Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Gzel Sanatlar Eitimi Ana Bilim Dal Resim-i retmenlii Bilim Dal

ORTA ASYA HAYVAN SLUBUNUN MODERN RESM ETMNDE DEERLENDRLMES

Doktora Tezi

Mehtap DEDE KODAMAN

stanbul Mays, 2010

Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Gzel Sanatlar Eitimi Ana Bilim Dal Resim-i retmenlii

ORTA ASYA HAYVAN SLUBUNUN MODERN RESM ETMNDE DEERLENDRLMES

Doktora Tezi

Mehtap DEDE KODAMAN

Danman: Prof.Dr. Aye ZEL ve Prof.Dr. Seluk MLAYM

stanbul Mays, 2010

NSZ VE TEEKKR

Bugne kadar zerimde emei olan ve bana bir ey reten herkese ve anlay iin teekkr ederim.

ncelikle

Tanrya, sonra da retmenlerime teekkr ederim. Aileme de destek, fedakarlk

Tez danmanlarm Prof.Dr. Aye ZEL ve Prof.Dr. Seluk MLAYM ktphanelerini atlar ; almamda rehberlik, denetleme, katk ve dzeltmelerde bulundular. Deerli hocam Prof.Dr. Aye ZEL zverili yardmlaryla yce gnlllk ve tevazu gsterdi. Tez danmanlarmn hakkn deyemem. Atlye derslerinde vermi olduu destekle ayrca teze yapt katklarla Prof.Dr. Ahmet ZOL ve Prof.Dr.Bnyamin ZGLTEKNe de teekkr ederim. Temel Tasarm konusunda bilgilendirmeleri iin Yrd.Do.Dr. Pesent DOAN ve Yrd.Do.Dr. Engin AKDOANa teekkr ederim. Eitim alanndaki yardmlar ,tezin uygulama ve deerlendirme boyutundaki ynlendirme leri; katklar iin Prof.Dr. Ozana URALa ok teekkr ederim. Prof.Dr. Yaar ORUHLU, Orta Asya Hayvan slubu konusundaki engin bilgisi , yardm ve dzeltmeleri ile teze k tuttu, kendisine teekkr ederim. Prof.Dr. Tayfun AKKAYAya derslerinde edindirdikleri ve belge yardm iin teekkr ederim. Hocam, Hseyin KILIKANa teekkr ederim. Yrd.Do.Dr. Tahsin PARLAKa grleri, kaynak yardm ve slaytlar iin teekkr ederim. Prof.Dr. Nazan ERKMENe keskin bak ve moral destei iin teekkr ederim. Doktora almama balamadan nce beni ynlendiren ve sonrada yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Prof.Dr. Nihat BOYDAa teekkr ederim. Okullarn bir yuva scaklnda aan Zeynep ZTRKe ve BLFEN okullar idarecilerine, retmenlerine, alanlarna ve rencilerine uygulama srasnda gsterdikleri yardm ve kolaylklar iin ok teekkr ederim. Marmara niversitesi BAPKOya (Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu) tezimi desteklemeye deer grdkleri iin teekkr ederim. Bu arada almalarn tm aratrmaclara aan bilim insanlarna , ktphane ve mzelere de teekkr ederim. Marmara niversitesi Rektr Prof.Dr.Necla PURa, Dekan, idareci, retim elemanlar ve alanlarna teekkr ederim.

Trakya niversitesinde eitimim boyunca bana destek veren, doktoraya gnderen blm bakanm Yrd.Do.Dr.brahim DNEL, dekanmz Prof.Dr. Nikat AKTA dier idareci, retim elemanlar ve alanlarna ok teekkr ederim. Bu tezin kkleri Gzel Sanatlar Yksek Okulu Duvar Ssleme Sanatlar blmne baladm 1993 ylndan beri atlm oldu. hocalarma teekkr ederim. Tezde sz geen ve sluptan esinler tayan sanatlara, Dilan BALKANCI, Ferhan ATALAY, Hrrem CANGL ve Prof.Dr. Sleyman Saim TEKCANa grme ve yardmlar iin teekkr ederim. Bu tezin geliiminde Dilan BALKANCI ve Ferhan ATALAYn ayr bir nemi ve emei var. Ayn ekilde emei geen deerli sanat, hocam dediim Gngr ARIBALa ktphanesini at, tecrbeleri ve fikirleri ile katk salad iin teekkr ederim. Doktora ve Yksek Lisans rencisi arkadalarma yardmlar iin teekkr ederim. eviri iin Okutman zgr AKMANa ok teekkr ederim. Almanyada Etnoloji ve slam Sanatlar Mzesi, Pariste Guimet Asya Sanatlar Ulusal Mzesi, Rusyada St. Petersburg Devlet Hermitaj Mzesi ile Moolistan ve Trkiyenin eitli mzelerinden eserlerin bir araya geldii Cengiz Han ve Miraslar Mool mparatorluu 07.12.2006-08.04.2007; Louvre Koleksiyonlarndan Bayaptlarla slam Sanatnn Bakenti : stanbul, Isfahan, Delhi 19.02.2008-01.06.2008 adl sergileri gezmi olmam Orta Asya sanatnn ve Hayvan slubunun hem yerinde hem de slam bakentlerindeki yansmalarn incelemem asndan nemliydi. Alaska sanatn tanmam asndan 15-30 Nisan 2008 Teksin Sanat Galerisinde Jno Didricksonun sergisi yarar l oldu. Tez konusu geni alana yayld ve Resim Eitiminde neredeyse bir balang olduu iin, eksikleri olmutur . lerki aratrmalarla daha da gelitirilecektir. Bu alma tarafmzdan yaplmasayd mutlaka baka biri tarafndan alandaki bu boluk doldurulacakt. Bununla birlikte Trk sanat ve eitimi iin nem tayan byle bir almann bize nasip olmas da ayr bir kran nedenidir. zerinde daha ok allmas ve faydal olmas dilei ile... Bu balamda deerli ho calarm ve dier Yrd.Do.Dr. Mehtap CMERTe ve Neriman KYLOLUna

ii

ZET ORTA ASYA HAYVAN SLUBUNUN MODERN RESM ETMNDE DEERLENDRLMES

Sanat Eitiminin nemli bir konusu, sanat kimliinin gelitirilmesidir. Erken devir Trk Sanat son derece zengin ve besleyici bir kaynaktr. Modern resim alannda Orta Asya kkenli Hayvan slubunun incelenmesi; bu slubun yer ald bir eitim programnn uygulanmas ve sonularn deerlendirilmesi nedir? sorusuyla yola klan bu almada slup ayrntl olarak tantlm, yaylm ve geliimi, geleneksel Trk sanatlarna nasl kaynaklk ettii; sanat tarihi, modern sanat ve zellikle ada Trk sanat zerinde etkileri gsterilmitir. slub hakknda temel bilgilerin edindirildii ve slubun yntem olarak da denendii bir eitim program hazrlanp; ilkretimin son basamanda snanarak sre ve sonu deerlendirilmitir. Bu tezin konusu geleneksel Trk sanatlarna kaynaklk ettii gibi aslnda resmin, desenin ve tasarmn da kkeni saylan Orta Asya Hayvan slubudur. Orta Asya Hayvan slubunun retilmesi ve denenmesi resmin temeli olan desen ve temel tasarm ilkelerinin kazandrlmas asndan esas tekil edebilir. Bu kkler soyutlama ve sluplatrmayla modern yntemleri de destekleyip onlara yn verebilecek yapdadr. Yaratclk boyutu ok yksek bu slubun eitim sistemi iinde deerlendirilmesi, yetimekte olan genlerin zihinsel geliimini de olumlu ynde etkileyecektir. Genlerde soyut ilem basama dneminde slup yardmyla soyutlama konusuna girilmesi hem kolay anlalr, hem de konuyu sevdirir niteliktedir.

Anahtar Kelimeler: Orta Asya Hayvan slubu, Sanat Eitimi, Modern Sanat, Soyutlama, sluplatrma

iii

ABSTRACT EVALUATION OF CETRAL ASIA ANMAL STYLE IN MODERN PAINTING EDUCATION

One of the main subject of Art Education is the development of identity in art. Early period Turkish Arts are extremely rich source. The study has started with the questions What is the application of the curriculum which includes Animal Style with the origin of Central Asia and what is the evaluation of the results? . The style has been introduced,in details. Its spread and development, how it has been the resource of traditional Turkish art, art history, modern art and particularly its impacts on contemporary Turkish art are shown in the study. A curriculum in which basic information was obtained about style and style was experimented as a method was prepared and was tested at the last year of the primary education. Finally, the process and the results were analyzed. The topic of this thesis is Animal Style of Central Asia which is considered as both the source of the traditional art and the origin of the illustration, the pattern and the design . Teaching and trying the Animal Style of Central Asia can be the basis in terms of bringing in the basic design principles which are regarded as the basis of the illustration. These roots have the structure that are able to support modern methods by abstracting and giving style and then are able to conduct them. Evaluation of this style which has very high creativity dimension in education system, will have a positive effect on the mental development of young people . Engaging abstraction by the help of style to the youth during formal operation period is both clear and attractive.

Key Words: Central Asian Animal Style, Art Education, Modern Art, Abstraction, Stylize

iv

NDEKLER DZN

ZET ..................................................................................................................... NDEKLER DZN ........................................................................................... V TABLOLAR DZN .......................................................................................... V EKLLER DZN .............................................................................................. X BLM I ................................................................................................................ 1 GR ...................................................................................................................... 1 1.1.PROBLEM ........................................................................................................ 1 1.2.AMA ............................................................................................................... 5 1.3.NEM ............................................................................................................... 6 1.4. VARSAYIMLAR ............................................................................................. 9 1.5. SINIRLILIKLAR .............................................................................................. 9 1.6. TANIMLAR ....................................................................................................10 Hayvan slubu ...................................................................................................10 Bilgi testi ............................................................................................................10 Orta Asya Hayvan slubunun Kullanld Eitim Program ...............................10 1.7. KISALTMALAR .............................................................................................10 BLM II ..............................................................................................................11 LGL ALANYAZIN ............................................................................................11 2.1. SANAT TARHSEL BOYUT ..........................................................................11 2.1.1. lgili Aratrmalar ......................................................................................11 2.1.2. Hayvan slubu ..........................................................................................15 2.1.3. Hayvan slubunun Corafi Yaylm .........................................................44 2.1.4. Modern Sanatta Etkileimler ......................................................................70 2.1.5. Geleneksel Trk Sanatlar ve Hayvan slubu ............................................77

2.2.ESTETK BOYUT .......................................................................................... 107 2.2.1.Biim ....................................................................................................... 107 2.2.2. erik ve z ............................................................................................. 119 2.3. SANAT ELETRS BOYUTU....................................................................159 2.3.1. ada Trk Sanatlarnda Hayvan slubunun Etkisi .......................... 159 2.4. SANAT RETM UYGULAMALARI...................................................... 178 2.4.1. Hayvan slubu ve Modern Sanat Eitimi ................................................ 178 2.4.2. Hayvan slubu ve Yaratclk .................................................................. 181 2.4.3. Orta Asya Hayvan slubu ve Bilim likisi ............................................. 193 2.4.4. Sanat Eitiminde Ulusalc Yaklam ........................................................ 194 2.4.5. Orta Asya Hayvan slubunun Sanat Eitiminde Kullanlabilirlii ........... 206 BLM III........................................................................................................... 216 YNTEM ............................................................................................................. 216 3.1. ARATIRMA MODEL ................................................................................ 216 3.2. EVREN VE RNEKLEM ............................................................................. 216 3.3.VER TOPLAMA ARALARI ...................................................................... 216 3.4. UYGULAMA ................................................................................................ 217 3.5. VERLERN ZMLENMES ................................................................... 218 BLM IV .......................................................................................................... 219 BULGULAR VE YORUM ................................................................................... 219 BLM V............................................................................................................ 239 SONU TARTIMA VE NERLER.................................................................. 239 KAYNAKA ....................................................................................................... 241 EK-1 DERS PLANI .............................................................................................. 282 EK-2 BLG TEST .............................................................................................. 283

vi

EK-3 ORTA ASYA HAYVAN SLUBU KONUSUNDA BR RETM PROGRAMI .........................................................................................................285 EK-4 SERGLENEN SANAT NDEN (YERLETRME) AYRINTILAR ........297 EK-5 RENCLERN HAYVAN FOTORALARINDAN HAZIRLAMI OLDUU DESENLER ........................................................................................ 300 EK-6 TEMEL TASARIM LKELER VE YARATICILIK LTLER N DEERLENDRME ZELGELER ................................................................... 317

vii

TABLOLAR DZN Tablo 1 Bilgi Testi Sonular ................................................................................ 219 Tablo 2 rencilerin desenlerindeki Temel tasarm ilkelerinin istatiksel dkm .. 222 Tablo 3 Temel tasarm ilkelerinden vurguya ait sonularn histogram .................. 223 Tablo 4 Temel tasarm ilkelerinden boluk-dolulua ait sonularn histogram .. 224 Tablo 5 Temel tasarm ilkelerinden Birlike ait sonularn histogram ................... 225 Tablo 6 Temel tasarm ilkelerinden uyum a ait sonularn histogram ................. 226 Tablo 7 Temel tasarm ilkelerinden denge ye ait sonularn histogram .............. 227 Tablo 8 Temel tasarm ilkelerinden harekete ait sonularn histogram .............. 228 Tablo 9 Temel tasarm ilkelerinden ritime ait sonularn histogram .................. 229 Tablo 10 Temel tasarm ilkelerinden eitlilike ait sonularn histogram .......... 230 Tablo 11 Temel tasarm ilkelerinden motif e ait sonularn histogram .............. 231 Tablo 12 Temel tasarm ilkelerinden ve orant ya ait sonularn histogram ....... 231 Tablo 13 Temel tasarm ilkelerinden gerilim e ait sonularn histogram............ 232 Tablo 14 Yaratclk zellikleri ve 34 rencinin notlarnn istatistik dkm. ...... 233 Tablo 15 Yaratclk ilkelerinden akclk a ait sonularn histogram ................. 234 Tablo 16 Yaratclk zelliklerinden esneklie ait sonularn histogram ............ 235 Tablo 17 Yaratclk zelliklerinden zgnlk e ait sonularn histogram ........236 Tablo 18 Yaratclk zelliklerinden zenginletirmeye ait sonularn histogram ............................................................................................................................. 237 Tablo 19 Ders Plan .............................................................................................. 282 Tablo 20 Temel Tasarm lkeleri Deerlendirme lme Arac .............................. 317 Tablo 21 Yaratclk zellikleri Deerlendirme lme Arac ................................ 317

viii

EKLLER DZN

ekil 1 M.. 5.yy Pazrk kurganndaki at koum takmlarndan ahap bir parada drt nala uar gibi tipik otcul durularndan ............................................................18 (At gemindeki geyik, Pazrk, Altay, Kurgan No: 1, M.. 305-288 ahap ve deriden Pub.: Rudenko 1953, pl. XL, XLI; Rudenko 1970, pl. 88, 89; skit 1969, cat. no. 44;cf.Charrire,nos.263,268.Washington niversitesi http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir.) ekil 2 Otcullarn durularna bir rnek Komstromskayadan geyik figr toynaklar ku ba biiminde ..................................................................................................19 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 9, http://www.pitt.edu/~haskins/group9/group9.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 3 Otcullarn durularna bir rnek Kuloba kurgan , bu kez geyiin iine geyik, kanatl gagal aslan, aslan, kaplan gibi baka figrler de girmi. ..............................19 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 9, http://www.pitt.edu/~haskins/group9/kuloba16.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 4 Rusya Kemerova mzesindeki geyiklerin durular da otcullarn emas asndan tipiktir .....................................................................................................20 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s.310 ekil 5 Rusya Kemerova mzesindeki geyiklerin durular da otcullarn emas asndan tipiktir .....................................................................................................20 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s.310 ekil6 Rusya Kemerova mzesindeki geyiklerin durular da otcullarn emas asndan tipiktir .....................................................................................................20 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s.310 ekil7 Tipik ekilde km bir geyik toynaklar yine geyik ba ile sonlanm, Hun ii. ...........................................................................................................................20 Hun ii Texas niversitesi, http://studentorgs.utexas.edu/husa/origins/hunhist/hunstag.gif adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 8 Ordosdan yrtc hayvan kvrmna rnek ..................................................21 (M.. 6. yy., Boyut: 5,4 x 4,4 cm, UK zel koleksiyonundan 1993 ylnda edinilmitir. Rupert Wace, Martn Clst, Ben Janssens, 2008, Ancent Bronzes

ix

From Chna , Ordos and The Steppes, Ben Janssens Oryantal Sanatlar Mzesi Katalou, London) ekil 9 Ordosdan yrtc kaplan kvrmna rnek ..................................................21 (M.. 6.yy, 3.2 x 3.3cm, UK zel koleksiyonundan 1993 ylnda edinilmitir. Rupert Wace, Martn Clst, Ben Janssens, 2008, Ancent Bronzes From Chna , Ordos and The Steppes, Ben Janssens Oryantal Sanatlar Mzesi Katalou, London) ekil 10 Ziwiyeden kaplan kvrm ........................................................................21 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 11, http://www.pitt.edu/~haskins/group11/group11.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 11 Altay blgesinden altn kaplan kvrm ......................................................21 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 3, http://www.pitt.edu/~haskins/group2/group3/altai7.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 12 skit ii hayvan kvrm ..............................................................................21 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 2, http://www.pitt.edu/~haskins/group2/pl1.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 13 Tuva'dan Kvrlm Panter .........................................................................21 (Bronz plak, kvrlm panter. At koum takmndan gs ss. Arzhan kurgan, Tuva, Gney Sibirya M.. 8.yy. 25 cm. dia. (Kzl, Tuva Devlet Mzesi). skit sanatnn bilinen en eski rneklerinden biridir. Alabama at Birmingham niversitesi http://www.hp.uab.edu/image_archive/uj/bronze01.jpg adresinden 21.11.2008 tarihinde edinilmitir. ekil 14 Hayvan Mcadele sahnelerine iyi bir rnek Pazrk kurgan buluntusundan bir eer zerinde bulunan kanatl gagal aslann da keisine saldr sahnesidir ....22 (2. Bini takm Pazrk Kurgan no.1, M.. 305-288, 1929 kazs, kee,deri, krk, kl ve altndanUzunluu119 cm. Env. no. 1295/150.Yayn: Rudenko 1953, pl. LXXVII, CXI, CXII; Rudenko 1968, ill. 13, p. 27; Rudenko 1970, pl. 135, 170-171; From the Lands, Kat. no. 112, pl. 24; skit 1969, p. 9; cat. no. 45; Hermitage) http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 15 Atla kanatl aslan mcadelesi ..............................................................................23 (Gryaznova skit Kurgan, Altn ss eyas, Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 5, http://www.pitt.edu/~haskins/group5/gryaznova2.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 16 Kurtla ylan mcadelesi ...................................................................................23 (Gryaznova skit Kurgan, Altn ss eyas, Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 5 ,

http://www.pitt.edu/~haskins/group5/gryaznova2.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 17 Deveden kan uzuvlar yaprak olarak belirtilmi fakat byle kulu rnekler de var . ....................................................................................................................25 (Ordos, M.. 1.2. yy., 7.1 x 11.1 cm, UK zel koleksiyondan edinilmitir. Rupert Wace, Martn Clst, Ben Janssens, 2008, Ancent Bronzes From Chna , Ordos and The Steppes, Ben Janssens Oryantal Sanatlar Mzesi Katalou, London) ekil 18 Ak-Meet , skit, Boynuzu ku balarndan oluan ve boynunda bir ylan bulunan geyik ........................................................................................................26 Ak-Meet , skit ii geyikli plak (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 1, http://www.pitt.edu/~haskins/sites/AK_Mechet.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 19 Boynuzu ylanlarla sonlanan geyik otcullarn tipik durularndan biri ile bacaklarn altta toplam. .......................................................................................26 Altn-gm alam, M..5.yy. Tapioszentmarton, Macaristan Alabama at Birmingham niversitesi http://www.hp.uab.edu/image_archive/uj/metal01.jpg adresinden 21.11.2008 tarihinde edinilmitir. ekil 20 Kuyruu parslardan oluan bir pars. Kelermes. Ayak penelerini oluturan drt tanesi dierlerinin tersi ynde ilenmi toplam on tane grnyor. ...................27 (Kelermes.Mine ile renklendirilmi. 36.6 cm uzunluunda 16.2 cm. yksekliinde M.. VII-VI. yy. (Hermitage Mzesi Koleksiyonu) Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 8, http://www.pitt.edu/~haskins/group8/kelermes1.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 21 Geyik, da keisi, ku gibi hayvan karmlarndan oluan mitolojik hayvan,Tacikistan, M.. 4.5. yy. .............................................................................27 Akamenid, Pers, M.. 4.5. yy. Ouz Hazinesi, Takht -i Kuwad blgesinden, Tacikistan, zel koleksiyon ME 123924 nosu ile kaytl. Genilik: 6.150 cm. British Museum http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/e/ornament_f rom_oxus_treasure.aspx adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 22 Altay blgesinden kurt ,ba nerede ise gvde ile ayn byklkte, vcudu geyik grnmnde. ...............................................................................................28 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 3, http://www.pitt.edu/~haskins/group2/group3/altai18.jpg adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 23 Pazrktan at koum takmnda bir geyik ba ok byk vurgulanm (deformasyon) .........................................................................................................28 (Pazrk, Altay, Kurgan No: 1, M.. 305-288 ahap ve deriden

xi

Pub.: Rudenko 1953, pl. XL, XLI; Rudenko 1970, pl. 88, 89; skit 1969, cat. no. 44;cf.Charrire,nos.263,268.Washington niversitesi http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir.) ekil 24 Pazrk kurganndan simultaniteye (e zamanllk) bir rnek Xy ekseninde uzanan bir geyie z ekseninde boyun ve ba eklenmi e zamanl bir bak sunulmu. ...............................................................................................................................29 ekil 25 5. Pazrk kurganndan eyer takmnda bulunan pars ikilisi simultaniteye (e zamanllk nesnenin farkl ynlerinin e zamanl gsterilmesi) iyi bir rnektir. Gvde ve arka bacaklar yandan ba ve n bacaklar cepheden gsterilmi. ...............29 Diyarbekirli, N.(1972).Hun sanat . Ankara: Milli Eitim Bakanl, s.64, resim:45 ekil 26 Moolistan Arhangay yaknlarnda bir geyikli ta. ....................................31 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s. 68 ekil 27 Orta Asya kurgan haritas ..........................................................................34 Rupert Wace, Martn Clst, Ben Janssens, 2008, Ancent Bronzes From Chna , Ordos and The Steppes, Ben Janssens Oryantal Sanatlar Mzesi Katalou, London) s.2. ekil 28 Arhangay yaknlarndan kaya resmi...........................................................35 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s.80. ekil 29 olpan-Ata, Krgzistan, m.2000 .............................................................36 Esik gl, Fotoraf kayna, Maura , Kyrgyzstan, 05 Ara 2007, 1014680 piksel 116KB, picasaweb.google.com adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 30 Moolistan Mandal Hayrhan .....................................................................36 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s.129 ekil 31 Terekty Aulie tepesinin st ksmnda bulunan sahne. O rta bronz a.(M..2000) .....................................................................................................36 Lymer K., Petroglyphs and Sacred Spaces at Terekty Aulie, Central Kazakstan, in Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova and Leonid T.Yablonksy(2000): Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Oxford: Archeopress.s.316, Fig.1 ekil 32 Roman ve Hun imparatorluu,450 .............................................................50 The Roman and Hunnic Empires About 450, Perry-Castaeda Library Map Collection Historical Maps of the World;William R. Shepherd , (1926): Historical Atlas, Henry Holt and Company, and editions, New York: s.4 8 ekil 33 ncil sslemelerinde ikonografik ema .......................................................52

xii

(Calkins, R.G.(1983).Illuminated Books of Middle Ages, Thames&Hudson , UK.s.49,78. Kaynaktan Trke olarak tekrar izilmitir.) ekil 34 Kells Kitab , 9-12. Yy, rlanda .................................................................52 (Calkins, R.G.(1983).Illuminated Booksof Middle Ages, Thames&Hudson , UK.1983,s.84, PI,36) ekil 35 NoinUla buluntularndan Ulan Batur M.. 1.yy ipek zerine nak Hermitage Mzesi ...................................................................................................53 lemeli ipek, Kurgan No: 6. 39.5 x 35.7 cm.; frag. 18/2, 21 x 15 cm. Env. no. 75.,skit 1969, no. 82; Trever, pp. 37-38; pl. 18/2; Hermitage Mzesi ekil36 Bronz ayna erken kelt dnemi m.s.1000 ngiltere .......................................53 http://www.hp.uab.edu/image_archive/uj/ujk.html adresinden 15 Mart 2004 tarihinde edinilmi ve Kodaman, M.(2004), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanmtr. ekil 37 Esik kurganndan sakalara ait erkek elbise ss (altn) Kazakistan M..4.5.yy (hayvan uslubu) ....................................................................................54 Kazakistan, altn, M..4.5.yy (hayvan slubu) Georgetown niversitesi http://www.georgetown.edu/faculty/millwarj/centralasiaimages.htm adresinden 15 Mart 2004 tarihinde edinilmi, Kodaman, M.(2004), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanmtr. ekil 38 Lavardin, Fransa x. Yy.Kuyruu komoynuz yanl ................................54 St Genest Lavardin kilisesi, Vendome yaknlarndadr.Fransa. inaa:11.yy sonlar, http://www.art-roman.net/lavardin/lavardin.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 39 spanya Burgosda fresko 1200den sonra ..................................................54 Castile-Len(zerk bir topluluk)Fresko, tual zerine monte. Bir zamanlar Kuzey spanya San Pedro de Arlanza de manastrnn duvarlarn sslyordu. 7 x 11 ft. (226.1 x 335.3 cm),The Cloisters Collection, 1931 (31.38.1a) Metropolitan Mzesi http://www.metmuseum.org/toah/hd/best/ho_31.38.1a.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 40 Ayrnt Esik kurganndan sakalara ait erkek elbise ss .............................55 Kazakistan, altn, M..4.5.yy (hayvan slubu) Georgetown niversitesi http://www.georgetown.edu/faculty/millwarj/centralasiaimages.htm adresinden 15 Mart 2004 tarihinde edinilmi, Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanmtr. ekil 41 Ayrnt spanya Burgosda fresko 1200densonra ......................................55

xiii

Castile-Len(zerk bir topluluk)Fresko, tuval zerine monte. Bir zamanlar Kuzey spanya San Pedro de Arlanza de manastrnn duvarlarn sslyordu. 7 x 11 ft. (226.1 x 335.3 cm),The Cloisters Collection, 1931 (31.38.1a) Metropolitan Mzesi http://www.metmuseum.org/toah/hd/best/ho_31.38.1a.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 42 Saint John de Marne Fransa 12.yy. ............................................................55 Sevr, Saumur , Fransa. http://www.art-roman.net/stjouin/stjouin.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 43 Nagy-Szent-Miklos Kuzey Romanya altn vazo 5.yy (ayrnt) ..................55 Natural History Museum Wienna http://www.nhmwien.ac.at/NHM/Prehist/Stadler/Halbturn96/Nagyszentmiklos/k02b1.html adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmi Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanmtr. ekil 44 Saint-Hilaire de Mele 12.yy Fransa ...........................................................55 http://www.art-roman.net/melle/melle.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir ekil 45 Cizre Ulu Cami kap tokma Seluklu ......................................................55 Anadolu Uygarlklar, (2000):Mustafa Eren ed., Grsel Yay. 5.c.s.961 ekil 46 Nagy-Szent-Miklos Kuzey Romanya hazinesinden altn vazo (Hun) 5.yy. .56 Kuzey Romanya , Hun,5.yy. Natural History Museum Wienna http://www.nhmwien.ac.at/NHM/Prehist/Stadler/Halbturn96/Nagyszentmiklos/k02b1.html adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmi Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanmtr. ekil 47 ngiltereye Norman istilasn anlatan Bayeux hals (ayrnt) ,11.yy ..........56 (1066 tarihli ngiltere'de mi Fransa'da m yapld tartmaldr. 70 m uuznlunda ve yarm metre geniliinde 8 ayr para olarak ina edilmiti. Pamuklu keten zerine nak. Bayeux, Normandy,Fransa'da zel mzesinde (Bayeux Tapestry Museum) sergilenmektedir.http://hastings1066.com/baythumb.shtml adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 48 Nagy-Szent-Miklos hazinesindeki vazodan ...............................................56 Natural History Museum Wienna http://www.nhmwien.ac.at/NHM/Prehist/Stadler/Halbturn96/Nagyszentmiklos/k02b1.html adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmi Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanmtr. ekil 49 Bayeux halsndan ayrnt .........................................................................56

xiv

(1066 tarihli ngiltere'de mi Fransa'da m yapld tartmaldr. 70 m uzunluunda ve yarm metre geniliinde 8 ayr para olarak ina edilmiti. Pamuklu keten zerine nak. Bayeux, Normandy,Fransa'da zel mzesinde (Bayeux Tapestry Museum) sergilenmektedir.http://hastings1066.com/baythumb.shtml adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 50 Altay toplumuna ait ss eyas hayvan uslubu M..5.yy 57 Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 2, http://www.pitt.edu/~haskins/group2/group2a.html adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 51 St Jacques-des-Gurets 12.yy.Fransa .........................................................57 http://www.art-roman.net/st-j-des-g3.htm adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmi ve Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanlmtr. ekil 52 St Jacques-des-Gurets freski le Altay eyas karlatrma .......................57 (Altay eyas, Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 2, http://www.pitt.edu/~haskins/group2/group2a.html adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir.) (St Jacques-des-Gurets freski, http://www.art-roman.net/st-j-des-g3.htm adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmi ve Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilim ler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezinde de kulanlmtr.) ekil 53...................................................................................................................58 (Ayrnt Pazrk kurgan kanatl gagal aslan motifi, semer zerinde aplike M.. 5.yy, Kanatl gagal aslann da keisine saldrmas. 2. Bini takm Pazrk Kurgan no.1, M.. 305-288, 1929 kazs, kee,deri, krk, kl ve altndanUzunluu119 cm. Env. no. 1295/150.Yayn: Rudenko 1953, pl. LXXVII, CXI, CXII; Rudenko 1968, ill. 13, p. 27; Rudenko 1970, pl. 135, 170-171; From the Lands, Kat. no. 112, pl. 24; skit 1969, p. 9; cat. no. 45; Hermitage) http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 54 Nagy-Szent-Miklos Kuzey Romanya altn vazo (Hun) M.. 5.yy.,Aslan da keisi mcadelesi ....................................................................................................58 Nagy-Szent-Miklos Kuzey Romanya altn vazo 3 Aslan da keisi mcadelesi http://www.nhmien.ac.at/NHM/Prehist/Stadler/Halbturn96/Nagyszentmiklos/k02c.html adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmi, Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezi, Resim 152)

xv

ekil 55 Bizans dnemi Balkanlar ya da Yunanistan grifon (kanatl gagal aslan) 12501300 ..............................................................................................................58 250-1300, Mermer, (59.7 x 52.1 x 6.7 cm)Metropolitan Mzesi http://www.metmuseum.org/toah/ho/07/eusb/ho_2000.81.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 56 Montovoloda kilise stunundan talya M.. 5.yy. .....................................58 Graziano Baccolini,The Crypt of Montovolo is Actually an Intact Etruscan Temple!? Prof. Graziano Baccolini Dipartimento di Chimica Organica, Universit di Bologna http://www2.fci.unibo.it/~baccolin/montovolo-retreat7e.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 57 Aulnay-de-Saintonge, Fransa....................................................................59 1122'den sonra inaa edilmitir. http://www.art-roman.net/aulnay/aulnay.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 58 Minusinsk , Yenisey Kltr, Hakasya Blgesi .........................................59 Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 5, http://www.pitt.edu/~haskins/group5/minv16.jpg adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 59 Sainte Radegonde Fransa 12.yy. ................................................................60 1099'da inaa edilmitir. http://www.art -roman.net/poitierssr/poitierssr.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 60 bitkisel gemelerle sarl hayvanlar 17.yy. topkap saray. .........................60 Anadolu Uygarlklar, (2000):Mustafa Eren ed., 5.c , Grsel Yay.,s.955 ekil 61 M..3.yy Ara Della Regina Tapna Tarquinia, talya, .............................61 Oklahoma niversitesi, http://www.ou.edu/class/ahi4163/files/terra05.html adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 62 Kanatl At, skit .........................................................................................61 Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 5,http://www.pitt.edu/~haskins/group5/peter1.jpg adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 63 M..3.yy Ara Della Regina Tapna Tarquinia, talya, ayrnt ..................61 Oklahoma niversitesi, http://www.ou.edu/class/ahi4163/files/terra05.html adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 64 Pazrk halsnda kuyruu bal at M.. 5.y ...............................................61 Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 5, http://www.pitt.edu/~haskins/group5/peter1.jpg adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir.

xvi

ekil 65 lebouchard,France ,x-x.yy. ....................................................................62 L'll Bouchard Tapna, Fransa, 11. yy. http://www.art-roman.net/ilebouchard/ilebouchard.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde indirilmitir. ekil 66 Noin ula ift bal kartal ............................................................................62 Nakl ipek, Kurgan No: 6, 39.5 x 35.7 cm,Env.No:75, skit 1969, no. 82; Trever, pp. 37-38; pl. 18/2; Hermitage Mzesi http://www.hermitagemuseum.org/html_En/03/hm3_5_7b.html adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 67Gney Hollanda 15.yy.ba ........................................................................62 Dokuz Kahraman hals, Metropolitan mzesi, (420.4 x 231.1 cm), John D. Rockefeller Jr.tarafndan ba, 1947 (47.101.3) http://www.metmuseum.org/toah/hd/anti/ho_47.101.3.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 68 ift bal kartall .......................................................................................62 Dokuz Kahraman hals, Metropolitan mzesi, (420.4 x 231.1 cm), John D. Rockefeller Jr.tarafndan ba, 1947 (47.101.3) http://www.metmuseum.org/toah/hd/anti/ho_47.101.3.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 69 Seluklu taba 13.yy ilk yars ..................................................................63 En yksek ap 9 3/16 in. (23.3 cm), Mr. and Mrs. Jack A. Josephson,ba, 1976 (1976.245) http://www.metmuseum.org/toah/ho/07/waa/ho_1976.245.htm ekil 70 Chauvigny, Fransa simetrik sfenks (insan bal kanatl aslanlar). ..............63 Tapnak inaa 1030, http://www.art-roman.net/chauvigny/chauvigny2.htm adresinden 13.02.2010 tariinde edinilmitir. ekil 71 X. Yy. Seluk dnemi vazodan ayrnt simetrik sfenksler ......................63 Detroit Sanat Enstits, http://www.dia.org/collections/ancient/islamicart/1989.34.html adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmitir. Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezi,Resim 169 ekil 72 x- x. Yy. Seluklu taba ......................................................................64 http://www.metmuseum.org/toah/hd/iselj/hob_51.53.htm Ykseklik 3 1/2 in. (8.9 cm), ap 8 9/16 in. (21.7 cm) Harris Brisbane Dick tarafndan 1951 (51.53) ekil 73 Montovoloda kilise stunundan M.. 5.yy. .............................................64 Graziano Baccolini, The Crypt of Montovolo is Actually an Intact Etruscan Temple !?Prof. Graziano Baccolini Dipartimento di Chimica Organica, Universit di Bologna

xvii

http://www2.fci.unibo.it/~baccolin/montovolo-retreat7e.htm adresinden 13.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 74 Kafkas adige motifi ...................................................................................64 Do. Dr. Erol YILDIR'n almalarndan alnmtr. http://www.geocities.com/Athens/Oracle/8598/motif.htm adresinden 15.03.2004 tarihinde edinilmitir. Kodaman, M.(2004b), Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , Trakya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Resim-i Eitimi Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezi,ekil 19 ekil 75 Kazakistandan kopuz alan ocuk.............................................. ...............65 Krzolu, N. G. (2001): Altaylardan Tuna boyuna Trk Dnyasnda Ortak Yanlar(Motifler), , Ankara: T.C.Kltr Bakanl Yay.Mehmet Hengirmen koleksiyonundan s.273 ekil 76 M.. 6.yy Etrsk dnemi,......................................................................... 65 Oklahoma niversitesi, http://www.ou.edu/class/ahi4163/files/terra02.html adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 77 Lavardin Fransa 12.yy. ..............................................................................65 Vendome yaknlarndadr kilisenin inaa tarihi tam olarak bilinmemektedir. http://www.art-roman.net/lavardin/lavardin.htm adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 78 slam yayl 750 ......................................................................................67 Markus Hattstein and Peter Delius, (2000): Islam and architecture, Knemann , 1.ed.,France: s.62 ekil 79 Osmanl haritas 1299 -1683 ......................................................................67 Markus Hattstein and Peter Delius, (2000): Islam and architecture, Knemann , 1.b.,France: s.538 ekil 80 spanya slam Sanat M.S. 968 ....................................................................68 Louvre Mzesi,Fildii oyma ve kakma silindir kutu, Syah kakma izleri, spanya Cordoba yaknlar Madinat al-Zahra (yeim?)Former Riano Koleksiyonu, Satn alma 1898, OA 4068 ekil 81 Msr Kahire Ahap panel slam sanat 11.yy. ............................................69 http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=1013 4198673237453&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673237453 &FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500781&bmLocale=en adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 82 11-12.yy. Msr slam Sanat .....................................................................69 Louvre Mzesi,Servi oyma, Y. 67 cm; G. 18.1 cm; D. 4.6 cm. (including support) Former Ambroise Baudry Kolleksiyonu, Kahire, Satn alma, 1898, Env.No. OA 4062 Islam Sanat http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=1013

xviii

4198673226189&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673226189 &FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500781&fromDept=true&baseIndex=3 &bmLocale=en adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 83 Thalpan ky kaya kazma, Indus Vadisi.Pakistan, ....................................69 www.geocities.com/RainForest/3982/thalp1.gif adresinden 21.11.2008 tarihinde edinilmitir. ekil 84 Hindistan,9.yy., Pratihara Periodu, baldrda komoynuz tamgas ...............70 Doniger, W., Michell, G.,1989, Animals in Four Worlds,Sculptures From India, The University of Chicago Press, Chicago ve London, s.189, Resim, 168 ekil 85 17. 18. Yy. Dou Tibet ya da in (eyer) ....................................................70 Doniger, W., Michell, G.,1989, Animals in Four Worlds,Sculptures From India, The University of Chicago Press, Chicago ve London, s.189, Resim, 168 ekil 86 Delacroix, 19.yyn ortalar .........................................................................71 http://www.artlex.com, animaila maddesi, 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 87 Antoine Louis Barye 1796-1875, Aslann ata saldr ...............................72 http://www.bronze-gallery.com/sculptors/artist.cfm?sculptorID=4 sayfasndan 20.02.2010 tarihinde edinilmitir ekil 88 Escher .......................................................................................................74 M.C. Escher resmi web sitesi http://www.mcescher.com/ adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir ekil 89 Altayda formsuzluk esprisi.......................................................................74 Necefolu,H., Crystallographic patterns in nature andTurkish art, Crystal Engineering 6 (2003) s.159,Figr 7 ekil 90 Escherde gemeler,1969 ............................................................................75 M.C. Escher resmi web sitesi http://www.mcescher.com/ adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir ekil 91 Adolf Born (1930-) Brotherly Relations 1993, 56x45 cm ..........................75 56x45 cm, gallery cz resmi web sitesi, http://www.gallery.cz/gallery/en/Vystava/2000_06/Ramec_V.html adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 92 Jno Didrickson,Huna Kuzgun Paravan, 2009 ............................................76 http://www.jnodidrickson.com/tr/biyografi sayfasndan 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 93 Hahuli ve vank kiliselerinden Avrasya Hayvan slubunda ilenmi kabartmalar .............................................................................................................79 Parlak,T.,(2007). Tur-An Yolunda Araln Srlar, Ankara niversitesi Gzel Sanatar Fakltesi, s.483

xix

ekil 94 Tortum Hahuli (10. yy.) kabartmas ile OrtaAsadaki kanatl gagal aslanlarn karlatrlmas ........................................................................................................79 Parlak, T., "Araln Srlar Konferans", Erzincan Eitim Fak., 22 Kasm 2005.slayt koleksiyonundan ekil 95 Sivas Gkmedrese, 1271 ...........................................................................80 http://ireminkaravani.blogspot.com/2008/06/blog-post_20.html adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir ekil 96 Muhammet Siyahkalem .............................................................................82 pirolu, M. .(2004). Bozkr rzgar : siyah Kalem : Topkap Saray Mzesi Kitaplnda bulunan stad Mehmet Siyah Kalem'in resimleri,stanbul: Yap Kredi Yaynlar, s.40 ekil 97 Kostandinsk Kurganndan .........................................................................82 Bolshoi Kostandinsk kurgan,V. P. Darkevich, Khudozhestvennyi metall Vostoka VIII-XIII vv. Proizvedeniia vostochnoi torevtiki na territorii evropeiskoi chasti SSSR i Zaural'ia (Moscow: Nauka, 1976). http://depts.washington.edu/silkroad/museums/gim/earlyeurasia.html adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 98 Kubad Abad 13.yy ini(Ark,2000) ...........................................................83 Ark,R.(2000), Kubad Abad Seluklu Saray ve inileri, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar, 21,125, Resim: 21, 67-68, 125,Resim 77 ekil 99 Resim znik inisinden Desen 1550-1600 .................................................83 Akar, A., 1988, Treasury of Turkish Designs, Dover Publications Inc., New York, s.99 ekil 100 Cazular Oyununda Hacivat, Karagz'n Olu ve Cin ...............................84 T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Milli Ktphanesi http://www.mkutup.gov.tr/karagoz/2 adresinden 14.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 101 17.yy. Seluklu eseri Berlin slam Sanatlar Mzesi ................................84 The Splendour of Islamic Calligraphy, Abdelkebir Khatibi, Mohammed Sijelmassi, 1996, Thames &Hudson ekil 102 Ejder figrl hal 18. yy, Vakflar Mzesi...............................................86 Parlar, G.(2003). Anadoluda Hayvan Figrl Yayglar, Sanat ve Bilgi, Temmuz 2003, Say 2.,rnek ekil 103 Konyada Mevlana mzesinde huzurda, devrinin bir Seluk dolab zerinde tahta oyma rumiler. XIII. Asr ...................................................................86 nver,S., 50 Trk Motifi, Doan Karde Yaynlar stanbul, Resim 15 ekil 104 M.. Altay Pazrk Kurgan kee aplike duvar halsnn izimi M..252238 .........................................................................................................................87

xx

duvar halsnda bulunan Kee aplike sslemenin izimi sfenks betimlemesi(geyik cin)ve hayali ku . Pazrk kurgan no. 5, M..252-238 , d 1949'da kazld.. Korunmu para 110x80cm. Env. 1687/1. http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir) ekil 105 Noin Ula ipek ..........................................................................................88 Kurgan No: 6. 39.5 x 35.7 cm.; frag. 18/2, 21 x 15 cm. Env. no. 75.,skit 1969, no. 82; Trever, pp. 37-38; pl. 18/2; Hermitage Mzesi ekil 106 ayn ipekten ayrnt bulutlara ban gmm bir kartal. ...........................88 lemeli ipek, Kurgan No: 6. 39.5 x 35.7 cm.; frag. 18/2, 21 x 15 cm. Env. no. 75.,skit 1969, no. 82; Trever, pp. 37-38; pl. 18/2; Hermitage Mzesi ekil 107 ayn ipekten izim ...................................................................................88 Adamn sa kol derisindeki dvme, Pazrk Kurgan no . 2, M.. 300-290, Yayn: Rudenko 1953, p. 139, 298-302, 309-315; Rudenko 1970, pp. 111, 251-253, 260-266; skit 1969, cat. no. 52; Rudenko 1968, fig. 10, p. 24. Hermitage Mzesi website.Washington niversitesi, http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 15.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 108 Pazrk Kurganndaki mumyadan .............................................................89 Adamn sa kol derisindeki dvme, Pazrk Kurgan no. 2, M.. 300-290, Yayn: Rudenko 1953, p. 139, 298-302, 309-315; Rudenko 1970, pp. 111, 251-253, 260-266; skit 1969, cat. no. 52; Rudenko 1968, fig. 10, p. 24. Hermitage Mzesi website.Washington niversitesi, http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html adresinden 15.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 109 Pazrk Kurganndaki mumyadan izim ...................................................89 izim: Prof.Dr. Aye zel ekil 110 Lenino kurgan buluntusu .........................................................................90 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 9, http://www.pitt.edu/~haskins/group9/group9.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 111 Mnhani izimi .......................................................................................90 Akar, A. Keskiner, C., (1978):Trk Ssleme Santlarnda Desen ve Motif, Tercman Sanat ve kltr Yay.Resim 16 ekil 112 Ulski Auldan mnhaninin kaynana rnek ............................................91 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 11, http://www.pitt.edu/~haskins/group11/group11.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 113Alem/zek/Komoynuz yan .................................................................92

xxi

Yldr,E., Kafkas Motifleri, http://www.geocities.com/Athens/Oracle/8598/motif.htm, adresinden, 20.06.2005 tarihinde edinilmitir ekil 114 Ko boynuzu yan .................................................................................92 T.C Milli Eitim Bakanl Megep (Mesleki Eitim ve retim Sisteminin Glendirilmesi Projesi) El Sanatlar Teknolojisi Kilim Dokuma, s.12 ekil 115 Kafkas adige motifinin geliimi ve Alem-zek- komoynuz ...................92 Yldr,E., Kafkas Motifleri, http://www.geocities.com/Athens/Oracle/8598/motif.htm, adresinden, 20.06.2005 tarihinde edinilmitir ekil 116 Baadar kurgan buluntusu .....................................................................92 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 4, http://www.pitt.edu/~haskins/group4/group4.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 117 Ik konisi ve zaman ................................................................................96 Hawking,S., (1987), Zamann Ksa Tarihi, Ankara, Milliyet Yaynlar, 38 -39 ekil 118 ie gemi k konisinin sonsuzluk simgesi Sleyman mhrn oluturmas .............................................................................................................96 Sleyman mhr, izim: Mehtap Dede Kodaman ekil 119 Seluklu sikkelerinde ko boynuzu Sleyman mhrn oluturarak iki yana alan kvrmlar sonsuzluk sembolne () dnmektedir. ...........................................................................97 Parlar, G., 2001, Anadolu Seluklu sikkelerinde yaz d figratif geler T.C. Kltr Bakanl yaynlar ekil 120 Saka Trklerine ait altn- mine ss eyas M.. 5.yy ............................. 105 Saka Trklerine ait altn- mine ss eyas M.. 5.yy Ejderha ve hayat aal ift kemer tokas, Saka kltr,M.. 4.5.yy. , http://www.artfaces.com/artkids/prehistoric2.htm sayfasndan 15.02.2004 tarihinde dinilmitir. ekil 121 ve ekil 122, 9.10.yy. Yenisey Krgz Kltr, Minusink Havzas, Hakasya Blgesi..................................................................................................................... 105 http://mmedia.nsu.ru/museum/Data/obj3684/ENGLISH_INTERFACE_EXIBIT.htm adresinden 16.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 123 Muhtemelen drt ylann dnmnden olutuu belirgin olan hun levhalar. ............................................................................................................... 106 Minyaev, S., (2000):The Origins of the Geometric Style in Hsiung nu Artin Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova and Leonid T. Yablonksy, Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, 2000, s.296,Oxford: Archeopress.110,Fig.2'den

xxii

ekil 124 Merkez simetrili kompozisyonlar .......................................................... 110 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.1'den ekil 125 Merkezi ve merkeze yaklaan kompozisyonlar ...................................... 111 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.2'den ekil 126Asimetrik merkeze yaklaan kompozisyonlar .........................................112 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.1'den ekil 127 Asimetrik izgisel ritmik kompozisyonlar ............................................. 112 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.1'den ekil 128 Asimetrik izgisel ritmik kompozisyonlar ............................................. 113 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.1'den ekil 129 Dikey eksene bal simetrik kompozisyonlar .........................................114 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.1 ve Fig.3'den ekil 130 Dikey eksene bal simetrik kompozisyonlar .........................................115 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.1 ve Fig.3'den ekil 131 Dikey eksene bal paral kompozisyonlar ...................................... 116 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.4'den ekil 132 Merkezcil asimetrik kompozisyonlar ..................................................... 117 Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.5'den ekil 133 Dzgn Merkezli Yutan Tamamlanmam Figrl Merkezi Asimetrik Kompozisyonlar ....................................................................................................118

xxiii

Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk.......... Culture,Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005) Fig.6'den ekil 134 spanya, Medinat El Zahra, 968 ............................................................. 125 Louvre Mzesi,Fildii oyma ve kakma silindir kutu, Syah kakma izleri (yeim?)Former Riano Koleksiyonu, Satn alma 1898, OA 4068 ekil 135 spanya, Medinat El Zahra, 968 ............................................................. 125 Louvre Mzesi,Fildii oyma ve kakma silindir kutu, Syah kakma izleri (yeim?)Former Riano Koleksiyonu, Satn alma 1898, OA 4068 ekil 136 spanya, Medinat El Zahra, 968 ............................................................. 126 Louvre Mzesi,Fildii oyma ve kakma silindir kutu, Syah kakma izleri (yeim?)Former Riano Koleksiyonu, Satn alma 1898, OA 4068, ekil 137 M.. 4. yy. At koum takmndan balinalar atn yanak ksmna geliyor. 126 Jacobson, E.: The Stag with Bird-headed Antler Tines: A Study in Image Transformation and Meaning, Bull. Mus. Far E. Ant., lvii (1985), Fig.141 -143 ekil 138 Gney Sibirya M..500-1000 Domuz ldrme sahnesi ......................... 129 Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 7, http://www.pitt.edu/~haskins/group7/group7.html adresinden 18.02.2010 tarihinde edinilmitir. ) ekil 139 Suriye ya da Msr 1320-1340 Domuz ldrme temas .......................... 129 Mohammet bn el Zain, leen, ekilenmi bronz, altn gm alam kakma. Y.22.2 cm, Taban .50. 2cm., Versalles sarayndan 1632'de Louvre'a aktarlm. Env. LP 16. http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice_popup.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_i d=10134198673225769&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673 225769&FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500831&bmLocale=en adrresinden 18.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 140 Gregor vahi domuz biimindeki Drtad kutsuyor ncil 1569 Erivan ..... 133 Fot. Dickran Kouymjian ekil 141 St.George Heykeli Stocholm, sve ....................................................... 136 Heykeltra:Bernt Notke (1435-1509) Fot. Jrgen Howaldt. ekil 142 Seluklu sikkelerinden rnekler ............................................................. 140 Parlar, G., 2001, Anadolu Seluklu sikkelerinde yaz d figratif geler T.C. Kltr Bakanl yaynlar ekil 143 . Nevruzun ejderi ldrmesi (Hacu-yi Kirmani Hamsesi).Karakoyunlu ... Trkmen Minyatr resmi .........................................................................................141

xxiv

ekil144 Alp Karaku ........................................................................................... 141 Alp Karaku Ukrayna skit ii erkek figr M.. 350 ekil 145 Divrii Ulucamiinde yok olmaya yz tutmu rnek ............................... 146 http://www.tarihikentlerbirligi.org/icerik/haberDetay.asp?newsID=50 adresinden 18.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 146 Kells ncili, ngiltere,7.yy........................................................................147 Kells incili 8.yy, Trinityy College,Dublin Pischel,G.Sanat Tarihi Ansiklopedisi,ev. Hasan Kuruyazc, stn Alsa, C.II, Grsel Yaynlar, stanbul, s.234 ekil 147 Gm altn karm kap,. ran; Balta Afganistan. M.. 2000, .............. 147 ekil 148 Kvrk bir kedigil, adet gagal ba, drt adet ko bann yerald kartal eklinde bronz plak, .................................................................................... 149 11.2x10.0cm, Olbia, M.. 6.yy.Hermitage, St. Petersburg (X.A.I)., Fig.121, Jacobson, E., 1995, The Art of The Scythians, E.J. Brill, Leiden,-New York-Kln ekil 149 Bat Sibirya Bronz dkm ..................................................................... 158 Kosarev, M. F. 1984. Zapadnaia Sibir v drevnosti. Moskva. (1984: 202) Ksenofontov, G. V., amanizm zbarnnie trud, Yakutsk, 1992, s.184 ekil 150 Hayvan bitki insan karm Gribova, L. S. 1975. Permski zverinyi stil: Problemy semantiki. Moskva, VII...... 158 ekil 151 Can Gknil, Kader Habercileri serisinden,Kat zerine mrekkep ........161 15x30cm, 2002 http://www.cangoknil.com/popups/kader/3kader_4.htm adresinden 16.06.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 152 Can Gknil, Pars Yl, ........................................................................... 161 Kader Habercileri serisinden,Tuval zerine akrilik,40x30cm, 1999-2002 http://www.cangoknil.com/popups/kader/1kader_pars_yeni.htm adresinden 16.06.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 153 Dilan Balkanc ..................................................................................... 163 50x70cm, aman Kadn 2006, Akrilik,Sanatnn kendisinden edinilmitir. ekil 154 Dilan Balkanc ..................................................................................... 164 Zamanda Gezginim, 120x151cm, 2010, Akrilik, Sanatnn kendisinden edinilmitir. ekil 155, Ferhan Atalay, 2005,100x80,Akrilik .................................................... 165 Sanatnn kendisinden edinilmitir. ekil 156 Ferhan Atalay, 2003, 90x90, Akrilik...................................................... 166 Sanatnn kendisinden edinilmitir.

xxv

ekil 157 Hrrem Cangl, Tual zerine yalboya, 2005, 1 m apnda, tuval zerine yalboya, sanatnn kendisinden edinilmitir ...................................................... 167 ekil 158 Melik skender, Uzak Alglar Serisinden, 1997...................................... 168 120x120,tuval zerine yalboya ekil 159 Nazan Erkmen, Smer Hayvan Masallarndan, 2000 ............................. 169 ,M..(2000), Smer Hayvan Masallar, Kaynak Yaynlar,stanbul,s.14 ekil 160 zdemir Yemeniciolu, 2000, 90x90cm, Kark Teknik ...................... 170 http://www.ozdemiryemenicioglu.com adresinden 20.11.2006 tarihinde edinilmitir. ekil 161 zdemir Yemeniciolu, 2000,1mx1m R, Kark Teknik ...................... 171 http://www.ozdemiryemenicioglu.com adresinden 20.11.2006 tarihinde edinilmitir. ekil 162 Rabia alkan, 2005, 35x65,Kark Teknik .........................................172 www.turkishpaintings.com adresinden 16.02.2008 tarihinde edinilmitir. ekil 163 Rauf Tuncer, 2000 ................................................................................. 173 90x90, Tuval zerine Akrilik ,Vakfbank kol. http://www20.uludag.edu.tr/~rtuncer/site_tr.htm adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 164Rauf Tuncer, 2000, ................................................................................ 173 70x90 tuval zeri akrilik, mado koleksiyonu http://www20.uludag.edu.tr/~rtuncer/site_tr.htm adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 165 Selma Grbz........................................................................................ 173 Galeri Apel,"kuyruklu oyun", demir, 127x90.5x26 cm http://www.galleryapel.com/go.php?page=sergi&sergiid=33 "kuyruklu oyun", demir, 127x90.5x26 cm ekil 166 Sleyman Saim Tekcan 2000, Atlar Serisinden, 39x53cm,Gravr...................................................................................................... 175 http://suleymansaimtekcan.com/v3_plt/platin.aspx?platinID=355&section=3&lang= TR, adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 167 Uur alkan ....................................................................................... 176 Artura Sanat Galerisi , 2003, 50x70, Tuval zerine Yalboya http://www.ugurcaliskan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=4& Itemid=4 adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. ekil 168 Vettersfeloeden hayvan slubu ............................................................. 187 (Prof. John Haskins' in Slayt Koleksiyonu Pittsburgh niversitesi , Slayt Koleksiyonu Grubu 11, http://www.pitt.edu/~haskins/group11/group11.html adresinden 12.02.2010 tarihinde edinilmitir.)

xxvi

ekil 169 Etkinlik 1, Hayvan slubu konusundaki bilgi testinin zlmesi.... ....... 288 ekil 170 Etkinlik 2 Slayt gsterisi eliinde hayvan slubunun tantlmas .......... 289 ekil 171 Aama 1: Hayvan fotoraflarnn soyutlanmas ve stilize edilmesi .........290 ekil 172 Etkinlik:3 Uygulama Aama 2: rencilerin oluturmu olduu figrlerin ktsndan kalp kesilmesi .................................................................................... 290 ekil 173 Aama 3 Sabun ve kat kalp yardm ile deriye aktarlan figrlerin kesilmesi ............................................................................................................... 291 ekil 174Aama 4 rencilerle birlikte giysi zerinde kompozisyonun tasarlanmas ............................................................................................................................. 292 ekil 175 Aama 5 Deriden kesilmi figrlerin giysiye aplike edilmesi. ................ 292 ekil 176 Kk metal dmelerin giysiye perinlenmesi ....................................293 ekil 177 Souk slikon yardm ile figrlerin giysiye aplikesi. .............................. 294 ekil 178 Souk slikon yardm ile figrlerin giysiye aplikesi. .............................. 295 ekil 179 Souk slikon yardm ile figrlerin giysiye aplikesi................................ 295 ekil 180 Aama 6 almann sergilenmesi ve eletirisi ....................................... 296 ekil 181 Aama 6 almann sergilenmesi ve eletirisi ....................................... 296 ekil 182 Aama 6 almann sergilenmesi ve eletirisi ....................................... 296 ekil 183 Aama 6 almann sergilenmesi ve eletirisi ....................................... 296 ekil 184 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 297 ekil 185 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 297 ekil 186 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 297 ekil 187 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 298 ekil 188 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 298 ekil 189 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 298 ekil 190 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 298 ekil 191 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 299

xxvii

ekil 192 rencilerin hazrlam olduu giysiden ayrnt..................................... 299 ekil 193 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 300 ekil 194 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 300 ekil 195 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 301 ekil 196 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 302 ekil 197 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 302 ekil 198 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 302 ekil 199 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 303 ekil 200 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 303 ekil 201 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 304 ekil 202 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 304 ekil 203 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 305 ekil 204 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 305 ekil 205 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 306 ekil 206 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 307 ekil 207 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 307 ekil 208 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 308 ekil 209 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 308 ekil 210 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 309 ekil 211 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 309 ekil 212 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 310 ekil 213 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 310 ekil 214 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 311 ekil 215 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 311

xxviii

ekil 216 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 312 ekil 217 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 312 ekil 218 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 313 ekil 219 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 313 ekil 220 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 314 ekil 221 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 314 ekil 222 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 315 ekil 223 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 315 ekil 224 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 316 ekil 225 rencilerin hayvan fotorafarndan hazrlad desenlerden rnek ...... 316 Not : Bilgi Testindeki ekillere numara verilmedii iin aada belirtilmitir. 1. Hayvan slubundan rnekler,Haskins slayt koleksiyonu.....................................280 2-a. Bayku karikatr, Gngr Kabakolu..........................................................280 http://www.mizahvecizgi.com/metinler/data/upimages/gkabakci_baykus_2.jpg 2-b. Bayku fotoraf,National Geographic.............................................................280 2-c. Mavi Bayku grafiti...........................................................................................280 http://www.resimmotoru.com/data/media/133/mavi_baykus_grafiti.JPG 3-a. Simetri sorusu iin rnek fotoraf,National Geographic...................................280 3-b. Hayvan slubundan simetrik rnek (Trishina, )...............................................280 3-c. Simetri sorusu iin rnek fotoraf,National Geographic...................................280 4- a. Gris, Juan, 1912, picassonun portresi, Oil on canvas, 93.4 x 74.3 cm; Collection of Mrs. and Mrs. Leigh Block, Art Institute of Chicago (DC 13) http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/gris/..............................................................281 4-b. Portre, Mehtap Dede Kodaman tarafndan, karakalem portre.........................................................................................................................281 4-c. Garanti Galeri Abidin Dino Sergisi ( 5 Aralk-31 Aralk 2001)........................281 www.garanti.com.tr/.../gg/2002/abidin_dino1.gif 5. Alaska yerli sanat,kuzgun davul, Ben Paul tarafndan, http://www.alaskanativeartists.com/drums.htm........................................................281

xxix

BLM I GR 1.1. PROBLEM nsanolunu dier trlerden ayran bir zellii de sanat yapabilme yeteneidir. nsan, en eski alardan beri duygu ve dncelerini tasarya dkp kayda geirmi, desen izmitir. Yazm ileminin nceli izim ve tasarmd. Sanatn ba da tasarmdr. Bazen de bir tasarm bal bana sanat eseri olabilir. Kald ki yalnz sanat eseri deil, maddi ve manevi kltr adna her ey, dncenin grsellemesi iin desene ihtiya duyar. Bylece sanat eitiminin balca konusu desen ve temel tasarm meselesidir. Desene ve temel tasarm ilkelerine, yalnz iki boyutlu yzey boyamalarndan deil, tasvirli her tr nesne zerinden ulalabilir. Arkeolojik kantlardan anlald gibi neredeyse ilk insandan beri, insan eliyle yaratlm tasarmlar vardr. Hayvan slubu, insanolunun ssleme sanatlarnda en eskisi gibi grnmektedir (Rostovtzeff,1925). Orta Asya Hayvan slubu, yetkinleip bir tarza dnmesi, daha sonra uygulamal sanatlarda da sreklilik arz etmesi ve baz tasarm zellikleri ile kolaylkla dierlerinden ayrlr. Hayvan slubu adn M.. 1000 yllarndaki step kltrlerinin rettii metal eyadan alsa da; kemik, deri, ahap, dokuma, ta, gibi pek ok malzeme ile geni bir zaman dilimi ve corafyaya yaylarak, sanat tarihini nerede ise modern zamanlara kadar etkilemitir. slup, kkleri gerei bu yaratm srecinin iinde olan, bata bu sanatn kt anayurttan kiiler i, yakndan ilgilendirmektedir. Evrensel boyutta da, tm insan soyu, szl ve yazl edebiyatla kout ; biimsel ve anlamsal olarak nceki zamanlara da uzanan; maddi ve manevi kltr hafzasnn bu yaptan bilmelidir. Hayvan slubu, Roman sanatta ve bu uzun dnem iinde yer alan slam sanatnda da en nemli unsur olarak, Arabesk- Strygovsky (1975)nin nerisi ile Trkesk- hatta Grotesk denen trler iinde varln srdrmtr. Erken Ortaa, Trk Sanatnn Hayvan slubunun uyguland en nemli devresidir.(oruhlu, 2010, szl grme). Roman Sanat, Art Nouveau , 1

Romantizm, Sembolizm ve Davurumculukla devam eden Modernizm hareketleri ise bu eski usllerden ok ey edinmitir. Sanatn iinde olan herkes, nemi evrensel boyutu aan bu sre ve olgu hakknda bilgilenmek durumundadr nk bu eserler , neredeyse bu gnk kullandmz temel tasarm ilkelerini belirlemitir. Temel tasarm tarihi genellikle Sanat ve El

sanatlar(Art and Craft) hareket lerine balanmaktadr. William Morris (1834-1896), ann uygulamal sanatlarn yeniden canlandrmak iin ortaa el sanatlar geleneklerini inceledi(Bierut, 1999). Yine Puginin(1812-1852) tasarm prensipleri denen ilkeler, Gotik mimariden esinleniyordu(Raizman,2003). Orta a sanat esasen Roman sanat demekti, bu sanatta baskn olan unsur hayvan slubudur. Bu slubun estetik deeri ve temel tasarm meselesine kazandraca boyut , bundan sonraki yaratm srecinde ok nemli bir zenginletirici unsur olacaktr. Sanat kimliinin gelimesinde; oradan evrensellie uzanan yolda, nemli bir katk salayacaktr. Karaolunun(2008) grleri de bu dorultudadr: Doann biimsel kurulu kanunlarndan hareketle yeni biim ve balantlar kurmak veya ayn ilkelerin sanatsal elerin temeline koymak hem Trk - slam sanatlarnn hem de ada sanat akmlarnn balca ilkeleri olmutur. zellikle son yllarda sanat eitimi veren kurumlarn Temel Plastik Sanat Eitimi dersi kapsamnda yaplan uygulamalarn Trk - slam Ssleme Sanatlarndaki motif tekrarnn bir ifadesi eklinde uygulanmas dikkat ekicidir. Bugn okullarmzda; elde edilen birim motiflerin veya bunlarn trevlerinin bir btnlk salayacak ekilde tekrarna dayal kompozisyon dzenlemeleri bu fikri dourmaktadr. Teknik ve uygulama alan dnda aralarndaki tek fark gnmz Temel Sanat Eitimi almalarnda anlam ve ieriin aranlmamasdr. Orta Asya Hayvan slubunun zellii soyutlamayla oluturulan bir

sluplatrmadr. Modern sanatn da aslnda baskn eilimi ve k soyutlama ve biim deiimidir. Bu bakmdan soyutlamay anlamadan soyutu ; sonraki gelimeleri ve modernizmi anlamak mmkn grnmyor. Orta Asya Hayvan slubunun yaratclk boyutu ok yksektir. Neredeyse tm yaratclk tanmlarn ieren bu tasarm mant, sanat eitiminde yaratcln geliiminde etkili olacaktr. Gnmz dnyasnda, sanatn yapm anlam, yerini ykma brakmaya balamtr. Sanatn ve gzelin tekrar sorgulanmas ynnde bir gereklilik olarak, insann zne

dnp, eski bilgi ve grglerin damtt kristallemi gzellik anlaylarna tekrar bakmas, bugn dne gre daha yaamsal bir zorunluluktur. Bilim gerei, etik iyiyi, estetik gzeli arar. Sanatn ne sunduunu; insan, insanl gzelletirmek ve akna ulamak adna ne deer rettiini zellikle sanat eitimcileri sorgulamaldr. En azndan ernievski gibi sanat da dier tm etkinlikler gibi toplum iindir(Plehenov:1967) deme sorumluluunu gstermek gereklidir. Sorun, sanatn nasl ve neden yaplmas gerektiinin nerilmesi ya da dikte edilmesi deildir. Yaratcln ok kltrl doas iinde, z kltrden edinilen birikim de, sanatsal yaratclkta bir kuluka aamas yaratmak ve bir fark yaratma adna deerlendirmeye alnmaldr. ada Trk Sanat Eitiminde Geleneksel Trk Sanatlar ve Trk mitolojisi ihmal edilmitir. Trk resminde ka tane alegorik temal resim sayabiliriz? Bu ikonografik temalarn ounlukla Trk sanatsna uzak kalmasndandr. Eski bir ikonografiye sahip olmayan yeniyi zerine nasl koyacaktr? Bu durum tamam adaptasyon olan oyunlar sahneye koyup, tiyatroya gelmiyorlar diye halka kzan zihniyete benzetilebilir. Bu tr yabanclamalardan syrlnca halkn sanattan ok iyi anlad ve sanatsal etkinlikleri de takip ettii grlecektir. Kald ki halk, sanatsal nesneyi yaamn her annda kullanarak sanat yaamaktadr. Sadece belirli zaman ve mekanlarda grlebilecek marketlemi ve metalam bir nesne olmaktan te bu olguyu iselletirmitir. Bunu ky seyirlik oyunlarndan, halk danslarna; kee ilerinden oymacla varan geni bir erevede deerlendirmek gereklidir. N e evrensel ne yerel boyutta, kimse asl varken taklide rabet gsterecek durumda deildir. Asl ise edinilen kltr zenginletirme ve dntrmeyle elde edilir. Gnmz sanat eletirisinin Trk sanatnn sorunlarn anlamaktan ne denli uzak olduunu u tr yorumlardan anlyoruz: Yeni Klasikiliin nde gelen ressamlarndan Fransz Jacques Louis Davidin Sabin Kadnlar tablosunu biliriz de Kayhan Keskinokun Sabinlerin Karllar adl yaptndan oumuzun haberi yoktur. Biz bizden olana uzak dururuz. (enyapl, 2008). Sanat izleyicisinin baka ikonografilerini bilmekten nce kendi ikonografisini bilmesi ve sanat zerine deer retenlerin de ncelikle kendi kltrn iselletirmesi beklenir ki sanat sahasnda bir eitlilikten ; birbirini oaltma,

etkileim ve paylamdan sz edilebilsin. Daha sonra zaten kltr zenginleecek evresel bilgi dzeyine ulalacaktr. Sanat n ulusal yn yan sra, sanat eletirisinin antropolojik boyutu da anlalamamaktadr. Dalkrann (2008) sanat ve eitimi ile ilgili dnceleri tezimizin problemiyle uyumaktadr: Bir milletin gelimilii sanatyla belli olmaktadr. Bir toplumu tanmlayan ve tantan en etkin e o toplumun sanatdr ve sanatta zgnl yakalamaksa atalarnn sanatn iyi tanmakla hangi artlarla olutuunu iyi bilmekle ve ona sahip kmakla olacaktr. Sanatta yakalanan zgnlk ancak bu ekilde korunur ya da elde edilir. Dou sanatnda; rnein, Japonyada inde ya da Korede bu anlamda bir

asimilasyon grnmyor. Gerek ikonografileri ile gerek geleneksel biimleri koruyup gelitirmeleriyle, bu eski halklar kltrlerine ksmen de olsa sahip kmaya almaktadr. Grsel sanatlarda bunun meyvelerini almlardr. Sadece grsel sanatlarda deil ama oyuncaktan kukla tiyatrosuna ya da gsterilerden, giyim-kuam, yeme-ime adabna kadar gelenein nasl gelecee tanp, modernletirebilecei konusunda rnek olmulardr. Dier anlalmayan nokta ise halk sanatlarnn evrenselliidir. nk halk sanatnn nne ve geleneksel sanatn karsna evrensellik kaygs ile klmaktadr. Orta Asya Hayvan slubu her ne kadar soylulua ve ynetime ait bir sanat uslubu(oruhlu,2010,szl grme) olsa da k ve geleneksel halk sanatnda izleri ile halk sanatn da ilgilendirmektedir. Lee Whiten da dedii gibi Yresel etkilerle biimlenmis ama evrensel bir yan olan geleneklerin yaamsal bir nemi vardr. nk onlar biz insanlar birbirimize balamaktadr. Dnyadaki folklorik temal resim rnekleri geleneksel grntlerin, geleneksel zelliklerin evrensel bir boyutu oldugunu ortaya koymaktadr. Kisilerin Amerikan, Alman, Kzlderili, Hintli veya kuzeyden, dogudan, batdan olmas hi nemli degildir. nemli olan tm bu rneklerden grldg zere insanlarn ayn mit, ayn ac, ayn sevin ve ayn korkularnn mirassal nitelikleriyle kltr varlklarnn iinde yer alms olmasdr. (MC. Coy 1986; Arc, 2006). ada sanat iinde yerel gelenekten yol bulan, ulusal gemiten ya da halk sanatndan kaynaklanan zgn rnekler yer almaktadr, gelenek, zgnlk nnde bir engel olmayp ortak zevkler, deerler ve ikonografi ile bir kimlik ve kiilik zellii iinde sonsuz olanaklar salayabilmektedir. Gelenek modernlik nnde de engel deildir. Belki klasik bat gelenei modernin nnde engel olabilir ama 4

soyutlama ve biim deiimi ile bu gelenei ykan ve aan modern sanat ; her zaman geleneksel halk sanatlarna kucak am, ounlukla ondan kaynaklanmtr. zellikle Hayvan slubunun genel karakteri olan sluplatrma ve soyutlamay anlamadan soyutu anlamak ve geleneksel sanatlarn ilevselliini anlamadan kavramsal sanat ve sonraki gelimeleri anlamak olas deildir. Mehmedov lmin zirvesi sanat, sanatn zirvesi ilimdir. der(Vahabzade,2000). Yaratclk ve matematik ilikisi ; bilim ve sanat ilikisi ve bunlarn tasarm ilkeleriyle ilgisi son blmde akland. almann ekolojik bir boyutu da vardr. Doaya ve hayvana son der ece saygl olan bu slub trlerin hemen hemen yok olduu gnmzde, hayvan sevgisini tekrar canlandracaktr. Zira, halk; doa gzelliklerini sanat grp gsterdikten sonra fark eder. almann problemi Modern resim alannda Orta Asya kkenli Hayvan slubunun incelenmesi; bu slubun yer ald bir eitim programnn uygulanmas ve sonularn deerlendirilmesi nedir? olarak belirlenmitir.

1.2.AMA Probleme yant aramak zere almada temel olarak iki ana grupta aratrma sorusuna yer verilmitir: 1. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun modern sanat, geleneksel ve ada Trk sanatndaki yeri nedir? Bu aratrma sorusuna bal olarak almada u alt sorulara yer verilmitir: 1.1.Orta Asya kkenli Hayvan slubunun tanm, zellikleri, tarihi ve corafi geliim sreci nasldr? 1.2. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun modern sanattaki yeri nedir? 1.3. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun geleneksel Trk sanatlarndaki yeri nedir? 1.4. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun ada Trk sanatndaki yeri nedir?

2.

Orta Asya kkenli Hayvan slubunun yer ald bir eitim

programnn uygulama ve sonular nedir? Bu soruya bal alt sorular : 2.1. Orta Asya ncesinde rneklemin konularnda) nedir? 2.2. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun yer ald bir eitim program sonucunda rneklemin ortaya kard sanat rnlerinin deerlendirme sonular (temel tasarm ilkeleri ve yaratclk zellikleri asndan) nedir? kkenli Hayvan slubu hakknda eitim program durumu (kltr, soyutlama, stilizasyon,simetri

bilgi

1.3.NEM alma , Dokuzuncu Be Yllk Kalknma Plan (2007 2013) nda da belirtildii gibi: 7.3.5. Kltrn Korunmas ve Gelitirilmesi ve Toplumsal Diyaloun Glendirilmesi balkl paragraflardaki hedefler kapsamnda Kltrmzn zgn yapsn ve zenginliini kaybetmeden geliime ak olmas ve evrensel kltr birikimine katkda bulunmas. erevesinde sanat kimliin gelitirilmesine hizmet edecektir. alma derleme ve envanter olmaktan ok zgn bir inceleme, yorum ve yntem gelitirme abas iindedir. Gelenekten yola karak hem modern olabilen hem yaratcl gelitiren bir sanat eitimi uygulamas ve tasarm mant da neren almann, evrensel lekte sanat ve eitimine katk salamas umulmaktadr. ok kltrl yaps yannda ulusal ve zgn olmas; sosyoloji, tarih, corafya, zooloji gibi yan disiplinlerle iletiim iinde bulunmas ynleriyle sanat eitimi ve genel eitime katk salayabilir. Dier yandan kklere dayanan byle salam bir kn yaplmas ile Trk sanatsnn ve toplumunun zgvenini arttrak zgn sanatlar ve eserler yaratlmas hedeflemektedir. Buradaki k noktas Atatrkn "Trk ocuu ecdadn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr." szyle kouttur.

Atatrkn 29 Ekim 1933deki szlerinden, kklere dnme ve dier Trk toplumlaryla kltrel ilikilerin gelitirildii olduunu anlyoruz: Bugn Sovyet Rusya, dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse kestiremez. Tpk Osmanl mparatorluu gibi, tpk Avusturya-Macaristan mparatorluu gibi paralanabilir. Bugn elinde tuttuu milletler, avularndan kaabilirler. Dnya yeni bir dengeye ular. O zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir. Bizim, bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak, yalnz o gn susup beklemek deildir, hazrlanmak lzmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manev kprlerini salam tutarak! Dil, bir kprdr; nan, bir kprdr; Tarih, bir kprdr. Bugn biz bu kitlelerden dil bakmndan, gelenek, grenek, tarih bakmndan ayrlm, ok uzaa dmz. Bizim bulunduumuz yer mi doru, onlarnki mi? Bunun hesabn yapmakta fayda yoktur. Onlarn bize yaklamasn bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklamamz gerekli Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimizin iinde btnlemeliyiz. Tarih ba kurmamz lazm, folklor ba kurmamz lzm Bunlar kim yapacak? Elbette biz! Nasl yapacaz? te gryorsunuz, dil encmenleri, tarih encmenleri kuruluyor Dilimizi, onun diline yaklatrmaya ve bylece birbirimizi daha kolay anlar hale gelmeye alyoruz Tarihimizi ona yaklatrmaya alyoruz, ortak bir mazi yaratmak peindeyiz. Bunlar aktan yaplmaz, ad konarak yaplmaz, bunlar devletlerin ve milletlerin derin dnceleridir.(Atatrk,1933). Toplumlarn ayr ayr var olma nedenleri tanp kaynamalar, birbirlerini oaltmalar iindir yoksa asimilasyon (kendine uydurma) durumu iin deildir. Zaten sanat bir uylaamama dntrme durumudur. Yalnz bu dntrme durumu evren organizmasna kart bir bozma olmayp onunla uyuan fakat insan ruhuyla damtlm bir dntrmedir. Tanecikler evreninden kreler evrenine salkl bir kavuma ancak her organn kendi iinde salkl geliimi ile mmkndr. Bu sayede birlik ve btnle ulalarak insanlk iin gzel-iyi-doru deerler kurulabilir. Bu balamda zgnlk araylar nemlidir. zgnlk araylar iinde belirli bir gelenee dayanak oluturma toplumlar iin gereklidir. Bu gelenee ballk kiisel zgnlk ya da toplumsal zgnlk iin bir engel olmayp onu tr iinde bir devamll olan ve dier trlerden ayran sekin bir konuma sokar. Bu dnceden hareketle Hayvan slubu ve onun tasarm mantndan yola kp slubun Modern bir uyarlamasn neren almann zgn resim eitimi yaplanmasnda bir dip bilimsel almalarn, vasiyeti

dalgas yaratmas, bu sayede Trk sanatn kendi sularna gtrerek oradan daha byk okyanuslara tamas umulmaktadr. slp, (Fr. Style, ng. Style, Alm.Stil, Arapa Uslp) bir devrin ya da bir sanatnn kiilii . Yani teknik, renk, kompozisyon, biim ve anlatm bakmndan zellikleridir. Bir lke sanat eer muntazam bir geliim kaydediyorsa arkaik, klasik ve barok devrelerini yaar ve tekrar arkaizme dnerek yeniden geliim ayaklarn trmanr.(Turani:1968). Trk resminde de ayn mantk uygulanabilir ancak slup iindeya da dnda tekrarla deil dntrmeyle devam ede gelen bir aray, salkl geliir. nsan tr sayesinde son birka yzyldr doann dengesi bozulmakta kltr ve tabiat varlklar harap olmaktadr. Yce deerleri olan eski insann safl, dnya ve tabiatla kurduu doal dngsel iliki, onun bir paras olma, evrenle uylama, karmaayla uylaamama durumu ve doayla uyumlu bir dntrme sreci olan yaratma serveni modern insan iin bir k yolu gibi grnmektedir. Bu sayede evrenin dengesi belki de tekrar kurulabilir ve daha st bir kltr, daha st bir yaay tarz ve daha stn bir bilinlenme durumu gerekleebilir. Orta Asya Hayvan slubu tanmla nm; ierik, z, biim gibi tm ynleri ile ortaya konmu; Sanat Eletirisi ve Estetik yntemleri ile deerlendirilmi; temel tasarm ilkeleri belirlenerek, gnmzde kullandmz temel tasarm ilkelerinin buradan da kaynak bulduu gsterilmitir. lgili bilgiler nda Sanat Tarihi, Estetik, Sanat Eletirisi ve Uygulamal almalar disiplinlerini kullanarak ve bu disiplinlere Yaratclk boyutu da eklenip, hayvan slubu- yaratclk ilikisi gz nnde bulundurularak, bir eitim program oluturulmu ve ilkretimin son basamanda, bir nite plan iinde kullanlarak ; sanat eitiminde deerlendirmitir. Piaget(1999)e gre soyut ilem basama ocukta 11- 12 yalarnda balamaktadr. rencinin soyutlamaya geiini bu yntemle sevdirmek ve kolaylatrmak hedeflenmit ir. Kltrel zellikler yeterince bilinmemektedir bu programla kltrel alt yap ve geleneksel sanatlarn kkleri de tantlmtr. Modernizm ile birlikte; sanat ve el sanatlar hareketleri, endstiriyle sanatn birleimi , sanatn ilevsel ynnn arlk kazanmas, sanat meta olmaktan ayran ve Modern ve postkavramsal deerini ne karan baz yaklamlar olumutur.

modern dnya sanatnda; Geleneksel sanatlar- Gzel Sanatlar , Dekoratif sanatlar ve

levsel sanatlar gibi ayrmlar

azalmtr. Tpk bilim dallar arasndaki

disiplinleraras birlikteliin hz kazanmas gibi eklektik yaplanmalarla sanat trleri i ie gemi ; sanat dallar kaynamtr. Bu alma yla Trk sanatnn erken dnemini modern sanata tayan , gelenekle moderni uzlatrmaya alan akademik bir anlay ve sanat eitimi kuram ortaya koymak ; bu konuda bir eitim program gelitirmek ynnde bir adm atlmtr. Erken dnem Trk sanatnn evrensel doasn ada sanata tayan ve sanat

kimliinin geliimini destekleyen bu alma ile kklerinden yaplanan bir sanat ve kltr anlay yaratmak ; bu sayede zgn ve stn eserler oluturup, insanla katkda bulunmak hedeflenmektedir. Kavimler g izgisinde ve Trk geleneksel sanatlar zerinde hayvan slubunun geliimi takip edilmi, dnmleri aratrlmtr. Trk sanatnn bu en eski yap tann evrensel nemi , temel tasarm disiplinine ve bugnk sanatn gelindii noktaya katks ksmen de olsa gsterilmitir. Yaratclk boyutu ok yksek olan hayvan slubunun yaratclkla ilikisi

gsterilmi; slup ada yntem ve tekniklerle modern sanat eitiminde uyarlanmtr. Bu sayede, sanat eitimine ve yaratcla katk salamak, Trk sanatnn kimlii gelitirilmek istenmitir. Sanat Eitimi program bu ihtiya ierisindedir. 1.4. VARSAYIMLAR rencilerin eitim program ncesinde cevapladklar bilgi t estine itenlikle cevap verdii varsaylmaktadr.

