GKTRK

Fikri SALMAN*
i CLOTHS OF GKTRK PERID
Gktrk Period is of greatimportance in Turkish historyas a period because the word "Turk" was
used this period. Clothes of Gktrk Period reflect the traditions of that period their char-
acterictics. No cloth has came down today from Gktrk Period. We eome to leam features of the elothes
of that period mainly from statues and wal1 pictures. The most important statues are in Bilge Kagan and
Kl Tigin Comlex of buildings. Wall pictures, on the other hand, are in Kumtura, Pencikent,
Palace and Afrasyab Palace. According to those figurative deseriptions, we come to 1eam that clothes of
Gktrk Period generally consist of long kaftaos. Kaftaos, which are generallyas long as down to the
knees, are by a beit at the waist. Among other parts which complete Gktrk clothes are trausers,
long boots, belts and headdresses known as brk
L
Anahtar Kelimeler:Gk[rk Giysileri, Tarihi Trk Trk Giysileri
Key Words: Gokturks Clothes, Historical Turkish Cloths, Turkish Clothes

Hun mteakiben bir sre sonra sahneye ilk: kez Trk
bir devlet olarak Gktrkler

Trk nemli bir yer tutan Gktrk

Devleti 552-745 hiikiim tarihilere gre gebe bir hayattan
ziyade, belirli bir devlet dzeni sergileyen) Gktrklerde biimlerini ele
bu ncelikle, genel anlamda Gktrk tarihine bakmak
Gktrk Devleti, 535 tarihlerinde kabul edilmekle birlikte 4 bulun-
duklan Juan-juan devletini ortadan sonra, 552'de tken'i merkez yapmalanyla
tam olarak tarih sahnesine 5Byk Hun sonra, Trk kltrn her
ynden temsil etmesi itibariyle, ikinci byk Trk Gktrk
Trk szn ilk defa resmi devlet olarak kabul etmekle, btn bir millete ad
verme Gktrkler, Sibirya'daki Yakut Trkleri ve Ogur
* Yrd. Do. Dr. Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlan Blm 2524()-ERZURUM.
fikrisalman@hotmail.com
1- Hamza GNDODU, Trk Mimarisinde Figrl Plastik, Doklora Tezi) istanbul, 1979, s. 27; Glin AN-
DARUOLU ve Trk ncesi Dnem, 1997, s. 28.
2 Emel Trk Kltr Tarihi Asyadaki Erken Ankara. 1985, s. 6;
htt:p:llwww.utkuhamaraLeomluselessfgokturk.honE.T.ll.06.2oo4.
3- Louis LIGETI, Bilinmeyen Asya, Ankara, 1998, s. 200.
4- Gktrklerin tarihi kaynaklara gre M. 542 olarak kabul edilir. Bkz. Glin ANDARLIOOLU ve
Trk Kltr ncesi Dnem, 1997, S, 28.
5- ORURLU, "Gklrk Devri Keramik zerine Bir Deneme" VI. ve Trk Dnemi Sonulan ve Sanal
Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 2002, s. 299.
i
(Bulgar) Trkleri Trk btn kendi idaresinde 6
Bir sre sonra ve nedenlerle Gktrkler, ikinci parlak devirlerini,
Kutlug Han 681 7
Bu dnemde Gktrkler, tekrar eski g ve Bilge devri
(716-734), Gktrk Devletiillin en parlak devri 745'te Gktrklerin Po-mei

zerine, Uygur Hanedam, byk Trk geerek

Gktrklerin son kez i 893'te bilim
Vilhelm Thomsen Kltigin Mezar Kl1iyesi'ndeki kitabenin sonra,
Orta Asya'da bir siyasi Gktrk Devleti, Trk olarak tescil

