olarak kullanlan papaz okulu, polis merkezi olarak kullanlan sinagog yaps bulunmaktadr. Tm bu yaplar iinde 128 tanesi koruma altna alnm; geriye kalan 82 tanesi iin ise henz bir koruma karar getirilmemitir. (Resim 3) Kent merkezinin eperinde bulunan baz krsal yerlemeler de, kentin gemiine ilikin tadklar izler nedeniyle korumaya deer bulunmaktadr. Bu alanlar, ayrca yeni gelime planlarnda, zgn dokuya uyum salayarak ekillenecek kentin byme alanlar olarak grlmektedir. Avrupa Konseyinin ek Cumhuriyeti iin hazrlad Teknik Asistanlk Raporunda7 hem kent merkezinde hem de eperde yer alan yaplarn birounun 14. yzyla tarihlendii belirtilmitir. Surlar, kale yaps, St James Kilisesi, ve Rnesans Saray Gotik Kenti elemanlar olarak nitelendirilmektedir. Fakat, zellikle konutlarda, Gotik dnemin zorlukla izlenebildii; sadece, birka arkat girii ve ayan korunduu belirtilmitir. Kentin Ortaa dnemine ilikin deerlendirmelerin ise, dar parseller ve depo (warehouse) yaplar zerinden yapld vurgulanm; konutlarn ok fazla deiime urad belirtilmitir.8 Sz edilen teknik raporda, bugne kadar, zellikle yap leinde yaplan restorasyon almalar sonucunda, kent merkezinde bulunan yaklak 80 yapya farkl mimari dnemlerine ramen ayn standartlarla yaklald; yalnzca meydana cephesi bulunan yaplarn zgn dnem zellikleri dikkate alnarak onarld belirlenmitir. Yalnzca cephelerin dnemlerinin rahatlkla ayrt edilebildii belirtilmitir. Mimar Milan Pavlikin SURPMO 1962 in Plan of the Historic Conservation Area of Telc9 adl almasnda; alanda 27 Rnesans, 18 Barok ya da Rokoko, 3 Klasik ve 9 tane de 19. yzyl zelliklerini yanstan cephe bulunduunu belirtmitir. Meydann kimliini oluturan en nemli enin ise cephe zelliklerindeki bu farklln sunduu hareketlilik olduunu belirtmitir.10 (Resim 4) Kent meydan ise, heykel ve eme yaps, meydan oluturan yaplarn ve ak meakn elemanlarnn yaratt kenar tanmlar, rlyeeri ve zemin kaplamas ile btncl bir mimari deer olarak tanmlanmaktadr. (Resim5) Sonu olarak, Telc kentinin kendini oluturan elemanlaryla birlikte koruma iin btncl bir deer olduu belirlenmitir.
TELC KENT KORUMA DENEYMLER

almann bu blmnde, ek Cumhuriyetinin korumaya ilikin oluturduu yaklamn uygulamalarda nasl ekillendiini anlamak iin, Telc kentinin koruma deneyimleri incelenecektir.5 Telc kenti, Prag ve Viyana arasnda yer alan, 6000 nfusluk bir kenttir. Tarihi merkez surlar ve hendek ile evrili, surlarn etrafn ise gller ve gletler evrelemitir. Kentin kale duvar ierisinde yer alan blm yaklak 9 hektar, tm kent ise 12.5 hektardr. Kentin korunmas gerekli deerleri arasnda kale, etraf arkatl geleneksel konutlarla evrili kent meydan, kilise yaps ve Jesuitss College olarak bilinen okul yaps saylabilir. Kent 1993 ylnda Dnya Miras Listesine alnmtr. (Resim 2) Telc kentinin feodal sisteme ve ticarete bal olarak kurulmu bir yerleme olduu bilinmektedir. Kentin bu dneme ilikin en belirgin izlerini surlar ve hendekler,
68
Resim 4. Telc Kenti Haritas
Resim 5. Telc Kent Meydan eme Yaps
Resim 3. Telc Kenti Tarihi Merkezi
kltrel mirasn korunmas ile kentsel gelimenin dengeli ve beraber ele alnmas gerekliliidir. Bu amacn gerekletirilmesine ynelik de kapsaml ve btncl planlama anlay temel ara olarak tanmlanmtr.
Telc Kenti Koruma Politikalar

