ENDSTRYEL ATIKSU YNETM VE ENDSTRYEL ATIKSU ARITIMI 1- Giri Hzl endstriyel gelime ve kentleme sonucu birok lkede sosyal,

politik ve ekonomik sorunlar ortaya kmaktadr. Ormanlar, tatl su kaynaklar, denizler ve canl yaam iin nemli olan kaynaklar endstrileme ve kentlemeden olumsuz etkilenmektedir. nsan yaam iin gerekli olan bu kaynaklarn endstriyel faaliyetler sonucu kirlenmesi neticesinde evresel problemler olumaktadr. Endstriyel tesislerin mevcudiyeti beraberinde ilgili blgelerde hzl kentlemeyi de getirmektedir. Hzl endstrileme ve artan kentleme sonucu evre zerinde zmseme kapasitesinden daha fazla yklerin olumasna sebep olmaktadr. Gller, nehirler, sahiller ve rekreasyon alanlar endstrilerden ve ar kentlemeden kaynaklanan ar kirletici yklere maruz kalmaktadr. Bazen bu kaynaklarn olumlu kullanm imkanlar tamamen sona ermektedir. Tatl sular canl yaam iin hayati nem arz eden nemli doal kaynaklardr. Bu kaynaklar iyi ynetildii srece yenilenebilir kaynak olmaya devam etmektedir. Evsel, endstriyel ve tarmsal sanayi faaliyetleri kirliliinin nlenmesi yerel geliiminin srdrlebilirlii salamak iin nemlidir. Birok lkede yrtlen su kirlilii abalarnda baz baarlarn elde edildii bilinmektedir. Evsel ve endstriyel atksularn veya atklarn uygun ekilde artlmamas tatl su kaynaklarnn kirlenmesine ve kalitesinin bozulmasna sebep olmaktadr. Nehirler, gller ve kylar bu kirliliklerden direkt yada dolayl olarak etkilenmektedir. Artlmadan nehre dearj edilen atksular nehir vastasyla kylara yada gllere kadar tanmaktadr. Dnyada nehir ve gller halen ok nemli tatl su kaynaklar olarak kullanlmaktadr. Gnmzde deniz sular zaruri durumlarda su kayna olarak kullanlmaktadr (Jern, 2006). Endstriyel tesislerde, hammaddelerin ilenmesi ve rn retilmesi ilemlerinden kaynaklanan atksulara endstriyel atksu denir. Bu atksular ykama, piirme, stma, ekstraksiyon, reaksiyon rnleri, ayrma, tama ve kalite kontrol ilemlerinden kaynaklanabilir. Potansiyel kirletici miktarnn su kalitesinde istenmeyen deiime sebep olacak miktarda bulunmasyla su kirlilii olumaktadr. Endstriyel atksular tesiste alanlarn banyo, barnma ve yemekhanelerinden gelen evsel nitelikli sular da iermektedir. Evsel ve endstriyel atksular arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. Meskenlerden, ticarethanelerden, ofislerden ve dier kurululardan kanalizasyon sistemine evsel nitelikli atksular dearj edilmektedir. Evsel atksular organik ve inorganik maddeleri ierir ve %99u sudur. Askda, koloidal ve znm maddeler atksuda mevcuttur. nsan atklarn ieren evsel atksularda ok sayda hastalk yapc (patojen) mikroorganizma bulunabilir. Bu mikroorganizmalar insanlarda kolera, tifo ve tberkloz gibi eitli hastalklara sebep olabilir. Su kaynakl olarak oluan viral hastalklar bulac olabilir. Evsel atksuyun inorganik ieriinde klorr, slfatlar, azotlar, fosforlar ve karbonat ve bikarbonatlar bulunmaktadr. Organik madde ieriinin yaklak % 90n protein ve karbon hidratlar oluturmaktadr. Bylece evsel atksular iin artma tesisleri planlanrken bu ierik dikkate alnmaktadr. Blgesel olarak da atksu karakterizasyonunda ar farkllklar olmamaktadr. Endstriyel atksular endstri trne ve ilenen hammaddeye bal olarak birbirinden ok farkllklar gstermektedir. Baz endstriyel atksular ar organik ierikli, kolayca biyolojik olarak ayrabilir, ar inorganik ierikli veya zehirleyici zelikte olabilir. Yani toplam askda