GKTRK
Gktrk son derece olan bilgilerimizi, daha ok Gktrk dnemi
heykelleriyle birlikte, o dnemde olan duvar resimlerinden hareket ederek ortaya koy-
maya Bu yaparken de Gktrk dneminden kalan
ve verileri uygun
Gktrk hayatm belirtileri olarak ilk hareketleri ve
gibi kuruluyor. Hunlara ait kltr
Gktrklere ait kltr byk blm yeryznde bulun-
en nemlileri Tonyukuk, Kltigin ve Bilge abideleridir. Tula Nehri
prensIere ait mezarlarda sonucu ele geen
gre in'den veya olma ihtimali bulunmakla birlikte,
blgede retilen Trk da Trk ait en nemli
Tula Nainte-Sume'deki Han bulunan kurganla, Ungetu ve
!O
Nehri bulunan ise M.. m. yy.dan ve
Gktrk devrine kadar eserlerin kurganlar olarak
Gktrk ait bir kltr merkezidir. Bulunan eserler ipekli atlas
da mevcuttur.!! Burada atlas ilk kez nemlidir. nk
kadar ele, geen ya dz ya da basit dimi
rglerden Oysa atlas (saten) rg, parlak bir grnt veren nemli bir
rg olarak ilk defa burada Tekta' da birinde
cesetlere Buradaki erkek cesedin elbisesi kattan st
elbise koyu ortadaki en alttaki de ipekten
mezardan gndelik da Ancak burada
rengiyle dikkatimizi eker. nk. ipek, klaptan dokuma
yapmaya en materyalolarak ..
Gktrk devrine ait elbiselerin en nemlileri Katanda'da bulunan giysi Bu kur-
gandaki elbiseleri, ipekli ve krkl olarak ikiye gerekir. Prof. Wice kernha
bir tr Bizans ipekli olarak !3 Ancak Bahaeddin gel bunlan
6- Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C. 9, Gktrklcr Maddesi, s. 4678-4679; http://www.dallog.comldevteder/gok-
turk/gokturk .htm ET.! 1.06.2004.
7- KOSOY, 'Trk Tarihi Kronolojisi" Trkler, C. i, Ankara, 2002, s.891; Trk ... s. 37.
8- Nihat YILMAZ, Orta Asya-Anadolu G TatUl Malazgin.'e, Ankara, 2001, s. 73.
9- ORUHLU, "Orla ve i Asya'da Ve Elde Edilco Matcryale Gre Erken Devir Trklerinde izme"
Anadolu: Prof. Dr. Aynur Durukan'a Ankara, 2002, s.70.
10- Nejat nce Trk Sanau" Bugne Trk Aukara, s.138.
il - GEL, s.
12- GEL, s.
Nejat YARSAKiRLt, "Trk Sanauma Trk Tarihi ve 969,
s. llS.
i
kaynaklara M.S. VII ve VIII yy. ait in olarak tasnif etmektedir. 14
Elimizde bir resmi ve grnts iin kesin bir sylemek mmkn
Her elbiselerin olan krklerle sslenmesi
Trklere has bir zellik. olarak Katanda ele geen krkl cbbe
veya kaftanlar UlUn boylu idiler. Daha ziyade tunik. olan Hun
Gktrklerdeki etkisiyle olsa gerek, boyda bir uzamayla
Uzun kol1u da Adeta sonra nclk eder
Elbisenin arka ve n taraftaki krklede
olmayan elbisenin yerleri kaytanla Kudirge da
krklede bir prense ait elbiseyle Orhun'daki heykeIlere
uzun boylu grrz. Fakat bu heykellerde yakalar belirli
olarak Gktrkler serbeste ve da sola veya
sararak iliklerlerdi. Bu gelenekleriyle Hunlara benzemektedirler.
16
Kltigin mezar heykeller inli olabilirdi. Fakat t
heykeller Gktrk portre kadar Trk arz etmektedir.
heykelleri Trk kuvvetli ihtimaldir. Bu zamanla
paralansa da bize uzun etekli, bol bedenlere sahip Gktrk yeterli bilgi
vermektedir. "in gre Gktrklerin soldan
serbest 17 Fakat bu kesin Gktrk
ve duvar resimlerinde, veya sola tarzda da grlebilmekte-
dir.
Kltigin mezar heykeller Gktrklerin paha biilmez nite-
liktedir. Benzer Orta Asya Trklerince bugn bile giyilmeye devam etmektedir.
Gktrk Bilge ve K1tigin, inliler bilgi verirken sig,
ibaresini Yani "(in'in) sz ve
Bahaeddin GEL bunu "in'in hediyesi ekici (ipeklileri)
olarak maksat, ipekli ve ibare dne-
minde yy yazma eserlerinde de Hunlarda ve Gktrklerde sz "para"
ve "ipekli bu gelenek dnemine kadar da
IR Fakat ve Seluklu dnemlerinde para yerine sadece ipekli

Gktrk elimizde fazla buluntu bilgilerimizin
neden Hun malzeme pek ok sularla dolup
borluyuz. Gktrkler dnemindeki bir Hun
blgelerde yer bulunan eserlere hangi dnemlere ait
olduklan belirlenebilmektedir. trlerini ise birka buluntunun
Gktrk bakarak
14- GEL, ... s. 152-154.
15- ... s.
UGETI, Bilinmeyen... s. 200.
17- Oktay ASLANAPA, Trk 1984. s. 9.
Bahaeddin GEL, Trk Kltr Tarihine Ankara. C. 5, s. 392.
i
HEYKELLER VE DUVAR GKTRK
Hun devrinin sanat esas itibariyle Gktrk dneminde de devam Sanat
slubu olarak grlen hayvan slubu, Gktrkler da nemliydi. Bu sluba giren eser-
lerde Gk-Yer-Su, atalar dini devam de gzlenmektedir. Kaya
resimleri slup ok fazla bir Orhon ve
Tula blgesindeki pek ok resim bunu teyit etmektedir. Ancak Gktrk devri kaya res-
imleri, Trans-Baykal, Gney Sibirya ve Yakutistan' a kadar olan ok blgelere
Bu resimlerde daha ziyade av ve svari tasvirleri mevcuttur. svarileri gsteren kaya res-
imlerinin en nemlileri Gk,Wrk dnemine atfedilen 19Kuzey Altaylarda Char
Chad'daki resimlerdir
2D
(Resim-l). Gktrk devrinin en nl kaya resimleri ise Kudirge kur-
21 Buradaki kaya resimleri zerinde ellerinde ata svariler
yy.lardan kalan bu kaya resimlerinde 22 svarilerin zerinde giysi-
lerin dikkatimizi ekmektediL gibi, Gktrklerde
de metal levhalarla sz konusudur. Figrlerin
da dirkkatlerden kamaz. Ancak bu arada olarak tasvir
figrlerin da belirtmemiz gerekir. Bu sebebiyle olsa gerek,
bu resimleri dnemi benzetmeleri sebebiyle, resmi olarak da
23
Gktrk dnemi biimlerini olarak heykellerden
Bundan da ki Gktrk heykel nemli olarak
Heyke! Hun]ardan sonra ilk nemli Gktrk devrinde ortaya
Bu devirde zellikle Trk ikonografisinin zelliklerini gereki
tarzda heykeller dikkatimizi ekmektedir. Bunlar Trklerin yz
sa ve giyim (kaftan, pantolon, kemer, izme v.s.) aksettiriyordu. Bu
heykellerin bir eliyle tutarken, br elleriyle g ve sembol olan
bir kadeh veya buna benzer bir Heykellerin kimisi ayakta kimi de oturur tarz-
da tasvir