1.5. SINIRLILIKLAR Bu almann uygulamas 2009-2010 eitim yl ile snrldr. alma 12-13 ya ilkretim son snf rencileri ile yaplmtr.

1.6. TANIMLAR Hayvan slubu Kkeni Orta Asyaya dayandrlan, Kuzey Bat inin Ordos blgesinden Orta Avrupaya kadar uzanan Avrasya steplerinin kltrlerinin M.. 1000 yllarnn serileri ile ilikili hayvan konularnn baskn olduu bir sanat tanmlamak iin kullanlan terim (Rostovtzeff,1929; Rayevsky,2007). Bu tanm kullanldr fakat eksiktir; Rostovtzeff, Borovka, Talgren ve dierlerinin ilerinde Macaristandan Pasifik kylarna kadar tarzn allmadk yaylm gsterilmitir. (Golomshtok,1933). Tunadan Moolistan'n Gobi llerine kadar uzanan steplerdeki nemli bir grup olan skitler, bunun iki kat kadar mesafeden Kuzey Amerikann teki kylarna kadar ki bir alandaki kltrlerle ilgilidir ( Honour ve Fleming, 2005). Bilgi testi Aratrmac tarafndan gelitirilmi stilizasyon, soyutlama, simetri ve kltrel zellik boyutlarnda bilgi dzeyini len ve uygulama ncesinde kullanlan test.

Orta Asya Hayvan slubunun Kullanld Eitim Program Aratrmac tarafndan hazrlanan bilgi testi ile uygulamada gerekebilecek bilgilerin dzeyinin snand; Hayvan slubu konusunda bir slayt gsterisi ile Orta Asya kkenli Hayvan slubunun tantld; Hayvan fotoraflarndan soyutlamalarn ve sluplatrmalarn desenlendii, uygulama srecinde deri paralarndan kesilen bu hayvan figrlerinin temel tasarm ilkelerinden yararlanlarak pamuklu giysi zerine aplike edildii bir grup almas ile bunun deerlendirilmesinden oluan program.

1.7. KISALTMALAR AO: Aritmetik Ortalama, SS: Standart Sapma, Bkz.: Baknz, M.. (Milattan nce),yy. (yzyl) gibi bildik ksaltmalar dnda ksaltmaya yer verilmemitir.

10

BLM II LGL ALANYAZIN

2.1. SANAT TARHSEL BOYUT 2.1.1. lgili Aratrmalar Hayvan slubunun sanat eitimiyle ilikisi, bir eitim programnda uyarlanp uygulanmas ve deerlendirilmesi ile ilgili bata kaytl yerli ve yabanc tezler olmak zere alan yazn taramas yaplm bu konuda bir almaya rastlanmamtr. Orta Asya Hayvan slubu tanmlanmas, kayna, daha sonra bunun trevleri yahut baka blgelerde fakl adlandrlmalar, snflandrma, karlatrma, etkileimleri , sosyolojisi, ikonografisi, tasarm ilkeleri ve bu konudaki sorunlarla ilgili incelemelerin yer ald sanat tarihi ve arkeologlarn geni bir literatr bulunmutur. Trkiyede, Hun sanat adl kitab ile Nejat Diyarbekirli, pek ok makale ve kitab ile Seluk Mlayim ve Yaar oruhlu konuya eilen balca bilim insanlardr. Seluk Mlayimin kaynakada geen eserleri zellikle Deiimin Tanklar Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi(1999), Akln zleri Bilim Olarak Trk Ssleme Sanatnda Arabesk Hayvan slubunun Bir rnei(1984), Kuzeyde Sanat Tarihi (2006) kitaplarndan ve Problemi(1983), Anadoluda

Geyik Klt ve Hayvan slubu'nun Douu(1994). Rumi Motifinin Zoomorfik Kkeni Hakknda (1989) gibi makale ve bildirilerinden yararlanlmtr. Erken devir Trk sanat iin balca kaynak olan Yaar oruhlunun kaynakada ad geen pek ok yaynndan, zellikle hayvan slubunun kkeni, yaylm ve ikonografisi hakkndaki grlerinden yararlanlmtr. Trk mitolojisi, hayvan slubunda ikonografi gibi bilgilerine yer verilmi kendisinden bir ok alnt yaplmtr. zellikle slamiyetten nceki Trk Sanatnda Hayvan Mcadele Sahneleri.(1993a), Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine Gk veYer Sembolizmi Asndan Bir Bak(1993b), Trk Sanatnda Grlen Deve Figrlerinin

11

Sembolizmi(1995), Uygur Sanatnda Lotus. (1989), Orta Asya Trk Tasvir Sanatndaki Mcadele Sahneleri ve Sembolizminin Haner Bak Tasvirlerinin Sembolizmi Osmanl Minyatrlerindeki Yeri(2003)., Orta Asyadan Anadoluya Lahit Ya da Ta Sandukalarda Grlen (2002) gibi makalelerinden alntlar yaplmtr. Bata Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi (1995) ve AsyadaTrk Sanatnn Douu ve Gelimesi(2000b)ve Orta Asya'dan Anadolu'ya Trk Sanat ve Kltr(2006) olmak zere erken devir Trk sanat ve mitolojisi ile ilgili kaynakada ad geen bir ok kaynak kitabna bavurulmutur. Hayvan slubu ile ilgili alan yazndan baka , Trk Ssleme Sanatlar, Temel Tasarm, Sanat Eitimi, Yaratclk ve Genel Sanat Tarihi, Mitoloji, konografi, Semboller ile ilgili kaynaklara da bavurulmutur. Yine amanizm ile ilgili kaynaklardan yararlanlmtr. Dil, Tarih, Corafya, Sosyoloji, Zooloji gibi ilgili ya n dallardan da yeri geldike istifade edilmitir. Bu kaynaklar kaynakada gsterilmitir. Burada sadece bata niversite aratrmalar olmak zere belli bal Hayvan slubu hakkndaki yazna deinilecektir. Konu hakkndaki ana kaynak slubun isim babas Rostovtzeffin 1925 ylnda toparlad Princeton niversitesindeki ders notlarndan oluan Gney Rusya ve inde Hayvan slubu adl kitabdr. Burada genel olarak hayvan figrleri gsteren Mezopotamya (Asur,Babil,Smer), Miken gibi sanatlarla Sibiryadak i Hayvan slubunun ilikisi ve farkll zerinde durup Sibiryadakinin daha arkaik olduunu, Orta Asyadaki kullanla gelen baz tarzlarn dierlerinde bilinmediini bunlara balanamyacan aklamtr. Mezopotamyadaki ge neolitik dneme tarihlenen Susa seramikleri ile hayvan slubu arasnda ilgiler kurulsa da o bunu daha ok Msr mirasna balamaktadr. Orta Asya ve Mezopotamya ve Afrikada Orta paleolitik dneme ait yeterli bulgu olma dndan balant kurulamamaktadr.

Asya Hayvan slubunun geliim aamalarnda pek ok etkiye ak olduunu fakat knn zgn ve tek merkezli olduu ynnde grler ortaya koymutur. Hayvan lubunu, skit ve Sarmat olarak snflandrdktan sonra, Sarmat snflandrmasnn zorlama olduunu aslolan bu skit slubu olduunu ve onun kkeninin de Orta Asyada bir yerlerde aranmas gerektiini sylyor. Trkistann kaynak

12

gsterildiini fakat orada tarm toplumu bulunduunu ve yerleik hayata geildiinden vahi hayvanlar seven bu slubun ancak gebelikle badaacan syleyerek bu nemli fikri eliyor. Bylece skit -ran-Trk balantsn da gzden karyor. Sonra da kendisi ile elierek Trk idaresinde olan Chou ve Han dneminde indeki hayvan slubundan sz ediyor. Haskinsin(1961) 5. Pazrk Kurgan ve Hayvan slubu adl Michigan

niversitesinde hazrlad doktora tezi. konuya ciddiyetle eilen almalardandr. 1. Blmde Kaynaklar Heredot ve skitlere deinmitir. 2. Blmde Gney Sibirya etnografyas ile onun hayvan slubu ile ilikisine deinilmitir. 3. Blmde Altay blgesinin byk kurganlar asndan zeti 4. Blmde 5. Pazrk kurgannn hazineleri, 5. Blmde Pazrk Sanatnda Motifler, 6. Blmde 5. Pazrk Kurgannn tarihlenmesi konular aklanmtr. Yine Rostovtzeff, Strygowsky, Rudenko ve Fr anz Hancarn ilgili makaleleri, Bokovenkonun hayvan slubunun yaylm hakknda iklim deiiklikleri ile ilgili hareketlilii aklayan ve ikonografi hakknda gncel makaleleri ile kompozisyon trlerini aklayan ssleme ve tasarmla ilgili meslelere eilen: Trshna (2005)nn Pazrk Kltr sanatnda ok figrl kompozisyonlar, Berczinin Merkez Avrasya Ssleme Santlarnda Duvar Kad rnekleri ve Onlarn Tip Alar ve En Erken Belirmeleri zerine (2001)ve Avrasyann son bin yllarnn ssleme sanatlarnda katai ve simetri (2000) adl makaleleri. Avrasya Bronz ve Demir ann Kurganlar, Rituel yerleri ve yerleim alanlar (Kimball vd., 2000) adl kitap 7 lkeden bilim insanlarnn katks ile 30 makaleden oluan hayvan slubu meselesine isim verildii gnden gnmze, en nemli aratrmaclar da referans alarak bugnk bilimadamlarnn grleri ile yaplm tm bu hatlar birletirmeye alan btncl bir almadr. ngiltere, talya, rlanda, Almanya, sve ,Rusya ve Amerika gibi lkelerden biliminsanlar pek ok konuyu ele alp gebe toplum, skit gibi mitik sylemler ve nyarglara deinmekle beraber kken meselesine gelindiinde yine ucunu ak brakarak 75 sene nceki 3 teoriyi tekrarlayp sonuca balamamlardr. Uluslar aras ibirlii ile daha ok aratrma gerektiini vurgulamlardr (Kimball:2000) .ok deerli makaleler ieren bu almaya yeri geldike gnderme yaplmtr.

13

Yine baka bir proje olan Hovsgol Deerstone projesi (Hovsgol Geyikta projesi) Moolistanla arktik (kutup) balantlarn aratrmaktadr. John (2004) tarafndan Southampton niversitesi (ngiltere)de yaplan Hayvanlar, sanat ve toplum: Orta Asyada kaya sanat ve maddi kltr adl doktora tezinde kaya resimlerinin byye dayandrlmas ynndeki modas gemi yaklamlarla, batl dncenin ilkel dinlere atfettii totemcilik, oktanrclk amanizm vs. dnda daha ileri aklamalar olabileceini; kaya resimlerinin basit bir ss olduu ya da sembollerin arketipleri olduu ynndeki nceki aklamalar yerine sosyal yaam iinde zoomorfik imgelerin ok ynl rollerini aratrmtr. Gorno Altay ve Dou Kazakistann Pazrk arkeolojik kltrnn sanat ve toplumunun hayvanlarn yeni ynlerini aratrp, onlarn maddi kltr iindeki yeri, hayvan imgelerinin tr ve gc ile yapldklar alanlar; bireysel bir yarat ve kiisel seimlerle toplumsal yaam tarz ve gnlk hayatla yakn ilikileri incelenmitir. Hunvald (2004) tarafndan Missouri (Columbia) niversitesinde yaplan Ortaa Metalilerinde bir alma: Warnebertus Kutsal Emanet sand adl doktora tezinde 7. yya ait iki yz farkl tarzda sslenmi olan( Bir yz Akdeniz bitkisel sslemeleri dier yz Ge II. Alman Hayvan slubu tarznda ) metal kutsal emanet sandklarn tantp ortaada bu iki tarz yan yana getiren sanat anlayn ve bu tr lks nesnelerin oluum ve ticaretini ynlendiren sosyolojik ortam sorgulamaktadr. Parlak (2007)n Turan Yolunda Araln Srlar adl kitab blgede maddi kltrn oluumu ile ilgili pek ok olguyu aklamas, kltr: hayvanclk , ticaret ve tarm toplumu olarak ayrp zelliklerini belirlemesi Orta Asya sanat ve gebelikle ile ilgili baz sorularn aa kavumas anlamnda nem tamaktadr. Son Buzul andan sonra insanlarn Turan ovasnda tekrar hayata baladn tamga ongun ve sembollerin buradan Avrupaya nasl yayldn bilimsel verilerle gstermitir. Tezimiz asndan nem tayan bir yn de Erzurum yaknlarn daki kiliselerde hayvan slubu zelliklerini daha nceki aratrmaclara da atfta bulunarak gstermesidir. Yine Van Akdamar kilisesini de bu balamda ele almtr. Kazakistanda be yla yakn bir saha almas ve blgedeki aratrmalarla oluturulan; almadr. ciddi bilgiler yannda zgn akademik yorumlar ieren nemli bir

14

Somuncuolu S.(2008) Moolistandan Anadoluya kaya resimlerini fotoraflayp , uzman grleriyle destekledii almas, hem hayvan slubunun kklerini gsteren asl materyalin yerinde bulgulanmas ve belgelenmesi hem de konuyla ilgili grsel materyalin tannmasnda byk faydas vardr. Yine alma kurgan mzelerinden de yerinde grntler tespit edip kamuoyuna duyurmutur. Dalkrann (2008) slamiyet ncesi Trk Sanatnda amanizmin Etkisi, adl makalesi tezimizle dorudan ilgili olan bir almadr. Hayvan slubundaki sahnelerin amanizm ve amanizmle ilgili mitolojik temalarla balantsn aratrmaya ynelik bir denemedir. Bilicinin Anadolu Ta Tezyinatnda Hayvan slbu (Erken Devir rnekleri zerine Bir Deneme) Hayvan slubunun Anadoludaki tezahrlerini grme asndan faydal olurken Alsan(2005)n doktora tezi Trk Mimari Ssleme Sanatlarnda Mitolojik Kaynakl Hayvan Figrleri (Orta Asyadan Selukluya) tm Anadoluda hayvan figrlerinin izlerini srmtr. rei byk tekkesinde ise skit hayvan slubunun izini bir geyik figr ile gsteren Mlayimin slubunun Bir rnei makalesinemlidir. Strzygowski Josef, Trkler ve Orta Asya Sanat Meselesi" blm Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi; tezimize ilham veren en nemli kaynaklardandr. Emel Esinin zellikle Trk Koz molojisine Giri kitab amanizmin ve hayvan slubundaki temalarn kozmolojik boyutunu kapsaml olarak aklamaktadr. Tamam nemli ve tezimizle alakal dier eserlerinden de yararlanlmtr. (1984) Anadoluda Hayvan

2.1.2. Hayvan slubu Eski insann doa ile ilikisi ve ona olan saygs, bugnk insan-doa ilikisi ile bir tutulamaz. ada insan, belki insann doaya katt deiikliklere daha kutsi bir gzle bakmakta ve insan emeini doa karsnda yceltmektedir. Oysa bu slubun ortaya kt dneme baktmzda, insan doann iine domakta, ihtiya duyduu her eyi belki ok az aba ve deiiklikle onda bulmakta; belki onu bir ana, bazen sevgili bazen ilah gz ile grmekte idi. Ona tapnmaya yakn bir sevgi ve sayg ile bal idi. Toprak insana deil ama insan topraa aitti. Her ne kadar, sadece, doa 15

hayvan-insan ilikilerini konu almayp, dnyann yaratlndan kozmosla ilgili baz konulara ya da toplumsal olaylara ilikin sembolik anlamlar ieren bir ikonografiye uzansa da bu doa sevgisi ve saygs iinde hayvan slubunun kn dnrsek onu daha iyi anlayabiliriz. nk o Brentjesin (2000) deyii ile yaamda kalma sanatdr da. O gnmz sanatsnn baz manifestolarnda duyduumuz: sanat doayla sava zanneden bir anlay deil; onunla hemhal olma, onda var olma, onda yok olma sanatdr. En zor artlar altnda bile metanetini kaybetmeyip kavisli izgiler, kvrak hareketlerle bazen ayrntlar, bazen genellemelerle, doay akla esere dntren bu slup, hayvan slubudur. Arseven(1943) Hayvan slubundan hayvan ekilli bezeme olarak sz eder ve hayvan ekillerinin sluplatrlmasndan husule gelen tezyini ekiller der. slup, bir konu veya eklin kendisi deil; bir tavr, bir duru ve bir sunma tarzdr.(Mlayim,2006). slp (Fr. Style, ng. Style, Alm.Stil, Arapa Uslp), bir devrin ya da bir sanatnn kiilii , yani teknik , renk, kompozisyon, biim ve anlatm bakmndan zellikleri ; sluplatrma (fr. stylisation; alm Stilisierung) ise hakiki ekil ve motiflerin karakterini kaybettirmeden basitletirerek tezyini sslemeci, bezemeci-ve ematik bir hale sokulmasdr. (Turani, 1968). nsan faaliyetlerinin genel tablosu ve anlk grnleri, zaman zaman belirli bir karakter kazanarak zel biimler sunar. Bu zelleme olu ve odaklanma, davran biimlerini benzerlerinden ayran, trdelerine gre yeni biimlere sokan bir deimedir. Bir i, hareket ya da durumun slup kazanmas iin kendi dorultusunda yetkinlemesi, szlp denenerek ayklanmas ksaca, zellik kazanmas gerekmektedir. (Mlayim, 1999). Burada hayvan slubu hakknda kendi iinde bile elien bilgilere ve tanmlara deil ama salamas yaplm bilgilere yer verilmi tir. Avrasya Steplerinde ve Gney Rusyann orman kuaklarnda, Sibiryadan Ordos stepine kadar, dou Asyada bulunan ve zaman itibari ile m.1000 ylndan m.s. 1000 ylna kadar uzanan binlerce maden eyaya hayvan slubu ad verilmektedir. Tamamen doru olmamakla beraber kullanl olan bu tabir bu alanda en ok uraan Prof. Rostovtzeff tarafndan saysz ngilizce risalesinde Animal Style olarak arkeolojik sanat aratrmalarna mal edilmitir. Avrasya hayvan tasvirlerini dar manasyla bir ok tarz ierse de Hayvan slubu altnda toplayabiliriz. Birlik tasvir konusu olarak yalnz hayvann ele alnmasndan
Oxford niversitesinin sanat ansiklopedileri bile hayvan slubunun tanm ve kkeni konusunda kendi iinde elikilidir. The Concise Oxford Dictionary of Art Terms (2007-2009) slubun ilk kez M.. 7.yyda beliren gebe insanlarca douya doru Avrupadan Asyaya gtrlen, tanabilir eyalardaki sslemeler olduunu sylerken(hibir ilmi delili yoktur, kaynakta gsterilmemi), daha makul olan Rayevsky(2007) nin derledii Oxford Grove Art Online daki hayvan slubu maddesi ise birincil kabulle tarzn Orta Asya kl olduu belirtilerek balangc M.. 1000lere gtrm ve ilgili bilim adamlarna atf yapmtr.

16

domaktadr. nsann tasviri istisnai hallerdedir. Her cins geyik, kei, antilop, yaban eei, yak, ay, kaplan, ve eitli grifon cinsleridir. Eri kesimli bir srt halinde uzanan vcudun hudutlandrma sath bu maden sanatnn aa ve kemik ileme sanatndan ktn gsterir. Tabi rnein bu ok kuvvetli ve sanatkar icras alacak tarzda hayvan vcudunun organik yapsnn geni bir anlayn gsteren bir hayat gereklii ile birlemektedir.(Dez,1946). Hayvan slubu terimi Orta Avrupadan Kuzey Bat inin Ordos blgesine kadar uzanan Avrasya steplerinin kltrlerinin M.. 1000 yllarnn serileri ile ilikili hayvan konularnn baskn olduu bir sanat tanmlamak iin kullanlr .(Rayevsky, 2007; Rostovtzeff , 1929) . Yine bu slup ikonografik konu ve motiflerin ortak dizilerini paylar ( Rayevsky, 2007; Rostovtzeff , 1929; Jettmar, 1964;; Kemp , 1967; Gryaznov, 1969; Rudenko, 1970; Artamonov, 1973; Akishev , 1978 ; Jacobson,1985). Hayvan slubunun ortaya kt betimlemelerin ou, sava alet ve gerecinin zerinde olsa da mutlaka onlar p srklkla barl kartrmayan ve gerektiinde ok iyi savaan, barl insanlard. Bu onlarn hi de agresif olmayan izimlerinden, yumuak hatlar, kavisler ve kvrmlarla dolu olan desenlerinden ve onunla kout giden sanatsal anlaylarndan anlalyor. Haskins (1961) de srlere yeni otlak bulmak iin atllarca gerekletirilen bu erken aknlarn tekilerden daha barl olduunun kuku gtrmediini syler. Anlalan o ki bu insanlar, artlar gerei sk savayorlard. Bu konuda her tr arac gelitirmekten baka, onu sanatsal bir nesne haline getirmeyi baar mlardr. Yine onlar ayrntc, karmaada dzen bulan son derece ok ynl insanlard ki bu denli girift bir tarzdan ve onda gelitirdikleri oyunlardan zevk almlardr. Onlarn ok zor artlarda yaadklar dnlebilir. Zor artlarda yaayanlarn daha yumuak hatl izgiler kulllandklar bildirilmitir (Erbil, 2008). Baz oryantalist aratrmaclarn amanizmle ilgili ruhsal bozukluk aklamalarna uyarak onlarn sanat iin patolojk demek uygunsuz olur, keza patolojik sanattaki balamdan kopuk deformasyonlar (biim bozma) bu sanatta sz konusu deildir. Biim bozmalar bile yeri geldiinde ve gerekli ldedir. Btnlk sunan ilerinde danklk ve anlamszlk yoktur.

17

2.1.2.1. Hayvan slubunun zellikleri

Tarzn en belirgin zellikleri: sluplatrma, soyutlama, vurgu, anatomiyi zorlayan asimetrik hareketler ve zoomorfik (hayvan biimli) figrler olarak zetlenebilir. Deformasyon(biim bozma) ve simultanite (e zamanllk ), anatomik juncture denen hayvan ya da insan biimli balantlar, farkl figrleri bir figrde kaynatrma, parann iinde btn, btnn iinde paray grme, buna bal olarak da analitik kbizm, sluplatrmalar iinde yerini almtr. Tarz, ayn zamanda temel tasarm ilkelerini de tar. Hareket en belirgin ve baaryla kullanlan bir unsur olarak ; slubu; canl , yaayan, cokulu aknlk ve hayranlkla izlenen bir konuma oturtmutur. Hayvan slubunda ortak motifler temel grubu kapsar:1- Otcullar: boynuzlu geyik ve da keileri. 2- Yrtc kedigiller ve 3-Av kular. Her grubun hayvanlarnn duruu standarttr. ok az unsur kuvvetle vurgulanmtr ve kk detaylara ok az dikkat harcanmtr. Otcul havyanlar ayakta ya da vcutlarnn altna ektikleri gerekte sadece yaslandklar bacaklaryla ya da drt nala uar pozisyonda gsterilmitir. Erken rneklerde geyiklerin durular ikinci pozdaki gibidir. Srt boyunca uzanan Sarmak ya da sarmal eklinde geniletilmi boynuzlar ile Onlarn balar ne doru uzanr. (Hermitage-St.Petersburg) (Rayevsky, 2007(derleme): Rostovtzeff , 1929; Jettmar, 1964;; Kemp , 1967; Gryaznov, 1969; Rudenko, 1970; Artamonov, 1973; Akishev , 1978 ; Jacobson,1985).

ekil 1 M.. 5.yy Pazrk kurganndaki at koum takmlarndan ahap bir parada drt nala uar gibi tipik otcul durularndan

18

ekil 2 Otcullarn durularna bir rnek Komstromskayadan geyik figr toynaklar ku ba biiminde

ekil 3 Otcullarn durularna bir rnek Kuloba kurgan , bu kez geyiin iine geyik , kanatl gagal aslan, aslan, kaplan gibi baka figrler de girmi.

19

ekil 4

ekil 5

ekil6 k. 4,5,6da Rusya Kemerova mzesindeki geyiklerin durular da otcullarn emas asndan tipiktir.

ekil7 Tipik ekilde km bir geyik toynaklar yine geyik ba ile sonlanm, Hun ii. 20

Yrtc hayvanlar genellikle meliyor ya da kvrlm vaziyette ve balar ile kuyruklar birlemi ember eklinde vcutlar bacaklar iine alacak ekilde (animal enroul). Peneler ya gereki olarak ya da kk stilize halkalarla sonlandrlmtr. Ku tasvirlerinde ba ve kanatlar vurgulanm, daha allm olarak sadece balar geniletilmi gzler ve kvrk gagalarla betimlenmitir. (Rayevsky,a.g.e.).

ekil 8

ekil 9

ekil 10

ekil 11

ekil 12

ekil 13

21

Dier motifler Domuzlar, yaban tavanlar, atlar, su kular ve develeri kapsar. Sonradan farkl hayvanlarn bireysel zelliklerinin birletii fantastik hayvanlar geni olarak kullanld. Usluplatrmann ortak bir metodu vcut ayrntlarnn hayvan biimli olarak betimlenmesidir rnein dier hayvanlar byk bir hayvann kala ve omuzlarn olutururken boynuzlar ya da trnaklar av kularnn balarndan oluabilir. Zoomorphic junctur (hayvan biimli balant)olarak bilinen bu oyun Asyada dier blgelerden daha az sklkla kullanld. (Rayevsky,age). Tarzn erken geliimi srasnda kompozisyon nesne zerindeki hayvanlarn yan yana dizilimini ierdi. Daha sonra mcadele sahnelerindeki hayvanlarn eitlemelerine younlaan zel konular tantld. rnein bir yrtc, ku ya da mitik hayvann avna saldr, daha az sklkla yrtclar arasndaki kavga, seyrek olarak da iki toynakl hayvann kavgas. Arka bacaklar ters evrilmi drt bacakllar gibi sluplatrlm burulmalarn geni kullanmn ieren daha farkl ikonografik emalar gibi. Sonra gelen eilim muazzam sslemecidir yani zengin ve tamamen sslemeci detaylarla zgn hayvann kimlii belirsiz hale gelir.(Rayevsky,age).

ekil 14 Hayvan Mcadele sahnelerine iyi bir rnek Pazrk kurgan buluntusundan bir eer zerinde bulunan kanatl gagal aslann da keisine saldr sahnesidir

22

ekil 15 Atla kanatl aslan mcadelesi

ekil 16 Kurtla ylan mcadelesi

23

Hayvan slubunun genel zelliklerini, oruhlu (1998:77-78), Rostovtzeff ve dier aratrmaclara dayanarak, ayrca kendi dncelerine uygun olarak u ekilde ifade etmitir: Hayvanlar bazen tek bazen de gruplar halinde ele alnmtr. Tek olarak alnan hayvanlarn bir blm daire biiminde kvrlm olarak tasvir edilmitir. 2. Bir ksm rneklerde figrler antitetik veya simetrik olarak verilmitir. 3. Hayvanlar sakin ya da hareketli gruplar halinde ele alnmtr. 4. Zaman zaman objeler ve objelerin bir blm hayvan veya hayvan ba eklindedir. 5. ou kez eserlerin zeri hayvan motifleriyle sslenmitir. 6. Baz durumlarda hayvan tasvirlerinin yzeyleri baka figrlerle doldurulmaktadr. Ayrca bir hayvan baka bir hayvana ait uzuvlarla birletirilir veya hayvan kuyruklar baka bir hayvan bayla ya da bitkisel bir unsurla sonulandrlrd. 7. Geyik boynuzu, kartal gagas, penesi veya gz gibi baz hayvanlarn bir ksm uzuvlar abartlarak ele alnmtr. Ayn slup iinde doac anlay ve doa d tutumlar grlebilmektedir. 8. Tasvirlerde doast ve mitolojik hayvanlara da yer verilmitir. 9. Hayvan mcadele sahnelerinde genellikle vahi hayvann hcumuna urayan, ift trnakl hayvan, korku ac ve birazda saldran hayvann arl nedeni ile tamamen ve n ayaklar zerine km durumda gsterilmitir. Bazen yenilen hayvan n ayaklar zerine dt halde arka taraftan srt yere gelmi olarak ele alnmtr. Altta kalan hayvan ou kez igdsel olarak ban saldrnn geldii yne evirmitir. Mcadele eden hayvanlarn gvdeleri zerinde nokta, virgl ve nal ekillerine benzer biimler yer almaktadr. 10. Kompozisyonlarda insan figrleri nadiren yer almakta, bitkisel ssleme ise az grlmektedir. 1. Genel hatlaryla hayvan slubunun biimsel zelliklerini yle de zetleyebiliriz: sluplatrma (Hakiki ekil ve motiflerin karakterini kaybettirmeden basitletirerek tezyini sslemeci, bezemeci-ve ematik bir hale sokmak (Turani, 1968)) ve soyutlama Kvrlan bklen figrler, anatomiyi zorlayan hareketler Hayvan ve insan dnml figrler (hayvanlarn baskn olduu nadiren insanlarn yannda ya da hayvanla birleik olduu ) Mnhaniler eri anlamna gelmekle beraber sevilen bir genin gaga trnak gibi hayvann kk bir paras ritim yaratmak iin ard arda tekrarlanmasdr ya da birleerek ayr bir ssleme motifi oluturmasdr, Rumiler hayvandan ya da paralarndan stilize edilip kvrk da mla biiminden tretilmektedir.

24

Asimetri simetri: Trishina (2005: 36), izgisel, ritmik merkezcil, ta yapra, yatay dikey eksenli simetrik asimetrik ve bunlarn birleimlerinden doan yirmi drt eit kompozisyon trn belirlemitir.

Tekilden tmele giden birimler Gemeler Deformasyon (Biim bozma) Ssleme eleri Btnn iindeki ayrntda btn grmek, bir ayrntnn btnn dnda kendini oaltarak farkl bir btn oluturmas (rumi ve mnhanide olduu gibi), btn baka btnn elemanlaryla tamamlayan yaratclk; hayvan figrnn iine baka hayvanlarn girmesi ya da uzuvlarn baka hayvannkilerle yer deitirmesi

Analitik kbizm ve simultanite (e zamanllk). Nesnenin paralanmas ve farkl boyutlarnn ve uzamlarn ayn anda gsterilmesi.

ekil 17 Deveden kan uzuvlar yaprak olarak belirtilmi fakat byle kulu rnekler de var .

25

ekil 18 Ak-Meet , skit, Boynuzu ku balarndan oluan ve boynunda bir ylan bulunan geyik

ekil 19 Boynuzu ylanlarla sonlanan geyik otcullarn tipik durularndan biri ile bacaklarn altta toplam. 26

ekil 20 Kuyruu parslardan oluan bir pars. Kelermes. Ayak penelerini oluturan drt tanesi dierlerinin tersi ynde ilenmi toplam on tane grnyor.

ekil 21 Geyik, da keisi, ku gibi hayvan karmlarndan oluan mitolojik hayvan,Tacikistan, M.. 4.5. yy.

27

ekil 22 Altay blgesinden kurt ,ba nerede ise gvde ile ayn byklkte, vcudu geyik grnmnde.

ekil 23 Pazrktan at koum takmnda bir geyik ba ok byk vurgulanm (deformasyon)

28

ekil 24 Pazrk kurganndan simultaniteye (e zamanllk) bir rnek xy ekseninde uzanan bir geyie z ekseninde boyun ve ba eklenmi e zamanl bir bak sunulmu.

ekil 25 5. Pazrk kurganndan eyer takmnda bulunan pars ikilisi simultaniteye (e zamanllk nesnenin farkl ynlerinin e zamanl gsterilmesi) iyi bir rnektir. Gvde ve arka bacaklar yandan ba ve n bacaklar cepheden gsterilmi. Hayvan slubunda duraan figrlerde yani gvdesi ba ayn yne bakan diz km oturur ya da sabit duran figrlerde anatomik balantya gir ilmi, baka figr ve figrlere ait ayrntlarla figr ler zenginletir ilmi; oysa ki hareketli figrlerde figr

29

daha sadeletirerek hayvann fiziksel zellikleri yaln gsterilmeye allmtr. Bu sayede baz figrlerde harekete, e zamanlla vurgu yaplrken dier duraan figrlerde dikkat figrle birleen elemanlarn anlam boyutuna ek ilmitir.

2.1.2.2. Hayvan slubunun Kkeni Hayvan slubu Traklar (Kuzey Balkanlar), Sarmatlar (Don ve Volga nehrinin aasna uzanan), belki sodonlar (Herodot: tarihler IV 26) olarak tehis edilebilcek Gney Ural dalarnn halk, orta Kazakistann Tasmola kltrleri, Pazrk (Altay Dalar) ve Tagar (Gney Sibirya)ve dou Kazakistan ve Krgzistann Yedi Nehirler Semirechiye blgesindeki dier kurgan gmleri Pamirler ve Tien Shan dalarn ieren kltrlerin serileri ile karakterize olur. Orta Asya ve Kuzey Karadeniz blgesinde Hayvan slubu genellikle geveke dou ran dil grubunu iaret ederek beliren Antik Pers ve Klasik kaynaklarn Sakalar ya da skitler olarak bildii gebe kavimlerle ilikilidir. (Rayevsky,a.g.e.). Orta Asya hayvan slubu , ilk bulgular Kuzey Karadenizde ele getii iin skit hayvan slubu olarak biliniyor, Asya kurganlar tannmyordu. 1930lu ve 1940l ylllarda, Rudenkonun Altay bulgular ile bu skit kliesi bozulmutur (Yablonsky,2000). Zaten Hayvan slubunun isim babas olan ve snflandrmasn yapan Rostovtzeff (1929), Orta Asyay kken gstermiti. Hancar (1952) da Pontik skit hayvan slubunun aslen Sibirya hayvan slubuna dayandn vurgulamtr. Hayvan slubu terimi, Orta Avrupadan Kuzey Bat inin Ordos blgesine kadar uzanan Avrasya steplerinin kltrlerinin, M.. 1000 yllarnn serileri ile ilikili hayvan konularnn baskn olduu bir sanat tarzn tanmlamak iin kullanlr. Gerek skitlere ait arkeolojik sitelerin tespitinde Grakov ve Melukova (1953) tarafndan ortaya atlan artlar: silahlar, at koum takmlar ve hayvan slubunda sslenmi eyalard. Sembolik olduu dnlerek buna skit lemesi denir. Avrupa skitlerinin Karadenizin kuzeyine Orta Asyann kalbinden geldii nerisi Terenozhkin (1971) tarafndan formle edildi. Bu hipotez grup gerekle desteklendi. Herodotun, skitlerin Orta Asyann kalbinden geldiine dair raporu, baz at koum takm elemanlarnn Avrupadaki tamamlayclarna gre Asyatik gmlerde daha erken tarihli olmas ve Bronz a Avrupa stepleri toplumlarnn sonradan skit hayvan slubu olarak tehis edilen tipte hayvan betimlemelerine sahip olmamalar. Dou steplerinde Yenisey Havzasnn gneyinden Moolistan dzlklerinin ilerine kadar hayvan slubunun baz unsurlar ge bronz ana tarihlenmektedir, ta steller zerine zel hayvan betimlemeleri kaznm bu paralara Rusada olenniye kamni denir. (Bashilov ve Yablonsky, 2000).

30

ekil 26 Moolistan Arhangay yaknlarnda bir geyik li ta. skit sanat terimi gnmzde de aratrmaclar arasnda yanl anlamalara sebebiyet vermesi itibariyle Trk sanat ve arkeolojisi asndan nemli bir sorun tekil etmektedir. M.. VIII. yydan itibaren karmza kan skit topluluklar zellikle bozkr blgelerinde hakimiyet kurmulardr. lk kez Herodotosun bu adla and skitle daha sonra , Altaylarda ortaya kacak Byk Hun mparatorluunda olduu gibi, bir konfederasyon kurmulard. Ancak bu konfederasyonda ynetici etnik grubun elimizde birka boy ismi olmakla birlikte- hangi topluluk olduunu tam olarak bilmiyoruz. Bununla birlikte skit denilen topluluklarn iinde proto-Trkler de yer almaktadr. Bu nedenle bozkr kltrnn ortak temsilcileri olan daha doudaki skitlerin ada proto-Trklerin ve sonraki Trklerin sanat ve arkeolojisi ile sz konusu skit topluluklarnn sanat ve arkeolojisi arasnda byk benzerliklerin olmas olduka doaldr dahas eitli tarihiler skitlerin vaktiyle Kuzey Kazakistanda Altayda ve Yenisey Havzalarnn bir blmnde yaad ve yayld topraklardan Karadenizin Kuzeyine gelerek asl varlklarn burada srdrdklerine inamaktadrlar. Bu u anlama gelmektedir: Belki de sz konusu blgelerde proto-Trkleri ekillendiren kltrler ayn zamanda skitlerin atalarn da ortaya karmt. Bunlar Trklerin atalaryla bilikte i Asyada yaayan unsurlar olup buradan ayrlarak batya g emi olabilirler. Bir baka deyileProto-Trkler ve Proto- skitler yakn alanlarda yan yana yaayan topluluklar olup daha byk kltrlerin iinden kmlard. te yandan batl ve Rus aratrmaclar ncelikle skit sanat ve kltrn tanm, bu sanatn bozkr kltr ortak tabann gz nnde bulundurmadklar iin, bozkr kuanda paralel zellikler gsteren btn sanat ve arkeoloji nesnelerini skit bal altnda toplamlardr. Bu snflandrma

31

nemli hatalar beraberinde getirmitir. Halbuki vaktiyle Orta ve Asyann bir blmne yayld sylenen skitler hakknda hemen hemen hibir belgeye sahip olunmamas, aslnda skitlerin bu blgelerdeki topluluklarla belki de ayn olduunu gsteriyor.(oruhlu, 2000). skitlerin (Saka) Trkl ile ilgili pek ok kaynak vardr. Ayda (1992) Karatay(2003), Tas(1999); Durmu(1993) bu konuda yayn vermitir. Parker(18921895)in incelemeleri ve Trko-skit kavimler adl eserinde bu kavimleri birlikte ele almtr. Kuanlar tarafndan konuulan Saka lehesinin yazsnn harfleri ile Orkhon-Yenisey Turk runic yazmalar yazsnn karakteri arasnda dilbilimsel benzerlikler bulunmaktadr (Harmatta vd., 1999). Sonradan Trklerin hkm srd dnemlerde, Hindistan (Bkz:Doniger ve Michell, 1989) ve Tibet (Bkz. Roerich, 1930; Golomshtok, 1933)te hayvan slubu grlr(Bkz.k.84 ve 85). ran Seluklular ve Anadolu Selukllular sanatnda , Beylikler dneminde ve Osmanlda slubun srekliliini gz nne alarak ve skitin erken safhalarna ait olan hayvan slubunun ilk rneklerinin geni apta Yenisey Irma blgesinde Tagar kltr tarafndan temsil edildii(Bokovenko,2006) de dnlrse, Trklerin anayurdu Altayda Trk kayna aktr. Bugn Orta Asyada ve Kuzey Karadenizde yaayan mongoloid, europoid ve bu ikisinin karm halklardan tam olarak tespit yapmak ya da ari bir rktan sz etmek mmkn deildir. Trkler yabanc ayrm gtmeyen, dank halk birletiren ve islamdan ncede tevhid dncesinde olan yaplar ile dier halklar ilerinde eriten bir pota olmutur. Haskins(1961)de M.. 8.yya tarihlenen hayvan slubunun ilk rneklerini tespit ettiimiz Tagar kltrnn halklarn, Sibir yadaki Europoidler ve Moollar ( ya da Turko-Tatarlar) olarak saymtr. Hayvan slubunun merkez kltrlerinden biri olan Pazrk insannn gen yaps, mumyalar sayesinde aratrlabilmitir. Bu antropogenetik alma, Pazrk insannn antropolojik kompozisyonun mongoloid ve europoid bileenlerden olutuunu gsterir(Voevoda v.d., 2000). Europoid bileenleri Gney Tacikistan, Gney ve Gneybat Trkmenistan ve Kuzey Iran temsil eder. Mongoloid bileen ise iki tip ierir Altay blgesinde bulunan yerli halk : Kazak, Krgz, Kafkas, Gney Altay gibi Gney Sibirya karm bir rk ierir. kinci tip ise Neolitik devirde Baykal yaknlarnda yaayan paleosibirian denen gnmzde Kuzey Baykal blgesinde yaayan Evenki Halk ile uyumludur.(Voevoda v.d., 2000).

32

Klyashtorny (2003) Krgzistann Talas vadisindeki eski bir kaya yazsnda ve aklamaktadr: Kutkor -qutor. - (kut ve kor olmak zere ikisi de Trke bileenlerden oluuyor). Arslan (ara < Sogdian aw, rw (araw, ara) , Karluk ve Karahanllar evresinde yaygn olan bu kelime 9. ve 10. yydan eski olamycak olan bu yaztta (Hotan Saka dilinde arg Pers dilinde 8.9. yydan nce olmayan r kelimelerine dayanarak Sogdian, Saka ve eski Uygur dilinde de bulunan bu kelimelerin yazarnn Trk olduu anlalyor. Klyashtorny (1990): ran kaynakl Kor kelimesinin( Aalto, 1971) Bat Trk yazsna bakarak bunlarn Trke olduunu yle

kaanln yksek asaleti arasnda qara or, qumar or gibi Talas vadisindeki ynetimlerin geleneksel isimlendirilmesinde 7. yyda yaygn olarak kullanldn belirtmitir. Bu aratrma SakaTrk balantsn da aklyor. Diyarbekirlide(1972): Pazrk, Katanda, ibe, Berel, Noin-ula kurganlarnda ve Ordosda bulunan eserlerin Hun Trklerine ait olduunu nan, Kisslev, Simirnov, Huyghe, Elisseff, Bussagli, gel ve Aslanapa gibi bilim insanlarna dayanarak bildirmitir. oruhlu nun (1998) szleri ile meseleyi toparlarsak: Btn kaynak ve deliller bir araya getirildiinde anlalan odur ki Hayvan slubu ya proto-Trk kkenlidir ya da Trklerin de dahil olduklar topluluklarn uygulad bir sanat tarzdr. Bu slubun bozkr kltrnn balangc olarak kabul edilebilecek M.. 3000den itibaren olumaya baladn kabul edebiliriz. Groussetin de syledii gibi hayvan slubu Hunlar tarafndan en olgun seviyesine ulamtr( oruhlu, 1998). Kltrel sahnedeki ilk bulduumuz nemli geliim elemanlarnddan bronzun izleri M.. 1800 yllarnda Yang-shao kltrnn orta katmanlarndadr. Bu element M.. 1400 yllarna kadar ok geni bir ekilde yaylmt. En eski silahlarn biimi ve sslemeleri Sibiryadaki silahlarla benzerlik gsterir ve mitoloji ile dier iaretlerde bu bronzlarn kuzeyden geldiini ve dzenli olarak inde retilmediini belirtmektedir. Bylece imdiki bilgimize gre daha doru ekilde sylemek gerekirse bu bronzlar uzak douya tarihi zamanlarda inin kuzey komusu olan Trk kabileleri gibi inin kuzeyinde yaayan insanlar tarafndan ya da sadece sonraki Trk geleneinde de karilatmz demirci aileler denen bireysel ailler ya da klanlarla getirilmitir. ine ulam dorudan bu insanlarla ya da onlarn uzaktaki temsilcisi Moollar vastas ile olmutur. lkin silahlarn biimleri deitirilmeden kalmtr. Bununla birlikte onlarn yapldklar 1450lerde ortaya kan bronz vazolar Asya nn herhangi bir blgelerinde retilen herhangi bir vazodan tamamen farkldr; onlarn sslemeleri dier yandan sslemeler Orta Asya'nn Ordos blgesindeki step insanlarnn tipik hayvan slubu denen elemanlarn gsterir. Fakat dier elemanlarn ou zellikle stilize desenlerle doldurulanlarn gneyden muhtemelen Tai kltrnden olduu fark edilir. lk vazo uygulamalarnn su kabandan olduu ve oradan bronza aktarld phe gtrmez. bununda ima ettii gibi bronz dkm sanat Trk insanlar tarafndan ilk uygulama yeri olan Kuzey in'den onlarn kendilerinin bronz endstirilerinin hzl gelitii

33

douya ve gneye ok abuk yaylmtr. (Eberhard,1950). Hayvan slubunun kuvveti ve eskilii dou ve batdaki komu yksek kltrler zerinde tesirini gstermitir. Bunlarn bata geleni indir. Daha u devrinde M.. 1122-255 Avrasya hayvan slubuna ok benzeyen bir slup vard. u devrindeki kutsal tun kaplar skit tunlar gibi hayvan rlyefleri ile ssldr. Hayvann s biiminde kvrlmas ve bann geri evrilmesi her iki slupta da mterektir. u neslinden prenslerin idaresinde ang-yin hanedannn skutu srasnda ensi eyaletinin batsna yerleen halkn Trkler olduunu ve inlilerin yakn komusu olarak daima lkelerini in ilerine kadar genilettiklerini dnrsek skit ve u hayvan sluplar Arasndaki akrabalk kendiliinden aklanr. u prensi Yin lkesine saldrp Yin lkesini kurdu Fakat halk ksa zamanda inlileti. Han devri sanat da Kuzey Asya sanat ile sk bir birliktelik gsterir. Balangta geometrik bir sath slubuna bal olan Dou Avrupa Cermen kabileleri sanat da skit-Sarmat sanatndan hayvan slubu motiflerini almtr. 6. asrda Macaristana gelen Avarlar hayvan slubunu bu evreye tadlar (Diez, 1946). Oniki hayvanl takvimin icadn Trklere atfedenler on iki hayvan adnn eski in metinlerinde bulunmadn ilk kez bir Trk tarafndan sylendiinin inde kaydedildiini hatrlatr. inde sonradan meydana gelen gelimelerle takvim sistematik bir ekilde ve yeni unsurlar da iine alarak Uygur Trklerine ksmen inlilemi olarak yansyacakt .(Bang v.d,1972; Esin, 2001) inin Kuzey batsndan itibaren grlen ve in seddinin gerisinde kalan hayvan slubu asndan zengin blgeler haritada grnyor. in seddinin hemen arkasnda Ordos, Noin Ula ve Altay dalar bulunmaktadr.

ekil 27 Orta Asya kurgan haritas Her sanat dalnn douu bozkr kltrnn balangcna kadar geri gider. Proto Trk ve Hunlarn hakimiyet kurduklar zamanlarda, Trkler asndan kendine zglk yan da olan bu dallardan ilki olarak, resimden daha dorusu tasvir sanatndan sz edebiliriz. En erken 34

devirlerden itibaren grlen kaya resimleri petroglif kaya veya maara yzeyleri zerine yaplmlardr. Bunlarn bazlar boyayla yaplm bazlar ise kazma ve izme yoluyla gerekletirilmitir. Kaya resimlerinin milattan ok nceki en erken rneklerinde belirli bir sanat slubu yoktur, ancak yava yava bir sluba doru gelime sz konusudur. rneklerin bir ksmnda ise, erken devir Trk sanatnn en nemli sanat slubu olan ve hayvan slubuna uygun bir kompozisyon sz konusudur. (oruhlu, 1998). Grebildiimiz kadaryla sadece Strzygowsky (1974)hayvan slubunu binlerce deil onbinlerce yl geriye gtrerek, bu slubun kronolojisini buzul ana kadar indiriyor(Mlayim, 1999). Hayvan slubu konusundaki yazlarda temel yanlg sadece hayvan temalar sergiledii iin hayvan slubuna balanan maara resimleri ile gerek hayvan slubu arasndaki ince fakat anlaml fark grememekten kaynaklanmaktadr (Mlayim, 1999). Hayvan slubunun ilk rneklerinin bulunduu petrogliflerde dier blgelerd eki kaya resimlerinden farkl bir tarz vardr. Kala baldr gs kaslar gibi bariz kaslar vurgulanarak stilize edilmi yine bazen bu blgelerde nokta , virgl, kvrk damla, nal gibi daha stilize ss unsuruna dnen genelleyici unsurlar girilmitir. Bir hayvanla baka bir hayvan birletirme keyfiyeti ortaya km. Boa iinde at, at iinde ku gibi. Yine uygulamal sanatlarda grdmz zellikleri ile sluplatrmalar, durular, hareket ekilleri ve hayvanlarn tarza uygun birbiri ile ematik ilikileri balamtr. Hayvan slubu emasna uygun kaya resimlerinden rnekler ekil 28,29,30 ve 31da grlmektedir.

ekil 28 Arhangay yaknlarndan kaya resmi 35

ekil 29 olpan-Ata, Krgzistan, m.2000

ekil 30 Moolistan Mandal Hayrhan

ekil 31 Terekty Aulie tepesinin st ksmnda bulunan sahne. Orta bronz a.(M..2000)

36

Antik yazarlarn skitler ya da Sakalar dedii Avrasyann ilk gebeleri M.. 1. bin yln balangcnda Avrasya steplerini igal ettiler. skit kltr pek ok zengin kazdan ve Kuzey karadenizdeki sekin gmden bilinmektedir fakat onlarn hareket sahas gerekte Macaristandan Byk in seddine kadar uzanmaktadr. Bu periodda Asyann step kuanda skit Saka tipi rnein Aldy-Bel', Maiemir, Tasmola ve Tagar kltrleri gibi pek ok kltr belirdi. Gney Sibiryadaki Karasuk kltrnn halefi olan Tagar kltr skitlerin erken safhalarna aittir ve M.. 8.9. yylara tarihlenir. (Sementsov vd.1998; Vasiliev vd. 2002; Bokovenko vd. 2002). Grld zere demir nesnenin sklkla bulunduu 1000 yllar skit balangc olarak alnyor ama yukarda grdmz rneklerden de anlalaca gibi hayvan slubundaki kaya resimleri daha eski tarihlenebiliyor. Hayvan slubunda yaplm sanat eserleri geni apta Yenisey Irma blgesinde temsil edilmitir. Minyatr heykeller, geyik, kedigiller, yrtc hayvanlar, keiler, griffin (kartal bal kanatl aslan-ejderha ),atlar ve yaban domuzu gibi pek ok ve eitli hayvan biiminde yaplmtr. Hayvan sanat oymalarda, dkmlerdeki alak kabartmalarda ve boyutlu ii bo heykellerde betimlenmitir. Bunlarn hepsi Tagar kltrndeki yksek estetik standartlar iaret eden yksek teknolojik dzeyde yaplmtr.(Bokovenko,2006). Tagar hyklerini kapsayan kenar talar biiminde hemen hemen tm kaya ve talar zerinde skit dnemi kaya resimleri bulunmutur. Motifler tekli temalar ya da avlanma, gnlk yaam ve riteller gibi karmak kompozisyonlar da ierir (Bokovenko, 1998). skit Sibirya stili Hindistandan in'e kadar geni blgelere yaylmtr (Francfort vd.,1990). Hereyi dnrsek Minusinsk Havzas'nn sanat ileri komu alanlarda bulunan sanat ileri iinde en st dzeyde ve moda olan icraatlar olduuna ikna edici kantlar salar. Nesneler zerindeki sembolik imgeler ve gmtlerin ta levhalar zerindeki imgeler geni alana yaylm dini bir sistemin varln yanstr.Yenisey blgesinin skit dneminin kaya kazma imgeleri amanistik ritellere ahitlik eder. (Kzl Kaya ,Bojary vs.)(Kilunovskaya, 1998). Fakat arkeolojik kantlar bunun gibi dier dini uygulamalarn etkilerini de iaret eder. Pazrktaki cenaze treni gibi amanistik ierikleriyle ayn anda Okunevo, Pazrk ve Tagar kltr materyali budist fikirler alar.(Sorokn, S.S. 1978; Kuzmn ve Varlamov. 1988). skit dnemindeki Orta Asya insanlar arasndaki dini sanat sisteminin amanizm ve Dualizmin kuzey varyant olduu kadar Zerdtln dou varyant olduunu da varsaymak mmkndr. (Boyce, 1979). Bunlarn tamam iin Sayano- Altay dini sistemi terimi kullanlabilir. (Bokovenko,1996). Karasuk kltr geleneini devam ettiren Tagar insanlar hala klk otlaklar zerindeki hayvanlarn hareketlilii ile bantl mobil pastoralizmi uygulamaktadr. Vahi bitkileri bimekte kullanlan ok sayda orak tarmn, ekonominin bir paras olarak rol aldn gstermektedir. Bununla birlikte vurgu srdan ok koyun zerindedir. nceli Karasuk dnemi kltrnn devam olan ve M.. 1000 yllarna doru iaret eden Minusinsk havzasnn bu insanlar kendilerinden daha ok gebelerin basklar altnda gelimitir. oalan sayda ve karmaada gmler sosyal deiimleri iaret etmektedir. (Bokovenko,2006).

37

Gm ritleri ve sanat in ve Avrasyann geni blgeleri ile batan baa ilikileri yanstmaktadr.Kervan ve atllar kullanan son derece hareketli olan bu toplum hem de bunun gibi kendi blgesinde derin ve sregelen kklere sahiptir. (Bokovenko,2006). Sonu olarak Tagar kltrnn nceki Bronz a kltr gelenei dnda gelien, karmak blgesel geliim ve uzun bir eriimle esiz bir kltr yarattn sylemek mmkndr. M.. 1000 ylda in ilerine ve yakn blgelere hatta Avrupa ilerinden teye szan elemanlar ayrmtr. (Bokovenko,2006).

2.1.2.3. Hayvan slubu Hakknda Baz Kavram Kargaalar ve Sorunlar lk kurgan buluntularnn ulald Kuzey Karadenizde Herodotun tabirind en esinlenerek skit Hayvan slubu , Kavimler gleri ile kuzey Avrupa izgisini izleyen slup Germen Hayvan slubu, Kelt Hayvan slubu gibi isimler alr. Ural blgesinden kan ve Laponlarda (Estonya ve Finlandiya gibi blgelerd e) Permian Hayvan slubu, randaki balants nedeni ile Pers hayvan slubu denmitir. Esasen Pers balants Saka kaynakldr ve Orta Asya uzantldr. Tm bu blgeleri iine alan bir tanm ve teori ile Avrasya Hayvan slubu dense de Orta Asya Hayvan slubu terimi daha yerleik , kurgan buluntularnn merkezine ve kkene de iaret eden en iyi tabirdir. Hayvan slubu hakknda Ege Hayvan slubu, Alman Hayvan slubu, Kelt Hayvan slubu, Perm Hayvan slubu, Pers Hayvan slubu, Avrasya Hayvan slubu, Tien an hayvan slubu, Tibet Hayvan slubu gibi pek ok terim duyabiliriz. Burada sz ettiimiz ne dnem dnem her hangibir blgede grlen hayvan figrlerinden yola karak verilen bir isimlendirme ; ne de srf iinde hayvan figr olduu iin adlandrlanlardr. Genellikle ona skit hayvan slubu dense de hem skit unsurunun tam akla kavuturulmay hem kurganlarn daha nceye ve daha sonra Hunlara ait olmas nedeni ile ve uzmanlarca kken Orta Asyaya baland iin Orta Asya hayvan slubu daha doru bir terimdir. rnein Permian hayvan slubunun tpk Ural Altay dil ailesinin bir kolu saylan Fin Ugur dili gibi Orta Asya hayvan slubu sanat dilinin bir bran sayabiliriz ok be nzemekte fakat Permian slubunda son derece soyutlanm andromorfik biimler de devreye girmekte baz srngenler de hayvan temalar arasnda yer almaktadr. konografi benzerdir. Ortaan balarnda Kuzey ve Merkez Rusyada Finno - Ugrian halk metalurjide sanatlarn zirvesine

38

km metal plakalar, pendantlar idoller retmitir. Bunlara Permian Hayvan slubu denir ( Reuter vd.,1999) . Step sahasnn maddi kltr niteliklerinin kesin unsurlar Kafkas dalarndan zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistann gney yrelerine uzanan farkl blgelerde belirdi. ok sayda arkeolog ve fiziksel antropolog M.. 2. bin yln sonlarnda Avrasya steplerinden gneye doru uzun bir mesafeye Orta Asyaya Kuzey Hindistan ve ran platosuna halk hareketlerinin olduu usda canlandrlan g teorilerini destekler. (Mandelshtam 1966, 1967; Potemkina 1987; Pyankova 1974,1987; Yablonsky, 1996; Bashilov ve Yablonsky, 2000) Paleocorafik almalar bu halk hareketlerinin nedenleri arasnda zellikle steplerin dou blgelerindeki oalan kurakl gsteren materyal salar (Zdanovich and Shriber 1988). Byk halk gruplar srleri iin daha fazla yeil otlak bulmak iin darya doru itildi. Bu dneme ait at koum takmlarnn en erken bulgular en azndan Step sakinlerinin ata bine bildikleri ve kayda deer mesafeleri kat edebildikleri ge bronz an iaret eder. (Zdanovich and Shriber 1988; Bashilov and Yablonsky,2000.) Bilimsel aratrmalar gle ve hayvan slubunun yaylm ile ilgili bu tr gerekleri ortaya koyduu halde ciddi saylan niversitelerin yaynlarnda bile m. 7.yyda beliren gebe insanlarca douya doru Avrupadan Asyaya gtrlen (The Concise Oxford Dictionary of Art Terms ,2007-2009 ) gibi yanl ifadelerle konunun karartlmas dndrcdr. Ekolojik artlar ve buna bal toplum yaps , inanlar ve deerler bir btn halinde ele alnmadndan arkeologlar ve Altaistler , Asyadaki hayvan slubunun douu sorununu bir top gibi oradan oraya atmlar , bu slubun kaynan bazen Ordos, in, Minusinskde aramlar, bazen de ran (Ziviye) ve Kafkasya (Kuban) blgelerini iaret etmilerdir. (Mlayim, 1999). Avrupal aratrmaclarn iki n koul ve yarg ile aratrmalara yaklatklarndan yaratclklarnn ok kstl olduunu gryoruz. Bu nkoullardan birincisi Greko n kouludur ki son almalarda ilerleme kaydedilmitir. kinci nkoullar ise ger n kouludur. Bu yzden krlabilir nesnenin nasl ve neden retildiine dair akl yrtmek iin youn abalar sarf etmilerdir ; metalurji, gebelerin maden oca amas, eritip ilemesinin nasl olduu, bronz gibi alamlar yapacak bilgi ve ortama nasl ulatklar konusunda da bir fikre rastlamyoruz.Yalnz kaynak olarak istila ve tecavzler gsterilitir. Jacobson(1995) bu n yargy yle aklyor: Kuzey Karadenizdeki skitlerin altn eritip ilemeyi Yunanllardan rendiini dnyorduk nk Orta Asya kazlar sonucunda, yeterince altn kmamt. Halbu ki sonradan Arzhan Kurgan(Tuvada), Mayemir (Altayda), Chiliktin (Dou Kazakistanda)

39

ve Issyk Kurgan(Esik gl) yeterince altn eser bulgusuna ulald. M.. 400den eski rneklere rastlaynca da bu yargmz krld. Avrupal bilim adamlarnn bakr ve kalay kaynatrp tun (bronz) elde eden bir halkn altn zaten eritebilmi olmas gerektii mantn kurmas gerekir. Bu yanlmay Yunan medeniyeti dndakilerin barbar olduu nyargs ile iyi eylerden kendine pay karma tutkusuna balayabiliriz. Neyse ki son yllardaki yaynlarda epey dzelme grlmektedir, hayvan slubunun gerek kayna aklanmakta ve Yue-Chi, Kuhan, Hun, skit balants verilmektedir. Altay dalarnn bu halknn gebe deil yar gebe olduu (Jacobson, 1995) belirtilmektedir. Onlara artk Scytho-Siberian denmektedir. Daha sonra Kuhan olarak bilinecek bu Yue - Chilerin Trk kabilesi olduunu (Czaplicka, 1918) zaten Radloff aklamt. Hayvan slubunun skit ana snflandrmasyla inceleyip kn da Orta Asyada bir yerlerde arayan Rostrosceffin (1925)bile: Hunlar, Yueiler ve Sakalar ifadesini kullanrken Trkler hakknda pek bir ey bilmediini Srasyla Mool, ranl ya da Trk olabilirler." aklamasndan anlyoruz. Bu nedenle Trk aratrmaclarn hayvan slubunun kkeni hakkndaki grleri de anlaml durmaktadr : Hayvan slubu, Eski ve Ortaa boyunca, Britanya adalar Mezopotamyaya kadar uzanan bir kuak zerinde sk sk karmza kt gibi, Gneydou Asya, in ve skandinav lkelerinde de nemli rnekler vererek, adeta bir corafi alanlar zincirini tamamlar. Daha i blgelerde Karadenizin kuzey kylar, Urallar ve Sibiryadaki buluntu merkezlerini oluturduu istasyonlar da dikkate alnrsa, yaylma alanlarnn jeohistorik konumu, bu slubun Orta Asya kkenli olabilecei izlenimini vermektedir. Bir veya birka merkezden karak,M.. 8. ve 7. yzyldan sonra; kavimler g, ticaret veya baz faktrlerin etkisiyle evre lkelere yaylmtr.(Mlayim,1994). Rouxun (1982) skitlerle ilgili grleri de geerliliini yitirmi grnyor onlar Hint Avrupal olarak tanmlamtr. Ya da Hint -Avrupa dil ailesi kavramnn tekrar irdelenmesi gerek. Bugn dil konusunda en yeni ve geerli teorinin Kurgan Teorisi olduu syleniyor (Gray ve Atkinson, 2003)yani dil atllar yolu ile steplerden yaylmtr. skit Sibirya balants ile bunun Kuzey ranla ve Sakalarla ilikisi Kuanlarn konutuu Saka lehesi dolaysyla Tacikistan zbekistan balants aayla ilikiyi aklyor. Bu nesnelerden bazlar Hindistann Taxila blgesinde de bulunmutur. Eski bir Smer masalnda geen Tanrdan srarla boynuz isteyen ama artk o boynuzlarla inine giremeyen tilki gibi(, 2007), Avrupa kendisine bir dil ve sanat kkeni aryor, bugnk mevcut kuramlar sorgulamak gereklidir.

40

Berger(2003)in dedii gibi Gemiin sanat, mutlu aznln kendine bir tarih yaratmaya almasndan dolay bulandrlmaktadr. Bu sorunlarla ilgili yerli ve yabanc iki aydna kulak verelim: Mller nazariyesine, hmanizme pek fazla bal bulunan asker garp alim ve mellifleri , corafi mesafeleri ve zaman iindeki mevkileri ne olursa olsun , Asyada Avrupada, Afrikada kadim ve muahhar devirlerde zuhur eden muhtelif kavimlere aid medeniyetleri ve bunlarn bilcmle medeni tezahrlerini, mutlaka Yunan medeniyet ve sanatna icra ile balamak , hemen her milletin fikri , hissi ve snai mahsullerinin zuhur ve terakkisini artk dogmatik ve skolastik bir mezhep haline gelmi bu zihniyetle izah etmek isterler. (Meri, 1937). Glckse (1975) unlar sylyor: Avrupallar tertip ettikleri inkiaf semasnda muhtelif medeniyetleri bir iplie dizer gibi zaman bakmndan sralamlar ve herhangi bir medeniyeti ondan nceki medeniyetten neet ettirmilerdir. Bu tertibe gre Msr ve eski Dou medeniyetleri Girit ve Miken sanatlar ile Yunan ve Roma sanatlar takip ediyor ve Roma sanatndan ise Ortaa Avrupa sanat ile Rnesanstan balayan yeni sanat vcuda geliyor. Bizans ve Slav Ortodox yahut slam sanat gibi bu izginin dnda kalan sanatlar ise mutad zere ait olduklar devrin esas izgilerinden ayr olarak gsterilmi ve nevama ortak gvdenin ikinci derecede bir dal olarak bir kenara braklmtr. Bu hususta bazen o kadar ileri gidilmitir ki , Avrupa tetkikileri Hint ve Dou Asya (in ) sanatn eer evvelce bu sanatlar eski dou sanat dairesine mensup addetmemilerse- Mutlaka Yunan sanat dairesinden neet ettirmilerdir. Gnmzdeki bilimsel aratrmalarda en sk olarak skit -Sibirya Hayvan slubu (Scythian-Siberian Animal Style), daha az olarak Pers Hayvan slubu, Laponlarda ise Permian Animal Style olarak anlan hayvan slubu corafyasna da iaret etmektedir. Bugnk Rusya, in ; Orta Asya zerinden Afganistan ve ranla Anadoluya kadar yaylan te yandan kuzey Avrupada Kelt sanat izgisini takip eden rlandadan Latin lkelere kadar inen bir hatla geni bir corafyada hayvan slubunun corafi dalm ve geliimini izlemek olanakldr. slam sanat sayesinde ileriki dnemlerde ve daha gelimi ekliyle bu sanatn tezahrleri yine Latin lkelerle, Afrika gibi blgeler de dikkat ekmektedir . te yandan Yeni Zelandann zellikle Maori yerlilerinin ahap oymalarndaki dikkat eken benzerlikler ya da Latin Amerika zellikle Maya sanatndaki ikonografik benzerlikler ayr bir aratrma konusu ve sorun olarak nmzde durmaktadr. Avusturalya yerlilerinin rya zaman hikayelerinde de hayvan atalara ve hayvanlarn insan klnda dolat zamanlara rastlanyor. ki kz karde isimli yk yle:

41

Bir zamanlar kz karde diye bilinen bir takm yldz vard (muhtemelen Orion kuandaki yldz). Balangta her biri, bu yldzlarda oturan, aa inmeye ve etrafa bakmaya karar veren, ok gzel kadnd. Bu arada ilerinden biri, iki adamla tant genellikle iki ylanla betimlenen- ve onlara ak oldu. Bu kzn bir daha yldz dnyasna dnmesine izin verilmedi nk lmllerle balant kurmutu. O yzden sadece ikisi geri dnd ve imdi ki kz karde olarak bilinen takm yldz oldular. Kalan kz Emu (Avustralyada bir deve kuu) eklini ald. Onun dnyada esir kalmasn sembolize eder biimde o uamayan bir kutur. Ama onun rol bazen gn babasyla evlenen bazen ayrlan yerin annesi olmaktr. -Yunanllar onlara yazgc der Moirai (Marys) diye syler, Msrllar onlar bal tanralar olarak anar.Emu, taban dnyann iinde olan ve tepesi cennete uzanan ok uzun bir diree sahipti. Evini bu direin tepesinde yapt ve her zaman geldii yldz grebildi. Direkten yldzlara dallar uzand ve bu dallardan devekuu tyleri tredi. Arada srada rzgar bu direkten tyleri savurur , tyler sola derse kadn saa derse erkek olur. Bu Churinga (rya zamannda) insanlarn nasl olutuunun hikayesidir.(Lewis, 2002). Grld gibi bu inan ilerde iftbal kartal bahsinde alan Trklerdeki gn direiinanna ok benziyor. Sadece blgeye gre sembolik hayvann biimi deimitir. Yine Pazrk yaknndaki Balktuyul ky Amerikann tyl ylan efsanesini hatrlatmaktadr. Krgzistanda olpan Ata (oban /Tan ydz) olduu gibi Orta Amerika da da Tan Ana ve Tan Ata yerleim yerleri vardr. Bunun gibi Brezilyadaki Candomble dininde Oxossi denilen kii Aziz Gregorla zde tutulmaktadr (Eco,1993). ilerde dikkat ek ilen Kirkor-Korkut ve kz balants hesaba katldnda ortak bir ikonografiden sz etmek mmkndr. Japonlarn animizmi, Jomon periodundaki benzerlikler, hayvan slubu zellikleri gsteren yerlerdeki ortak mitler belki de zm evrensel bir sorunla, belki sanatn ve ikonografinin douu ve yayl sorunuyla kar karya getiriyor. Bu tek almada, Trkler ile sakalarn aynl, evrensel bir boyuta ulaan slubun yaylmas , kavimler gleriyle slubun dolat yerledeki corafi isimlerin bile Trke olmas aydnlatlamaz. Bugn sorunun zlmemesi ve hala teori zerinden gidilmesi dndrcdr. Konunun neden karartldnn Avrupallarca hakl nedenleri de burada irdelenemez ama grnen baz amazlara da deinmemek gerei gizlemeye katlm olacaktr. rnein Vingoya(2000) gre Hunlarn hala etnik ynleri ve kkenleri tartmaldr. Ayn Vingo en geerli teorinin onlarn Trk insanlar olduu yolundaki olduunu syler ve Derfer (1986)in Hun ve Trk dillerin koutluu hakkndaki almasn alntlar. Halbuki Trkoloji hakkndaki almalara 42

bakmas yeterli idi. Ska alnt yapt Eberhard (1950)dan da bunu renebilirdi. Aka Hunlarn ve Sakalarn Trklere balanmas konusunda bilimden uzaklama pahasna, genel bir isteksizlik grlmektedir. Orta Asya kaynakl ve kavimler gleriyle Avrupa ilerine yaylan slup, niversitelerin sanat tarihi blmlerinin web sitelerinde skit, Keltik, Demir a Avrupas, Anglo Sakson ve Viking olarak alt dallara ayrlm olan tantlmaktadr. Avrasya arkeoloji teorisi zerine nemli almalarda . ngiltere, talya, rlanda, Almanya, sve , Rusya ve Amerika gibi lkelerden bilim insanlar bir araya gelirken Trkiye ve ran gibi asl hayvan slubu ile ilikili lkelere ve bilim insanlarna yer verilmemesi de zmden uzaklama nedenidir. Trklerin atalarn hayvan sembolizmiyle ilikilendirmeleri: Hun kelimesi esasen Kun Koyun ko anlamndadr, Krgzlar atalarnn Boa olduunu sylyorlar(Roux, 2002). Ouzun anlamlarndan biri ise kzdr -Burada ikonografi blmnde verilen ko dann banda ko ata kz dann banda kz ata diye balayan Margulann (2000) iiri hatrlatmakta da fayda var-; yzyllardr isimlerini hayvan isimlerinden semeleri, Seluklu sultanlarnda olduu gibi bu isimlerin zellikle hayvan slubunun klasiklemi ikonografik temalarndaki hayvanlardan olumas birer delildir. Bugn bile so yisimlere dair bir aratrma yaplsa ounun amanizm ve hayvan slubu ikonografisine dayand Aslan, Kaplan, Kartal, ahin, Demir ve Yldrm gibi soy isminin ne kadar oklukla grld tespit edilebilecektir. Yine destanlarda ayn ikonografinin grlmesi, bu grsel sanatlara kout olarak Fabl trnn skitlere balanmas ve Hindistanda devam etmesi, halk edebiyatndaki tr ve isimlendirmelerin bile hayvan kl olmas koma, kouk ayak gibi; oyunlarndaki hayvan figrl kareografiler ve hayvan biimli kostmler, halk konu Erken Avrupa Sanat (Witcombe,2009) ad altnda

hakknda saysz delil tekil etmektedir. Sadece at, trleri ve at yetitiricii ile bini trleri hakknda Trkede yzlerce terim bulunmaktadr. Sz geen bu atl toplumun da Trkler olduu aktr. Bunlarla ilgili yaplacak etnografik almalar yine bunlarn dnyadaki baka kltrlerle ilikisi ayr bir aratrma konusu olup bal bana geni bir sahadr. Bunlardan yalnzca taklar zerine bir almay bir Trkmen ky olan Balkesirin Tahtakular kynde Kudar (2007) yapmtr. oruhlu(1987)nun Trk amanizminde Biim Deitirme (Metamorphosis) Olay 43

ve Trk Sanat zerine Birka Sz adl makalesi ve Artun(1991)un Ritel Kkenli ukurova Tren ve Ky Seyirlik Oyunlarnda "Canlandrma ,Hayvan benzetmeceleri ve semboller" adl makalesinde amanlk ve totem hayvanlarn biimine girme olgusuna deinilmitir. Yine Arslann (2007) Orta Asya Trk ve Amerika Kzlderili amanlarnn Giysileri balkl almas da konu hakknda ve nemlidir. Mutlaka dil, genetik ve arkeolojik sonularn ve bunlarn ikonografik balantsnn etnografiya ile birlikte zmlenmesi ile bugn iin hayvan slubunun kkeninin zlememesi diye bir gereklik sz konusu deildir tpk bununla ilgili Etrsk meselesi gibi bir karartma vardr. Luristan ve Susadaki benzerliklerle ran Orta Asya balantl Sakalara ait bu rnlerle, yukarnn balants mutlaka zmlenmesi gereken bir sorundur. randa Orta Asyadaki gibi yazlk ve klk yerleim sz konusudur. Bu meseleler aydnlatlmadka insanln gemii ve gelecei ile ilgi pek ok konunun da karanlkta kalmas kanlmazdr. te yandan Mezapotamya Kafkas balantsn neren Trklerin kkenlerini Smerlerde arayan Kenger uygarl tezi de (Mutlu, 2007)bu balamda doru durmaktadr.

2.1.3. Hayvan slubunun Corafi Yaylm Hayvan slubunun dnya corafyasnda yaylmas ve tarihi nerede ise sanatn tarihidir. Gerekten akl almaz dzeyde bir devrim saylabilecek slup, alar iinde ve onun anlalabilme kabiliyetiyle orantl, modern zamanlara kadar sanatta bir etkilenme sreci yaratmtr. lkin kavimler g ile Roma dnyasn etki altna alp Roman ve Romanesk sluplar yaratan sonra Romantizme ki Roman dneme bir yknmedir- kap amtr. Romantik dnemdeki Animalia denilen akm ve hayvan slubu ikopnografisi ak de lillerdir. Ekspresyonizmde de biim bozma, vurgu, izlerini gstermitir. Sanatn geliimi her zgrletirme abasnda yeni bir gerekilikle ve antikite hayali ile baltalansa da slup modern zamanlara kadar etksini srdrm ve yeni akmlarda da hissedilmitir. Bu bazen dorudan bazen dolayl bir ilikidir. Burada hayvan slubu ile tarih, sosyoloji, corafya ve sanat balants irdelenecektir. Sanat, iletiimden fazla anlam iermekle beraber konuma ya da yazn dili gibi bir iletiim dili saylabilir. rnein yaz, sz resmetmektir. nceleri bir nesneyi

44

betimleyen resimler sonra sembollere, ardndan harflere dnt. Bylece alfabe bulunmutur. Avrupa dilleri kendilerini Hint -Avrupa dil ailesine balarlar. Hint Avrupa dilinin oluumuna ilikin bugnk mevcut iki kuram da kken olarak Asyaya dayanmaktadr. Bunlardan birincisi kk Asya yani Anadoluyu kaynak gstermekte, Kurgan teorisi olarak bilinen ikincisi ise Orta Asya steplerinden atllar yoluyla dilin yayldn kabul etmektedir ( Gray ve Atkinson, 2003). Bu iki kuramdan hangisi doru olursa olsun konuma dili iin geerli olan bir kuram sanat dili iin de geerli olmaldr. Sanatn izlerini srmek ve gemiten gnmze yapt yolculuu izlemek, tpk dil ya da gen aratrmalar gibi insanln ortak kkleri iin nemli veriler sunar. Dildeki kurgan teorisi (Gray ve Atkinson, 2003) gibi sanatta kurgan teorisini dndrecek bir hareketlilikle kavimler gleri ile yaylan slub, sanat tarihine yn vermitir. Stil gebe gruplarca hayatta tutuldu sonunda, batan sona Kuzey Avrupaya yayld; erken orta a sanatn sonlarna kadar etkiledi. Erken skandinav sanatna ve Britanya adalarnn sanatna yansd(Werness v.d.,2004). Hayvan slubunun Roman sanatnda byk yeri olduunu grrz. Mederosa (1963) gre MS.300-1300 arasnda Roman sanatna dounun pagan gemii ile ilgili tuhaf hayvanlar girmitir. Burada amanizm ongun hayvan ve sembolik ifadelerin paganlkla kartna tank oluyoruz. Avrupal bu hayvan temalarna Yunan ve Roma antik dnyasndaki gibi bir pantheon fikri ile bakmtr. Baka bir dnceye gre de bu hayvanlar toplumun ortak atalardr. konografi blmnde doru su aklanmaya allmtr. Bunun gibi Roman sanata bir yknme olan Romantizm, sanata ilevsellii sokan ve uygulamal sanatlar okullatran Art Nevo hareketleri , Ekspresyonizmle devam eden gelenein ykm ve biim deiimi olarak zetlenen tm bu Modernizm izgisi elbette ondan ok ey edinmitir. Zaten modern ve avangard sanatlar halk sanatlarna, arkaik kltrlere, yerli tarzlara eilmitir. Keza Kuzey Afrika ve Okyanusya sanatnda yakn alarda etkiler buluruz. Kuzey Bat Alaskann yerli sanat zerinde zellikle Bering boazndan gelen piutek yerlilerinin di oymalarnda Hayvan slubu etkisi aktr (Jettmar,1967) . Baz dilciler, 6000 yl nce, dilin; atllar yoluyla Orta Asyadan dar tand inancndadrlar.(Gray&Atkinson,a.g.e). 45

Hayvan slubunun kayna ve dalm meselesi pek ok nemli arkeolou megul etmitir. Rostovtzeff, Borovka, Talgren ve dierlerinin ilerinde Macaristandan Pasifik kylarna kadar tarzn allmadk yaylm gsterilmitir.( Golomshtok,1933). Danube'(Tuna)den Moolistan'n Gobi llerine kadar uzanan steplerdeki nemli bir grup olan skitler, bunun iki kat kadar mesafeden Kuzey Amerikann teki kylarna kadar ki bir alandaki kltrlerle ilgilidir (Honour ve Fleming, 2005). Yunan ve in toplumunun gelitii blgelerin arasnda Orta asyann geni dzlklerinde ki balca kavimlere Yunanllar tarafndan barbar gzyle baklyordu. inlilere daha az olmakla beraber o da dahil olmak zere bu toplumlara hor gzle baklyordu. Blgenin gney bat snrnda inliler tarafndan yarlan sava yerinde bugnk Burma, Laos ve Vietnamla evrili Yunnan eyaletinde Dian gl evresine yerlemi bamsz bir toplum vard. M.. 109'da Han imparatorluu ile birlemeden nce in kroniklerince bunlardan sz edilmemitir. Dian kltrnn kalntlar arasnda baz Orta Asya Hayvan slubu ile ilgili balantlara rastlanmtr. (Honour ve Fleming, 2005). Tibette ok eklinde dizilmi menhirler ve hayvan slubunda kalntlar Hor blgesinde bulunmaktadr( Roerich,1930;Golomshtok,1933). Roerich (1930)e gre bu Hor blgesinde Tibetlilere benzemeyen Moollarn kk elmack kemiklerinden ve ekik gzlerinden yoksun Homo Alpinus denen skit ve rani karm kartal burunlu bir dolisefalik tip yaar ( Roerich,1930;Golomshtok,1933). piutak: 1939'da kefedilen Point Hope Alaska yaknndaki 100 kadar ev blmesini ieren geni arkeolojik siteyi isimlendiren erken Arktik Kltr iin kulanlr. aman ve eflerin definlerine aletler,nazarlklar, zincirler ve masklar ieren zengin gm eyalar elik eder. Masklar kadar loon(kuzey avrupada yaayan su kuu) balar da Sibirya'daki amanik ekipmanlara benzer. Eski Bering denizi kltr(Norton kltr) boyunca yksek derecede artlm oymalar ve rnekler bulunmutur ve Arktik blgede 1500 yldan beri yaamtr ( Werness; 2000). piutak ve eski Bering stilindeki M.S. 1000 yla ait heykeller yalnzca genel olarak Asya Hayvan slubunu artrmaz ayn zaman da tarzsal zellikleri de aa vurur Asya ve inin belirli motifi n peneler arasndaki ay ba gibi . Eski Bering denizinden kanatl bir nesne ve piutaktaki skit-Sibirya hayvan yontular buna iyi bir rnektir. Genellikle kemikten olan bu nesneler deniz aygr diinden yaplmaktadr. Buna ek olarak demirden nesnelerde kullanma devam edilmitir.(Clark , 1969). Kuzedou Asya ve Alaska kltrlerinin Moolistan balantsn irdeleyen ve bu arktik kltrler arasnda ba kurmaya alan skit, Erken skit, Erken Kore ve Japon Jomon periodlarnn daha detayl aratrlmasn neren almalar da bulunmaktadr (Fitzhugh, 2001).Yine Mundkur vd.(1984), Kuzey Avrasya inanlarnn sanatndaki hayvan slubundaki ift ballk olgusu ile zellikle Kuzey Amerikadaki yerli sanatlarda karlatrmalara gitmitir. Kltrel ikonografinin aktarmn gstermitir. Hor kelimesinin Korkutla balantsna canavar ldrme temasnda deinildi. 46

Maurya ve Ge Hint sanatndaki Gney Asya Motiflerinin konusu ve Mauryadan Gupta perioduna kadar sanat ve Hint kltrndeki ranian (Magian) geler yukarya gnderme yapmtr. skit hayvan slubundaki nesneler Taxilada bulunmutur.(Coomaraswamy,2003). Bilici (1983) Borovka, Schefold, Grousset, Diez, Hancar, Strzygowski ve dier aratrmaclarn sylediklerine dayanarak hayvan slubunun yaylmn yle zetlemi: Hayvan slubu ilk olarak Karasuk, Tagar ve Mayemir kltrlerinde balayp, Gney Rusya, Paznk, Ordos, Luristan blgelerinde geniler ve buradan Hunlarla Orta Asya'ya, skitlerle Pontik bozkrlarna, Avarlarla Macaristan'a kadar yaylr. Daha sonra slmiyet'in Trklerce kabul ile Gaznelilerle Asya'nin guney-batsna, Abbasilerle Samarra, Biiyk Seluklularla Iran, Irak ve Anadolu gibi merkezlere girerek, X - XIV. yzyllar arasmda btn Trk-slm Sanat iine dalr.(Borovka, 1928; Roerch,1930; Schefold, 1938; Grousset,1939; Dez,1946; Hancar,1952; Bussagli, 1964; Boardmann, 1967; Okladnkov,1971; Strzygowsk ,1974; Diyarbekirli 1972; gel,1962; ney,1969,1970; Bilici,1983) . Dnya tarihini incelediimizde i asya kavimlerinin ne kadar yol aldn ve sanat tarihinde ne kadar etkili oluunu anlyoruz. Wells (1927) yle diyor: Sava arabas ve atl insann sonu olarak dzenli atl olaylarnn aamal ortaya klarn yeri geldiince belirtmitik. Bu ilerleme eserlerinin btn bize Asyann Moollarla yerleik blgelerinden gelmitir. Brion (1928) ise Kuzey Avrupa etkisini Hunlarn bir arisokratik kastlar vard.