Telc kenti iin gelitirilen koruma politikalarnn temelini miras (heritage) ve mirasn yorumlanmas (interpretation) kavramlar oluturmaktadr. Bu noktada, etkin bir koruma politikas gelitirebilmek iin, kltr varlklarnn deerlerinin iyi anlalmas gereklilii vurgulanmtr. Avrupa Konseyinin kent iin yapt almada, tarihi merkez ve eperindeki krsal yerlemeler ayr ayr incelenmitir. Merkeze ilikin en nemli sorun, ziyaretiler ve kullanclar iin, zellikle restorasyon grm yaplarn tarihsel geliimlerine ilikin bilgi aktarmndaki eksikler olarak saptanm; krsal alanlar iin ise, barndrdklar tm estetik ve ekolojik deerlere karn, herhangi bir envanter ve koruma almasnn yaplmam olmas olarak tanmlanmtr. 11 Konsey tarafndan yaplan incelemeler sonucunda gelitirilen koruma politikasnn bir dier vurgusu ise
Kent Merkezine Ynelik Kararlar

Kent merkezi iin atlmas gereken en nemli adm, gelimesini tamamlam kent merkezinin mevcut leinde tutularak korunmas ve iyiletirilmesi olarak tanmlanmtr. Ayrca, bugne kadar yaplm restorasyon mdahalelerinin, uzman gryle teknik olarak yanl uyguland tespit edilirse, aamal olarak kaldrlmas ve dzenlenmesi karar da alnmtr. Vurgulanan bir dier konu ise, kent merkezinin turizm sektrnde etkin sunumudur. Bu balamda: Tarihi merkezde hak sahiplerinin haklar ve sorumluluklar konusunda bilgilendirilmeleri, Bugne kadar koruma altna alnmam, onarma ihtiya duyan ya da yklmak zere olan yaplar iin koruma ve restorasyon kararlarnn retilmesi, her bir yap iin detayl i ve d mekan analizi yaplmas, kullanmlarn belirlenmesi, bo parsellerde ne tr yaplama olacana dair detaylarn belirlenmesi,
69
Alandaki mlk sahiplerine yaplarnda yaplacak mdahalelere ilikin bir Tasarm Klavuzu (Design Guideline) hazrlanmas, Kent giriine, bir Ziyareti Merkezi/Kent Mzesi (Vistor Centre/ Town Museum) kurulmas; kent tarihine ilikin sunumlarn hazrlanmas, Kent merkezinde, belediye mlknde olan yaplarda, kentin sosyal yapsna ve evrimine ilikin bilgi verecek kostml performanslarn dzenlenecei mekanlar yaratlmas, gibi kararlar retilmitir.
kalitesinin arttrlmas ile turizm geliimi arasnda dorudan balant kurulmu, strateji ve kararlar bu erevede tasarlanmtr. Bu anlamda, kentteki turizm potansiyelinin eyleme geirilmesi aamasnda drt ana neri gelitirilmitir: Daha ok harcayan -ekonomik olarak daha ok katk veren- turist (tourist spending more), Daha ok kalan konaklama konusunda daha ok katk veren- turist (tourists staying longer), Ayn sayda, farkl turist prolifarkl ya ve sosyal gruplar barndran- (the same number but different types of tourists) Daha ok turist sayca daha ok- (more tourists) Avrupa Konseyinin Teknik Asistanlk Raporunda, kent genelinde turizm konularna ilikin karar retme ve uygulama konularnda devletin, gnll kurulularn ve zel giriimcilerin sz hakknn bulunmas, ibirlii anlamnda eitlilik yarataca dncesiyle olumlu bulunmutur. Bu noktada yaplmas gereken, kurum ve kiiler arasnda egdm ve ibirliini zendirecek bir sistemin kurulmas olarak vurgulanmtr. Bu noktada bir Turizm Masas (Tourism Board) kurulmas nerilmi ve her kesimin, zellikle de gen kentlilerin katlm esas grlmtr. Turizm masas, turizm aktivitelerine ilikin prensiplerin belirlenmesi konusunda grevlendirilmi; masaya dzenli bir gelirin hkmet tarafndan aktarlmas ngrlmtr. Bu balamda sunulan neriler aadaki gibi sralanabilir: Yaz okulu ya da kent gzlemleme program gibi faaliyetlerle, eitici gezi programlarnn hazrlanmas, Kent Tarihi Haftas (Town History Weeks) ad altnda, uluslarars dzeyde rekabet yaratacak faaliyetlerin dzenlenmesi ve geni reklam programlaryla tantlmas, Orta ya ve emekli kesim iin, zellikle sezon d dnemlerde tatil olanaklar sunacak programlarn hazrlanmas, Ziyareti Merkezi kurulmas, Tantm ve Sergi Turlar dzenlenmesi, tantc yaynlarn hazrlanmas, iyi kalitede hediyelik ve an nesneleri hazrlanmas, yerel rnlerin sunulaca pazar alanlar belirlenmesi, Telc kentinin Dnya Miras Listesinde bulunduuna ilikin bilgilendirme panolar ve alerin hazrlanmas,
Krsal Alanlara Ynelik Kararlar