kat madde (TAKM), biyolojik oksijen ihtiyac (BO) ve kimyasal oksijen ihtiyac (KO) biriki mg/Lde birka bin mg/Lye kadar deiim gsterebilmektedir (Jern, 2006). Endstriyel atksular baz parametreler bakmndan ok zengin olabilirken artma iin gerekli dier parametreler bakmndan ar fakir olabilir. Kanalizasyona (pH:6-9) yada alc ortama dearj iin uygun pH deerinde bulunmayabilir. Bir endstriyel tesis ierisinde de zamana ve proses ile aamalara bal olarak oluan atkyunun karakteri dierlerinden olduka farkl olabilmektedir. Artma proseslerine karar vermeden nce mutlaka endstriyel atksu karakterizasyonu yaplmal ve uygun artma metotlar belirlenmesi gerekmektedir. Canllarn yaam kalitelerinin bozulmamas ve gelecek kuaklara daha iyi bir dnya brakabilmek amacyla endstriyel atksularn belirlenen standartlar salayacak seviyede artlmas kanlmaz bir durumdur. 2. Endstriyel Atksularn Snflandrlmas Endstride proseste, proses dnda ve alanlarn ihtiyalar iin su kullanlmaktadr. Bu sebeple endstriyel atksu kaynaklar snflandrlrken suyun kullanm yeri ve kirletici zellikleri dikkate alnmaktadr. Buna gre endtriyel atksular ana snfa ayrlmaktadr (Tnay, 1996; Alp, 2009). Bunlar: Proses Atksular Proses D Atksular Evsel Nitelikli Atksular olarak ifade edilmektedir. Proses atksular, proseslerde su kullanm sonucunda veya proses srasnda oluan ve kirlenmi olan atksulardr. Proses atksularna aadakiler rnek olarak verilebilir. -Metal son ilemlerinde kaplama banyolarnn dklmesi -Plastifiyan retiminde reaksiyon sular ve rn ykama sular -Gbre retiminde ana zelti atksular -Boya endstrisinde tanka ykama atksular -Temasl soutma atksular -Akta depolanan maddelerin sznts dolays ile yamur sular -Temizlik ve ykama sular Proses d atksular, kirlenme iermemeleri veya az kirletici iermeleri ve artma ihtiyalarnn snrl olduu atksulardr. Proses d atksulara aadakiler rnek olarak verilebilir. -Temassz soutma sular -Kazan suyu(yumuatma nitesi) hazrlama atksular -Kazan kondensat sular -Rejenerasyon atksular -Kirlenmemi saha drenaj sular -Yamur sular

Evsel nitelikli atksular, personelin du, tuvalet kullanmlar, kafeterya, yemekhane, misafirhane gibi yerlerden kaynaklanan atksulardr. Kirleticileri, evsel atksulara benzemekle beraber kirletici parametrelerin deerleri ve birbirlerine oranlar evsel atksudan farkllk gsterebilirler. 3- Endstrilerin Kirlenme Baznda Snflandrlmas Endstriler yap itibari ile olduka karmak bir yapya ve birbirleri ile belirli bir ilikiler ierisinde bulunan kurululardr. Bu karmak yap ierisinde endstrilerin eitli amalar iin deerlendirilebilmeleri iin eitli snflandrmalarnn yaplmas gerekmektedir. Bu snflandrma aada verilen balklar gz nne alnarak yaplabilir (Tnay, 1996, Alp, 2009): retim prosesi ve teknolojisi Hammaddeler rnler Su kullanm Tesis byklkleri Tesis ya ve verimleri Personel saylar Atksu zellikleri Atksu artma teknolojileri Yatrm maliyetleri 4- Endstriyel Atksu Karakterizasyonunda Kullanlan Birimler Endstriyel atksu karakterizasyonunda kullanlan birimler konsantrasyoni kirlilik yk, debi ve nfus edeeridir ((Tnay, 1996, Alp, 2009): Konsantrasyon: Atn birim hacim iindeki deeridir. Atksu iin kullanlan konsantrasyon birimleri: Ktle baznda: mg/L. , kg/m3 Hacim baznda: mL/L. L/m3 Yzde baznda: % m/m % v/v

olarak ifade edilebilir. Kirlilik yk: Dearj edilen atn ktlesel miktarn ifade eder. Atksu iin kullanlan kirlilik yk birimleri: Zaman baznda yk: kg BO5/gn retim baznda yk: kg BO5/ton boyanm kuma kg KO/m3 bira kg TKN/ton kat kg Armetal/m2 yzey kaplama

olarak ifade edilebilir. Kirlilik yk hesab iin kirletici konsantrasyonu ve debi bilinmesi gerekmektedir. Konsantrasyon x Debi= mg/Lx m3/gn = g kirletici/ gn eklinde ifade edilebilir. rnek: Bir gda tesisi 1000 mg BO5/L ieren ve 100 m3/gn debide atksu retmektedir. Bu tesis iin BO5 kirlenme ykn hesaplaynz. Kirlenme yk(kg BO5/gn) = (1000 mg BO5/L)x(100 m3/gn)/1000 = 100 kg BO5/gn Debi: Atn birim zamanda oluan hacimsel miktarn ifade etmektedir. Atksu iin kullanlan debi birimleri: Zaman baznda: m3/saat, L/s, m3/gn rn baznda: m3/ton rn veya m3/ton hammadde