Bundan dolay Cermen veya skandinav soysuzlar bile baz yapay yollarla da olsa, bu eski Asyal rkn asillerine benzemeye alyorlard. diye aklyor. O zaman Yayk nehri kylarna kadar birlemi olan bu Hunlar, Bat ynnde bir takm yerleri ele geirdiler. Yen- tsay denen Tatsin llkesinin snrlar zerinde bulunan bir blgeye sahip oldular. inliler Roma imparatorluuna bu ad verirler. Yen- tsay lkesi o zaman Alannalara balyd ki Alanlarla ayn eydir. Bu lkenin kraln ldrdler. Alannalar ok eski zamandan beri burada oturmuyordu. Alanlar ok byd ve evre kavimlerde onlarn adn ald. Nuri, Vidini, Ceron , Atires, ite bu kabilelerdendir. Pek ok kavimle karmlardr. Sarmatya ovalarndan Palus Meotidesten Hindistana ve Ganj nehri kaynaklarna yakn dalara kadar yaylyorlard. Buradaki farkl kabilelere de Alan ad veriliyordu. Ayn lkelere yerlemi olduklarndan ve pek ok benzerliklerinden dolay inliler Alanlarla Hunlar ayn kavim kabul etmilerdi. adrlarda yaarlard ve srleri vard. At yerler ve stn ierlerdi. Sava ve akncydlar. Dmanlarn kafa taslarn mzraklara geirdikleri halde Ammien onlar Hunlara gre daha yumuak huylu daha iyi yapl, daha uzun boylu daha evik ve hafif bulur. Dinsel inanlar topraa saplanm yaln bir klca gsterdikleri saygdan ibarettir. Deneklerle gelecee ynelik ngr sunar olaylar hakknda hkm verirlerdi. ..Bat tarafna geerek yerlemeden nce ok uzun zaman urada burada dolatlar. Sonunda Tuna taraflarna yerletiler. M.S. 406 ylna doru 47

Sueveslerle ve Vandallarla gidip Germanyay yamaladlar. Belikay getiler Pirena dalar eteklerine kadar geldiler. Bu sradalar aamadklarndan dolay btn Gol ktasna yayldlar. Orada Roma imparatorlarnn zayflklarndan yararlanp bir ok ehirleri yama ettiler. M.S. 409 tarihinde Pirena geitlerini korumakla grevli kavimlerin isyan Alanlarn spanyaya serbeste girmeleri frsatn verdi. Orada bir ok yeri yakp yktlar. M.S. 411 tarihinde spanyaya yerleerek bu zengin illeri kendileri aralarnda paylatlar. Vandallarla Suevesler Galia ve Betique illerini, Alanlar ise Lusitanie ile Carthagene (Kartaca) illerini aldlar. Fakat bunlarn bir ou Gol ktasnda ve zellikle Normandiya ve Britanyada kalmlard. te taa kuzeyden ve Tobosk evresinden gelen bir kavmin birka yy.da ok byk ve geni lkeleri geerek Akdeniz ve Okyanusya sahillerinde duraklayp eski blgelerinden farkl iklimlerde yerletikleri grlyor. Hunlar ise daha byk yol almlardr. Bunlar inin kuzeyinden Germanyaya Gol ve talya lkelerine kadar ilerlediler. Btn Hunlara daha sonra Te-le yahut Tie-le ad verilmitir. Maverannehirde Oksus nehri kylarnda oturan Hunlara verilen Ahiatheles yahut Abtelites (Eftalitler) ad bundan gelmitir. (Deugnies,1923). Hedeager(2007), 5.yyda ve 6. Yyn balarnda skandinavyann materyal kltrnde srekli ve dzenli olarak tekrarlayan izlerin Hunlara bal sembollerin gei yapsn iaret ettiini belirtir. Yan duvaryla iaretlenen snrn gneyinde arkeologlar Moolistan ve inin kuzeyinde bulunan erken krsal gebe kltrlere ait mutlaka in d olan sanat rnleri-at aksesuarlar, hayvan slubu sslemeli plaklar - ortaya karmlardr (Lovell,2006). Gebe sanat Avrupa iine istilaclarn tadklar paralarla geldi. Tokalar ve mcevherler metale titizlikle ilenmitir. Pek ou deerli ve Yar deerli talarla kakma yaplmtr.Cloissone teknii kullanlmtr. Cloissone tasarm iinde tel eritlerle (cloissone)dzenlemeydi. Cloissonelar aras zengin mcevher benzeri yzeyler salamak iin mine ile kapldr. Bu teknik keltler ve saksonlar tarafndan 3. Yydan itibaren kullanlmtr. gebe zanaatlar Metal ilerine ek olarak anglo-Sakson gemi gmlerindeki gibi lye ilerde elik edecek para kesesi , mifer, yararc nesneler yannda karmak, birleik ahap canavar hayvan ba betimlemeleri oymulardr. lgintir ki gebe metal ileri sonralar rlanda ta ha tasarmlarn da etkilemitir (Cohen,1996). Dou ve Merkez Asyaya kadar hayvan slubu yaylmtr. Macaristan Szentlrincdeki gm mezarlarnda atlara ve sava arabalarna elik eden hayvan slubu aplikler, kllar,kama, ok balar bulunmutur. Arkeologlar buna vekerzug grubu adn vermitir. Macaristan dzlklerindeki Szentlrincdeki gm mezarlarndaki iskeletler dou pontik,taurid tipe aittir. Bu skit tipi biniciler Danube (Tuna) nn ortalarna kadar gelmilerdir. zellikle Merkez Transilvanyada Mure Tirnave gm grubunda ,skit ii nesneler bulunmutur, Polonya Witaszkowo (eski ismi Vettersfelde)de nl sslemeli altn zrh bulunmutur (Cunliffe,.2001). Frieslanddaki Oosterbeintum gmsnde erken ortaa 5.yy ortalarna tarihlenen brolar hayvan slubuyla benzerlik gstermektedir (Biologisch-Archaeologisch 48

Instit,1995-1996). Orta Asyadan alnan ku-balk motifi erken Alman sanatnda zenginletirildi(Kempers vd.,1986). Avrupa ilk anda doudan gelen aknc kavimlerle kaynamtr. Bu hareketlilik kavimler g ncesinde de mevcuttu. M. 10. yy.dan itibaren Orta Asya da bu balk altnda steplerinde skit (Altay toplumu gibi Trk olduu kesinlemi dnemlerde skit ad altnda yaynlanmaktadr. Sarmatlar ve Hunlar (Macarlar) incelenmektedir) kltrnn izleri grlmeye balamt. La Tne (sviredeki ayn adl nehire istinaden) kltr izleri -M..6- 5.yy (demir a) svire; -M.. 5.yy - dou Fransa ve Gneybat Almanyada; Avusturyada M.. 450-ortaya kar ; kalntlar M..15de Roman sahasyla birleir (Encyclopedia of Austria). Anlalan bu yzden, bugn roman sanatnn youn olarak yaand Fransa, spanya ve talya gibi lkelere Latin diyoruz. Sz geen dnemdeki Etrsk (talya) eserleri ile Orta Asya sanat gelenei arasnda nemli benzerlikler bulunmaktadr. Kelt (Latin) sanatn bamsz olarak kabul etmeyen Strzygowski (1975) Orta Asya Trk sanatyla ilgisine deinir: Avrupann merkezinde ve batsnda antik La Tene eserleriyle Trk geometrik helezon tezyinat arasndaki dikkat ekici yaknlk meselesiLa Tene devrinin tun Kelt antik eserleri M.. ilk bin senenin son yarsna aittir. Bunlar ilk nce Avar ve sonra devaml olarak slam sanatnda arabesk ad altnda tannan ayn geometrik tezyinat gsterirler. Buna Trkesk demek ok daha doru olurdu. nk bu, dorusu bence Trk kavimlerinin douda ve batda yaylm olan temsili (plastik) sanatlarnda daima grlen bir iarettir. Laingde (1975) Hayvan slubunun Kelt sanat zerindeki etkisini gsterir.Tarihi verirler de bu tezi dorular niteliktedir: Hatta bu barbarlardan ou o kadar kuzeye de kmayarak Avrupaya daha kestirme bir yoldan girmilerdir. Fakat Romallar gznde barbarlarn tamam kuzeyden geldikleri iin kuzey blgelerinden hareket ettikleri ve oradan ktklar fikrindeler. Bu byk gten sonra btn Kuzey Avrupann boalm olmas gerekirdi. Halbuki sonraki glerde de grlyor ki zellikle kuzey Avrupada yerleim vard ve kalabalk idi. Bu ise ancak birbirleri arkas sra Dou milletlerinin oraya gelerek yerlemeleri sayesinde mmkn olabilmitir.(Deuignes, 1923).Hibir zaman ok sayda insan lkeden km olamaz. Zira bu kadar yksek sayda bir toplulua ulam olamazlar Fakat her ilkbaharda skandinavlarn, genlerin yazn yapacaklar seferlerde yardmc olmalar iin Tanrlara yalvardklarn biliyoruz. ..Gene de buraya kadar yaplm aratrmalardan kuzey Avrupa halklarndan Keltlerin, Cermenlerin ve skandinavlarn inanlarnn kendi aralarnda ok yaknlklarnn bulunduu ve ayn kkten geliyor gibi grndkleri kmaktadr. Dier taraftan bu dinler arasnda ve yukar Asya dinleri arasnda pek ok benzerlik, pek ok dorudan ya da dolayl olarak benzeyen efsane, bizi bu Asya merkezine gtrmektedir.

49

Bunun da kkenini aratrmak gerekmektedir. ok olasdr ki Kafkasya ve skandinavyadaki iliki hi kesilmemitir. Rusyann byk rmaklar kuzey blgelerini karadenize balayan doal yollardr. evredeki halklarn da, blgeyi gneye gitmek iin geen topluluklara ciddi bir direnite bulunduklarn da hi sanmyorum.(Bas,1722). Dier bir akn dalgas da Attilann sebebiyet verdii kavimler g (M.S.375) ile balar ki ortaa balatan bu dnemle Hunlar-Sarmatlar , Germanik Avrupa kavimleri gibi halklar Avrupaya yaylr. (ekil 32).

ekil 32 Roman ve Hun imparatorluu,450 Hazerler, Bulgarlar, Peenekler, son olarak Macarlarla Moollar Avrupa topraklarna geerek Asya sanat rnlerini Avrupa ya getirdiler. Bizzat Trk kabilelerinin bunda ne dereceye kadar amil olduklar ilerde teferruatyle tetkik edilecektir. Bulgar Breslavnn yaknnda Orhon yllna ok benzeyen bir Bulgar yll bulunmutur ki, bizce ok nemlidir. Bu yllktaki adlar da Trkedir(Mikkola).( Strzygowski, 1975). Antik Romann kuruluunda kkeni dou olarak kabul edilen(Baccolini, 2001) Kk Asya ve Ortadoulu(Mason,2001) Etrskler in byk pay vardr. (Colledge, 1997) lk adan sonra Orta a Avrupasnn Roman ve Gotik sanat sz geen kavimlerin etkisi ile oluur: Latin memleketinde V. Asrdan XII. asra kadar devam eden ve Gotik sanatna tekaddm eyleyen sanata ve bilhassa mimariye Roman sanat ismi verilmektedir. Romadaki ve imali Afrikadaki byk bazilikalar ark ve Suriye tesiri ile doan bu mimari hakknda bize fikir verir. .XIX.yy. bandan itibaren Latinceden domu olan lisana verilen Roman tabirine izafeten Roman sanat ismi verilmitir. Esas arktan gelen bu sanata yanl olarak verilen bu isim artk yerlemi ve sanat tarihinde bylece devam etmekte bulunmutur. (Arseven,1993).

50

Kaynaklar Roman sanatnn tarihi konusunda tam bir birlie ulam grnmyor. Bunun nedeni Roman teriminin eski Romaya ilikin ; Roman mparatorluu dnemi ve sonras Roman sanat ile sonradan bu dneme yknmeler olan Romanesk tabiriyle e anlaml kullanlmasndan ileri geliyor olabilir. Roma dnemindeki yaplar sonraki dnemlerde; rnein Toscana Floransadaki yaplar X II.XIII.yy.larda elden geirilmitir(Pischel,1983).Temelleri ise eski tapnaklardr (Baccolini, 2003). Bir neden de karanlk a olarak adlandrlan ve hakknda Avrupalnn da yeterince aydnlatlmad bu ada X-XII. yy. arasnda ikinci bir kavim gnn yaanm olabileceidir ki ngiltereyi Norman larn igali 1070, Malazgirt 1071 bu dneme rastlar. Balangta Roman Terimi , VIII.-XIII. Yzyllar arasnda Bat Avrupada ortaya kan tm sanat etkinliklerini ieriyordu. Sonralar bylesine geni bir zaman dilimine ait bunca yapt tek bir adda toplamann gl belirdi. Evet bunlarn bir ok ortak noktalar vard ama temelde farkllklar da yok deildi. nl sanat tarihisi Nikolaus Pevsner bunu yle dile getirdi: Tek bana zellikler bir stil oluturmazlar. Bunlarn tmn bir birletirecek bir ortak dnce gereklidir. Bu dnce iki yzyl boyunca kendini belirledi. te XI. XIII. Yzyllar bugn Roman stili dediimiz dnemin ad oldu.( Conti, 1985). Roman sanat karma toplum ve dinlerin geleneklerinden oluuyordu. Roman toplumu ya da sanat yalnz Yunan mirasndan deil Etrsk ,Msr ve yakn dou mirasndan da oluur.( Janson ve Janson, 1966). ..kavimlerin gleri sonucunda Avrupann tam bir inklaptan mteessir olduu Hristiyanlk an ikinci yarsndaki karanlk asrlarndan ahit olarak almak istiyorum: O zamanlar Gotlar, Asyallar ve Islavlar Hellasa o kadar ok nfuz etmilerdi ki, sanat tetkikleri ile uraanlar bu sebepten Hellasta bulunmaktan ziyade Mslman yakn douda olduklar sansn uyandracak hayret verici kalntlar karsnda kalmlard. (Strzygowski, 1975) Nitekim baka hibir dnemde, Avrupa sanat, Roman sanatnn dorua ulat zamanki kadar, Dou sanat lklerine bunca yaklamamtr. (Gombrich, 19 80). Romantizm de temelde ortaa sanatna bir yknmedir ve Roman sanatyla ilgilidir. Modern sanatla beraber Art Nouveau ve Art and Craft hareketlerinin hz kazanmas ile ortaaa ve Gotik-Roman sanatlara bir eilim grlr. Bu balamda Avrupann bu alt yaps modern sanat iin byk nem tamaktadr. Norman fethinden sonra (11.yy.) bir yzyldan fazla devam eden uslup ngilterede Norman Avrupada ise Roman adn alr(Gombrich,1980) . Norman kelimesi kuzeyden gelen adamn ksaltmasdr ( Dictionary Britannica, 2004). Dounun

51

kavimler g ile Avrupa ilerine girmesi Avrupal tarafndan kuzey g olarak telafuz edilmektedir (Deuignes,1923). Hayvan slubu pek ok uygulamal sanat dal gibi illstrasyon yani kitap

resimlemede de kullanlmtr. zellikle MS.300-1300de tm Avrupaya yaylan slup roman sanat iinde yaylr , el yazmalarnn resimlemesinde tuhaf hayvan figrleri devreye girmiir (Mederos,1963).zellikle ortaa ncil sslemelerinde yer almtr Calkins, (1983) aada grlen ikonografik emadan bahseder.

ekil 33 Viking istilasdan nce ve sonra olmak zere 8.yy sonlar ve 12 yy arasnda tartmal tarihler verilen Kells kitabnn rlandada yazld sanlyor. Bu kitapta benzer bir ema grnyor.

ekil 34 Kells Kitab , 9-12. Yy, rlanda 52

Kken blmnde Talas vadisindeki bir yazttan aslan ve kut kor (korkut) yazsndan sz edildi ilerde ikonografi blmnde ift bal kartal, komoynuz yan ve canavar ldrme temalar ad altnda kartal- kz -aslan balants grlebilir ve anlamlar hakknda fikir edinilebilir. Bu Orta Asyadan beri gelen bir ikonografidir.

ekil 35 NoinUla buluntularndan Hermitage Mzesi

Ulan Batur M.. 1.yy ipek zerine nak

ekil 36 Bronz ayna erken kelt dnemi m.s.1000 ngiltere

53

Strzygowski (1975)ye gre geometrik helezonlar eski Trk sanatnn birincil iaretidir.

ekil 37 Esik kurganndan sakalara ait erkek elbise ss (altn) Kazakistan M..4.5.yy (hayvan uslubu)

ekil 38 Lavardin, Fransa x. Yy.Kuyruu komoynuz yanl

ekil 39 spanya Burgosda fresko 1200den sonra ekil 39daki spanya Burgosda aslan, sluplatrmalar hayvan slu bundaki gibi, kuyruu rumi benzeri sonlanm ve kenar sslerindeki balklar da nerede ise rumilemi. Pazrktaki geyikli rnekteki gibi yz ndeki byklar la insan andryor.

54

ekil 40

ekil 41 Kaslardaki stilize hareketlerin karlatrmas

ekil 42 Saint John de Marne Fransa 12.yy.

ekil43 Nagy-SzentMiklos Kuzey Romanya altn vazo 5.yy (ayrnt)

ekil 44 Saint-Hilaire de Mele 12.yy Fransa

ekil 45 Cizre Ulu Cami kap tokma Seluklu

55

ekil 46 Nagy-Szent-Miklos Kuzey Romanya hazinesinden altn vazo (Hun) 5.yy.

ekil 47 ngiltereye Norman istilasn anlatan Bayeux hals (ayrnt) ,11.yy

ekil 48 Nagy-Szent-Miklos hazinesindeki vazodan

ekil 49 Bayeux halsndan ayrnt

56

ekil 50 Altay toplumuna ait ss eyas hayvan uslubu M..5.yy

ekil 51 St Jacques-des-Gurets 12.yy.Fransa

ekil 52 St Jacques-des-Gurets freski le Altay eyas karlatrma

57

ekil 53 Resim Pazrk kurgan kanatl gagal aslan motifi, semer zerinde aplike M.. 5.yy, grifon da keisi mcadelesi

ekil 54 Nagy-Szent-Miklos Kuzey Romanya altn vazo (Hun) M.. 5.yy.,Aslan da keisi mcadelesi

ekil 56 Bizans dnemi Balkanlar yada Yunanistan grifon (kanatl gagal aslan) 12501300

ekil 55 Montovoloda kilise stunundan talya M.S. 363 Etrsk tapna X-x. yyda yenilenmitir.

Strzygowskiye (1975) gre aslan vcutlu ku kafal ve kanatl bu mitolojik hayvan dou Trklerine ait telakki edilebilen bir grubun kesin ikinci alametidir.

58

ekil 57 Aulnay-de-Saintonge, Fransa

ekil 58 Minusinsk , Yenisey Kltr, Hakasya Blgesi

Gs ve bacaklarda tekrarlanan geometrik helezonik hareketler hayvan uslubunun belirleyici niteliklerindendir.

59

ekil 59 Sainte Radegonde Fransa 12.yy.

ekil 60 bitkisel gemelerle sarl hayvanlar 17.yy. topkap saray.

Bitkisel gemelere Strzygowski (1975) Trkesk adn nermektedir.

60

ekil 61 M..3.yy Ara Della Regina

Tapna Tarquinia, talya,

ekil 62 Kanatl At, skit

ekil 63 M..3.yy
Ara Della Regina Tapna Tarquinia, talya, ayrnt

ekil 64 Pazrk halsnda kuyruu bal at M.. 5.y

61

ekil 65 lebouchard,France ,x-x.yy.

ekil 66 Noin ula ift bal kartal

M..1.yy M.S.1.yy..

ekil 68 ift bal kartall Seluklu ii srmal kuma. XIII.yy. 9 kahraman hals

ekil 67 Gney Hollanda 15.yy.ba

62

ekil 69 Seluklu taba 13.yy ilk yars

ekil 70 Chauvigny, Fransa simetrik sfenks ( insan bal kanatl aslanlar).

ekil 71 X. Yy. Seluk dnemi vazodan ayrnt simetrik sfenksler 63

ekil 72 x- x. Yy. Seluklu taba Bitkisel ve geometrik helezonlarn oluturduu gemeler Altay yurdundan beri Trklerde mevcuttu. Hayvan uslubunu takip eden ve hayvansal biimlerden bitkisel motiflere dnen Rumiler bu gemelerde yer alr ( Rumilerin ilk rnekleri iin Bkz. ekil 109 Pazrk mumyasnda dvme). Ortaada Avrupa lkelerinde zelikle el yazmas eserlerde ska kullanlanlan bir teknik bitkisel gemelerdir yine bunlarda da rumi ekilleri vardr. Benzer tr geometrik helezonlarla kelt ve Noin- ula buluntularnn karlatrmasnda da verilmiti.

ekil 73 Montovoloda kilise

stunundan M.. 5.yy.

ekil 74 Kafkas adige motifi

64

ekil 75 Kazakistandan kopuz alan ocuk

ekil 76 M.. 6.yy Etrsk dnemi, talya Menead Antefix,

ekil 77 Lavardin Fransa 12.yy.

kinci Kavimler g sonrasna ait Yunanistan, Fransa, talya ve ngilteredeki bu rneklerde Alem zek- Komoynuz yan aka grnmektedir. Dikkat eken bir nokta Yunanistan/Bulgaristan ve talyadaki rneklerde Trklerdeki damgalama geleneine uygun olarak hayvanlarn baldr ve kuyruk ksmnda(Glensoy,1989) bu yann ilenmi olmasdr.-Zaten Strzygowskiye gre (1975) aslan vcutlu ku

65

kafal ve kanatl bu mitolojik hayvan dou Trklerine ait telakki edilebilen bir grubun kesin alametidir.Dikkat eken bir nokta talyadaki Etrsk eserlerinin Fransa ve spanyadakilerden ok daha eski tarihlere M.. 6. yy gibi tarihlenmesidir eer bu tarihlendirme doru ise buradaki eserlerin ne birinci kavimler g (350) ile ne de ikinci kavimler g(11-12.yy)ile bir ilgisi vardr. Fakat bunlar Avrupalda sayamayz bunun nedeni Romay kuran Etrsklerin yabanc olmasdr. Kleiner (2008), Bugn ou insan Etrsklerin Grek olmadn sylyor , Etrsk sanatnn nemi ve orijini hakknda tartmaya gerek yokturder fakat bu konu bizim iin nemlidir zira hem gagal kanatl aslann dou Trklerinin alameti saylmas (Strzygowski,1975) hem komoynuz yannn bu eserlerde bulunmas ile, bu medeniyetin eserlerinin hayvan slubu etkisi asndan nemi byktr. Etrsklerin Trkl ile ilgili almalar oktur.(Ayda 1992; Karatay,2003; Tas,1999; Durmu,1993; Mutlu, 2008;

Bonfante,1990 gibi). Hayvan slubunda olup, baldrda tamga bulunan bir rnei Hindistanda 9.yyda da bulduk. Bu tamgalama esprisininde hayvan slubundaki sreklilii nemli ip ucudur. Toscan isminin kola ve toslama eylemi ile ilikisi de olasdr. Fransadaki mimari ayrntda alem yan Etrsk ve Kazakistandaki rneine benzer ekilde ulanarak uygulanmtr. Normanlarn ngiltereyi istilasn anlatan Bayeux halsnda (ayrnt) ,11.yy) ise Trklerdeki zencerek tekniine uygun olarak iki aa birbirine dolanm ekildedir ve dallar komoynuz yanldr. Kelt sanatnda da rastlanan Arabesk de denen bu teknie Strzygowski (1975) nermektedir. Ayn benzerlik kule mimarisinde de grlr. lk olarak 1940 ylnda John F.Baddeley dikkat ektii gibi Kafkasyann Daryal boaz evresinde ve dalk ngu-een topraklarnda yzlercesi bulunan kule mimarisi rneklerine, bu lkenin binlerce kilometre uzandaki rlanda adasnda da benzer ekillerde tesadf edilmektedir. Avrupal akademisyenler bunlara Kelt eseri demektedir. (Yldr,2005). Keltlerde de gnein dnya ile ilikisi zerine drt byk bayram vardr(iki gndnm, iki mevsim dnm (ekinoks: gz ve bahar balangc) (Rosenberg, 2000). Trkesk ismini

66

Avrupada dou etkisinin bir nedeni de ortaada slam yayldr.(ekil4 ) ve Roman sanatn bir dnemini de iine almaktadr.

ekil 78 slam yayl 750 slamn spanyaya 750 de girmesi (Cordobada Endls krall)( Axis 2000 Byk Ansiklopedi) ve burada byk bir kltr miras brakmas (3) (k.4), Osmanlnn 1683 itibariyle Balkanlar geip Viyanaya kadar ulamas (k. 5) sanatnn nemli izlerini brakmtr. Avrupal bu dnemde douyu ve sanatn slam emsiyesinde tanma olana buldu.

ekil 79 Osmanl haritas 1299 -1683 Step sanatnn en gzel rneklerini veren Trkler, k itibariyle uzak dou

lkeleriyle, Budist manist etkilerle bir kltr-sanat kkenine sahipti . Anadoluda ve Arap yarmadasndaki egemenlikleriyle, bu toplumlarla da zenginlemi bir sanatsal

67

birikimi ilerinde barndryordu. slam Viyanadan Hindistana kadar yayan Trkler sayesinde slam sanat diye anlan nemli bir dnem yaanmtr. Burada akland rneklerden de anlalaca zere bu sanat esasen hayvan slubu ve ondan gelien bezemelere borludur. son derece beenilmitir. Roux(2001)a gre hayvanlar aras sava temas Trklerin nclnde, aslnda bet imleme dman olan slam dnyasnda

ekil 80 spanya slam Sanat M.S. 968 spanya Cordoba yaknlar Madinat al-Zahra

68

ekil 81 Msr Kahire Ahap panel slam sanat 11. yy. ekil 82 11-12.yy. Msr slam Sanat

ekil 83 Thalpan ky kaya kazma, Indus Vadisi.Pakistan, M.s. 14,15.yy

69

ekil 84 Hindistan,9.yy., Pratihara Periodu, baldrda komoynuz tamgas

ekil 85 17. 18. Yy. Dou Tibet ya da in (eyer)

2.1.4. Modern Sanatta Etkileimler Hal seferleri, Osmanl mparatorluu ile Venedik Cumhuriyeti nin ilikileri, ngilterenin Hindistana yerlemesi, Fransann dou Akdenizdeki ticari limanlar kullanmas dou- bat ilikilerini daha da arttrd. Fransann 1789da Kuzey Afrikada ikinci kez koloni kurduu, Akdenizde varlnn 1815de balad, 1847 de Cezayirde bir koloni kurduu biliniyor. (Junior Lauross,1991) 14 .yy. dan beri sregelen 19. yy dan itibaren hz kazanan arkiyatlkla sanatta Modernizm servenini paraleldir. Sz geen dnemlerde dou ve sanat daha iyi tetkik edilmi;

70

dounun bu st kltr rnleri, Avrupann bnyesine katlmtr.

rn olmaktan ok bir hammadde olarak ; Sanat tarihi 19. yy.dan itibaren bu

hammaddelerin nasl ilendiine tank olur. Modern sanatn balangc olarak adlandrdmz bu dnem ister Romantizmle balatlsn ister ise Empresyonizmle, ya da Ekspresyonizmle bu etki gz ard edilemez. Dou ve bat ok eski zamanlardan beri haberleme gl ne olursa olsun birbiriyle olan balantlarn srdrd. Batda Roma imparatorluunun dnden sonra Hristiyan dnyas kendine dnd ve douyla balants zayflad. Yinede dou hal seferlerine ramen Bizans imparatorluunda yayld. Daha sonralar Modern Avrupann ekonomik geliimiyle iletiim yinelendi ve ivme kazand.lk ilgi eken dou sanatnn yeni ve egzotik (ilgin,yabanc, ekici) niteliiydi. Avrupa muhtemelen daha sonradan kesilmi olan kendi sanatsal yenilenme kaynan bulmutu. (Wilhelm,1969). Douya Avrupa katks szn etmeyecek derecede nemsiz (Wilhelm,1969) iken Avrupa corafi keiflerle birlikte byk lde dou sanatnn etkisine girmitir. Bu etkileim ilerde Rokoko sonrasnda Modernizm ile Art Nouveau ve Art and Craft hareketlerinin oluumunu hazrlayacaktr. Etkileimler olsa da Roman sanattan sonra Avrupa sanatnda slubun sreklilii anlamnda bir sre yaanmamtr. Asl etkilenme sreci modern sanatla balar. Romantizm dnemi sanatlarndan

Delacroixin, Ovid skitler Arasnda eserini saymazsak, Arap atlnn aslana saldr hayvan slubu ikonografisindeki aslan at mcadelesini anmsatmaktadr.

ekil 86 Delacroix, 19.yyn ortalar 71

Yine aslann keiyi yemesi hayvan mcadele sahnelerinin bir yorumu saylabilir. Buna benzer aslann tavan yemek zere olduu bir sahnesi de vardr. Fakat ona aslnda romantik diyemeyiz devrim yanlsdr, romantiklerin tersine roman temalar devrim lehine kullanm, melez bir resim yapan oryantalist sayabiliriz onu. Yani dounun simgelerini dounun aleyhine kullanmtr. Romantikler de roman temalardan esinlense de biim olarak hayvan slubuna pek yaklamamlardr animalia denilen Antoine Louis Baryenin nclk ettii akm mutlaka hayvan slubu etkisindedir ama onun ikonografisini ve temalarn gereki bir anlayla yanstr. Bu romantik dnem akm hayvan figrl roman heykellerine yknr.

ekil 87 Antoine Louis Barye 1796-1875, Aslann ata saldr

Art Nouveau, Sanat ve El Sanatlar hareketleri (19-20.yy) herhalde sanatta ilevsellii ve baz William Morrisn 1860 sonras ierinde de grdmz zere

72

gemeler, mutlaka kelt sanatnn etkilerini dolaysyla hayvan slubunun etkilerini tamaktadr. Yine Klimtin baz ilerini de bu kapsamda deerlendirebiliz. Romantizm hareketlerinin Neo Klasik akmla baltalanmas gibi daha nceden de rnein Rnesans dneminde ya da daha sonra Fransz ihtilali srasnda Etrsk gibi eski uygarlklara ait yabanc barbar grlen kltr ve sanatn imhas(Wells,1927) nedeniyle slubun sreklilii kesintiye uramtr. Yine de mesela arta kalan Etrsk heykelleri ya da el yazmalar, davurumculuu byk oranda etkilemitir. Mnihde 1911-1914 yllarnda Wassily Kandinsky , Franz Marc, nderliinde Der Blaue Reiter (The Blue Rider) Mavi atl adl bir grup kuruldu. Sonradan August Macke, Gabriele Munter, Alexei Jawlensky, Paul Klee ve Heinrich Campendonk gibi sanatlarda gruba dahil oldu. Almanyada da (latene) keltlere ait uygarln izleri olduu biliniyor. Keltler ise orta asya ile ilikilidir. (Strzygowski, 1975) Sanatnda dil gibi atllar yoluyla steplerden yaylm olabilecei sylenmiti. Buradaki mavi atl deyimi ve pek ok resminde tekrarlad atl imgesi-bu ynde bir gnderme olmaldr. Kandinski iin ilerde Rus, ama yeterince Rus deildenecektir. Atalar gney Sibiryadandr. Dedesinin atalar Mool prensliinde domutur ve srlmtr ( Anette and Luc Vezin, 1992). Grubun yllna baklrsa bu akn hareketiyle konunun ilgisi olabilecei anlalr. Bu yllkta ortaa bitiminden Empresyonizm sonras dneme kadar Avrupaya ait hibir esere yer verilmemitir ( Lynton, 1982). 1807'de resim sanatnn mzie destek olan herkesin benimsedii yerlemi bir temel kuramdan yoksun olduunu sylemiti. Bu ilke, ylln genel eilimini yanstyordu. Sanat akademileri, ondokuzuncu yzyldaki korkusuz aratrmalara girien sanatlarn ilgilerini kestikleri bilgi ve inanlan savunuyorlard. Bu durum nasl bir k yolu brakyordu? Der Blaue Reiter adl ylln st kapal bir biimde ne srdne gre, bu sorunun yant her trl sanat biimlerinin gzden geirilmesi ve sanat sanat yapan ve kalc olan niteliklerin saptanmas ve sanatn geici, snrl ilevinin anlalmas ile ortaya kabilirdi. Bu ylln sayfalarn kartranlar en ok artan ey de, onlann daha nce sanat olarak dnmedikleri pek ok rnein kitapta yer almasyd. Kitaptaki resimlerin ellisi, ou dinsel konularda cam stne yaplm Bavyera resimleriyle dinsel ve dind Rus basklarndan oluan Avrupa halk sanatnn rnekleriydi. Birok sayfalarda da ocuk desenleri yer alyordu. Bunun dnda gemiin sanat, Gauguin in "boyal tahta kabartma bir parasnn yanna konan ok eski bir bronz kabartma, bir Bizans mozaii, birka ortaa Alman ve Fransz paras, Drer dnemi bir Alman sanats olan Baldung Grien'in bir tahta kalb ve El Greco'nun bir tablosu ile temsil ediliyordu. Elliden fazla resimle de Empresyonizm sonras modern sanatn bir dkm yaplyordu. Bunlann arasnda yeterli 73

sayda Kandinsky, Marc ve arkadalarnn yaptlaryla birlikte yeni Fransz sanatndan birok rnek (Matisse,Picasso, Delaunay vb.), Almanya'dan (Kirchner,Heckel, Nolde ve bakalar) ve Rusya'dan seilmi yaptlar vard. Ayrca yeryzndeki eitli ilkel topluluklarn yaptklar mask, insan ve baka nesnelerin de on alt resmi vard ( Lynton, 1982). Bu yllkla sanatn ortak deerleri kltrler aras bir szgeten geirilerek gerek genelgeer ltlerinin neler olabilecei belirlenmeye allmtr. 20. yy sanatlarndan sadece Trk-slam eserlerinden esinlenen Escherde bariz bir etki buluruz. Maurits Cornelis Escher,17 Haziran 1898de Hollandann kuzey blmnde Frieslandn bakenti Leeuwardende dodu. 27 Mart 1972de Hollanda, Larende ld. Fransa, talya, svire ve spanyaya seyahatler yapm Cordobadaki La Mezquite camiinden ve Alhamradaki Moorish mozaiklerinden ayrntl kopyalar almtr(Locher, 1971). lk rnekleri hayvan slubunda da bulunan ve Trk ssleme sanatlarnda devam eden fonsuzluk esprisini balamnda hayvan slubuyla hayvan figrleri ile kullanmtr. Tek figrn birim alnarak Escherin ileri, hayvanlar sluplatrma, tekil birimlerden tmele gitme, geme ler rtmektedir. oaltlmasyla oluturduu kompozisyonlar, birden ok figrn birim alnarak oaltlmasyla oluturduu dzenlemeleri, gereklik yanlsamasna gnderme yapan tekilden tmele dzenlemeleri ve gemeli kompozisyonlar olmak zere drt eit kompozisyon tarz gze arpmaktadr.

ekil 88 Escher ekil 89 Altay Altay buluntusunda ve Escherin bir iinde fonsuzluk esprisi

74

ekil 90 Escherde gemeler,1969 Gnmz sanat pek ok farkl ynelim ve etkileimle deiik tarzlar

barndrmaktadr. Takibi zor olduu gibi sonulanmam bir sre olmas nedeniyle temkinli yaklatmz bir alan olmakla beraber daha ok incelediimiz ada Trk sanatlarn Sanat eletirisi boyutunda ele aldk. Bununla birlikte Gnmzde Osmanl - Trk kltr ve sanatn aratrmasyla

tannan Adolf Born (1930-)bir rnektir. Basklarnda resimden ok karikatre yakn ek sanat, garip bir kiisel yabanlk, ilkellik ve naiflikle hayvan slubu figrlerini batan yorumlamtr. Bazen bunlar Padiah figrleri gibi Trk ve Osmanldan kesitlerle absrd (sama) bir ekilde birletirmitir.

ekil 91 Adolf Born (1930-) Brotherly Relations 1993, 56x45 cm

75

Gnmz sanatlarndan gelenekten ve halk sanatndan yola kan sanatlarda hayvan slubunun etkileri grlebilecektir. rnein 1975 doumlu Alaskal Juneau Didrickson bunlardan biridir. Kuzey Bat Alaskann yerli sanat zerinde zellikle Bering boazndan gelen piutek yerlilerinin di oymalarnda Hayvan slubu etkisi (Jettmar,1967) aklanmt. piutaktaki Yine deinildii gibi skit -Sibirya hayvan yontular buna iyi bir rnektir. Genellikle kemikten olan bu nesneler deniz aygr diinden yaplmaktadr. Buna edilmitir.(Clark , ek olarak demirden nesnelerde kullanma devam ileri hayvan slubu etkisinde 1969).Didricksonun

saylamaz(oruhlu,2010,szl grme) bununla birlikte hem alaska sanatndaki hayvan slubu etkisi ve ortak ikonografi hem de mesneyi paralama bir figrn iinde baka figr ve figrden ayrntlar girme zellikleri ile etkileim olgusu iinde deerlendirilmi ; kolektif hafza ve yaratcln ve bu eski gelenein bir izdm saylmtr. 1975 yl doumlu Jno Didrickson, Juneau, Alaskada dodu. Kendisi, kltrnn anaerkil yaps nedeniyle Luknaxadi (Kuzgun-Koho Somonu) klanndan olan annesi dolaysyla Tlingit kabilesindendir. Babas da yine Tlingit kabilesine ait Deisheetan (Kuzgun-Kunduz) klanndandr. Jnonun yerli sanatna ilgisi ok erken yalarda balam, halasnn ve dier oyma ustalarnn almalarn izleyerek kendi kendini gelitirmitir. Eski desenleri alarak zgn almalarnda geleneksele bal kalma abas iindedir. Jno Didrickson, 2001 ylndan bu yana Trkiyede yaamaktadr.Huna Kuzgun Paravan gnmze kadar ulaabilmi en eski ve en iyi Tlingit sanat rneklerinden biridir. Bu izim, hangi sanat tarafndan yapld bilinmeyen 4 Huna Kuzgunundan birinin Jno Didrickson tarafndan yaplm kopyasdr. (http://www.jnodidrickson.com/tr/biyografi).

ekil 92 Jno Didrickson,Huna Kuzgun Paravan, 2009

76

Yine son dnemlerde ortaya kan youn bir ynelim de Gney Kore, in ve Japonyann animasyon ve bilgisayar oyunlar sektrnde ne kmas ile izgi film sahasnda yaanmtr. Japonlarn Mangalar hayvan slubunu yanstmaktadr. Aslnda animasyon dnyasndan bildiimiz Mangalar, resimli rulo geleneidir. Siyahkalemle kout gibi grnen bu hayvan figrl rulolarn tam balangc kestirilememektir. 12. yzyldan itibaren Budist rahiplerin oluturduu hayvan rulolarna dayandrlr (Brenner, 2007). Eski birikimlere ve kltrlerine sahip ktklarndan slubun etkisini youn olarak hissettirdikleri canlandrmalarn buluyoruz. Bugn de bu manga gelenei devam etmektedir. Avrupada durum byleyken Trk sanatnda nasldr?

2.1.5. Geleneksel Trk Sanatlar ve Hayvan slubu Trk resminin kkenleri hayvan slubunda aranmal ve klasii de erken slam dneminde filizlenip Seluklu dneminde olgunlaan bir gelenekte sorgulanmaldr. Mumyalar, dokumalar, kee-deri aplikeler, at koum takmlar, el yazmalar, stukolar, seramikler, kalem ileri, rlyefler ya da metal objelerin zerindeki betimleme ve naklar bu gelenee tanklk eder. Hayvan figrlerinden sluplaan stilize hareketlerle oluan, Anadolu Seluklularna it hafen Anadolu anlamnda rumi denilen(Ersoy,1988) -ilk rnekleri Pazrk mumyalarndadr(Kodaman,2004b), bitkisel motiflerle benzeip kaynaan bezemeler, nadiren insan biimli ounca havyan biimli figrler, Strzygowski'nin (1975) Trkesk ismini nerdii; yanl olarak Arabesk denen gemeler , esasen iirdeki nakarat gibi sevilen enin tekrarndan oluan hayvann trnak, gaga gibi bir parasndan treyen ; hayvan slubundan dnmn bir Lenino kurgan buluntusu zerinde gsterdiimiz(Kodaman,2004b), nverin eri hatlarna bakarak isimlendirdii mnhaniler(Akar ve Keskiner, 1978 ) gelenein ayrt edici zellikleridir. Bilici (1983)ye gre Anadoludaki hayvan figrlerini ran Sasani evresi, Anadolunun yerleik kltrleri ve Orta Asya Hayvan slubu gibi kaynaa balamak doru gibidir. Burada Orta Asya kayna baskn rnekler zerinde duracaz.

77

M. . III. Yzylda Part/Saka kuvvetleri Arsakn kumandasnda, rana girerek, Pers hakimiyetini datp yeni bir hkmdarlk kurarlar. M. . 141 tarihinde Romallar bozguna uratarak, Bat ran, Gney Kafkasya ve Dou Anadolu blgelerine hakim olurlar. Horenli Movses, ite bu devri Ermeni tarihi gibi rivayetlerle anlatmtr. Gumilev (2003) Arsakl hanedannn (ranl deil) Turanl olduunun yazar. Yine Gumilev (2003) Trkistanda ortaya kp rana ve Gney Kafkasyadan Dicle ve Frat evresine kadar yaylan Partlar (Sakalar)n Turanl Tatar/Trk olduklarn yazd(etinkaya,2005). Bu dnem (M. . 250-M. . 226), blgede Arsakllar dnemidir. Bu slle, Z. V. Togann (1981) kaydna gre, bugnk Trkmenistanda, eskiden Ceyhun Nehrinin Hazar Denizine dkld blgede Ogurca yanndaki Sarkam havalisinde yaayan Dahae (yahut Dae)ler Aparn/Parn kabilesinden gelmilerdir. Krzolu(1953), bunlarn Taka/Teke Trkmenleri olduunu syler(etinkaya,2005). 311-772 arasnda 460 yl boyunca Sasanl ve Arap slam anda da sahip olageldikleri rak Arpaay Boylar ve Ararunik (Kazman Deresi) sancaklarnda V.VII. yy.lar boyunca Kamsarakanl Beylerinin Grigoryen (Dede-Korkut) mezhebine bal kalarak yaptrdklar basilka kilise ve manastralar ok deerli ve "Trk adr biiminde knbetli"mimarlk eserleridir. Arpaay sanda 622'den kalma Ani saray kilisesi ve daha eski i kale saray Digor, Bagaran, Pekran, Miran, Erevan ve Aat kiliseleri, Arpaay solunda Ertik, Mastara Limbatavank Ererk (Basilika ve Kilise) ve Talin kiliseleri gibi. (Krzolu,1953,etinkaya,2005).

Orta Asya Hayvan slubunun Anadoludaki yansmalar ile direk ilgili bu konu, skit-Ermeni-Trk balantsn da aklamaktadr. Birazdan grlecei gibi gnmzde salam kalan kiliselerden bazlar hayvan slubunda mimari sslemeler tamaktadr. lerde canavar ldrme temas iinde Aziz Kirkor, Aziz George ve Dede Korkut balantsn da atk. 7.yydan kalma eserler maalesef haraptr. Salam eserlerden Parlak(2007) Erzurumdaki Tortum Hahuli (10. yy.), vank (10.yy.); Artvindeki Yusufeli han (9.yy balar)kiliseleri, shak Paa saray gibi yaplardaki hayvan slubunun orta Asya balantsn fotoraflarla gstermiti. Bu kiliselerden vank Kilisesinin mimar kl Grigor Usta'dr, Yusufeli Kilisenin ad ise ilk olarak, 951 tarihli Grigor Khandzann Yaam adl elyazmasnda geer. Bu kiliselerde Gney Dou Anadoludaki Mor Circs kiliseleri gibi Aziz Kirkor -Aziz George ile balantldr.

78

ekil 93 Hahuli ve vank kiliselerinden Avrasya Hayvan slubunda ilenmi kabartmalar (Parlak, 2007). Strzygowskiye gre (1975) aslan vcutlu ku kafal ve kanatl bu mitolojik hayvan dou Trklerine ait telakki edilebilen bir grubun kesin alametidir.

ekil 94 Tortum Hahuli (10. yy.) kabartmas ile OrtaAsyadaki kanatl gagal aslanlarn karlatrlmas(Parlak,2007). 79

Anadoluda buluyoruz.

dier

erken

rneklerini

Beylikler

dnemi

eserlerinde

gzlemleyebildiimiz hayvan slubunun zelliklerini, mimaride ta eserler zerinde Bunlardan en nemlileri Seluklu ehirleri olan Sivas, Kayseri, Tokattakilerdir. Alsan (2005)bu konuda gzel bir alma yapmtr. Tm Anadoluda hayvan figrlerinin izlerini srmtr. slubun izlerini bulabildiimiz Sivas Divrii ve Gkmedrese evrensel lekte birer ahaserdir. rei byk tekkesinde ise skit hayvan slubunun izini bir geyik figr ile gsteren Mlayimin (1984)almas nemlidir . Osmanlnn sonlarna kadar azalarak srse de hayvan slubunun izleri grlebilir. rnein 1833 tarihli Edirne Meri kprs zerinde Boaltma gzlerinde karlkl ejder figrleri Selyaranlar gen ekildedir. Menba tarafnda Edirne ynndeki birinci boaltma gznn kemerinin zerinde kemere sarlm kabartma eklinde karlkl ejder figrleri sol tarafnda ayn iinde alt keli yldz kabartmas ve 12 hayvanl takvim bulunmaktadr(Kylolu,2009,s.g.).

ekil 95 Sivas Gkmedrese, 1271

80

Necefoluna (2003) gre yabanclar ve istilaclar tarafndan getirilen kltr ve sanat yabanc kana benzer ve yeni organizmada gelimez. Bunun gib i bir kltre ait olan ve onun z mal olan sanatsal zellik zamanla silinse de bir mddet sreklilik gstermesi beklenir. Sahip klp beslenmedii zaman onun da kaybedilecei aikardr. slubun aynen sreklilii ise mmkn deildir. Dnmlerle Gele neksel Trk sanatnda izlerini srdrm, Minyatrden halk resmine, dokumalardan metal iiliine, ta kabartmalara, inilere, kalem ilerine kadar yansmtr. Bu bazen slubun daha ok ikonografisiyle ilgili bir sreklilikken bazen biim olarak ok yakn iler de km bazen ise sluba ait nitelikler rumi mnhani komoynuz gibi motiflerde yaamtr. Osmanl minyatrnde amanistik ikonografiye ve gelere pek itibar edilmemi gibi grnyor. Saray minyatrleri sosyal konu ve olgularla slam dini ile ilg ili ikonografiye kaym gibi. Oysaki randa Bahtiunun mehur Mena -fiul Hayvan (1295)adl eserinde hayvan slubunu andran bir ema ile hayvan figrleri yer almaktadr. Timur dnemi Hacuy-i Kirmani Divannda ejder ldrme temalar vardr. Yine Ltf- Abdullah, Kazvininin Acaib-l Mahlukat adl eserini resimlemitir (1575) . Timur devrinden Emir Hsrev Dihlavinin Hat Bihit adl eserinden 1496 tarihli bir minyatrde bir krali av sahnesinin lgin olan husus, insan-hayvan mcadelesindeki simgeselliin resmin orta kesiminde hayvan-hayvan mcadele sahnesinde tekrar edilmesidir. Burada pars tr bir yrtc hayvan bir da keisine saldryor .(oruhlu, 2003). Aksel(1960) Halk resmi ile minyatr ayrmtr. Akselin (1960) rneklerini verdii halk resminde de rnein Davetnamede hayvan slubunun izlerini buluruz . Gnmzde de ressam Can Gknil bu eski halk resimlerinden esilenen bazen oradan kesit alan kompozisyonlar oluturmutur. oruhlu baz Osmanl minyatrler indeki sava ve avlanma sahneleri ile Orta asya Trk tasvir sanatndaki mcadele sahneleri arasndaki ilikileri gstermitir. Osmanl minyatrlerinde bilhassa av sahnelerinde av simgecilii, ikinci planda(yani insanhayvan mcadelesine bal olarak) iki hayvann mcadelesi eklinde anlatlyor. Burada da yenen gl veya yrtc olandr ve tamamiyle hayvan mcadele sahnelerinin sembolizmini iaret eder. (oruhlu, 2003).

81

Elimize ulaan eski minyatr rnekleri arasnda 15.yyn balarna tarihlenen fakat daha da eski olabilecek Muhammet Siyahkalem adl bir ustaya atfedilen iler konumuz asndan nemlidir. Bu rnekler gerek hayvanlardaki sluplatrmalarn benzerliinden gerek ise insan figrlerinin hayvanla kaynaan zelliklerinden hayvan slubu ile ilikili grnmektedir. zel (2006)e gre Muhammet Siyahkalemi hayvan slubu ile minyatr arasnda belki de bir gei dnemi sayabiliriz. Siyahkalem Rulolar Yavuz Sultan Selimin ran seferinden 1514te getirilmi. Herhalde ran Seluklularna ait daha eski rnekler. pirolunun skit sanatyla hakl olarak karlatrd(2004) ve hayvan slubuyla benzerlikler gsteren Siyahkalemin minyatrlerindeki cin tasvirlerinin de, Rudenkonun (1958) bir makalesinde gsterdii gibi kuyruklarn hayvan balaryla sonlanma espirisi kullanlmtr. Burada Orta Asyadan benzer bir rnekle karlatrmaya gittik.

ekil 96 Muhammet Siyahkalem 14-15.yy.

ekil 97 Kostandinsk Kurgan

82

ini ve kalemilerinde zellikle 14. yya kadar gzlenen rneklerde rumi ve mnhani gelere sklkla rastlanmaktadr. Bundan sonraki gelerin daha ok bitkisel kaynakl olduu ve hatayi pen, hayat aac gibi biimlere ynelindii grnyor. Gnmze kadar gelen rneklerdeki gemeler hep hayvan slubunun getirdii bir gelenek olmaldr. 17. yyda Topkap sarayndaki bir ini de bile bitkisel gemelerle sarl hayvanlara rastlayabiliyoruz bu hayvanlar daha gereki betimlense de yer yer ssleme ve soyutlama zelliklerinde eski gelenein izlerini grmek mmkn.

ekil 98 Kubad Abad 13.yy ini(Ark,2000)

ekil 99 Resim znik inisinden Desen 1550-1600

83

Trk glge oyunu Karagz , eklektik bir sanat biimidir. yle ki hem seyirlik bir oyun, hem kukla tiyatrosu, hem mzik dinletisi hem de bir resim sergisidir. Bu oyunda kullanlan grsel malzeme dikkat ekicidir. Hayvan slubu asndan da anlamldr. Bilhassa oyun balamadan nce, izleyiciyi beklerken oyalamak iin kullanlan, gstermelik denilen sahne, pek ok karmak hayvan kompozisyonunu iermektedir. Yine hayvan insan karm, hayvan- hayvan karm pek ok karakter ve bunlardaki sluplatrma biimleri, hayvan slubu ile ilgili gibidir.

ekil 100 Cazular Oyununda Hacivat, Karagz'n Olu ve Cin Boydaa gre (1994) slam yazsnn ulat seviye gerekte onun piktografik zelliklerinden gelmektedir. Trk-slam yazsnda hayvan figrl kaligrafiler vardr. Ssleme geleri ile hatn, sluplam hayvan figr olarak dzenlendii rnekler zellikle Seluklu sanatnda gzlenebilir.

ekil 101 17.yy. Seluklu eseri Berlin slam Sanatlar Mzesi

84

Hayvan slubuyla ilikili olarak geleneksel Trk sanatlarnda en eski rneklerde zellikle kee aplike ilerde eri kesim tekniine daha uygun rnekler mevcuttur. Teknik buna olanak salar fakat dokumaya direk uygulanan desenlerde geometrikleme kanlmazdr. Gnmzde halen uygulanan kilim hal ileme vs. rneklerde bu gelenein izlerine rastlamak mmkndr en azndan hayvanlarn ikonografik kullanm boyutunda eskiyle bir ba sz konusu olmaldr. Zaten pek ok figrn eski rneklerden beri tekrarland grlmekte. Parlar (2007) Anadoluda Hayvan Figrl Yayglar makalesinse bu konuya deinmitir.

...Anadolu hal sanatnda hayvan figrl hallar ayr bir yer tutmaktadr. Anadolu Seluklu Hallarnda da hayvan figrleri grlmektedir. Mehur hayvanl bu hallar, Tibette bulunmalar dolaysyla, Tibet Hallar ad ile tannmlardr. Ad geen ve Sayn Oktay Aslanapa tarafndan tantlan hayvanl drt hal, ynn cinsi, teknii ve renk bakmndan Anadolu Hallar ile ayn zellikleri gsterdiinden, Anadoludan sipari zerine yapld tahmin edilmektedir.(Aslanapa, 1997; Parlar, 2003). X1V-XV.yzylda dokunan fakat Beylikler Dnemi Hallar diye adlandrlan hallarn Trk Hal Sanat Tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. Bu hallar, Avrupal ressamlarn tablolarnda fon olarak kullanldndan dolay tannmtr (ney,1997; Parlar, 2003). Hayvan figrl bu hallar drt grupta incelenir. Birinci grupta hayvan figrleri, snrlar kesin izilmeyen kareler iinde simetrik olarak verilmitir. kinci grupta, hal zemini kk karelere ayrlm, karelerin iinde tek bana duran hayvanlar srt srta bazen de karlkl olarak ilenmitir. Baz rneklerde ise hayvan ift baldr. nc grupta hal zemini iki kareye ayrlmtr. Karelerden herbiri sekizgenlerle doldurulmutur. Bunlarn ilerinde hayat aac etrafnda yerletirilmi ejderler, tavus kular veya mcadele eden hayvan figrleri bulunmaktadr. Ming Hals diye adlandrlan hal, bu tipin en nl rneidir.(Deniz,2000; Parlar, 2007) Hayvan figrl hallarn en gzel rnekleri, XVI. - XVII.yzyl Uak Hallarnda izlenmektedir. Ejderli bir grupran baka Kulu Hal diye isimlendirilen hallarda iri iek motiflerinin ular ku eklinde yapraklarla birbirine balanmtr. Anadolu Hallarnda kartal figr ise en bata gelmektedir. (Parlar, 2007). Ejder motifi Osmanllar Dneminde, XV-XVl. yy. Uak, Grdes hallarndan baka, ayn gelenei srdren Bergama yresi hallarnda da stilize edilerek kullanlmtr. XVll. yy. dan itibaren de Grdes, Kula, Krehir gibi hal merkezlerinde deiik ejder motifleri bulunan hallar dokunmaya devam edilmitir. Umumiyetle ejder motifi halnn dar kenarlar zerinde, ayetlik veya sandk denilen dikdrtgen evreler iinde yatk ( S ) eklinde ve iki yana doru ilerler bir biimde dokunmutur.Anadoluda halk arasnda ejder ve ylan, ejderha gibi motifler ayn anlamlar ifade etmekte, Bat Anadoluda Milas yrelerinde, Orta Anadoluda da Kilimler zerinde grlmektedir (Deniz,1996;Parlar,2007)Gnmzde de Anadoluda dz dokuma yayglarnda ylan veya eri diye tabir edilen engel eklinde sslemeler mevcuttur. (Parlar, 2007).

85

ekil 102 Ejder figrl hal 18. yy, Vakflar Mzesi 2.1.5.1. Hayvan slubu Temelinde Belli Bal Motiflerin Oluumu

2.1.5.1.1. Rumi

ekil 103 Konyada Mevlana mzesinde huzurda, devrinin bir Seluk dolab zerinde tahta oyma rumiler. XIII. Asr ri bir virgl veya kvrk damla formundaki rumi, dairesel dnler, paralarn oran ve says, hareket ynnn deimesi ve yeni unsurlarn katlmasyla sonsuz eitlemelere ak bir formdur (Mlayim, 1999). Keskiner (1988), Rumi figrnn en eski rneklerinin Uygur Trklerine ait 9.10. yyda yaplm olan , Bezeklik Fresklerindeki bir su canavarnn kanatlarnda grldn syler. Oysa ki grebildiimiz kadaryla M.. 1. yya tarihlenen Noin Ula dokumalarnda ve bundan daha ncede M..500 yllarna tarihlenen Pazrk kurganndaki mumya ve aplikelerde rumi motifine aka rastlanmaktadr.

86

ekil 104 M.. Altay Pazrk Kurgan kee aplike duvar halsnn izimi M..252-238 Eski Trklerin tezyinat ekilleri hep byle hayvan resimlerinin sluplatrlmasndan vcuda gelen ekiller olmutur. Bu ekiller islamiyeten sonra hayvani asllarn kaybederek nebati biimler e girmilerdir. Bugn Trklerin tezyinatlarnda hala bu hayvani-l-asl olan ekiller byk bir yer tutmaktadr. Bunlara Trk tezyinatnda rumi denir. Bu tabirin sebebi de bu nevi tezyinatn Rumi Selukilerinden gemi olmasdr.(Arseven,1943). Demiriz(1979) ise batl aratrmaclara uyarak ve herhalde komoynuz yan ile lotusu kartrarak rumi-palmet-lotusu birlikte alm; Wiasbaden (1949)in rumi motifinin yarm palmet motifinden kt yoludaki grne yer vermitir. Kurgan buluntular incelendiinde bu grn geersizlii kendiliinden ortaya kmaktadr. Yine Demiriz (1979), Shey nverin zoomorfik kaynakl grne de yer vermitir. Buna gre kularn ve esatiri hayvanlarn kanatlar, rumi motifinin menei olmutur. Bu aratrmada da esas alnan da bu grtr. Rumi halk iirindeki uyaa, mnhani ise nakarata benzetilebilir. Mnhanide ayn birimin tekrarndan, rumide ise uyumlu olarak birden ok ve farkl birimin daha serbest biimde yan yana gelerek ritim yaratmasndan sz edilebilir. rneklerde aka grld zere Rumiler hayvan uzuvlarnnn soyutlamasdr.

87

ekil 105 Noin Ula ipek

ekil 106 ayn ipekten ayrnt bulutlara ban gmm bir kartal.

lk bakta rumi gibi grnen motiflerin aslnda hayvan figr olduu bu rnekte netlik kazanyor (k.107 bulutlara ban gmm kartal) ve bu ayrnt ruminin kkeni ile ilgili nemli delil sunuyor.

ekil 107 ayn ipekten izim

88

ekil 108 Pazrk Kurganndaki mumyadan

ekil 109 Pazrk Kurganndaki mumyadan izim

89

2.1.5.1.2. Mnhani

ekil 110 Lenino kurgan buluntusu

ekil 111 Mnhani izimi

ekilde rnei grlen Mnhani, hayvann gaga, trnak, kanat vs. bir ayrntsndan sluplatrlarak dizi halinde bir araya getirilmi ssleme unsurudur. Bunun Orta Asyadan beri gelen bir gelenein devam olduunu belirtmi, figrn iindeki bir parann figr dnda bir dizi halinde sralanarak ritm oluturduunu bir Lenino kurgan buluntusuna dayanarak gstermitik (Kodaman, 2004b) (Bkz.ekil:). Akar ve Keskiner (1978) ise Mnhaniyi yle aklamtr: lk olarak Sheyl nverin genellikle Seluklular tarafndan kullanlmalarna ve kavisli yumuak ana yaplarna dayanarak Seluklu Mnhanileri adn verdii Mnhaniler genel olarak rumilerin ve ku kanatlarnn i bnyelerinde bulunan ayrntlardan oluup kendine zg bir renklendirme tekniine sahiptir. Ancak rumilerde olduu gibi bir sap zerinde belirli aralklarla devam etmeyip, birbirine yapk kmeler halinde oluurlar. ster bordr eklinde ister madolyonlar veya belirli formlar grnmnde olsun, daima birbirlerinin arkasndan kacak ekillerde izilerek meydana gelirler. ....Baz hallerde bitkisel sslemelerde de kullanldklar grlr.

90

ekil 112 Ulski Auldan mnhaninin kaynana rnek

ekil 112de grld gibi bir kartal banda gz olmas gerektii yerden karlarak enseye konmu gaga daha sslemeci bir ayrnt olarak dalga dalga enseden ban stne doru kltlerek birbir ine ulanm bugnk mnhani dediimiz ssleme sisteminin atasn oluturmutur. Temelde nesnenin ayrtrlp tekrar oluturulmasn neren bu grme biimi analitik kbizmin de arketipidir. Aslnda mnhaniyi iirin nakarat blmlerine benzetebiliriz. Sevilen seilmi bir ge ritim yaratmak amacyla tekrarlanmaktadr. Bu tekrar bazen merkezcil simetrik kapal bir biimde iken bazen izgisel olarak devam etmektedir. Mnhanideki ve rumideki bu oluum srecinin balangc ise anatomik balantya (anantomic junc tur) dayandrabilir. Bu hayvan biimli balantlar asl hayvan figr ile kaynayordu. Yani paralarn balam dnda kullanlmas sz konusu idi. Ama burada daha ok figr dndan elemanlar deil, figr iinden paralar darda tekrar ediliyor.

91

2.1.5.1.3. Komoynuz (Alem-zek)

ekil 113

ekil 114

Krzolundan Komuyuz eklinde alarak tarafmzdan yaynlanan ve anlam aklanmaya allan bu yan (motif) Trkiyat kongresi esnasnda Trk dilci eitim elemanlarnn yardmyla komoynuz (koboynuz) eklinde olabilecei sylenerek dzeltilmitir. oruhluya gre de motifin ismi ko boynuzudur(szl grme, 2010)(k.114). Bu yan Avrupa yaznnda lotus olarak bilinse de Yldrdan(2005) alnan izimde grld gibi (k. 115) ko bandan soyutlanm bir yantr. ki motiften birincisi alem/zek/koymuyuz-ko myz diye bilinen(k.113) ikincisi ise (k.114)ko boynuzu olarak bilinendir. Bu aratrmaya gre bunlar ortak ya da benzer yanlardr. oruhluya gre de (szl grme, 2010) bu motif lotus motifidir(k.11 3).

ekil 116 Baadar kurgan buluntusu

ekil 115 Kafkas adige motifinin geliimi

"Lotus ieinin tasvirlerine Uygur sanatnda youn bir ekilde rastladmz gibi, slmiyet''ten sonra, Karahanllar vastasyla Trk-slm sanatna aktarldn ve Seluklularla da Anadolu''ya geldiini biliyoruz. Hatta bu aktarlma eitli vesilelerle Ortadou''ya indikleri vakit, bizzat Uygurlar eliyle de gereklemitir. Lotus iei sadece 92

Uygurlarn da mensup olduu Budizm''e ait bir iek deildi. Msr''da, Asurlularda, Greklerde ve Perslerde de lotus ieinin din ikonografisinin sanat eserlerine yansdn biliyoruz. Lotus Hindistan blgesinin dnda en yaygn olarak Msr''da sz edilen bir bitkidir. Bu sebeple, baz aratrmaclar Hindistan''da dolaysyla Budizm''in veya dier Hint kkenli dinlerin gittii yerlerde, bu arada Uygur Budizminde ve sanatnda, lotusun grlmesinin sebebini Msr''a balamak eilimindedir. Ancak bu motifin Hindistan''da daha yaygn bir biimde kullanm alan bulduu da bir gerektir. Asya''nn eitli blgelerinde yaygn olarak tasvir edilen lotusun Trkler arasnda da, yalnzca Uygur sanatnda kullanlmad grlmektedir. Nitekim Altaylar blgesinde yaplan kazlarda ortaya karlm eserler zerinde lotus iei tasvirlerine rastlanmaktadr. rnein kinci Pazrk kurgannda, bir gemin yanak kayndaki tokalarda, yine kurganlardan karlan baz tekstil rnlerinde ve Gktrk dnemine ait baz ta sanduka paralarnn zerindeki tezyinatta, dorudan doruya lotus olarak tehis edilebilen veya lotus olabilecei dnlen iek motiflerine rastlanmtr. Maverannehir blgesinde Karluk Trklerine ait olduu kabul edilen, Amuderya''nn kuzeyindeki Aina Tepe''deki Budist Viharas''ndaki duvar resimlerinde de bu konudaki gzel rneklere rastlanmaktadr." (oruhlu, 1989). Lotus motifi, alem/zek/ komuyuz -ko myz ya da ko boynuzu- yan ile ayn olabilir. Lotus, znde ruh temizlii anlamna gelmektedir. "Kesinlik, yeryz, hrriyet, saflk, temizlik gibi hususiyetler nilferin simgeledii deerler arasndadr. Lotus, amurun ierisinde kirlenmeden, dnyann ierisinde domu, fakat dnyann stnde yaam ve bymtr."(oruhlu, 1989). Om mani padme hum, budizmde ok nemli bir cmledir ve Lotus ieinin iindeki cevher anlamna gelir. lerde kurulan balantlarla da grlecei gibi komoynuz yannn kutsal ruha kadar varan bir ikonografisi vardr. Hayvan motiflerinin bitkisel motiflere dnmesi gzlenen bir olgudur. Kald ki Tibet budist resimlerinde de Bolshayada verdiimiz rnekteki gibi ayaklar altnda ift ylan bulunan kadn figr vardr. Bunun ejder ldrme temas ile umay ana ve ift bal kartal ata- ana kltyle ilikisi var gibi. Bu ilikilerin ko bonuzu ile ilgisi de hem kartalla ilgili ikonografilerde hem de aada anlatld. Yayg ve hallarda en sk kullanlan motiflerden biri de Trk sanatnda ko boynuzu, eli belinde gibi adlarla anlan, baz trlerinin alem ve tepelik motifi ile de benzerlik gsterdii naklardr.(oruhlu, 2008). Krgzlar kiyik adn verdikleri yaban keisini kendi sembolleri olarak kabul etmekte ve ko myz, kiyik gibi adlarla andklar ko ya da kei boynuzu motifini boz y(kgz adr), kee ve hallarnda sklkla kullanmaktadrlar. Bu motif btn Trk topluluklarnn karakteristik nakdr. Bu motifin eli belinde kz eklinde isimlendirilen halinin, eski Trk naklarndan biri olan Umay ana motifi ile de ilikisi vardr. Trk mitolojisinde Umay; kadn, doum ve ocuklarn koruyucusu dii bir ilahtr. (oruhlu, 2008).

93

Bu sembol tpk domuz ya da ejder ldrme sahnelerinin k irpinin ylan yemesi sahnesi ile ortak anlam tamas gibi blgeden blgeye biimi ve ismi biraz deien fakat temelde ayn anlam barndran sembollerdir. Komoynuz yan hakknda aadaki bilgiler Kodamandan (2005a) alntlanmtr. Alem/zek/Komoynuz yan (motifi) Orta Asya hayvan slubuna

dayandrabileceimiz, temelde boynuz kltne balanabilecek zelde ise ko boynuzunun sluplatrlmasyla gelitirilmi bir yantr (Resim1, ekil 1). Alem Arapa olup zek aatay Trkesindeki, Komuyuz Trmenistandaki karldr(Krzolu,2001). Alem kelimesi nian, alamet, has isim gibi anlamlara gelmekte (Develliolu,1993); bayrak, sancak, snr iareti, yksek da, minare tepesi gibi yerlere de nemli bir eyi imledii iin bu isim verilmektedir. Temelde boynuz kltyle ilgili bu yan boynuz sembol kadar belki daha nemlidir.

Alem- zek- Komuyuz yan Trk dnyasnda ok sevilen ve geni bir corafyada dokumadan mimariye pek ok alanda kullanlan bir yantr. Krzolu bu yann Altaylardan Tuna boyuna uygulama alanlarn gstermitir(2001). Oysa bu yana Avrupada Trk ad gemeyen blgelerde de zellikle ortaa ve ncesinde yaygn olmayarak rastlanr. Avrupa Sanat geleneinden bamsz olarak ortaya kan bu durumun Trklkle ve kavimler gleri ile ne derece ilgisi olduu bu incelemede sorgulanmtr. Bu konudaki resimleri slubun yaylm blmnde verdik. Boynuzla ve zellikle ko boynuzu ile ilgili yanlar Geleneksel Trk El Sanatlarnda dier yanlara gre daha yaygndr. Bir yan bu kadar yaygn olunca dier yanlardan sembolik deeri ile daha stn olmas gerektii dnlebilir. Trk toplumuna ait bilinen en eski buluntulardan itibaren bir ko imgesi karmza kmaktadr. rnein Baadar kurgan buluntusunda altndan yaplm ko ba ss eyalar , Esik kurganndaki Alpin klahnda ift kanatl da kolar vardr. Orhun abidesi Kltigin antnn bulunduu avlunun iki tarafnda ko heykelleri durmaktadr(Aslanapa:1997). Trklerin gmme geleneinde de ko imgesi ayrt edicidir. Diyarbekirliye (1972) gre, ko ba damgas Trkler tarafndan Hunlardan beri kullanla gelmi olup, bu damga trbede nemli bir adamn hatta bir mukaddes kimsenin yattna delalet eder. Akkoyunlular ve Karakoyunlularn hakim olduklar sahalarda da ko heykelleri bulunmaktadr. (Karamaral,1993;

94

Aksoy,2005)

Alem-zek/Komoynuz

yan

rnekleri

ise

Pazrk

kurgan

buluntularndan itibaren grlr ve Anadolu Seluklu gelenei , beylikler dnemi ve Osmanl ile gnmze tanr. Boynuz hemen tm kadim toplumlarda nem tamaktadr nemli kiilerin betimlemelerinde bata, bir mifer veya asa zerinde karmza kan tanrsal bir semboldr, Trkler de sancaklarnn ucuna kuvvet sembol olarak boynuz takyordu .(Arseven: 1987). Boynuzun hakimiyet sembol olduu konusunda kaynaklar birlemekte fakat neden hakimiyet sembol olduuna dair bir yorum getirmemektedir. Aksoy(2005) nemli bir soru sorar, neden ko boynuzu ? Bundan daha ncelikli soru ise : Neden boynuz? olmaldr. Sonra Aksoy'un sorusuna cevap aranmaldr: Neden ko boynuzu? Bu ekilde komuyuz yannn nemine dair baz kestirimlerde bulunmak olasdr. Arapada boynuzun karl karn kelimesidir. Karn yzyllk zaman, vakit, zaman, bir yada olan gibi anlamlara da gelir (Develliolu, 1993). Boynuzun zaman anlam tek bana boynuz kltnn nemini aklamaya yetiyor. Karn ngilizceye horn olarak girmitir ve yine boynuz anlamndadr. ngilizcede horndan treyen zamanla ilgili bir kelime hour (saat)olabilir. Bundan baka cone (koni) ve hole(delik) kelimeleri de bu karn kelimesi ile ilikili grnmektedir. Modern fizikte de zamanla ilgili kavramlar koni ekli ile ematize edilmektedir. (k. 3) Bir olaydan yaylan k drt boyutlu uzay zamanda boyutlu bir koni oluturur. Bu koniye o olayn gelecekteki k konisi denir. Ayn ekilde gemiteki k konisi denilen teki koniyi de izebiliriz. (Hawking,1987).