Heykellerin Char-Chad'daki resimler kadar nemli olan ve Uygur duvar
resminin de temelini duvar resimleri, Gktrk dnemi eserleri olarak
Bunlar yine Gktrk tasvirleri nemlidir. Bir
Hun devrinde olan Trkistan duvar resimlerinin da, Gktrk
dnemine aittir. Aynca orta Asya'daki Afrasyab yy),
(burada kurttan efsanesine dair bir rresko Pencikent yy), Aina Tepe
(VIII. yy) ve Tepe (V-VI. yy) gibi nl duvar resimlerinin de,
Gktrklerle ya da en bir bu blgelerde Gktrk
olan Trk

Gktrk gereki slubu, Trke krk denen portrelerinde,

ile birlikte tasvirleri de tipolojik. Trklere ben-


Gktrklerde hem resim hem de heykd iin bediz ifadesi
Gerek heykel iin gerekse boya ile olan resimsel ifadeler bu adla
olup, bir ifade Bunu da Kt or kitabesinden
19- Trk... s. 28.
20- ORUHLU, "Gktilrk Trkler, CA, Ankara, 2002, s. 93.
21- ORUHLU, Trk ABC'si, 1993, s. 34--35.
22- ANDARLIOGLU. Trk... s. 212-213.
23- Ellen D. REEDER, Scythian Gold, Japan. 1999, s. 34.
24- ORUHLU, Trk... J993, s. 35-36.
25- ORUffi.,U, Erken Devir Trk ABC'si, 1998, s, 95-96.
26- Trk ... s. 8.

Gktrk tasvir byk heykel daha ok mezar kl-

liyelerinde Bilhassa Orhun blgesinde bulunan bu mezar klliyelerinde
heykellerle birlikte pek ok balbal da Figratif
zaman bunlann en gelenleri; Kl (Kl) Tigin Bilge
Bilge (Vezir) Tonyukuk ve Ulan Figratif olmasa da
nemli olan Bugut oyr Kl oyr
Hoyd-Tamir Karabalgasun Taryat ve Moyun or gibi
28
olarak Kl (Kl) Tigin 29 Kl1iyesi'ndeki heykeller zerinde grlen biimleriyle
Bu gn Arhangay Koho Tsaydam blgesinde
bulunan Kl Tigin Kl Tigin'in 27 731 tarihinde 30 lmnden sonra 732
Bilge Gri mermerden drt cepheli
yznde 40, gney ve kuzey ynlerinde 13' er Gktrk harf1i Trke metinler
32 yznde ise devrin in Tang Kl Tigin'in lm
ve evrenin dzeninden, Kl Tigin'in ve ne-
minden bahseden ince yer Kl Tigin Gktrk tarihine dair
olaylar, Bilge nakledilmektedir. zerinde tm Trklerin ortak
olan keisi motifi de yer gney yzndeki metni ierisinde
geen "... ipekliyi ylece veriyor. in milletinin sz ipek
... szle, ipek uzak milleti ylece
konduktan sonra, kt o zaman bilgili
iyi cesur Bir insan kabilesi, milleti, kadar
szne, ipek ok ok, Trk milleti, ldn;
Trk milleti leceksin!" ibare inIilerin Trklere ipek ve sebep-
leri olduka dikkat ekicidir.
3
] Metnin da Trk milletinin tken'de otur-
in'e gitmemesi tavsiye edilerek, devam
yznde de yine in entrikalanndan bahsederek ynetimin beceriksiz idarecilere
durumunda :<4 Trk devlet bylesine has-
sas olarak bu evresinde, yine Kl Tigin pek ok heykel de
Bu heykeller o dnemin biimini sebebiyle bizim nem