Kent eperinde yer alan krsal yerlemelere ilikin atlmas gereken ilk adm, bu alanlardaki tarihi, ekolojik ve estetik deerleri ortaya karacak envanter almalarnn yaplmas olarak tanmlanmtr. Bu balamda: Bu alanlarda, yeni gelime ve krsal alan ynetimine ilikin bir klavuzun hazrlanmas, Bu alanlardaki balca ekim ve dm noktalarnn tanmlanmas ve plan dahilinde bu noktalara ve etki alanlarna ilikin almalarn yaplmas, Sz edilen ekim noktalarnda, alan sunumuna ve ziyareti bilgilendirilmesine ynelik uygulamalarn gelitirilmesi, Alan ynetimi, yaplarn yeniden ilevlendirilmesi, ak alan faaliyetlerinin dzenlenmesine ilikin uygulamaya dnk eylem tanmlarnn yaplmas, gibi kararlar retilmitir.
Kent Planna Ynelik Kararlar

Kent genelinde koruma ve yeni gelime arasndaki dengenin kurulduu bir planlama sisteminin gelitirilmesi iin, imar plan (master plan) hazrlanmas gereklilii vurgulanmtr. Planda: Bymeyi kontrol edecek ve dzenleyecek, yeni gelime alanlarnn belirlenmesi, Telc kentinin kimliini yanstan tm elemanlarn lek ve kapsam ayrm yaplmadan korunmas, eperdeki alanlarn bymesi ve yeniden rgtlenmesine ilikin gelime emalarnn hazrlanmas, Karma kullanmlar ieren kentsel blgelerin tanmlanmas ve gelitirilen arazi kulanm emalarnn bu anlamda esnek olmas, gibi kararlar retilmiitir.
Turizm Gelimelerine likin retilen Kararlar