95

ekil 117 Ik konisi ve zaman

ekil 118 ie gemi k konisinin sonsuzluk simgesi Sleyman mhrn oluturmas nemli bir ssleme motifi olan Sleyman mhr de bu ekilde iki koninin i ie gemi ekli gibidir. ie gemi gelecek ve gemi bu ekilde bir sonsuzluk simgesi oluturmaktadr. Yine bu ekil alt noktadan olumaktadr, uzay zamanda bir nesnenin koordinatlarnn tespit edilebilmesi iinde alt noktaya ihtiya vardr: 1.En 2.Boy 3.Ykseklik 4. Zaman 5. Gne ve 6. Bir referans noktas. ki koni ile emalatrlan bu iaret zamana ve mekana hakimiyet anlamna gelmektedir. Sleyman mhr, gordion dm ile alem zek komuyuz yannn hemen ayn anlam tadn ve ayn ilevde olduunu, birbirinin yerine kullanld u sikkelerden anlamak mmkndr. 96

ekil 119 sikkede ise ko boynuzu Sleyman mhrn oluturarak iki yana alan kvrmlar sonsuzluk sembolne () dnmektedir. Boynuzun bu ekilde zaman kavramyla ilgisi anlaldktan sonra eski alardan beri kltlemi boynuzla ve ift boynuzla betimlenen Tanrsal karakterler hakknda bir fikir yrtlebilir. Karneyn iki boynuz anlamna gelir, Z -l-karneyn ise iki boynuza sahip demektir (Develliolu,1993. Z-l-karneyn kelimesini -karnn vakit anlamyla ift zamanl her zamana gidip gelebilir eklinde okumak ta olasdr. Zulkarneyn Kuran kaynakl bir lakap olup Kehf suresinde gemektedir. Ayn sure maara yarenleri yedi uyurlardan da bahseder. Yedi uyurlar bir ynetimin zulmunden kaarak maaraya saklanm inanl kiilerdir ve birka asr sonra uyanrla r. Bir nevi zaman kesesinde yaam baka bir asrda uyanmlardr. Yedi uyuyanlar Anadoluda pek ok yer sahiplenmitir. Ama bunlardan zmirdeki Philedelphia bir zaman yolculuu deneyiyle(Bkz. Moore ve Berlitz,1995) ayn ad tamaktadr. Yine ayn sure Hz. Musa ve Hz. Hzr birlikteliini anlatr ki onlarda gelecekte olacak baz olaylar deitirmek iin yolculuk ederler. Bu ip ular da gsteriyor ki ift boynuz zamana hakimiyetle ilgilidir. Bylece ift boynuza sahip kiinin hakimiyeti sonsuzlua erimi olmasndan kaynaklanmaktadr. Yine ark rivayetlerine gre b- hayt (Trkesi bengisu) kayna karanlklar demek olan zulmt, zulmt, zulmet denilen ve menba mehul diyarda bulunan sudur. 97

Buradaki karanl k konisinden kaan bir olay olarak an lamak gereklidir keza yedi uyurlar da gne syrp gemektedir. Ab- hayat ien lmez dnya durduka yaarm . Bu suyu ibtid Hzr ve lyas peygamberler bulup imiler; sonra Allah bu pnar insanlarn gznden sakladndan skender zulmta kadar gittii halde bu suyu bulamamtr. (Onay, 1992). skender'le Zulkarneyn'in kartrlma nedenlerinden biri de ite bu sonsuzluk imgesidir. skender bstlerinde de grlyor ki kendisi boynuzla betimlenmitir. lmszle erime dncesinden olacak daima ok gen olarak tasvir edilir. Oysa eski Trk edebiyatndan ulaan bilgilere gre skenderin yz maskelidir(Onay,1992). Dnya ve manevi saltanat birletirmek isteyen skender'e bu messer olmaz, o yzden ab- hayat maiyetindeki hakim yani Hzr bulmutur (Onay,1992). Burada Hzr ve Zulkarneyn'in yollar kesiiyor. Yine Hz. Sleyman Saba melikesi ile menkbesinde gz ap kapayncaya kadar kralienin tahtn getirtmitir ki (Neml Suresi 29-44) btn mahlukata ve rzgarlara hkm eden Sleyman zamana da hakimdir. Divan edebiyatndaki mazmunlarda da Sleyman ve Hzr gibi kiiler yan yana getiriliyor; bu hakimiyet sahibi kiiler bir potada eritiliyor: Tene-i cam- visalin ab- hayvan istemez Mail-i mur- hatn mlk-i Sleyman istemez.(Levend, 1984) Grlyor ki boynuz klt ve ift boynuz sembol hatt a bununla ilikili olan Sleyman Mhr zamana hkm etmek demektir bu ise boynuzu hakimiyet sembol olarak grmek iin yeterli bir sebeptir. Bylece bilindii gibi boynuz bir hakimiyet semboldr . Elbette bu tr yaygn geleneklerin kayna baz ortak hatralardr. Bunun gibi boa ya da buza gibi hayvanlarn kutsal saylmasnn hatta taplmasnn da gemite yaanan baz olaylarn yanl yorumlanmas sonucu ara olan sembollerin amaca dnmesiyle ilgisi olabilir. Trk geleneinde yer etmi olan ko boynuzu ve onunla ilgili imgeler neden nemlidir? Ko boynuzunun nemi Trk dnyasnda bir bayram olarak kutlanan Nevruz'da aranabilir. Yeni yln balangc olarak kabul edilen Nevruz (yeni gn) gnein ko burcuna girdii gn olup, Miladi takvime gre Mart aynn 21'ine, Rumi takvime gre Mart aynn 9'una karlk gelen gndr. (Ekici, 2002). 98

Tuna'dan dil'e, Balkanlardan Sibirya'ya, Kafkaslardan Trkistan'a, Anadolu'ya, Hazar'dan Tanr dalarna uzanan Trk Dnyasnn Nevruz zaman Martn 9'undan Maysn 6'sna kadar aa yukar iki ay ieren zaman dilimidir.(Nerimanolu, 2002) . Nevruz'un havalarn snmasndan imenin yeermesinden gndnmnden daha te bir anlam olmaldr, bu yzden de yl badr; anlalan toplumun zihninde yer eden nemli bir olayla ilikili bir gndr. Sultan Nevruz olarak da kiiletirilir ve adaletli bir sultandr. Sadece gn ve gece eit olduundan dolay deil belkide bu adalet yznden ayn gn kantar yani terazidir. Tpk Hz. sa'nn doumu ya da Hicret gibi toplumun hafzasnda yer eden nemli bir olay bu zamanda gerekletii iin bu dnem yeni yln balangc olarak kabul edilmi, hatta kola sembolize edilen bir olgu da bu aya ve yla adn vermi olabilir. Trk Hayvan ylna gre 8. yl kon (VIII.yy); koj (XI.yy) ya ni kotur sonralar koyun da denmitir. (Altay, 1998)Yksek bir ihtimaldir ki komuyuz yannn yaygnl Trklerce yl balangc olarak kabul edilen bu dnem, bu dnemde yaanan olay ve olayda geen kiiler; bu olay ve kiilerin ko boynuzu sembol ile ilikisi ve bu yzden oluan ko miti ve ko boynuzuna yklenen anlam ile ilgilidir. Nevruz'un bir ismi de Ergenekon olup (Aa,2000) efsaneye gre Trkler Kutsal bir gnn kutsal bir saatinde Altay 'da demirden dalar aarak kurtulua ermitir. Kehf suresinde de Zullkarneyn bir halk bozgunculuk yapan bir toplumdan korumak iin demirden bir set eker. Nevruz'un bir ad da Altay Kdrgenidir ki bu g olgusuyla ilgisini aklar(Aa:2000). oruhlu(2002) nun aktard bir bilgiye gre Trklerde lnn karnna bak konur bu demirin kutsallndan kaynaklanr. Bu da Karn (karn)- Zulkarneyn- Demir-Ergenekon ilikisi asndan anlamldr. Seluklu sikkelerinde de karmza kan bir kurtarc figr vardr. Her ne kadar ift boynuzlu olmayp hale ile betimlense de atnn altnda ezdii ift boynuz sembolyle (bazen de Sleyman mhrne dnen bir sembol) bu hakimiyeti de yenen bir aziz ya da peygamber olduu anlalmaktadr. Selukludaki bu betimlemelere St.George betimlemeleri ok benzer. St.George elinde bir asa ya da klla ejderle savar. Selukludaki baz sikkelerde de bu kii bir yaratkla savar . Stocholmde Selukludaki rneklere benzer ekilde atnn altndaki ejderde boynuz vardr. St. George betimlemeleri Orta Asyadan ngiltereye kadar kavimler g gzergahn sslemitir. St. George ve St. Gregory ayn kii gibidir. 13. yy Ktahya 99

seramiklerinde de grld gibi St.George betimlemeleri Ermeni sanatkarlar iin nemli bir temayd ayn zamanda Gregoryan olmalar St.George -St. GregorKavimler g ilikisi asndan anlamldr. Kubad Abad inilerindeki ejderle savaan ama onunla birleik figrle ve Kubad Abad ta kabartmalarndaki atlyla (Bkz.Ark,2000) Nasreddin Sivas'nin, 1270 yl dolaylarna tarihlenen bir eserinde kuyrukta yer alan ejder formlu Kavs burlar(Mlayim, 2005) benzerlik gsterir. Kavs (yay burcu) nun yldz bercis ya da mteridir. Yunus Emre bir iirinde yle der: Nie bir Cercs Bercs olam Mirrih olam Nie bir Clins u Bukrt olam Lokman olam.(vgin,2005). Hem Sivasinin ta eserinde hem bu iirde Cercisle Bercis arasnda bir ilki kurulmaktadr. Cercis (St.George) Bercis yani Mteri ile ilikilidir fakat nasl sa Merih yani koun yldzyla da alakaldr . Buradan da anlalaca zere Kola Cercisin yani St.Georgeun bir ilgisi vardr. Bu da Zulkarneyn -21 mart ilikisi ile St. George arasnda muhtemel bir balant sorusunu canlandrmaktadr. Hal seferleri srasnda anakkale boaznn ad da St. George boazdr. Merovenj dneminde Gregoire de Tours adnda azizlerin hayatn yazan bir vaka-i nvs vardr ki (Junior Larousse, 1991) gregarious de tour ise kavimler g demektir. 12. yyda ngilterenin Norman istilasna urad biliniyor rlanda ile ngiltereyi ayran kanaln ad da ne tesadftr ki St. George kanaldr. Bu g eden halklara kuzey Avrupada Norman gneyde ise Roman dendii biliniyor ite bu dnem sanatnda St. Georgeun nemli bir yeri vardr. 1. kavimler g civarnda 4.yy yaam bu zatlar nedense kinci kavimler g dnemi 10-12. yy. ile tekrar gndeme gelir St. George hikayeleri mehur olur.St. George betimlemeleri 12 -15 yy.da oalr. 6 Mays bahar bayram Hristiyanlktan nce de putperestlerin bayram olarak kutlanrd. Eski Trkler zamanndan kalma bir kutsal gndr. Hristiyanlktan sonra bunun terkedilmesine uralmsa da halk teki putperest bayramlarn brakm fakat bunu Belki u ekilde olmaktadr geyik klt de bu konu ile ilikilidir ve geyik bercisde yani Kasm sonu Aralkta boynuz dkmekte, Mirrihte yani Koda Mart sonu Nisanda tekrar boynuz karmaktadr. Bu da yeniden doumla ilikilendirilmektedir. Ayrntl bilgi geyik figr blmnde verildi. Burada geyik ko-kz boynuzunun ikonografisi kesimektedir. nk Cercisi (George-Gregor-Korkut ) esasen kzle ve kola ilikilendirdik. 100

brakmam, nihayet Hristiyanlk tarafndan da resmi bayram olarak tannmtr. Yalnz onlarca Saint Georges Aya Yorgi ad verilmitir ki bu, sonralar aziz olarak kabul edilen bir kimsedir. te bugn, daha sonra mslmanlar tarafndan da yukarda sylenen inanla bir dini gn gibi kabul edilmi, Hzr ve lyas szckleri sylene sylene halk aznda Hdrellez biimini almtr. ( Noyan, 1984). Buradaki putperest tanmna taklmamak lazm, eski Trkler putperest

zannedilmekteydi, amanizm ise putataparlkla ok tanrclkla kartrlmtr. amanizm bal altnda deinilecektir. St Georgela Zbdett Tevarih minyatrlerinde betimlenen Hz. Circis ayn kiidir. Hz. Hzr ve lyasla da kartrlmaktadr.Bunun geerli nedenleri vardr. 23 Nisan 303te Roma imparatoru St.Georgeu Hiristiyanlar aleyhindeki bir ferman yrtt iin ikencelerle ldrtt. St. George 23 Nisanda kutlanr bu kilise takvimine gredir . Ayn zamanda bahar bayramdr. Avrupann eitli yerlerinde St.Georgeu kiiletiren gen yeil yapraklara brnr. Kilise takvimi ile bugnk takvim arasnda 13 gnlk fark vardr. Buna gre 23 Nisan 6 Mays'tr. Bu da Hzrla lyasn bulutuklar gn olan Hdrellezdir. Bir hadise gre kendisine Al Hazir (yeil anlamna gelen) denir. Bast kuru otlar yeerirmi. Circis Filistinli idi. Musul da hkmdar putlara tapmayanlar atee atyordu. Circs bununla savar. Puta tapmad iin eitli ikencelere maruz kalr ( And, 1998). Hz.Circs kez ldrlm kez dirilmitir. Bu bilgilerden anlalyor ki St. George Zulkarneyn ya da Hzr gibi sonsuzlukla ilgili lmszlkle ilgilidir bu kiiler birbiri ile kesiip rtmektedir Hz. Aliye dayandrlan bir rivayete gre Zulkarneyn bann iki yanndan vurularak ldrld iin bu ad almtr. St. George gibi Allah yolunda ldrlm dirilmitir. Bu yzden ko trbede nemli bir kiinin yattn gsterir . Ko mezarlarnda kl bak haner gibi demir nesnenin bulunmas (oruhlu,2002), Zulkarneyn- Ko- Demir- Ergenekon balantsn dndrmektedir. Trk edebiyatnda da ko imgesi yiitlikle zde tutulur. Hatta Krolunun yiitlikle ilgili iirlerine Koaklama ismi verilmektedir. Hzra Yuhaa adnda bulu anda bir ocuk elik ederken Krolunun gen yolda Ayvazdr. Ayrca Krolunun ko at diye bir tabiri vardr ki bu her halde en iyi koan asil atlara verilen bir isim olsa gerektir; uan at temas ile ilgili gibidir. Bir kssaya gre kavmi delalete dnce Hz. lyas ateten bir ata binerek gzden kayboldu (Levend,1984). Trklere gre Altay gtrgeni sz geen kutsal kiilerin kart olaylar gnein ko burcuna girdii 21 Mart tarihi ile ilikilidir. Keza bu 21 Mart tarihi ayn zamanda Saba rzgarnn estii gn ve gecenin eit olduu zamandr (Sudi, Hafz erhi I, 24; 101

Onay,1992) belki de Sleymann tahtn gz ap kapayncaya kadar getirttii yeldir; yine anlalan zamana hakimiyetle ilikilidir. Trklerde Saba ve Nevruz adnda musiki makamlar da vardr ki konunun geleneksel nemini aklar. Evvel zamanda sa omuzdan aa gsn zerine gelen zahirine baz ukufe ve hayvan eklinde yaplan naka alem derlerdi. Bu alemi ve sol parmaa yzk takmay Cemit icat eylemitir. (Sudi, Glistan erhi) (Onay, 1992) te buradaki alem nak zamana hakimiyet iaretidir yzk ise Sleymann mhr gibi bir mhr olabilir. n ne Cemid bulmutur Beka keyfiyetin ne Cem Bu bezm ie Cem- Cemid elinden cam tuttun tut.(Onay, 1992). Fuzuli Dnyada nasl baki kalnacann aresini ne Cem ne de Cemid bulmutur. Bu dnya meclisinde Cem ve Cemit elinden Bade aldn farzet dese de baz eski metinlerin erhinde Cem diye Peygamber Sleymana skendere Zulkarneyne ve padiahlara denmektedir. Nevruzun Azerbaycanda Cemidin banda tala tahta oturduu gn olarak kabul edilmesinden (Onay, 1992), Nailinin Nevruzda Cemitin adalet icra ettiini sylemesinden (Onay, 1992 )anlalyor ki hem Cemit hem Nevruz zamana hakimiyetle ilg ilidir. Boynuz zamanla ilikili olunca zamana hakim kiiler 21 mart tarihiyle ilikili olunca boynuz da doal olarak ko boynuzuna dnmektedir. (Geyik boynuzu da esasen ko boynuzu ve bu kiilerle ilgilidir Figrler blmnde geyik bal altnda geyik-ko ilikisi aklanmtr.) Trkler sz geen ehit karakterinde zatlar Ergenekondan k temas ile birletirerek bu nemli ahsiyetleri onlarn karakterini sembolize eden ko figr atsnda toplamlardr. Bu ekilde de ko boynuzu Trklerce kutsal bu kii ve olaylarla ilikilidir. Konu karmak gibi grnmekle beraber takvimlerin deimesi inanlarn birbirine karmas g olgusu ve temelde sonsuzluk imgesi ile tm bu olay ve ahslar birbiri ile ilikilidir. Trklere gre ko dnencesi ve ko boynuzu mhimdir. Hzrdan Glgama kadar lmszlk insan iin bir zlem olmutur. Ko boynuzunun dar doru kvrlan ynelimi de ayn zamanda gelmi ve gelecee bir sonsuzluk ()ifadesi katmaktadr. Komuyuz yan da ko bann usluplatrlmasyla en ok kullanlan ve sevilen bir yana dnmtr ve bu kiilere duyulan sevgi nak nak, ilmek ilmek, eki eki ilenmi ve hibir zaman unutulmamtr. 102

Eski Alem/zek/komoynuz rnekleri pazrk hals bordrnde ve pazrk IV.Kurgandan kan renkli keede grlr. Tm Orta Asya Trk topluluklarnda da bu yan kullanla gelmektedir(Krzolu, 2001). Saysz rneklerden biri Ahmet Yesevi trbesi kuzey nii i duvarndaki mozaik madolyonda yine ayn trbedeki 1399 tarihli dev bronz kazandadr(Krzolu, 2001). Orta Asya sanat geleneini devam ettiren Anadolu Seluklu dneminde ve beylikler dneminde de ayn yan devam eder. Anadolu Seluklu dnemi Trk sanatn Orta Asya Sanat geleneine balayan en nemli dnem olduu iin dnem eserlerini incelediimizde mimari sslemelerinde hemen her zaman bu yanla karlalr; rumi sslemelerde ke ve tepelerde birleimsel bir unsurdur , bamsz olarak da ama ayn zamanda dier rumi bezemelerle dzenlenmi ekliyle daima tekrar eden yana burada birka r nek verilecektir: Erzurum Yakutiye Medresesi (1310) portali alnlnda gemeli Rumilerin ortalarnda, Mengcekoullar tarafndan yaptrlan Divrii Ulucami zerinde daha ok bitkisel motiflere dnm olarak 13. yzyln sonlarna tarihlenen Akehir Kilece Mescidi'nin ahap kap kanadnda, Gazne sarayna ait olduu anlalan mermer levhalarda, Konya Kalesinde bulunan bir kanatl gagal aslan motifinin aznda ; bn-i Sinann ifa adl eserinin banda yer alan 1275 tarihli besmele yazsnn tezhibinde tepe noktalarnda, Kubatabat Saray inilerinin zerinde El-Sultan yazl bir inide kompozisyonun genelini oluturacak biimde dier Rumilerle, Mardin Ulucami Artukoullar dneminden aa bir kabartmada gemeli Rumiler arasnda grlr. Fatimi dnemine ait bir ta kabartmadaki ud alan mzisyenin sa kolu zerinde bulunur. Bitlis erefiye Camii minare kaidesindeki panoda, minare gvdesindeki damla madalyonda. , minaresinde dii ve erkek motifler olarak kabartma ve oyma eklinde hlasiye medresesi ta kap sivri kemerindeki ayrntlarda, Edirne Muradiye Camii giri cephesi pencere alnlndaki madalyonda, mihrap panosu Rumilerinde badatrc bir unsur olarak gze arpar pek ok kaynakta Avrupadaki syleniine uyularak palmet dense de bu palmet motifi olmayp alem-zek komoynuz yandr. Seluklu sikkelerinin zellii de genel olarak alem zek komoynuz yanna yer vermesidir. Sikkelerdeki figrler genel olarak bir asa, balarnda hale , yine atlarnn altnda ezilmi bir boynuz ya da Sleyman mhr ya da buna benzer altgen bir iaretle karmza kar. rnein II. Klaslann olu Tokat meliki Sleyman ah II.nin sikkesinde svari motifinin 103

altnda boynuza benzer ekilde II. Sleyman aha ait baka bir sikkede I. Gyasettin Keyhsreve ait bir sikkede svarinin atnn altnda tam olarak ko bana benzer bir ekilde (1205-1211), Tokat Meliki Keykubat (1210-1213) sikkesinde Sleyman mhrne dnr biimde , I.Alaattin Keykubat Sikkelerine (1220 -1237), zekli Rumilerde Sleyman ah II ve Alaattin Keykubat sikkelerindeki svarilerin elindeki mzrakta yine ad geen sikkelerindeki svarilerin balarndaki halelerinde bu kltle ilgili olduu dnlebilir. Alem zek motifi slamlkla beraber hilal ve lale olarak da kullanlmtr. Alem motifi minare tepelerinde hilalle dnml olarak yer alr. Bunlarn hepsine alem denmektedir. Lale de sonradan hilal gibi kullanla gelmitir. Bunun nedeni Allahkelimesini tekil eden harflerin toplamnn 66 olmas Hilal ve Lale szcklerinin de ebced hesabnda deerinin 66 olmasdr. Bylece hilal ve lale motifleri ilh varla iaret eden grsel semboller olarak ortaya kar (Duggan: 2000). Alem- zek- Komoynuz yan Avrupada tpk St.George betimlemeleri gibi kavimler g izgisini takip eder. Avrupada alem zek komoynuz yannn yaylmn ise corafi yaylm blmnde gstermitik.

2.1.4.1.4. Trkesk (Gemeler) Anlam son derece mulak pek ok tarz ve motif, geni bir corafyada yer alan grift bezemelerin tamam iin geliigzel kullanlan ve kavram karklndan baka bir ey yaratmayan arabesk (Mlayim,1983) yerine daha ok sarmak yapyla ve yine ilk rnekleri Orta Asyada gemelerle ilgili grdmz dzenlemeyi (1975)nerisi ile Trkesk olarak aldk. Buttanrya (2003) gre gemeler Trk ssleme sanatnda Seluklular dneminde youn olarak kullanlmaya balamtr. Hayvan slubunun zellikleri arasnda pek saylmasa da aslnda Hun sanatndan beri ve bundan da nce gemeler hayvan slubunun bir paras idi. Hayvan slubundan geometriklemeye yaklatka daha bariz olarak uygulamaya gemitir.

bulunmas ve Trk-slam Corafyasn takip etmesi nedeni ile ve Strygovskynin

104

ekil 120 Saka Trklerine ait altn- mine ss eyas M.. 5.yy Hakasya blgesinde 9.10 yylara a it minusinsk havzasnda bulunan yenisey Krgz kltrne ait hayvan biimlerinden geometrikleen gemeli bronz rnekler gelene k asndan nemlidir. Geme teknii dokumay icat edip gelitiren ve hayat dokumaclkla geen bir halkn, teknikleri dier malzeme zerinde deerlendirmesi gibi grnmektedir. nk bu gemelerin Altan stten yol bulan kvrml halleri, iple aina ellerin bkmelerini andrmaktadr.

ekil 121

ekil 122

9.10.yy. Yenisey Krgz Kltr, Minusink Havzas, Hakasya Blgesi

105

2.1.4.1.6. Geometrik Motifler

Baz aratrmalar Hun sanatnda grlen geometrik biimlerin Sibirya - skit hayvan slubundan dntne dair kantlar sunmaktadr. Hun geometrik sanat-ilerinin ayrntl zmlemeleri onlarn zoomorfik skit-sibirya betimlemelerinin evrimsel bir zinciri olduunu ve knn muhtemelen yakn dou sanatndan yayldn gstermektedir. skit Sibirya imgeleri Hunlar tarafndan dntrlmt. (Minyaev,2000). Hun dikdrtgen plaka ve tokalarn evresindeki izginin aslnda iki ylandan ibaret olduu grlyor. lk rnekler tam gerekidir. Gemelerinde bu ekilde ortaya kt anlalyor.

ekil 123 Muhtemelen drt ylann dnmnden olutuu belirgin olan hun levhalar.

106

2.2.ESTETK BOYUT

2.2.1.Biim 2.2.1.1. Temel Tasarm lkeleri Temel Tasarm lkeleri dendiinde : 1.Denge (simetri, asimetri ve merkezi olmak zere farkl eitleri) 2.Vurgu (baatlkla byk oranda benzerlik gsterir) 3.ritmi (eurythmy) (ritmik hareket ya da dzen) (uyum,oran ve hareketin bir kombinasyonu) 4. Uyum (birlik, gerilim, ve eitlilie benzer) 5.Boluk korkusu (snrlama, vurgu ve baatln tersidir. Arzu edilmeyen bir ilkedir.) 6. Snrlama (boluk korkusu, vurgu ve baatln tersidir) 7.Hareket 8.Motif (sklkla ritmle eleir) 9. Orant 10. Ritim (sklkla motifle eleir) 11. Gerilim (birlik uyum ve eitlilie benzer) 12. Birlik (byk oranda trdelik ve ahenge benzer) 13. eitlilik (birliin zttdr.) (Artlex,2009). gibi prensipleri anlyoruz. Bunlar tek tek ele aldmzda dnyann en eski ssleme tarz olan Hayvan slubu kompozisyonlarnn deerlendirilmesi sonucunda olutuunu ileri srebiliriz. lk tasarm kitaplarnn Roman sanat incelenerek oluturulduu dikkate alnrsa bu savn geerlilii ortaya ka r. Ya da bu slup temel diye bildiimiz tasarm ilkelerini en mkemmel ekilde hayata geirmi bir estetiksel btnlk sistemidir. William Morris (1834-1896) ann uygulamal sanatlarn yeniden canlandrmak iin ortaa el sanatlar geleneklerini incele di(Bierut, 1999). Yine Britanyada, Augustus Welby Northmore Pugin(1812-1852) 1835de Roman katolik kilisesine geince Gotik stilin gzel ve doru olduuna tutkulu inancyla onu aratrmaya ve taktir etmeye balad. Puginin tasarm prensipleri denen ilkeler, onun Gotik mimariyi anlam olmasndan temel alyordu ve ann eklektik oluumlarn dlamtr. O resim ve heykelinde mimariden ayr dnlemeyeceini ve onlarnda ilkelerinin bu temelde zenginlemesi gerektiini dnyordu(Raizman,2003). 1. Trishina(2005)nn gsterdii 24 eit kompozisyon tarz simetri, asimetri ve

merkezi ya da merkezka denge elemanlarndan tremitir.

107

2.

Hayvanlarnn baz uzuv ya da blgeleri sanatnn keyfiyetinde daha etkin,

byk, dikkat ekici ya da arpc gsterilmi bazen bu zellik kontraversif (aykr) hareketlerle desteklenerek vurgulanmtr. 3. ok figrl kompozisyonlarda ritmi (ritmik hareket ya da dzen) ,oran ve hareketin bir kombinasyonu olarak ortaya kmaktadr. Hayvanlarn kendi iinde uzuvlar ile deiik oranlarda paralara ayrlmas byk, kk orta gibi ve bunlarn kendi iinde dengesi yine hayvann iine giren baka hayvan eleri ve hayvann ya da hayvan etkileiminin dnda giren ssleme unsurlar olarak tasarlanm yine hayvanlardan treyen motifsel paralarn belirli bir hareket emas dorultusunda ritmik tekrar hep bu ritmi ilkesine hizmet eder. Kald ki tek figrl

kompozisyonlarda bile bu ilkeyi tespit edebiliriz. 4. Hayvan slubunda Uyum bazen karmaadan doan bir dzendir, bazen de zaten dingin bir tertiple, ard arda gelen kompozisyon elemanlarnn birbiri iinde ahengidir. Fakat slupta asla bir anari sz konusu deildir her zaman uzlaan doal aknda yerli yerine oturmu dzen elemanlarnn birbirini tamamlayan birliktelii gzlenir. 5. zellikle Hun tarznda baskn olmakla beraber boluk korkusu belki de zenginletirici bir unsur olarak zaman zaman kullanlagelmitir. Bu bazen btnsel bir rg yaratmak adna kompozisyonu ynlendirmitir. Fakat boluun da nemli bir zenginletirici ve ferahlatc unsur olarak kullanldn gryoruz. Tarzda boucu bir kalabalktan sz etmek mmkn deildir. Genellikle Oryantalist aratrmacnn slam sanatnda grp tehis ettii ve boluk korkusu (Space Horror, Agora Fobi) olarak isimlendirdii ema, ssleme elerinin bolua izin vermeyecek ekilde younluudur. Aslnda bu durum Hayvan slubundan beri grlr. Ayvazolu (1993) na gre agora fobi ya da space horror denilen bu olgu grnenlerin temelinde bulunan aratrma Mevlanann deii ile cihann cann arama iradesidir. 6. Snrlama ilkesi farkl kompozisyonlarda farkl anlamlar gelebilecek iken genel olarak hayvan slubunda bazen Mnhaniden bir bordr eliinde fiziki bir snrlama ya da boluklar ve izgilerin hareket ynleri ya da azl okluu ile ilgili bir snrlama olabilir. 7. Hareket ilkesi herhalde slubun en baar ile uygulanan ilkesidir. Bazen hareket tek bir figr iinde kendi iine kvrlma (animal enroul), bklme

108

(hayvanlarn belden 90 derece dnmesi, uzuvlarn aykr hareketleri ban ya da boynun dnmesi gibi ya da bazen azn hareketi ile salanrken ok figrl kompozisyonlarda figrlerin birbirleri ile ilikileri ve bunun yn ve hareket asndan olaslklar ile en cokun, canl, yaayan ve devingen kompozisyonlar yaratlmtr. 8. rnek ya da birim de diyebileceimiz motif dediimiz eleman kompozisyon iinde ritmik dzeni salayan tekil unsurdur ve onun oaltlp birbiri ile illkilendirilmesinden da ritm doar. Mnhanide aynsnn tekrar, rumide benzeenlerinin yan yana tekrar ile grdmz motif unsuru iirde nakarat ya da uya oluturan hece kelime ya da szck beklerine benzetebiliriz. 9. Orant Bazen uzuvlarn ya da ban gvdeye oran bazen gvde iindeki unsurlarn gvdeye oranlar bazen bir figrn dier figre oran ve bunlarn figr dndaki elemanlara oranyla bunlarn hepsininin birbirine oran ile byklk kklk ve eitlik asndan ilikilerinin estetik bir denge yaratma ilkesidir. Bunun iine uzaklk yaknlk boluk, doluluk, snrllk, ritm gibi dier yan elemanlar da girer. Oranlar her zaman geree kr krne bal kalmasa da doalc olduu kadar kompozisyonun btnsel dzenine sadktrlar. 10. Bu maddeye kadar sklkla tekrar etmek zorunda kaldmz ritm yinelemelerden doar ve motif gesi ile ilintilidir. Matematiksel bir oaltma ve tekrar ilkesidir. Kararnda ve yerinde uygulanmas zor bir maharettir. Sezgisel bir duyuta gerekir. Bu ritm olgusu bazen oklu figrlerin ard ardna geli ilikilerinde, yan yana durularnda, bazen hayvan mcadelelerinde bazen tek figr iindeki motifin dalmnda yine rumi ve mnhani gibi sistemlerde kendiliinden oluur ve de gelenek iinde sreklilik arz eder. 11. Gerilim birlik uyum ve eitlilie benzetilse de roman ya da hikayedeki dm blm gibi biimsel ve ieriksel bir heyecansal doruk noktasdr. Bu bazen ritmin alalp ykseltilmesi ile bazen gemelerdeki dmlerle bazen bir hayvan yutan azla bazen iki hayvann kapmasndaki fiziksel ve ruhsal gerilimle bazen motif tekrar ve younlamalaryla bazen kompozsisyon elemanlarnn younlama ya da vurgularyla her halkarda hayvan slubunda karmza kar. Edebi bir kompozisyondaki serim dm ve zm noktalar elbette bu mkemmel kompozisyonlarda da tespit edilebilir.

109

12.

Birlik ilkesi eitlilik ve zenginletiricilik ve akcl oluturan ayr

kompozisyon elemanlarnn bir araya geldiinde kopukluk yaratmamas kendi iinde bir btn oluturulmasdr. Birimiz hepimiz iin hepimiz birimiz iin ilkesidir. Tm elemanlar mutlaka bu tevhid dncesine hizmet eder ayrk ya da istisna bir durum ise kompozisyonda barnamaz. 13. eitlilik birliin ztl gibi alglanp tarif edilse de eitlilikten trdelik ve ahenk yaratlabilir. Bunun en gzel rneklerini yine bu slupta bulabiliyoruz. yle ki bazen bir hayvan iine baka hayvan eitleri girebiliyor, btnle zarar vermeden . Bazen eitli hayvanlarn kombinasyonundan bir hayvan yaratlabiliyor. 2.2.1.2. Hayvan slubunda Kompozisyon Trleri Trishina (2005), hayvan slubuna ilikin arkeolojik bulgular inceleyerek ok figrl bir ok kompozisyon tr bulunduunu fakat bu trlerin genel olarak bir btnlk arz ettiini gstermitir. Burada belli bal kompozisyon trlerine deinilecektir. Merkezcil, merkezden kaan, asimetrik, simetrik , izgisel ve bunlarn farkl birleimlerinden doan 24 eit kompozisyon tr belirlemitir. Merkez simetrili kompozisyonlar (nadir hallerde insan)

Merkez Simetrili Kompozisyonlar:1Ak-Alakha 1, kurgan 2 (Polosmak 1994, p. 63); 2Iustyd XII, kurgan 22 (Kubarev 1991, tablo LI); 31 Tuekta(Tuyahta) Kurgan (GE, Rudenkonun kazlarndan).

ekil 124

110

Merkezi ve Merkeze Yaklaan Kompozisyonlar

ekil 125 Merkezi ve merkeze yaklaan 12 Baadar kurgan (GE); merkezka, S ekilli 2 Ak-Alakha 1, kurgan 1 (Polosmak 1994, p. 46); 32 Pazrk kurgan (Rudenko 1953); 4Ak-Alakha 1, kurgan 1 (Polosmak 1994, p. 50);52 Pazrk kurgan (Rudenko 1953); 61 Tuekta (Tuyahta) kurgan (GE); merkez ka rozetler 71 Tuekta(Tuyahta) kurgan (GE); 81 Tuekta(Tuyahta) kurgan (GE); dinamik iki para ; 9Bukhtarmadan ayna rastlant sonucu bulunmu(GE); paral: 10 Frolovsk koleksiyonu (Rudenko 1949, p. 45).

111

Asimetrik Merkeze Yaklaan Kompozisyonlar

ekil 126 91. Pazrk kurgan (Griaznov 1950); 102. Pazrk kurgan (GE sergisi Rudenkonun kazlar); 112. Pazrk kurgan (Rudenko 1953, fig. 113). Asimetrik izgisel-Ritmik Kompozisyonlar

ekil 127 122 Tuekta (Tuyahta)Kurgan (Rudenko1960, tablo CXVII); 13Ak-Alakha 1, kurgan 1 (Polosmak 1994, fig. 21);142 Baadar kurgan (Rudenko 1960, tablo CXVII); 152 Pazrk kurgan(Rudenko 1953, tablo XLI).

112

ekil 128 Yatay ynl basit: 12 Pazrk kurgan (Rudenko 1953, fig. 5);22 Baadar kurgan (Rudenko 1960, tablo CXVII); 3Tuekta (Tuyahta) kurgan (Rudenko 1960); 42 Pazrk kurgan (Rudenko 1953, fig. 29); 54 Pazrk kurgan (GE, Rudenkonun kazss). Dikey ynl basit: 6Iustyd XII,kurgan 19 (Kubarev 1991, tablo XLV). Complex: 7Ak-Alakha 5, kurgan 3(Polosmak 2001). ki sral karmak: 8, 92 Baadar kurgan (Rudenko 1960, fig. 20).

113

Dikey eksene bal simetrik kompozisyonlar

ekil 129

42 Pazrk kurgan (Rudenko 1953); 53 Pazrk kurgan (GE, from Rudenkonun kazlar); 6Ulandryk IV, kurgan 2 (Kubarev 1987); 7Iustyd XII, kurgan 8 (Kubarev 1991, tablo XXVIII); 8Tuekta(Tuyahta) kurgan (GE sergisi, Rudenkonun kazlar).

114

ekil 130 Sade paralel paral , iki para :1Frolovsk collection (GE);21 Pazrk kurgan (Griaznov 1950, tablo V); 3Ak-Alakha 1, kurgan 1(Polosmak 1994, fig. 55); 4chance find (GIM); 5Ak-Alakha 5, kurgan 1(Polosmak 2001, fig. 134); 6kk kurganlardan (GE sergisi);73 Pazrk kurgan (Rudenko 1949, p. 27); 83 Pazrk kurgan (Rudenko 1953); 9Ulandryk IV, kurgan 2 (Kubarev 1987); 102 Pazrk kurgan (GE exhibition, from Rudenkonun kazs). Paralel paral karmak merkezi asimetrik kompozisyonlar: 112 Pazrk kurgan (GE, Rudenko kazs); 12Ulandryk IV, 1 kurgan (Kubarev 1987).Paralel paral karmak izgisel ritmik asimetrik kompozisyonlar : 131 Tuekta (Tuyahta) kurgan (GE kazs); 142 Pazrk kurgan (Artamonov,1973, p. 53); 153 Pazrk kurgan (Rudenko 1953). ki paral birleik kompozisyonlar 161 Tuekta (Tuyahta) kurgan(GE, from Rudenkonun kazs); 172 Tuekta(Tuyahta) kurgan (Rudenko 1960, tablo CX); 182 Tuekta (Tuyahta) kurgan (Rudenko 1960,tablo CX); 19Ak-Alakha 3, kurgan 1 (Polosmak 2001, fig. 128),Rudenko kazs.

115

Dikey Eksene Bal Paral Kompozisyonlar

ekil 131 Temsili eksenli kompozisyonlar 12 Pazrk gms (GE,Rudenkonun kazlar); 21 Payrk gms(Griaznov 1950, tablo XIV);3Ulandrk IV, kurgan2 (Kubarev 1987). Yanyan vcutlu ve bitiik bal basit kompozisyonlar: 41 Tuekta(Tuyahta) kurgan (GE exhibitions, Rudenkonunkazs); 51 Pazrk kurgan (Griaznov 1950, tablo XIV); 6Iustyd XII,kurgan 21 (Kubarev 1991, tablo L). Karmak: 7Ak-Alakha 1, kurgan 1(Polosmak 1994, fig. 55); 8Ak-Alakha 1, kurgan 1 (Polosmak 1994,fig. 28); 9Barbaguzi 1, kurgan 17 (Kubarev 1992, tablo XXII); 10Taanta 11, kurgan 4 (Kubarev 1992).

116

Merkezcil Asimetrik Kompozisyonlar

ekil 132 Dzgn merkezli, etkileimli figrl, daire biimli kompozisyolar12 Pazrk kurgan (GE, Rudenkonun kazlar); 22 Pazrk kurgan (Rudenko 1953): 32 Pazrk kurgan (Rudenko 1953). Merkezden km kompozisyonlar 4Katandinsk ky yaknlarnda ans eseri bulunmu (GIM, V. Radlovun kazlar, no. 54660. op. 1803); 51 Pazrk kurgan (Griaznov 1950, p. 81); 61 Pazrk kurgan (Griaznov 1950, p. 81). Composition with interacting whole figures unfolding; 7Katanda (Rudenko 1949, tablo V). Merekezi asimetrik kompozisyonlar. Figr 8 ekil: 82 Pazrk kurgan (Rudenko,1953); 92 Pazrk kurgan (Rudenko 1953).

117

Dzgn

Merkezli

Yutan

Tamamlanmam

Figrl

Merkezi

Asimetrik

Kompozisyonlar

ekil 133 11 Pazrk kurgan (Griaznov 1950, tablo VIII); 24 Pazrk kurgan (Rudenko 1953); 3Ulandrk 4, kurgan 3 (Kubarev 1987); 41 Pazrk kurgan (Griaznov 1950, tablo XVII). Merkezden uzaklaanlar: 52 Pazrk kurgan (GE sergi); 62 Pazrk kurgan (Rudenko 1953, fig. 113); 72 Pazrk kurgan (GE exhibition); 81 Pazrk kurgan (GE sergisi, Griaznovun kazlar).

118

2.2.2. erik ve z konografisi (Tasvir-Konu likisi , z ve Anlam Bakmndan Nitelikleri) 2.2.2.1. Hayvan slubu ve amanizm , Trk Mitolojisi ve Destanlar konografi yani tasvir (resimsel anlam bilgisi)belirli bir zaman sreci iinde sanatlar ve onlarn izleyicileri tarafndan yaplm olan belirli konu, form, renk ve simgelerle zdelemi anlamlar inceler. Simgeleri inceleyen bir ikon uzman, sanat tarihisi belli bir kltr dneminin simgesel anlamlarn ve ilevlerini aratrr.(Krolu ve Stokrocki, 1997) Bu bakmdan sanat eitiminde resmin anlam bilgisi en az biim kadar nem tamaktadr. Hele anlamn ve zn deerini yitirip yerini salt biime brakt gnmzde, biimin ze ihtiyac mecburiyetiyle ikonografik boyut daha ok nem kazanmaktadr. Tamamen madde dnyasnda yaayan ve mana dnyas ile ilgisini tmden koparm gnmz insan iin, bu boyuttan syrlp mana dnyasna akmak zordur. ada insan, yaamn gndelik sradanl, rutin, kemeke, bilgi bozumu ve evresel iletiimsel etkenlerle sersemletirme sreci iindedir. Alk olmad ya da bilmedii her olguyu gerek dna iten, en azndan kendine paranormal gelen olaylarn bile bilmedii bir fizik iinde olabilirliini sorgulamayan; metafizik ya da fizik herhangi bilgi girdisini kltrel birikimlerle snayabilecek bir senteze ulatrmada tkezleyen, aciz bir durumdadr. Hayvanlar ve bitkiler yerli dinler ve amanizm ve onu zel uygulamalar ile yakn iliki halindedir. Bu konuda Avrupa, Orta Asya ve Kuzey Afrika amanizmi muhtemelen bu iliikinin en uzun tarihidir, pek ok kaya resmi modern ncesi dnemin st paleolitik dnemine tarihlenir. amanlar hayvanlarla evrili olarak betimlenmitir. amanlar ve dier gelenekleri uygulayclar ,hayvanlar ve bitkiler arasndaki ilikiler son derece ok ynl ve karmaktr. Hayvanlar ve bitkiler ile hayvan ve insan dnml figrler mitik ya da gerek, kutsal ya da dnyevi batan baa asya kltrleri iinde ok farkl roller oynar.(Walter ve Friedman, 2004). N.P. Kondakov (1929), skit oyma sanatlarndaki betimlemelerin totemik hayvanlar (geyik, kz), askeri semboller (aslan, griffon), len kiilerin ruhlarnn cisimlemesi (kular) olduunu sylemitir. A. Alfldi (1931) hayvanlarn Avrasya gebelerinin inanlarnda nemli rol oynadn onlarn hayvansal konularn Ural Altay halklarnn mitlerinden aldn ve bunlarn inanlarnn Kuzey rannkine benzediini belirtti. (Cheremisin ,2007).

119

Bugne kadar edindiimiz bilgilerle, anlald kadar ile hayvan slubunun anlam boyutu ift bal kartal, hayvan ldrme temas ve komoynuz balklar altnda ald. Dier ikonografi de buna kout gibi grnmektedir. Bunlar dikkatli okuyan bir okur en azndan bu konuda bir fikir edinebilecektir; bu fikirler kutsal kitaplarla ve dier efsane ve mitlerle de uyumlu durmaktadr. Bu ikonografi dnya stndeki tm mitlerin de koutluuna tanklk etmektedir. amanizm ve hayvan slubu ilikisini ve bunlarn mitlerle destanlarla balantsn arpc bir rnekle gstermek gerekirse: Bir erkek amanla bir kadn aman kamlk etmeye baladlar. Kadn aman: Hangi dona girip birbirimizin gcn deneyelim? dedi. Kadn aman balk donuna girip denize dald. Erkek aman da onu kovalamaya balad. Ksa bir sre sonra ona ulat ve aman kadn kuyruundan yutmaya balad. Ancak aman kadn onun azna smad. Byk bir aba ile onun azndan kp erkek amann bizzat kendisini yuttu.aman kadn su kuu donuna girip evine uarak dnd (Ksenofontov, 1992; Gngr, 2007 ). Burada nemle zerinde durulmas ve belirtilmesi gereken bir konu da Yakut, Tuva Altay amanlarnn gsterdii kerametlerle, Mslman Trklerce Evliya, Eren, Dede olduklarna inanlan kimselerin gsterdikleri kerametlerin ayn oluudur. rnein, dona girme=biim deitirme, gizli eyleri bilme, su zerinde yryerek kardan karya geme vs. (Gngr, 2007). Kalafatn (2008) grleri de bu fikre kouttur: Baksiler Islamiyet'i bir sre, Baksiligi de onun belirli bir dnemi olarak kabul ediyorlar. Mslman olmadan evvel de Allah'in birligine inandiklarini ifade ediyorlar. Baksiler kendilerini Mslman olarak tanitiyorlar. Onlara gre Mslmanlik Baksi inanlarini ieriyor. Macar Trkolog Aurel Stein, 1907 ylnda ki Trkistan diye bilinen blgede Miran (TunHuang, in) kalesinde 3 yaprak halinde baz belgeler buldu. Metinde:"Alt Paramit, Trt ermekli Al-Altalarta lkevsklen" ifadesi vardr. Bu, Alt Fazilet ve Drt Nfuz Mnderacatnda lim Sahibi Olma anlamna gelir... Bu cmleden anlyoruz ki, Alt Yark ksmndakilere Paramit(Fazilet) denmektir. Bunlar kiinin Allaha yaklamasn, kavumasn temin eden iyi huylar, nefsi terbiye ve davran esaslardr. Bunlar yapan kii, kayna lahi olan bir Kudret kazanr ve derece derece ykselir. Her basamakta da ilmi artar... te Tigin ksmndaki bu Drt basaman her birine de ermekli denilmektedir.(Trkkan,2010; Miran,1978). Bu konu Tengricilikle ilgili gibi durmaktadr. Faziletli davranan kii , kayna lahi olan bir Kudret kazanr ve derece derece ykselir. Buradaki kayna ilahi olan

120

kudret tabirinden amann yardmc g hayvanlar sonucunu karmakta mmkn bu yardmc glerin rehberliinde kii faziletleri ile ykseliyor olabilir. Bu balamda Tengricilik de amanizmi iermektedir. Yunus Emrenin bir iirinden anlald gibi seyr slk halindeki aamalardan biri de ona gre ilahi eldirici olan huddemlerle karlamadr (Tat, 2007). Bu hizmeti anlamndaki peri huddemlerin hayvan eklinde vcut bulduu sylenmektedir. Halk arasnda byle bir inan vardr. Bu da amanizme kadar giden bir gelenek olmal.Bu huddemler (hizmetiler) amanizmdeki yardmc hayvanlar ata ruhlar andrmaktadr. Ak Halil hddam yk olarak bildirmi Kudrettendir derler arhn okunu Kangsdr bu yollarn yakn unda yklenmiler hddam ykn Meyvasn ekmee dal incinir mi (Eren,1974). Hayvan slubunu ve ondaki zoomorfik figrleri anlamak iin tarzn iinde olutuu etnografyay iyi bilmek gereklidir. Trk mitolojisi ve destanlar , kozmolojisi ile hayvan slubu arasnda yakn iliki vardr. Hayvan slubunda geen hemen her figrn destanlarmzda bir karl olduu grlr. Kesin olarak, Orta Asya ve Sibirya Trkleri arasnda yaamakta olan Trk amanizminin nerede ve ne zaman baladn tespit etmek olduka gtr. Elimizde mevcut tarihi kalntlar ve Sibiryada kayalara izilmi tarih ncesi kaya resimlerinden ilk aman geleneinin Sibiryann Kuzeyinde yaayan Trk topluluklarndan yaban hayvanlar avlayarak onlarla hayatn devam ettiren ve hayvanlarn ruh dnyasyla ba kurduklarn syleyerek yaayan, Trk topluluklar arasnda doup yayldn sylemek mmkndr.(Arslan, 2005). Hayvan biimine girme i Avrasyadaki Trk inanlarnn en nemli yndr. Deleuze ve Guattari onlarn avlanmak iin basit hayvan taklitleri yaptklarn ya da allm mitlerinde hayvan atalar olduunu bylece amann gsterisi srasnda hayvan biimine girdiini iaret etmitir. ....Sava avlanma ve amanik ifa hz ve her an her yerde olabilmeyi salamak iin hayvan bimine girmeyi gerektirir. Trkiyenin gneyindeki gmen kabileler turnay aklit eder hayvan biimine girmeyi ho grr.(Baldick,2000). Hayvan slubu ile amanizm, amanizmle Trk mitolojisi yakndan ilikilidir nk Hayvan slubu amanizm ikonografisini tamaktadr. Bir hipotez, zoomorfik imgelerin amanizm ile ilikili olduunu ne srer, betimlenen hayvanlarda onlarn somut niteliklerinin tayclarna getirildii zannedilir. Dier bir ihtimal olarak bu hayvanlarn Avrasya kabilelerinin kiisel totemleri olarak grlebilecei ya da 121

ulusun tm tanrlarnn zoomorfik biimlerde betimlendii dnlr. Son olarak hayvan motifleri dnyann yaratlmas ile ilgili fikirlerle ilikili zel bir kozmik iaretler sistemi olarak yorumlanr.(Rayevsky,2000). Mitoloji ile kout giden bu kozmolojik fikre katlmak makul grnyor. Trklerde drt byk yldz takm (Kk Luu, Kzl Sagzgan, Ak-Bars, Kara-Ylan (Pritsak,1955; Bang, 1972; Esin, 2001) hayvan slubudaki balca figrlerle adlandrlmtr. Yine hayvan figrlerinin kozmolojik balantlar figrler ksmnda ve yeri geldiince aklanmtr. Mitoloji ya da destanlarn ba kiisi esasen toplumunu ktlklerden koruyan amandr, mitlerdeki aman, destanlarda anlamndaki Alp tipine dnmtr. aman doru anlamak gereklidir. amanizm, ok tanrclkla, puta taparlkla, totemizmle zde grlm ya da gsterilmitir. Oysaki amanizm putperestlik olmad gibi bir din de deildir. Bu itibarla amann Rahip olma durumu da yoktur. zl bir sz der ki Rahip Tanryla konuur, Tanr amanla. amann ilhama ak bir kii olduu anlalyor. amanlar hakkndaki dier bir yanl kan ise onlarn akl hastas yahut madde bamls olmalar ile ilgilidir. Sz geen tm bu nyarglar yannda baz oryantalist aratrmaclar nerede ise amanlkla arlatanl birbirine kartrmtr. Bunu kabul etmemiz mmkn grnmyor keza Trklerin ata olarak kabul ettikleri boy boylayan soy soylayan ve etnosun aktarcs ve hamisi olan balca kii Dede Korkut amanlarn ba ve atas olarak bilinmektedir(zdemir, 2003). Kopuz yapm, mzik icras, ozanlk gibi pek ok amanlkla ilgili gelenein mucidi ve aktarcs kabul edilmektedir. Kazakistanda ona gkte gezen kam (Kkn rken) denir (Nisanbayev, 2000). Aslnda aman stn yetenekli ve toplumca sihirli glere sahip kiidir. Halkn nnde duran bir liderdir dahas asildir ve Tanrdan gelen yetkenin sahibidir. Oryatlarda ve Merkitlerde aman yneticidir. Sr yetitirenler arasnda da kabile efidir (Ratchnevsky ve Haining, 1993). Onun asil olduunu Rudenko(1970) pek ok almasnda dile getirmitir. amanlk yetenei byk bir kltr mirasn ve toplumun gizli bilimini korumaya ynelik olgudur (Bayat, 2006). halk iin kendini feda eden sava ve Bu bakmdan, amanizm meselesini

122

aman zaman gelince seilip yetitirilen, toplum iinde nadir bulunan , potansiyel bir deha yahut gizil bir gtr. Avamdan fazla kelime haznesi olan, evresinden fazla bilgi ve beceriye sahip, sebeplerle danlan, sanatsal yetenekleri olan, ifa iin bavurulan, eitli farkndal yksek, toplumu ktlklere kar koruyan ve

dnyay deitirme iddiasnda olan sekin bir kiidir. Bir birey olarak var olduuna inanlan ok sayda ruh ve bu ruhlarn ilevleri farkl biimlerde tanmlanabilir. Doadaki her eleman iin canlandrma sembolleri zel bir kuvvettir ve onun iin her birinin kendi gc olduuna inanlr. Bu d glerle insan toplumu arasndaki denge hayaletler atalar ve ruhlar gibi d glerle gerekli iletiime muktedir olduu dnlen uzman aman tarafndan ayarlanacaktr. Dahas aman kendi toplumunu d glere kar mdafafa etmek zorundadr. (Brentjes, 2000). Bir evredeki aktif glerin genellikle hayvan biimine sahip olduklar ya da kendilerini hayvan biimili olarak gerekletirebildikleri dnlyordu. st gler eitli hayvanlarn niteliini ve eklini birletirerek betimleniyordu. Bu d glerle bulumak iin ard hayaletlerin yardmn rica eder bunlar genellikle hayvan biiminde belirir ya da eitli hayvan niteliklerinin birleimidir. Bu yardmclarn temsilleri amann giysileri ve deri zerine uygulanr ya da onlar dvme, resim, kazma, nak gibi yollarla ilenirdi. Onlar bu yzden yalnzca bir temsil deil hayatta kalma sanat ve gerein sanat oldu. Metalin icadndan nceki alarda bu biimler nadiren ta ve kemik gibi dayankl malzemeden yaplyordu. Byk ounlluu amanik kullanmn dayankll tesinde hayatta kalmyordu.(Leroi-Gourhan 1971; Brentjes, 2000). Radloff (1986) amanizmi daha doru anlam grnyor, amanizm ve ata klt hakknda unlar syler: Kii oullarn yaratan koruyan ve muhafaza eden btn iyi ruhlar, dahiler ve tanrlar k dnyasnn yukar katlarnda otururlar nk k btn insanlarn dostudur ve tabiattaki btn hayat tezahrlerini elinde bulundurur. Alttaki karanlk katlarda ise ifritler kt ruh ve tanrlar yaar. Bunlar insanlara zarar vermek ve onlar mahvetmek isterler. nsan nesli, k ve karanlk kuvveti gibi iki zt kudretin tesiri altndadr. Bu kuvvetler o kadar muazzam ve tesirleri insan iin anlalmazdr ki insan onlarla dorudan mnasebette bulunmaya cesaret edemez. Onun iin tanrsal kuvvetlerden anlayan varlklara muhtatr ki bunlar da onun k dnyasnda tanrlar gibi yaayan cedleridir. Ancak onlar insana skk zamanlarnda yardm edebilirler. amanlkla ilgili ateizm ve ok tanrclk gibi pek ok n yarg vardr bununla beraber bu inanlar bugn slamn iindedir ve ehitlerin lmeyeceine dair inancn arketipi gibidir. Bu karanlkla aydnln, Ehrimenle Hrmzn bitmek bilmez savadr ve Nazm Hikmetle Bahtiyar Vahabzadeyi birletiren bir yanma, yaklma, aydnlanma, temas,

123

aklk geleneinin de balangcdr. Bu balamda ak ve k kelimelerinin benzerlii de anlaml duruyor.Vahabzade : Yaamak yanmakdr, yanasan gerek, Heyatn manas yalnz ondadr am (mum) eger yanmrsa, yaamr demek Onun yaama yanmandadr derken, Hikmet:Sen yanmasan ben yanmasam nasl kar aydnla karanlklar? diye soruyor. Yekyua (hayvan ana) amann koruyucular arasnda en nemli rol oynar. amann kutunun enkarnasyonu olduu sylenir (Czaplicka,2004). Yakut amanlarnda Ana Hayvan veya Hayvan Ana ve bu arada eski amanlarn yaayan ruhu byk rol oynar. Hayvan Ana, Yakut amanna grnmeyen bir ruh eklinde yardm eder. Bu ruh kendini lm veya doum anlarnda gsterir. Yakut amanlarna yardm eden gizli ruh, Hayvan Ana, ou zaman tyleri demirden bir ku eklinde grnr. Tyleri demirden olan bu koruyucu ku eklindeki Hayvan Ana amann sahip olduu aacn bir dalnda tner(Siikala & Hoppal,1992; Arslan,2006). ObUygurlardan olan Hanti ve Mansilerde, amann mutlaka yedi tane yardmc hayvan olmaldr. Hayvan eklinde kendisini gsteren yardmc ruhlar amana eitli zorluklarda yardm ederler. Corafyann deimesi ile amana yardm eden bu hayvanlarn da trleri corafyaya bal olarak deiir.amanlara yardm eden yedi yardmc hayvan ruhu genellikle; Ay, Geyik, Kurt, At, Ylan, Balk veya Ku eklinde grnr. Ku eklindeki ruhlar, Kuzeye doru gidildike Kartal ve Bayku eklinde kendini gsterir. Sahillere yaklatka, bu hayvanlar, amann su altndaki seyahatine yardm eden eitli deniz hayvanlar eklinde grlrler. (Siikala & Hoppal,1992; Arslan,2006). Tanrsal varln katledilii bylece onun yeni bir balang oluturmas Mitlerin zelliklerinde Eliade(2001) tarafndan aklanmtr. Bu hayvan slubundaki hayvan mcadele sahneleri ve yutan figrlerle ilikili gibidir. "Onlarn lm ardndan insan yaam iin ok nemli birey ortaya kar. Bu yaratlan ey katledilen tanrnn zne katlr, bir anlamda onun varoluunu uzatr"(Eliade,2001). Hayvan kkenli malzemenin tercihinde totemik bir tutkudan sz etmek mmkndr. Av sonunda ldrlen hayvandan elde edilen ham madde zerine ilenen tasvir dolays ile yine kendisine sahip olduu ruhsal gc iade ediyor, ruh yine ona ait bir nesne zerinde yaamaya devam etmektedir.(Mlayim, 1999). amanizm ve ilgili Trk efsane ve mitlerinin hayvan temas ve hayvan sembolizmi ile ne kadar ilgili olduu aktr. rnein Altay destan Maaday Kara Yeryzn

124

ayakta tutan korkun byk balklardan, dnyay ayakta tutan bir birine e iki balinadan ; demir kavak ve altndaki birbirine e iki zehir sars ylandan , boz ksrakdan bahseder. maral karnnda altn bir kutu vardr, bu kutu iinde birbirine e iki bldrcn yavrusu bulunmaktadr. Bunlardan biri Karakulann biri atnn ruhudur. Bu bldrcnlar lrse Kara Kula da lecektir. Yerin sahibi yedi kurt ulumakta , Altayn efendisi dokuz kuzgun gkte lklar atmaktadr.Kara - kulaya verdikleri sz yerine getirmek iin harekete gemilerdir.Birbirine e yedi boz yaban domuzu birbirine yaslanp uyudu, pamuk beyaz ln ortasnda hrgl iki kara deve, kara denizin kenarnda birbirine e iki kara ay gibi ifadeler de bu destanda karmza kar. Ay kanatl atmacalar kanad yokmuasna yere der, ay kanatl kartallar kemii yokmuasna yklr. Birbirine benzer yetmi boz tavan yan yana durmu ot yer(Naskali,1999) . Bu bdrcnl hikayeye benzer tema spanyadaki bir rnekte mevcuttur. (k.134-136)

ekil 134 ekil 135 spanya, Medinat El Zahra, 968

125

ekil 136 spanya, Medinat El Zahra, 968 Burada Hzr lyas benzeri iki kii hayat aac ile ilgili bir tasvir ve bu iki kiiye ve hayat aacna zarar vermeye alan domuzlar yer almaktadr. Domuzlarn zarar ak olmakla birlikte onlar bile zerafetle ilenmi barl bir kompozisyon yaratlm .

ekil 137 M.. 4. yy. At koum takmndan balinalar atn yanak ksmna geliyor. Bolshaya , Tsimbalka 126

ekil 137de ise hem Altay destan Maaday Karada yer alan dnyay ayakt a tutan birbirine e iki balinadan hem daha nce gn direi inancyla (ift bal kartalda aklanacak)zde bulduumuz Avusturalya yerlilerinin mitlerinde Orion kuandaki iki kzkarde takm yldzyla ilgli ykde, dnyada kalan kz temsil eder gibidir. Bu kzn ylanla betimlenen, iki adama ak olduu eklinde sembolize edilen olay gibi bir ema grnyor. Kz lml deildi, bu iki adama ak oldu yani onlara lmszlk verdi. Bu ift ylan sembolnden anlalyor. ift ylann sonsuzluk ifade etmesi ise panzehir olarak kullanlan ylan zehri ile ilgili baka bir ykyle ilikilidir. Kzn ayakucu dmlenmi iki ylanla sonlanyor ve kz canavar ldrme temalarna benzer ekilde iki da keisini yakalam grnyor. Bazen zararl olarak betimlenen da keisi aaca zarar veren, hayat aacna zarar veren anlamnda skca tutulmutur. Luristandaki rneklerde de da keisinin yakaland ift bal kartal rnekleri var, Orta Asyada olduu gibi. Orta Asyada da da keisine saldran kanatl aslan gibi temalar var. Manas destannda bir duada Alp Karaku yannda kanatl aslan ve benekli kaplan(Yusupov,1995) anlmaktadr.Buna benzer bir emay iki kez aplike rtde rnekledik(ek.66,105). ift bal bir kuun kanatlarnda ba ksmlar kuun gsnden balayacak ekilde karlkl kanatl aslan ve kaplan bulunmakta idi. Buradaki kaplan izgilidir ama tama sembolnde olduu gibi benek ile izgi yan yana anldna gre ayndr. skenderzade(2007), Dede Korkut hikayelerindeki hayvan sembolizmini zetlemitir. Bir gn Ula olu, yrtc kuun yavrusu .. Amit suyunun aslan,, Karacuun kaplan, yaz al atn sahibi Kahraman ko yiitler Kurt yz mbarektir Bu srada yiitler meydannn aslan, pehlivanlarn kaplan boz olan yetiti Alaca ejder sivrisi mzram sakladm bugn iin Kanatlarnn ucu krlmasn. Anamn adn dersen kkremi aslan. Aslan soyu sultan kz. nsan olunun ejderhas Deli Dumrul. Ko yiidim ah yiidim. Bir blk kaza ahin girmi gibi kafire at srd. Yedi bayrn kurduna benzerdi yiitleri

127

Grld gibi bu hikayelerde hemen her ey hayvanlar vastas ile sembolize edilmektedir. Altay Destan Maaday Kara da yukar dnya, orta dnya ve yer alt dnyas olmak zere boyuttan sz edilir. Hayvan slubunda temsil edilen hayvanlarn anlambilimsel zmlemeleri de bu boyutlu dnya erevesindedir. rnein; biniciliin varlmtr: 1Yukar Dnya : Atn ba ve boynunda kullanlan kulu ve geyikli maskeler. kkenlerinin olutuu Orta Asyadaki koum takmlarnn incelenmesinden sonra, bu ilerde yle bir ikonografi kullanld sonucuna

2Normal Dnya (Orta Dnya): Atn gsnde kullanlan yrtc olmayan hayvan mcadeleleri ve yrtc hayvan saldrlar ile kapl dvme ve eer yastklar, 3Aa Dnya: Eerden aa sarktlan balk ve yenik hayvan betimlemeleri(Bokovenko, 2000) . Yine Rusyada Novozavedennoye-II gmsnde bulunan skitlerin erken dnemine ait M.. 5. yya tarihlenen ritellerde kullanlan boynuzdan yaplm kurban kaplarnda evrenin dnyaya blnmesinin kodland fikirleri ieren kompozisyo nlar yer alr (Petrenko ve Maslov,2001).Bu durumda evren modeli yatay katlar ve evren iindeki kuaklar iaret eden zoomorfik kodlarla beraber sunulur: Ku yukar dnya ile toynakl hayvan orta dnya ile drt ayakl av hayvan aa dnya ile ilgilidir(Raevskii, 1985; Perevodchikova 1994; Petrenko ve Maslov,2001). amanizm Alfoldi (1931) tarafndan betimlenen dnyann teriomorf ( biimli) derin dnlmesi bir derin dnya bak olarak betimlenmitir. Bu gerekte tm fenemonler iin insan bilincinin nitelii olan bir evre iin kendiliinden edilenilen bilginin transferi tarafndan karakterize edilen tek ynl baka karttr. Canlandrma terimi burada daha iyi bir terim olmad iin kullanacaktr nk hristiyan lmsz ruh kavram bu kavram aklayamamaktadr. (Brentjes,2000).

128

2.2.2.1.1. Canavar ldrme Temas

Aslnda nerede ise tarih ncesi alardan beri var olan bu canavar ldrme temas, msrdaki ylan ldrme temasn sayp, oradaki koun anlam ve duraan hayvan figrleri yukar tanmazsa M.. 1000 yllarna tarihlenen ve hayvan slubu ile ok benzerlik gsteren ve bazen de onun iin kaynak gsterilen Kuzey rann ilerinde bulunur. Bu ift bal kartaln ya da ku benzeri kadn ya da adamn zararl bir hayvan, da keisi, ylan gibi hayvanlar yakalam halde gsterildii kompozisyondur. randaki Luristan dnemi ile Orta Asya Hayvan slubunda

mevcuttur. Domuzu ldrme ve ejderi drme olarak Orta Asyadan beri grlr.

ekil 138 Gney Sibirya M..1000

ekil 139 Suriye ya da Msr 1320-1340

Hancarn(1952) da gsterdii gibi bir yrtc ku ya da vahi hayvann da keisi geyik ya da kaz zerine ata eklinde de olabilmektedir.

Bu tema kimi zaman ejdere hakim olma, bazen canavar etkisiz hale getirme ve ok zaman da ldrme eklindedir. Bu ldrlen figr bazen canavar, ejder, tanmlanamayan karma bir hayvan, ylan, kei, ya da domuz eklinde olabilir. Bu ikonografi hayvan mcadelelerine benzese de biraz daha farkldr. in Han dneminde tun zerinde bir ift ejderi tutan adam(Esin,1969; Alsan,2005), zbekistanda VII. yy.a ait bir tun hokkadaki ift ejdere sahip tahtta oturan ahs, irazda 1370 tarihli ehnamede Behram Gurun ejderi ldr (oruhlu ,2002), 129

zellikle Seluklu sikkelerinde karmza kan ejdere hakim olma ya da ldrme temas bu ikonografi iindedir. Gnmze kadar uzanan bir yansmas ise St. Georgeun ejderi ldrme sahnesidir. Hristiyan dnyasnda Meryem Ana ve Havarilerden sonra en ok tannan aziz herhalde St. George adyla anlan zattr. Dnyann herhangi bir yerine gidildiinde mutlaka onun adna yaplm bir bazilika, manastr yahut kiliseye rastlanr. Yine Aziz Georgela ilgili betimlemeler bata Orta a olmak zere sonraki dnemlerde de neredeyse temadr. 311-772 arasnda 460 yl boyunca Sasanl ve Arap slam anda da sahip olageldikleri rak Arpaay Boylar ve Ararunik (Kazman Deresi) sancaklarnda V.VII. yy.lar boyunca Kamsarakanl Beylerinin Grigoryen (Dede-Korkut) mezhebine bal kalarak yaptrdklar basilka kilise ve manastralar ok deerli ve "Trk adr biiminde knbetli"mimarlk eserleridir. Arpaay sanda 622'den kalma Ani saray kilisesi ve daha eski i kale saray Digor, Bagaran, Pekran, Miran, Erevan ve Aat kiliseleri, Arpaay solunda Ertik, Mastara Limbatavank Ererk (Basilika ve Kilise) ve Talin kiliseleri gibi.(etinkaya,2005; Krzolu,1953). Bu roman dnemi yaplarnn konumuz asndan nemi Orta Asya Hayvan slubu geleneini mimari sslemelerinde yanstmasdr. M. . III. Yzylda Part/Saka kuvvetleri Arsakn kumandasnda, rana girerek, Pers hakimiyetini datp yeni bir hkmdarlk kurarlar. M. . 141 tarihinde Romallar bozguna uratarak, Bat ran, Gney Kafkasya ve Dou Anadolu blgelerine hakim olurlar. Horenli Movses, ite bu devri Ermeni tarihi gibi rivayetlerle anlatmtr. Gumilev (2003) Arsakl hanedannn (ranl deil) Turanl olduunun yazar. Yine Gumilev (2003) Trkistanda ortaya kp rana ve Gney Kafkasyadan Dicle ve Frat evresine kadar yaylan Partlar (Sakalar)n Turanl Tatar/Trk olduklarn yazd. Bu dnem (M. . 250-M. . 226), blgede Arsakllar dnemidir. Bu slle, Z. V. Togann(1981) kaydna gre, bugnk Trkmenistanda, eskiden Ceyhun Nehrinin Hazar Denizine dkld blgede Ogurca yanndaki Sarkam havalisinde yaayan Dahae (yahut Dae)lerin Aparn/Parn kabilesinden gelmilerdir. F. Krzolu(1953), bunlarn Taka/Teke Trkmenleri olduunu syler.(etinkaya,2005). Aratrma ile direk ilgili bu mesele skit -Ermeni-Trk balantsn ve hayvan slubu geleneini de aklamaktadr. Keza Parlakta (2007) bu kiliselerdeki hayvan slubunun Orta Asya balantsn resimli olarak gstermiti. Aziz Gregor ile Aziz tm dnyada tasvirli sanatlarda vazgeilmez bir konu olmutur(Bkz.Res.1). Tasvirlerde Aziz George ve ejder mcadele si nemli bir

130

Georgeun ayn kii olduu bu almada gsterilen ortak noktalarla aklanmtr. Akkaya ve Kyloluna gre de ikisi ayn kiidir (2006 , szl grme). Bilindii gibi millet kelimesinin anlamlarndan biri dindir(Develliolu , 1993). Din, teden beri halklar bir arada tutan milli bir unsur olmaktadr. Batl misyoner tekilatlarnn, 1800lerden itibaren yerli Hristiyanlar zerinde younlamas sonucu oluan dini atmalar, beraberinde ulusal tanmlamal kiliseleri getirmitir. te bu milli kiliselerden biri de Ermeni Gregoryen kilisesidir. Aslnda Gregoryenlik Ortodoks Hristiyanln bir daldr ve Ortodoks yani geleneksel Hristiyanlk slamdan nce Kafkas halklarnn pek ounun benimsedii bir dindi. Gregoryenliin kkenlerine bakldnda ise tamamen Trkle zg olduu anlalmaktadr. Bu yzden de genellik le Ermeniler Gregoryen mezhebinden Trkler olarak kabul edilmektedir(Uras, 1950; Krzolu,1953; Gnaltay, 1987; Krzolu,1992; Kk, 1997,1998; Brosset, 2003; Grousset, 2005; etinkaya,2005). Gregoryenliin kurucusu olarak bilinen Aziz Gregory (Kirkor)Trktr. Aziz Kirkor Horasan'daki Partlarn (Sakalar) "Suren Pahlav" hanedanndan Prens Anak'n oludur. Stannesi tarafndan Kirkor'un "Havarilerden Tatyos'un (Theodore), ldrld yerde (imdiki Doubayazt ilemizin kar ynnde snra yakn, rann Maku ilesi) doduunun belirtilmesiyle, bebekken gtrld Kayseri'de "Aziz" olarak kabul edilmiti. (Ayrntl bilgi iin Bkz. Gnaltay, 1987; Grousset, 2005, Krzolu, 1992,; Krzolu, 1953, Uras, 1950; Brosset, 2003).(etinkaya, 2005).

Arsacides=Ekaniyen slalesi ve oymaklar eskiden Partthia v.s. ismiyle anlan Horasan'dan

kmlardr. Kk Arakl Arakuni devleti Ouzlarn Salvur boyu hanedanna mensuptur. Ahmet Zeki Velidi Togan, Mehmet emsettin Gnaltay, daha nceleri de 1862den beri Abdullatif Subhi ve Sleyman Hsn Paalar ile Sinoplu Rza Nur, Amasyal Esat Uras, Kara emsiolu Reid Safvet Atabinen, M. Emin Bosch ve smail Hami Danimend gibi tarafsz Avrupa bilginlerinin yapt ekilde Sakalar ve Partllarda denen Arakllarn Trkln onlarn tarih destanlarna dayanarak gvenle ortaya koymaktadr. Fahrettin Krzoluda 1945 ylndan beri Dede Korkut Ouznameleri yer adlarn ve Ouz Ta-Ouz Beylerinin Corafya ve Tarihteki yerlerini zdnden beri ilim alemine duyurmutur . 311-772 arasnda 460 yl boyunca Sasanl ve Arap slam anda da sahip olageldikleri rak Arpaay Boylar ve Ararunik (Kazman Deresi) sancaklarnda V.VII. yy.lar boyunca Kamsarakanl Beylerinin Grigoryen (Dede-Korkut) mezhebine bal kalarak yaptrdklar basilka kilise ve manastralar ok deerli ve "Trk adr biiminde knbetli"mimarlk eserleridir. Arpaay sanda 622'den kalma Ani saray kilisesi ve daha eski i kale saray Digor, Bagaran, Pekran, Miran, Erevan ve Aat kiliseleri, Arpaay solun da Ertik, Mastara Limbatavank Ererk (Basilika ve Kilise) ve Talin kiliseleri gibi( Krzolu,age. , s.129-198; 176-229; Gumilev, age., s. 81, 718) Taddeus (Yahuda). slam inancna gre Tatyos (Yahuda) Hz. sa ya benzetilerek armha gerilmiti. Kirkor Hz. sann Emiyadzin (Eski ad Kilise)tarafnda indiini hissettiini syleyecektir.

131

Bir rivayete gre Erciyes ismi Aziz Georgios (Circs,Cerci) dan gelmektedir. Bilhassa Kayseri, Nevehir, Nide ve evresindeki eitli betimlemelerde Aziz George figrnn Aziz Theodore ile gsterilmesinden de Gregory ile Georgeun ayn kii olduu anlalyor. Hristiyanlk dnemi Anadolu sahasnda , zellikle orumYozgat-Amasya geninde ejderha ile ilgili efsanelerin bulunmas Saint Georges veya Saint Theodore menkbesine balanmaktadr (Ocak,1983). Akdeniz'i ran'a ve Kafkasya'ya balayan transit yollardan birisi olan Ahlattaki mezar talarnda (13.yy. sonu), Kayseri Karatay Han eyvan'nda (1240), Kayseri Sultan Han' avlu portalinde rastlanan ejder betimlemeleri(entrk,1991) de konuyla ilikili gibidir. Baz Ermenilerde Gregor ve Georgeun ayn kii olduunu bilmemekte Gregoru Kirkor, Georgeu ise Keork eklinde telaffuz ederek farkl iki kii olduunu dnmektedirler. Bunun nedeni yerli olan temalarn sonradan Avrupadan ithal edilmesiyle oluan karmaa ve syleni biimlerindeki deiikliklerdir. Hlbuki St. George ve Kirkor zerine yerli ve yabanc menkbeler (Attwater,1966; Kk, 1998; Kltr imha eden Roma, Hz. say bile tarihe geirmedii halde, bugn azizlerle ilgili bavuru

kitaplarnda Gregory zamannda yaam Kayseri ve rgp blgeleri nde gsterilen Aziz Gregoryden daha sz edilmektedir. Bunlar Gregory of Wonderworker (Nevehir(213 -270)), Gregory of Nazanius (Nazanius, Kapadokya (329-389)) Gregory of Nysa (Kayseri (335-395)). Oysa bilindii gibi katliamlar nedeniyle insanlar Kirkora kadar dinlerini gizliyordu. Bu konuda bir de yedi uyuyanlar menkbesi vardr. Onlar maaralarnda 309 yl kaldktan sonra uyandlar (Kehf/25)[13]. Korkutla balantl gibidir nk annesi onu 3 yl 9 gn karnnda tam (Nisanbayev, age.s.5). Zaten St. George yada Kirkorun havarilerden sonuncusuna yetimesi ancak bu ekilde mmkn olmaktadr. Kirkor Aydnlatc Gregor (Gregory Enlightener ,Ermenistan 240 -326) olarak bilinmektedir. Aziz George ise ehit olarak ve ilgili menkbeyle 3 -4.yy larda Yine Kapadokya blgesi ile anlmaktadr. zmitde ehit edildii tahmin edilmektedir. Sadece lm tarihi 23 Nisan nettir (Attwater, age., s.5) . Ayn zamanda tarihi olan ve ok seyehat ettii sylenen Gregory of Toursda (Tours ,538-594) bildiride aranan Kirkor gibidir nede olsa Cami-t Tevarihe gre Dede Korkut 295 yl yaamt. Tour of Gregarious kavimler g anlamna gelmekte, Tours ismi de ehre bu glerden adn vermi gibidir. Biz de ayn ekilde Dede Korkut boy boyluyor soy soyluyor ve etnosun aktarcs grevini gryordu. Bu da halk arasnda sylenen nere gitsen Korkutun mezar, l desem l deil diri desem diri deil ata Korkut Evliya deyileri ile de uyumludur. Ayn tarihlerde kavimler gnn youn olduu blgeleri takip eden izgide bu azizler herhalde Hristiyanl Avrupaya ilk yayan kii veya kiilerdir. Kavimler gn takip eden iki izgi zerinde Kuzey Avrupa ve Baltk lkeleri dier yandan Anadolu zerinden Latin lkelerden Britanyaya kadar uzanan bir izgide St. Georgela ilgili festivallerin, betimlemelerin yerlemesi konuyla ilikilidir. Belki de Hunlar arasnda Hz. Muhammet zamanndan ce Hristiyanl yayan Papaz Kordostta ayn kii idi. Kazakistanda ise Dede Korkutun ad Kkn rken (Gkte gezen) kamdr. Kay nal zamannda Dede Korkut Hz. Muhammete eli gitmiti. Bir rivayete gre de Hz Muhammeti ocukken tanyan papaz Bahirann lakab Cercitir. Cerciin Suriye ve Musul evresinde bir ok mabedi vardr. Cercile ilgili mekanlar Hdrlk olarak da anlmaktadr.

132

Akkaya,2000) karlatrdnda, en azndan tasvirli sanatlar incelendiinde kesien tarih, yer ve olay rgleri o rtaya kacaktr (Karlatrma iin Bkz. Kuran- Kerim Kehf/25; Nisanbayev,2000; Haner, 2000; Binyazar,1991). stanbul Okulu'nda Ermenilerin resimlemi olduu minyatrlerde Kral Drtad ve Kirkor ayn erevede grlr. Drtad nedamet getirmi, Kirkor'dan af diler vaziyettedir. Drtad paganizm ve ok tanrcln simgesi olan domuzla birlikte resmedilmi, Kirkor ift bal ylanl asas ile betimlenmitir Ayn konunun ilendii baz tasvirlerde de Drtad domuz klndadr (k.140).

ekil 140 Gregor vahi domuz biimindeki Drtad kutsuyor ncil 1569 Erivan

Viyana Mkhitaristler Manastr Yazma Koleksiyonu, Venedik Mkhitaristler Manastr Yazma Koleksiyonu (Haner,2000: Kat. 28.1, Kat. 26.1)

133

III.Tiridat (Drtad) (286-330), kendisini dnk hastalndan, incil okuyarak iyiletiren ve insan klna dntren Anak olu Aziz Grigor'un minnettar olarak, 301 yl baharnda Hristiyan oldu. O yaz yaplan onalt boybei/satrapn katld dernekte hepsi an amentsne gre hak dini olan Hz. sa dinini gnlden benimsediler.(Krzolu,1953,1992) ehname'de sembolize edilen Feridun ile Dahhak mcadelesi ayn temaldr. Dahhak'n eytan pmesi sonucu omuzlarndan iki ylan kmt. Onun soyu da sonradan ejder soyu olarak anlr . Bu aziz George menkbesindeki insan yeme hastal olarak sembolize edilen konuyla balantldr. Nevruzun ejderi ldrmesi (Hacu-yi Kirmani Hamsesi) Karakoyunlu Trkmen Minyatr resminde gzlenmektedir. ehnameye gre Feridun, Zal ve Behram'da ejderle savar(Firdevsi, 1967). Behram Gur'un (ehname iraz 1370) , Zal olu Rstemin ve sfendiyarn ejderhay ldrmesi (oruhlu,1995; And,1998) minyatrlerde betimlenmitir. Aslnda bu Ehrimen'le Hrmz'n, karanlkla aydnln bitmek bilmeyen savadr. Circs hakknda en ok bilgi Taberi'dedir. St. George (Georgio, Georges, Hagios) ile ayn kii olarak kabul edilir. Zbdet't -Tevarih'te baz minyatrlerde betimlenmitir. Circis eyalet krallar dneminde yaam, havarilerin sonuncularna yetimi samimi bir Hristiyandr

.Aziz George hak dini yaymak iin mcadele etmi bu uurda

eitli ikencelere maruz kalp ehit olmutur. 3 kez ldrlm kez dirilmi eitli mucizeler gstermitir(And,age.; Diyanet,age). Drtadda Kirkor'a eitli ikenceler uygulamt. Kirkor'un gsterdii mucizeler sonucu halk yava yava tek Tanr'l dine girmiti. St.George'un srekli olarak betimlemelerde mcadele ederken gsterildii ejder ok tanrclk ve puta taparlk anlamna gelmektedir. (And,age.303). Orta Asyadan beri gelen inanlara gre ktln semboldr . (oruhlu, age.,44).

Bir ksm Ouzlarda grlen Gregoryen Hristiyanlk ve daha sonrada bilindii gibi Kpaklarn, Kafkas, Dou Karadeniz ve Kuzeydou Anadolu ile Grcistan ve Ermenistan blgelerindeki Hristiyanln, bu Trk aslndan gelen nak/Anag Beyin olu Aziz Kirkor/Gregor'la balad anlalmaktadr. Bugnk Grcistana ok yakn olan Erivan ilesinin 15 km batsndaki Kilisede (Ecmiyadzin), Kirkor, byk bir kilise yaptrarak buray ruhani merkez haline getirmiti. Georgia ismi de ayn azizden adn aldna gre bu iki syleniin (Gregory/George) ayn ismin varyant olduu glenmektedir. Yine Tarih ve Ksas- Enbiya tr kitaplarda Vehb bin Mnebbihe dayanan anlatlara gre.Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.8, 2000, s.26, Circis maddesi.

134

Kirkor'un asasnda grlen ift ylan ya da ift bal ejder hayat aacna sarl ylanla ilikilidir. Zamana hakimiyet ve lmszlk anlamna gelir. Trkler'de byk nemi olan ko boynuzu sembol de zamana hakimiyet anlamna geliyordu (Kodaman, 2005a). Boynuz (karn) kelimesi zaman anlamna da geldiinden ; Zulkarneyn (ift zamanl-ift boynuzlu ) ejderi -ki oda boynuzludur(Mahir,2006) yani ktl temsil eden vastay etkisiz hale getirdii iin Trkler'ce kutsaldr. Adalet isteyen demirci Gave' de Zulkarneyn benzeri bir kiidir. Dahhak ondan korkar nk onun sesi iitilince sanki arada demirden bir da peydah olur . skendername deki skender- Darius sava da bu erevede deerlendirilebilir. skender'le Zulkarneyn kartrlmaktadr, aslnda skendernamede Zlkarneyn nefisi temsil eder(Akdoan,1988). ark rivayetlerine gre Ab- hayat Hzr ve lyas peygamberler bulup imiler; sonra Allah bu pnar insanlarn gznden sakladndan skender zulmta kadar gittii halde bu suyu bulamamtr (Onay, 1992) . Zaten St.George Hz. Hzr'la da kartrlmaktadr. Bunun geerli nedenleri vardr. 23 Nisan 303te Roma imparatoru St.Georgeu Hiristiyanlar aleyhindeki bir ferman yrtt iin ikencelerle ldrtt. St. George 23 Nisanda kutlanr bu kilise takvimine gredir . Ayn zamanda bahar bayramdr. Avrupann eitli yerlerinde St.Georgeu kiiletiren gen yeil yapraklara brnr. Kilise takvimi ile bugnk takvim arasnda 13 gnlk fark vardr. Buna gre 23 Nisan 6 Mays'tr. Bu da Hzrla lyasn bulutuklar gn olan Hdrellezdir. Bir hadise gre kendisine Al Hazir (yeil anlamna gelen) denir. Bast kuru otlar yeerirmi.(And,age.). Trkler'de Hdrellezle ayn anlamda kutlanan 21 Mart tarihinde balayan Nevruz'un bir ismi de Ergenekon'dur (Aa, 2000) . Efsaneye gre Trkler Kutsal bir gnn kutsal bir saatinde Altay 'da demirden dalar aarak kurtulua ermitir. Kehf suresinde de Zullkarneyn bir halk bozgunculuk yapan bir toplumdan korumak iin iki set arasna ular ve demirden bir engel oluturur. Nevruz'un bir ad da Altay Kdrgenidir ki bu g olgusuyla ilgisini aklar. Trklerde lnn karnna bak konur bu demirin kutsallndan kaynaklanr. Bu da Karn (karn)- ZulkarneynDemir-Ergenekon ilikisi asndan anlamldr(oruhlu,2002). Ermeni-Trk kltrel benzerliklerinden zellikle mezar geleneinde kullanlan demir nesneler ve ko boynuzu imgesi(Kalafat, 2003) , konu asndan nemlidir. ngilizce'de 'Gore'
Acaib'l Mahlukat'da veya zoolojik risale Nuzaht 'l Kulub'da da ejderlerin kanatlar ve boynuzundan hi sz edilmez, ancak biimlendirme kanatl ve boynuzludur.