27- Kl or 24. kkerkek EIor tegin geldi, daha sonra dn tegin dah.a geldi. Bu adamlar
efendi Bilge Kli or'un cenaze treninde grevli idiler ve bunlar Bedizler (h.eykeller) imal ettiler" ifade
yer Bediz ifadesi daha bilgi iin YILMAZ, "Asya'da Klasik Trk Dnemi BiimE
Arkeoloji Dergisi, S. 2005, s. 87-88.
28-0sman Fikri SERTKAYA-Cengiz ALYILMAZ-Tsend.iyn BATIULGA, 'daki Trk AmtJan Projesi Albm, Ankara,
2001, s.
29- KL ya da Kl Tigin ifadesi eski Trklerde bir maJeam bildiren anlam ifade etmektedir. Tigin; veya
prens gelmektedir. Kl veya kl ifadesi de bildigimiz anlamda Kt Tigin; kudretli gl kadar prens
Milletinin sevgisini olan KUl kaynaklarda geen da GJtekin'dir. Bu konu daha
bilgi iin bkz. Nejat nce Trk. Bugne Ankara,
s.40.
30- ANDARLIOGLU, Trk ... S. 54.
ORUm...U, Trk... s.36.
32- Cengiz ALYILMAZ, "Orbun Trkler, C. 3,Ankara, 2002. s. 755.
33- SERTKAYA, Mogolistan'daki ... s.
34- Wilh.elm THOMSEN, Eski Trke Kitabeler" Trkler, C. 3, 2002, s. 717.