Turizm konusu, Telc kenti koruma politikalarnn nemli ayaklarndan biri olarak tanmlanmtr. Yaam
70
Geleneksel festivallerin hazrlanmas ve varolanlarn canlandrlmas, Bisiklet ve at ile dolam zendirecek programlarn hazrlanmas.
8 Avrupa Konseyi, Teknik Asistanlk Raporu (Technical Assistance Report of the Council of Europe for Telc Cultural Heritage,no.35, Council of Europe) 9
SONU VE DEERLENDRME
Bu almada, ek Cumhuriyetinin korumaya yaklam ve birikimi, yasal ereve dahilinde incelenmitir. Bu amala, ilk olarak, lkenin ziksel ve sosyal altyapsn anlayabilmek amacyla, tarihsel ve mekansal geliimi irdelenmitir. Daha sonra, koruma mevzuat ve sorumlu aktrler ele alnm; son olarak da uygulamaya ilikin bir rnek olarak, Telc kenti incelenmitir. Sonu olarak, ek Cumhuriyetinin kltrel ve doal deerlerinin ve potansiyellerinin farknda ve bu deerlerinin korunmas ve gelitirilmesi iin hem Avrupa Birliinin bir paras; hem de Dnya Miras Listesinde kaytl kltr varlklar bulunan bir lke olarak gerekli almalar yapt sylenebilir. almada da deinildii gibi, lkenin koruma konusunda, yntesel, kavramsal ve uygulamalar baznda ulat nokta, barndrd farkl politik dnemlerin deneyimleri ile evrilmi ve bugnk halini almtr. Bu anlamda, mevcut yasal dzen, uygulamay ekillendiren dier mekanizmalar ve lke genelindeki uygulamalar, ek Cumhuriyetini korumay lke genel politikalarnn nemli ayaklarndan biri haline getirmi bir rnek yapmaktadr. Telc rnei zerinden de, konunun ok ynl ele alnd; korumay gelitirme ve iyiletirme sorunsal olarak gren; koruma, byme, turizm gibi farkl sektrleri tek bir uygulama anlay ats altnda birletirmeyi ama edinmi bir sistemin varlndan bahsedilebilir. Bu anlamda, lkenin btnleik koruma anlayn (integrated conservation), hayata geirdii; kentlerin kimlikleriyle bir btn olarak deerlendirildii, kent mekann ekillendiren her aktrn gz nnde bulundurulduu, bir sistemin gelitirilmesinin amaland sylenebilir.
Teknik Asistanlk Raporunda , Pavlikin, SURPMO 1962 in Plan of the Historic Conservation Area of Telc almasnda Barok ve Rnesans mimarisi zerinden karlatrmal analizler yapt belirtiliyor.
10 Avrupa Konseyi, Teknik Asistanlk Raporu (Technical Assistance Report of the Council of Europe for Telc Cultural Heritage,no.35, Council of Europe)s.6. 11 Avrupa Konseyi, Teknik Asistanlk Raporu (Technical Assistance Report of the Council of Europe for Telc Cultural Heritage,no.35, Council of Europe) s.9.
KAYNAKA
Altrock, G., Huning, P., Spatial Planning and Urban Development in the New EU Member States, 2006, s. 113-140. Council of Europe, Technical Assistance to the city of Telc ( Czech Republic), Cultural Heritage,No.35, 1995. Van Oers R., Towards New International Guidelines for the Conservation of Historic Urban Landscapes (Hul), 2007. tulc J., The Protection and Presentation of Historic Settlements and Cultural Landscapes, http://www.arcchip.cz/w01/ w01_stulc.pdf http://www.international.icomos.org/risk/world_report/2000/ czech_2000.htm http://www.czech.cz/ http://en.wikipedia.org/wiki/Czech_Republic http://www.expats.cz/prague/czech/ministries/ministryofculture/ http://www.telc-etc.cz/telc/ http://heritagelaw.org/Czech-National-Law http://whc.unesco.org/en/list http://www.appliedlanguage.com/maps_of_the_world/map_ of_czech_republc.gif http://www.telc.eu/img/others/s420_mapa_telc.jpg http://media.rei.com/graphics/adventures/trips/bigmaps/vtoprague_map_lg.jpg http://www.outsideprague.com/telc/TLimages/squa2.JPG
DPNOTLAR
1 Bu blmhttp://en.wikipedia.org/wiki/Czech_Republicden derlenmitir. 2 J.tulc, The Protection and Presentation of Historic Settlements and Cultural Landscapes,s.1 3 4 5
Resim 1. (http://www.world-geographics. com/cfg/public/_ lib/img/maps/ europe/map_of_czech_republic_ cities.png, (03.05.09) Resim 2. http://www.telc.eu/img/others/s420_mapa_telc.jpg (03.05.09) Resim 3.http://www.telc-etc.cz/telc/images/nam.jpg (03.05.09) Resim 4. http://www.commission5.isprs.org/kunming02/ download/karel.pdf (03.05.09) Resim 5. http://www.outsideprague.com/telc/TLimages/sqa2. JPG (03.05.09)
State Institute for the Preservation of Cultural Heritage http://whc.unesco.org/en/list (03.05.09)
Avrupa Konseyi, Teknik Asistanlk Raporu (Technical Assistance Report of the Council of Europe for Telc Cultural Heritage,no.35, Council of Europe)
6 Avrupa Konseyi, Teknik Asistanlk Raporu (Technical Assistance Report of the Council of Europe for Telc Cultural Heritage,no.35, Council of Europe, 5) 7 Avrupa Konseyi, Teknik Asistanlk Raporu (Technical Assistance Report of the Council of Europe for Telc Cultural Heritage,no.35, Council of Europe)
71
TMMOB MMARLAR ODASI ANKARA UBES