135

boynuzla yaralamak anlamna gelirken 'Gorge' iki da arasndaki geit anlamndadr. stanbul'daki ilk Ermeni kilisesi olan Surp Kirkor Lusavori Kilisesi'de Altn Boynuz denilen Galatadadr. Kimbilir belki de Aziz George Zulkarneyn'le ayn kiidir. Ya da onun ahsyla zdeletirilmitir. Zaten bu bahar bayram hristiyanlktan nce de kutlanyordu. Eski Trkler zamanndan kalma bir kutsal gndr. Hristiyanlktan sonra bunun terkedilmesine uralmsa da halk teki putperest bayramlarn brakm fakat bunu brakmam, nihayet Hristiyanlk tarafndan da resmi bayram olarak tannmtr. Yalnz onlarca Saint Georges Aya Yorgi ad verilmitir ki bu, sonralar aziz olarak kabul edilen bir kimsedir. te bugn, daha sonra mslmanlar tarafndan da yukarda sylenen inanla bir dini gn gibi kabul edilmi, Hzr ve lyas szckleri sylene sylene halk azndaHdrellez biimini almtr.(Noyan, 1984). Seluklu sikkelerinde de karmza kan bir kurtarc figr vardr.Bu figr yukarda sz edilen ahs ya da ahslarla ilikili gibidir. Atnn altnda ezdii ift boynuz sembolyle (bazen de Sleyman mhrne dnen bir sembol, ekil) zamana hakimiyeti de yenen bir aziz ya da peygamber olduu anlalmaktadr. Selukludaki bu betimlemelere St.George betimlemeleri ok benzer. St.George elinde bir asa ya da klla ejderle savar. Selukludaki baz sikkelerde de bu kii bir yaratkla savar . Stocholmde Selukludaki rneklerdeki gibi atnn altndaki ejderde boynuz vardr.

ekil 141 St.George Heykeli Stocholm, sve, Heykeltra:Bernt Notke (1435-1509). St. George betimlemeleri Orta Asyadan ngiltereye kadar kavimler g gzergahn sslemitir. rnein arlk Rusyas St. Georgeun ejderi ldrme 136

sahnesini resmi sembol haline getirmitir, Fatih St. George kalkan 15. yydan beri Moskova kentinin kalkan ve Rusya mparatorluunun bakent hanedanlk armasnn semboldr. Baltk lkelerinde srlerin vahi hayvanlardan korunmas iin onun ikonuna bavurulmakta Ukraynada bitkiler St. George gnnde yetisin diye yntemler gelitirilmektedir, ngiltereye kadar gelindiinde ise yine St. George hami olarak karmza kar. Gregorynin anlmas Velabroda 7. yyda Aziz George kltyle birlikte yerlemitir (Moreton,1976; Thacker,1998). Hal seferleri srasnda anakkale boaznn ad da St. George boazdr. Merovenj dneminde Gregoire de Tours adnda azizlerin hayatn yazan bir vaka-i nvs vardr ki tour of gregarious ise kavimler g demektir. 12. yyda ngilterenin Norman istilasna urad biliniyor rlanda ile ngiltereyi ayran kanaln ad da ne tesadftr ki St. George kanaldr. Bu g eden halklara kuzey Avrupada Norman gneyde ise Roman denir ite bu dnem sanatnda St.Georgeun nemli bir yeri vardr. 1. kavimler g civarnda 4.yy yaam bu zatlar nedense kinci kavimler g dnemi 10 -12. yy. ile tekrar gndeme gelir St. George hikayeleri mehur olur.St. George betimlemeleri 12 15 yy.da oalr. Fransada baz seyahat acentalar bu addadr; dnyann eitli yerlerinde Aziz George adnda gezi dernekleri oluturulmaktadr, Osetyada da Aziz George gezginlerin ve seyyahlarn koruyucusudur. randa Behram gezginlere yol gsteren melek anlamna gelmektedir. Ejderhaya kaya paras atmaya hazrlanan Behram Gur tasvirleri XVI. yzyl Tebriz minyatr mektebi ile yakn sanatsal iliki halinde olan, XVI.-XVII. yzyl, dokuma sanat ile resim sanatnn sentezi olan figrl Azerbaycan kumalarnda grlmektedir.(Hamidova,2003). Behramn dier anlam da merih yldzdr yani kou temsil eder. 13. yy Ktahya seramiklerinde de grld gibi St.George betimlemeleri Ermeni sanatkarlar iin nemli bir temayd. 18. asr balarndan itibaren birbirinden grerek hemen tm Ermeni kiliseleri bir ok memleketten Ktahya atlyelerine sipari veriyordu, 1700 tarihli Kurdiyan koleksiyonundan bir ini matarada at zerinde mzrakla ejderi ldren Jorj bulunur bu tarihten itibaren Tokattaki madeni iki ielerinde de ayn figre rastlanr(Aslanapa, 1949). Kubad Abad inilerindeki ejderle savaan ama onunla birleik figrle ve Kubad Abad ta kabartmalarndaki atlyla (Ark,2000),Nasreddin Sivas'nin, 1270 yl dolaylarna tarihlenen bir eserinde kuyrukta yer alan ejder formlu Kavs burlar (Mlayim,1989) benzerlik gsterir.Kavs (yay burcu) nun yldz Bercis ya da 137

Mteridir. Dier ad Hrmzdr. Bu Ehrimenle savaan iyilik tanrsdr ki ehnameye dayanarak Ehrimeni ejderin temsil ettii sylenebilir. Yunus Emre bir iirinde : Nie bir Cercs Bercs olam Mirrih olam Nie bir Clins u Bukrt olam Lokman olam (vgin,2005) der. Hem Sivasinin eserinde ve sonraki yay burcu betimlemelerinde hem bu iirde Cercisle Bercis arasnda bir iliki kurulmaktadr. Cercis (St.George) Bercis yani Mteri ile ilikilidir fakat nasl sa Merih yani koun yldzyla da alakaldr. u ekilde olabilir: Geyik boynuzlar Bercisde yani kasm sonu dklr ve Merrihte yani Mart sonu Nisan banda tekrar kar buda yeniden doumu sembolize eder. Bu aklama geyik baba kltn de ieriyor bylece hemen tm boynuzlu hayvanlar ieren bir boynuz klt ile karlayoruz ki komoynuz blmnde ayrntl olarak atk. Hem bu geyik baba kltne benzer bir ikonografiyi de Pazrkdaki duvar halsnn iziminde grdk bu sembollerin tamam tek kiiyi temsil ediyor olabilir bu hayvanlar da ata hayvan sembolleridir. Kola Cercisin yani St.Georgeun bir ilgisi vardr. Bu da Zulkarneyn -21 mart ilikisi ile St. George arasnda muhtemel bir balantdr. Zaten Bercis Karaku Erentz ve Mizan yldz olarak gemektedir. Yani bu yay burcu ile ilgili betimlemeler St. george betimlemeleri sayla bilir. Lindisfarne incilinde grlen ift bal kartal (Karaku, Bercis) imgesi de (Kodaman,2005b) konuyla ilikilidir. Aslnda bu ejder ldrme konusu M.. 2000 yllarnda beri temsil edilmektedir. Alp Karaku betimlemelerinde iki ejderi yakalam halde grlr(Minyaev, 2000). Girgor ise karakulu mabedleri de takdis ederek aslnda onun da sonradan idolletiini ifade etmek istemitir. "Ko dann banda Ko Ata, kz dann banda kz ata, l desem l deil Diri desem diri deil, Bu atann Atas Gemiteki Korkut Ata. (Margulan,2000) iirinden de anladmz kadar ile Dede Korkut boynuz kltyle ilikilidir. Zaten onun mezarna gidilmeden ko heykeliyle karlalr.

Yazya geiren Jsip Kpeyul. 138

nanda(1972) ise, benzer bir aman duasnda; Allaha , Hz. Muhammete , drt yara ve yz yirmi drt peygambere snldktan sonra yle devam eder: ....Mekkede evliyadr. Medinede evliyadr. Kzl dan banda (tepesinde) kz evliya, kz dan banda kz evliya, Kokar dan banda Konur ba (ko) evliya Bektav Ata Bek Azl, l desem l deil, diri desem diri deil, Ata Korkut Evliya(nan,1972, zdemir,2003). Burada Kokar da ayrnts nemlidir zira Kokar kartal cinsi bir kutur ikonografide hep kurulmakta olan ko- kartal birlikteliini burada da gryoruz. Zaten ko-kar kelimesi de bu birliktelii yanstyor. Zulkarneyn- St. George, Kirkor, Korkut balantldr. Ouz isminin boynuzla ilgili olarak kzden geldii biliniyor demek ki bu ahs Ouz kaann kiiliinde birletirilmitir. Krzoluna gre Aziz Kirkor ve Korkut (Korkut Ata/ Dede Korkut) ayn kiidir. Bayattan da rendiimize gre Korkutun sylenilerinden biri Her Ger, Ker- Gerdir(Bayat,2003) buradan Kir-Korla balantsn anlyoruz. Bu Hayr getiren anlamndaki isim kk olarak gne ve korla ayn zamanda mezarla balantldr. Kirkorun aziz Tatyosun mezarnda doduu belirtilmiti. Bu mezarda doma temas Dede Korkut, Manas, Altn Ar ve Krolu (Gorolu) gibi destanlarda ba kahraman iin ortak bir kaderdir. Grolu mezarn olu anlamndadr (Nurmemmet,1996). Zaten Ermenicedeki yan eki hesaba katlnda Goryan Gorolu anlamna gelir. Bu adan Krzolunun Gregoryan mezhebi yerine Dede Korkut mezhebi demesine amamak gerek nk destanlarn ba syleyicisi Dede Korkuttu. Gregoryanlk tamamen Trk tresini yanstr dier hristiyan mezheplerden fakldr. zellikle, Papa, Gregoryen Ermenileri Katolik yapmak iin, yetimi misyonerleri Anadoluya gnderiyordu. Dede Korkut hikayelerinin getii Aphaz ili, Azerbaycan, Grcistan, Kafkasya ve Ouz ili (Gkyay,1985)de Kirkorun hakimiyet kurduu yerlerdir. Gordian dm tabiri de konuyla ilikili olabilir. Efsaneye gre Gordion dmn zen Asyann hakimi olacaktr. Gya Byk skender bunu kesmi de Asyann hakimi olmutu. Seluklu sikkelerindeki kurtarc figrlerinde atn altnda ezilen bu gordion dmn grmek mmkndr (ekil 142).

139

ekil 142 Seluklu sikkelerinden rnekler Fizik te ise Gordian dm yine zamanda sonsuzluk anlamnda kullanlmakta Einsteinn zel grelilii ile zld varsaylmaktadr(Renn ve Hoffmann, 2005). Bizdeki mazmunlara ve divan edebiyatndaki verilere baktmzda ise Dnya ve manevi saltanat birletirmek isteyen skender'e bu messer olmaz, o yzden ab - hayat maiyetindeki hakim yani Hzr bulmutur(Onay, age.). Aziz George ve evresinde geen olay ve olgular sanki onun ismine kodlanm gibidir. rnein gregarious toplu halde, srler halin de demektir. Bu kavimler gn aklamaktadr. gorge boaz anlamna gelmekte bilindii gibi ngiltere ile rlanday ayran kanaln ad St.George kanaldr. gore ise boynuzla yaralamak anlamna gelmektedir ; ejdere yani ok tanrcla zarar veren anlamndadr ki yine Aziz Georgeun bir ilevini aklamaktadr. Yeryzne ait anlamna gelen geo n ekiyle tretilmi olan geology, geography, geometry, geophysics gibi terimlerinde hep bu George ismiyle alakaldr. Bunun gibi dnya corafyasnda pek ok isim adn bu zattan almaktadr. Hatta bunlara Hazar denizini de ekleyebiliriz. Belirtildii gibi Aziz Georgela Hzr kartrlmaktadr. Korkutun lmsz olduuna dair halk inanc da burada badamaktadr. Korkutun yel mayaya binip tm dnyay dolamas da eklenebilir. Bilindii gibi Hzrn ejderi ldrmesi ile ilgili bir konuda edebiyatmzda mevcuttur(Ycel,1997). Buraya kadar anlatlanlar nda denebilir ki St. George figr ve inanc Kirkorla kesimekten teye giderek ok eski Trk inanlarndan Alp Karakutan balayarak

Korkuta mezar kazma, Nere gitsen Korkutun Kr, l desem l deil diri desem diri
deil gibi syleyiler vardr.

140

Zl Karneyn, Dede Korkut, Hzr lyas gibi kltlerle de rtyor. Eldeki verilerin ulatrd zere, dnyaca nl olan St. George figr evresinde Ermeni vatandalarmz iin mili bir tanmlama aracna haline dnen bu temann btn halinde Trk milletine ait olduu anlalyor.

ekil 143 Nevruzun ejderi ldrmesi (Hacu-yi Kirmani Hamsesi) Karakoyunlu Trkmen Minyatr resmi

ekil144 Alp Karaku Ukrayna skit ii erkek figr M.. 350

Bazen ikonografik klielerde anlamlarndan dolay hayvanlar birbirinin yerini almtr. rnein kirpi ylan yedii iin ejder dren George sahnesinin eski bir rneidir. Bunun gibi ejderi ya da onun yerine geen hrsz bir hayvan da keisi gibi yakalayan ift bal kartal figr de ayn hikayenin tasviri gibidir. Zaten bercis, karaku ya da erentz olarak bilinir ve ejder ldren cercis (st. George) olarak resmedilir. Yine iirlerde Cercis-i Bercis(Yay)- Merih (Ko )de yanyanadr ko bal kartallardan da bu anlalyor. Bu balamda ta aada randa Zerdtlk ilikisininin zaman mekansal bir anomali eliinde yukarda tespit edilmesi artc olmamaldr. Bu bitmek bilmeyen nur- zulmet kavgasnn ifadesidir. Hayat aacna dolanan ylan ne ise aac yiyen hayvanla sembolize edilen figr de o gibidir. Bu kutsal kitaplarda geen dokunulmamas gereken aa ve ylan ilikisi gibi durmaktadr.

141

2.2.2.1.2. Hayvan Mcadele Sahneleri Hancar (1952) hayvan mcadele sahnelerini yle zetlemitir: 1.arpc doallkta ilenen hayvan vcudu ve hareketleri zellikle geyik ve kaplan yakn olarak ilikilendirilir. Ayn temsilde nokta virgl ve yay ekilleri omuzlar baldrlar ve boyun zerinde sslenir. Gl sslemedeki bu sonular esas modeli hemen hemen tannamayacak hale getirir. 2.Hayvan ata betimlemelerinde tm hayvann icras silet olarak ya da materyal kullanmna gre renkli yamalarn birletirildii kontur iindeki alanlar tarafndan vurgulanm ya da vurgulanmaksznz meydana getirilir. 3.Pazrk hayvan ata temsillerinde gze arpan zelliklerinden biri de saldrlm tm toynakl hayvanlarn bazen de kedigillerin 180 geri dnmesidir. Pazrktakiler bat Sibiryadaki altn plaklarla yakn ilikilidir. (Hancar, 1952). Genellikle yrtc bir ku ya da yrtc bir drt ayakl hayvann toynakl bir hayvana saldr eklndeki betimlemelerdir. Yine erken rneklerde insann hayvanla mcadelesi de grnmektedir. Canavar ldrme konusu ile ilikili gibidir bu sahneleri hayvanlarn anlamlarna gre yorumlamak gerekir. Bazen bu saldrlan hayvann gcnn saldrana katlmas bazen saldrlan hayvann alt edilmesi olarak anlalmaktadr. Bazen de zt glerin sava ile ilgilidir. Hayvan slubunun en nemli temalarndan biri baz eitlemeleri ile beraber bir ikonografik ema gsteren hayvan mcadele sahneleridir. Rostrovtzeffe gre bu hayvan mcadele sahneleri, douda Trklerle ve evrelerindeki topluluklarla ilikili olan blgelerden Karadenizn kuzeyindeki skitlerin yaad blgelere yaylmt.( oruhlu, 1993a) Eski Trk dini, kozmolojisi ve mitolojisi universalist bir yapya yani kozmoloji arlkl bir sisteme sahiptir. Bu dzeni biz Trk topluluklar iin temelde Gk ve Yer kavram iftiyle ifade ediyoruz. Bunlar kendi ilerinde baka unsurlar da barndrrlar. Sz konusu temel geler biraz dualist ancak daha ziyade dikotomik ilkelerdir. Yani birbiri ile zt gibi grnen ama aslnda birbirini btnleyen ve evreni oluturan kavramlarn birbiri ile ilikisini gsterir. Ahlaksal bir karm oluturmaz ama doal olarak evrende/dnyada var olan mcadele kavramn iki unsurlu bir planda karmza karr (oruhlu, 2003). Trk sanatndaki mcadele sahneleri grupta toplanmtr. 1. nsann insanla mcadelesi 2. nsann hayvanla (veya gerekst varlklarla) mcadelesi 3. Hayvann hayvanla mcadelesi (oruhlu, 2003).

142

Hayvan mcadele sahneleri oruhlu (1993) tarafndan yer ve gk sembolizmi asndan deerlendirilmitir. Erken devir Trk Sanat Tarihinin Hayvanslubu kapsamna giren bu sahnelerde vahi/yrtc bir hayvann vahi (yrtc olmayan)ya da evcil trden hayvanlar alt edii canlandrlmtr. Yenen hayvanlar Gkunsuruna (ve bunun temsil ettii aydnlk, zafergibi kavramlara)yenilen hayvanlar ise yer unsuruna (ve bunun temsil ettii olumsuz kavramlara) iaret etmektedir.(oruhlu, 1993b). 2.2.2.1.3. Kvrlma bklme temas Esasen bu mesele dnya mitolojisindeki hava burkan kahramanlar erevesinde deerlendirilebilir. Bunu ejderle evrilen soulcan anlamndaki, kurt ve kaplan gibi temalarla ilikili grmek gerekli ve bu kvrlma bklme temalarnn anlam ad geen hayvanlarla ilikili gibidir. Hint mitolojisinde Brahma evrenin yaratcsdr tm dier tanrlarda neticede onda emilecektir. Stn lora, suyun buza dnmesi gibi onun dnmleri farkl ekilleri tezahr eder. Vedalara gre insan ruhu atein kvlcmlar gibi yce yneticinin paralardr. Hintlilerin lemesinde ikinci srada yer alan Vishnu ise dnya tehlikeye girdii dnemlerde Avatarlar olarak vcutlanm farkl enkernasyonlarla yeryzne iner. oktur ama en nemlisi on tanedir. lk avatar evrensel tufanda insan rknn atas olan matsya bir balkt. kinci avatar tanrlar lmszlk suyu amrita iin denizi alkalattnda dnyay destekledii varsaylan kaplumbaa biimindeydi. Dierleri ise baka kahramanlar olarak dnyaya iner. (Bulfinch,2007). Buradaki dnyay stnde tutan kaplumbaann Alp Melegeyle ilgisi kurulabilecei gibi anvazar yani hava burkanlarn be yndeki kaplanlarla ki kvrlp burulan ekilde gsteriliyor ve Brktle (bur-kut?) ilikisi kurulabilir. 2.2.2.2. Hayvan slubunda Belli Bal Figrler 1. Hayvan biimli figrler. (kz, Ko, Kurt, At, Aslan, Geyik, ,Kartal, Panter, Kaplan vs.)Hayvan slubunun zellikleri bal altnda ele aldmz gibi slupta kullanlan hayvanlar Avkular, kedigiller, otcullar olarak bildirilmitir.Bu ikonografik emalar dnda pek ok hayvan domuzlar, yaban tavanlar, atlar, su kular ve develer de saylmtr. Fakat daha ok rnek inceledike balk, kirpi gibi dier hayvanlarn da slubun temasna girdiini gryoruz. karlalan her hayvan betimlenmeye allmtr. Nerede ise

143

2. Hayali figrler (ift Bal Kartal, Kanatl Gagal Aslan(Grifon), Kanatl At, Ejder) aa dnya orta dnya ve yukar dnya kavramlarna baklrsa grifon figr bu dnya arasnda gidip gelen bir figrdr. 3. nsan biimli figrler (Az sayda insan figr, insan hayvan karm figrler) 4. Bitki ve hayvan karm figrler (Hayvan-bitki karm, nsan-bitki karm)

2.2.2.2.1. Hayali Figrler Ejder Ederha temel olarak kat koruyucular ya da eytani ynelimleri sembolize eder. inde Tang hikayesinde incileri korur(Chevalier ve Cheerbrant,1996). Ayn ikonografiyi Karabalgasun antnda ve baka ejderli eserlerde de gryoruz. Ejderha, Kagarinin Divan Lgat -it-Trknde yle geer(Atalay,2006): Yelbke ejderha, u savda dahi gelmitir "yeti bal yil bke = yedi bal ejderha. nann Radlovdan ald bir alntya gre"yilbke" kelimesinin deimi ekli olan "yelbigen" Altay ve Televat Trklerinde tesbit edilmitir ki mdhi garibe ve insan yiyen bir yaratkm. Ayn yaratn ad Hakaslarda "ibigen" eklinde sylenir (nan,1971) Trklerde drt byk yldz takm (Kk Luu, Kzl Sagzgan, Ak -Bars, Kara-Ylandr (Pritsak,1955; Bang, 1972; Esin, 2001). Kk Luu ve Kara - Ylan ejderle ilgilidir. Gk kubbenin en alttaki rsn (felek) bir ift gksel ejderin evirdii hakkndaki ibareler, bir Uygur Kaannn adna sunulmu Mani dinine ait metinde yer almakla beraber , bu dncenin Mani dininden ok belki Orta Asya kozmolojisine bal olduu Zykan tahmin etmektedir.(Mller,1904; Esin,2001) . Yine Esin(2001), Yusuf Has Hacipten u alnty aktarr: Yaratt kr evren tuci evrilur Anng birle tezginyime tezginr (KB beyit ,126) Bu ekilde gk kubbe, gk ark ve bunlarn simgelerinden olan gk ejderi Trke ifadesiyle Kk Luu veya evren hem gksel mekann hem zamann simgesi olmaktayd. Bu kozmolojinin gerei olarak gk tanrsnn zaman ilah (Trke d Tengri) kavramn da ierdii sonucu kmaktadr.(Esin,2001).

144

Ejder hakknda iyilik ve ktlk timsali olmak zere elikili bilgilere rastlanmaktadr. Asl olan ejderin iyinin elinde iyiyiye kullanlabilecek ktnn elinde ise ktlk arac olabilecek sonsuzlukla ilgili bir sembol olduudur. ark edebiyatnn en nemli klasiklerinden ehnamede, ejderden ska bahsedilmi ve onun hakknda pek ok veriye de bu kitapta rastlanyor. ehname asl Pehlevce olan, yine daha eski zamanlardan kalma, pek ok efsanelerin yer ald para lar halindeki ok eski bir kitaptan bir araya getirilerek, Firdevsi tarafndan derlenerek oluturulmu. Bu kitaptaki ejderle ilgili en nemli verilerin Huengin ylanla sava ve Samn ejderle sava ile ilgili blmlerde yer ald grlyor. Esinden edinilen bilgilere gre (130-131), ylanla ejder, ilgilidir: Pritsak ifahen evren kelimesinin Avar kelimesi ile bal olabileceini ifade etmitir. Avarlarla ilgili olduu sanlan Juan Juanlara inliler tarafndan evrilen soulcan anlamna gelen bir ad verilmiti. Soulcan in efsanelerinde evren(ejder)in bir biimidir.(Willett,1958;Esin,2004). Trklerde Luu (ince Lungdan) veya nek eski Hotancada geer. Arapada timsahn karldr. Ejder ylanla timsaha yakn bir hayvann eitli cinsten hayvanlarla biremesinden meydana gelmi byk bir biimidir. Gzel mevsimde atalarndan bir ku gibi gkte uar (Esin, 2004). Buraya kadar edindiimiz bilgilerle ylan, soulcan (solucan) , ejder(evren), timsah birbiriyle ilgilidir veya ayn eyi sembolize eder. Ylanla ejderin tarif edildii ehnameye tekrar dnersek(Firdevsi, 1967); Hengin ylanla savanda, Heng kara renkli, kara vcutlu, suratle koan bir ey grr. ki gz iki kan emesi gibidir ve azndan kan duman dnyay kaplamaktadr. Hueng buna byke bir ta atar ve o baka bir taa arparak ate karr. Bundan sonra kim demiri taa srtse ate karr. Bu Sede bayramnn balangcdr ve atee tapma byle balamtr. Buraya kadar anlatlanlardan anlyoruz ki ayrca bu ylan demirdendir ya da demirden talar atmaktadr. Samn ejderle savanda da yukardaki ylan betimlemesine benzer bir betimlemeyle karlalr. Keef nehrinden kan bir ejderi Sam yle anlatyor: Boyu ehirden ehre, eni dadan daa idi, btn alem korkusundan nbet bekliyordu. Havadaki kular ve yrtc hayvanlar mahvetmiti. Yeryz onun zehiri akbaba kularnn kanatlar onun soluunun kzgnl ile yanmt. Korkun timsah bile sudan karr, uan kartal havadan yere indirirdi. Gzleri kanla dolu iki havuza benzemekte, ii atele dolu gibiydi. Sesiyle dnya titredi ve sat zehirle yeryz in denizine dnd. (Firdevsi, a..g.e.)

145

Sam bu ejderin kz kafal grzyle bana vurmu ayrca bir okla azndan vurmutur. inden Nil nehri gibi zehirler akm. Sam zehirin etkisi ile bir mddet hasta yatar. Ayn zehir yznden o lkede yllarca ot bitmez ve bat topra yangn yerine dner.Ejderin demirden ate ve duman karan, zehir aktan uan hzl koan, yksek sesler karan bir ey olduu anlalyor. ift bal kartal

ekil 145 Divrii Ulucamiinde yok olmaya yz tutmu rnek ift bal kartal yaratc g, her eyi bilen alim, Hristiyan geleneinde Tanrnn kutsal ruhu olarak bilinmektedir(Jobes,1962). Trklerde gkle ilgili mitoloji youn bu konuyla ilgili semboller oktur. ift bal kartal figr belki de gkle ilgili sembollerin en nemlisidir. ift bal kartal imgesi Mezopotamya Orta Asya sanat-mit balantsnn ve hayvan uslubu izgisi devamllnn ilgin figrlerinden biridir. Orta Asyadaki eski ift bal kartal motiflerinden biri M.. 1. yy.a tarihlenen Noinula buluntularndan ipek bir dokumada grnmektedir (k. 35,66, 105); bu motifin nceli skit ya da Hun hayvan slubunun kayna olduu dnlen (Minyaev, 2000) yakn doudan alnm ekil 147 dedir. Kutsal bir motifle sslenen (k 35,66, 105,) ipekte, kartaln kanatlarnda simetrik kanatl aslan ve kaplan figr bulunmaktadr. Bunlar Manas destannda bir duada Alp Karaku yannda anlan

146

koruyucu aslan ve benekli kaplan (Yusupov, 1995)olmaldr. Bandaki sorgu, hotoz ya da tu denilen dik tylerden anlald kadaryla bu kanatl ku Turul ya da Humay olabilir; Karaku denilen Jpiter, Bercis ya da Erentz ifade ediyor olmaldr. Alp Karakuta kiiletirme sz konusudur. Alp ismi bilgelik, yiitlik, fedakarlk, kahramanlk, gz karalk, toplumculuk anlamnda olduu gibi bunlar arasndaki uyumu da ierir(Kutalm, 2003) ift bal kartaln bir kiiyi tasvir ettiini canavar ldrme t emasnda gsterilen ekil 144deki rnekten de anlamak olasdr. ift bal kartal baz rneklerde gne diski hayat aac gibi figrlerle dzenlenir. ekil 146 Britanyadan bir rnektir.

ekil 146 Kells ncili, ngiltere,7.yy

ekil 147 Gm altn karm kap, ran; Balta Afganistan. M.. 2000,

Bu balamda Kelt Sanatn Step Sanatndan bamsz olarak kabul etmeyen Strygovskyye (1974) katlmamak mmkn deildir. Orta Asya halklar, Kuzey Avrupay geit olarak kullanm bazen de daha kestirme bir yoldan Anadolu zerinden Avrupaya gemitir(Bas, 1722). Belli ki kavimler gleri ile Britanya ktasna kadar tanan bu motif mehur Kells ncilinin sslemeleri arasna gizlenmitir. Lindisfarne ncilindeki sslemeler: geme teknii, zoomorfik, andromorfik zellikler mnhaniler, rumiler, simetri, asimetri alma, stilizasyon soyutlama gibi hayvan slubunun tm zelliklerini tar. Step sanat kaynakl, Seluklu sanatyla devam eden bir gelenekle zdetir. 7. yy.a tarihlenen bu el

147

yazmas ncildeki ift bal kartal imgesi 4. yy.da Attilann ba ektii aknc kavimlerin tm Avrupa iler ine kadar yaylmas ile ilikili olmaldr. Beksan (2004) da iaret ettii gibi ift bal kartal zaman temsil eder. Altn Arg destannda iki bal altn guguk kuunun zaman ifade etmesi gibi (Bkz.zkan, 1997) iki yne bakan ba gemi ve gelecein sembol gibidir. Zulkarneyn (iki zamanl) efsaneye gre anka kuuna binerek kaf dan amtr; ift bal kartalla anka kuunun ayn olduu sylenir (Batislam, 2002). Dolaysyla ift bal kartal sembolnn de ift boynuz sembol gibi Zulkarne yni betimledii (Kodaman, 2005b) dnlebilir. Yine Bakurt Trklerine gre Semrk adl ift bal kartal menglk (lmszlk) suyunu imi olarak kaf danda yayordu (gel,2002). Trklerde gn direi nemli bir inant. ift bal kartal gn direini sembolize eden srk zerine aklyordu. Kartaln sa kanad ay sol kanad ise gnei kaplyordu. Gn direinin demir ve bakrdan bir da olduuna inanlyordu bu sayede dnya ayakta duruyordu.(gel,2002). Bu inan Zulkarneynin ekmi olduu kyamet gn yklaca sylenen demir ve bakrdan setle (Kuran- Kerim, Kehf) ilikili gibidir. Kaf ile Kehf arasnda da fonetik benzerlik mevcuttur. Yine eski bir Trk ataszne gre kyamet gn gk demir yer bakr olacaktr (gel,2002); yani bu set yklacaktr. Bu inanlar Ergenekondan beri gelen demir da temasyla alakal grnmektedir. Anadoluda en erken ift bal kartal rnekleri Hititler dnemine ait ( M.. 2000)orum Yazlkayada ve Alacahykte bulunmaktadr. nceleri Hititlerin sembol olan ift bal kartal, sonra Bizans tarafndan benimsenmitir.Seluklu ise onu devlet sembolne dntrmt. Dner Kmbet (Kayseri 1276 ), Hdavent Hatun Trbesi (Nide 1312),Sungur Bey Camii (Nide 1335), Yakutiye Medresesi (Erzurum 1310), Diyarbakr Surlar 1208, Konya Kalesi Surlar 1220 gibi pek ok yapda ift bal kartala rastlamak mmkndr. Ayrca 1200 tarihli Artuklu bakr sikkesinde de ift bal kartal bulunmaktadr. Karaku (kartal) Trklerde gn zirvesinde gn ve geceye hakim saylan mteri (Jpiter) gezegeninin simgesidir (Esin,2001).Jpiter (Bercis) ise Mlayimin de gsterdii kavs burlarnn canavar ldrme biimiyle bercis ilikisi balamnda burada tekrar canavar ldrme temasna Korkut-Hzr-Zulkarneyn-St.George-

148

St.kirkor birlikteliine yorabiliriz. Ouzca olup Divan- Lugat- Trkte geen karaku: deve tabannn uclar anlamndadr (Atalay,1998a,b;Yldz ve lker, 2009). Karakuu bu adan deve ile ilikilendirebiliriz. Korkutun yel mayaya binmesi ve kopuzu deve derisinden yapmas ise burada korkutla ilikiyi tekrar ispatlyor . Deve ise baz kompozisyonda geyikle de birletirilmitir. Daha nce hayvan ldrme temasnda da geyikle ko-karaku-kz-ift bal kartal ilikilendirilmiti. 2.2.2.2.2. Hayvan Figrleri Kartal Ulalan verilere gre kartaln anlam da esasen ift bal kartal gibi ve ayn nemdedir. Onun her daim kola ilikilendirilmesi de bizi ift bal kartal ikonografisine ve komoynuz ikonografisine gtryor. ift bal kartaln da canavar ldrme temasyla ilikilerini o konuda atk; tm bu konu balklar ayr da olsa hep birbiri ile ilikili gibi temel de bir sonsuzluk temas ve hayat aacna zarar veren bir hayvan avlama eklindedir. Burada dier ksm okumu okuyucuya kola kartaln ilikisini tekrar gstermek amacyla bir rnek kondu(k.148). Kartaln gvdesinde kvrlm bir panter Kuyrua doru ise ko balar sralanm Yine gaga ve kanatlar ayn zamanda ko boynuzuna benzetilmi.

ekil 148 Gvdesinde pars ve ko balar bulunan kartal

149

Millere gre Horo Tangara (kartal)orta dzey tanrlardandr(Vasilyev, 2007). Burada ift bal kartal blmnde de anlatld gibi bir Korkut balants mevcuttur hor-kor-gor kknn Korkutla ilgisine Bayat(2003) da deinmiti. kz Deyirler dnya Boz kzn buynuzunda da-yanmd. Her defe yatb duranda, otlamaa ge-dende, su iinde yer titreyir, dalar denize, de-nizler dalara evrilir, dnya toz dumana brnrm. Bir gn Boz kz su iende aadan dzeldilen adama benzer yekeper(ok byk) bir mgevvan (mukavvadan) neheng(byk)qoz aacna sykenmi grd. kz fi-kirledi ki, ne yaxi oldu, frb bu mgevvaya can vererem... O da suyumu, otumu her gn qar-ma getirer. Byle de etdi, mgevvaya can geldi. Boz kz dedi: - Bax, seni dnyaya men getirdim. Bunun n mrn boyu mene qulluq etmelisen. D qar- ma gedek. Adam dedi: -Y ox, dz danmrsan. Mene can sen ver- misen, amma meni dzelden, azm, burnumu, sam, qolumu, ayam, uzun boyumu yaradan o qoz aacdr. kz bir az f ikirleib dedi: - Yaxi, gel bu zehmeti de yere vurmayaq. Seni yaradanm erefine adn Ouz qoyaq. Amma gerek menim yanmda yaayasan. Axam sabah ye- meyimi veresen. O gn dnyann ilk adam Ouz, Boz kzn yannda qald.( Azeri yazn,2009). Trkler atalarn boaya ya da kze dayandrmakta dnya ielerini de eskiden beri bu kzn ekip evirdiine inanmaktadr bunu Pir Sultann bir iirinde aka grrz:

Gitme giden gitme sual sorayim Ya ne bu dnyanin stnde durur V allahi billahi ben onu grdm Dnya Sari kz'n stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu kz neyin stnde durur V allahi billahi ben onu grdm kz de bir salin stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu sal da neyin stnde durur V allahi billahi ben onu grdm Sal da bir baligin stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu balik neyin stnde durur V allahi billahi ben onu grdm Balik da deryanin stnde durur

150

Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu derya neyin stnde durur Vallahi billahi ben onu grdm Derya da ikrarin stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu ikrar neyin stnde durur Pr Sultan'im der ki ben onu grdm Ikrar da imanin stnde durur Bu ileri ekip eviren kzn Margulann (2000) aktard bir iirde geen Ko dann banda Ko Ata, kz dann banda kz Ata, l desem l deil, Diri desem diri deil, Bu atann atas Gemiteki Korkut Ata dize lerinden de anlalaca zere Korkut yani Hzr olduu anlalyor. Bu konucanavar ldrme temasnda ayrntl olarak akland. Hatta geyik ata ilikiside kuruldu. Hakani yazarlar d dleg ile Zurvan vb. Kalayama arasnda farz edilen balar dorulayan ipular da vermektedirler. Kagari de benzer baka kelimeleri zaman anlamndaki dden ayrmak iin zen gsterdii halde zaman anlamndaki d ile kz anlamndaki Ud kelimelerini aynym gibi ayn cmlede anmaktadr. Bu iki kelimenin ayr kkleri olmas ihtimaline ramen Kagari bunlar arasnda anlam bakmndan farkllk grmemekteydi. Trk mitolojisine Erklig Kan ad altnda giren Kala- Yamann bineinin kz olduu ve bu kiinin Uygur sanatnda kze binmi olarak resmedilmesinin hatralar belki Kagarinin aklndayd. Konumuzun dnda olmakla beraber , Osmanl kozmolojisinde, dnyann kzboynuzu zerinde durduu efsanesini ayn kke balamak da mmkndr.(Esin, 2001,73). Esinin(2001) ilgili yaynnda konu hakknda geni bilgi bulunmaktadr biz burada Korkutla ilgisine deinerek ok ksa bir kesit aldk yine ayn kitapla kzn zaman arkn eviren ejderle ilgisine de deinilmitir. kz uluslararas koruyucu bir semboldr sabr, g, alakgnlllk, srekli emek ve yorgunluk semboldr(Tresidder,1997; Werness,2003). kze sahip olmak zenginlik belirtisidir(Aynard in Brodrick , 1972). Beyaz kz Zeus iin Siyah kz Hades iin kurban edilirdi.(Tresidder, a.g.e.). Birbirini tamamlayan ikiliin birleik biimidir. Geyik Sonbahar, abucak geen, tatllk, rekabet, efkat, uzun mrllk, srat, eviklik, boynuzlar gne nlarn sembolize eder, sevgiliyle e anlamldr Deer = Dear.

151

Budann bir dou biimidir. Budann sembolik retisi geyik parknda balamtr. inliler ona Lu derler. alma ve baardaki onur iin tlsmdr. in geleneinde gizli lmszlk mantarn bulmu tek hayvandr. (Jobes,1962). Trk destanlarnda alp olacak kiinin krk arkada bulunmakta, bunlar bulmas ise bir geyii izlemesi sayesinde olmaktadr. Daha sonra tarikatlarda da bir geyik baba klt karmza kar. Orta Asyadan Anadoluya tanan bu kltn izlerini Mlayim(1999), rei Byk Tekkesinde gstermitir. Geyik klt le Hzr lyas ve boynuz klt rtyor. Bunlar da Nevruzla rtyor. Geyik boynuzlar Kasm sonu Aralkta dp Mart sonunda yeniden k ar (Petrenko ve Maslov,2001 )bu da yeniden dou ve canlanma ile ilikilendirilir. Nice bir Cercis-i Bercis olam mirrih olam iiri ile alakal gibi. Yani Bercisde boynuz dkm ve Mirrih (Ko) la tekrar kmas. Buradan da onun Cercis ve hayvan ldrme temas ile ilikisini kuruyoruz ve ko-geyik-kz gibi boynuzlu hayvanlarn ortak ikonografisini buluyoruz. . Bunlar mutlaka yrtc kula da birletirilmitir. Demek ki kllerinden doan Simurg gibi lp lp dirilme motifi ilenmi. Avclar tarafndan deerli bir av zellikle yllk olarak dklp yerine yenisi gelen boynuzlar yznden sihirlidir (Walker,1988). Trkiyede alageyik hilkayesinde de grdmz gibi pek tekin deildir, av ho karlanmaz. Tresidder(1997) geyiin evrensel iyilik sembol olduunu yazar ; dou, afak, k, arlk, yeniden oluum, yaratclk, verimlilik ve tinsellikle ilikilidir. Dier atflar hz, zerafet ve gzellii ierir. Geyikler Byk Tanrann pek ok sembolnden biridir. Gimbutas(1989)a gre onun rol dourtmaktr. Pausanius Arcadia'daki Desponia tapnandaki Artemis heykelinin geyik derisinden elbisesi olduunu yazd. Artemis bir geyik biiminde farz edilir ve Tanra'nn iki lakab olan Krmz geyik Elaphaia,Krmz geyii vuran Elaphebolia iin geyik kurban edilirdi. Strabo geyiklerin Artemisin Colophon yaknlarndaki kutsal adasnda dourmak iin yzdn kaydetmitir(Gimbutas,1989). Artemis geyiin avcs ve koruyucusudur ve tanra ile geyik rlyef ve figrinlerde kutsal yerlerinde betimlenirler.Canl geyikler anlalan artemis tapnanda tutulurdu ve askeri hayvan olarak hizmet ederdi. Geyiin tek adak imgeleri "pek ok tanr ve taraya adanrd. Apollo, Hera,Zeus gibi. Artemis hayvan olma zamanlarnda sadece geyik olurdu.(Bevan, 1986).

152

Artemis atlar tarafndan ekilen ay tanras rol dnda arabasna geyikleri balard. Actaeon hikayesindeki Ovid'in bakalam yalnzca klasik sanatta deil sonraki dnemlerde de bir o kadar betimlenmitir. Gen prens yanllkla tanra ve onun perisinin banyosuna tkezlenip der. Tanra onlar gzetlediinden prensi cezalandrmak iin erkek geyie evirir ve prens kendi kpekleri tarafndan paralanr. (Hall,1974). Antik keltler geyiklerin boynuzlu ant ik tanrlarn perileri olduuna inanr, Tressider(a.g.e.)bu gelenein Santa Claus'un kzan eken geyiklere nclk etmi olabileceini dnr. Orta ada geyik sembolizmi ngilterede yaad. Geyik ovasnda zgn ad Duirholm olan antik geyik tapnann yerinde Durham katedrali kurulmutu. Bu yer Hristiyanlk ncesi ngilteresinde 400 yl boyunca pagan bir hac merkezi idi.( Walker , a.g.e). Geyik dnyann en ok avlanan yaratklarndan biridir. Benson(1997) geyiin avc atalarla ilgili olduunu belirtir. Mezoamerikan mitlerinde ilkel byk baba olduu gibi modern avclarda geyie byk baba diye hitap eder ve ldrdkleri iin ondan zr dilerler .(Werness, 2004). Amerikada av baard iin onurlanan ve insan ve hayvan arasndaki dengeyi srsdrmeyi salayan av ve avc karlkl birbirine baldr. Av onuru olarak konumunun tesinde lmle de ilikilidir. ou geyik trlerinin erkei yllk olarak boynuzlarn dker ve yeniden karr bu yeniden doum ve yenilenme ile ilgili sihirsel bir olaydr. Tarmla tanmadan sonra bu dng doann dngsne kout grlmtr. Dahas Benson'un iaret ettii gibi boynuzlar dall ekli ile bitkiye benzer ve geyik kulaklar ve kuyruu yaraa benzerGeyiin iftilerin tarlalarna saldrd ve rnleri yedii iin tarmclkla ilgili olumsuz anlamlar da vardr. (Benson,a.g.e.; Werness,2004). inde Taoist sembolizmde pembe iek geyii aznda kutsal uzunmr mantarn ar.Japonyada geyik kutsal bir hayvandr ve Tanrlarn uladr.Baar ve uzun mrllkle ilgilidir. Geyik jui (mantardan yaplm lmszlk asasn)aznda tar.(Werness,2004). Aslan X. yy.dan itibaren slam topraklarndaki en dikkat ekici ekil daha sonra elinde bir kl tutacak olan bir aslann srtna yerletirilen ve ilerde rann armas olan yarm gne. Sk raslanan klla aslann bir arada olmas hem Kl Aslan adndaki nl kiinin varl hem Moolistan Sibirya kaya resimlerindeki tasvirlerle desteklenmektedir.(Roux, 2002). Edebiyatta aslan sav krallar ve vahi ilahlar iin kullanlrd. Aslan Smer inandakpeklerve kurtlarla ayn gruba dahil edilirdi. Kedigil deil kpekgildi.(Black&Green, 2003).

153

At At, ruhlar Tanrya tayan bir aratr, su ile at her zaman ilikilendirilir , Latince at anlamndaki equus su aqua ile ayn kkten. (Werness, 2003). Ouz kahraman Bams Beyrekin at Akbozda sudan km bir aygrdan (deniz kulunu) tremiti. Definin iirinde geen atlardan biri de Evren (ejder) dir, ..... . Dou Trkistan uan at efsaneleri asndan zengindir , gnmz Altay esanelerinde de gkat mitleri olduka boldur. Altay kamlar kozmik yolculua karken kurbanlk atn temsili olan bir sopaya ata biner gibi biner. (Esin,2004). At sava cesaret, fiziksel yetenekle ilikili olduu gibi genellik le g, sosyal stat ve asalet semboldr de..amann davulu atla ilkiledirilmitir tokma da krbatr(Siikala & Hoppal,1992; Arslan,2006). ......Atlar ruhlar dnyasyla balantda ara olarak dnlmtr. amanlarn deflerine bazen aman at denmitir. Atlarn lenlerin ruhunu br dnyaya gtrdne inanlmtr. Karakalpaklarda tabuta aa at denilmesinin nedeni bu inancn izleridir. ......Hikayelere gre kahraman denizde yalayan ayakl bir atla denizin te tarafna adlnda te aleme yol alabilir. ....Ural BatrIn ku ekline dnebilen kars Humann yolunmu kanatlar, sihirli a-boz atn azndan alnan kpk sayesinde dzelir. ......Yakut destan kahramanlarnn atlar at srs koruyucusu tarafndan gne diyarndan gnderilmitir. Ebulgazi Bahadr Han Cengizin Hanla kt zaman Gkenin gklerden gelen bir ata binip Tanr katna ktn yazar. orlarn destan kahraman iin Hudaylar ad verilen ilahi varlklar, beyaz kanatl bir at yaratrlar. (Beydili,2005). Balk ......Mezopotamya mitolojisinde balk su tanrs Enki ile ilikilendiriliyordu. Enki bilge bir tanrdr ve balklar da bilgelii simgeler. ......Balk ktcl glere kar bir hayr iareti olarak bir tr dengeleyici ilev grmesi iin kullanlm olabilir nk insanla ktlk getirecek figr ve objelerin yanna yerletirilirdi.(Black&Green, 2003). Bolluk, vaftiz, retici g, bilgi, bereketli. Bilginin ve yaam aacnn koruyucusudur. Bazen dnyay srtnda tar(Jobes,a.g.e.). Ko: Gktrk devrinde 731de len Kltigin iin aabeyi Bilge kaan tarafndan yaptrlan mimari kompleksin Doudaki giriin iki yannda ko heykelleri bulunmaktadr.

154

Komoynuz bal altnda ko konusunda bilgi verildi. O cinsel gc temsil ettii gibi eskinin yklp yeninin konulmasyla ko boynuzunun Tevratta sur borusuyla ilikisi kurulmaktadr (Werness,2003). Deve: Deve islamiyetten nce alp sembol veya bir ongun idi. zellikle Bura denilen erkek deve kahramanlar tarafndan ongun olarak kabul ediliyordu(oruhlu, 1995). Fars kutsal kitab Avestada ve Zerdtler arasnda Uan develer ylan ejder karm uan melezlerdi. Zoharda uan develer dnya cennetini korur. Hinte ushtra zellikle tibette sakin ve bar tanrlarn sk sk bindii bir deveyi ifade eder.Hindu geleneinde deve tanr Shukra iin kutsald.(Bunce,1997). Budist sanatnda bazen develer Buddhann lmyle hayvanlarn yas sahnesinde su buffalosu(Amerika'da yaayan bir cins hrgl yaban kz), kaplan ve fille grlr(Biedermann, 1989). Dou ve Asyada deve ile ilgili iki diyet gelenei vardr bunlardan biri onun etini yemeyi yasaklarken dierinde zorunludur. Baz mitlerde deve ata olarak rol o ynar ve uyuyanlar uyandrd sylenir.Trkiyede deve kafatas koruyucu tlsmdr(Bonnefoy, 1991). inliler deveye tembel gz ile bakar ama Tang dnemi sanatnda sklkla betimlenmitir. (Eberhard , 1986). Kazakistan varyantlarnda da Dede Korkutun Yel Mayaya (uan bir deve) bindiini gryoruz.

Kaplan ya da Pars Kaplan inde ejderin karsnda yer alr. Aktif ilkeyi ifade eder. Be kaplan merkezinve belli bal drt ynn koruyucusudur. Kaplanlar genellikle kuzeyin ve k dnmnn simgesidir. Ak Bars, Trklerde Bat ynnn simgesi idi. (Esin,2004). simgesi idi (Esin,2004). kaplma tehlikesinden de korkuluyordu(Esin,2001). Gzellik, kana susama, cesaret, zulm, kurnazlk, hilekarlk, vahet, zarafet, a gzllk, hile, vahilik, gizlilik, g, zeka, Antik Zodyakta kaplan Bacchsn arabasn ekiyordu. Ryadaki anlam kt gelecek, kehanet(Jobes,a.g.e.). Kara Ku kuzeyin

lm izleyen zamanlarda ruhun kaplanlar tarafndan

155

Turna, Kuu, Kaz ve Su kular II. yyda kaydedilmeye balayan bir inanca gre ruhlar buhar olup veya turna ekline girip ge uuyordu. VI. yydan kalma bir in kaydnda bir Trk kaannn olu iin yle denmekteydi: Bir olu beyaz bir kuu ekline girdi. (Esin,2001). Turnalar, sevgide ballk, dostlukta sebat ve sadkat mnasna trif edebileceimiz vefann en gzel rneklerini tekil ederler. mam Demr'nin Hayt'1 Hayvn'nda verilen dikkate deer bilgiye gre turnalar, yalanan ana ve babalarnn geimlerini temin ederler (Elin,2003). Trk kltrnde turnann nemi byk, onunla ilgili isim, deyim, trk oktur (Elin,a.g.e.). Yine velilerin en ok donuna girdii dnlen hayvan turnadr. Bir iirde yle diyor: Turnalar Hicazdan skn eyledi Muhammed Mehdiyi yakn eyledi Hakikat ehlini memnun eyledi Elen turnam elen Ali misin sen Yoksa Hac Bekta Veli misin sen(Oytam,1962; Elin,2003) Kaz , zgrlk sadakat byk ama kar koca ile ilgili mesele ler ak, konukanlk gibi anlamlara gelir baz kltr lerde yeri kuu ile doldurulur

(Tresidder,1993;Werness,2003). Urfa Semahnda grld gibi turna katar kutsal gruplarla ilikilendirilmitir. mam Ali katarna uyuban Krklarn semahn tutasn turnam Krklar senin ile biledir bile Yedilerin kann komayn kollar Ol Hzr nebiden yardmcn ola Gruhu Naciye eresin turnam Trklerde, Pazrk kurganlarndan beri ulat mz verilere gre Turna ok nemlidir. Cheremisin (2009), Pazrk insann balnn turna eklinde olduunu ve bunun mitolojideki yerini anlatmtr. Yenierilerde turna kular besleyen 68. ortann kumandanna turnacba deniyordu. Yine turnann dnya mitolojisinde de grlen kargo klt ile de bir ilgisi var gibidir. Zira ok bilinen bir trkmz All turnam skn gelir, inci mercan ykn gelir der.

Liu Mau Tsai, Die Chinesischen, s.6 iinde (Esin,2001,53) 156

Kaplumbaa ift cinsiyet (erkek-dii) saflk, temizlik, sabr, tahamml, dourganlk, verimlilik, yaratclk, gk ya da dnya destei, tembellik, yavalk, g, hanedan armaclnda , saldrda yaralanlamaz, ( ya da atein) dnyann baz blgelerinde gayrete geirmenin retmenidir. Bklmeyi simgeler, ayaklar kvrktr, Afrika folk anlatclar bilgelik, akl, iyilik severlik., Jobes (a.g.e.). Tuvalarn bir inancna gre dnyann bir kaplumbaann (veya alp

melegey)Trkede Alp (kahraman) stnde durduuna inanlrd ( Samdan, 2003). Kurt Kurt zellikleri ve davranlar: merak, istihbarat dahil, oyunculuk, vahi koruyuculuk ve sadakat, korkun avclk yetenekleri koordinasyon ve ibirlii ieren ve toplumsal yaps aka tanmlanm hayran olunan ve korkulan olarak tanmlanm. Kurt hayranlk uyandrr nk insann en iyi arkada kpee benzer, kpein evcilliine tezat olarak kurt tamamen vahidir.Ruhlara yol g steren rehberdir. (Werness,2003). Gagauzlarn mitik tefekkrnde de kurt, canavar.obraz zn mhkem yer elemidir. (tesadfi deyil ki, bugn gagauzlarn bayraklarnda kurt ba tasvir olunmutur. ) Bazi Gagauz masallarnda da canavar suretine ve hatta canavar yortular hakknda revayetlere de rast gelirik. Canavar yortular obanlar arasnda en anlan yortularndandr. Buna bazen canavar orucu da deyirler. Kn balangcn bildiren bu canavar bayram vakti halk deyimine gre kesici afetlerden (bak ,balta, kln, kay ve b.) istifade etmek olmazm. Bir de ki,obanlar koyun kesecek olsalar gerek mutlak canavarn payn onun yuvasnn azna koysunlar. Yoksa canavar btn yl hemen obann srsne da ekecekti.(Memedova,1990) . Hem buradaki e anlamls canavar kelimesine baktmzda hem de kurtla solucann bazen e anlaml kullanlmasn dikkate alarak evrilen soulcan evren simgesi ile e anlaml ya da e deer dnmemiz gereken bir semboldr. Bununla birlikte Dede Korkutta da ska rastladmz Kurt yz mbarektir sznden anladmz kadaryla ve Trk efsanelerinde yol gsterici olarak dnldne gre ejder gibi er bir g deil ama ona edeer kutsi bir gtr. (Bkz.k 16 kurtla ylan mcadelesi) Kalafat, Kurt Ana, Kurt Ata ve kurttan treme inanlarndan szetmitir. Aslnda Trkedeki kurtulu kelimesine bakmak bile kurtun nemini anlamaya yeter.

157

2.2.2.2.3. Hayvan nsan- Bitki Karm Figrler Vak Vak Aac Yazar(2007), Vak Vak aac hakknda eitli rivayetleri toplam onu yle zetlemitir: Hint Okyanusu veya Byk Okyanustaki V akvak ad verilen bir adada, ismini yetitii bu adaya veren, dallarnn ular veya meyveleri (yemileri) insan ya da hayvan eklinde olan ve vak vak eklinde ses karan efsanevi bir aa vardr. Anda (1998) gre kvrk dallarn hayvan balaryla sonlanmas Hint ve in mitolojisinde yaygn olan ve baz slam minyatrlerinde de resimlenen insan ve hayvan bal meyveleri olan vak vak aac betimleri olabilir .Bunun ok eski bir rneini M. F. Kosarev (1984) bir almasnda sunduu rnek te bulduk, hayat aacnn st ksmlar ve dallar hayvan balar ile sonlanr.

ekil 149 Bat Sibirya Bronz dkm Bronz ya da demir a (Kosarev 1984).

ekil 150 Permin Bronz dkm Bronz ya da (Gribova,1975)

demir

158

Autio (2001), bunlara hayat aac demi ve Sibiryadaki bir rnekle Fin iini karlatrmtr. Fin rneindeki kadn figrn kt kertenkelenin aa dnyaya da cehenneme gnderme yaptn Koreponov(1995) ve Illna(1994)ya dayanarak bildirmitir. ....Aa, Trk tanrclk sisteminde GkTanrnn simgelerinden biridir. Bay Terek, Temir Kavak veya Hayat(Dnya) aac denen kutsalevliya aa inanna tm dnya mitlerinde rastlanr. (Beydili,a.g.e).Trk dncesinde ilk insan dokuz budakl bir aacn altnda yaratlmtr. Evliya Aa tanrya kavumann yoludur. Evliya Ulu Aa Tanrnn ilahi zelliklerinin maddi dnyadaki sembol haline gelmitir. .....Sayan Altay halk kltrndeki aa motifi, yer sahibi motifi ile ilgilidir. Buradaki aa Ulu Anann yad ve kahramanlara memesinden st verdii yerdir. Trk halknn geleneksel dnya grnde insanlarn birbirleriyle ve doann insanlarla ban sembolize eder. .....Hakaslarn geleneksel grnde aa ayn zamanda insan, insann can ve soy anlamlaryla da balantldr. Trk mitolojisinde kahramanlar aa yoluyla cennetten gelir. .....Geleneksel grlere gre aa kesmek gnah saylm, sadece zorunlu halde buna bavurulmutur. .....Azerbaycan dekoratif sanatnda hayatn balang sembollerinden biri olarak yer alr. amanist Trlerin en kutsal sayd aa kayn aacdr. Altay amanlana gre insanlar yaratld zaman ilk kayn aacda Umay Umayla beraber yere inmitir. aman besleyip byten aacn ad Ara Aatr yakutlara gre gn en st katnda olup gn yere alan kapsdr. Dnaynn tam ortasnda yer alan bu aacn kkleri yer altna iner. Dallar ise dnya dann zirvesine ykselir. Bylece bu kutsal aa dnyann her katn (gk-yer-yer alt) birbirine balar. (Beydili,a.g.e.).

2.3. SANAT ELETRS BOYUTU

2.3.1. ada Trk Sanatlarnda Hayvan slubunun Etkisi 18.yy.da ar Petro zamanndan itibaren kurgan buluntularndan haberdar olunsa da Gney Sibirya ve Orta Asyadaki Erken Demir ana ait eserlerin geni lde bilimsel kazlar 1920lerde balamtr (Bashilov ve Yablonsky,2000). Kitle iletiim ve biliim aralarnn hzlanp yaygnlamas ; Orta Asyadaki kklerimiz olan Trk halklarnn tek tek bamszla kavumas ile eski Trk kltr ile Anadoludaki 159

Trk kltr arasnda ilgi ve balar bugn daha iyi kurulabilir; sreklilik ve kopu aamalar daha iyi anlalp deerlendir ilebilir. yle ise bugn, dne gre daha fazla bir etkileimden sz etmek de olasdr. ada Trk resminde Orta Asya Hayvan slubunun izleri var mdr? Geleneksel Trk Sanatlar ile Plastik sanatlar ayrm , Akademik gelenein glgesi, sslemeyi sanatn dnda tutmaya alan ya da ssleme ile tasviri kartran n yarglar, byle bir srekliliin nnde engel tekil etmektedir. Batl anlamda resim anlaynn girdii dnemdeki l doa, manzara, portre gibi biimlerle, yanstmaclk izlenimcilik gibi akmlar, uzun mddet Trk resmine yapk kalmtr. nc denebilecek bir sanatsal kn gerekleememesi, yaratma deil de yaratlan kopyalama yani retme, kkl bir deiime gidememe; bir deiiklik yapmak iin nce bunun Avrupada gereklemesini bekleme, bir karmak olarak uzayp gitmektedir. Maalesef bu zgnlk eksiklii kuruntu olmayp, Yaman(1994) gibi sanat tarihileri ve Erin(1998) gibi Sanat Sosyolojisi ve Psikolojisi ile uraan aydnlarn da dikkatinden kamamtr. Trk resim sanat zerine gerekten kafa yoran, dnya sanat iinde saygn bir yer edinmesini isteyen sanat emekilerinin bir blm, yerellik-evrensellik tartmalarndan Trk resmini sa salim kurtararak gzel bir kyya oturtmutur. te bu sanatlar, sayca az da olsa nemli bir r amtr. Bu sanat emekilerinin at yolu daha geni ufuklara tamak yeni Trk sanatsnn elindedir. Kreselleme sylem olarak geerliliini korurken sanat eseri sanatnn balamndan kmaktadr, ite o balam sanatnn kltrel alt yapsdr. rgn eitime ramen ve onun iinde -kukusuz batl anlamda edinilen sanat eitiminin de kazandrd ok ey ve ayrcalklar vardr-yetien sanatlar iinde de elbette kimlik ve zgnlk kaygs tayan belki de doduu topran kokusunu vermek isteyip evrensellie bu ekilde katk salamak isteyen sanatlar olmutur. Burada sadece hayvan slubu etkisine deinilmitir. Her hayvan figr alan sanat tabiidir ki hayvan slubundan etkilenmi saylamaz(Seluk Mlayim,2009:Szl grme). Genel Trk sanat iinde bu etkileim aratrma gerektirmektedir. rnein Gngr Arbaln baz seramik panolarnda aka rumi ve mnhanilere rastlyoruz ; erif

160

Gnyarn rumi benzeimli ku serilerinde ya da Safiye Minenin Seluklu arml ilerinde bu izleri buluyoruz burada yalnz Trk Resim Sanat esas alnmtr. Gnmz Trk resminden Can Gknil, Dilan Balkanc, Ferhan Atalay , Hrrem Cangl, Melik skender, Nazan Erkmen, zdemir Yemeniciolu, Rabia alkan, Rauf Tuncer , Sleyman Saim Tekcan, Uur alkan, gibi sanatlara yer verilmitir. Bunlar arasndan bazlar kmaktadr. hayvan slubu etkileimi asndan ne

ekil 151 Can Gknil, 2002, Kader Habercileri, 15x30cm Kat zerine mrekkep Can Gknil, Orta Asyadan Anadoluya mitolojiyi resminde kullanmakla, etkiye ak balca sanatlardandr. Ba gvdesi ve dier uzuvlar ile figr unsurlar tek yne bakyorsa; birbirine yakn ve birleik duruyorsa, bir hareket algs yaratmad gibi kompozisyona bir eitlilik ve zenginlikte katmamaktadr. Sanat en ok slupla ilgili bu hareket ve yn olgusunu zm gibidir. Hayvan figrlerine girdiinde bu etkinin daha barizletiini hayvan mcadeleleri, yer yer gemeler, bazen karlkl (antitetik) dzenlemeler ya heraldik ya da arda arda dizilen hayvan kompozisyonlar gibi sz geen gelenekle balantl tasvirlere yer verir. Onun ileri tuval boyutuna snrl kalmadan eitli nesne ve el yazmas kitaplar zerinde de bulunduundan slubun ilevsellik balamna uygundur. Osmanl el yazmalarndan ve Anadolu halk resimlerinden esinlenerek oluturduu Yldzname, Hayretname, Davetname gibi eserlerinde ve Ay ekimi adl son serilerinde zellikle Kader adl serisinde bu etki

161

grlr. Gknile gre (2010, szl grme) zellikle Kader serisi Orta Asya Hayvan slubu ekisindedir. Uygur Harfleri ile yazlan Irk Bitig adl elyazmasndan esinlenen, mrekkeple biim alan bu desenler, OrtaAsya'daki Trk kavimlerinin yorumlarn yanstyor(Gknil,2010).Younlat ikonografik boyutta yer etmi kozmoloji mutlaka hayvan slubuyla ilintilidir. Sanat her serisinde tam olarak slubun tasarm ilkelerine bal kalmasa, benzetme abas gtmese de; vurgu, abart ve anatomiyi zorlayan devingenlikle ; hayvan, hayvan - insan karm figrlerle, farkl teknikler deneyerek kendine zg boyamtr; yeni bir yorumla sluplatrmtr. 12 Hayvan takviminden esinlenerek oluturduu kark malzeme almalar da byledir.

ekil 152 Can Gknil, 1999-2002,Pars Yl, 40x30cm, Tuval zerine akrilik,

162

ekil 153 Dilan Balkanc, 2006, 50x70, aman Kadn,Akrilik Tm hayvan slubu zelliklerini ve tasarm ilkelerini ieren ve gelitirmeye alan bir resim ortaya koymutur, Dilan Balkanc. Onun resminde buzullar altnda uykuya dalm bir kurgann dirili tnsn duyuyoruz. Bu ses ok gl ve an nlatacak bir sestir. Artk Grabar'n(2004) ynelttii Bu gelenein ada dilde yansmalar var mdr? sorusuna evet cevab verilebilir. Gelenein tekil birimlerden tmel sonsuza uzanan kompozit yaps onun resminde kvrlan, eilip bklen, trmanan, dans eden, kineyen, ifte atan hareketli hayvan modlleriyle bir mesken yaratr. Bu meskenin sakinleri ise pek o kadar sakin olmasalar da alt alta st ste boyutsal alglamalaryla skunete brnm bir uzay-zaman hissi yaratrlar. Zoomorphic junctur (hayvan biimli balant)olarak bilinen sluba ait bir oyunu da Balkanc ustalkla uygulamaktadr. Onlarca eit hayvandan oluan, genellikle bir kadn figr, onun resminde aknlkla fark edilir. Uzun baklar ve ge alglar gerektirir resmi.

163

ekil 154 Dilan Balkanc, 2010, Zamanda Gezginim, 120x151cm, Akrilik Resim genellikle mzik gibi yava yava yaylmaz, tm ieriini bir anda gzler nne serer. Oysa Dilan Balkancnn resmi katman katman szlerek izleyicinin gzne ulayor. Bu bakmdan onun resmi iin mziklidir diyebiliriz. Bu melodiyi renkler arasndaki armonili geilerde ve kompozisyon emasnn ritmik hareketlerinde de duyuyoruz. Ritim alalp ykselerek ilgi merkezinde doruk noktaya ulayor. ok sesli bir mzii vardr bu resmin. Dilan Balkanc kurgusunu organik nesne ve hareketlerle yapt resminde bitkisel ve mineral benzeri oluumlarla yine organik dokulu bir zemin yaratm. Bu sayede resmi daha ok yaar klm, bylece hayvan kelimesinin yaayan anlamna yaklam. nsanlar, atlar, eekler, kpekler, balklar ya da trtllar. Tamam ile nefes alr bir resim. Onun resminde yataydikey apraz ya da merkezi simetriler alma gibi gelenein matematiksel bir organizasyonunu da buluyoruz. Balkanc ssleme resminin iki boyutlu naif yzey yanlgsna da dmemekte drt boyutlu bir uzay-zamansal mekan oluturarak espas sorununu kknden zmekle kalmayp kozmik baka evrenlere de uzanmaktadr. Demirciler ve simyaclarla ilgili ve Altay amanizmi ile ilgili pek ok alegoriye de

164

rastlyoruz kurgusunda. ok salam kkleri olduu kadar kanatl da olan bu estetik anlay kutup yldzna balanan Gk- Bozat misali zaman ve mekan ayor. Gelenein ilerisinde pek ok ynelimi ve teknik ustalyla an geride brakan bir zgnleme ve zgrleme eilimindedir Balkanc(Kodaman, 2007a).

ekil 155, Ferhan Atalay, 2005,100x80,Akrilik Ferhan Atalayn resminde en ok aratrmaclarn (animal enroul) hayvan kvrm dedikleri zellii buluyoruz. Yrtc hayvanlar genellikle meliyor ya da kvrlm vaziyette ve balar ile kuyruklar birlemi ember eklinde vcutlar bacaklar iine alacak ekildedir. Atalay en ok kaplan figrn seviyor Buryat amanlarnn kozmolojik ikonografisini bulduumuz resminde. Atalay ilkin kkenleri salam, yere basan bir sanatsal anlay yaratmak fikriyle yola km. Trk resminin en uzak kklerine hayvan slubuna kadar gitmi. Atalay : Bize ait olmayan bir estetik anlay zerine bir eyler ina etmeye alyoruz diyor.

165

Ruhumuzda bu kadar sslemecilik varken baka trl davranmamz riyakarlk olacaktr. diye ekliyor (szl grme). Burada Eyboluyla(1949) grleri paraleldir. O da bu resim deil ssleme diyenlere atmyor muydu? Salam bir estetik anlayn salam bir felsefe ve kendiliindenlikle gelitiinin somut rneklerini de bylece grm oluyoruz. Evet onun resmine sslemeci bir resim diyebiliriz. Tasvire gtren izgi nokta ya da bezemelerle yaratt bir ssleme. Fakat bu ssleme iinde mutlaka bir ikonografi mevcuttur.

ekil 156 Ferhan Atalay, 2003, 90x90, Akrilik

Tpk gelenekte olduu gibi ssleme zannedilen pek ok dzenlemenin ikonografisi gnmzde Bokovenkonun (2000) bir aratrmasnda olduu gibi kantlanmtr. Yani zannedildiinin tersine, bu anlay, tasvir sanatnn dnda deil bilakis tasvirin kendisidir, fakat belki gereki betimlemeden ok daha sanatsal bir betimleme trdr. Kaligrafiye de nemli yer veren ve bazen hayvanlar bir harften neet ettiren , geleneksel hat sanatna da gndermeler yapan ve oradan nerede ise Zen ustalarnn davurumcu kaligrafik resimlerine uzanan Zen Budizmi ile amanizm-hayvan slubu ilikisi ayr bir aratrma olacak kadar genitir (Bkz: Roerich, 1930;

166

Golomshtok, 1933)-

uzun ve derin aratrmalara dayanan ok kltrl ve ok hayvan slubu zerine eklenen

okumal bir resmi vardr. Bu bakmdan onu, alegorileri ve mitolojik sahneleriyle ayrt edebiliyoruz. Ssleme, alegori, kaligrafi, kuantsal yeni bir grme teknii, ite hayvan slubunu taklitten teye tayp adalatran yepyeni bir tarz. Gelenek ve adalk; yerellik ve evrensellik; yanlsama ve gereklik, Ferhan Atalayn sanatnn karakteri ile fark yaratyor.

ekil 157 Hrrem Cangl, 2005, 1 m apnda, Tuval zerine yalboya Hrrem Cangl sluba uzak ilgili gibi dursa da ondaki biim bozma ve biim kaynatrmalar farkl hayvan niteliklerini birletirme gibi slubun mantn yanstan ilerdir. Hrrem Cangln resmi, transformasyon (deiim), metamorfoz (bakalam) , deformasyon (biimbozumu), mutasyon (dnme) gibi anahtar kelimelerle zetlenebilir. Onun figrleri sanki baka bir evrenden gelmi gibi yabanl ve tuhaftr. Zaten gerek sanatta bir gariplik hissi, bir tuhaflk barndrmaz m? Mikroskop altnda izlenen tek hcreli canllar m, srngen ya da, kanatllar m yoksa nesli tkenmi dinozor tr baz hayvanlar m, ya da bunlarn dnme uram yorumlar m? Bu srngenimsi yaratklaryla Tpk Ural Altay dil ailesinin bir kolu saylan Fin Ugur dili gibi; Orta Asya hayvan slubunun bir alt dal sayabileceimiz Finno -Ugur Baltk insanlarnn Permian ha yvan slubuna(Reuter vd.

167

, 1999) benzetebiliz onun tarzn (Bkz:Autio,2001). zleyiciyi ufuk izgisinin yukarsna yerletiren bir grntleme tekniinden fazla bir eyler var resminde. Kompozisyon ufuk izgisinden aada, yer dzleminin stnde bir yerlerde bitmez, yerin altnda da devam eder. Ya da izleyici ufuk izgisinin hatta yer dzleminin bile altndan betiye bakar. Onun mekannda en boy derinlikten te, bir de tnel boyutu var. Bir dehlizin iinden sanki yukarda olan biteni seyrediyorsunuz. Resmindeki solucan delikleri tpk uzaydaki gibi e zamanl bir gei salyor. Yer dzleminin altnn yer ve gkle resme sokuluu, belki Trk destanlarndaki aa dnya, orta dnya, yukar dnya kavramlarna bir gnderme. Belki de kuramsal fizik. Hrrem Cangln figrleri ift okumalar sunuyor. Yalnzca nesnenin e zamanllndan kaynaklanan, rnein bir yzn hem profilden, hem nden grnmesi ile ilgili bir ift gr deildir bu. Bir yzn iinde ka yz grmek istersiniz , hi burun deliinden kan insan grdnz m? Bir kurbaann iinde k glgeli hacimsel alanlarla ikinci bir kurbaa yer alr m? Gzler ayn zamanda balk olursa nasl bir ehrede yzer? Bir hipopotam hem kurbaa hem bir gemi nasl olur? Kurtuklar nasl asfalt yollara dnr? Olanaksz olur klmak sanatn bir dier ii.

ekil 158 Melik skender, 1997,120x120,Tuval zerine yalboya

168

Melik skender hayvanlaryla arkaik bir aray iindendir. Evrensel lekli paleolitik bir petroglif (kaya resmi) yknmesi olarak nitelenebilecek almalarnda ada tasarm ilkeleri ile kurgulamalar buluyoruz. O, figrlerden oluturduu birimleri, kendince ada tasarm ilkeleri ile oaltm. sluplatrmalar genel kaya resmi hayvan figr zellikleri tamakla beraber, zellikle Uzak Alglar adl serisinde birimlerden oaltma balamnda tarzn zelliklerine yaklamtr. Nazan Erkmen resimledii Smer Hayvan Masallar kitabnda gereki araylar ve ayrntdaki titizlii ile hayvan slubundan ayrsa da temelde hem Luristan ve Smer hem de Orta Asya ikonografisini yanstmaktdr. Hayvanlardaki realist abalar aslnda antik Yunan geleneine dayanr fakat onlardaki kontraversif (aykr) hareketler, anatomiyi zorlayan asimetrik burkulmalar ancak orta Asya hayvan slubuna zgdr ve Mezopotamyann duraan hayvanlarnda ne Msrda ne Smerde grlr. Antikitenin gerein dondurulduu sabit doasnda da byle bir gsterme biimi yoktur. Onun gstermi olduu kanatl aslanlar biz aldmz batl eitimle Yunan kltrnn sfenksleri olarak bilsek de esasen Strzygowskiye gre (1975:19) aslan vcutlu ku kafal ve kanatl bu mitolojik hayvan dou Trklerine ait telakki edilebilen bir grubun kesin alametidir.

ekil 159 Nazan Erkmen, 2000, Smer Hayvan Masallar kitabndan 169

ekil 160 zdemir Yemeniciolu, 2000, 90x90cm, Kark Teknik

zdemir Yemeniciolunun almalar hayvan slubunun Anadolu uygarlklarn a aktarlmas temelinde nem tamaktadr. Ondaki hayvan slubu biimleri Anadolu uygarlklaryla kaynamtr. Boaya oturmu Kibele, yanlarnda iki parsla ska boy gsterir; Ana Tanralarn stne oturduu sluplatrlm karma havyanlar Orta Asya ikonografisinde sayg duyulan hayvanlardr . Yine hayvanlarla birleen kozmolojik ikonografi bu sanatda da ortaktr. Yemeniciolu, baln stne km kz figryle Orta Asyadan Pir Sultana uzanan bir mazmun gelenei ile bu yol hikayesini zetliyor: Gitme giden gitme sual soraym/Ya ne bu dnyann stnde durur /Vallahi billahi ben onu grdm /Dnya Sar kz'n stnde durur/Gitme giden gitme bir dahi soram/Ya bu kz neyin stnde durur/Vallahi billahi ben onu 170

grdm/kz de bir saln stnde durur/Gitme giden gitme bir dahi soram/Ya bu sal da neyin stnde durur/Vallahi billahi ben onu grdm/Sal da bir baln stnde durur. Ordos bronzlarnda da karmza kan belki de Ouz boyuna ismini veren kz ongunu bazen de Dede Korkutu tarif eder yle ki bir iirde yine hayvan ata klt grlr: "Ko dann banda Ko Ata, kz dann banda kz Ata, l desem l deil, Diri desem diri deil, Bu atann atas Gemiteki Korkut Ata (Margulan ,2000). Bir Kk Trk metninde ad geen ve aratrmaclarn ran zaman tanrs Zurvan- Yazdan ile Hint zaman ve lm tanrs Kala- Yama ile ilgili grdkleri d-Tengri, Esin (2001) tarafndan kzle ilikilendirilmitir. kzn Trk kozmolojisinde yeri ve Ort a Asya efsaneleri ile balants ikonografi blmnde aklanmtr.

ekil 161 zdemir Yemeniciolu,2000,1mx1m R, Kark Teknik

171

ekil 162 Rabia alkan,2005, 35x65,Kark Teknik Sanat tarihini seven Trk ressamlarndan biri de Rabia alkandr. Resmi, Osmanl sanat tarihine yakn durur, ok fazla hayvan slubuyla uyumaz yine de etkiler sezilir. Daha ok kozmolojik mitolojik figrlerinde ko olak boynuzu gibi paralarn bir kadn figr ile birlemesi grlr. Bazen bir yenge formunu banda tayan kadnla bazen de tamamen yapraklardan oluan salaryla bir kadn figr gibi sanki hayvan insan karm fantastik figrleri ile hayvan slubunun zoobotanik (hayvan bitki karm) figrlerini ve androbotanik (insan bitki karm) figrlerini artrmaktadr. Minyatr ve kaligrafiyi ise grsel bir etki olarak kullanmtr.

172

ekil 163 Rauf Tuncer, 2000, 90x90, Tuval zerine Akrilik

ekil 164 Rauf Tuncer, 2000,70x90 Tuval zerine Akrilik

Rauf Tuncer, Orta Asya Hayvan slubuna ait arkeolojik grsel materyali taram incelemi ve onlarda kesitler alm gibi grnmekle beraber - ki bazen olduu gibi almtr- farkl bir birletirme ve negatif-pozitif etkilerle bu kesitleri bir araya getirmi modern ho kompozisyonlar yaratmtr. Onun resminde dikkati eken bir nitelik de resmini Yenisey yaztlar Etrsk alfabesi gibi kaligrafik zelliklerle zenginletirmi; yine Colomb ncesi Amerikann Aztek Maya kltrlerinin sanatlarnn hayvanlarna ve sluplatrmalarna da yer verip bunlar da birletirerek, bata szne ettiimiz sanatta kurgan teorisine bizi gtren bir bilgi ve sezgiyi de resmine aktarmtr. zellikler Orhun adl serisinde Orta Asya Hayvan slubunun izleri oktur. almalarnn Orta Asya zerine yapt youn aratrmalara dayandn belirtmitir (Tuncer,2010).

173

ekil 165 Selma Grbz, "kuyruklu oyun", demir, 127x90.5x26 cm Selma Grbzn almalar, zellikle Karaname serisi hayvan ,insan birleimi figrleri, baz hayvan soyutalamalar ve simetrik zellikleri ile hayvan slubu etkisi hissettirmektedir. Bu seri Siyakalemin Orta Asya Hayvan slubu ile ilikili grdmz minyatrlerini de artrmaktadr. Yine figrn iinde farkl figrlere ait ayrntlara yer vermesi gelenei tayan zelliklerdir. rnein bir figrn iine portreler ya da baka figrler ya da figre ait gz gibi ayrntlarn tekrarn girer. stanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti Ajansnn katklaryla gerekleen Gelenekten adaa adl sergi, Batllamadan bugne modern ve ada sanatmzn geleneksel sanatlarmz ile olan ilikisini konu ediniyor, sanatn geleneksel olanla ilikisine odaklanyor ve tarihle modernliin sanatlar tarafndan nasl ina edildiini gstermeyi amalyor. Bu sergi iinde Selma Grbz n baz almalarna da yer verilmitir. Burada konumuzla da ilgili olan Galeri Apelden bir iine yer verildi.