Kl Tigin'in heykellerden birinin. (ki bu heykelinin Kl Tigin'e ait

olma ihtimali yksek) ift l<:artal sslemeleyle dikkatimizi ekmektedir (Resim-2).
Ulaanbator Mzesi'nde bulunan bu heyke dnemin en nemli buluntu-
biri olarak kabul edilebilir.
3s
bulunan brk biiminin, daha sonraki
da Seluklu l6 ve da da (izim-I). silindirik
bir form biiminde ykselen st biraz dikkatimizi eker. giy-
ilen ise, ince bir halinde brkn evreleyen bir bulunur.
bir halde, bir ukur ierisinde olan bu heykel kanatlan iki yana
heraldik tarzdaki sahip bir motifi ile Bugn Tarih Enstitsnde
korunan LJ bu heykelin ya da brknn st dilimden M..
yy.dan Selukluya kadar net olarak grlen bu biimi, tamamen
zg bir SliJp Orta Asya'da Brki 38 denilen bu biimi, Trklerin
brk ile ta Bu kavram hkmdar
iin bu heykelin de nemli bir ait
gsterir. ,9 Gerek Gktrk heykellerinde gerekse Orta Asya'daki Trk blgelerinde
heykellerin genellikle brk denen bir Kimi zaman
bu tolgaya olup heykellerinde daha ok olarak
ele 40 Kl Tigin mezar klliyesinde ya da tahrip daha pek ok
heykel Genellikle oturur tarzda tasvir edilen bu heykellerin
bir bulunmamakla beraber hemen hemen kemer izgisinin
dikkatimizi ekmektedir. Kemer, Trk giyim nemli bir yer ok
sahip bu heykellerde, olduka bir yontu
dikkatimizden Bu tarz erkek hcykeUerinden birinin, izmeleri-
ni de rten uzun bir 41, ancak belli
grlmektedir (Resim-3). Elinde benzer bw tutan heykelin da
izmeler
Ancak ayakta kalan fakat olmayan siyah bir heykel, muhtemelen
bir aittir (Resim-4). 42 Uzun bir kaftan olan figrn iki eli nde birbirine
olarak Elinde uzanan mendil 43,
duran bir temsil etmektedir. 14 iki yana
ve olduka belirgindir. taraf ste gelecek
Bu heykellerin bir heykel daha dikkatlerimizi Gktrk
dnemi elbise slubuyla ele ohm heykel, ayakta durur tarzda ele
olup, yine 45
35- John LAWrON, The Turks of Eurasia, Ankara, 1996. s. 57; GNDOGDU. Trk... s. 34.
36 Zhre Trklerde Hkmdar Ankara, 2002, s. 32.
37, SERIKAYA, .. S, 45.
38- GNDOGDU, Trk... s. 35; Zhre "Orta Asya'dan Anadolu'ya Trklerde Ta Trkler, C. 4. Ankara,
2002, s. 152.
39- Trklerde... s. 32.
40- YILMAZ, "Asya'da Klasik Trk Dnemi insan Biimli Arkeoloji Anadolu-Avrasya Dergisi, S.
i, izmir, 2005, s.89.
41- ORUHLU: "Gktrk Devrinden Heykeller zerine IX. ve Trk Dnemi ve Sanat
Tarihi Sempozyumu, Erzurum, 2006, s. 171.
42- SERIKAYA, Mogolistan'daki ... S, 49.
43- ORUHLU; Gktrk Devrinden... s. 115.
44- Dimitriy MogoHSlan Tarihi Eserleri Atlas!, Ankm'a, s, 15.
45- ... s. 15.
zerinde uzun bir kaftan bulunan figr, elinde ne tam uzun bir nesne
(Resim-5/A/B). Kaftallin sol ste gelecek dolanarak Arka
tarafta ise bir haf1fe olarak tasvir Belinde nemli
rtbe gstergesi olarak bir deri kemer
Bu kemer zerine, arka tarafta bir de haner Gktrk heykellerinin
grlen bu kemer olarak isimlendirilir. Kullanan rtbesini ifade eden bu
aym zamanda bir hareket da 46 Bu blgedeki heykeller
ilk zaman ok bir vaziyette tespit Bunlar Kl Tigin ile
yan yana oturan heykellerinin fakat bu esnasmda her birinin
kaynaklarda belirtilmektedir. 47
Kl Tigin klliyesi kadar nemli olan bir klliye Bilge
mezar klliyesidir. Bilge ve Bilge 734'te lmnden 4H sonra
Tenri 735 49 Bilge ve ierik
olarak Kl Tigin byk benzerlik gstermektediL O da Kl Tigin gibi bu
gn olan bir kaidesi zerinde ykselmekteydi. yznde bir ince
metin yer yzlerinde Gktrke metinler nakleden
yine Bilge Kl Tigin'in lmnden sonra meydana gelen olaylara da
Mezar klliyesinin sunak insan heykelleri, ko
heykelleri, kiremitler, ve knk1er Bu
eserlerin byk bir 2000 ve 200 L Koho Tsaydam;O blgesinde Depo-
evinde korumaya Klliyede nce Wilhelm Radloff (1837--1918), daha
sonra bilim adamlan 51 zerinde yine devlet idaresindeki
in ile olan mnasebetlere Metnin devletin yeniden topar-
ve in ile yapLlan 52
Bilge Klliyesi'nde nemli heykeller Burada, Kl Tigin klliyesine
nazaran, daha fazla figratif heykeHn dikkatimizi ekmektedir. Klliyedeki
heykel rneklerimizden ilki, Bilge ait ve oturur tarzda olan
heykeldir. Beyaz mennerden heykelin (Resim-6). Sol ste gele-
cek kapanan uzun bir kaftan, heykelin yakalar
biimde tasvir Uzun boylu olan kaftan, oturan figrn dizlerini ve
da rtmektedir. Heykelin belinde yine deri kemeri bir dzenleme mevcuttur.
Az ilerisinde bulunan ve oturur tarzda ele heykellerden ise, Bilge
ait 54 (Resim-7/A/B). Bu heykel de siyah bulunan beyaz
mermerden kurarak oturan heykelin zerindeki elbisenin sol
tarafa dolanarak, stte kalacak (izim-2). Erkek heykellerinde
sol taraf stte kalmaktadlI. Bu heykelinde de yakalar Olduka
bir yaka dikkatimizi ekmektedir. Bu tr yaka daha nceki
dnemlerde grlen eserlerde pek
46- YILMAZ, Asya'da ... S. 90.
47- ASLANAPA, Irk s. 8.
48- Orta... S, 77.
49- ORUHLU, ... s. 36.
50- islamiyetten 43.
51- SERIKAYA, ..,. 73.
52- SERIKAYA, .. s. 74-80.
53- SERIKAYA, .. s. LOI.
54- SERIKAYA, ... s. 103.
i
Birge ait bir heykelin, ayakta duran bir figr olarak tasvir
grmekteyii. Olduka dzgn olan heykelin yine 55 Siyah
damarh bir mermerden heykel, elini sol elini
olarak. Uzun boylu n kapanma yerini belirten bir izgi-
den herhangi bir yaka belirtisi Belindeki deri kemerin arka taraftan
dolanarak ve ucunun kemer iinden geirilerek son grrz (izim-l). Bunun
heykelde dikkati eken bir zellik mevcut
Bilge Klliyesi'nde sonucunda pek ok eser de ele Hun
gibi ve gmlen Bilge anka moti-
fiyle bezeli ta, kemer tokalan, elbise kopalan
giyim ait paralar, srahi, tabak gibi gn-
lk iki geyik heykeli, tabaklar, tekstil ve metal
ile bronz iviler ele 56
Gktrk dnemine atfedilen bir ise, Bilge Tonyukuk Kl Tigin ve Bilge
Koho Tsaydam Blgesi'ndeki Orhun Bilge Tonyukuk
ise Bayn Tsotko Blgesi 'ndedir. 57 Her de dnemlere tarihlendirilir. Bilge
Tonyukuk II. Gktrk dneminin byk veziri, kumandam ve
Bilge Tonyukuk'un (. 726) lmnden 58 nce bizzat kendisi 725 diktirilen
drt cepheli iki ibarettir. 59 Bu da Gktrk dnemi hadiselerine
devlet idaresindeki bilgili insanlara durumunda sz