KONUR SOKAK 4/3 KIZILAY ANKARA

Dosya14 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dosya14 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KENTSEL KORUMADA FARKLI UYGULAMA VE YAKLAIMLAR

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

KORUMA AMALI MAR PLANLARINA, ELETREL BR YAKLAIM; AFYONKARAHSAR RNE*

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

Resim 1. Afyonkarahisar kentinin tarihsel mekansal geliimi

KONUTLAR KAMU YAPILARI (cami, hamam) YEL ALANLAR (bahe, bo arsa)

KONUTLAR CAM, HAMAM YEL ALANLAR (bahe, bo arsa)

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

Resim 4. Cihannmal ve balkonlu bir geleneksel Afyonkarahisar Evi cephesi

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

Resim 8. Afyon Nazm mar Plannda Kentsel Sit Alannn grnm

Resim 9. Afyon Koruma Amal mar Plan

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

a.g.e., s.5-15 a.g.e., s.5-15 I. Aksulu, a.g.e., s.3-13

. Alsa,Trkiyede Restorasyon, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s.29-33

O. Ylmaz,Anadolunun Kilidi Afyon, Afyon Valilii, Afyonkarahisar, 3-39- 145-149 (2004).

A. Bilsel, I. Aksulu, G. Bilsel, Afyon Koruma Amal mar

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

TARH KENT DOKULARININ KORUNMASINDA KATILIMCI BR UYGULAMA PROJES RNE KEMERALTI

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

T. Taner, S. Ecemi, ve M. Aydoan, a.g.e.

S. Ecemi Kl, M. Aydoan, a.g.e., s.69.

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

ekil 1. Bursa Tarihi Ticaret Merkezi (19. yy. sonu)

ekil 2. Bursa Tarihi Ticaret Merkezi (2008)

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

ekil 3.Suphi Bey haritas (1857-1862)

ekil 4. 1881 tarihli Bursa haritas

ekil 5. Bursa haritas (1907-1910)

ekil 6. Bursa Tarihi Ticaret Merkezinde alan yeni yollar

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

1922 BURSA HARTASI

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

ekil 8. Piccinato Plan (1958)

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

ekil 9. Bursa Merkez Koruma Planndaki blgelerin dalm

ekil 10. Bursa Merkez Koruma Planndaki Blgelerin Dalm

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

a.g.e. Sermin akc, a.g.e. Raif Kaplanolu, (2008), a.g.e., s.78.

Yaynlanmam Bursa KAP Raporu , (1988), a.g.e. a.g.e., s. 9-10.

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

ANKARA-ALTINDA LESNDEK SOKAK SALIKLATIRMA PROJELER

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2

Sarkad Sokak, Sokak Salklatrma Projesinden bir rnek

Dutlu Sokakn Sokak Salklatrma Projesi ncesi durumu

Dutlu Sokakn Sokak Salklatrma Projesi sonras durumu

Sarkad Sokakn Sokak Salklatrma Projesi ncesi durumu

Sarkad Sokakn Sokak Salklatrma Projesi sonras durumu

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-2