174

ekil 166 Sleyman Saim Tekcan, 2000, Atlar Serisinden, 39x53cm,gravr Sleyman Saim Tekcan, daha ok at figrne ynelse de; gelenein sreklilii kapsamnda deerlendirebiliriz. Soyutlama, stilizasyon (sluplatrma), vurgu, anotomiyi zorlayan asimetrik hareketler, kvrlan bklen figrler, zoomorfik (hayvan biimli) zellikler; mnhani, rumi ve kaligrafi gibi nitelikler erken Seluklu dnemi ve slam sanatyla devam eden bu gelenein hem tanya gtren verileri, hem de Tekcann gelenein iinde modernleen dinamikleridir. Tekcan n bu gelenee kazandrd en nemli deerlerden biri, mnhanideki tasarm mantn tersine evirmi olmasdr. Soyutlama ve sluplatrma ile hayvan slubu geleneinin iinde olan atlar, mnhani mantn da tar bununla birlikte bu anlaya yeni bir ivme kazandrmtr. Gelenekte hayvann gaga, trnak, gibi paralar figr dnda ssleme unsuru olarak ortaya kp, yine figr iine baka bir hayvan figr ya da ona ait ayrntlar girer. Bu sayede sanatnn keyfiyetinde, birbirinden bamsz fakat ilgili deerleri bir araya getirip batan tasarlayan yaratclk, Tekcanda yeni bir ifade dili 175

kazanr. Onda figrn iinden figre ait elemanlar kompozisyon iin ssleme unsuru olmakla kalmaz; figrn dndan, figrden ve dier figrlerden bamsz kompozisyon elemanlar hayvanda ayrntsal paralar haline getirilir. rnein bir tura formu gze dnr ya da kaligrafik bir izgi burna, yeleye dnr. Bu oluurken gerekilik kaygsndan dn verilmez, bu biimler anatomiyi es geip ssleme kaygsna da dmezler, bilakis anatomiyi desteklerler. Bunu Sleyman Saimin Atlar ve Hatlar serisinde ya da Bronz atlarnda gzlemek olanakldr. Tekcann dnd atn iinde hatla, kaligrafinin resimsel elerinin doku (tekstr) ve yap (strktr) olarak ata yeni bir boyut kazandrmasdr(2007,szl grme). te bu yeni bir inaa plandr. Boydaa (1994) gre slam yazsnn ulat seviye gerekte onun piktografik zelliklerinden gelmektedir. Trk -slam yazsnda hayvan figrl kaligrafiler vardr fakat Tekcanda kaligrafi ve sslemeden ok tasvirle kar karyayz. Bu betimleme tarz hem gelenein iinde, hem de gelenei aan bir betimleme tarzdr(Kodaman,2007d).

ekil 167 Uur alkan, 2003, 50x70, Tuval zerine Yalboya 176

Uur alkan, sanat tarihi ve arkeolojiye ilgisi resimlerinden hemen sezilen , arkaik bir grsellik yknmesiyle; bir yandan tarihin derinliklerine inerken dier ya ndan bilim kurgu ile sonraki zamanlara uzanr. Orta Asya efsaneleri ile elimeyen bu durum ok zamanl bir retrospektif yaratr. Tam olarak hayvan slubuna balayamayacamz soyutlamadan ok, yanstma kaygs tayan hayvanlar vardr. Hayvan figrl resimlerinde, figrleri soyutlamadan ok davurumcu bir doalcla yakn olmakla beraber ; onlardaki kontraversif (kart aykr) hareketleri ve boynuz klt ile ilgili heykelleri slupla ilikilidir. Bu sanatlarn ortak noktas Orta Asya sanat ve ikonografisi hakknda aratrmalar yapm olmalar ve resimlerine bunu aktarm olmalardr. Tabii bunda zgnlk ve kimlik araylar ile bir kken yaratma abas da etkili olmutur. Bu eski rnekler bizim Geleneksel Sanatlarmza daha yakn ve bize aina gelen ve evremizde kilimden mimari sslemelere kadar z kltrmzle ilikilendirebildiimiz ortak zelliklerini rneklerdir. Bu sanatlarn farkl tarzda ve farkl serilerde baka boyutta ileri olup, hayvan slubu snrlar iine hapsedilemeyecek olsalar da; zoomorfik (hayvan biimli) figrler, soyutlama, farkl gr alar yaratmak, baz hayvan slubu klielerini kullanmak, geleneksel ikonografik emalar ve ayn ya da benzer figrler ,bazen rumi mnhani gibi gelerin resme girmesi olarak sayabiliriz. Ad geen sanatlardan ou hayvan slubunu zenginletirici bir estetik unsur olarak grp resim dzlemine alsa da Dilan Balkanc, Ferhan Atalay, Hrrem Cangl gibi sanatlar hayvan slubunun niteliini tam kavrayp srdrme kaygs gden sanatlardr ve slubun temel tasarm ilkelerini almalarnda modernletirmeye almaktadrlar. Bu sanatlar iinde Ferhan Atalay manyak denilen aman giysileri tasarlayp, oluturup, enstelasyonlar (yerletirme) sunarken; Hrrem Cangl gelenekteki gibi kee malzeme zerine younlap; hayvan slubunda trl ss nesnesi tasarlamaktadr. ada Trk sanatnda burada saydmz ve belki dikkatimizden kaan baka sanatlar da, grlen o ki Orta Asya Hayvan slubunu estetik bir k noktas olarak alp deerlendirmi, gnmz resminde baaryla uyarlamlardr. Bu balamda zelde ada Trk Resmine; genelde Trk resim tarihine, sanatna ve

177

kltrne nemli bir hizmet vesilesi olarak, kltr (ekin) dediimiz kutsal hayat aacnn yeermesine katkda bulunmulardr.

2.4. SANAT RETM UYGULAMALARI 2.4.1. Hayvan slubu ve Modern Sanat Eitimi Trkede Bediz denen (Klyatorniy, 1976,1978; Ylmaz,2005) Resim-Heykel sanatnn z desendir. ngilizce design kelimesinden aldmz bu sz izim, tasar, anlamnda kullanyoruz. Trkede karl zk (Parlak,2008) olan desen, resmin iskeletini, balangcn, bitiini, neredeyse tmn temsil eder. Sanatn ba tasarmdr. Bazen ise bir tasarm, bal bana sanat eseri olabilir. Kald ki yalnz sanat eseri olarak deil; maddi kltr adna ne varsa, bir tasarmdan domutur. Yaznn nceli de elbette izimdi. Bu balamda, hem izim anlamnda hem tasarm anlamnda ele alalm, sanat eitiminin balca konusu desen ve temel tasarm meselesidir. 2.4.1.1. Orta Asya Hayvan slubunun Modernlii Modern Sanat soyutlama ve biim deiimi ile gelenein ykm (West, 1996) olarak zetlenir. Her ne kadar Modernism terimi 19. yy.daki baz gelimeleri tanmlamak iin kullanlsa da bugn modernizm dediimiz ou dnmn yzyllar ncesinden ngrlp tasarland hayvan slu buna ait arkeolojik buluntulardan anlalyor. Hayvan slubunda soyutlama ve biim deiimi; bazen anlk hareketleri yakalayan izlenimcilik; en youn duygu ve gerilimleri tespit eden davurumculuk grlr. slupta aratrmacy gsterge bilime ve anlam bilime ynlendiren zl bir anlatm tr; sistemlemi ikonografilerin anlalmasn kolaylatran, edebiyattaki

mazmunlara benzer bir semboller dili ile sembolizm var.

Gerekst dnyalara

uzanan biim ve anlam dili ile srrealizm mevcut. Nesnenin farkl gr alarndan yanstlmasn ve nesnenin farkl taraflarn ayn dzlemde ezamanl olarak paralama ve birletirmelerle sunan analitik ve sentetik kbizm gibi modern akmlar imleyen kimi ynelimler aka slupta grlebilir.

178

Modernizm, klasizmi iine alan ve dlayan, ondan yola kan ama onu aan, nesnel gerekten nesne tesi geree uzanan ve en nemlisi sanat znellii ve zgnln destekleyen yaps ile sanat eitiminde yerini alm ve modern sanatn klasikleri dediimiz sanat ve rneklerle akademiklemitir. Gelene kselden ok modern olarak dnlebilecek Orta Asya Hayvan slubunu sanat eitiminde ele alrken bu dncelerden yola klmtr. Eer bugn dou hallarndaki renk dzenlerinin denge ve uyumuna, yaratc zenginliine hayran kalabiliyorsak , bunu son zmlemede sanatnn kafasn gerek dnyadan saptrp onu izgi ve renklerden oluan bir d dnyasna iten Muhammete borluyuz. Bir sre sonra kimi Mslman mezhepleri, imgeler konusunda daha esnek yorumlara gittiler; bylece din ile herhangi bir ilintisi bulunmamas kouluyla figr izimine ve grsel aklamalara (illustrations) izin verdiler. XIV. Yzyldan itibaren randa daha sonra da Mslman Moollarn egemenlii altndaki Hindistanda romanlarn, tarihsel yk ve masallarn grsel aklamalar; o yerlerin sanatlarnn kendilerini yalnzca figrsz motifler izmee zorlayan sk dzen sayesinde neler rendiklerini belgelemektedir.(Gombrich,1980). Aslnda Gombrichin (1980)Mslman tasvirlerde grp hayran olduu soyutlama ve soyut Hz. Muhammetten nce de douda bulunan ve daha sonra Trk- slam sanatyla zdeleen aslnda ok daha nceleri hayvan slubu ile balayan bir sluplatrma hareketinin neticesidir. Soyut sanat kapsamnda elliden fazla tr ve akmdan sz edilmektedir. non- objektif (nesne d), non figratif (figr d) szckleriyle de tanmlanan soyut sanatn btnyle d rn olabilecei varsaylmaktadr. Doadaki nesnelerin basitletirilip emalatrlmasnda ise soyutlama teriminin kullanlmas nerilmektedir. (Harrison,1993; Kodaman, 2004a) Aslnda soyutlama ile soyutu birbirinden ayrmak tesadfi olan yceltmektedir. Yalnzca hareketli soyut da bir tasar olmakszn oluturulan bir resimden sz edebiliriz ki psikolojide kullanlan mrekkep testinden farksz sratmayla oluturulmu; ebru sanatnda olduu kadar bile mdahale ve tasar gerektirmeyen bir trdr. Ayrca nonfigratif bir ey mantk olarak mmkn deildir. nsann betimleme yapmadn zannettii anlarda da bilinaltnda baz imgeler vardr bu imgeler gereini aran hayallerdir. Aslnda soyut sanat yoktur, sanatn var olandan bamsz olmas dnlemez. Sanatla insan var olandan yola karak mevcudun tesine geer. (Kodaman, 2004a). Modernizm iindeki araylardan olan soyutlama, biim bozma (deformasyon) ve e zamanllk gibi ilkeler hayvan slubunun zellikleri blmnde rneklerle gsterildi. Terekty Auliedeki zgaralar gibi hayvanlardaki benekler ve lekelerde bu dnya ile br dnyadaki snr gsterir (Lymer,2000). Bu resimlerde hayvanlarn zgaralardan dier dnyaya getii grlyor. Bu resimlere Neropsikolojik bir aklama da

179

getirilmitir. almaya gre bunlar ilk halsnasyon izimleridir (Lewis -Williams and Dowson, 1988; Lymer,2000). Bu genelde amanlar madde bamll ile anan gre uygun bir aklamadr bunun nedeni de, arkeolojik buluntulardaki kenevir tohumlar gibi maddeler ve sonradan misyoner faaliyetlerce yozlatrlan aman ardllardr. Aslnda bu tr maddenin tbbi amala ameliyat ar kesmek gibi amala m kullanldn bilmiyoruz. Bunlarn ifa amal kullanldn dnmek tesadflerle ve esrik bir beyinle gerekletrilemeyecek byle nemli bir kltrn oluumunu aklamak asndan daha akla uygundur. Aslnda bu izimler onlarn boyutlu dnya alglamas ile ilgili ve bu evren boyutlar arasndaki geileri simgeliyor olmaldr. Altn Arg, Maaday kara gibi daha yakn tarihli destanlarda bile bu tr yolculuklarn mmkn olduunu hatta zamanda ileri geri gidildiini gryoruz. Aslnda hayvanlarn hareketlerindeki akl almaz kvraklk, anotomiyi zorlayan hareketler, deformasyon (biim bozma), bir hayvan baka hayvanla tamamlayan tasarm mant, hayvann iinde ilgisiz gibi grnen fakat ikonografiyi destekleyen dier canl trleri de bu sluba gerek st bir boyut kazandrmaktadr.

2.4.1.2. Orta Asya Hayvan slubu ve Sanat Eitimi Hayvan slubu ve Yaratclk, Hayvan slubu ve Bilim, Hayvan slubu ve sanat eitiminde ulusalc bir yaklam konularna deinilecektir. nk bu saydmz balklar tarafmzdan Trk sanat eitiminin gelitirilmesinde bir basamak olarak grlmtr ve i ie gemitir. rnein yabanclama asimilasyon (kendine uydurma) ve yanl adaptasyon yaratcln nndeki engellerdir. Asimilasyon yani kendine uydurma durumunda aslnda sylenen Sen benim gibi ol , kendin gibi olma, yaratma ret , yaplm var, dnme, sorgulama, yntem budur, aynsn yap! denmek isteniyor. Yanstmaclk ve kopya kuramlar ile de bu dilekler pekitiriliyor. Zira grdnn ayns yapmak, taklit ve grneni duyulan yorumlamadan sorgulamadan tekrar etmek gibi bir ezbercilik, yoruma dayanmayan tekrar, yaratcln dmandr. Bu bakmdan sanat eitiminde ulusallama ve sanatn bir kimlik kazanmas yaratclkla ilikili ve en az onun kadar nemlidir.

180

2.4.2. Hayvan slubu ve Yaratclk

Yaratclk, algnn ve farkndaln okluu veya

younluu , bunlar arasnda

kurulan saysz iliki olanaklar, seme, biriktirme, ulama ve dntrmelerin karmak dzeni orannda ve neticesinde ; hedefe uygun, yeni, beklenmedik; ortaya konduktan sonra ulalmas kolay gelen fakat daha nce kimse tarafndan dnlmemi; eylem ya da nesneye dntrlmemi rn oluturabilme yetisidir. Sanat eitimi ve yaratclk ilikisi yaygn kabul grmekte ve sanat eitiminin yaratcl gelitirecei genel bir kanaat olmakta ise de sanat eitimcileri bile bu konuyu tartmal bulmutur. Bugn bile sanat eitiminin amalar iinde yaratclk saylamamaktadr. Bailey (2009)e gre Sanat eitiminin amac gzel eylere ve gzel eylerin retimine taktir gelitirmektir . Sanat eitimcisi Eisner baz kalplam kavram yanlglar ve sylemler belirlemitir. Ona gre bu sylemlerden biri de sanat eitiminin yaratcl gelitirecei dncesidir. Sanatn doasnda pek ok elikili dnce vardr. Bugne kadar kimse bu konuda bir amata birleememitir. Gerekte yaratclk salt sanata zg deildir. Fen de yaratcl gelitirir. Sanat eitiminin hedefi; rencilerin algsal ayrmsama yetilerini gelitirmek, dncelerini grsel biimlere dntrmelerine yardm etmek, onlara sanatn dilini retmek, kltrleri ile sanat yaptlar arasndaki ilikileri deerlendirmelerini salamaktr. Bugn sanat eitiminde arlk, zgrce sanat yapmaktan ok sanat renmeye verilmitir. Bu balamda hedef yalnz sanat yapan uygulayclar deil; sanattan tad alan sanat zmleyebilen, kltr anlayan bireyler yetitirmektir(Krolu ve Stokrocki, 1997) Fiziin yaratcl gelitirmesi sanat eitiminin yaratcl gelitirmeyecei ya da gelitirmemesi gerektii anlamna gelmiyor. Herkesin sanat olmasn beklemek abestir ama estetik dnce ve yargnn gelimesi her alanda yaratcla katk salyacaktr. Zira en iyi sanat ileri insan yaratclnn en st ve karmak rnleridir (Field &Newick,1973). Estetik eylem ve sreler sonunda ya da sadece estetik nesne ve sanat nesnelerini yorumlayp anlayacak dzeyde eletirel bir sanat eitimi ile de yaratcln estetik boyutu renilebilir. Yaratcln bir trn renen diplinleraras gei sreleriyle pek ala dier trlerini de renebilecek dzeye gelebilir. Zaten yaratclk derken salt genetik deil evresel faktrleri de

181

kastediyoruz. Bu evresel faktrler iinde her halde nasl yaratc dnleceini reten bir ortam da gereklidir. Zimmerman (2005) da Yaratclk Sanat Eitiminin ksz ocuu mu? balkl yazsnda, Sanat Eitimi ile yaratclk konularn ieren ve ilikilendiren yaynlarn azlndan yaknr. ocuun sanat eitimi demek, grmeyi retmek, grsel dnmeyi gelitirmek demektir.(Arnheim,1969; San,2003). Sanat eitimi ayn zamanda alg eitimidir. Algnn nitelikleri bilinerek yaplan sanat eitimi ile alglama dzeyi ykseltilebilir ve bunlar yaantya kazandrlabilir..Atar vd. (a.g.e.). bu yargs doru ise ki doru grnmektedir, sanat eitimi tamamen bir yaratclk eitim idir. nk yaratcl oluturan kuluka dnemi ve birikim ancak algya ak olma, bu alglar saklama, st ste koyma, karlatrma, snama, yorumla ma, farkl ekillerde birletirme ; umulmadk bir ekilde yeni bir olgu, olay, kavram ya da nesneye dntrmedir ki bu saydklarmzn tamam algya ve onun besleyici etkisine dayaldr. Gnmzde hemen her alanda yaratc dnce ve eylemin gereklilii tartmasz kabul grmektedir. Yaratcl gelitirme ve yaratc dnce konusunda dzenlenen saysz seminer her gn bir yenisi eklenen yayn konuya ilginin arttnn ifadesidir. Bugn insan kaynaklar normlarna gre bir sekreter bile ie alnrken sanat eitiminden geip gemedii sorulmaktadr ve sanat eitiminin asli grevinin yaratc dnceyi gelitirme olduu kanaati hakimdir. Sanat eitiminin yaratcl gelitirdii hkm bir yere kadar dorudur. Bununla birlikte bu durum bir derece meselesidir yani sanat eitim sisteminin doruluu orannda yaratcln gelitii nermesi geerlidir(Kodaman: 2004c). Sanat eitimi yaratc davranlarn gelitirilmesinde olanaklar sunar. Bu nedenle yaratc bireylerin eitimi genel eitim politikalarnn temeli olmaldr.(Atar,a.g.e.) Baz bilim insanlarnca ne srlen sanat eitiminin yaratcl gelitirmedii ya da gelitirmesi gerekmedii dncesi taklit kuram ve yanstmac kuram gibi Avrupa resim geleneinin k noktalar ve yerleik tabularndan kaynaklanabilir. Hal byle olunca da yaratcln beklenmemesi doaldr. nsanln geliimi ve ilerlemesinde aslan payn elinde bulunduran yaratc g ilgi oda olmu; yaratcl tanmak, tespit etmek , bytmek, mmkn ise oluturmak toplumlarn birincil meselesi haline gelmitir. Yaratcln erken tehisi ve olumlu ynlendirilmesi stn yetenekli ocuklarn topluma kazandrlmas anlamna gelmektedir. nk stn yetenei oluturan nemli bir unsurda yaratclktr, zel yetenek anlamnda ocuun sivrilmesi iin yaratcla gereksinimi vardr(Kodaman:2004d)

182

Bu aratrmada yer alan sanat eitimi deneyiminde yaratclk da eitimin paras haline getirilerek bir yerde retilebilir ve gelitirilebilir olup olmad snanmtr. Yaratclk ltlerini deerlendirerek bu ltlere ulamada izlenebilecek yolu da yakalamak ve her uygulamada neden sonu ilikileri ile bunu ileri bir aamaya tamak olasdr. Eisner(1975) n grne katlmadan sanat eitiminin yaratcl gelitir mesi gerektii ve bu ynde zaten genel bir kabul ve beklenti olduu bellidir. Fen bilimleri ve Mhendislik blmleri de niversite dzeyinde sanat eitimi dersini mfredatna almtr. Uygulamal almalar baznda olmasa da en azndan sanat tarihi, eletirisi ve estetii ieren bu tarz dersler grlmektedir. Bununla birlikte sanat eitimi veren kurumlarda dahil; yaratclk olgusuna bal bana ve nemli bir yer verilmemektedir. Bunun baz nedenleri sayacak olursak: 1. Sanat Eitimi Kurumlarna bavuranlarn yaratc bireyler olduu n kabulu. 2. Sanatn usta-rak ilikisine dayand ve neredeyse bir zanaat olduu; uygulamalarda yaratclk deil teknik becerinin gerektii lonca sistemine dayanan bir akademik gelenein glgesi. 3. zel yetenek snavnn yaratcl lt yanlsamas. 4. Mevcut Sanat eitimi sisteminin yaratcl zaten gelitirecei dncesi. Sanat bir yaratm sreci ve o sre sonunda elde edilen rndr. Eylem de, sanatsal nesne de ou zaman onu oluturan da aslnda bir btnn paralardr. Fakat sanat derken en ok bu yaratmsal eylem srecini kastederiz ve mutlaka iinde yaratclk barndrmas gerekir. Sanatn n koulu ve olmazsa olmas ite bu yaratclk ilkesidir. Orta Asya Hayvan slubu gibi geleneksel bir yntemin yarat clk iin dnlmesi ve yaratcl gelitirebilecei nerisi elikili gibi durabilir. Davisin de (1999) belirttii gibi yaratcln engelleri arasnda alkanlklar ve renme, kurallar ve gelenekler, kltrel engeller gibi engeller saylmtr. Pariser(1999) geleneksellik meselesini yaratclkla ilikisi asndan tartm burada kar kt noktann representasyon yani temsil ve bundaki gerekilik dzeyi olduunu belirtmitir. deildir. Ne zaman gelenein gelenek olmadn sorgulamtr. Buna gre Burada ele aldmz geleneksel yntemde ise bu tarz bir gerekilik 183 herhangi bir ey sosyal anlamalar tarafndan kontrol edilmiyor ise geleneksel

zorlamas olmad gibi nerdiimiz uygulamada rneklere benzetme ya da aynsn yapma zorunluluu ya da belirli bir tarzlatrmay dikte etme ngrlmemitir. Yani toplumsal anlamalarla bir bask sz konusu deildir zaten hali hazrda sanat eitimi iinde bu tr geleneksel bir norm bulunmamaktadr. Hayvan slubunun zellikleri sanat ve yaratclk kavramlaryla artc bir badam sergiler; dier geleneksel yntemler gibi snrlayc deildir. Uyarlama ve uygulama aamasnda da baskc ve kalplatrc ynlendirmeler olmadktan sonra balbana bir yaratclk altrmasdr. Burada bu sav ve nasl gelitirebilecei ele alnmtr. Hayvan slubunu yaratc srecin yaplandrlmasnda bir basamak olarak kullan mak aslnda bir uyarlamadr. Baz durumlarda uyarlamann (adaptasyon) anlam yaratcl boan evreye hapsedilmek ; baz durumlarda ise onun anlam deien evrenin ince nanslarna yaratc bir ekilde almadr (Cohen& Ambrose,1999). Burada nemli olan ikinci ekilde gerekletirilecek olan bir yol izleyebilmektir. Her sanat eserinde ayn oranda yaratclk boyutu bulunmaz. zellikle yanstmac sanat gr yaratcln nnde nemli bir engel tekil etmektedir. Avrupada ancak 19.yyn ortalarna gelindiinde sanatta yaratclktan sz edilmesini (Pope, 2005) bu geleneksel yanstmac retilere balayabiliriz. Bu grn meyveler i olan nesnel gerekilik ve toplumsal gerekilik sanatnn ufkunu daraltmakta ve neyi nasl tasvir edeceini dikte etmektedir. Sorun gerein yanstlm olmasnda deil ama gerein deimeyen sabit ve znellii dlayan at gzlkl gr zorlamasndadr. Bu durum, alg psikolojisine ve insan fizyolojisine aykr olduu gibi kiisel zgnl ve bireysellii de hie saymaktadr. Sanat da tpk fotoraf makinesi, fotokopi cihaz ya da tarayc gibi yargdan yoksun bir alet gibi olmutur. Gerekilik araylar fotografik gerekliin de tesinde hiperrealizm ve sperrealizmle o noktaya gelmitir ki nerede ise bu ilere bir ruh flenmedii kalmtr(!). Bu sanat ileri doadaki aslna birebir benzediinden bu tr eserleri reten sanatlarn ileri yan yana konduunda zgnlk ve slup olmadndan hangi i kime ait anlalamaz. Sanatnn duygu dnce ve yorumunu dlayan bu icraatlarn sanatsal nitelii sadece teknik becerisindedir. Bir tr klonlama boyutuna gelinmitir. Zaten genetik bilminin de artk sanat faaliyetleri iine girmesi iten bile deildir, realist sanatnn da heykel ve resim yoluyla yapt bir tr plastik

184

klonlamadr. Demek ki materyal biyolojik olunca adna da bilim deniyor. Sanat tanm zerine tekrar dnmek gerekir. Toplumsal gerekilik meselesine gelince elbetteki sanat ann ahididir ve toplumsal gereklerden uzak duramaz bunu da yanstmaldr fakat kendi aynasndan, hibe edilmi ve zoraki aynalarla deil. Sanatn anlk ideolojik gr alar ile gerek olduu dayatlan baz siyasi grlere bir propaganda arac olmann tesinde ilevi olmaldr. Sanat grngler dnyasnn gereinin stndedir. O be duyu ile alglayamadmz daha uzaklara uzanan bir gerek peindedir. nk estetik aslnda sezginin bilimidir. Papaann ki bir ses yinelemesinden baka bir ey deildir; ku verili szlere

yenilerini ekleyemeyecei gibi yeni dizimlerde tretemez. te Chomsky insan dilini belirleyen bu yaratclk niteliini vurgular (Kl,2003). Descartesi dnrlerin (kartezyenler) papaan ve dil konusundaki tartmalarndan ve dilin dnceyle ilikisi hakkndaki bu yarglarndan (Chomsky,1988; Kl,2003) aslnda yine bir anlatm dili sayabileceimiz sanat ve eitimi konusunda nemli sonulara gidebiliriz. Bilindii gibi sanat kuramlarndan balcas taklit kuramdr. Sanatn taklitten doduunu belki bir yere kadar kabul edebiliriz fakat sanatn taklit olduunu kabul edersek papaanlar ve maymunlar en byk sanatlar sayp onlar izlemeye gitmemiz gerekirdi. Sanat dnce, yorum, batan tasarlama, bazen arptma, bazen eleme, bazen vurgu, bazen ekleme-karma, zmleme ve bireim; ok zaman da hayal gc gerektirir. te Orta Asya Hayvan slubunun da deeri ve nemi bu ince kavraya vardmzda ortaya kyor. Orta Asya Hayvan slubu sanatn taklit olmadn insann ilk duyumsad ana bizi gtryor. Bu tasarmlar yapan insanlar doay olduu gibi yanstma kaygs yerine ona bir yorum getirme abas tamaktadr. Dnyann bir ok yerindeki ok sayda maara resimlerinden ve kaya resimlerinden anladmz kadaryla, insan organik malzemelerle eitli renklerde boyasn hazrlayabiliyordu. Fra yardm ile olsun, keskin ve delici cisimler yardmyla olsun ya da boynuz vb. gerelerle pskrtme tarznda olsun, eitli teknikler gelitirip; doay grd bildii anlad ve duyduu ekilde aslna da sadk kalarak yanstabiliyordu. Hatta bunlarda yanstma(taklit) kuramnn sunduu verilerle ifade edecek olursak ; bir gerekilik kaygs da tayor, grdn olduu gibi aksettirmek istiyordu. Bu abalar sonunda ne kadar

185

yetkinletiini ok sayda rnekten anlayabiliriz. Bu hayvan betimlemelerinin gereine birebir benzemektedir. Bazen bu gerekilik kaygs o boyuta ulam ki maara ve kayalarn yzeyindeki oylumlar hayvana oylum kazandrmak iin ilgili blgede kullanlm, son derece baarl sonulara ulalmtr. Fakat hayvan slubu dediimiz tarzda farkl araylar ortaya kmtr. sluplatrma, gerei yanstan en nemli gelerin gsterilmesi, ifadeye katks olmayan dier gelerin ayklanarak es geilmesi. Gerei yanstan en nemli geler nelerdir? Nesneyi bize ilk anmsatan ey, zihindeki ilk izlenimi, onun hakknda bildiimiz en nemli iaret. Sonradan sembole dnecek ayrc zellik ve tany salayan btn iaret eden paradr, onu genelletiren bir kavramdr. Bu para krre (makro) iinde tanecik (mikro)dir. Btnn tm zelliklerini imleyen ayrntlardr. rnein geyik dendiinde en nemli uzuv boynuzdur kzde de ko da da byledir ama o boynuzlar ifade eden; fark yaratan en gzel kavisler, kvrmlar, dolambalar, yine bu sanatlarn icraasndadr. Ya da geyik dendiinde en nemli olgu onun hzl kouu ise bu en tipik karakteristik zellii ile yanstlmaldr geyik ama fotografik bir anlayla her tr ayrntsna girerek ve bir gereklik yanlsamas, kandrmacas yaratarak deil. Onun hzn vurgulayan bir kas hareketi, bunu ifade eden bir kvrm, bir izgi, bir yz ifadesi. Genel nitelikleri bozmayan soyutlama ite bu ekilde nemli grlen blgelere yaplan vurgu ile hem ifadeyi keskinletiriyor hem estetii yumuatyor. Nesnel gereki betimlemenin estetii irkini de ierir. nk idealletirmeyi deil irkini de yanstr. Bu tr betimlemede hayranlk duyulan estetik nesneden ok sanatnn bu irkinlii yanstma becerisidir. lk ilkesi zgrlk olan bu slup da ise, sanat sadece gerein birebir tasvirinden zgrlemekle kalmyor; resmettiini de zgrletiriyor. Hayvan ne kadar zgr dizginlerden kopmu ve bamsz olursa o kadar iyidir. Her hayvan izilmi kaya resmini sluptan saymazsak yayl, oklu ya da mzrakl avlama sahnelerinin de bu sluptan uzak dtn kabul etmemiz gerekecektir. Hayvan ldrme ya da yakalama sahnelerinde asl ikonografik boyut ise daha farkldr. Bu sahneler sadece birer telmihtir ve arkada yatan anlam bakadr. Mutlaka bugn de olduu gibi insan hayatn idame etmek iin avlanyordu, toplumsal hayatn paras olan bu tr eylemleri de resmetmitir ama sanatsal bir icra gsterdii asl slup hayvan slubudur. 186

Hayvanlar doal ortamnda koarken, hoplarken, oynarken, dans ederken izilmilerdir. Sanki onlar babo zgrlkleri iinde kutsanmt r. Bu yzden de slubu avc toplayc kltrle badatrmaya alan gr; Darwin, Marx, Freud gibi materyalist kuramlar sistemletirenlerin verdii rzgarla ortaya atlan bu tr teoriler ok tutarl durmamaktadr. Sanat olgusu ile yaratclk ve zgrlk kavramlarnn ilikisine deinilmitir(Gven ve Zllolu, 1995). Trishina(2005) 24 eit kompozisyon eidi belirlemitir ki tek tip kalp bir dzen yerine araylara ak olan farkl uygulamalara yer veriliyordu. Bu say mutlaka arttrlabilir ve daha serbest biimler de vardr. Bununla birlikte kendi iinde anlaml bir btnlk sergilmektedir. Schopenhauer dehann temel karakteristiinin, parann iinde evrenseli grmek olduunu syler (Cebeci,2003). Hayvan slubunun temel olarak bunu yap ar. Buna verilebilecek en iyi rnek: altndan yaplm, kuyruu ko balar ve kula sonlanan, iinde balklar tutan bir deniz kz, deniz anas, geyie saldran aslan ve yine toynakl bir hayvana saldran kaplan gibi figrler yer alan bir balk figrdr. Bir balk parasnn iine sanat pek ok figr ve ikonografi sdrm, birden fazla kompozisyonu bir figrn iine yerletirmi. Bunu yaparken de baln btnln bozmad gibi anlam btnl de yaratm.

ekil 168 Vettersfeloe Goodman (1978)a gre sanat bir dnya kurmaktr (Krolu&Stokrocki,1997). Her sanat yapt bal bana bir dnya yaratr ve gerekten fazlasn vaad etmesi gerekir. Aslnda nerede ise gereki yaptlarda bile en azndan onun bir yanlsama dnyas olduunu kabul ettiimizden, farkl bir dnya karsnda dururuz. Hayvan

187

slubundaki sanat ise gerek ve gerek st dnyalar zorlar mitler in ve esinlerin izi ile , gerekten inan sistemine soktuu ekilde, dnya: aa dnya, orta dnya ve yukar dnyay betimleyip belgeler. Bylece onun gerekliini bir kez daha sahici klar; vehim ve zan dnyasndan kurtararak bu gerei hatrlamak ister ve somutlatrr. Yaratclk bireysel ve toplumsal dzeyde olabilir. Bireysel dzeyde i ya da gnlk hayattaki sorunlar zmek ile ilikili iken toplumsal dzeyde bilimsel bulular, yeni sanatsal hareketler, yeni icatlar ve yeni sosyal programlarla ilikilidir (Lubart,1994; Ochse, 1990; Sternberg,1988,1999; Sternberg & Lubart 1991,1995, 1996;). Step toplumlar diyebileceimiz bu halklar yaadklar etin artlar altnda muazzam bir sanat slubu ve akm ortaya koyarak tm zamanlar etkileyecek toplu msaldan te evrensel bir yaratclk rnei gstermilerdir. Bir de evrensel yaratclk tanm olmaldr ki hayvan slubu gibi olaanst hareketler ancak bu ekilde aklanm olsun. Gustav Jungun yaratclkla ilgili grleri yle zetlenebilir. Bunlardan birincisi psikolojik ikincisi esinle gelen imgeye dayal yaratclk trleridir. Psikolojik yaratclkta malzeme insan bilincinden gelir ve bu tr etkinlikler ve rnler insan anlaynn snrlar iinde kalr. Yani bu trn insan zihniyle kavranamayacak hibir yn bulunmamaktadr. Esine dayal yaratclksa Jungun asl stnde durduu alandr. Burada kullanlan malzeme insann kiisel yaamndan deil derinlerden kolektif bilind denen yerden gelmektedir. Burada yaratcnn rol nispeten pasif bir roldr. Eserde sanatnn mdahalesiden ok bir arketipin canlanmas sz konusudur. Bu durum ayn zamanda esere evrensel bir anlam ve nem de kazandrr.(Cebeci , 2003). Jungu esinle gelen imgeye dayal yaratclk hakkndaki gzel tespitleri z ellikle ilkel denen toplumlar, onlarn mitleri, sanat rnleri hatta bir sanat biimi olan yaam tarzlarn aklamakta son derece elverilidir. amanist kltr ve onun yaratt etnografi baka ekilde izah olmayan bir sreklilik arz eder. Ak bir rnek verecek olursak yazl hali bize ulamayan baz edebi rnler ve destanlar kaybolmadan bugne gelmitir. Bunlar kulaktan dolma bilgilerle izah olmayan son derece karmak trlerdir. Farkl blgelerde farkl varyantlar ortaya kmaktadr. rnein kaylarn (destanlar syleyen-kaylayan) destanlar bir gece ryada grp sylemeye balad eklinde aklamalar yaplmaktadr. Tpk, grsel sanat rnleri, burada ilevsel sanatlara ve uygulamal sanatlara sokulabilecek tarzlar ve ondaki ikonografi de bunun gibidir. Burada ustadan raa bir aktarm sz konusudur ama iin pirleri de 188

Eliadein aklad gibi ilksel ata mitlerine atf yaparlar iin ilk mucidi ya da yaratcs odur ve evrensel olarak tm yaratclk birbirine baldr. Bireysel yaratclk da esasen toplumsal yaratcln bir parasdr ve yoktan var etmek Tanrya mahsustur. Zaten yaratclk derken sanatsal boyutta ya da insani dier alanlarda yoktan var etmeden bahsedilmiyor. Var olanlardan, yeni, zgn, benzersiz,var olmayan bir ey retmek kast ediliyor. Hayvan slubunun yaratclkla ilgi hemen her tanm tadn gryoruz. Burada somut rneklerle pek ok tanma bakalm. Kke (2005) gre sanatsal yaratclk gerei paralayp yeniden kurmakla realize olmaktadr. Hayvan slubundan eitli rneklerine baklrsa ya da birletirildii; nesnel gerekliin bazen zmlendii, bazen baka gerek elemanlar ile yer deitirdii bazen de farkl gr alarndan gsterilerek ezamanllk yaratld grlr. Erenst Schachtelin algsal kuramndaki yaratclk bir objeye farkl gr alarndan bakabilmeyi salayan algsal bir aklktr (Sungur, 1997) tanmna bakarak slubun yaratclkla ilikisi hemen fark edilir. Bunun gzel bir rnei Pazrk kurganndan ahap oyma koum takmlarna ait bir pars ikilisinde grlr(ek.25). Burada parsn ba nden vcudu yandan gsterilmi. Arka bacaklar yandan n bacaklar ise cepheden gsterilmi. Bylece hayvann her uzvu onu en iyi gsteren taraftan zihindeki en bariz imgesiyle betimlenmitir. o k sonralar Picassoda rastlyacamz analitik kbizm ve simultaniteyle salanan bu oyun Hayvan slubunda grlen eski bir usldr. S anatnn farkl kltrleri incelemesi; kalp bilgileri reddedip, zihnini farkl ufuklara amas onu dehala tamtr. rnein Avignonlu kadnlarda acemice bu tr sluplara yaklamaya almtr. Yllar sonra da olsa bu eserdeki fark yaratan bahsettiimiz nesne tasvirinin deeri anlalm eser rabet grmeye balamtr. Bu nu da herhalde gereklii yeniden yaplandran Hayvan slubuna borludur. Bylece zaman unsuru esere girdii gibi nesnenin ve paracn uzay zamansal grelii de devreye giriyor. Bugnk fizik bilgisiyle bu kuantum fiziksel bir grme teknii olarak okunabilir. nemli olan o adaki sanatnn bu fizik bilgisine sahip olup olmamas deil zaman ve mekan aan bugn bile stnde dnlp yorum getiri lebilecek hayranlk verici bir eser yaratm olmasdr.

189

Yaratclk, sra d ( zgn ve umulmadk ) ve uygun(grev snrlar ile ilikili uyarlanabilir ve kullanl) i retme yeteneidir. (Sternberg, 1988; Ochse,1990; Lubart,1994; Sternberg&Lubart,1991,1995,1996). Hayvan slubunda doay betimleme grevi amaca uygun olarak gerekletirilmi fakat sra d bir i ve umulmadk bir sluplatrmaya

karlmtr. Doay direk deil ama sanatnn imbiinden geirerek uyarlamak ve yorumlamak ii. Bu yaplrken de zgn gidilmitir. Fakat hedefe uygun ve kullanl bir yntem gelitirilmitir. Bu yaratclktan baka ne olabilir? Bu denli hayranlk uyandran merak ve ilgiyi eken slup elbette stn bir yatclk rneidir. Ondaki oyunlar , yntemler, yeni grme ve gsterme biimleri bugn bile haz verici, hayret uyandrcdr. Michalko(2001), yaratcla giden yolda baz taktikler vermitir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Nasl grleceini bilmek, kimsenin gremediini grmek Dncenizi grselletirmek Akc bir ekilde dnmek, kimsenin dnemediini dnmek Srad kombinasyonlar yapmak Balantsz olan balamak birletirmek Dier tarafa bakmak (zm geleneksel snrlarn dnda olabilir) Dier dnyalara bakmak Neye bakmadnz bulmak birliki ruhu uyandrmak

Yaratclkla ilgili bu taktiklerden hayvan slubunun tad nitelikler bakmndan ilk gze arpanlar sra d kombinasyonlar kurmak, balantsz olan birletirmek, dier tarafa bakmak ve dier dnyalara bakmaktr. Aslnda bu taktikleri grr grmez, hayvan slubu incelenerek oluturulduu izlenimine kaplmak mmkn. Srad kombinasyonlar kurmak hayvan slubunun balca iidir. Bunu aslan- kartal , aslan-kartal-ejderha (griffon), aslan-geyik, balk-ko, geyik-kartal, da keisi-kartal, ko-kartal, dakeisi-kaplan, griffon- kaplan, kartal-at, gibi birleik hayvan kompozisyonlarndan anlyoruz. Bulu yapan yaratclkta iki ayr durum, iki ayr alan gibi grnen nesnelerin, ya da durumlarn bir arada yeni bir durum ya da nesne olarak ortaya karlmasdr. Ortaya kan yeni nesnelerin tekilerle bir benzerlii yoktur. Sanatta yeni bir akm yaratm olanlar bu tr davran sergileyenlerdir (Krolu,2005; Konak,2008). Dier tarafa bakmak ve dier dnyalara bakmak dendiinde yine hayvan slubunun farkl boyutlar yan yana getirip batan tasarlayan yaratcln anlyoruz. S anat 190

tarihindeki tm akmlara baksak bile onlardaki yeni dediimiz deiimlerin yzyllar ncesinde zaten gerekletirilmi olduunu anlyoruz. Modern sanattaki soyut, srrealist, nesneyi paralayan yeni uzamlar arayan, davurumcu, minimalist , maximalist nerede ise tm yaklamlar hayvan slubunda denenmiti. . Problem zme ve yaratclk ilikisinden sz edilmitir (Kienel ,1977; Westf ,1999 ev. Gr ve Kandemir,2006). Zaten yaratcln tanmlarndan biri de problem zmedir. ( Zimmermann 1999; Westf ,1999 ev. Gr ve Kandemir,2006). Bu itibarla yaratclkla matematik ilikisi zaten aktr. Sanatsal sre iinde matematik bir boyut yaratmn bir aamasdr. Zimmermann (1999) yaratc problem zmeyi, e olarak birbirini tamamlayan benzerlikleri bulma, ift tasarm (grsel-algsal/ biimsel-mantksal), ok ynl snflandrma ve karmakl azaltma olmak zere drt aamal olarak tanmlad . Zimmermannn snflandrmas iine sokabileceimiz hayvan lubundaki simetrik oluumlar e olarak birbirini tamamlayan zellikleri bulma balamnda konuya yaklamaktadr. Alnan dikey, yatay diagonal ve merkez eksenli simetriler (ayna grnts) ve bunlarn bileimi ile farkl geometrik koordinatlar yardm ile deiik kompozisyonlar oluturulur. Tasarm evren iinde onu iaret eden kk bir evren ve matematiksel bir sorun olarak gren bu estetik anlay kompozisyonla ilgili olasklarn zmnde matematiksel areler gelitirmitir. Poincare a gre(1948) matematiksel yaratclk seimlerin ayrm ile basite belirlenir. Yalnzca kombinasyonlarn eksiksiz kullanm deil ama gerektii kadar kullanmdr da (Poincare, 1948; Sriraman, 2008) Matematik yaratcln karakteri heykeldeki gereksiz paralarn atlmas gibi gerekli kombinasyonlarla gerekli olmayanlar arasndaki seim kabiliyetiyle ortaya kar(Sriraman, 2008). Aslnda yaratclk bir btn olmakla beraber sanatsal yaratclkla matematiksel olan arasndaki benzerlikler bylece ortaya kyor. Nesnel gereki bir betimlemede bu tr elemelere ve indirgemelere daha az gidilirken ele aldmz slupta ; temelde soyutlama diyebileceimiz bu tarzda bu tr bir matematik yaratclk daha ok ne kmaktadr. Zira, hakimdir. Kavramlar arasnda iliki kurabilmek ve yeni kavramlar oluturmak ve bir fark yaratmak yaratclktr. Hume ve J.s. Mille gre fikirler arasndaki armlar dncenin temelini ekillendirir. Yaratclk bu armlarn saysna ve allmam 191 nesne her ayrntsyla yanstlmaz. Bileimlerde lllk

olmasna baldr. Mednick bireyin yaratclk dzeyinin onun armsal hiyerarisine bal olduunu ne srmtr. (Sungur, 1997). Yaratc g renilmi allm olann tesinde bilinen ve basit yantlardan uzak arm gerektiren yantlardr(lgen ve stnda ,2001).Yukarda da szne ettiimiz hayvan slubunun baka nesne ve olgular bir araya getiren gerek ikonografik armlarla gerek biimsel yaknlklarla yan yana umulmadk temalar birletiren yaps , yaratcln sonucudur. Yaratc dncenin deerlendirilmesinde kullanlagelen ve Torrance n gelitirdii lee gre: Akclk: szck ya da resimlerle ok sayda dnce retme Esneklik: ok eitli bir yaklamdan tekine geerek ya da farkl stratejiler kullanarak ok sayda fikir retme zgnlk: Bilinenden renilmi olandan herkesin bildii kurumsallam olandan uzak yaln fikirler gelitirmek Zenginletirme: dnceleri zenginletirmeye alma, ssleme baka dnceler ekleme (Torrance, 1976;1989) gibi zellikler yaratcl iaret eden niteliklerdir. Orta Asya Hayvan slubunu temsil eden her trl malzemeye yaklatmzda ve daha ok inceleme yaptka tm bu zelliklerin tek bana hayvan slubunu tarif ettiini hayvan slubunun da tek bana yaratcl tasvir etmek iin gsterge olabileceini anlyoruz. Bunu da her tr rnek stnde aklamak mmkndr. Hayvan slubu yalnzca yaratclkla ilikisi balamnda deil sanat eitiminin ulusallamas ve kimlik kazanmas kapsamnda da nemlidir, nemli olmaldr. Sanat eitimine yn vermesi ve sistem iinde yer bulmas gayesiyle hazrlamz Orta Asya Hayvan slubu ve Modern resim eitiminde deerlendirimesi balkl bu alma esasen sanatta ulusallamay oradan evrensele ulamay hedeflemektedir. Elbette sanatn ok kltrl doas ve hayvan slubunun evrensel nitelikleri nedeni ile dnya apnda da uygulama alan bulabilir ; sanatlar zelinde ve eserlerinde yer almtr da. Fakat kkeni Orta Asyaya dayanan hayvan slubu soyutlamann balangc olan en eski bir tr, geometrik biimlere dnen, geme (Trkesk), mnhani, rumi, komoynuz gibi Trk geleneksel sanatlarnn doasna tanm zellikler hatta daha sonra hatayi pen gibi hayvan slubunun balatt analitik kbizmin sonucu olan motiflerle genel olarak Trk sanatnn konusudur. Geleneksel

192

Trk sanatlar ise birbinden ayrlamayacak denli kaynam ve btnsellemi biri dierinden neet emitir. Bu balamda Hayvan slubunda bir eitim uygulamasna gemeden nce anlalmas gereken sanat eitimi ve ulusallk ilikisidir. 2.4.3. Orta Asya Hayvan slubu ve Bilim likisi slubun matematik ilimi ile olan ilikisine yaratclk konusu iinde deinildi. Alt Yark Tigin'den alnm bir para metinde cz ve kl - para ve btn ilikisi yle aklanmaktadr: Bir uluta yrtnnn yaruk yulas Bilglge kama nomta toyunmu dte, Birle yana adn alku ulular sayu, Bir teg yanl burkan bolm krki knr, Birker ol alkularn birke surur, Birni alkuka kigrmeki anta ok err! (Miran,1978; Trkkan,2010) Yani "Bir ulusta hilkatn (yaradl) parlak mealesi lh takdire tbi olarak btn nomlarda mebu(doymu) olduu anda, bu ulus, uluslar camiasna (kme) dahil olduundan, bir tek yanl burkan olmu halde gzkerek kl (bir) haline gelmek zere, kmeleri kle sdrm olur... kl halini,yani btn olma halini kmeye giydirmesi, bylece gerekleir." (Miran,1978; Trkkan,2010). Bu metne gnmz bilmi ile u ekilde yorum getirilmitir: Bilindii gibi maddeler atomlardan teekkl eder. Atomlar iyonlar, molekller, kristaller olarak bir araya gelirler. Onlar bir arada tutan esrarengiz bir balayc g vardr. Atomun de kendi iinde paracklar vardr. Tabiattaki bu "i ie yap sistemi"nin nerede balayp nerede bittiini bilemiyoruz. Eski Trklerin Budist olanlar bu yap sistemine nom adn veriyor ki, karl kelm, logos, yakn tertip kanunudur. Kelm burada Yce Allahn hi bir n faaliyete ihtiya duymadan, oturup dnmeden, hesap-kitap yapmadan bir tek "ol!" demesiyle btn Kinat harikulde bir nizam (dzen) iinde yaratmasna iarettir. Yine eski Trkler bu i ie yap sisteminde yer alan her bir cze Ko diyor ki, bu da Atom Fiziinde parack demektir. Eski Trkler ayrca "kolarn birerinte birle-toylu" ifadesiyle, paracklarn her birinde balayc bir g (agglutitant) olduu dile getiriliyor ve bununla makro kozmos (yani molekllerden, dokulardan oluan insan, gezeenlerden oluan gne sistemi, galaksilerden oluan kinat) kastediliyor!.. Bu tarz makro kozmos tertibine de burkan (cmle, kme, raktertip kanunu) diyorlar. (Miran,1978; Trkkan,2010). Atom Fiziine olduu kadar Astronomiye de k tutan nom ve burkan tertipleri, Trk Budizminin ana konularndan birini tekil etmektedir. Bunu sadece felsefe olarak yaztlarda deil; sembolik olarak yansd resimlerde de grmekteyiz.( Miran,1978; Trkkan,2010) 193

Gerektende Orta Asya Hayvan slubunda btnn iinde para parann iinde btn gren bu tr dzen bilincinin iareti sezilmektedir. slubun en belirgin ilkelerinden biri simetridir. Bu Trishinadan rneklerle gsterildi. Tam anlamyla bir birleik kuram arayan Gordon Kane(2009), standart modelin temelleri verdikten sonra spersimetri kuramn aklyor; temel paracklarn her birinin bir speree sahip olduunu ve bunlarn dev hzlandrclarda saptanabileceini sylyor. Evrendeki yap talarnn simetrik oluumlardan meydana geldii anlalyor. Necefooluda(2003) doadaki Kristalografik rneklerle Trk ssleme sanatlarn karlatrm ve ssleme sanatlarnn kristal yaplar ile ayn ilkelere gre inaa edilmi olabileceini aklamt. Bunu Altay buluntularndan itibaren rneklerle gstermiti. Buradaki formsuzluk ilkesi de kristalografinin sonucudur. Bugn paralel evrenler fiziin konusu iine girmitir. Bu batan beri rneklerle hayvan slubu ikonogafisinde grlmektedir. Bu, yalnz aa, orta ve yukar dnya ikoografisine dayanarak deil, zgaralardan (boyutlar temsil etmektedir) geilerin gsterildii kaya resimlerine dayanarak da sylenebilir.

2.4.4. Sanat Eitiminde Ulusalc Yaklam Sanat bir toplumun uygarlk seviyesini iaret eden en nemli gstergedir. Bir toplum sanat kadar vardr. Yani sanat bir varolu sorunudur. Bilindii gibi arkeologlar bir uygarln izlerine rastlamak iin bir yaratnn bulgularn arar; buna ulat zaman ancak evet burada bir medeniyet vard, yaad diyebilir. -Bu yarat rnlerinin en nemlisi bir st kltr rn olan sanattr. Kltrn tm eleri gibi sanat iin de toplumlar aras etkileim sz konusudur. Kukusuz kltrler aras etkileim nemlidir ve toplumlar zenginletirir. Karmak ve kozmopolit yap yaratcl arttrr. Farkl renkler farkl sesler her zaman olmal fakat bu birinin dierinin tahakkmne girmesi iin byle olmamal, halklarn tanp Ayn adl bildiriden alnmtr (Bkz.Kodaman, 2004a). 194

kendi kltrel zenginliklerini oaltmalar iin byle olmaldr. Kltrel deiiklikler ve farkl toplumlar olmasa insanlk duraanla ve ksr dngye girer, kendini tekrar etmekten teye gidemezdi. Bu adan baklnca zgnlk kaygs yalnz bireyleri deil, toplumlar ilgilendiren bir olgu olmaldr. lkeler kltrel farkllklarnn ve zenginliklerinin altn izerek dosyalarna ekler, bu kimlikleriyle dnyaya alrlar. Bu sayede dier uluslar arasnda saygn bir yer edinirler. Batl anlayn dier kltrlerden etkilenirken ald hammaddeyi kendi znde tekrar yaplandrd gzlenirken; yazk ki bizde batllama olgusunun adalama olgusundan farkl yorumlanmasyla sanat alannda zlediimiz sonular alnamamtr. zgn bir yaplandrma gereksiniminden hareketle ncelikle kendini tanma, sonra dnya sanatna katky saptama, son olarak gelecekteki yolunu izme baznda sanat eitiminde ulusal bir yol izlenmesi Trk sanatn ok farkl noktalara tayacaktr. Trkiyede ulusal bir sanat anlay oluturma kaygs Cumhuriyetten sonra gndeme gelmi; bu dnemde sanatmzn zgn olmad, ada ve ulusal bir resmimiz olmad yolunda ikayetler artm; bu tasalar neticesinde giriimlerde bulunulmutur (Yaman,1994). D grubunun bu alanda katks byk olmakla beraber bu harekette bir devamllk salanamamtr. Sanatta ulusallama giriimlerinin bir ksm anlaml bulunurken bazlar zorlama olarak nitelendirilmitir (zsezgin, 1987). Yamann da iaret ettii gibi Tanzimat sonras Trk resminin ou taklit/yknme/ etkilenme geninde deerlendirilebilir(age). Ulusalc bir sanat anlaynn tam olarak anlatlamamasnn nedenleri arasnda: yntemli ve dizgesel bir yol izlenmemesi, sanat tarihisi- eletirmen- sanat egdmnn salanp, sorunun temellerine inilerek zm yollar aratrlp; konunun bilimselletirilmemesi saylabilir. Eitim kurumlarmzda mfredat programlar genellikle batya uyarl olduundan ulusal bir mfredatn oluturulmas, bu mfredatn lke gereklerine, tarihine, kltrne ve deerlerine baklarak ve ok kltrllk gzetilerek dnya ltlerinde hazrlanmas gereklidir. zellikle bu mfredat programnn bir Trk resim gelenei oluturacak ekilde temellendirilmesi sanat belleimiz iin zorunludur. Bu yntembilimsel sorun Trk sanat eitimcilerinin birincil meselesi olmaldr.

195

Sanat eitiminin ulusallatrlmas nnde en nemli engellerden biri de Sanatn evrenselliiyle ilgili sylemler ve kavram kargaalardr. Nitekim Trkiyede sanatta evrensellik tartmalarnn ok uzadna tank oluyoruz. Bazen sanat evrenseldir diye yola kan bir dil bilimci (engel,1995) aslnda bu konunun doas gerei bir paradoks (yanltma) olduunu syleyerek kendisiyle eliir ve arkasndan sanatn yerel olduunu belirtir.- nk sanat eseri bir sanatdan ve bulunduu ortamdan kmaktadr. O sanat eserini oradan alp baka bir yere tadnzda anlam kaybna urar.- Ardndan tekrar sanatn kozmopolit olduunu syler ki; bu grn gerekesini yerellik kaybnn ok eski olmasna dayandrmtr: .."yerel sanat" nosyonunu reddetmemle ilgili. Fakat,"kozmopolit" kelimesini etimolojik anlamyla (cosmos+polis olarak) ele aldmz lde sanatn "kozmopolit" olduunu da reddetmek durumundayz.yle: "kozmopolit sanat"tan sz ettiimizde, sanat yaptnn ait olduu polis'in, yani toplumsal meknn veya balamn genel kesimesinden, evrensellemesinden, yaptn belli, tikel bir yerden ; kopmasndan sz ediyoruz. Bu anlamda da "kozmopolit sanat" terimi bir paradokstur. nk her sanat yapt, dil felsefesindeki "konuma edimleri" misali, tikeldir, mutlaka balamsaldr, "yerli"dir, yer sahibidir, belli bir yere aittir, belli bir yerin, durumun balamndan kmtr. Sanat yaptnn anlam meselesine girmi oluyoruz bylece. Yani sanat yaptnn anlam, radikal biimde balamsaldr; dolaysyla, yaptn kozmopolitliinden sz edemeyiz. Yani, evrenselliinden, genelliinden, belli bir polisin ve balamn dnda var olma durumundan sz edemeyiz. Yapt, retildii mekn, yer ve balamdan karp baka bir mekn, yer ve balama yerletirdiinizde, rnein bir lkeden tekine veya atlyeden galeriye gtrdnzde, o yaptn anlam ilk ve orijinal yer ve balamn yitirecek, fakat gtrld yeni yer ve balamda, mutlaka ve mutlaka orann "yerlisi" olarak okunacaktr. "Sanat yapt kozmopolit veya evrensel deil, yereldir," sznden de bunu kastediyorum. .. Yani, bu "yerellik" yitimi yle yeni, postmodernite gibi bir kelimeye zg, bir kelimenin tasvir ettii bir dneme zg, CNN'le, yksek teknoloji medyasyla ve hamburgerle aklanacak bir ey deil. ok uzun bir sredir "yerel kltr" ve "yerel sanat" diye bir ey yok ortada. Hatta hibir zaman da olmad. (engel ,1995). Yerellik kaybnn ok eski olmas oryantalizm ve smrgecilik hareketlerinin ve kltr emperyalizmi tarihinin ok eski olmasyla da aklanabilir. Yerellik kayb bir yerde yozlamadr; farkl kltrden alnanlarn o kltrde kayp deil bir kazan yaratmas, eklektik bir yap oluturmas; en nihayetinde o kltr zenginletirmesi beklenir. Aksi taktirde bir asimilasyon- kendine benzetme uydurma- durumu sz konusudur ki sanatsal yarat tersine bir uylaamama bir dntrme durumudur. Karlkl etkilenmeler olacaktr bu balamda yerellikte kkl bir yitimden sz edilemez ancak bir zenginleme sz konusudur. Sanatta evrensel deerler bulunduu ak bir grngdr (fenomendir); insann doas gerei ortak anlaylar,

196

ynelimleri, duygulanmlar vardr. Bununla birlikte farkl kltrel yaplar ve yaaylar da vardr. Sanat eserini oluturan estetik, sosyolojik, felsefik, teknik, psikolojik, bilimsel alt yap onu benzerlerinden ayrcalkl ve zel klar. Onun zel, farkl ve zgn olmas benzerleri arasnda saygn bir yer edinmesini salar. Sanatta evrensellik- yerellik ikileminde uzlaa varlan en nemli nokta ise sanatn bir kimlii olmas gerektii ve zgn olmas gerektii ynndedir. Bu noktay Atan (2000) yle iaret etmektedir: Uluslar, nce kendi kltr ve sanat deerlerini aksettirecek eserleri, meydana getirmeden medeniyete katkda bulunamazlar (Atan,2000). Aktan (2000) ise Ulusal zelliklerinden soyutlanm sanatn gerek toplum iinde, gerek evrensel dzeyde kk salmas, ilevsel etkinliini srdrmesini olanak d klmaktadr. derken gidilmesi gereken yolu gstermitir. Aslnda byle bir sanatn kk salmas da sz konusu olamaz. Asl varken taklide rabet olmayacana gre sanatta benlik araylar nemlidir. Globalleme dayatmalaryla kout giden bu sanatta evrensellik sylemlerini iyi anlamak gereklidir. Bilinli olarak ekildiimiz bu ortamda baz kar ilikilerinin varl sezilmektedir. 1959 - CFR (D likiler Konseyi), ABD d politikasnn Temel Hedefleri bal altnda bir alma yaynlar(alma No:7) Bu almada nerilen ABDnin yeni bir uluslar aras dzen kurmay hedef almasdr. Bu hedefe ulalmas iin atlmas gereken admlardan ilki udur: Uluslarn bamszlnn karlkl bamllk olarak yeniden tanmlanaca ve deiik politik, ekonomik, sosyal yaplara sahip olsalar da, bir ok politikalarn tm bu uluslarla beraber stlenebilecei bir uluslararas dzen bulmak iin aratrma yapmak (Gardner ,1974). Bu ve bunun gibi almalar tek dnya devleti topyasnda birer basamaktr ve karlkl bamllk gibi tanmlarla toplumlarn bamszlk dncesinin anlamszlatrlmas hedeflenmektedir: ..Szn ksas; Dnya Dzeni Hkmeti aadan yukar doru ina edilmek zorundadrMilli egemenlik olgusunun etrafndan dolamak ve onu kk kk andrmak, eski usul cepheden saldrma tekniinden ok daha baarl olacaktr (Gardner ,1974). Sz geen bu andrma ileminin ncelikle medya (kitle iletiim aralar) sonra da eitim evrelerinde nasl oluturulaca da ilgili yaynda aklanmaktadr. Kltr

197

emperyalizminin burada mutlak bir basamak olduunu anlamamak gtr. Bu almalarn meyvelerinin alndna lkemizde ska tank oluyoruz. Tarihinde grlmemi bir yabanclama iinde olan Trkiye de artk bakkallara market dokumaya linen halya karpt denmektedir. Maaza ve dkkanlarda Trke isme rastlanamaz iken memleket beldeleri Bizans Roma dnemindeki isimlerine dndrlmektedir. Bu yabanclama o kadar kanksanmtr ki artk sorgulanma gerei hissedilmemektedir. Yitirilmekte olan bir Trk dili yan sra yitirilmekte olan bir Trk sanat dilinin de iaretleri grnmtr. Ancak dil sayesinde dnme mmkn olacana gre dnsel bir alt yapdan yoksun bir sanatta olamaz. Kendisi gibi dnemeyen kendisi gibi de sanat yapamayacaktr Bu yabanclamann yaratt afazik durum yan sra sanat afazisini de getirmektedir. Sosyoloji, yabanclamay: kiinin mensubu bulunduu gruba kar olmasdr (Dnmezer, 1984) eklinde tanmlar. ada psikoloji ve sosyolojide ise bireyin toplumda dier insanlara veya bizzat kendine ar yabanclk hissetmesi durumunu anlatmak iin kullanlr (Kzlelik& Erjem, 1996). Yaratc birey ok konuda toplumla uzlaamamakla beraber kendine yakn olan bireydir ve toplum iin bir eyler yapmak istemesi onun aslnda topluma da yabanc olmadn kantlar; yalnzca toplumun ilerisinde olduu iin ona kzgndr. Toplumdaki yava deiim onu rahatsz eder(Sungur,1997) Sanat insann en isel eylemidir ve kendisiyle ba kurmayan birey sanatsal etkinlikte bulunamaz. unu da syleyebiliriz sanat kiiyi kendine yaklatrandr uzaklatran deildir. Genel kabul grm en yksek yarat rnlerinin yaratcsnn iini gsteren, ruhunu yanstan eserler olduu sabittir. O yzden yabanclama ile sava asl meselemiz olmaldr. Sanat Eitiminin Ulusallatrlmas nndeki engellerden biri de geleneksel el sanatlaryla plastik sanatlarn birbirinden ok ayr tutulmasdr oysa sanat kavramnn ierii toplumdan topluma adan aa farkllk gstermektedir. Dekoratif sanatlarn tanm: Tek bana estetik gzellik amac gtmeyen ilevsel grevi olan nesnelerin ssleme ve tasarmyla ilgili bir sanattr. rnein seramikler, cam eyalar, dokuma, mobilya, giyim ve mimari detaylar. Dekoratif sanatla sanat ayrmak ok zordur. Ama dekoratif sanat terimi endstri devrimi srasnda makine yapm nesnelerle el yapm olanlar ayrt etmek iin karlk olarak icat edilmi olabilir. Bat dndaki kltrler bu ayrma meyletmezler ve gzel sanatlarla dekoratif sanatlar arasnda ayrm gzetmezler. ada sanatlar da bu farka

198

rabet etmezler, yerletirme sanat ve her eitten farkl kitle iletiim aralarnn kullanlmas bu gerein altn izer(West, 1996). Bu tanmda da grdmz gibi sanatsal kavramlarn yere ve zamana gre ierii deiebilmektedir. Gzel Sanatlar kavramnn br bezemesel -dekoratif sanatlar- ya da ilevsel -el sanatlarsanat dallarn dlayan biimde ayr bir snflandrma olarak belirmesi, Rnesansta kilise dnda, sanata patronluk eden bir kentli snfn ortaya kmas -mesen- ve sanaty kiilik olarak desteklemesiyle ilikilidir. Her ne kadar soylular ortaada sanat patronluu yapmlarsa da sanat , dine bamlln ve bu sayede ilevselliini gerekten yitirmemitir. Gzel sanatlar kavramnn gelimesi, sanat bireyselliini ve zgn yaratclk kavramn da birlikte getirmitir. Bylece gzel sanatlar br sanatlardan bir deha yarats olarak ayrlma ve daha stn olma deeri tamtr. (Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 2000). Trk Sanat geleneinde ikon bulunmad gibi; bu eit bir Gzel Sanatlar tanmnn bizdeki toplumsal olaylarla ilgisi yoktur. Avrupada Modern aa kadar kabul gren bu gzel sanatlar tanm bir sorun yaratmamtr. Modern aa gelindiinde ise tanmlama ve n kabulleri sorgulama gerei domutur: Farkl dnemlerdeki tavr deiikliklerine karn , Gzel Sanatlar kavram 20.yy.a dein temelde deimemi ve estetik kurumlar tarafndan beslenmitir. yle ki Platon ve Aristotelesten bu yana, genelde sanat taklit,anlatmya da dil olarak deerlendirme eiliminin egemen olduu tm bu kuramlar sanat rnnn yaantsal gereklikten ve ilevden uzak olduunu vurgulayarak, onu yaamdan soyutlamlardr. Bu kuramlar nda kesinlik kazanan Gzel sanatlar tanm , 20.yy.da beliren, yaantsal yan ar basan, izleyicinin katlmn gerektiren ve gncel yaam iinde ilevsel yan olan ya da tepki yaratmak zere tasarlanm olan, zellikle avangard sanat trleri iin geerli olmamaktadr. Bu bakmdan Gzel Sanatlar tanmnn ltleri bugn olduka geni ve disiplinler aras sanat trleri gsteri sanat, yerletirme vb. iin olduka belirsizdir. (Eczacba Sanat Ansiklopedisi, 2000). Grld zere neredeyse bir asrdr gzel sanatlar tanmnn ierii mulaktr. Dahas gzel sanatlar iinde tanmlanmaktan ekinilen yerli sanat, halk sanat, el sanat, ssleme gibi ilevsel yan ar basan ve sanat yaam iine sokan; ayr bir tr olduu varsaylan sanatlarda gzel sanatlar kavramnn iine girmitir. Grapius byk sanatlarla el sanatlar ayrm yaplamayacan, sanatn bir btn olduunu sylemitir. Oymaclk, maden ve vitray, seramik, duvar katlar, dokumaclk ileri , resim ve heykel sanatlar btnn birbirini tamamlayan toplumsal amaca hizmet eden dallardr. (Knay,1993). Modern sanat temel olarak Akademik gelenekten kopma ve biim deiiklii olarak zetleyebiliriz. Sanat tarihileri ise moderni soyutlamaya giden bir eilim olarak 199

aklamlardr. Modern sanat bu anlamda aldmzda ve klasik sanat ise mimesis ilkesi ile ele aldmzda bat dnda ki toplumlarn sanatnn klasii olmad zaten modern olduklar sonucuna varrz. Modern kelimesi son zamanlarda olan anlamna gelmekle beraber her ada sanat modern kabul edemeyiz. Yzyllar ncesinden bir yaptsa bize ok modern gelebilmektedir. Klee, Miro, Picasso gibi pek ok sanatnn yaptlarna arkaik bir hava kazandrmak istemeleri bu sav dorular. Sitilizasyon ve soyutlama -ki soyutlama sitilizasyonun bir parasdr -slamlktan nceki Trk sanatnda bile baattr. Orta Asyadaki hayvan slubunu Rumilere tayan Trkler, Hun ve Uygur portre geleneini minyatrlerde srdrm, yine orta Asyada gelitirdikleri ayna imajn ve soyutlamay geometrik ve bitkisel bezemelere tamlardr. Zencerek ya da ebeke teknii dediimiz gemeli tekniin Orta Asyadan beri var olduunu anlyoruz. Saydmz tm bu sluplar soyutlamaya dayaldr. Grlyor ki halk sanatlarndan veya gelenekten Trk toplumunu koparmak ada ve modern sanata bir darbedir. Avrupa geleneksel sanatlar ve halk sanatlarna ou kendine yabanc olmasna ramen sahip kmtr. Bu sanatlarn dire kt etkisine girmeyip anlaml bir zmleme ve birletirmeye gittiklerini ve kendilerince batan yorumladklarn syleyebiliriz. Baarlarnn srr da buradadr. Taklidi raklk dnemi olarak kabul et mi sonradan zgnlemilerdir. Avrupadaki Art Nouveau ya da Bauhaus gibi hareketler Trkiyede bilimsel dzeyde gerekletirilememi; niversitelerde (evrenkentlerde) geleneksel sanatlarla plastik sanatlar blmlerinin ayr tutulmasndan baka arasndaki egdm salanamamtr. Trk Sanat dersi Resim Blmlerinde teorik dzeyde kalm uygulamal sanatlarda Geleneksel Trk el sanatlarna yer verilerek bu anlayta ada tasarmlar yaplmas salanmamtr. Bu sayede geleneksel Trk el sanatlarnn plastik sanatlardan ok farkl bir ey olduu dncesi yerletirilerek dekoratif sanatlar gzel sanatlar ayrm kuvvetlendirilmitir. Bedri Rahmi bir makalesinde bu konuya atfta bulunur: Resim sevgilerine inandmz baz merakllarn sk sk yle tenkidlerine rastlyoruz: - Bu resim deil, tezyinat, ss, resim baka!. Ss baka!.Bunu sylerken tezyinat kelimesi dudaklarndan o kadar zedelenerek kmasa zerinde durmaa demez.- Eh! deriz. Bu zat iirle hikayeyi, tiyatro ile roman birbirine kartranlara ierledii gibi resimle tezyinat ayrd

200

edemeyen sanatkarlara kzyor. Fakat bir para kurcaladnz m alt apanolu kyor. Bir de bakyorsunuz: - Bu resim deil tezyinat!...diyen kii meer:Bu resim deil! kepazelik! demek istermi.Tezyinat sanatn bu kadar kmseyenler arasna yan ban alm, kocaman kitaplar yazm profesrler de karnca tezyinat sanatnn arada inenip gitmesini nlemek hepimize vacib oluyor.Bugnn resmini ok byk bir kalabala sevdirmi olan Dfi:- Bir ressam iin tezyinat sanatndan daha iyi bir disiplin olamaz, der.Dfi hayatnn mhim bir parasn tezyini ileri incelemee balad iin sz ayr birdeer kazanr.Byk apta birer ressam olduklarna btn dnyay inandrm olan V an Gok, Gogen, Matis, Ruo, Bonar, Gromer gibi ressamlarn hayatnda tezyini kymetlerin ald mhim yer artk yalnz ressamlarca malum bir aile srr olmaktan kmtr. Bugn zamanmzn en iyi ressamlar kendilerinden evvelki neslin ustalar gibi yalnz resimlerine tezyinat katmakla yetinmiyorlar ii ok daha ileri gtryorlar; tezyinata resim katyorlar. Tezyini kymetleri birinci plana alarak her bakmdan bu sanatn imkanlarn deniyorlar(Eybolu,1949). Burada esas dikkat edilmesi gereken geleneimizin modernle bire bir rtmesidir. Kbizmdeki e zamanllk minyatrlerimizde mevcuttur. Hatayi ve penlerimizdeki mantk Analitik kbizmde de vardr. Minimalizm dou sanatlarnda genelde grlen belki de bir kanaat ifadesi olan resim sanatmzda da arlk ve sadeletirmeyle ifade bulan bir ynelimdir. Sembolizm zaten dou sanatnn zdr Hegelde bu tespiti yapmtr(Frevilleve Plehanov, 1968) Bu ve bunun gibi modern sanatn alanna sonradan giren pek ok zellik bizde zaten mevcut olan deerlerdi. Aristodan farkl olarak bn-i Sina ve Farabide varlk ve mahiyet ayrmna(Atay , 2002) dayal felsefe sanatmza nesnenin kendisinin deil zihindeki anlamnn ifadesine , eylerin iine bakmaya arac olmu ve manaya ve ze ynelinmitir. Modern sanatnda bunu yakalamaya altn syleyebiliriz. 20.yy da dnyadaki sanat geliimlerin iyi hazmedilememesi yan sra kendi kltr ve sanatmzn da laykyla bilinmemesi neticesinde Trk sanat kkenden ve sanatsal bellekten mahrum braklmtr. Bellekle ilgili olarak Arkn (1999) u grleri nemlidir: Toplumlar ve kltrleri bireylerle kyaslayabiliriz. Kltr toplumun kiiliidir. Nasl bireyin kiilik sahibi olabilmesi iin belleinin olmas gerekirse toplumlarn da bellee gereksinimi vardr. Kiinin, bebeklikten bugne kadar nasl geldiini, bu deer llerine, bu bak tarzna nasl ulatn bilmesi, hatrlamas lazm. Kltr tarihinin de byle bir fonksiyonu vardr. Yani bir toplumun kltr dediimiz bu gnk kiiliini kazanmas ve bu gnk yaklamlara, deer llerine ulamas iin nerelerden yola kp, nelerden geerek geldiini bilmesi lazm. Nostaljinin dnda kendi kiiliinin bilincine sahip olmas iin bunlar bilmek gerekmektedir. Ulusal bir sanat anlay yerletirilememesinin nedenlerinden biri de modern zamanla gelen kompartmanlama olgusudur.Dnyay anlamlandrmay salayan bilgilerin 201

akndaki oklama ve bunlarn birlie kavuturulmamas gerei alglamada baz kopukluklar yaratmaktadr. Bilindii gibi dnyay anlamlandrmamz salayan bilgilerden biride estetik bilgidir. Bu alanda da zmlemeler birletirilmeye ulamad gibi ayrntda boulma sz konusudur. rnein soyut sanat kapsamnda elliden fazla tr ve akmdan sz edilmektedir. Non- objektif (nesne d), non figratif (figr d) szckleriyle de tanmlanan soyut sanatn btnyle d rn olabilecei varsaylmaktadr. Doadaki nesnelerin basitletirilip emalatrlmasnda ise soyutlama teriminin kullanlmas nerilmektedir (Harrison, 1993). Aslnda soyutlama ile soyutu birbirinden ayrmak tesadfi olan yceltmektedir. Yalnzca hareketli soyut da bir tasar olmakszn oluturulan bir resimden sz edebiliriz ki psikolojide kullanlan mrekkep testinden farksz sratmayla oluturulmu; ebru sanatnda olduu kadar bile mdahale ve tasar gerektirmeyen bir trdr. Ayrca nonfigratif bir ey mantk olarak mmkn deildir. nsann betimleme yapmadn zannettii anlarda da bilinaltnda baz imgeler vardr bu imgeler gereini aran hayallerdir. Aslnda soyut sanat yoktur, sanatn var olandan bamsz olmas dnlemez. Sanatla insan var olandan yola karak mevcudun tesine geer. zellikle dou toplumlarnda grlen hatta ilkel sanat ve kabile sanatlarnda dahi grlen bir ifade biimidir. Soyutlamann maara resmi dndaki en eski rnekleri Orta Asyada M.. 1000-2000 yllarnda Pazrk toplumunun kurgan buluntularnda grlr. Bu buluntular M.. 500 yllarna tarihlenmitir. Pazrk insann stilizasyon gc, ayna imajn kefi ve soyutlama yetenei sanat tarihilerini hayran brakmtr. Pazrk insannn Trk toplumunun atas olduu pazrk kurganlarndaki mumyalarda yaplan mtdna yaplandrmasna gre tespit edilmitir.( Voevoda vd.,2000 ) Bu almaya gre Kazak, Krgz, bugnk Trkiyede yaayan insanlarla Trkmenistandaki halkla uyum salamtr. Ayna imaj gelenei gnmze kadar gelmi mimari sslemelerde geometrik bitkisel ya da hayvan motifleriyle srmtr.(Resim1) Bir birimin karlkl ve deiik alarda dndrlmesiyle oluan bu dizge sonsuza alan bir dzeni temsil eder. Temel tasarm derslerinde kullanlan bir yntem olup koptik sanatta da uygulanr. Felsefede somutun tikeli anlatt , buna karlk soyutun snflandrmalar zmlemeler, elemeler sonunda varlan bir genelleme olduu varsaym vardr. Bu gre gre soyut anlatm dncenin stn bir aamasdr(Eczacba Sanat 202

Ansiklopedisi, 2000). eitli kurganlardan karlan Hayvan uslubu olarak anlan ilk soyut figratif rnekler, zoomorfik hayvan desenleri, zencerekler ve sitilize bitki ve hayvan tasvirleri Seluklulara kadar devam eden oradan Osmanlya yansya n bir gelenein ilk izleridir. Bu soyutlama rneklerine deinirken Uygurda devam eden portre geleneinin Noin Ulada bulunan rnei atlanmamaldr. Bu eserde portrenin tm zellikleri mevcuttur. Karakter zmlemesi kiinin ruh hali, baklardaki ifade sanat tarihi iin nemli bir olaydr. nsan yz ayrntl olarak betimlenmitir. Bununla beraber az da olsa stilizasyona gidilmitir. Yazk ki bu eserin az bir ksm gnmze kalmtr. Bugn asamblaj dediimiz kark malzemeyle yaplan tekniin ilk rneini noin ula buluntularnda grmek mmkndr. Kee zerine deri aplike yaplm kaplan grifton sahnesi. Renklerdeki uyum dikkat ekicidir. Gnmz sanat eitimi iin ilgin bir rnekte kuu canlandrmasdr. Ayn dneme ait bu eserler bunlar ortaya koyan toplumun stn bir betimlemeden sonra ematizme ve yalnla gittiini vurgular. Resimdeki bu soyutlama gelenei Budist ve iran etkileriyle harmanlanan minyatrlerle devam eder. Hayvan uslubunun ve bitki hayvan uslubunun sslemelerde devam ettiini grrz. Kaligrafiyede byk lde damgalarn vuran Trkler Kuran Mekkede indi ,stanbulda yazld szn dorular biimde uzmanlam bu alanda pek ok uslup gelitirmilerdir. Kaligrafi konusunun da Trk sanat eitiminde atlandn gryoruz. Soyut resmin en son aamas olan yaz resimsel deerler asndan byk nem arz etmektedir. Resim Eitimi Blm Mftredat programnda Yaz dersinin amac resim retmenin el yazsn gzelletirmek olarak verilmitir. Klavyeyle yazlmas mmkn olan kalp harf eitleri dikey ve yatk olarak yazdrlarak zaman doldurulmaktadr. Bu blmlerde daha ciddi bir kaligrafi dersi olmas beklenirdi. Kaligrafinin resim sanatnda yeri ve bununla ilgili rnekler gsterilip Japon in yazs Arap yazsndan rnekler zellikle Trk hattatlara yer verilebilir. Hatta Latin alfabesiyle bile kaligrafik etkiler alnabilir. Burada rencinin zgrl nemlidir. Dal (1991), resimde kaligrafinin nemine deinmitir: slm kaligrafisinin Bat resminde yorumu, soyut kavramnn temellendirilmesiyle ilikilidir. Bu balamda, slam inancyla Allah sz olan yaznn ayrlmaz birliktelii ve Uzak Dou kaligrafisinde doayla btnleen anlatm gc, sanatta tinselliin aratrlmasna kaynaklk ederler. Bunlara yerli/ilkel sanat, ocuk resimleri, bilinalt ve mzik de eklenir. Ruh, bellek ve bilinaltnn kompozisyon yzeyine yansmas dolaysz

203

olmaldr. El, bunu gerekletiren bir aratr. Bylece resmin kompozisyon yzeyindeki oluum sreci, boya ve izgiye dayal ilemlerin hzl zmn zorunlu klar. Sanatnn spontane el hareketi kiisel zellik kazanr ve el yazs karakterine e, bir tr resimsel kaligrafi oluur. Soyut Ekspresyonizm, Action-Painting ve Soyut- Srrealizm, sanat kaligrafilerinin yaygn olarak izlendii akmlardr. Seluklu dnemine ait kaligrafilerde grlen zoomorfik zellik Altaylardan Osmanl kltrne kadar tanan bir mirastr. Osmanldaki kaligrafi ustaln kkenleriyle birletirmesi bakmndan ilgintir. Buna benzer ilikiler pek ok Seluklu eserinde kurulabilir. nsann soyutlama yetenei onu yaznn kefine gtrmtr. (en,1999) Bu alandaki son almalar gstermitir ki Etrske Trkedir. Hatrlanaca zere Kazm Miran Etrskeyi ilk okuyan olduunu aklam bu dilin Trke olduunu belirterek byk tepki toplamt. Bu almann daha kk apta bir rnei California niversitesinde de yaplmt. Bonfante (1990), 0 dan 60 a kadar olan rakamlar zerine bir incelemede bunlarn harflerle bantlarna deinerek tamamnn Trk lehesiyle birebir uyduunu tespit ett i (Bonfante, 1990). Latincenin Etrskeden alnd bilinir ise almann nemi anlalacaktr. (Sz geen almada bu konuya deinilmitir.) Etrsklerin Bizans Roma sanatna byk hizmetleri olduunu biliyoruz.Etrsk alfabesi her naslsa sanat tarihi kitaplarnda zlemeyen tek alfabe olarak belirtilir. Alfabe konusu resim sanat iin nemlidir nk nesnenin soyutlanm hali hiyoroglif onundaha soyutu ise harf biimleridir.Bu aratrma sonular tarihe yeni soru iaretleri eklemektedir. Sir Henry Cr eswicke Rawlinson J. Oppert , ve zamanmzn nl Sumerologu Samuel N. Kramer Sumer dilinin Turani bir dil olduunu ileri srmt. Bu almaya gre Sami ve Hami diller Smercedir. Ayn aratrma Krt ve Ermenilerin konutuu ilk dil olan Yafes dilinin de Smerce yani Turani bir dil olduunu gstermektedir. Dahas btn dil ailelerini birbirine balayarak gemite tm insanln dili birdi denmektedir (Diker,1999).Gnmzde ari br rktan sz etmek mmkn deilken bilimsel verilerde toplumlarn soy akrabas olduunu vurgulanmaktadr. unu belirtmeliyiz ki Ulusal bir sanat anlay oluturmaktan maksat rk ya da ovanist bir dnya gr gelitirmek deil, dnya zerindeki zenginlikleri ve farkllklar koruyarak insanln birbirini oaltmasna yardmc olmaktr. nsanlk bir btn olup bilim ve sanat alanndaki her gelime insanln mal olmaldr.