eder. (j() Burada da heykeller bulunmasma biimleri
sahip kayda zellikti heykeller yoktur.
Bu gn Philadelphia niversitesi Mzesi'nde muhafaza edilen bir kabartmada, Gk
birlikte bir Trk beyinin tasviri 649 len in hkmdan
Tai Tsong'un bulunan 61 bu Hunlara da mal edilmekle 62 beraber daha ok
Gktrk dnemi etkiler 6) (Resim-9). Gktrk gibi bir inli
svari olma ihtimalinin bir Trk svarisiRi de olan bu kabartmada,
svarinin uzun bir kaftan b' bulunan figrn
boyu ve zellikleri itibariyle, Gktrk ok benzemektedir. uzun boyu,
Gktrk heykellerinde kaftanlarla Belindeki deri kemere bir ok
Gktrklerin, kemerlerine tagar verilen
ve ok torbalar da heykeller nlzerinde 64 inlilerin giyim
uzak olan bu Trk Bu yzden figrn
direkt olarak bir Trk ihtimali yksektir. Geri inlilerin Bunlar dneminde
Trklere benzer giyerek, daha rahat ata binmeyi ve Trkler gibi tercih
ettikleri de bilinmektedir. Byle bile olsa Trk bir numunesini sunma da
bu kabartma Zaten ayaklanndaki deri izmeler, ve izmeleri-
ni ve onlara uyarak byk benzerlikler gstermektedir.
55- SERTKAYA. ... s.
56-
57- ALYlLMAZ. Orhun... S. 761.
58- Ona... s. 81.
59- ORUHLU. Trk ... s. 36.
60- SERTKAYA. ... s. J23-124.
Nejat "Eski Trklerde Kltr ve Sanat" Trkler, C. 3, Ankara. 2002, s. 891.
62- E.T. .06.2004.
63- Akdes Nimet KURAT, "Gktrk Trkler, C.2. Ankara, 2002, s. 69.
64- Asya'da... s. 90.
i
Bugn ierisinde bulunan pek ok Gktrk dnemi heykelleri mevcut-
tur. Bunlar, genel itibariyle elinde kadeh tutan asilzadeler olarak tasvir zer-
lerindeki uzun kaftamn ve belindeki deri kemeri ifade eden izgiler analizi yapa-
ok fazla zellikler Bu yzden ele almaktansa
birka rnekle yetinmek daha uygun Bu rneklerden biri
tan'da Cagaan Nur'da bulunan
63
Gktrk devrine ait, merasimine bir erkek
heykelidir 66 (Resim- Elinde kadeh tutan bu heykelin ckik gzleri ve uzun kaf-
birlikte Gktrk devri ve zelliklerini Blgede grlen bir
heykel tr ise; zerindeki ve kemerlerin daha belirgin heykel grubudur
(Resim-ll). Bu heykeller de bir }zgi arz etmekle beraber, Gktrk dnemi zellikleri
sergilemektedirler. Buna benzer birok ve heykel, Orta Asya'da Gktrk dnemi sanat
dini' bir inan bizlere sunarak gnmze kadar
200 heykel zerinde incelemeler neticesinde Trklere has
tip heykel tr tespit Tm heykeller bu tipin birer varyasyonu ele
67 Gereki slupta ele heykellerin bir ifade eden
oturan heykeller, kaba bir insan biiminde balballar (Resim-l2) ve
nineler bu gruplann
Gktrkler dneminde klyafetlerin deri ve keenin da grrz.
<iSBunu heykeller zerindeki biiminden de anlayabiliyoruz. Gktrkler
dneminde keeeilik, sadece brk, gibi
yaplrmnda da tercih 69 Aynca bellere deri kemerlerin,
madeni plakalarla de 'daha nceden gelen bir ata olarak dikkatimizi ek-
mektedir.
70
Gktrk bir materyal, dnemin
duvar resimleri Gktrklerde ve hayata
kalan anlayabiliyoruz. Bu Uygurlar dneminde de kul-
ve daha da iki kltr evresinin i ie gemesine sebep Bu
yzden saTay duvarlan zerinde grlen duvar resimlerinin dnemlerini kesin olarak
tayin etmek biraz gtr. kendi sanat
belli bir sJup izgisi tayin edebiliyoruz. Ancak Gktrk
dnemlerde icra ettikleri sanat eserlerini tahlil etmek ve dnem tayin
etmek biraz problemlidir. Bu yzden, ancak kesin olarak Gktrk dnemi resimleri olarak
tasvirleri, Gktrk ele
Gktrkler dneminde resimlerin bir kaya resimlerinden biliy-
oruz. Daha nee de Kuzey Altaylarda Cast Uul bulunan Char Chad
kaya resimlerinden kaya resimleri da gryoruz. 71 Gktrk dnemine tarih-
lendirilen Kudirge grlen resimlerde ta ve kaftan bir kral ve
duran yine kaftanh bir figrnn 72 tasvir oluyoruz IJ(izim-3). Altun-
bulunan Kudirge Erken Gktrklere atfedilir. Bahaeddin gel de bu
figrn erkek figr 7.
65 ORUHLU. Erken... s. 100.
66- Eski ... s. 892.
67 Vladimir D. KUBAREV, ve Almylar'daki Yeni Trk Heykelleri" Trkler, C. 3. Ankara, 2002, s. 904.
68- Tlin ORUHLU, "Giyim Mad. Thema Tematik Ansiklopedi, C. 6, 1993, s.
69 Cavidan ERGENEKON, Tepme Keelerin Renk Desen Teknik ve zelkkri, Ankara. 999, s. 19.
70- GEL, ... s. 20.
7 I ORUHLU. "Gktrk Trkler, C. 4, Ankara, 2002, s.96.
72- Zhre "Orta Asya'dan Anadolu'ya Trklerde Ta Trkler, C. 4. Ankara. 2002. S. 152.
73- ... s. 339.
74- ORUHLU. ... s. 96.
i
Kua'da Gktrk dnemine tarihlendirilen bir kaya resminde Trklere zg (matem)
treni Bu tasvirde yakalan sola iliklenen Gktrk beyleri olarak
73 (izim-4). Bu durumda st ortadaki erkek ve alt
figrn Trk olma ihtimali ortaya figrlerinin
Uygurlann giyim erkek figrleri, kompozisyonda yer alan figr-
lerdir.
Trkistan'da Trk bir yerde olan Kua'daki bir
duvar resminde, bri turan bir tasviri (izim-5). Bri
(kurt) bayrak; Gktrk, Trkleri ve Uygurlarda alametidir. Bu resimde de
muhtemelen bir tasviri 76 Burada uzun kollu ve uzun
boylu kaftamyla, belindeki deri kemeriyle heybetli bir tasvir
grmekteyiz. Ming-Oi Nagaraya
i duvannda yer alan Tann Kral, en byk zg olan kurt
tutuyor. 77
Kumtura duvar resimlerinde Gktrk bir bey ve ailesinin
tasvirde, Budist da (izim-6). Grnvederden bu izimin VI-
VIII. yy.lara ait 78 Resimde byk erkek figrnn biimleri
Gktrk heykellerinde grlen uzun kaftanlara ok benzemektedir. Burada yaka biimleri,
nlerinin kemerler ve uzun izmeler Gktrk dnemi
erkek en iyi S011 tarafta bir duran iki
de, o dnemin ilgintir.
(650-696) Afrasyab yy) duvar resimlerinde
Gktrk beylerinin de tasvir grmekteyiz.
79
st oturan uzun ve alt
uzun uzun kaftanh figrler (soldaki iki figr) Gktrk beyleri olarak
lIO(izim-7). st minder zerine kurup oturan Trk beylerinin zenle
salan ve bellerinde olan dikkat ekicidir. Alt iki Trk asilzadesinin
iki yana Gktrk tipik bir gstergesidir.
duvar resimlerinde de Gktrk beylerinin tasvir bir sahnesi yer
(izim-8). kurarak oturan beylerin ellerindeki kadehler, Gktrk heykel-
lerinde ve balballarda sahneleri Eski bir Hun ili olan
aganyan'daki Vli. yy.da Gktrk slalesinden olan Toharistan Trk
Yabgulan idaresinde bulunuyordu. Buradaki figrlerin Gktrk belli

Eserlerinin Uygurlar dnemine ait olan Pencikent duvar resimleri da Gktrk
dnemi izlerini grmekteyiz (Resim-l3). Bunlar Gktrk devrinde, bir Trk slale-
si idaresinde bulunan Semerkant Pencikent duvar resimlerinin birinde, uzun
salan ve Trk kuram (mertebe halinde beyler,
grlmektedir. 82 bir bulunan figrler zerindeki
de grlr. Bunda Budizm'in ortaya
sinyalleri sezilebilir.
75- Emel nce Trk Kltr Tarihi ve 1978, s. 342.
76- s. 343.
77- Orta S. 153.
78- s. 343.
79- ORUHlU, Gktrk... s. 96.
80- s. 346.
81 EsiN, s. 346.
82- Trk... s. 7.
i
Pecikent'teki bir tasvirde, giden bir Gktrk beyi ve tasviri bulun-
makta olup, VU. yy.a 83 (Resim-14). Erkek bu
resimde de sezilmektedir. Uzun yaka biimleri ancak boydaki
uzunluk ve genel biim Arka tarafta kalan figrnde bir btn
halinde grnmese de, yakadaki sslemeler dikkatimizi ekmekten geri
VE SONU:
Gktrk slubunu bu dneme ait genel
zellikleri syleyebiliriz: Gktrk hem erkeklerde hem de
uzun kaftanlardan rdi. Erkek sol taraf ste gele-
cek bunun tersi olarak yan ste gelecek
kapanmakta Ancak bu gene! bir gibi grlse de kesin bir kural
Gktrk giysilerinin belirgin nemli zelliklerden
biri olarak kabul edilebilir. ise, kendilerine zg brkler ve kee-
den ya da krkten muhtemelen
dizlere kadar uzanan deri ve kee izmeler giymekteydiler. giyime dair bu
unsurlardan sonra, i dair herhangi bir giyim tr tespit edile-