204

Bununla beraber sanatsal almalardaki zgnlk ve isellik gzetilmeli kendine deerlerine ve hissiyatna gvenme mantyla dnyaya farkl bir bak as getirmek ve fark yaratmak esas olmaldr. Bu da birey olarak nce kendini iinde yaad toplumu ve dnyay anlamlandrmakla mmkndr. Resim-i Eitimi dersi Liselerde genel anlamda zorunlu olarak okutulmamaktadr. Bu zararl bir uygulamadr. Gnmzde dnya genelinde Sanat Eitimi Temel eitim yan sra Mhendislik ve Sosyal Bilimler Fakltelerine konmutur. Yaratclk iin tek art olan sanat eitimi eitimin her kademesinde yerini almaldr. Beyinde bilimsel yaratclkla sanatsal yaratclk ayn basamaklar takip etmektedir. Herhangi bir alanda bir bulu ya da keif yaplmak isteniyor ise ya da yaratc herhangi bir eylemde bulunmaksa ama, bunun yolu sanat eitiminden gemektedir. Yeter ki bu eitim lke deerlerine tarihine ve ihtiyalarna gre dzenlensin. Sanat anlalmaz ve uzak klmasn ve onu yaam alannn iine soksun. rencinin uygulamal sanatlar ya da sanat bilgisi derslerden birini almas gereklidir. Sanat karsnda tavrn izleyici olarak ya da retici olarak koymaldr. Sanat eitiminin Resim-i Eitimi ad altnda verilmesi gerekmez. Uygulamal sanatlar eklinde sylenirse geleneksel sanatlar, resim, heykel, ssleme, endstri tasarm, grafik, fotoraf, animasyon gibi pek ok dal bir arada zengin bir ortamda kavranabilir. Yk-Dnya Bankas ibirlii ile hazrlanan Resim-i Eitimi mfredat programnn doru uygulanrsa ulusal sanat iin faydal olmas mmkndr. yle ki 9 ayr ana sanat atlye bal mevcuttur. Bunlardan biri anasanat atlyes i olarak seilebilir; bu alanlardan Geleneksel Trk el sanatlar seilirse, renci semeli olarak alaca Resim Atlye dersiyle gelenekselle ada arasnda bir denge kurup zgn yaptlar retebilir. Yahut bunun tersi geerlidir .Yani Resim anasanat dersi yannda semeli Geleneksel Trk el Sanatlar alabilir. Burada nemli olan seimlerde zorlamaya gidilmemesi ama Geleneksel sanatlarmzn neminin vurgulanarak rencilerin tevikidir. Muhakkak ki atlye eidinin arttrlmas da faydal bir yoldur. Sanat Eitimi Fakltelerinde atlanan nemli bir nokta da Trk mitolojisidir. konografi ve mitoloji bal altnda okutulan ders yalnz batya uyarl Tevrat ve ncil hikayeleriyle Yunan mitolojisinden oluan bir ierie sahiptir. Oysa Trklere ait pek ok mitolojik yk

205

ve destan vardr. rencilerin bunlar tanmalar kendileri iin en az dierleri kadar yararl olur. Bahsi geen bu sorunlar akla ilk gelen sorunlardr. Problemlerin tespiti ve zm yollar nerilmesinde sanat eitimcilerinin ibirlii halinde olmas elzemdir. Sanat eitimcilerinin ortak yorum ve katklaryla sanat eitimi yeniden

yaplandrlacak ve Trk toplumunun hak ettii dzeye gelecektir. Kimlik sahibi bir Trk Sanat dnya medeniyetine byk hizmetlerde bulunacaktr.

2.4.5. Orta Asya Hayvan slubunun Sanat Eitiminde Kullanlabilirlii

Balangta da szne ettiimiz gibi: Bir lke sanat eer muntazam bir geliim kaydediyorsa arkaik, klasik ve barok devrelerini yaar ve tekrar arkaizme dnerek yeniden geliim ayaklarn trmanr (Turani:1968). Trk resminde de ayn mantk uygulanabilir ancak tekrarla deil, dntrmeyle devam ede gelen, slup iinde bir aray salkl geliir. Sanatlar her zaman ie bandan balamayp var olan bir slubu yeni bir eye dntrmeyi isterler (Fischer, 1980). rnein Jean Arp tpk Brancusi ve ilkel heykel almalarn bazlarnda Siklat sanatnn etkileri gzlenen Giacometti gibi modern olanla arkeik olan birletirmeye alyordu(Smith, 2004).Uzak gemiin slubundan etkilenen bir baka heykeltra Britanyadan Henry Moore (1898-1986) Aztek heykel geleneinden esinlenmi, uluslararas bir n kazanmtr. Resim Sanatnda da pek ok rnek sayabiliriz, Picasso(1881-1973), Matisse(1869-1954), Miro(1893-1983), Klee(1879-1940), Gauguin(1848-1903) gibi ressamlar ilk akla gelenlerdir. Bowers (1999) temsilin sunum trnden sz etmitir: gerek, soyut ve sembolik. Gerek ya da harfi harfine temsil dedii temsilde bir nesne ve kavramn ssleme ya da abart gerekmeksizin detayl gerekilikle sunulmasdr. Soyut sunumda kastl basitletirme ile sklkla abarty da ieren bir tasvir sz konusudur. Sembolikte ise karmak teknik bilgi ya da yksek soyut kavramlarn dierlerine daha ak tanmas iin sembollerin kullanlmasdr.

206

Burada temsilin sunum trn de ieren bir tarz, Ota Asya Hayvan slubu sanat eitiminde bir uygulama olarak deerlendirildi. Orta Asya hayvan slubundaki biimler hem doalc, hem sembolik hem de soyut a yaklaan biimlerdi. Trk sanatnda ve sanat eitiminde nesnel gerekilikten soyutlamaya doru gitmesi gereken bir evrim tekrar nesnel gerekilie dnmtr. Bu batl estetik anlayn tannmasyla gerekilik kaygsnn tekrar olumasna balanabilir. Nesnel gerekilie kr krne bal kiiler ve genel olarak da Gombrichin de dedii gibi resimden anlamayan kiiler resmin baarsn nesneye benzerlii ile lmeye alrlar. Hlbuki soyutlama gerein yanstlmasndan daha ileri bir aamadr. Ayklama, vurgu, tekrar, zmleme, bireim, dzenleme gibi safhalar gerektirir. Sanat teorileri sanat deerli yapann ne olduu konusunda zevkilik, kavramsalclk arasnda hkme varmaya alan felsefecilerin tartmalarn ve bunlar arasndaki durumlar inceler(Graham,2000). Herhalde Orta Asya hayvan slubu sanatn daha ok pragmatik (yararc)ynyle ilgilidir. Hem anlam boyutunda hem de biim boyutunda buna tank olu nur. Bu sanat kullanm nesenesinin stnde ve hayatn iinde yaayan bir estetik anlaya sahiptir. Bi im olarak kendini nesneye uydurmu bu bakmdan ilevsellik kazanmtr. Yine anlam boyutunda da pragmatiktir bir mesaj kaygs tayor insanlara ve gelec ek nesillere bir ey anlatmak istiyor ; bir yerde szl mirasn da biim yardm ile hamiliini yapyor , etnosa sahip kyor ve onu aktaryor. Ayn zamanda onu zevki estetik anlay iinde de deerlendirilebilir; salt kullanm ya da kavramsal boyutta deil, srf haz almak iin bu nesneler saatlerce izlenebilir. Sanat Eitimi: Sanat Tarihi, Uygulamal almalar, Estetik ve Sanat Eletirisi

balkl drt disiplin erevesinde verilmektedir (Krolu&Stokrocki,1997). Hmanizm (insancln) da sanat eitimi ile kazandrlaca dnlmektedir (Levi ve Smith,1991). Trk slam kltrndeki edep ve edebiyat ilikisi gibi tavr ve davranlarn estetik kazanmas, insani ilikiler, adap ve ahlaki deerler asndan da sanat eitimi yardmc bir unsur olabilir. Bu tez de ayn dorultuda hazrlanmtr ve bu disiplinleri de iermektedir. Ayn ekilde bu tez iinde yer alan sanat eitimi uygulamas da kendi iinde ad geen disiplinleri iermektedir. Yaratcln retilebilirlii tartma gtrmektedir. ncelediimiz kadar ile sanat eitimi

207

kitaplarnda da bu tr bir hedefe rastlanmamtr. Sanat eitiminin hedefi gzele ve gzel eylerin retimine takdirin gelitirilmesi olarak gsterilmitir (Bailey,2008). Bununla beraber sanat ve yaratclk ilikisine deinilmitir (Levi ve Smith,1991). (Atar vd.,a.g.e.) gre de Sanat eitimi, bireyin kendini ve evresini tanmas, anlatm olanaklar kazanmas ve yaratclk zelliklerinin ortaya karlmasn amalamaldr. Bu disiplinlere tarafmzdan yaratclk maddesi de eklenmitir. Sanat eitimi uygulamasnn sanat tarihi disiplinini ilgilendiren blmnde Orta Asya Hayvan slubunu tantan bir bigisayar sunusu eliinde slubu kkeni , geliimi ve sanat tarihindeki yeri aklanm ve tartlmtr. Uygulamal almada ise sanatn ya da tasarm ilkelerinin hayvan slubu ile ilikisine dayanan bir altrma yaplmtr. Bu altrmann temel tasarmla ilgili aklamalar rencinin yaparak rendii ksm Estetik disiplinidir. Sanat Eletirisi ise ders sonunda rencinin kendisini ve retmenin rencileri deerlendirirken oluturduu aamadadr. Ayn safhada ilerin yaratclk boyutu sorgulanrken eklemi olduumuz Yaratclk maddesi de eitim deneyiminin iinde yer alacaktr. Sanat Tarihi retmenin en nemli amac, belli bir kltrde ve belirli bir zaman dilimi iinde oluan sanat yaptnn sanat tarihi bilgisi nda nemini rencilere aktarmaktr. Sanat insanlarn dnyadaki yerlerini bulmalarna yardmc olur. retmenler rencilerine sanat yaptn ve onun toplumdaki yerini daha iyi anlamalar iin yardmc olmaldrlar. ada sanat eitimcileri sanat tarihini, bir disiplin ve bir sanat tarihsel anlay sreci olarak retmelidirler. Sanat retmenleri rencilerini bir sanat tarihisinin roln slenmeye, onlar bir sanat yapt ile ilgili sorular sormaya, bir yapt ve onun kendilerine verdii kltr hakknda nasl bilgi edineceklerini renmeye ynlendirmelidirler (Krolu&Stokrocki,1997) Bir sanat tarihisinin grevlerinden ilki uzmanlk, sanat yaptlar arasndaki ilikileri aratrmak, zmlemeler yapmak, ikonografik ve sosyokltrel yorumlama yapmaktr. (Bakewell vd., 1988; Krolu&Stokrocki,1997 ). Dier kltrlerin sanat hakknda bilgi edinirken renciler kendi kltrel sanat formlar ile kyaslamalar yapmal ve rencilerine bunu uygulatarak retmelidirle r. Buna kart-kltr incelemesi denir (Erickson,1983; Krolu&Stokrocki,1997 ). Bu gne kadar bat kltr iselletirildii iin byle bir kyaslanmaya gidilmemiti. Hayvan slubu nun kkeni, geliimi ve Trk geleneksel sanatlaryla balants dikkate alnrsa, tarzn dier bir kltr olduunu kabul etmek zor. Bununla birlikte recilerin bu bilgilere uzakl dnldnde karlatrmalarla uygulamann bir adaptasyon (uyarlama) olduu da varsaylabilir. Fakat Trk geleneksel sanatlaryla yaplan ya da alk olduklar Bat tarz eitim sistemindeki

208

karlatrmalarla -

tasarm ilkeleri karlatrlmtr- kart

kltr gibi bir

mukayeseye gidilmitir. Burada yaplan mukayeseden ok benzetmedir hem Trk geleneksel sanatlaryla hem hali hazrda okutulan temel tasarm dersleri ile saysz ortak noktalar bulunmaktadr. Aslnda Temel Tasarm derslerinde yaptmz soyutlama, aynalama ve tekrarlar da buna benzer uygulamalardr. Burada yaratmaya altmz uygulamada ise fark bu ilemin bir motif tekrar ya da kuma tasarm gibi tekdze fabrikasyon bir desen anlayndan syrlarak daha serbest kompozisyon biimlerine Orta Asya Hayvan slubundaki gibi ve onu aan dzenlemelere uzanmasdr. Bu da almann Estetik boyutunu oluturmaktadr. Sanat elemanlar desen (tasarm) ilkelerini, grsel karakterler, grsel iletiim (sanatnn niyeti), perspektifi tanmlamak iin kullanlan terimler ve fikirleri ierir. (Hutchinson Dictionary of the Arts,2006)Burada perspektif , renk, k ve derinlik gibi grsel karakterler ve daha ok modern sanat ilerini incelemeyi kolaylatran ilkeler deil ama sanatn zn temsil eden temel tarasm meselesi irdelenecektir. Dier konulara da biim, z, ikonografi blmlerinde deinildi. Fakat bilinen anlamda perspektif aratrmas olmasa da bu slupta ok stn bir referans erevesi vardr. Referans erevesi ok geni bir mekan yaratlmtr. Hem uzaysal ilikiye doru ilerleyen corafi bir deneyim alan hem de gerein tesine geip ; bilinen fiziin tesinde bir gerei sorgulayan, referans erevesi yaratlmtr. Bu da baka dnyalara bakmak ve ufuklar gelitirmekte baar salayacaktr. Referans erevesi : 1.En genel anlamyla, konum ve hareket belirlemekte kullanlan bir koordinat eksenleri sistemi. 2.Dncelerin, davranlarn ve sonularn deerlendirilmesinde kullanlan bir standart; bir bireyin, gerek dnyay deerlendirirken, gerek dnyayla baa karken kulland bilisel haritay oluturan gereklik kmesi, ahlaki ve dier normlarn toplam. 3.Gelimekte olan ocuun, genileyen corafi deneyim aral. Bu gelime srasyla vcut ksmlarnn koordinasyonundan (edosentrik), yakn evreye (allosentrik) ve sonunda mekanlar arasndaki uzaysal ilikiye (jeosentrik) doru ilerler. (Budak,2006). William Morris (1834-1896) ann uygulamal sanatlarn yeniden canlandrmak iin ortaa el sanatlar geleneklerini inceledi(Bierut, 1999). Bu gn kullandmz temel tasarm ilkelerinin Orta Asya Hayvan slubundan trediini dnmek akla yatkndr keza ortaaa damgasn vuran en nemli hareket Hayvan slubudur. - Bu

209

olgu Roman Sanat blmnde aklanmt- dahas temel tasarm ilkeleri ile Orta Asya Hayvan slubundaki ilkeler birebir rtmektedir. Ayn dnemlerde mison (1822) Sanat ve Bilimin Elemanlar n yazd sanat ve bilimin ortak elemanlar konusunda ilgin bir yordama vard. Bilimdeki baz ilkelerle sanat alannn kesitiini ve sanat alanndaki ilkelerin de belki buradan kt anlalyor . Bilimsel bilgi ve sanatsal bilgi de doa yoluyla aktarldna gre bu da son derece doal bir sretir. Bilim ve sanatn beyinde benzer basamaklar takip ettiinin de bir dier kantdr. mison(1822) mekanikler bal altnda maddenin zellikleri, hareket, cazibe, arlk merkezi, itki, Mekanik gler ksmnda kaldra, tekerlek ve eksen, takoz, makara gibi elemanlar saymt. Arlk merkezi, ilgi merkezi, hareket, ztlk gibi bildik tasarm elemanlarn saymazsak kaldra tekerlek eksen makara, takoz gibi elemanlar bile rumi mnhani gibi ulamay salaya n motiflerin kompozisyon iinde neden ve ne grevle yer aldn aklamaya yarayabilir. Anladmz kadar ile 19. yzyln baskn hareketi olan Art and Craft, sanat ve el sanatlar hareketleri, kaynan Roman sanattan alyordu. Avusturyada Klimt nclndeki bu gelimeler Almanyada rk bir bariyerle karlanyordu. Bunu destekleyen dier veriler ise Alman sanat tarihisi Julius Langbehnin 1890larda sanatn ulusallamasna dair almalar, Bir Eitici Olarak Rembrand balkl kitabnda aka grlr (Bkz.San,2000) . Doktora tezini erken kanatl Yunan zafer heykelleri konusu ile hazrlayan Langbehn, Remrandtn modern yaratcln gelenekle tehdit edildii grlerinden esinleniyordu ve gnnn Alman sanatn yoz bularak ariletirmeye alyordu(Stern, 1974). Langbehne gre(1890): Alman insannn ve kltrnn kendini bulmas ve gelimesi iin en yksek deer olarak sanat grmek gerekir . Bir sanat politikas gtmek iin Yunan, Alman ve Ari rneklerden hareketle dahilerin yaratclklarna frsat verecek uygun ortam yaratlmaldr.(Otto,1969; San,2000). Langbehnnin bu grleri Nazi sanat politikasna kaynaklk etmitir. Ekspresif rneklerin sergi salonlarndan topland ve imha edildii grlr. Bauhousda ayn dnemde kapatlmtr. Sz geen tm bu oluumlar baskn Roman sanat slubunun verdii kompleks neticesinde gelimi olmal. Bu kompleksinde hakl sebepleri vardr. Avrupa erken anda ad geen hibir sanat akm skit, Keltik, Demir a Avrupas, Anglo-Saxon ya da Viking olsun Orta Asya Hayvan slubundan

210

bamsz deildir. Yine Orta Asya Hayvan slubu bu tezde gsterildii gibi Roman sanat ve Etrsk sanatnn zdr. William Morris (1834-1896) ann uygulamal sanatlarn yeniden canlandrmak iin ortaa el sanatlar ge leneklerini inceledi(Bierut, 1999). Yine Britanya da, Augustus Welby Northmore Pugin(1812-1852), 1835de Roman katolik kilisesine geince Gotik stilin gzel ve doru olduuna tutkulu inancyla onu aratrmaya ve taktir etmeye balad. Puginin tasarm prensipleri denen ilkeler, onun Gotik mimariyi anlam olmasndan temel alyordu ve ann eklektik oluumlarn dlamtr. O resim onlarnda ve heykelin de mimariden ayr dnlemeyeceini ve bu temelde ksmen zenginlemesi de olsa gerektiini tasarm Anlalan bugnk ilkelerinin

dnyordu(Raizman,2003).

uygulamalarnn kkleri buralara kadar dayanmaktadr . Karaolunun(2008) Trk-slam sanatlarndaki ilkelerle ilgili grleri de bu balantlar hakkndadr: Doann biimsel kurulu kanunlarndan hareketle yeni biim ve balantlar kurmak veya ayn ilkelerin sanatsal elerin temeline koymak hem Trk - slam sanatlarnn hem de ada sanat akmlarnn balca ilkeleri olmutur.zellikle son yllarda sanat eitimi veren kurumlarn Temel Plastik Sanat Eitimi dersi kapsamnda yaplan uygulamalarn Trk slam Ssleme Sanatlarndaki motif tekrarnn bir ifadesi eklinde uygulanmas dikkat ekicidir. Bugn okullarmzda; elde edilen birim motiflerin veya bunlarn trevlerinin bir btnlk salayacak ekilde tekrarna dayal kompozisyon dzenlemeleri bu fikri dourmaktadr. Teknik ve uygulama alan dnda aralarndaki tek fark gnmz Temel Sanat Eitimi almalarnda anlam ve ieriin aranlmamasdr. slam sanatn slam sanat yapan nitelikler ancak slam Trkletikten sonra kazanlm niteliklerdir. Bugn arabesk denen yanl tanmlamlar da Orta Dou ve Arap yarmadasnn Trklemesine, ve onlarn sanatnn Arap ve slam sanat ad altnda Avrupann her kesine yaylmasna borluyuz. Baz yaynlardan anlald zere orta a kroniklerinin bile Persler derken kast ettikleri Trklerdir(Bkz. Fomenko, 2005). Bugn dahi ou yaynda ve mze kataloglarnda Seluklu Trklerinin sanat Pers sanat ad altnda grnr.

Bunun gibi Pers Purusya Paris Trk Frank gibi isimler arasnda iliki kurmutur. Ona gre Orta a
Yunan Tarihindeki Persler de Trkler (Tatarlar) olarak tanmlanabilir.Yazarn Gotlar hakkndaki gr de bunun gibidir.

211

almann uygulama aamasna ve tasarm altrmasna gemeden nce temel tasarmla ilgili bilgileri tazelemekte fayda var. Williams (2008) 4 temel tasarm prensibinden bahsetmitir. Ztlk, tekrar, uygunluk, yaknlk. Frohardta (1999) gre temel tasarm ilkeleri uyum, esitlilik, ztlk,hareket, denge ve baatlktr ama bunlarla snrl deildir. Katz vd.tarafndan (2000) sanatn ilkeleri Hareket ve Ritim, birlik, eitlilik, vurgu , oran ve denge olarak gsterilmitir. Wong (1972,1993)un yapt sralamada anomali de ilkeler arasna eklenmitir. Anomaliyi dzenin stn geldii bir tasarmda dzensizliin bulumas olarak zetlemi; yldzl bir gecede ay, modern gkdelenler arasnda eski bir kilise, dz bir duvarda atlak gibi rneklemitir. Wonga gre anomali, dikkat ekmek, tekdzelikten kurtarmak, dzeni deitirmek ve dzeni bozmak iin kullanlr. Zelanski& Fisher (1995) bunlara ekonomiyi de eklemi, White(2002) ise bu bileenlere Weimarda Bahausta kullanlan bir alman terimi olan Gestalt, tasarmn btnl ve nitelii anlamnda katmtr. Buna gre btnlk tasarma eklenen paralardan daha nemlidir.Williams(2008) ise bunlara ek olarak yaknlktan sz eder. Avusturalya Swinburne Teknoloji niversitesi Multimedya Tasarm dersi temel tasarm ilkelerini Yaknlk, Grsel Hiyerari, Simetri-Asimetri, Tekrar, Birlik, Ztlk, Hareket gleri ve Vurgular olarak zetlemitir . Burada saylanlarn hemen hepsini ieren baka bir snflandrma ile daha kullanl olduu farz edilen 13 madde zerinde durulmutur. Aslnda bu maddeler birbiriyle ilgili bazende dierini iermektedir. Orta Asya Hayvan slubu sanat eitiminde, temel tasarmdaki: eitlilik gibi ilkelerle (Artlex,2009) rtmektedir: 1. Trishinann gsterdii (2005), 24 eit kompozisyon tarz simetri, asimetri ve merkezi ya da merkezka denge elemanlarndan tremitir. 2. Hayvanlarnn baz uzuv ya da blgeleri sanatnn keyfiyetinde daha etkin, byk, dikkat ekici ya da arpc gsterilmi bazen bu zellik kontraversif (aykr) hareketlerle desteklenerek vurgulanmtr. 3. ok figrl kompozisyonlarda ritmi (ritmik hareket ya da dzen) ,oran ve hareketin bir kombinasyonu olarak ortaya kmaktadr. Hayvanlarn kendi iinde denge ,vurgu,

ritmi,uyum,boluk korkusu, snrlama, hareket, motif, orant, ritm, gerilim, birlik,

212

uzuvlar ile deiik oranlarda paralara ayrlmas byk, kk orta gibi ve bunlarn kendi iinde dengesi yine hayvann iine giren baka hayvan elemanlar ve hayvann ya da hayvan etkileiminin dnda giren ssleme elamanlar olarak tasarlanm yine hayvanlardan treyen motifsel paralarn belirli bir hareket emas dorultusunda ritmik tekrar hep bu ritmi ilkesine hizmet eder. Kald ki tek figrl kompozisyonlarda bile bu ilkeyi tespit edebiliriz. 4. Hayvan slubunda Uyum bazen karmaadan doan bir d zendir, bazen de zaten dingin bir tertiple ard arda gelen kompozisyon elemanlarnn birbiri iinde ahengidir. Fakat slupta asla bir anari sz konusu deildir her zaman uzlaan doal aknda yerli yerine oturmu dzen elemanlarnn birbirini tamamlayan birliktelii gzlenir. 5. zellikle Hun tarznda baskn olmakla beraber boluk korkusu belki de zenginletirici bir unsur olarak zaman zaman kullanlagelmitir. Bu bazen btnsel bir rg yaratmak adna kompozisyonu ynlendirmitir. Fakat boluun da nemli bir zenginletirici ve ferahlatc unsur olarak kullanldn gryoruz. Tarzda boucu bir kalabalktan sz etmek mmkn deildir. Genellikle Oryantalist aratrmacnn slam sanatnda grp tehis ettii ve boluk korkusu (Space Horror, Agora Fobi) olarak isimlendirdii ema, ssleme elerinin bolua izin vermeyecek ekilde younluudur. Aslnda bu durum Hayvan slubundan beri grlr. Ayvazolu (1993,49) na gre agora fobi ya da space horror denilen bu olgu grnenlerin temelinde bulunan aratrma Mevlanann deii ile cihann cann arama iradesidir. 6. Snrlama ilkesi farkl kompozisyonlarda farkl anlamlara gelebilecek iken genel olarak hayvan slubunda bazen mnhaniden bir bordr eliinde fiziki bir snrlama ya da boluklar ve izgilerin hareket ynleri ya da azl okluu ile ilgili bir snrlama olabilir. 7. Hareket ilkesi herhalde slubun en baar ile uygulanan ilkesidir. Bazen hareket tek bir figr iinde kendi iine kvrlma (animal enroul), bklme (hayvanlarn belden 90 derece dnmesi, uzuvlarn aykr hareketleri ban ya da boynun dnmesi gibi ya da bazen azn hareketi ile salanrken ok figrl kompozisyonlarda figrlerin birbirleri ile ilikileri ve bunun yn ve hareket

213

asndan olaslklar ile en cokun, canl, yaayan ve devingen kompozisyonlar yaratlmtr. 8. rnek ya da birim de diyebileceimiz motif dediimiz eleman kompozisyon iinde ritmik dzeni salayan tekil unsurdur ve onun oaltlp birbiri ile illkilendirilmesinden de ritm doar. Mnhanide aynsnn tekrar, rumide benzeenlerinin yan yana tekrar ile grdmz motif unsuru iirde nakarat ya da uya oluturan hece kelime ya da szck beklerine benzetebiliriz. 9. Orant Bazen uzuvlarn ya da ban gvdeye oran bazen gvde iindeki unsurlarn gvdeye oranlar bazen bir figrn dier figre oran ve bunlarn figr dndaki elemanlara oranyla bunlarn hepsininin birbirine oran ile byklk kklk ve eitlik asndan ilikilerinin estetik bir denge yaratma ilkesidir. Bunun iine uzaklk, yaknlk, boluk, doluluk,snrllk, ritm gibi dier yan elemanlar da girer. Oranlar her zaman geree kr krne bal kalmasa da doalc olduu kadar kompozisyonun btnsel dzenine sadktrlar. 10. Bu maddeye kadar sklkla tekrar etmek zorunda kaldmz ritm yinelemelerden doar ve motif gesi ile ilintilidir. Matematiksel bir oaltma ve tekrar ilkesidir. Kararnda ve yerinde uygulanmas zor bir maharettir. Sezgisel bir duyuta gerekir. Bu ritm olgusu baze n oklu figrlerin ard ardna geli ilikilerinde, yan yana durularnda, bazen hayvan mcadelelerinde bazen tek figr iindeki motifin dalmnda yine rumi ve mnhani gibi sistemlerde kendiliinden oluur ve de gelenek iinde sreklilik arz eder. 11. Gerilim roman ya da hikayedeki dm blm gibi biimsel ve ieriksel bir heyecansal doruk noktasdr. Bu bazen ritmin alalp ykseltilmesi ile, bazen gemelerdeki dmlerle, bazen bir hayvan yutan azla, bazen iki hayvann kapmasndaki fiziksel ve ruhsal gerilimle, bazen motif tekrar ve younlamalaryla ,bazen kompozisyon elemanlarnn younlama ya da vurgularyla her halkarda hayvan slubunda karmza kar. Edebi bir kompozisyondaki serim dm ve zm noktalar elbette bu mkemmel kompozisyonlarda da tespit edilebilir. 12. Birlik ilkesi eitlilik ve zenginletiricilik ve akcl oluturan ayr kompozisyon elemanlarnn bir araya geldiinde kopukluk yaratmamas kendi iinde bir btn oluturulmasdr. Birimiz hepimiz iin hepimiz birimiz iin ilkesidir. Tm

214

elemanlar mutlaka bu tevhid dncesine hizmet eder ayrk ya da istisna bir durum ise kompozisyonda barnamaz. 13. eitlilik birliin ztl gibi alglanp tarif edilse de eitlilikten trdelik ve ahenk yaratlabilir. Bunun en gzel rneklerini yine bu slupta bulabiliyoruz. yle ki bazen bir hayvan iine baka hayvan eitleri girebiliyorken btnle bir zarar vermeden. bazen eitli hayvanlarn kombinasyonundan bir hayvan (nadir hallerde insan) yaratlabiliyor.

215

BLM III YNTEM 3.1. ARATIRMA MODEL Kontrol grupsuz deneme modeli ve tarama modelinden olumaktadr. Alan yazn taramas, ilgili grsel malzemenin incelenmesi ve konu ile ilgili bir eitim uygulamas yaplmtr. Sanat eitiminin Sanat Tarihi, Sanat Eletirisi, Estetik boyutlar alan yazn taramas ile allrken; Uygulamal almalar boyutunun aratrma modeli kontrol grupsuz deneme modeli dir. Sanat Eitimin, Sanat Tarihi, Sanat Eletirisi, Estetik ve Uygulamal almalar drt disiplini ve Yaratclk kapsamnda allmtr. 3.2. EVREN VE RNEKLEM almada tarama (alan yazn taramas) ve kontrol grupsuz deneme modeli kullanlmtr. almann kontrol grupsuz deneme modeli ile ilgil i genel evreni 8. snf rencileri iken, snrllklar dolays ile alma evreni stanbul Anadolu yakas 8. Snf rencileri ve rneklem ise zel Kouyolu Bilfen lkretim Okulu rencileridir . Bu okuldaki 8. Snf rencilerinin tamam ile allm, bylece almann rneklemi 19 kz, 15 erkek toplamda 34 renci olmutur. 12-13 yalarndaki bu rencilerin soyut dnceye gei basamanda; grdklerini, aslna bire bir sadk kalarak deil; soyutlayarak ve yorumlayarak; o imgelerden birimler ve birimlerden sistemler elde ederek ya nstabilecei dnlmtr. 3.3. VER TOPLAMA ARALARI

Bilgi Testi: Aratrmac tarafndan gelitirilmi stilizasyon, soyutlama, simetri ve kltrel zellik boyutlarnda bilgi dzeyini len ve uygulama ncesinde kullanlan test.

216

Orta Asya Hayvan slubu konusunda hazrlanm eitim program: Aratrmac tarafndan hazrlanan bilgi testi ile uygulamada gerekebilecek bilgilerin dzeyinin snand; Hayvan slubu konusunda bir slayt gsterisi ile Orta Asya kkenli Hayvan slubunun tantld; hayvan fotoraflarndan soyutlamalarn ve sluplatrmalarn desenlendii, deriden kesilen bu hayvan figrlerinin temel tasarm ilkelerinden yararlanlarak pamuklu giysi zerine aplike edildii bir grup almas ile bunun deerlendirilmesinden oluan program. rencilerin hazrlam olduu desenleri Temel Tasarm ilkelerine gre deerlendirilme arac: Tez danman ve aratrmac tarafndan Temel tasarm ilkelerinden hayvan slubunda baskn olanlar ve rencilerin kullanmna ve deerlendirmeye uygun olan ilkeler seilerek hazrlanmtr. rencilerin hazrlam olduu desenleri Yaratclk zelliklerine gre deerlendirilme arac: Aratrmac tarafndan Torrance(1976,1989) yaratclk zelliklerinden yararlanarak oluturulan lme arac. almada aratrmac tarafndan gelitirilen bilgi testi(Bkz. Ek. 2) ve 120 dakikalk eitim program(Bkz.Ek3) , Temel Tasarm lkeleri lme Arac ve Yaratclk zellikleri lme Arac (EK6) veri toplama arac olarak kullanlmtr.

3.4. UYGULAMA Orta Asya kkenli hayvan slubunun zellikleri, yeri ve nemini (Sanat Tarihi, Estetik, Sanat Eletirisi, Uygulamal almalar ve Yaratclk boyutlarnda) belirlemek iin ilgili alan yazn taranmtr. Veri toplama aralar hazrlandktan ve rneklem belirlendikten sonra 2009 Gz yarylnda uygulamaya geilmitir. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun yer ald Eitim Program uygulamasnda nce alma grubunun konu hakkndaki bilgi dzeyini lmek iin hazrlanan bilgi testi rencilere verilmitir. Bu test ile kltr tanma, stliz asyon ,soyutlama ve simetri hakkndaki rencilerin bilgi dzeyine ulalmtr.

217

Orta Asya kkenli Hayvan slubunun yer ald bir eitim program hazrlanmtr. Ders plan Ek 1de grld gibidir. Eitim Program gz dneminde oturumda 120 dk. Olmak zere alma grubuna aratrmac tarafndan uygulanmtr.Ynetici, Grsel Sanatlar dersi retmeni veliler konu hakknda bilgilendirilmitir. Program Grsel Sanatlar dersi sresince uygulanmtr. Program sonrasnda rencilerin grup almas ile ortaya kard rnler enstelasyon (yerletirme) eklinde sergilenmi ve basitte olsa bir sanat eletirisi yapmalar istenmitir. Bunu beendin mi Beendiysen neden? gibi sorularla sanat eletirisine basit de olsa girilmitir. Ders plan (Ek-1) ve uygulanan program Orta Asya Hayvan slubu Konusunda Bir retim Program (Ek-3) hakknda geni bilgi ekler blmnde verilmitir. Asl deerlendirme ise ekte sunulan lme aralar yardmyla izelge zerinde retim eleman tarafndan Yaratclk zellikleri ve Temel Tasarm lkeleri boyutunda yaplmtr(Ek-6).. Bu deerlendirme rencilerin bireysel almalar olan desenler zerinde yaplmr (Ek-5).

3.5. VERLERN ZMLENMES Aratrmac tarafndan gelitirilen; soyutlama ve sluplatrma kavramlar, temel tasarm ilkeleri ve yaratclk ltlerine gre dzenlenen, Orta Asya kkenli Hayvan slubunun yer ald 120 dakikalk eitim program sonucunda ulalan veriler deerlendirilmitir. Bilgi testi sonular frekans ve yzde olarak hesaplanmtr. retim program sonunda rncilerin ortaya kard rnler Temel tasarm ilkeleri ve yaratclk ltleri boyutlarnda 20-100 arasndaki puanlara gre alannda uzman eitmen tarafndan notlandrlmtr.Tek tek deerlendirilen desenler uzmann verdii notlarn ortalamas alnarak, sonular yzde ve frekans olarak belirtilmitir. Okul uygulamasnda ilgili eitim elemanlarnn da yardm ile verilerin incelenmesi ile sonuca gidilmitir. Bu yaplrken yaratclkla ilgili bir lme arac Torrance (1976;1989) leinden yararlanlarak hazrlanm ve temel tasarm ilkeleri ile ilgili dier bir lme arac tez danman ve aratrmac tarafndan gelitirilmitir. Bu aralardaki notlandrmalarn ortalamas alnarak istatistik programna girilmi, ilgili histogramlar oluturulmu, alnan sonularla uygulamann baars sorgulanmtr. 218

BLM IV BULGULAR VE YORUM Modern resim alannda Orta Asya kkenli Hayvan slubunun incelenmesi; bu slubun yer ald bir eitim programnn uygulanmas ve sonularn deerlendirilmesi nedir? problemi kapsamnda ilki: 1. Orta Asya Hayvan slubu nedir? Modern sanat, geleneksel ve ada Trk sanatndaki etkileri nasldr ? Bu soru ve buna bal alt aratrma sorular hakknda ulalan veriler alan yazn taramas olarak III. Blme kadar aklanmt. Problemin ikinci aratrma sorusu ise 2. Orta Asya kkenli Hayvan slubunun yer ald bir eitim programnn uygulama ve sonular nedir? eklindeydi. Bu soruya bal alt sorular : 2.1. Orta Asya konularnda) nedir? 2.2. Orta Asya program sonucunda kkenli Hayvan slubunun yer ald bir eitim rneklemin ortaya kard sanat rnlerinin kkenli Hayvan slubu hakknda eitim program incelenen aratrma sorularndan

ncesinde rneklemin bilgi durumu (kltr, soyutlama, stilizasyon,simetri

deerlendirme sonular (temel tasarm ilkeleri ve yaratclk zellikleri asndan) nedir? eklinde idi. te burada bu ikinci soru kapsamn da 34 renciyle yaplan alma sonucu elde edilen verilerin zmlenmesi tablolarla aklanmtr. Tablo 1 Bilgi Testi Sonular Test Boyutlar Kltr Tanma Soyutlama Stilizasyon Simetri Doru Cevap 2 31 27 34 % 5.88 91,17 76,47 100

219

Sonu: Bilgi Testinde simetri ile ilgili soruya rencilerin tamam doru cevap verirken, kltr tanma ile ilgili soruya sadece 2 kii doru cevap vermitir. Soyutlama ile ilgili soru 31 doru cevapla 91,17% baarl iken , stilizasyonda 27 doru cevapla 76,47% ile hemen hemen bilinen bir konudur. Yorum: Kltr tanma ile ilgili rencilerin eksik olduu tespit edilmitir. 34 renciden sadece ikisi slupla ilgili rnekleri tanm ve Orta Asyaya balamtr. Dier rencilerin ya bu konuda fikirleri yoktur ya da ilgili resimleri Yunan, Msr gibi sanat tarihinde duyduklar medeniyetlere mal etmilerdir. rencilerin simetri konusunu nceden renmi olduklar ve ok iyi bildikleri gzlenmitir. Soyutlamann ne olduunu byk oranda bilmektedirler. Stilizasyon(sluplatrma) konusu ise biraz anlamakta zorlandklar mulak bir konudur, sorunun iinde cevap bulunmasna ve iki soruyla dest eklenmesine ramen 76,47% baar sz konusudur. Bu da doaldr ; sluplatrma konusu gerekten kiiden kiiye deiebilecek, zor anlalabilecek bir konudur. Zaten sanat eitiminde rencinin slubundan hatta ustalk safhasna kadar slupdan sz edilmedii iin sluplatrma konusu , rencilere uzak bir konudur. rencilerin izdikleri desenler Temel Tasarm lkeleri ve Yaratclk asndan deerlendirilmitir. Deerlendirmede aadaki iki lme arac kullanlmtr. Temel Tasarmla ilgili birinci lme arac: Denge,Vurgu, Uyum,Boluk-doluluk, Hareket,Motif, Orant, Ritim, Gerilim, Birlik, eitlilik ltlerini snamakta; Yaratclkla ilgili ikinci lme arac ise Yaratclk zellikleri olan Akclk, Esneklik, zgnlk ve Zenginletirme ltlerini snamaktadr. Her rencinin EK-5de grlen desenleri alannda uzman 3 retim eleman tarafndan tek tek deerlendirilmi, bu deerlendirme sonucunda elde edilen notlarn ortalamas istatistik programnda bamsz deikenler olarak girilmitir. rencilerin bu deerlendirmelerden aldklar notlarn frekans ve yzde hesaplar, ortalama baarlar hesaplanmtr. lme aralarndan temel tasarm ilkeleri ile ilgili olan tez danman ve aratrmac tarafndan hazrlanm, yine yaratclkla ilgili olan lme arac, Torrance (1976;1989) leinden yararlanlarak hazrlanmtr. Temel Tasarm lme arac hazrlanrken tm ilkelere yer verilmemi, hem bu yataki

220

rencinin ilerinde kolaylkla tespit edilebilecek olanlar hem de Hayvan slubunda kullanm ne kan ilkeler tercih edilmitir. Yaratclk lme arac Torrancen (1976;1989) kriterlerinden yararlanlarak oluturulmutur. Deerlendirme lme arac oluturulurken bir olay ya da rn hakknda kiilerin dncelerini snflandran Likert leine (Arkan, 1995) benzer bir lme arac hazrlanm burada ok iyiden ktye giden deerlerle temel tasarm ilkelerinin uygulanma baars sorgulanmtr. Bunlar da 4 farkl retim elemannn verdii notlarn ortalamas alnmtr. ok kt 2, kt 4, orta 6, iyi 8, ok iyi 10 puan deerindedir. Yine lme arac, Best (1959), Fox(1969) ve Karasar(1986)n szne ettii aratrmacnn kiisel yetenek ve olanaklaryla olas snrllklar lmektedir. Burada yaratclk ve temel tasarmla ilgili baar dzeyi belirlenmeye alld, sz geen bilim adamlarnn nerdii zere aratrma sonularnn deerlendirilmesinde deerlendiren eitim elemanlarnn alanda yeterlilik artna dikkat edildi. Daha alt ve daha st basamaklarda ise konunun sanat eitimi asndan retilebilirlii yaplacak aratrmalarla sorgulanabilir. Aratrmada iki snfn karlatrlmas ya da cinsiyet gelir gibi deikenlerle balantl, srece etki eden bir baml deiken sorgulanmad iin ya, cins, gelir dzeyi gibi ayr ayr bamsz deikenlere yer verilmemitir. Tek, tek belirli deikenler asndan yn halindeki verilerin zetlenmesi amalanmtr. Burada hedef ortalama , ortanca, tepedeer gibi asl uygulamann baars ya da baarszlna gtrecek merkezi eilim lsne ulamaktr. farkl retim eleman ayr tablolarda puanlandrma yapmtr(Tablo:. statistik programna girdilerde notun ortalamas esas alnmtr. Deerlendirmeyi yapan lar: aratrmac ve alannda uzman bir retim grevlisi ile retim elemandr. ok iyi 100, ok kt 20 puan aralnda deerlendirme yaplmtr. Kt ve ok kt stunlar retmenler tarafndan kullanlmamtr. Bu retmenlerin kendi seimidir 20-40 puan arasnda dk not vermemilerdir. En dk not 60 puandan olumu ortalamalarda devreye girince en dk not 80 olmutur. Esasen de 20 dakikalk bir srede amaca uygun byle bir etkinlik ve desen izimi hibir tablo ve grafie gerek duymakszn baarsn kendiliinden ortaya koymaktadr.

221

renciler soyutlama ve sluplatr ma konusunu ksa zamanda kavrayarak hedefe uygun desenler oluturmutur. Yalnz giysi sslemesinde kullanlacak figrler deil , bal bana zgn desenler retmilerdir. Hayvann yorumu konusunda her ne kadar serbest braklsa da baz renciler yine de gerekilik kaygs tamtr, bunun nedeni ise nceki renilenlerin ileriye ket vur mas ve ya itibari ile gerekilik kaygs tamalar, sanatsal izim yapmak istemeleri bunun koulunu ise gereki betimlemeye dayandrmalardr. Gerekilik kaygs tayan rencilerin temel tasarm ilkelerindeki eitlilik, motif gibi deerlerinde ; yaratclktaki zgnlk ve zenginletirme gibi ilkelerinde dk skorlar alnsa da ; teknik olarak bir stnlk gstermekteler fakat esasen yaratclk ve temel tasarm ilkeleri baarsnda tepe noktalara kamamlardr. Onlardaki gerei yansz alglaylar ise genelde dengeli biimde ilkelere yaylm ortalama zeri skor elde edebilmilerdir. nk grdklerini doru bir ekilde yanstabiliyorlard. Bu da oran orant, denge, btnlk gibi temel tasarm ilkelerini olumlu etkilemitir. 34 rencinin almas deerlendirilmitir. Bu notlarn ortalamas istatistik programndaki girdilere gemitir. Tablo 2 rencilerin desenlerindeki Temel tasarm ilkelerinin istatiksel dkm lkeler Denge Vurgu Uyum Bo.Dolu. Hareket Motif Orant Ritim Gerilim Birlik eitlilik

AO 96,0774 97,2544 96,0776 92,7441 96,0774 95,6850 95,4900 95,8809 95,4891 96,4703 95,6853

SS 4,95608 4,37859 4,67598 5,99982 4,37883 4,30586 5,85295 4,02570 4,56022 4,98712 5,15944

222

Sonu: Vurgu en yksek aritmetik ortalamaya sahiptir. Vurguyu birlik, uyum, denge ve hareket izlemektedir. Dier tasarm ilkelerinin baar sonular ise birbirine yakndr. Yorum: Aada tek tek de aklanabilecei gibi temel tasarm ilkelerinde genel bir baar grlmektedir. Notlar 90 not aralna bile dmemitir. Vurgu, birlik, uyum, denge ve hareket gibi ilkelerin daha yksek baars slubun zellii ile ilgilidir ve temel tasarmn asl nemli ilkeleri de bunlardr. Burada nemli olan eitlilik, birlik gibi ilkelere hizmet eder ekilde oran-orantnn dengeli dalmdr ki zaten baar ortalamann ok stndedir. Bu bakmdan boluk doluluk ilkesinde nispeten dk baar gibi; Denge, Orant ve eitlilik ilkesindeki bu dalgalanmay da olumlu bulmak ve baarl kabul etmek gereklidir. Zaten aritmetik ortalamada Denge Uyumdan sonra Hareketle birlikte nc sray almaktadr. Dier ilkeler ise daha istikrarldr ve hepsinin baars birbirine yaklak ve ortalamann zerindedir.

Tablo 3 Temel tasarm ilkelerinden vurguya ait sonularn histogram

Sonu: 97,2544 aritmetik ortalama ile vurgu en baarl olunan ilkedir.

223

Yorum: Vurgunun baarsnn bir nedeni sluplatrmada gerekli bir ilke olmasdr ve soyutlamada da ancak baz ksmlar vurgulanarak sadeletirmeye gidilir, her ayrntya girilmez, nemli grlen ksmlar vurgulanr. Vurgunun yksek olmasn ya grubuna da balamak mmkndr. Herhangi bir konuda uygulama yaptrlsa idi belki yine vurgu yksek olacakt zira 13-14 ya arasndaki bu ocuklar dikkat ekmek iin ellerinden geleni yapyorlar ve figrlerinde de dikkati baz noktalara younlatrmay iyi biliyorlar. Deriden kesilmi figrlerin de giysi zerinde duraca yer konusunda renciler n plana kmak istemilerdir. Herhalde her insan gurur duyduu iin gzle grlr olmasn geri plana itilmemesini ister. Kald ki ergenlik ana yeni girildii kendini tanma ve birey olarak kimlik kazanma evresinde, benin ne kmas ve bazen de gvensizlik sonucu bu tarz davranlar, son derece normal bir geliim srecinin gstergesidir.

Tablo 4 Temel tasarm ilkelerinden boluk-dolulua ait sonularn histogram

Sonu: Boluk-doluluk en dk ortalamaya sahiptir ve standart sapmas en yksek olan ilkedir.

224

Yorum: Hayvan fotoraflarndan yararlanarak figr hazrlanaca, bu figrlerden deri paralarnn kesilecei; sylenmitir. Bunun zerine kompozisyonun bu birimlerden oluturulaca rencilerden bazlar sadece figre odaklanarak

kompozisyon oluturma abasna girmitir. Bylece figr kendi iinde bir kompozisyondur figr dndaki alan doldurulma gerei hissedilmemitir fakat kadn tamamnda bir kompozisyon tasarmna giren renciler de olmutur bu yzden deerlendirmede ortalama bir yol tutulmutur. Aritmetik ortalamaya bakldnda 92,7441 puanla Boluk doluluk ilkesinin puannn en dk olduu gzlenecektir. Bununla birlikte boluk-doluluk ilkesinin dk baars beklenen bir sonutu ve istatistiimn gvenirlik analizi yaplm olsa da salamas niteliindedir. Yine standart sapmann ykseklii ortalamadan kayan verilerin okluuna baldr yani bu ilkede baar nispeten dktr.

Tablo 5 Temel tasarm ilkelerinden Birlike ait sonularn histogram

Sonu: Vurgudan sonra aritmetik ortalamas en yksek ilke birlik ilkesidir.

225

Yorum:Birlik algs insann doal bir eilimidir ve ayn elden kan desende birlik olmamas ancak kiilik blnmesinde ve patolojik sanatta grlr. Bununla birlikte birliin standart sapmas biraz yksektir tam puan alanlarn yarsndan daha az oranda 95 aralnda bulunan not vardr. Bu da rencilerin birden fazla hayvan figr alp bunlar da tek tek kalp olarak dnyor olmasna bala nabilir, figrler arasnda baz bo alanlar olmu bu yzden de biraz notlar dmtr. Bu figrler tek tek kendi iinde deerlendirildiinde ve sonra birbiri ile ilikisine bakldnda ise olumlu bulunmutur. Zaten 96,47 not ortalamas yeterince iyidir. Birlikteki notlar 80 aralna da dmemitir.

Tablo 6 : Temel tasarm ilkelerinden uyum a ait sonularn histogram

Sonu: Uyum ve dengenin ortalamas ayn gibi grnmekle beraber Dengenin standat sapmas daha yksektir ve dengede daha dk notlar da bulunmaktadr.

226

Yorum: Denge, Boluk-doluluk, Orant, eitlilik ilkeleri ise en dk ve yksek tepe noktalarla 80 ve 100 g ibi bu aratrmann sonularna gre u deerlere sahiptir. Bu bakmdan da en yksek standart sapmalar bunlarda gzlenmitir. Uyum dierlerine nazaran daha baarldr.

Tablo 7 Temel tasarm ilkelerinden denge ye ait sonularn histogram

Sonu:Denge Uyumla aritmetik ortalama olarak yakn olsa da standart sapmas yksektir.

Yorum: Genel olarak zaten hem yaratclk hem tasarm sonular ortalamann stndedir. Grld gibi histogramlarda altta 75 -105 aralnda grlen rakamlar notlar, soldaki 0-20 arasndaki rakamlar frekans araln temsil etmektedir. Bizim iin nemli olan veri, tam puana yakn basaman hepsinde yksek olmasdr. Gereki betimlemeden soyutlama evresine geiteki karmaa , kiisel farkllklarn nem kazanmas, bu ilkelerin biraz da kiilik ve psikolojik alt yapyla deikenlik gsterebilmesi nedeniyle rnein ailesi tarafndan yeterince desteklenmediini

227

dnen bireyin herhangi bir figr aya yere salam basar ekilde yapamamas ; soyutlama ve nemli ksmlarn ne karlmas istenen bir uygulamada psikolojik eilimlerle oranlarn deforme edilmesi gibi nedenler bu ilke nin baarsn etkilemitir. Tablo 8 Temel tasarm ilkelerinden harekete ait sonularn histogram

Sonu Hareket ilkesine ait histogrammzdaki aritmetik ortalama Denge ile ayn gibi grnse de hem 90 -100 arasndaki not basamann ykseklii, hem standart sapmasnn Dengeden daha dk olmas nedeni ile en baaryla uygulanan ilke saylabilir. Not ortalamas 80 basamana kadar da dmemitir. Yorum Buradaki baary Vurgudan da yksek sayabiliriz nk snf ounluunun baars ise lt, burada ounluun yakalandn grebiliyoruz. Vurgu ilkesinde aritmetik ortalamay ykselten kiiler snf genelinde en yksek notu alanlardr yardan da fazladrlar te yandan ounlua varan bir kayma ile, hareket ilkesinde tam baarya yaklalmtr. Yine hareket ilkesindeki bu baar da beklediimiz sonulardan biri idi. Keza Orta Asya Hayvan slubunun en belirgin nitelii harekettir. Kvrlan 228

bklen figrler, anatomiyi zorlayan asimetrik hareketler, slupta baar ile uygulanmtr. slubun en belirgin nitelii olan hareket ilkesindeki baary ansa brakmamak iinaratraac tarafndan fotoraflarda hareketli hayvan figrleri se ildi ve bunlarda gvde ve ba bazen de uzuvlar farkl yne bakyordu. Yine ocuklarn bu hayvanlar kaynatrma zgrlne sahip olmalar, hareketi yaratan ikinci faktr olmutu. Bu sayede farkl hayvanlarn birleimi ile baka devingenlikler de yakaladlar. Yine hayvan mcadeleleri ve figrlerin birbiri ile ilkileri sayesinde uzuvlarn farkl yn ve hareketler almas da bu ilkenin baarsna katk salamtr. Dier ilkeler kendi iinde istikrarl bir grafik izmitir. Tablo 9 Temel tasarm ilkelerinden ritime ait sonularn histogram

Sonu Bu tabloya kadar sadece baarsz bulduumuz boluk-doluluk ilkesinde 100 tam puan not basama 95 basamann altna dmt yani tam puan alanlar almayanlardan azd boluk-doluluk ikesinde. Burada da benzer bir durumla kar karyayz. Ama aritmetik ortalama daha yksek burada 95,88 iken boluk-dolulk histogramnda 92,74d. Boluk- doluluk histogramnda 95 alanlar tam puan alanlarn nerde ise yars kadarken burada az farkla tam puan alanlar dk. Ksaca ritimde en dk baar oran olan 80 in gzlenmediini, 85 baar aralnda az kii

229

bulunduunu notlarn 95 aralna kmelendiini ve az farkla tam puan alanlarn 95 alanlardan eksik olduu sylyebiliriz ritim aritmetik ortalamaya gre baar olarak 6. srada saylabilir.

Yorum Ritim duygusu herkeste bulunmaz matematik zeka ve mzik algs gerektirir buna ramen 11 ilke iinde baar srasnda altncdr. Bu yntemin ritimdeki baary arttrmas bakndan olumlu sonu verebileceini dndrmektedir. Tablo 10 Temel tasarm ilkelerinden eitlilike ait sonularn histogram

Sonu: Ritim, motif, gerilim, eitlilik gibi ilkelerin hemen hemen aritmetik ortalamalar birbirine yakndr. Yorum: Ortalamann stnde baar szkonusudur. Notar 75in altna dmemitir. eitlilik yaratcln da bir gstergesidir. Zenginletirme zellii ile kouttur. eitlilik, motif, orant ve gerilim aritmetik ortalama olarak birbirini takip eden histogramlardr. eitlilik motiften daha baarldr. 20 dakika gibi ksa bir srede figr tamamlamak bir yana bir de eitlemelere gitmi olmak nemlidir.

230

Tablo 11 Temel tasarm ilkelerinden motif e ait sonularn histogram

Sonu: Motif AO 95,69 ile dier gerilim eitlilik ritim gibi ilkelerle ile hemen hemen ayn baar dzeyindedir. Yorum: renciler verilenlerin dna karak zgn tasarmlar ve birimler retebilmiler ve dier ilkeler gibi bunda da baar gstermiler dir.

Tablo 12 Temel tasarm ilkelerinden ve orant ya ait sonularn histogram

231

Sonu: Baar olarak 9. sradadr. Yorum: Her ne kadar sralama yapldysa da sonular birbirine yakndr. Orant ilkesindeki baar genelliklegereki betimlemelerde nem kazanmaktadr. Gerektende oran ve oran nesnenin doru alglanp yanstlmasnd a lttr buradadaha serbest kompozisyonlar ve tasarmlar istendii iin yksek puanlar beklenemezdi bununla birlikte 9.sradaolsa da dk bir baar deil dier ilkelere gre gerilerdedir. Tablo 13 Temel tasarm ilkelerinden gerilim e ait sonularn histogram

Sonu: Gerilim Boluk-doluluktan sonra en baarszca uygulanan ilkedir . Yorum: Sadece birden fazla hayvan ilikilendiren renciler, hayvan mcadelesi ileyenler ve nadir de olsa tek hayvan iinde gerilim yaratan ve izgi ve desendeki ztlklarla gerilim yaratan renciler kmtr. Bu tr dm noktalar ve heyecansal doruklar yakalamak nispeten daha zordur. Gerilim ilkesi beklenen srada yer almtr.

232

Bylece temel tasarm ilkeleri ile lgili rencilerin desenlerinin deerlendirmesinde kullandmz grafikleri grdk. Bir de yaratclk hakkndaki grafiklere gz atalm. Tablo 14 Yaratclk zellikleri ve 34 rencinin notlarnn istatistik dkm. zellik Akclk Esneklik zgnlk Zenginletirme AO 96,4700 96,2738 97,8424 96,6659 SS 5,25067 4,69708 3,56670 4,99185

Sonu Burada en yksek ortalamann 97,8424 puanla zgnlkte olduu kinci srada Zenginletirmenin yer ald onu akclk ve esnekliin takip ettii grlecektir. Yorum Yaratcln bir desenden tespit edilmesi ok kolay deildir, zellikle akclk ve esneklik zelliklerinin tayini zordur bununla birlikte retim elemannn hemen hemen birbirine yakn kararlar ve ortalamas ile bu sonulara gidilmitir. Akcln esneklikten daha yksek ortalamaya sahip olduu fakat daha yksek standart sapmaya sahip olduu esnekliin daha istikrarl olduu ama not ortalamasnn daha dk olduu grlyor. Neticede 96,47 ve 96,27 olmak zere not ortalamalar yeterince yksektir.

233

Tablo 15 Yaratclk ilkelerinden akclk a ait sonularn histogram

Sonu Akclk, 96,47 aritmetik ortalama ile yaratclk sonular iinde nc sradadr. Yorum Tm yaratclk zellikleri ile ilgili sonular yksektir. Akclk da byle. Akclk tasarmn btnl badak bir devamllk arz etmesi btn oluturan paralar arasndaki uyum ve ak ilikisi ile saptanabilmektedir. renciler kendilerine verilen hayvan fotoraflarn ulayarak ve birbirleri ile ilikilendirerek akc kompozisyonlar oluturabildiler.

234

Tablo 16 Yaratclk zelliklerinden esneklie ait sonularn histogram

Sonu 96,2738 aritmetik ortalama ile esneklik son srada yer alsa da b tn yaratclk puanlar gibi yksektir.

Yorum: Esnekliin son srada yeralmasnn nedeni rencilerin grdklerini birebir yapmaya alm olmas olabilir. Hayvanlar kaynatrp hayali hayvanlar yaratabilecekleri grdklerini deitirebilecekleri, ayrntlara fazla girmelerine gerek olmad gibi aklamalar yaplsa da gerekilik kaygs tamaya devam etmiler ve hayal g cn zorlamakta nispeten ekimser kalmlardr. Bu da ilk kez bu tr zgr bir alma yapmaya zendirilmi olmalarna balanabilir.

Frekans

235

Tablo 17 Yaratclk zelliklerinden zgnlk e ait sonularn histogram

Sonu: 97,8424 aritmetik ortalama ile zgnlk birinci srada yer almaktadr. Yine 3,56670 puanla standart sapmas en dk olan da yine bu zelliktir. Yorum Yaratc dncenin asl gstergesi zgnlktr. Kiinin bakalarndan deiik bir eyler retmeye almas ve fark yaratmas yar atma cesaretini gsterir. zgnlkle ilgili sonular aratrma asndan son derece sevindiricidir. nk AOs en yksek olmas SSnn en dk olmas gsteriyor ki hemen her renci zgnlk konusunda cesaretlenmi ve zgn bir eser oluturma gayreti iine girmitir.

236

Tablo 18 Yaratclk zelliklerinden zenginletirmeye ait sonularn histogram

Sonu: Yaratclk zelliklerinde baar sras olarak ikinci sradadr. Yorum: Hem izgi, nokta, doku, yn, ekil gibi tasarm elamanlarn retilmesinde ve oaltlmasndaki eitlilik, hem de yukarda sz geen denge,vurgu, uyum, boluk doluluk, hareket, motif, orant, ritim, gerilim, birlik ve eitlilik gibi ilkelerdeki gsterilen zenginletirmeler yaratcln bu zelliini oluturmaktadr. En nemli yaratclk zelliinden sonra ge lmesi de olumlu bir sonutur. Bu sanat eitimi deneyimimizin yaratc dnme ve rn gelitirmeye ne kadar hizmet edecei yaratclkla ilgili bu sonulardan ve zellikle zgnlk ve zenginletirme ile ilgili deerlerin yksekliinden anlalyor. renci ler konuyu ok sevmi canla bala alm ortak hazrlanan esere katk salamak iin ellerinden geleni yapmlardr. Son almalar yani desenlerden oluturulmu deriden kesilmi hayvan figrlerinin giysiye aplikasyon ileminden sonra elde edilen rn yani modern bir aman giysisi ve enstelasyon olarak tasarladmz kyafeti deerlendirmenin iine almadk nk bir grup almas idi ve kompozisyon daha ok retmenin yol gstermesi ile oluturulmutu. Bu srecin sonucu rencilerin

237

ortak almasnn bir dl niteliindeydi ve deerlendirilmesine de gerek yoktu. renciler zaten almalarnn sonucunu taktir niteliinde olan ilerinin sergilenmesi sayesinde, deerlendirmesini ve deerini anladlar. 40 dakikalk resim dersinde bu sonulara hafta iinde varabilmek uygulama okulunda tarafmza yardmc olan deerli retmenler sayesinde gerekleti. ok iyi bir planlamayla tek bana bir retmen de belki benzer sonular alabilir. Fakat grld zere resim dersinin sresi ok kstldr. Bu krk dakikalk sre iinde ilk on dakika ortama ayak uydurmaya alan renciler ders sresi bitince de nerede ise teneffslerini de snfta geirmek istediler. Byle bir malzeme ve teknik kullanlrken bulu ana admn atan rencilerin ilgisini ekecek yaam alan iinden bir giysi tasarm; hem aman giysilerin in modern bir versiyonunu nermekte hem kiinin teklii, bireysellemesi ve kendi kimliine giden yolda kendini ifade edebilecei herkesin kulland marka zentili bir tarz yerine byle kendi emei ile hazrlad bir giysi psikolojik ve sosyal geliimlerine de hizmet edecek hem grup bilinci, ibirlii, paylama gibi davran ve tutumlar da iletecektir. Aslnda kyafet giyilmek amal deil grsel sanatlarn bir tr olan enstelasyon (yerletirme) amal tasarlanmt. Ama alma bittiinde bir ok renci bu giysiyi denemek istedi. Bu da almann olumlu bis sonucu idi. Gerekten konu bu ya grubunu ilgisini ekmiti ve her zaman kullana geldikleri tuval zerine uygulamalardan farkl oldu. Fatima Sagimbekovna, insanlarin izgi ve hayal glerinden hareketle onlarin karakterlerini, kuskularini. ruhi sorunlarini hatta bedeni rahatsizliklarini syleyebilmektedir. Bunun iin katilimcilardan hayali bir hayvan resmi izmelerini istemekte gerekte olmayan bu hayvan resminden hareketle o sahsi tanitmaktadir.(Kalafat,2008). Bir nevi psikanalize dayal bu almaya, benzer ekilde rencilerin oluturduklar hayvan figrleri bu amala bir psikolog ve sanat eitimcisi gzetiminde deerlendirilebilir. renciler yaptklar hayvan figrleri ile bilmeden kendilerini temsil edecekler ve kendileri hakknda bir eyler syleyeceklerdir. almann deerlendir me srecinde bu tarz ipular yakaland fakat konunun snrlarn atndan burada bunlara girilmemitir. Ama ileriki aamalarda ocuun kendini ifade etmesi ve bunun yorumlanas asndan da bu tip almalar deerlendirilebilir. Ya da bunun zerine baka aratrmalar yaplabilir.

238

BLM V SONU TARTIMA VE NERLER

Modern resim alannda Orta Asya kkenli Hayvan slubunun incelenmesi ve bu slubun yer ald bir eitim programnn uygulanarak sonularn deerlendirilmesi nedir? konulu tez almasnda Sanat Tarihi, Sanat Eletirisi, Estetik ve Uygulamal almalar gibi drt disiplin altnda; Trk sanatnn erken devrine ait olan ve Geleneksel Trk Sanatnda da etkileri grlen bir slup gnmz sanat eitimi iine sokularak deerlendirildi. Hem son zamanlarda olan anlamyla hem biim deiimi ve soyutlamayla zetlenen, modern kavram da slupla ilikilendirildi. 5. Disiplin olan ve sanat eitimi iinde ad pek de anlmayan Yaratclk etkeni de bu eitim program iine ilave edildi. Yaratclk boyutu uygulamal almalar blmnn iine serpitirilmi ve sanat eitimi ile ilgili konu balklarndan itibaren girilmitir. Estetik ltte slup kompozisyon eitleri bakmndan deerlendir ildi. Hem Temel Tasarm ilkeleri balamnda ele alnmtr hem de zaten temel tasarm ilkelerinin dnyann bu en eski ssleme sanatndan km olduu gibi sonulara varlmtr. Bununla birlikte ssleme ile tasvir arasnda farklar olduu ; tasvirli sanatlarda bir konunun betimlendii , bir hikaye anlatld, bu balamda slubu ikonografik at altnda deerlendirmek gerektii belirtildi. Hayvan slubunun konografisi konu bal altnda hem belli bal hayvan slubu temalarna, hayvan mcadeleleri, kvrlma bklme temas, canavar ldrme temas gibi girerken hem de figrlerin anlamlar boyutunda bu mesele irdele ndi. Biimin ze ihtiyacyla her eyin zn yitirip biim olarak kalmaya balad ve sanatn zihinsel boyutunu yer yer yitirdii gnmz dnyasnda da bu gerekli idi. Bu ikonografinin dnya ikonografisine de kout olduu anlalyor. konografinin temelinde yatan zamana hakim olma ve sonsuzluk temas vardr. yi ile ktnn sava; halk iin kendini feda eden kahraman tipinin, toplumculuun ve yksek ideallerin yceltilmesi sz konusudur. Bilimsel aratrmann doas gerei evrenden rnekleme doru gidildiinden slubun yaylmas noktasnda dnya sanatndan da etkiler verildikten sonra en son Geleneksel

239

Trk sanatlarna dnlerek ve ada Trk sanatna bakld. Burada saylan sanatlarn almalar sluptan etkiler tayor. Sanat eletirisi disiplini iinde onlarn yaptlar hayvan slubu balamnda deer lendirildi. Sanat retimi Deneyiminde slubun ilk eitimin son basamanda nasl retilebilir olaca snand. Balangta soyutlama, stilizasyon(sluplatrma, tarzlatrma), simetri gibi uygulama esnasnda iimize yarayacak bilisel giri davranlarnn rencilerde olup olmadn sorguland. Bunu sorgularken, bir yandan da bu bilisel davranlar kendilerine kazandrld. Sonra rencilere slayt gsterisi eliinde slup hakknda ksa bilgi verildi. En son yaplan uygulama ile dntler alnm oldu.Temel Tasarm ve Yaratclkla ilgili lme aralaryla yaptmz deerlendirmeye gre de baarl bir eitim deneyimi oldu. Soyutlama , dntrme, tarzlatrma gibi hem modern sanatn doasnda olan hem de yaratcl gelitiren eilimler le; zenginletirme, farkl kompozisyonlar oluturma gibi aamalarla sanatn doasn ve yaratm srecini destekleyen bir uygula ma yapld. slubun yaratclkla ilikisi ve yaratcla katksnda ulatmz veriler slubun sanat eitiminde deerlendirilmesi iin bal bana nem tamaktadr. Temel tasarmn kklerine dier yandan kltrel kklerimize dnen byle bir alma; sanat eitiminin bir kimlik kazanmas ve belirli bir estetik kkenden dayanak bulmas balamnda hem de kkenine vakf olunan bilgiye daha hakim olunaca mantyla ,nemlidir. Burada bir balang olarak oluturulmaya allan bir sanat eitimi program ve kuramnn genel sanat eitiminde yer bulmas, ilgi ekerek zerinde daha ok allmas ve gelitirilmesi umulmaktadr.

240

KAYNAKA

Aalto.P, (1971), Iranian contacts of the Turks in pre-Islamic times. "Studia Turcica", Budapest, p. 35. Akar, A., 1988, Treasury of Turkish Designs, Dover Publications Inc., New York, s.99 Akar, A. Keskiner, C., (1978):Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, Tercman Sanat ve kltr Yay.s.18,19 Akdoan,Y.,(1988): skendernameden Semeler, Ankara, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, s.97. Akishev, K. A.: Kurqan Issyk: Iskusstvo sakov Kazakhstan [The Issyk Kurgan: the art of the Shakas of Kazakhstan] (Moscow, 1978). Akkaya, T., 2000, Ortodoks konalar, Arkeoloji ve sanat Yay.stanbul, s.63 Akkaya,T.(2006). Szl grme.10/4/2006 ,saat:15.00. Aksel, M. 1960., Anadolu Halk Resimleri, 144, 147, 149, S.2 Baha Matbaas, stanbul Aksoy,M. , (2005), Ko Ba Damgasnn Sosyo -Kltrel 5.12.2005 nemi, tarihinde

http://www.maksoy.5u.com/sosy/kocdamg.htm, edinilmitir.

Aktan,L. (2000): Geleneksel Trk El Sanatlarnda 20. Yzyl ve adalama Dnen Siyaset Say:13, Ankara Mart -Nisan, s.111-118 Alfoldi, A. 1931. Die theriomorphe Weltbetrachtung in den hochasiatischen Kulturen, (The theriomorph reception of the world in the cultures of High Asia).pp. 393-418, Archologischer Anzeiger. Deutsches Archologisisches Institut, Jhrgg

241

Alsan, . (2005). Trk mimari

ssleme sanatlarnda mitolojik kaynakl hayvan

figrleri (Orta Asyadan Selukluya), stanbul, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Sanat Anabilim Dal Doktora Tezi.,resim 28,s.216 Altay,H., (1998), Anayurttan Anadoluya, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, s.17 Amsler, M. (1987).Creativity and the Imagination: Case Studies from the Classical Age to the Twentieth Century,University of Delaware Press Association, And, M. (1998), Minyatrlerle Osmanl slam Mitologyas, stanbul:Akbank Yaynlar, s.291-295, 303. Anette and Luc Vezin, (1992): Kandinsky and Der Blaue Reiter, Pierre Terrail, Paris: s.21 Arc, B., Resim Sanatnda Geleneksel Temalarn Etkisi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 Gz -2006 C.5 S.18(82-91) Ark, O. (1999): Mimari Bir Klliyeler Kompleksi Olarak Orhun Antlarnn rettikleri ve Asyaya Bat Tarihilii Gzyle Bakmann Sakncalar, Avrasya Trkiyeden blm 4, 21 Kasm, Ankara Ark,R.(2000), Kubad Abad Seluklu Saray ve inileri, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar, 21,125, Resim: 21, 67-68, 125. Arkan,R.,(1995),Aratrma Teknikleri ve Rapor Hazrlama, Ankara, Tutibay Ltd. ti.,s.109. Arnheim,R., Visual Thinking, Berkeley/ LosAngeles. 1969, s.306-7. Arseven, C.E., (1943). Sanat Ansiklopedisi, Hayvani ekilli bezeme, Maarif Matbaas, stanbul: s.704 Arseven, C.E., (1993). Sanat Ansiklopedisi, Roman Sanat,C.IV.,Milli Eitim Basmevi, stanbul: s.1693

242

Arseven, C.E., 1987.Trk Sanat, stanbul, Cem Yaynevi, s.186 Arslan, A. A., 2005. Trk amanizminin kaynana doru. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (14). S. 57-74. Arslan,A.A.(2006).Amerikan Kzlderili amanizmi le Orta AsyaSibirya Trk amanizminin Benzerlikleri zerine Karlatrmal Bir alma,Sosyal Bilimler Dergisi, Say 15 Artamonov, M. I.: Sokrovischcha sakov [The treasury of the Shakas] (Moscow, 1973) Artun E., II. Uluslararas Karacaolan ve ukurova Halk Kltr Sempozyumu , 20 24 Kasm1991, Adana, s. 191-196 Aslanapa, O., 1949, Osmanllar Devrinde Ktahya inileri, ler Basmevi, stanbul, s.74-77 Aslanapa, O. (1997):Trk Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi, 4.basm,10 Aslanapa, O.,(1997). Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, Ar, Say 2 , Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 10 Aa,H., E.,(2000) Nevruzun Trk Dnyasndaki simleri, Yeni Avrasya Dergisi, Mart-Nisan, Atalay, B. 2006, Divan Lgat-t-Trk, Ankara Trk Tarih Kurumu Cilt III, s.227 Atalay, B. (1998a), Dvn Lugtit-Trk Tercmesi I-II-III, Ankara: TDK Yay. Atalay, B. (1998b), Dvn Lugtit -Trk Dizini Endeks, Ankara: TDK Yay Atalay F., (2006), Szl grme,19.05.2006.,Saat:15.00 Atan, Ahmet (2000): Bilgi anda Trk Dnyas ve Trk Sanat, Trk Dnyas Kltr ve Sanat Sempozyumu, Sleyman Demirel niversitesi Bildiriler 7-15 Nisan 2000, Altntu Matbaas, Isparta:s.3 Basmevi,

243

Atar,A.,Karayamurlar, B., zen,D., ahin,N. ,(2005). Okul ncesi Resim retimi, Anadolu niversitesi, Eskiehir, s.13,18,2 Atatrk,M.K.(1933). 10.Yl Nutku, 29 Ekim 1933, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt I., Say : 2 Mart 1985 , s. 507-509. Attwater, D., 1966, The Penguin Dictionary of Saints, Penguin Books, England, s.148-162. Autio, E. (2001).The Permian Animal Style, Electronic Journal of Folklore, Folk Belief and Media Group, Electronic version ISSN 1406-0949 is available from http://haldjas.folklore.ee/folklore, Tartu ,s.174 Axis 2000 Byk Ansiklopedi, 2000, spanya C.6: 325 Avusturalya Swinburne Teknoloji niversitesi, Multimedya Tasarm dersi http://www.swinburne.edu.au/design/tutorials/design/design/. Ayvazolu, Beir, 1993, Ak estetii : slam sanatlarnn temel prensipleri zerine bir deneme, 2. bs. stanbul : tken Neriyat, s.49 Azeri Yazn, Ekin Bakanl, Efsane ve Rivayetler http:/tufar.com/SanalBaba/(Ekin%20Azeri%20Yazini/109861__efsanevereva yetler.pdf Baccolini, G.(2001): Montovolo: Sacred Mountain of the Northern Mysterious Etruscan Dodecapolis,Hera, April, p. 61 Baccolini,G. (2003): Reflections on the Etruscan Civilization http://www.mysteriousetruscans.com/intro.html Bailey, H. T. (2009),Art Education, Read Books, Houghton,s.1. Bakewell, E. , Beeman, W. ve Reese, C. (1988).Object, image, inguiry: The Art Historian at work. Santa Monica, CA: The Getty Art History Information Program.

244

Bala,H.A., 2007, The Aesthetc Of Replcaton The Ancent Seljuks Archtecture in Modern Structures, International Congress of Aesthetics 2007 Aesthetics Bridging Cultures,s.8 Baldick, J. (2000). Animal and Shaman: Ancient Religions of Central Asia, I.B.Tauris Ball, K. M. (2004). Animal Motifs in Asian Art, Courier Dover Publications Bang,W. , 1972, Gabain A. Von, Rachmati, G.R., Tkische Turfan Texte,, VI,EDTF, II, Leipzig. Bas,P.L, (1722): sve ve Norve, ev.Orhan ztakn ,Firmin Didot Kardeler Yay.,Paris:s.2,4 in Atatrkn Okuduu Kitaplar , c.14,:s131,135,136 Antkabir Dernei Yay.Ankara. Bashilov, V. A. and Yablonsky, L. T.,2000, Some Current Problems Concerning the History of Early Iron Age Eurasian Steppe Nomadic Societies in Eurasian Archaeological Theory Part I, Oxford: Archeopress,s.9. Baskakov,N., Hakas Szl, s. 316 Ba,G., Bitlisteki Mimari Yaplarda Ssleme, Bitlis, Bitlis Valilii Kltr Yaynlar Batislam H.Dilek, (2002): Divan iirinin Mitolojik Kular:Hma, Anka ve Simurg, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi l, stanbul, s.197.; Erdem, a.g.m., s. 199. 26 Uraz,a.g.e, s.158-159; Hanerliolu, a.g.e., s.758-759. Bayat F., Korkut Ata Mitolojiden Gereklie Dede Korkut, Karam Ar ve Yay. Ankara, 2003, s.5. Bayat,F.(2006). Ana Hatlaryla Trk amanl, tken Neriyat, stanbul, s.35 Beksa, E., Atl, Aa ve Kadn ,Sanat ve Bilgi, Ocak 2004, Say 3 Benson,E.P.(1997).Birds and Beasts of Ancient Latin America. Gainesville: University Press of Florida Press.s.35,36,37

245

Berger, J. (2003): Grme Biimleri, ev.Yurdanur Salman,Metis Yaynlar, 9.b. stanbul: s.11,33 Best, J.W. (1959).Researh in Education, Prentice Hall, (1970 second ed.). Bevan, E.. (1986). Representations of Animals in Sanctuaries of Artemis and Other Olympian Deities,c.1, Oxford,B.A.R. , s.105,11. Beydili, C.(2005). Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, Yurt Kitap Yay. ev.Eren Ercan. 1.b.,Ankara.s.25-27,72-73. Biedermann, H. (1992). Dctionary of Symbolism, trans. James Hulbert. New York: Facts on File.1989,s.56 Bierut, M. 1999. Looking closer 3 : classic writings on graphic design New York : Allworth Press, Bilici, K., 1983, Anadolu Ta Tezyinatnda Hayvan slbu (Erken Devir rnekleri zerine Bir Deneme), Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, II, zmir. s.,19-27. Binyazar,A. ,1991, Dede Korkut, Cem Yay. 1.b. , stanbul, s.15 -16 Biologisch-Archaeologisch Instit, Palaeohistoria 37/38 (1995/1996): Institute of

Archaeology, Groningen, the Netherlands Editor(s) - University of Groningen, Netherlands The Biological-Archaeological Institute S.330 Black,J. Ve Green, A., 2003. Mezopotamya Mitolojisi Szl, Yay. Haz. Necdet Hasgl, Aram Yaynlar, stanbul, s.36, 44 Boardmann,J., Pre Classical From Crete to Archaic Greece. Penguin Books Middlesex,England. 1967, s. 170 Bokovenko, N.A., 1996. Problema rekonstruktsii religioi^nykh sistem nomadov Tsentralnoi Asii v skitskuJLi epokhu, in A. Yu. Alckseev, N.A. Boki.vcnkij & V.JU, Zuev (cd.)Zhrechestvo i shamanism v skijskuju epokhu: 3941.Saint-Petersburg.s.875

246

Bokovenko,N.A..,

1998.

Naskal'noe

iskusstvo

skifskoi

epoklii

Eniseaya.Mezhdunarodnaya konferentsiya po pervobytnomu iskusstvu. Kemerovo: 86-7. Bokovenko, N. A. (2000):. The Origins of Horse riding and the Development of Ancient Central Asian Nomadic Riding Harnesses in Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Oxford: Archeopress, p.304310 Bokovenko, N.A., G.I. Zajtseva, B. Van GF.KI., L.M.Lebedeva & V.A. Sementsov. 2002. K probleme khronologii rannctagar.skikh pamyatnikov Eniseya,in Yii. oirov\ky (ed.) Stepi Furazii vdrevnosti 1srednevekov'e. The State Hermitage kniga 2: 19-22.Saint-Petersburg. Bokovenko, N.A. 2006, The emergence of the Tagar culture, Antiquity, Volume: 80 Number: 310 Page: 860879; 876-877 Bonnefoy,Y.(1991). Mythologies,2 vols., a restructured translation of Dictionnaire des mythologies et des religions des societes traditionnelles et du monde antiquetrans. Under the direction of Wendy Doniger by Gerald Honigsblum at. al Chicago: University of Chicago Press. ,s. 1098. Borovka, G., Scythian Art, London. 1928, s. 35-36, 38 Bowers,J., 1999. Introduction to two-dimensional design : understanding form and function, New York : Wiley, s.34 Boyce, M. 1979. Zoroastrians. Their Religious Beliefs and I'ractices. London. Boyda, N., Talik Yazya Plastik Deer Asndan Bir Yaklam,Ankara : Milli Eitim Bakanl, 1994, s.99 Brenner, R.E.,2007, Understanding manga and anime, Libraries Unlimited s.1-2 Brentjes, B. (2000). Animal Style and Shamanism Problems of Pictoral Tradition in Northern in Central Asia in Kurgans, Ritual Sites, and

Sttlements:Eurasian Bronze and Iron Age Edited by J. D.-Kimball, E. M.