hayata ve Uygur etkilerinin son dnemlerde,
biimlerinde ufak tefek ve sslemenin grlr. Uygur sanat
ve zevkinin ortaya bu Uygurlann Gktrklere etki
etmesinin ilk nceleri Gktrk olan da Gktrk
kltrnn kendilerinde grlr.
83- Tamara Talbat Arts of Central Asia, England, 1965, s. 56.
i

Resim-I: Char Chad'da Gktrk dnemi kaya resimleri
(D.Vasiliyev)
Resim-2: Kl Tigin heykelinin zerinde kartaL
motifi bulunan

Resim-3: Kl Tigin klliyesinde erkek beykeli

(O.Sertkaya)
Resim-4: Kl Tigin klliyesinde k n beykeli
(O.Sertkaya)
Kl Tigin klliyesi erkek heykelinin
nden (A) ve arkadan (B) (W.Radloff)
Resim-{i; Bilge heykeli (O.Serlkaya)
i

Resim-7/AB/: Bilge (O.Sertkaya)

Resim-8: Bilge (O.Sertkaya)
Resim-9: Gk bir svmi tigr.
Resim-lO: Cagaan Nur'cla Gklrk heykeli.
(NDiyarbekirli)
Gktrk do.eminden balba!.
i
Resim-12: Gktrk mezar
Resim-l3: Pencikent'te Gktrk giysili beyler (T.T.Rice)
Resim-14: PencLkent'te Trk beyi ve (T.T,Rice)

izim-l: KUltigin ve Bilge heykellerinden
Gktrk giysisi (Re im-2 ve 8'den ESaiman)
i
i
izim-2: Bilge ait heykelden
(Resim-Tden ESalman)
izim-3: Kudirge mezanndaki Gktrk dnemi tasvirlerinde
Hkmdar ve (E.Esin)
jzim-4: Gktrk dnemi kaya resimlerinde (matem) treni (E.Esin)
izim-5: Kurt elinde tutau
Gktrk (E.Esin)
i
i
izim--6: Kumruxada bir beyi ve ailesi (E.Esin)
izim-7: SaraYI'J)da duvar resminde Gklrk beyleri (E.Esin)
izim-8: saraYIJ)da Gktrk beyleri (EEsin)
KAYNAKLAR:
ALYll..,MAZ, Cengiz; "Orhun Trkler, C. 3, Ankara, 2002, s. 754-764.
ASLANAPA, Oktay; Trk 1984
BYK LAROUSSE SZLK VE c. 9, Gktrkler Maddesi
ANDARLIOGLU, Glin ve Trk Kltr ncesi
Dnem, 1997
ORURLU, Tlin; "Giyim Mad. Thema Larousse Tematik Ansiklopedi, C. 6,

ORUBLU, "Gktrk Devri Keramik zerine Bir Deneme" VI. ve
Trk Dnemi ve Sanat Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 2002, s.
299-319.
ORURLU, "Gktrk Devrinden Heykeller zerine iX.
ve Trk Dnemi ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Erzurum, 2006, s.
171-187
ORUHLU, "Gktrk Trkler, C. 4,Ankara, 2002, s.91-99.
ORUHLU, "Orta ve Asya'da ve Elde Edilen Materyale
Gre Erken Devir Trklerinde izme" Anadolu: Prof. Dr. Aynur Durukan'a
Ankara, 2002, s. 69-77.
ORURLU, Erken Devir Trk ABCsi, 1998
ORURLU, Trk 1993
Nejat; "Trk Sanatl.mn Trk Tarihi
ve 1969, s. 117-122.
Nejat; "Eski Trklerde Kltr ve Sanat" Trkler, C. 3, Ankara, 2002, s.
827-894.
Nejat; nce Trk Bugne T;k
Ankara, 1993, s. 1-63.
ERGENEKON, Tepme Kee]erin Tarihi Renk Desen Teknik ve
zellikleri, Ankara, 1999
Emel; nce Tarihi ve 1978
Emel; Trk Kltr Tarihi Asyadaki Erken Safhalar, Ankara, 1985
GNDOGDU, Hamza; Trk Figrt Plastik, Doktora
Tezi) 1979
http://www.da11og.comJdevletler!gokturk/gokturk.htm ET11.06.2004
http://www.turkleronline.comJturkler/gokturkler/turklecgokturkler.htmE.T.11.06.2004
http://www.turkleronline.comJturklerlhunlarlhunlar.htmET.11.06.2004
http://www.utkuhamarat.comJuseless/gokturk.htmE.T.11.06.2004
Zhre; "Orta Asya'dan Anadolu'ya Trklerde Ta Trkler, C. 4,
Ankara,2002, s. 151-156.
Zhre; Trklerde Rkmdar Ankara, 2002
Nihat- YILMAZ, Hasan; Orta Asya-Anadolu G Tann
Malazgirt'e, Ankara, 2001
KOSOY, "Trk Tarihi Kronolojisi" Trkler, C. 1, Ankara, 2002, s. 73-188.
i
KUBAREV, Vladimir D.; ve Altaylar'daki Yeni Trk Heykelleri" Trkler, C
3, Ankara, 2002, s. 903-909.
KURAT, Akdes Nimet; "Gktrk Trkler, C2, Ankara, 2002, s. 49-78.
LAWTON, John; The Turks. of Eurasia, Ankara, 199ti
LIGETI, Louis; Bilinmeyen i Asya, Ankara, 1998
GEL, Bahaeddin; Trk Kltr Tarihine Ankara, 1991
REEDER, Ellen D.; Scythian Gold, Japan, 1999
RICE, Tamara Talbot; Ancient Arts of Central Asia, England, 1965
SERTKAYA, Osman Fikri- ALYILMAZ, Cengiz- BATTULGA, Tsendiyn;
ki Trk Projesi Albm, Ankara, 2001
THOMSEN, Wilhelm; Eski Trke Kitabeler" Trkler, C. 3, Ankara,
2002, s. 711-726.
VASILlYEV, Dimitriy: Tarihi Eserleri Ankara, 1995
YILMAZ, "Asya'da Klasik Trk Dnemi Biimli
Arkeoloji Anadolu-Avrasya Dergisi, S. I, 2005, s. 87-97.
i