247

Murphy, L. Koryakova and L. T. Yablonksy,BAR International Series 890,Oxford: Archeopress, Brion, M.(1928). Attilann Hayat, Gallimard Kitabevi,Paris: 166 -257 in Atatrkn Okuduu Kitaplar, c.15,2001:361-402 Brodrick, A. 1972, Animals in Archeology, New York: Praeger, Houghton Ed.,s.52. Brosset, M. F. 2003, Grcistan Tarihi, eviren: Hrand D. Andreasyan, Notlar ve Yayna Hazrlayan: Erdoan Meril, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, s. 58 . Budak S., English Turkish Dictionary of Psychology ngilizce Trke Psikoloji Szl, 2006 - Bilim ve Sanat Yaynlar http://www.termbank.net/psychology/5842.html Bulfinch T, 2007, Bulfinch's Mythology: The Age of Fable, Or Stories of Gods and Heroes ,Yaync Forgotten Books, s.297. Bunce,F.W.(1997). A Dictionary of Buddhist and Hindu Iconography. New Delhy: D.K. Printworld.,s.31 Bunker, E. C., Chatwin, C. B., Farkas, A. R. , Jettmar, K. (1972)." Animal Style".Art from East to West, Artibus Asiae, Vol. 34,( No. 2/3), pp. 256-258.Cambridge University Press. Bussagli, M., Aspects of Magic in Asia, Encyclopedia of World Art, IX London, 1964, s. 388-393 Buttanr, H. (2003). Trk Ssleme Sanatnda Gemeler, Eskiehir, Osmangazi

niversitesi Yaynlar, s. 54, Caferolu,A (1937). Uygur Szl, st anbul, Enderun Kitabevi Carter, D. (1958). The Symbol of the Beast. The Animal-Style Art of Eurasia American Journal of Archaeology, Vol. 62, (No. 4), pp. 440; College Art Journal, Vol. 17, (No. 3), pp. 327-328;Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 23, No. 1 (1960), pp. 208-209

248

Carter, J. B. (1984).Greek Ivory-Carving In The Orientalizing And Archaic Periods, Ph.D., Harvard University, Cambridge, Massachusetts, U.S Calkins, R.G.(1983).Illuminated Books of Middle Ages, Thames&Hudson , UK.s.49,78 Cebeci,O. (2004). Psikanalitik Edebiyat Kuram, stanbul, thaki Yaynlar Cheremisin, D.V., 2007.The meanng of representatons n the anmal style and ther relevance for the reconstructon of pazyryk deology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 3 (31) 2007 Cheremisin ,D.V. (2009). On The Semantics of Animal Style Ornithomorphic Images in Pazyryk Ritual Artifacts, Archaeology Ethnology & Anthropology of Eurasia 37/1 (2009) 8594. Chevalier,J.ve Cheerbrant,A., 1996.The Penguin Dctionary of Symbols, eviren Johm Buchanan , Penguin Books, England Chomsky, N., Language and Problems of Knowledge: The Managua Le, Bask: 3,MIT Press, 1988, s.139 Clark, G.,(1969). World Prehistory ,Cambrige University Press, S.422, Cohen, G. M., 1996, Essentials Art History , Research @ Art Education Association New Jersey,.54-55 Cohen, L.M. & Ambrose, D. 1999.Adaptation and Creativity in Encyclopedia of creativity Yazar: Mark A. Runco, Steven R. Pritzker, San Diego : Academic Press, s.9, Colledge, M. (1997): Roma Sanatn Tanyalm, ev.Solmaz Turun, nklap Kitabevi,stanbul: s.3 Conti, F.(1985): Roman Sanatn Tanyalm, ev.Eren Soley, nklap Kitabevi, stanbul: s.3

249

Coomaraswamy, A. K., (1927) . History of Indian and Indonesian Art by - Kessinger Publishing - Montana-2003 s.24 Cosmo, N. D. (2002). Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History, Cambridge University Press

Cunliffe , B., W.,2001, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe Oxford University Press, S.581-582 Czaplicka, M. A., 1918, The Turks of Central Asia in History and at the Present Day An Ethnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material relating to the Early Turks and the present Turks of Central Asia, Oxford at The Clarendon Press, s.64 Czaplicka, M. A. ,2004, Shamanism in Siberia, Kessinger Publishing anakkale Kentinin Adlar zerine, http://www.burasicanakkale.com/burasicanakkale/extra_pages/siyasi_cografy a.htm ernievski Toplu eserleri c., s.33-34 in G.V. Plehanov , Sanat ve Toplumsal Hayat, ev. Selim Mimolu, Sosyal Yaynlar , 1967, ist, s.15 etinkaya, N., Trkiye'ye Dayatlan Ermeni Sorununun Tarihsel Derinlii, Jeopolitik Dergisi, 2005, Nisan,15. Say, , M..(2007)., Smer Hayvan Masallar ,Kaynak Yaynlar, stanbul, s.6 oruhlu,T.,(2008) Kayp MirasI n izinde Gora Halk Sanatlar, Uluslararas Kalknma ve birlii Dernei (UKD) Kltr Yaynlar . 4, s.139 -140 oruhlu,Y.(1987). Trk amanizminde Biim Deitirme (Metamorphosis) Olay ve Trk Sanat ile Balants zerine Birka Sz, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, C.I.S.1. Kasm 1987,s.54-58 oruhlu,Y. (1989).Uygur Sanatnda Lotus. Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, s.61, Austos, s.107-127.

250

oruhlu,Y.(1993a). slamiyetten ncelki Trk Sanatnda Hayvan Mcadele Sahneleri, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar Gner nala Hacettepe niversitesi, s.118 Armaan, Ankara,

oruhlu,Y.(1993b). Trk Sanatnda Grlen Hayvan Figrlerine Gk veYer Sembolizmi Asndan Bir Bak, Trk Dnyas Aratrmalar, s.87,Aralk 1993, stanbul s.19 oruhlu,Y.(1995). Trk Sanatnda Grlen Deve Figrlerinin Sembolizmi, Trk Kltr Aratrmalar,Prof.Dr. Oktay Aslanapaya Armaan, xxxi/1 -

2(1993),Ankara, s.98 oruhlu, Y.(1995). Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, Istanbul: Seyran Yay. s. 44. oruhlu, Y., (1998). Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi , (stanbul: Kabalc Yay., 2.b., s.66,77-78 oruhlu, Y.( 1998). Trk Mitolojisinin ABC'si, Istanbul: Kabalc Yay. ,s.77 -78 oruhlu, Y. (1999a).Trk Mitolojisinin ABCsi, Istanbul: Kabalc Yay. oruhlu, Y. (2000a). Trk slam SanatnIn ABCsi, Istanbul: Kabalc Yay. oruhlu,Y.(2000b). AsyadaTrk Sanatnn Douu ve Gelimesi, Istanbul: Kabalc Yay.s.,327-328.

oruhlu, Y. (2002). Trk Mitolojisinin Ana Hatlar, Istanbul: Kabalc Yay. s.134 oruhlu,Y., (2002): Orta Asyadan Anadoluya Lahit Ya da Ta Sandukalarda Grlen Haner Bak Tasvirlerinin Sembolizmi http://www.dergi.org/192002/1302.htm oruhlu,Y.(2003). Orta Asya Trk Tasvir Sanatndaki Mcadele Sahneleri ve Sembolizminin Osmanl MinyatrlerindekiYeri, Osmanlnn D Dnyaya

251

Bak-03 Aralk 1999 Seminer Bildirileri, Sanat Tarihi Dernei Yaynlar, stanbul 2003, s.64 oruhlu, Y.( 2004). Erken Devir Trk Sanatnn ABCsi, Istanbul: Kabalc Yay. S.66 oruhlu, Y. (2006). Orta Asya'dan Anadolu'ya Trk Sanat ve Kltr: Prof. Nejat Diyarbekirli'ye Armaan,Editr: N. Trkmen, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. oruhlu, Y.( 2007).Erken Devir Trk Sanat, Istanbul: Kabalc Yay. oruhlu,Y.(2010).Szl grme. 10.3.2010,7.4.2010,15.4.2010. saat:13.00 Dalkran, A.,(2008), slamiyet ncesi Trk Sanatnda amanizmin Etkisi, 25,

Seluk niversitesi Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi Dergisi Say: Sayfa 371 -390, s.373 Davis, G. A. , Barriers to Creativity and Creative Attitudes in Encyclopedia of creativity Yazar: Mark A. Runco, Steven R. Pritzker, s.165 San Diego : Academic Press, 1999. Demiriz, Y. (1979): Osmanl Mimarisinde Ssleme I. Erken devir (1300 -1453) Istanbul 1979, Kltr Bakanl Yay., s.29. Deniz, B., 1996, Anadolu Trk Dokumalarnda Ejder Motifi, Trk Soylu Halklarnn Hal Kilim ve Cicim Sanat Uluslaras Bilgi leni Bildirileri, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara,1996, 66

Deniz, B., 2000, Trk Dnyasnda Hal ve Dz Dokuma Yayglar, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 2000, 25 -27 Derfer, G. 1986. O yazike gunnov, Zarubezhnaja tjurkologija,pp. 72116 in Drevnie tjurkskie jazyki i literatury. Moscow (The language of the Huns, foreign Turkology. Turkish old languages and literature).

252

Deuignes, J. (1923): Hunlarn, Trklerin, Moollarn Ve Sair Dier Tatarlarn Tarihi i Umumisi, ev. Hseyin Cahit, C.2.,stanbul: Tanin Matbaas, Atatrkn Okuduu Kitaplar iinde (2001), C.1, , Ankara : Antkabir Dernei Yay, s.137 Develliolu , Ferit (1993): Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Aydn Kitabevi Yaynlar,Ankara, 10, 27, 491, 648, 1194 Dictionary Britannica, (2004): Norman Encyclopdia Britannica, Inc.

http://www.britannica.com/dictionary?book=Dictionary&va=norman Diez, E., 1946, Trk Sanat Balangcndan Gnmze Kadar, ev. Oktay Aslanapa, stanbul . Edebiyat Fakltesi Yay. ,stanbul, s.7, 8, 10, 17-18, Diez, E., Trk Sanati, Baslangicindan Guniimze Kadar, ev.: O. Aslanapa,.. Ed. Fak. Yay. Sanat Tarihi Enstitusu: No. 1, Istanbul. 1946, s. 8 Diyarbekirli, N.(1972).Hun sanat . Ankara: Milli Eitim Bakanl. , 2, 4, 92. Doniger, W., Michell, G.,1989, Animals in Four Worlds,Sculptures From India, The University of Chicago Press, Chicago ve London, s.189 Duggan,T.,M.,P., (2000): Seluklu ve Osmanl Sanatnda Desenlerin Dili ve Anlam, 24 harizan 2000, Yldz Saray, ,: stanbul :Tercuman- slam Tarihi, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (RCCA),1-3. Durmu, . (1993), skitler (Sakalar), Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay. Duru, O., Kss- Enbiy, YKY., stanbul 1997, s. 61-65 Eberhard W.(1950) , A History of China, Plain Label Books, s.34, 55 Eberhard, W.(1986). A Dictionary of Chinese Symbols, trans. G.L. Campbell. London:Routledge&Kegan Paul,1983, s.55 Eco,U.(1993) Gnlk Yaamdan Sanata, (K. Atakay,ev.)Adam Yaynclk

253

Eisner,E.(1975). Examining some myths in art education. Studies in Art Education. 15(3),7-16 Ekici, M., "Kutsanma ve Kutlama Anlaynda Nevruz", Trk Kltrnde Nevruz V. Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara 2002.,64 Elin,. (2003). Trk Halk Edebiyatnda Turna Motifi, Hac Bekta Veli Dergisi Yl: Say: 28,s.43-56,53, Eliade, M., (1978).The Forge and the Crucible, S.Corrin ,University of Chicago Press Eliade, M., Mairet, P.(1991). Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism, Princeton University Press . Eliade, M.,(2001) Mitlerin zellikleri,ev. Sema Rfat, Om yay. s.131,132,140 Encyclopedia of Austria, Aeiou Projekt, Austria, La-Tne-Kultur, http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.l/l255000.htm Eren, H. 1974, Bursal k Halil, c.4, Trkoloji dergisi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Coarafya Fakltesi s.68 Erbil,D. (2008 ), Renk konusunda konferans, Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi, Atatrk Sanat Galerisi Ergin, M.,(2001), Dede Korkut, BoaziiYay., s.27 Erickson, M. (1983). Teaching art history as an inquiry process. Art Education. 36 (5),28-31. Erin, S.M(1998). Sanat Psikolojisine Giri, Ayra Yay. Ankara, s.31 Ersoy,A. , 1988, Trk Tezhip Sanat, Akbank Yay., 17 Esin, E. (1969) Evren (Seluklu Sanat Evren Tasvirinin Trk konografisinde Meneleri).Seluklu Aratrmalar Dergisi S. I. Ankara. s.185, resim179.

254

Esin, E. (1997). Trk kltr tarihi: Asy adaki erken sa fhalar. Ankara : Atatrk Kltr Merkezi. Esin E., 2001, Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, Kabalc Yay.,s.27, 43,44, 46,51,53, 73 Esin E., (2004). Orta Asya'dan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler, Kabalc Yaynevi, s.195, 205 ; 130-131,278-280. Esin, E. (2006). Trklerde maddi kltrn oluumu. stanbul : Kabalc. Eugene A., Golomshtok, M. P. Griaznov, (1933). The Pazirik Burial of Altai, American pp. 30-45. Eybolu Bedri Rahmi (1949): Nak Kmseyenlere, Yaayan Sanat, Haziran, s.6 Farkas, A., Meyers, P., Mishara, J. (1973). Sarmatian Roundels and Sarmatian Art, Metropolitan Museum Journal, Vol. 8. pp. 77-88. Field, D., Newick, J. (1973).The Study of Education and Art, , Routledge,s.180 Firdevsi, ehname , (1967): ev. Necati Lugal, Ankara, Milli Eitim Basmevi, C.I, s.31-32; s.296-299, 53.,75 Fitzhugh, 2001, Mongolias Arctic Connections, Hovsgol Deerstone Project, Field Report, Arctic Studies Centre, Washington D.C. Fomenko, A.T., 2005, History: Fiction Or Science ?, Cilt 2, s.259, Mithec, Bellevue, WA, USA. Fontana, D., Firmin, H. (2003).,The Secret Language of Symbols: A Visual Key to Symbols and Their Meanings, Chronicle Books Fox, D., (1969). The Research Process in Education. Holt, Rinehart. Journal of Archaeology, Vol. 37, No. 1. (Jan. - Mar., 1933),

255

Francfort, H., 1). Klodznskt & i. Mascle. 1990, .Petroglyphes archaiques du L.idakh et du Zanskar. Arts Asiatiejues XLW: 5-27.

Freedman, K., Hernandez, F. (1998). Curriculum, Culture, and Art Education: Comparative Perspectives, Suny Press. Freville, J., Plehanov, G.V. (1968): Sosyalist Gzle Sanat ve Toplum, ev.: Bezirci A., stanbul: May Yaynlar,2. basm, General Military Series, Osprey Publishing

Garam, E.(2002). The Gold of the Avars The Nagyszentmiklos TreasurMagyar Nemzeti Museum,Helikon, Budapete

Gezgin ., Sleyman Saim Tekcan Gravrler, Artess amlca Sanatevi Akademi Ofset, stanbul, 2001. Gimbutas,M.,1989,The Language of the Goddess. San Francisco: Harper & Row, s.113 Glck, H. (1975). Trk Sanatnn Dnyadaki Yeriin Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi, Josef .Strzygowski, Heinrich Glck, Fuat Kprl, ev. Cemal Kprl, Trkiye Bankas Kltr Yay.2.b., stanbul: s.171 Golomshtok E. A. The Animal Style among the Nomads of Northern Tibet by G. N. Roerich. Journal of the American Oriental Society, Vol. 53, No. 1. (Mar., 1933), pp. 89-91. Reviewed Work(s): The Animal Style among the Nomads of Northern Tibet. By G. N.ROERICH. Prague : SEMINARIUMKO NDAKOVIANU1930,. Gombrich, E.H., (1980), Sanatn yks, ev.Bedrettin Cmert, stanbul: Remzi Kitabevi, 9.b.,1,126,132 Goodman,N. (1978). Ways of worldmaking. ndianapolis&Cambdridge: Hackett . Gknil,C.(2010). http://www.cangoknil.com/turkce/index.html

256

Gknil,C.(2010). Szl Grme.16.10.2010.saat:16.00. Gkyay, O. .Dede Korkut Hikayeleri ,Dergah Yay. stanbul, . b., 1985, s.12 Grabar O., slam Sanatnn Oluumu, (stanbul: Kanat Yay.,3.b., 2004), s.176 Graham, G.(2000). Philosophy of the Arts : An Introduction to Aesthetics,Publisher: Routledge, s.149 Grakov, B. N. and Melukova, A. I. (1953). Ob etnicheskih i kulturnih razlichiyah v stepnih i leso-srepnih oblastyah Evropeiskoi chasti SSSR v skifskoe vremya, p. 92-93 in Shelov, D. B. (ed.), Voprosi Skifo-Sibirskoi arkheologii. Moskva: Nauka (Ethnic and Cultural Differences in the Steppe a nd Forrest-Steppe Regions of the USSR during the Scythian Period. Questions on Scytho Sarmatian Archaeology). Gray ,R., Atkinson, Q.(2003): Language tree rooted in Turkey Nature, 27 November 2003, European origin. Nature, doi:10.1038/nature02029, s.426, 435 - 439, 435,437,438 Gribova, L. S. 1975. Permski zverinyi stil: Problemy semantiki. Moskva, VII Grousset, R., Les Cadres Historiqueset L'Evolution De L'Art en Asie, Arts Musulmans Extrme-Orient, Paris, 1939,s. V-IX; Grousset, R., Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi, eviren: Sosi Dolanolu, Aras Yay., stanbul Mart -2005, s. 118 Gryaznov, M. P.: (1969).South Siberia (London, 1969). Gumilev, L. N., Hazar evresinde Bin Yl, 3. Bask, Selenge Yay., stanbul, 2003, s. 81, 718. Glensoy,T. (1989)Orhundan Anadoluya Trk Damgalar stanbul, TDA Vakf Yaynlar, 18-19.

257

Gnaltay, . , Yakn ark Anadolu IV. II. Blm, T.T. Kurumu yay. Ankara 1987 Gngr, H., 2007, Geleneksel Trk Dininden Anadoluya Tananlar, Yaayan Eski Trk nanlar Bilgi leni:Bildiriler, Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits,TRKSOY- Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetimi, nc Basmevi Gr, Hlya ve Kandemir, Mehmet Ali Elementary Education Online, 5(1), 65-72, 2006. lkeitim Online, 5(1), 65-72,2006.(Online): http://ilkeitim-

online.org.tr

s.65,66 Wilhems, W. , University of. Muenster, Germany,

Creativity and Mathematics Education Summary of the International Conference July 15 - 19, 1999, in Muenster, Germanyde sunulmu bildiri. Gven, B. , Zllolu, M., (1995), Antropoloji, (nsanbilim),Yaynlayan: Anadolu Universitesi, Hall,J.(1974), Dictionary of Subjects and Symbols in Art, New York. Harper&Row, s.102. Hamidova, ., 2003, Azerbaycan Kuma Sanatnn Tarihsel Geliimi Akademik Aratrmalar Dergisi 15.Say, 2003, s. 43-51 Hancar, F. (1952). The Eurasian Animal Style and the Altai Complex, Artibus Asiae, Vol. 15, (No. ), Ascona, Switzerland. pp. 171-194. Haner, ., Ermeni Minyatr Sanatnda stanbul Okulu, Doktora Tezi, stanbul . Sosyal Bil. Ens. Ark v San. Tar. Bl. Sanat Tarihi Bil. Dal) , 2000, Kat. 28.1, Kat. 26.1 Hardy, T. (2006). Art education in a postmodern world: Collected Essays, Intellect Books Harmatta, J. , Puri, B. N., Etemadi, G. F. ( 1999). History of Civilizations of Central Asia,Yazar: Unesco, Yaynlayan: Motilal Banarsidass P ubl., s.418

258

Harrison,C.(1993): Primitivism, Cubism, Abstraction: The Early Twentieth Century ,New Haven Haskins, J. F. (1961).The Fifth Pazyryk Kurgan And The Animal Style, Ph.D.,, New York Universitesi, Michigan,USA.52, 92-94, 123 Hawking,S., (1987), Zamann Ksa Tarihi, Ankara, Milliyet Yaynlar, 38 -39 Hedeager, L., Scandinavia and the Huns: An Interdisciplinary Approach to the Migration Era, Norwegian Archaeological Review, Volume 40, Issue 1 2007 , pages 42 58. Hickman, R. (2004). Art Education 11-18: Meaning, Purpose and Direction , ,Continuum International Publishing Group Honour, H. ve Fleming , J. (2005), A world history of art , Laurence King Publishing, London.s.108, 149,152. Hopkins, D. (2000). After Modern Art 1945-2000,Oxford University Press Hunvald, K. C, (2004).The Warnebertus Reliquary: A study in early medieval metalwork, Ph.D., University of Missouri Columbia, USA.stanbul: Picus Yaynlar. Hurwitz, A. ve Day, M. (2001). Children and Their Art Methods fort he Elementary School. USA: Thomson Wadsworth. Hunwitz ve Day,(1991). Brace Jovanovich. Hutchinson Dictionary of the Arts,(2006) Helicon Publishing art elements Ilina, I.V. 1994. Glava 11 (Iskusstvo). Traditsionnaia kultura naroda Komi. Syktyvkar. Children and their art(5th edition).NewYork:Harcourt

259

Imison,J., 1822. Elements of science and art : being a familiar introduction to natural philosophy and chemistry; together with their application to a variety of elegant and useful arts.London, Printed for F.C. and J. Rivington [etc.] nan A., 1971. Divan Lgat -it-Trk'te amanizme Ait Kelimeler , Trk Kltr, say: 100, ubat -1971 nan, A., 1972, Tarihte ve Bugn amanizm, Materyaller ve Aratrmalar, Ankara, s.139 pirolu, M. .(2004). Bozkr rzgar : siyah Kalem : Topkap Saray Mzesi Kitaplnda bulunan stad Mehmet Siyah Kalem'in resimleri,stanbul: Yap Kredi Yaynlar, s.18 skenderzade, Lale Avar (2007) Dede Korkut hikayelerinin Trk plastik sanatlara yansmas. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi (17). pp. 319-340. 322Dede Korkutta Hayvan Sembolizmi vgin,H, (2005): Yunus Emrenin iirlerinde Gkle lgili Telmihler, ukurova niversitesi Trkoloji Aratrmalar Merkezi http://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI/35.asp Jacobson, E.(1995).The Art of the Scythians: The Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World, E.J.Brill.,Leiden, NewYork, Kln, s.30 Jacobson, E.: The Stag with Bird-headed Antler Tines: A Study in Image Transformation and Meaning, Bull. Mus. Far E. Ant., lvii (1985), pp. 133 80 Janson, H.W. , Janson, D. J. (1966), History of Art, New York: Harry N. Abrams, Incorporated, 9.e.s.131 Jettmar, K. (1967). Art of the Steppes: The Eurasian Animal Style. Translated by A. E. Keep London, Methuen James Hurley Books ,s.18

260

Jettmar, K., Die frhen Steppenvlker: Die eurasiatische Tierstil, Entstehung und socialer Hintergrund (Baden-Baden, 1964); Eng. trans. by A. E. Kemp as Art of the Steppes: The Eurasian Animal Style (London, 1967) Jobes,G.,(1962). Dictionary of Mythology Folklore and Symbols, Part 1, 2, The Scarcorow Prss, Inc., New York.s.425, 574, 844, 1572,1590. Junior Laurosse Temel Bilgi Ansiklopedisi,(1991) :c3stanbul: Milliyet Yay., 438 Kalafat ,Y. 2008-2009. Bakclk , Southwest Collection / Special Collections Library, Texas Tech University, Lubbock, Texas , http://www.aton.ttu.edu/BAKSICILIK.asp Kalafat,Y.(2009). Yaayan Eski Trk nanlar tibariyle Trk Mitolojisi ve Prof. Dr. BahaeddinUluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2 / 8 Summer 2009,s.213 Kalafat, Y. " Trk Ermeni likilerinde Mitolojik Boyut", Bilim ve Akln Aydnl'nda Eitim Dergisi, Nisan 2003, Say 38

Kane,G.,(2009), Spersimetri, Tubitak Yaynlar. Karamaral, B., Ko Koyun ve At eklindeki Mezartalar, Anadoluda Trk Mhr, Ankara, 1993, s. 18 Karasar, N. (1986).Bilimsel Aratrma Yntemi, Bilim Kitap Krtasiye Ltd.t.s.58, 220 Karatay, O. (2003). ran ile Turan: hayali milletler anda Avrasya ve Ortadou,Karam Yay.Ankara, 151-156 Kasulis, T. P.(2004). Shinto: the way home , University of Ha waii Press, USA,s.14 Katz, E.L., Landford, E. L. and Plank, J. D. (2000). Themes and Foundations of Art. National Textbook Company,

261

Kaufman, J. C. , Sternberg, R. J. (2006).The International Handbook of Creativity ,Cambridge University Press Kempers, August Johan Bernet; Bartstra , Gert; Casparie, Willem Arnold,(19861987); The South East Kettledrums of Southeast Asia Modern quaternary Research in Asia: A Bronze Age World and Its Aftermath, Volume 10 Balkema/Rotterdam/Brookfield, S.175

(1986-1987),A.A.

Keskiner, C.(1988). Ssleme Sanatlarmzda Rumi, Antika, Say 34, ubat 1988, s.20 Kl, S., Anlamn Gizi: Dilden deolojiye, Ithaki Publishing, 2003,s.12 Krolu, O. T., Sanatta Eitim Grmek renmek Yaratmak, Pegem A Yaynclk,Ankara, 2005:172. Krolu,O. ve Stokrocki,M. (1997). Orta retim Sanat retimi, YK Dnya Bankas Milli Eitimi Gelitirme Projesi, Hizmet ncesi retmen Eitimi, Ankara. YK yaynlar,1.7; 1.31., 3.9. Krzolu M. F., 1953, Kars Tarihi, I. Cilt, stanbul ,s. 137. 164. Krzolu,M.F., 1992, Kpaklar, T.T. Kurumu yay. Ankara Krzolu, N. G., (2001): Altaylardan Tunaboyuna Trk Dnyasnda Ortak Yanlar(Motifler), Ankara: T.C.Kltr Bakanl Yay., 10, 257, 283 Kienel, E.: Datenverarbeitung und die algorithmische Methode im

Mathematikunterricht. Dissertation Muenster,Germany 1977. Kilunovskaya, M.E. 1998. Sbamanisticheskie morivy V naskal'nom iskusst\'e Sayano-Altaiskogo nagor'ya. Mezhdunarodnaya konferenstiya po

pervobytnomu iskusstvy. Kemerovo. s.874 Kimball, Jeannine Davis-Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova and Leonid T.Yablonksy(2000): Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, s.296,Oxford: Archeopress.

262

Kleiner,F. (2008).

Gardners Art Through the Ages : A Global History,

Mamiya,Cengage Learning EMEA,s.223 Klyashtorny, S.G. (1990) The Date of the ancient inscriptions of Semirechie "Altaica Osloensia". Proceedings from the 32nd Meeting of the PIAC. Ed. by B. Brendemoen. Oslo, , p. 219-221. Klyashtorny, S.G. Ancient Turk Rock Inscriptions in the Talass Ala-Too A Sogdian Word in an Old Turk Inscription, rn ud Anrn Webfestschrift Marshak 2003 Klyatorny, S.G.(1976)Runieskaya epigrafika yujnoy Sibiri (Naskalnye nadpisi Tapsaya i Turana) Sovyetskaya Tyurkologiya, 1, 66-70. Klyatorniy, S.G. (1978) Hram izvayaniye i stela v drevnetyurkskih tekstah, Tuyurkologieskiy Sbornik 1974, 1978, 238-255 Kodaman, M.D.(2004a): Sanat Eitiminde Ulusalc Yaklam, XII. Eitim bilimleri Kongresi, C.IV, s.2715-2730, Ankara, Mart-2004

Kodaman M. D. , (2004b). Dou Sanatnn Modern Avrupa Sanatna Etkisi , (Edirne: Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans

Tezi,), s.155, 182, Kodaman, M.D.: (2004c)Resim-i Blmlerine renci Seiminde ve retim Srecinde Yaratclk lt, II.Sanat Eitimi Sempozyumu, s. 263 -268,

Gndz Yay., Ankara, 2004 . Kodaman,M.D. (2004d): Yaratclk ve (DE/HB) Kiilik zellikleri Koutluunun stn Yetenekli ocuklarn Tehisi ve Geliiminde Deerlendirilmesi, I. stn Yetenekli ocuklar Yay.,s.429-440, Kongresi Bildiriler Kitab, ocuk Vakf stanbul, 2004 .s.429,

Kodaman, M. D.,(2005a): Trk Dnyasnda Ortak Bir Yann Avrupada Yansmalar:Alem/ zekKomuyuz, 1. Trkiyat Aratrmalar

263

Sempozyumu, Gazi niversitesi Gazi Trkiyat Aratrmalar Merkezi , 11 -13 Mays, Ankara, Kodaman, M. D. (2005b):Orta Asya'dan Britanya'ya Uan Bir Ku: ift Bal Kartal,Halk Kltrlerini Uluslararas Koruma-Yaatma ve Gelecee Aktarma Sempozyumu, 16-18 Aralk, Derbent, Kocaeli, 2005

Kodaman, M.D.,(2006). "Aziz George-Aziz Gregor Kesiiminde Trk Ermeni Resimli Sanatlarnda Ortak Betimlemeler", Hogr Toplumunda Ermeniler ,Erciyes nivrsitesi I. Uluslararas Sosyal Aratrmalar Sempozyumu, Osmanl Toplumunda Birlikte Yaama Sanat: Trk-Ermeni likileri rnei, 20-22 Nisan 2006, Erciyes niversitesi Yay. c., s.150 Kodaman, M.D.,(2007a). "Gelenein Sreklilii inde Bir Atl Dilan Balkanc", Karde Kalemler Dergisi, Mart 2007, s.78-80 Kodaman, M.D.,(2007b). "Ferhan Atalay Szgecinde Yanlsama-Gerek, Hayvan slubu ve Gelenek"Karde Kalemler Dergisi, Nisan 2007 Kodaman, M.D.,(2007c). "Gen Bir Ressamdan Olaand Olanaklar"Karde

Kalemler Dergisi,HAziran 2007,say:6 yl:1 s.77-79 Kodaman, M.D.,(2007d). Trk Sanatnda Bir Islah-atSleyman Saim Tekcann Yaptn Tekrar Okumak Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007,387-391 Kondakov. N.P., 1929, Prispevky k dejinam stredovekho umeni a kultur Cheshskoi Akademii nauk i iskusstv (Praga), 16-31 Korepanov, K. I. 1995. Otrazhenie predstavleni o dreve zhizni v iskusstve permskogo zverinogo stilia. Kraevecheskii sbornik. Naberezhnye Chelny. Tatarstan. Kosarev, M. F. 1984. Zapadnaia Sibir v drevnosti. Moskva. (1984: 202) Kylolu,N.(2009).Szl Grme9.2..2006, 25.11.2009,saat:15.00 y, Izd.

264

Ksenofontov, G. V.(1992). amanizm zbarnnie trud, Yakutsk, 1992, s.184 Kudar,M.S.(2007). Tahtakular Muatazmayinaturta, Mitoloji-Efsane-Obje-Tak ve Sembol Evrimi, M..:70.000-M.S: 2007, Tahtakular Ky zel Etnografya Galerisi Kltr Yay. No:13, Balkesir, Trkiye. Kuran- Kerim Trke Meali Diyanet, Elmall Hamdi Yazr, Yaar Nuri ztrk, (2005) Kehf Suresi, 25, 83-98.ayet, Neml Suresi, 29-44. ayet

http://www.turkcekuran.com Kuolu,M.Z. , Dnk Sanatmz, Kltrmz , stanbul : tken Neriyat, 1994, s.82-86 Kutalm O. G.,(2003): Trke nsan Adlar ve Anlam Kkenleri,, s.20, ztrkler,stanbul. Kuzmn, N.JL'. & Varlamov ,O.B.. (1988). Osobennosti pogrebal nogo obryada Minusinskoi kotloviny problemy na rubezhe er: Sibiri: opyt 146-55.

piemen

rekonstruktsii.Metodieheskie Novosibirsk: Nauka .874

archeologii

Kk, A.,1997, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ocak Yay., Ankara, s.8-9 Kk, A., 1998, Gregoryan Hristiyanlnn Trkler'le lgisi zerine, Prof. Dr. Abdulhalk M. ay Armaan, C. I, Ankara, s.8-9, 679. Laing, L.R. 1975. The archaeology of late Celtic Britain and Ireland, c. 400-1200 AD, Butler & Tanner Ltd. , Frome, London, UK, s.348 Langbehn, J.A., 1966, Rembrandt als Erzieher, in: Die Kunsterziehungsbewegung, H. Lorenzen (derl.), Bad Heilbrunn/Obb, , s.7-17 Laszlo, G., RaczI.(1984). The Treasura of Nagyszentmiklos, Carvina Kiado, Hungary. Leroi-Gourhan, A. 1971. Prhistorische Kunst. Freiburg - Basel -Wien: HerderVerlag (Prehistoric Art).

265

Levend, A.S.,(1984): Divan Edebiyat, stanbul, Enderun Kitabevi,121,123 Levi, A. W., Smith ,R. A., (1991). Art education : a critical necessity, Urbana: University of Illinois Press.158-180 Lewis-Williams, J. D. and Dowson, T. A. 1988. The signs of all times. Current Anthropology 29, 20143 Lewis, R. (2004).The Beginners Guide to Australian Aboriginal Art,, Fountainhead Press, Canning Vale DC, Western Australia, s.9. Locher J.L., The World of M.C.Escher, Harry N. Ambrams Inc., New York , 1992, s.15-31 Lovell, J., 2006. The Great Wall: China Against the World, 1000 BC - AD 2000 by Grove Press-New York s.43 Lymer K. (2000):, Petroglyphs and Sacred Spaces at Terekty Aulie, Central Kazakstan, Koryakova s.313,in Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila and Leonid T.Yablonksy(2000): Kurgans, Ritual Sites, and

Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Oxford: Archeopress. Lymer, K.J. (2002). Animals, art and society: Rock art and material culture in ancient Central Asia. Ph.D., University of Southampton (United Kingdom). Lynton, N., (1982), Modern Sanatn yks, ev. apan,C., zi,S. stanbul: Remzi Kitabevi, 1.b., 46. MacDonald, S. (2004). The History and Philosophy of Art Education , James Clarke & Co. Mahir,B.(2006).Osmanl Saz slubu Resimlerinde Ejder konografisi,

http://www.turkislamsanatlari.org/tezhib/osmanlisaz.asp Adresinden 20 ubat 2006 tarihinde edinilmitir.

266

Mandelshtam, A. M. 1966. Kochevniki na puti v Indiu (Materiali i issledovania po arkheologii SSSR 136). Moskva: Nauka (The Nomads of the Route to India. Materials and Investigations of the Archaeology of the USSR). Margulan, A. (2000), "Korkut: Efsane ve Hakikat" in Abdimalik Nisanbayev,

Kazakistan'da Dede Korkut, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay., Ankara, s.130 Mason, S. F.,(2001): Bilimler Tarihi, ev.Umur Daybe1ge, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1.b.,Ankara: s. 17,39 Mederos, J. E. .(1963).Influence of Barbarian Art on Romanesque Art, Gesta, Vol. 1, PreSerial Issue. Annual of the International Center of Romanesque Art

Inc.(1963), pp. 4-7. Memedova,G.,(1990), Azerbaycan-Gagauz Folklor lgileri, I. Uluslararas Karacaolan ve ukurova Halk Kltr Sempozyumu , 21 -23 Kasm 1990, Adana, s.600 Meri, R. M.(1937), Trk Tezyini Sanatlar ve Son statlardan Alts, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyat, stanbul: s.3-4 Michalko, M. (2001).Cracking Creativity: The Secrets of Creative Genius, Minyaev, S., (2000):The Origins of the Geometric Style in Hsiung nu Artin Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova and Leonid T. Yablonksy, Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, 2000, s.296,Oxford: Archeopress. Miran, K., (1978), Akn mekani: alt yarq tgin : siz oybz qul bitidim tm, MMB Yayn, Baylan Matbaas, Ankara.s. 12, 22,57,62 Miran, K.(2004). Skandinavya Yaztlar,Trk Dnyas Aratrmalar Vakf. Moore, W., Berlitz,C., (1995): The Philadelphia Experiment: Project Invisibility, Paperback

267

Moreton,B. 1976,[The Eight Century] Gelasian Sacramentary (Oxford,),p.103. Mundkur,B., Bandi,H.G., Jett, S.C., Kubler,G., Murray W,.B.,Wicke,C.R, The Bicephalous Animal Stylein Northern Religious Art snd Its Western Hemispheric Analogues, Current Anthropology,Vol.25,No.4, (Aug.-

Oct.,1984),s.451,482, The University of Chicago Press. Mutlu, . 2008, Dnya Uygarlklarnda Trk Dili ve Kenger Uygarl, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul. Mutlu, . 2008, Tarihten Bir Kesit Etrskler, 2- Haziran 2007, Trk tarih Kurumu Sempozyum Bildirileri, 119-159 Mlayim, S. (1982). Anadolu Trk mimarisinde geometrik sslemeler - Seluk a, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Mlayim, S. (1983). Trk Ssleme Sanatnda Arabesk Problemi, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, II. zmir, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, s. 62 -85 Mlayim, S. (1984). Anadoluda Etnorafya Hayvan slubunun Bir rnei, Folklor ve

Aratrmalar, stanbul, 1984, s. 338.

Mlayim, S. (1994). Kuzeyde Geyik Klt ve Hayvan slubu'nun Douu. Sanat Tarihi Dergisi (7), 163-184. Mlayim,S., 1989, Rumi Motifinin Zoomorfik Kkeni Hakknda, Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Uluslarar as Ankara

http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong2/tk2-16-mulayim.htm (2005). Mlayim, S., (1999): Deiimin Tanklar Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve 149,

konografi, Kakns yay, stanbul, s.50, 97-98, 113,115,-116, 119, 142, 160, 169-170

Mlayim, S. (2006). Akln zleri Bilim Olarak Sanat Tarihi, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, s.346 Mlayim, S. (2009-2010). Szl Grme.

268

Mller,F.W.K.(1904).Handschriften Reste in Estrangelo Schrift aus Turfan, Apaw,37,8 Naskali Emine Grsoy , (1999): Altay Destan Maaday Kara , Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, s.15,17, 69-71, 73-75, 85-86 Naskali, E. G., ahin, E. (2008). Kltr Tarihimizde Gizli Diller ve ifreler,stanbul: Picus Yay. Necefoglu H., _ Crystallographic patterns in nature and Turkish art Crystal Engineering 6 (2003) 153166; s.159 Nerimanolu, K. V., "Trk Dnyas Gelenek ve Greneklerinde Nevruz'un Yeri ve nemi", Nevruz 5. Uluslar Aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara 2002.,132 Nisanbayev, A., 2000, Trk Halklarnn Byk Dnr Korkut Ata, Kazakistanda Dede Korkut, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay., Ankara, s.5 Noyan,B, Hdrellez, ( 1984 ), Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Aratrma Dergisi, 3.c. 129 139 Nurmemmet, A. (1996).Grolu Trkmen Halk Destan Grogly, 1. C. Bilig Yay., Ankara, s. XLIX Ocak, A. Y., Bekta Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabevi, stanbul , 1983:,s. 172-176 Okladnkov, A.P., Ancient Population of Siberia and Its Cultures. New York. 197 1, s. 35 Onay,A.T, 1992, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yay., 7,8,33,89,221, 317, 353. Otto, G., 1969, Kunst und Erziehung im industriellen Zeitalter, in Erziehungswissen schaftlicles Handbuch, Th. Ellwein (derl.), 1. Cilt Berlin

269

Oytam, M. T. 1962. Bektailiin iyz, Maarif Mat baas, (5.Bask), stanbul s. 189. gel, B., (2002): Trk Mitolojisi, C.II, s.179, 180, 330, 232, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara gel, B. (1971).Trk mitolojisi . Ankara : Milli Eitim Bakanl. gel, B. (1984). slamiyetten nce Trk kltr tarihi : Orta Asya kaynak ve buluntularna gre .Ankara : Trk Tarih Kurumu. gel, B., 1962; slmivetten Once Trk Kltr Tarihi, Orta Asya Kaynak ve Buluntularna Gre, T.f .K. Y.-\y. VII, Seri No. 42, Ankara, ney, G.(1989). Beylikler devri sanat: XIV. -XV.yzyl (1300-1453) . Ankara : Trk Tarih Kurumu Yay. ney, G., Anadolu Selcuklularnda Hevkel, Figrl Kabartma ve Kaynaklar hakkknda notlar. Selcuklu Arastirmalan Dergisi, I (1969), Ankara, 1970, s. 187-191; ney, G., 1997, Anadolu- Trk Halsnn Serveni,Ar, Say 2, Atatrk Kltr Merkezi Yayn,1997,52 zdemir,H., 18 Aralk, 2003, Dede Korkutun Kiilii le lgili Efsa neler, Cumhuriyetin 80. Yln kutlama Etkinlikleri, Trk Dili ve Edebiyat Sempozyumu, Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi, s.28 zel Aye, (2006). Szl Grme, 25 Aralk, Saat:15.00 zkan, F. ,1997). Altn Ar Destan, Bilig Yay. Ankar a, s.275, zsezgin K. (1987): ada Trk Resminde Yenileme Sreci ve Baz SorunlarTrk Resminde Modernleme Sreci, Galeri Baraz, Atatrk Kltr Merkezi, stanbul:s.33-36 Pariser,D.A., (1999). Conventionality, in Encyclopedia of creativity Yazar: Mark A. Runco, Steven R. Pritzker, San Diego : Academic Press, 1999

270

Parker, E.H.(1892 ,1894), The Turko-Scythian Tribes, The China Review, or notes & queries on the Far East , Vol. 20,21, No. 1,2,3, Parker, E.H.(1895)Turko-Scythian Tribes - After Han Dynasty , The Review, or notes & queries on the Far East, Vol. 21 No. 4,5 (1895 ) Parlak,T.,(2007). Tur-An Yolunda Araln Srlar, Ankara niversitesi Gzel Sanatar Fakltesi, 468-485 Parlar, G.(2003). Anadoluda Hayvan Figrl Yayglar, Sanat ve Bilgi, Temmuz 2003, Say 2. Peers, Chris, 2006, Soldiers of the dragon: Chinese armies 1500 BC-AD 1840 Perevodchikova, E.V. (1994), Yazyk zverinykh obrazov (The Language of Animal Images), Moscow, pp. 11-15 Petrenko, V.G. ve Maslov, V.E. (2001)Koninklijke Brill NV, New Examples Of Early Scythian Art,Leiden, Ancient Civilizations 7, 1-2 Piaget, J.(1999), The Psychology of Intelligence, Routledge, s.123 Piirto, J. (2004)Understanding Creativity , Great Potential Press , Inc., Pir Sultan Abdal, (2010). Gitme Giden Gitme http://www.antoloji.com/i/sair/pdf/8/pir_sultan_abdal_858_60417.pdf adresinden 22.6.2010 tarihinde edinilmitir. Pischel,G.,.(1983). Yay.2.b.,291 Plehanov , G.V. Sanat ve Toplumsal Hayat ,ev. Selim Mimolu, Sosyal Yaynlar , 1967, ist, s.15 Poincare, H. (1948). Science and method. New York: Dover. Pope, R. (2005).Creativity: Theory, History, Practice,Routledge Publishing Group ,s.39 Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Mustafa Eren ed., Grsel China

271

Potemkina, T. M. 1987. K voprosu o migratsii na yug stepnikh plemen epohi bronzi. V zaimodeistvie kochevikh kultur i drevnikh tsivilizatsii, pp.76-7. Alma-Ata: Science (On the Question of Bronze Age Steppe Tribal Migrations to the South. Interaction between Nomadic Cultures and Ancient Civilisations). Pritsak, O., 1950-1955 Qara, Zeki Velidi Togana Armaan, s.249 Pyankova, L. T. 1974. Mogilnik epohi bronzi Tigrovaya Balka. Sovetskaya arkheologia 3, 171-80 (The Bronze Age cemetery of Tigrovaya Balka. Soviet Archaeology). Pyankova, L. T. 1987. K voprosu o semeinikh i obshestvennikh otnosheniyakh v epohu pozdnei bronzi (po materialam mogilnikov Vakhshskoi kulturi). Materialnaya kultura Tadjikistana 4, 49-51 (On the Question of Familial and Public Relationships during the Bronze Age (on the basis of artifacts from cemeteries of the Vakhshskaya Culture). Material Culture of Tajikistan). Radloff ,W. (1986). Sibiryadan semeler ( A.Temir, ev.).stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. (Eserin aslnn basm tarihi 1954)215,230,231 Radlov W. III, 357 Raevskii, D.S., 1985, Model mira skifskoi kultury (The World Model in the Culture of the Scythians), Moscow, pp. 110-112. Raizman, D. 2003, History of modern design: graphics and products since the Industrial Revolution ,Yaync Laurence King Publishing, s.47 Ratchnevsky, P., Haining, T. N., 1993. Genghis Khan: his life and legacy , Wiley Blackwell, Rayevsky, D. S. (2007-2009), Oxford Art Online, Grove Art Online, Animal Style maddesi , Oxford Univesity Press Renn, J. and Hoffmann, D. Institute Of Physics Publishing, Journal Of Physics B: Atomic, Molecular And Optical Physics,. 38 (2005) p.444

272

Reuter T., Mckitterick R., Fouracre, P., Abulafia, D., Luscombe, D. E., Simon J., R.-S., Christopher, Allmand, C. T. , Jones , M., (1999), The New Cambridge Medieval History III: C. 900. - C. 1024, Cambridge University Press., s.496 Roerch, G.N., 1930, The Animal Style among the Nomad Tribes of Northern Tibet, Prague. Semnarum Kondakovanum, s. 35 Rosenberg,D., (2000): Dnya Mitolojisi, stanbul, mge Kitabevi, 401 Rostovtzeff, M.I. (1929), The Animal Style in South Russia and China Princeton, s.68,63-65. Rostovtzeff ,M. I., (1929) The Animal Style in South Russia and China , Hacker Art Books. Rostovtzeff, M. I. (1960). Out of the Past of Greece & Rome Biblo & Tannen Publishers Rostovtzeff, M. I. (2000). The Animal Style in South Russia and China ,L'erma di Bretschneider Roux,J.P.2001,Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev.Aykut KAzancgil, Kabalc Yay. stanbul, La Religion Des Turcset des Mongols, Payot,1.b.1984,s.188 Rudenko,S.J. (1958). The Mythological Eagle, The Gryphon, The Winged Lion and the Wolf in the Art of Northern Nomads, Artibus Asiae, Vol.21, No:2(1958),101-122; 106 Rudenko S. I.: Kultura naseleniya Tsentralnogo Altaya v skifskoye vremya [The culture of the inhabitants of the Central Altai during the Scythian period] (Moscow, 1960); Eng. trans. as Frozen Tombs of Siberia: The Pazyryk Burials of Iron-Age Horsemen (London, 1970) Rudenko, S. I. (1970). Frozen tombs of Siberia; The Pazyryk burials of Iron Age horsemen, University of California Press: Unknown Binding

Publisher.279,280

273

Rudenko, S. I.; Thompson, M. W., Dales, G. F. (Apr. - Jun., 1972). Frozen Tombs of Siberia: The Pazyryk Burials of Iron-Age Horsemen, Journal of the American Oriental Society, Vol. 92, (No. 2.) pp. 328-329. Ryan, R. E. (1999). The Strong Eye of Shamanism: A Journey Into the Caves of , Inner Traditions / Bear & Company. Samdan, Z.B. Kl-tegin, Trksoy Yaynlar, Ankara,2003, S.56 San, ., 2000, Sanat Eitimi Kuramlar, Ankara, topya Yay.79-81 San, .SanatEitimi Kuramlar, 2003, topya Yay., Ankara, s.99 Satr, S.A Current Evaluation of The Traditional Iznik Tles and Ceramiks, Design Discours Vol.II, No.3, February, 2007,s.9 Schefold, K., Der skythische Tierstil in Sudrussland, Eurasia Septentriona-11s Antiqua, XII, Helsinki. 1938, s. 1-78; Sementsov, A.A., Zatseva, CM., Gorsdorf, J., Nac, A.,LER, C;, Parzngfr, N.A., Bokovenko,K.V. ,Chdgunov & L.M. Lebedeva. 1998.Chronology of the burial finds from the Scythian monuments in Southern Siberia and Central Asia.Radiocarbon 40 (2): 713-20 Shoolbraid, G. M. H. (1997).The Oral Epic Of Siberia And Central Asia. Routledge Siikala, A.L. & Hoppal, M., Studies on Shamanism, Budapest, 1992, s.8. Smith, E. L.,(2004). 20.Yzylda Grsel Sanatlar, Akbank Yaynlar, stanbul.s.171 Somuncuolu,S.(2008), Sibiryadan Anadoluya Tataki Trkler, Gngr Matbaa Ltd.,stanbul, s. 68 Sorokn, S.S. 1978. Otrazhenie mirovozzreniya rannikh kochevnikov Azii v pamyainikakh maieriarnoi kul'tury. Kul'tura Vostoka. Drevnost'i

srednevekov'e. Moscow: Nauka.

274

Sriraman, B. The characteristics of mathematical creativity, ZDM Mathematics Education (2009) 41:1327, p.14 Stern, F. R. , 1974, The politics of cultural despair: a study in the rise of the Germanic ideology University of California Press, s.100 Sternberg, R. J. (2003).Wisdom, Intelligence, and Creativity Synthesized, Cambridge University Press Sternberg, R.J. (1999). Handbook of Creativity, Cambridge University Press. (Stokrocki ve Krolu (1997))2.8 ) Strzygowsk, J., Turkler ve OrtaAsya Sanati Meselesi iinde ev: C. Kprl, Eski Turk Sanati ve Avrupa'ya Etkisi,Is Bankasi Kultiir Yay.: 152, (1974), s. 1118; Strzygowski, J., 1975. Trkler ve Orta Asya Sanat Meselesiin Josef .Strzygowski, Heinrich Glck, Fuat Kprl, Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi; ev. Cemal Kprl, (stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay. 2.b.,1975:), s.103,85,19,81,18 Sungur, Nuray (1997): Yaratc Dnce, stanbul. Evrim Yay.,s.37 ener Dilek, Sleyman Saim Tekcan Bronz Atlar, Artess amlca Sanatevi Akademi Ofset, stanbul, 2001. engel,D. (1995): Kozmopolit -Yerel, Kardan Karya Geerken Sanat, Yap Kredi Yay. 1.b.,stanbul:s.219 entrk, A., Anadolu Seluklular'nn Yaay Biimlerine ve Sanatlarna Genel Bir Bak, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Heykel Blm Heykel Ana Sanat Dal Yksek Lisanas Tezi, stanbul, 1991, s.63 enyapl, . (2008). Kayhan Keskinokun Mitolojik Resimleri, Artist Modern, Haziran, s.32

275

Tat, M., (2007) Bu Yolda Acib ok: -Ynus Emrenin Bir iirinin Yorumu , Turksh Studes International Periodical For The Languages, Literature And History of Turkish or Turkic,Volume 2/4 Fall (2007), s.746 Tekcan Sleyman Saim, (2006), szl grme,25.02.2006, saat:15.00. Terenozhkin, A. I. 1971. Skifskaya kultura. Problemi Skifskoi arkheologii. Materiali i issledovania po arkheologii SSSR, 177. Moskva: Nauka (Problems of the Scythian Culture. Materials and Investigations of the Archaeology of the USSR). Tezci, E., Grol, A., Oluturmac retim Tasarm ve Yaratclk Constructivist Instructional Design and Creativity The Turkish Online Journal of Educational Technology - TOJET January 2003 ISSN: 1303-6521 Volume 2, Issue 1, Article 8 Thacker, A. 1998. "Memorializing Gregory the Great: The origin and transmission of a papal cult in the seventh and early eighth centuries", Early Medival Europe 7 (I) 59-84, Blackwell Publishers, USA, p.73 Togan, A. Z.V., Umum Trk Tarihine Giri I, Enderun Kitabevi Yay., stanbul 1981, s. 47. Torrance, E.P., Test de Pense Crative, Les Editions du Centre de Psychologie Applique, Paris 16., 1976:72-91. Torrance, E. P., Glover, J. A., Ronning, R. R. &Reynolds, C. R., (1989) Handbook of Creativity, Springer Trend,D.(1992). Cultural Pedagogy: Art/education/politics Greenwood Publishing Group. Tresidder, J. , Dictionary of Symbols, San Francisco: Chronicle Books, 1997., s.62, 127, 151,153, 308.

276

Trishina I.V. ,2005, Multifigured Compositions in the Art of the Pazyryk Culture, Anthropology & Archeology of Eurasia, vol. 43, no. 4 (Spring 2005), s.22 Troshchanski, The Evolution of the Black Faith, 1902, p. 103. Tuncer,R.(2010),Biyografi,http://www20.uludag.edu.tr/~rtuncer/site_tr.htm adresinden 20.02.2010 tarihinde edinilmitir. Turani,A. (1968). Sanat Terimleri Szl, Ankara: Toplum Yay. , Ankara niversitesi Basmevi, s.121 Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, "Anka" mad., Dergh Yay., stanbul 1977, IV,139-140 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.8, 2000, s.26, Circis maddesi. Trkkan, T.(2010), Eski Trklerde lim Macar Trkolog Aurel Stenin Kefi http://www.angelfire.com/tn3/tahir/trk90a.html adresinden 5.5.2010 tarihinde edinilmitir. Tze-Huey, C.(1985).The "Animal Style" Art Of The Tien Culture (Southwest China, Bronze Age).Ph.D., University of Pittsburgh, Pittsburgh, USA. Uras,E., 1950, Tarihte Ermeniler lgen G., stnda T., (2001): Zeka ve Yaratc Eitim Srecinde renme Ortam, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi: Aralk, Yl: 2, 22. say. Vahabzade,B.(2000): mrden Sayfalar,Derleyen: Dr. Yusuf Gedikli, Yaynevi: tken Neriyat . Vaslev, S.S., N.A. Bokovenko, K.A. Ghugunov, l'-'^''- Primenenie metodov matematicheskoi ; V.A. Dergachev, A.A. Sementsov, I.YU. statistiki dlya korrelyastii Sljusarenkc) & G.I. Zatseva. 2002. Tree-ring.s,

dendrokhronologicbeskikh I radiouglerodnykh "wiggle matching" and statistics in the dannykb (na osnovt bolsbikh kurganov chronological study of

277

Scytbian age sites in Asia. Sayano-Altaya). Radiouglerod i archeologiya 1: 33-8.Geochronometry 21: 143-9. Vasilyev, V. 2007, Saha Halknn Kaml, Yaayan Eski Trk nanlar Bilgi

leni, Hacettepe niversitesi, Trkiyat Aratrmalar, Enstits 16 -17 Nisan 2007, Hacettepe niversitesi Shhiye Yerlekesi, s.25 Villard, M. (1931).The Scythian Animal Style, Parnassus, Vol. 3, No. 5. (May,), pp. 31-32. Vingo, Paolo de (2001) Historical and Archaeological Sources Relating to the Migration of Nomadic Peoples Toward Central and Southern Europe During the Imperial Age (1st - 5th centuries AD)s.153 in Jeannine Davis-Kimball, Eileen M. Murphy, Ludmila Koryakova and Leonid T.Yablonksy(2000): Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Oxford: Archeopress. Voevoda M.I., Sitnikova V.V., Romas hchenko A.G., ChkshevaT.A. Polosmak N.V., MolodinV.I., (2000). Reconstruction Of The Genofond Pecullarieties Of The Ancient Pazyryk Population (I-II Millenium BC) From Gorny Altai According To The MTDNA Structure, Russian Foundation for Basic

Research (onay No. 96-06-80583a), INTAS (onay No. 93-0035), ve International Scientific Foundation (grant No.

NQ2000).http://www.bionet.nsc.ru/bgrs/thesis/99/index.html Walker, B.,1988, The Womans Dctionary of Symbols & Sacred Objects, San Francisco: HarperSan Francisco,s.370 Walter,M.N. and Friedman,E.J.N. eds Shamanism An Encyclopedia of World Beliefs, Practices, and Culture, vol.I (Sanata Barbara, CA and Oxford: ABC CLIO, 2004), p.xi. Warren, H. C.. 1998. Buddhism in Translations, Motilal Banarsidass Publ., Yeni Delhi, Hindistan,s.516

278

Wells, H.G. (1927). Cihan Tarihinin Umumi Hatlar, 4.c.1.b., stanbul Devlet Matbaas, stanbul: s.99 in Atatrkn Okuduu Kitaplar, (2001): C.2, Antkabir Dernei Yay., Ankara: s.485-486; Werness, H. B. (2000) The Continuum Encyclopedia of Native Art, Continuum International Publishing Group, London, New York, 150, 151 Werness, H. B. (2003).The Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in Art , Continuum International Publishing Group,s.7, s.308. 341-342,435 Werness, H. B. (2004).The Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in Art , Continuum International Publishing Group,s.7,128-130 Werness, H. B., Benedict, J. H., Tiffany, R.-L., Thomas S. (2003). The Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in Art,Continuum International Publishing Group, s.221 West, S. (1996): Guide To Art , Bloomsbury,

www.bloomsbury.com/Styles/Site_Wide.css" type=text/css rel=stylesheet> Westf , W., University of. Muenster, Germany, Creativity and Mathemat ics Education Summary of the International Conference July 15 - 19, 1999, in Muenster, Germanyde sunulmu bildiri. ev. Gr, H., Kandemir, M. A. Elementary Education Online, 5(1), 65-72, 2006. lkeitim Online, 5(1), 6572,2006.(Online): http://ilkeitim-online.org.tr s.65,66 White, A.(2002), The elements of graphic design : space, unity, page architecture, and type, [New York] : Allworth Press, Wilhelm, J. 1969, Contacts Between East and West, Larousse Encyclopedia Of Modern Art From 1800 To The Present Day, Rne Huyghe ed., Printed in Great Britain by Jarrold and Sons Ltd, Norwich:,s.139,144 Willett , W., Chinese Art, Britanya, 1958, s.27-75

279

Williams R., The non-designer's design book : design and typographic principles for the visual novice, Berkeley, Calif. Peachpit Press 2008, s.13 Wilson, R. N. (1986). Experiencing Creativity: On the Social Psychology of Art, Transaction Publishers Witcombe, 2009, Art History Resources on the Web,

http://.sbc.edu/ARTHLinks.html Wlfflin H., (1995):Sanat Tarihinin Temel Kavramlar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, 4.basm, stanbul: s.31-260 Yablonsky, L. T. 1996. Saki Yuznogo Priaralya (arkheologia i antropoligia mogilnikov). Moskva: TIMR (The Saka of the Southern Aral Sea Area (the archaeology and anthropology of the cemeteries). Yablonsky, L. T., 2000, Scythian Triad and Scythian World, iinde Kurgans, Ritual Sites, and Settlements Eurasian Bronze and Iron Age Kimball, J. D., Murphy,E. M. , Koryakova L., and Yablonksy, 2000, L. T. BAR

International Series, California,s.3-4, 9 Yaman, Z.Y. Yaman (1994): Trk Resminde Etkilenme ve Taklit Olgusu Trkiyede Sanat Plastik Sanatlar Dergisi, Mays-Austos, Say:14, stanbul:s.26 Yazar,T. (2007). Ortaa Anadolu Trk Mimari Bezemesinde Vakvak slubu . Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl, bilig Yaz / 2007 say 42: 1-33;14 Yldr,E., Kafkas Motifleri, http://www.geocities.com/Athens/Oracle/8598/motif.htm, 2005 Mays aynda indirilmitir Yldr.E, rlanda Kuleleri ile Kafkas-Vaynah Kulelerinin levsel ve Biimsel Adan Karlatrmas, http://www.kafder.org.tr/bilgibelge.php?yazi_id=29, 2005 Mays aynda indirilmitir

280

Yldz, M. lker, G. 2009, Dvn Lugtit-Trkteki Oguzca Kelimelerin Dede Korkut Hikyelerindeki Durumu, Seluk niversitesi Trkiyat Arast rmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar Dergisi, say 26, gz. S.12 Ylmaz, A., (2005), Baba m, Balbal m yoksa Bediz mi?, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi Cilt2 Say4 Aralk. Yusupov K., (1995): Manas Destan, ev: Fikret Trkmen Alimcan nayet, s.209,Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara. Ycel , A. (1997). Hac Bekta Velayetnamesinde Ejderha Motifi, Kadri Eroan Hac Bekta Veli Armaan, Kasm,1997, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Gazi niversitesi, s.115-120 Zdanovich, G. B. and Shriber, V. K. 1988. Perehodnie epohi v arkheologii: aspekti issledovania (po materialam Northern- Kazakhstan archaeological expedition (SKAE)- Uralian-Kazakhstan archaeological expedition (UKAE)), pp. 6-12 in Zdanovich, G. B. (ed.), Problemi arkheologii UraloKhazastanskih stepei. Chelyabinsk: Chelyabinsk State University Archaeology: Aspects of the Investigation (on (Transitional Epochs in

the basis of the Materials of SKAE - UKAE). Problems of the archaeology of the Ural-Kazakh Steppes). Zelanski, P., Fisher, M. P. (1995), Design Principles and Problems, Harcourt Brace College Publishers, Orlando, USA, 33-51 Zimmermann, B. et al. (Eds.): Kreatives Denken und Innovationen in mathematischen Wissenschaften. Tagungsband zum interdisziplinaeren Symposium an der Friedrich-Schiller-Universitaet Jena, Germany 1999. Zimmermann, B. Should Creativity Be a Visual Arts Orphan?in Reviewing the arts Yazar: Campbell B. Titchener, Routledge,

281

EK-1 TABLO 19 DERS PLANI

DERS SINIF SRE KONU TEMEL BECERLER RENME ALANI KAZANIM

Grsel Sanatlar 8 A,B 40 dk.+ 40dk.+40dk. Orta Asya Hayvan slubu Soyutlama, stilizasyon yapabilme, simetri alabilme, birimlerden temel tasarm ilkeleri yardm ile kompozisyon oluturabilme Grsel Sanatlarda biimlendirme 1. Orta Asya Hayvan slubunun Tannmas (Sanat Tarihsel eitim sreci) 2. Soyutlama ve stilizasyon (sluplatrma, tarzlatrma) kavramlarnn renilmesi (Estetik boyut). 3. Uygulamal alma esnasnda yatay , dikey, diegonal ve merkez eksenli simetri alma. rencilerin uygulama srecindeki aamalarndan kan paralardan yararlanarak ortak bir kompozisyon outurma. birlii ile oluturulan paralar deriden keserek bir giysi zerine aplike etme..(Estetik boyut)4. rencilerin son ii deerlendirmesi, bir sanat eletirisi denemesi.(Sanat Eletirisi sreci)5. Plastik manken zerinde sanat iinin segilenmesi enstalasyon (yerletirme) olarak.(Sanat eitimi deneyiminin deerlendirme sreci) Hayvan fotoraflar, resim kad, kalem, makas, deri paralar, kuru sabun toplu ine, perin makinesi yada souk slikon, kaln kumal giysi Karakalemle desen, kesme-yaptrma, aplike (tespit etme birbirine ekleme ilemi) perin yada souk slikon yardm ile. Karakalem desen iziminde soyutlama ve sluplatrma 1.Tanma 2.Bilgi Testi (Bilisel Giri davranlarnn llmesi (10) 3.Slayt gsterisi (Orta Asya Hayvan slubu hakknda tantm (10) 4.rencilere malzeme datlrken beklentiler izlenmesi gerken yol hakknda ksa bilgiler verilmesi 5. renciyi zgnlk ve baz konularda da zgrle tevik.

ARA GERELER TEKNKLER YNTEMLER

DUYUSAL VE DNSEL HAZIRLIK

SRE 1. 40 Dakika 1.Tanma (Tenefsle rencilerin yerlemesine kadar ki sre arasnda retmen tarafndan tantrldk ve okulda bulunma gayemizi akladk ) 2.n Test (Bilisel Giri davranlarnn llmesi (10) 3.Slayt gsterisi (Orta Asya Hayvan slubu hakknda tantm (10) 4.Hayvan fotoraflarndan soyutlamalar ve sluplatrmalarla zgn yeni desenler oluturma. Hayvan figrlerinin kaynatrlmas deitirilmesi ve biim bozmalar serbest. Kara kalemle resim kad zerine yaplmtr. (20) 2. 40 Dakika retmen bir dahaki derse kadar rencilerin resimlerini taraycdan geirmi bunlardan kt almtr. 2. derste bu ktlardan kalplar kesilerek deri paralarna sabun yardmyla izilmi deriden hayvan figrleri kesilmitir. Ayn derste aplikasyon ilemine geilmitir. nce kompozisyon rencilerle beraber tasarlanmtr kollara daha kk figrler ritim yaratmak zere arka arkaya izgisel ritmik kompozisyolar halinde yada simetrik olarak yeletirilmi. Arka ve ne hayvan mcadeleleri yine giysinin yuvarlak blgelerinde biime gre yerletirilmitir.Perin makinesi ile retmen tarafndan fakat rencilere ilem basamaklar gsterilerek aklmaya balanmtr. 3. 40 Dakika Uygulamaya souk slikon yardm ile devam edilmitir. Perin ilemi uzun sryordu. Slikonu rencilerde uygulayabildi. Biten i manken zerinde sergilenmitir. alma hakknda rencilerin grleri alnm neden beenip beenilmedii tartlmtr.

282

EK-2 BLG TEST

a)

b)

c)

a)

b)

c)

a)

b)

c)

283

a)

b)

c)

isim ya snf okul

Not: Bilgi Testi burada okulda kullanld biimiyle sunulduundan, k. nosu verilmediinden testteki resimlerin kaynaklar ekiller dizinin sonuna eklenmitir.

284

EK-3 ORTA ASYA HAYVAN SLUBU KONUSUNDA BR RETM PROGRAMI (Uygulama ile ilgili ayrntlar) retim deneyimine gemeden nce bir plan hazrlanmtr.(Bkz.EK1) Baz tasarm uygulamalarn, ssleme sanatlarnn en eskisi ve tasarmn kkeni olarak kabul edebileceimiz Orta Asya Hayvan slubu vastas ile retmek hedeflenmitir. Daha st dzey yeterliliklerin gelitirilmesine, aktif renmeye, renenin kendi renmesi zerine vurgu yapan modeller, yaratc, eletirel dnebilen bilgi toplumu bireylerinin yetitirilmesine katk salayabilecektir. zellikle renme iin gerek yaam balamlarn sunan, renenler iin psikolojik adan gvenli renme ortamlar ngren oluturmac (constructivist) tasarmla geleneksel renme evrelerinin tasarm bileenlerinin bu adan irdelenmesinin yararl olaca dnlmektedir.(Tezci ve Grol, 2003). Bu nite hazrl Stokrocki ve Krolunun (1997)nerdii orta eitim sanat eitimi planlarndan hareketle yaplmtr. Be eitim evresi (Hunwitz ve Day,1991; yk 3.9) kullanlmtr. 1.Snfn eitim iin dzenlenmesi, eitim hazrlklar ve planlanmas 2.Dersin sunulmas ve rencinin gdlenmesi 3.rencinin geliiminin sre iinde izlenmesi ve eitim anlamnda renciyle iletiim salanmas 4.Dersin zetlenmesi 5.rencilerin kendi kendini deerlendirmesi ve retmen tarafndan deerlendirilmesi retim srecinde aadaki tavsiyelere uyulmutur: Hazrlk: Dersinizi sanat gerelerinizi, grsel aralarnz nceden planlayn. Oday kullanlacak malzemeleri, datm siteminizive rnekleri hazrlayn. Dersinizi sunarken rencilerinize amalarnz amalar ya da temay tartn. Gdleme: saydam ya da bir video gsterirken bir sanat kavramn vurgulamak iinuygun bir blm sein uzun konumalar genellikle rencileri skar. Ksa bir tantma, ksa bir saydam gteriimi ve uygulamal alma rneklerinden oluan karma yntemler en iyisidir. Snf gelime gsterdike, rencilerle karlkl iletiim kurarak ve o nlara sre iinde kk konumalarla fikirler vererek sorular sorun sanat kavramlar ve sz daarcklarn gzden geirin: Kavramlarn baarlmas ile ilgili vgler yapn cesaretsiz yetenekleri snrl rencileri yeniden gdleyin ustaca disiplin salayn. Dersin sonunda bir genel snf deerlendirmesi iin zaman ayrn. Birka renciyi dncelerini snfla paylamaya yneltin ve kullandklar kavramlara dikkat ekin.

285

Baarl retmenler planlarn sreklilik ve ardllk ilkesine gre bir dizge iinde yaparlar. Ders boyunca eitli yntemler kullanr ve rencilere amalarn ak bir ekilde anlatrlar, estetik, eletiri sanat tarihi, ve uygulamay etkin olarak birletiren yntemler yelenmelidir.(Krolu,Stokrocki, 1997).

Giri Bu nitenin amac Orta Asya Hayvan slubunu tanmak, geliimini ve etkilerini grmek; ondaki tasarm ilkelerini temel tasarm ilkeleri ile karlatrmak bu en eski ssleme tarz yardm ile desen ve temel tasarm konusunda somut bilgiler edinip uygulamaya sokmaktr. Soyutlama ve sluplatrma ; bundan yola karak kompozisyon trleri yaratma bunu gerekletirirken yenilik, zgnlk akclk ve eitlilik gibi yaratclk zellikleri gsterme amalanmtr. Her ne kadar genel sanat eitimi sanat tarihi, sanat eletirisi, estetik ve uygulamal almalar gibi drt disiplini ieriyor sanat eitiminin amacnn yaratcl gelitirmek olmad ne srlyorsa da burada drt disipline yaratclk boyutuda eklenmitir nk buradaki uygulamada yanstma ve taklit kuramyla yaratcl en gelleyen baz artlar sz konusu deildir.

Hedef Davranlar 1. n test yolu ile Orta Asya Hayvan slubuna ilikin n bilgileri aklayabilme 2. Orta Asya Hayvan slubuna dair bilgilerin geliip gelimediini anlayabilme 3. Hayvan fotoraflarna bakarak onlar soyutlayabilme, bunlar hayvan slubuna uygun olarak ya da kendilerince tarzlatrma. Vurgu, deformasyon, arptma, hayvan imgelerinden yatay dikey,diegonal ya da merkez eksenli simetriler alabilme, bazen tek dzelii asimetri ile krabilme. Hayvan figrlerinde analitik kbizme dayal devingen emalar yaratabilme. Edinilen tek figrl ya da ok figrl motiften oaltmalarla deiik kompozisyonlar tretebilme. 4. Sanat tarihi, sanat eletirisi, estetik ve uygulamal almalar yaratc ekilde birletirebilme

286

retim Sreci Etkinlik 1, Hayvan slubu hakknda n test . Etkinlik 2 Slayt gsterisi eliinde hayvan slubunun tantlmas. Etkinlik 3 Uygulama Aama 1: Hayvan fotoraflarnn soyutlama ve sluplatrmalarla figrler oluturulmas. Burada ema ile kalp ekil arasndaki snr (Stokrocki ve Krolu , 1997)amamak iin renciye belirli tip soyutlama tarz dayatlmam sadece kendileri iin gze arpan uzuvlar vurgulayc bir soyutlamaya gitmeleri nerilmi slaytta gsterilen hayvan slubu rnekleri uygulama esnasnda kaldrlmtr. Aama 2: rencilerin oluturduu figrler ve bunlardan oluturulan kltlm motiflerin kattan kesilmesi bu paralarn kalp olarak kullanlmas ve deri paralarndan yatay dikey eksenlerle ayn figrlerin oluturulmas. Kuru sabun kullanlarak desen nce deriye geirilmi sonra renciler tarafndan makas yardm ile kesilmitir. Aama 3: lgili kompozisyonun giysi zerine ap likesi . Burada hem perin makinesi hem de souk slikon kullanlmtr.

287

ekil 169 Etkinlik 1 Hayvan slubu hakkndaki bilgi testinin renciler tarafndan zlmesi Birinci etkinlik soru katlarnn datlma ve toplama ilemleri dahil on dakika srmtr. lemlerin hzlanmasnda iki okul retmeninin yardm etkili olmutur. Hayvan slubu konusunda test daha ok, bilgiye deil tanmaya dayal bir testtir . Amac bilgi yoklamaktan ok soru sorarken retmek ve bilisel giri davranlarn kazandrmaktr. Bu test EK-2de grld gibidir. Renkli olarak skc olmayacak ekilde hazrlanm ve hzl cevaplanmas hedeflenmitir. 5. Sorudaki Aadaki hayvan hangisidir siz olsanz nasl stilize edersiniz? sorusu aklanm ancak sre kstl olduundan ok az renci eklin yanna kendi izimini yapmtr.

288

ekil 170 Etkinlik 2 Slayt gsterisi eliinde hayvan slubunun tantlmas Etkinlik 3 Uygulama rencilere aman giysileri (manyak) hakknda ksa bilgi verilmi., baz rnekler gsterilmitir. Bu aman giysilerine benzer ekilde bir a lmay bir grup almas sonucunda enstelasyon (yerletirme) olarak gerekletirecekleri aklanmtr. Bu alma gerekletirilirken hayvan soyutlamalar ve sluplatrmalarndan yararlanla ca belirtilmitir. Aada sunulan aamalar ve yaplmas istenenler konusunda ksaca bilgilendirilmilerdir. Tm aama srecince retmenler rencinin yannda yer alm sorular yantlam ve gerekli yerlerde yardm ve mdahalede bulunmutur. Fakat rencinin zgnlne ya da iine direkt bir mdahalede bulunulmamtr.

289

ekil 171 Aama 1: Hayvan fotoraflarnn soyutlanmas ve stilize edilmesi

ekil 172 Aama 2: rencilerin oluturmu olduu figrlerin ktsndan kalp kesilmesi

290

ekil 173 Aama 3 Sabun ve kat kalp yardm ile deriye aktarlan figrlerin kesilmesi renciler aslnda katlar ile uyumlu byklkte ve ellerindeki hayvan fotoraflarna yakn boyutta figrler oluturmu idiler fakat ikinci haftadan nce kk figrlerin de gerekecei dnlerek bu figrler taraycda taranp bilgisayarda kltld. Byk figrler yannda renciler bu kltlm figrlerinin de kattan kalplarn kestiler. Daha sonra ekil 17 3de grld gibi deriye kat kalp yardmyla sabunla izdikleri deseni makasla kestiler.

291

ekil 174Aama 4 rencilerle birlikte giysi zerinde kompozisyonun tasarlanmas

ekil 175 Aama 5 Deriden kesilmi figrlerin giysiye aplike edilmesi. Makineye nce delgi kalb sonra zmba kalb taklyor. Deri delindikten sonra metal dme kumaa tutturuluyor ve aklyor.

292

zellikle

giysinin gs gibi ilgi merkezi noktalarna renciler figrlerini

yerletirmek iin birbirleri ile yarmtr. Bu aamada figrlerin gzelliine ya da baarsna gre deil giysinin biimine gre kompozisyonda figrn yer ald ve hayvanlarn baz ikonografik dizilimlerine gre de yerletirilmesi gerektii aklanmtr. Bu sayede drt bacakl kk hayvanlar ritim oluuracak ekilde arka arkaya giysinin kol blmnde kullanlm; n ve arkada, gs ve srt ksmlarnda daha byk hayvanlar ve mcadele sahneleri ilenmitir.

ekil 176Kk metal dmelerin giysiye perinlenmesi

293

ekil 177 Souk slikon yardm ile figrlerin giysiye aplikesi. Perinleme ilemini gvenlik asndan retmen yapt. Figrlerin giysiye tespit edilme ilemi souk slikon yardmyla da yaplabilir bu uygulamay renciler de rahatlkla yapabilir. Perinleme ilemi ok uzun srdnden, paralar dier snfta souk slikonla aplike edilmitir. rencilerin kullanm asn dan daha rahat olmakla beraber nceki uygulama demir nesne barndrd iin amanistik giysinin (manyak) anlamna daha uygun oldu ve estetik olarak da daha k durdu. Orada kullanlan dmeler perincilerde bulunabilecek olan ve piyasada antik diye satla n eski grnml bir metalden yaplmtr. Gerekli gvenlik tedbirleri alnp renciler iyi eitilir ve rencilerin banda da durulursa perinleme ilemini dahi renci yapabilir. G gerektirmeyen sadece el becerisi ve alma gerektiren bir ilem. Bu metal dmeler figrlerin gz, eklem gibi blgelerine de denk getirilerek kompozisona bir katk salad hem de dokuya zenginlik kazandrd.

294

ekil 178

ekil 179

295

ekil 180

ekil 181

ekil 182

ekil 183

Aama 6 almann sergilenmesi ve eletirisi A ve B ubeleri tarafndan tasarlanan giysilerin nden ve arkadan grnmleri 296

EK-4 SERGLENEN SANAT NDEN (YERLETRME) AYRINTILAR

ekil 184

ekil 185

ekil 186

297

ekil 188

ekil 187

ekil 189

ekil 190

298

ekil 191

ekil 192

299

EK-5 RENCLERN HAYVAN FOTORALARINDAN HAZIRLAMI OLDUU DESENLER

ekil 193

ekil 194

300

ekil 193

ekil 195

301

ekil 196

ekil 197

ekil 198

302

ekil 199

ekil 200

303

ekil 201

ekil 202

304

ekil 203

ekil 204

305

ekil 205

306

ekil 206

ekil 207

307

ekil 208

ekil 209

308

ekil 210

ekil 211

309

ekil 212

ekil 213 310

ekil 214

ekil 215

311

ekil 216

ekil 217

312

ekil 218

ekil 219

313

ekil 220

ekil 221

314

ekil 222

ekil 223

315

ekil 224

ekil 225

316

EK-6 TEMEL TASARIM LKELER VEYARATICILIK LTLER N DEERLENDRME ZELGELER Tablo 20 TEMEL TASARIM LELER DEERLENDRME LME ARACI ok yi yi Orta Kt ok Kt LKELER Denge Vurgu Uyum Boluk-Doluluk Snrlama Hareket Motif Orant Ritim Gerilim Birlik eitlilik

Tablo 21 YARATICILIK DEERLENDRME LME ARACI ok yi yi Orta Kt ZELLKLER Akclk Esneklik zgnlk Zenginletirme

ok Kt

Tablo 20 ve 21 deki izelgeler aratrmac ve danman retim eleman tarafndan hazrlanmtr. Notlandrma alannda uzman 3 retim eleman tarafndan ok iyi 100 puan ok kt 20 puan arasnda yaplmtr. Tablo 20deki temel tasarm ilkeler i ile ilgili lme arac temel tasarm ilkelerinden rencinin kullanmna ve deerlendirmeye uygun ve hayvan slubunda kullanlan ilkeleri yanstacak ekilde oluturulmutur. Tablo 21deki lme arac Yaratclk zelliklerine gre hazrlanmtr. Torrancen yaratclk ltlerinden yararlanlm desen almalar zerinde bu nitelikler tespit edilmek istenmitir. Bu izelgelerin zerinde her rencinin desenleri ayr retim eleman tarafndan tek tek notlanm sonra ortalamalar istatistik programna geirilmitir.

317