olarak ifade edilir. Nfus edeeri: Atn kirlenme yknn nfus cinsinden ifadesidir. Nfus edeerinin hesaplanabilmesi iin kii bana su kullanm ve kirletici yknn bilmesi gerekmektedir. rnek: Kirlenme yk 50 kg BO5/gn olan endstrinin nfus edeerini hesaplaynz. Kabuller: stanbulda kii bana evsel atksu miktar, 200 L/nfus.gn Evsel atksuda BO5 konsantrasyonu 250 mg/L. zm: Kii baznda kirlenme yk = (250 mg BO5/L)x(200 L/kii.gn)/1000 = 50 g BO5/kii.gn Nfus edeeri = (100 kg BO5/gn)x1000/(50 g BO5/kii.gn) = 2000 kii edeeri 5- Atk Aratrmas Endstriyel atk aratrmas, su kullanan ve atk reten tm proseslerin ktle dengesini ve belirli proseslerde ve tm tesiste atk karakteristiklerindeki deiimleri ieren bir prosedrdr. Atk aratrmas, endstrilerde iki amaca yneliktir: Proses profilinin karlmas ve kirlenme profilinin karlmas (ztrk ve di., 2004; Tnay, 1996). Atk aratrmas, Tesisin proses profilinin karlmas Literatrden yararlanlmas Numune alma ve analiz proramnn yaplmas ve elde edilen sonularn deerlendirilmesi eklinde yaplr. Detayl olarak bakldnda ise; Endstriyel proseslerin akm emasnn karlmas Proses alma dzenlerinin belirlenmesi (srekli, kesikli, yar srekli) Proseslerde ktle ve enerji dengelerinin kurulmas Atklarn retildikleri kademelerin belirlenmesi 4

Tesis ii kontrol nlemlerinin belirlenmesi Kanal ebekelerinin belirlenmesi Dearj yer ve ekillerinin belirlenmesi Artma tesislerinin yeri ve zellikleri(varsa) Tehlikeli atklarn kaynak, miktar ve zelliklerinin belirlenmesi Kat atk miktar ve kaynaklarnn belirlenmesi Hava kirlenmesinden kaynaklanan atksu miktar ve zelliklerinin belirlenmesi ele alnr. Atk aratrmasnda, gerekli bilgileri minimum emek ile gerekletirmek iin takip edilecek genel prosedr drt admda zetlenebilir (ztrk ve di, 2004): 1. Fabrikadaki bir mhendisin yardm ile proses baznda kanal sistemin haritas hazrlanr. Bu harita rnekleme istasyonlar ve beklenen atksu debilerini iermelidir. 2. rnekleme ve analiz izelgesi hazrlanr. Debiyle orantl, srekli rnek alnmas en iyi yntemdir ancak bu tarz rnek alma yerine gre uygun olmayabilir. Kompozit rnein periyodu ve rnekleme skl o prosese gre belirlenir. Baz srekli proseslerde 8, 12 veya 24 saat boyunca saatlik rnekleme yaplr. ok dalgalanma gsteren proseslerde ise 1 veya 2 saatlik kompozit alnp analiz edilmesi gerekebilir. Endstriyel atksu artma tesislerinde belli kapasitede dengeleme ve depolama kapasitesi olduundan daha sk rnekleme nadiren gerekir. Kesikli prosesler ise kesikli dearj srasnda kompozitlenmelidir. rneklerde yaplacak analizler analizin karakterine ve amacna baldr. rnein, pH anlk rneklerde llmelidir. nk baz durumlarda kompozitleme ile ok asidik veya bazik sular ntralize olarak tasarmda yanl bilgiye neden olabilir. Ksa kal sreli biyolojik artma tesisi tasarm sz konusu olduunda BOI yklerindeki deiimler, 8 saatten daha ksa kompozit rnek almn gerektirebilir. Havalandrmal lagnlerde ise 24 saatlik kompozit yeterli olmaktadr. Azot ve fosfor, gerekli besin elementi ihtiyacn belirlemek amacyla llyorsa, biyolojik sistemin belirli derecede tampon kapasitesi olduundan 24 saatlik kompozitte llmesi yeterlidir. Biyolojik sistem iin toksik dearjlar istisnadr. Baz toksik maddelerin tek dozu biyolojik prosesi bozacandan bu tr maddelerin srekli llmesi gerekir. Toksik maddelerin mevcut olmas durumunda artma tesisinde ayrca dikkate alnmalar gerekir. 3. Atksu debi dengesi izelgesi hazrlanr. Datalar toplanp analizler yapldktan sonra tm nemli atksu kaynaklarnn dikkate alnd su denge diyagram hazrlanr. Bir msr ileme prosesi su denge diyagram ekil 1de verilmitir.

ekil 1. Msr ileme tesisi ak-madde denge diyagram (ztrk ve di, 2004) 4. nemli atk karakterlerindeki istatistiksel deiimler oluturulur. Baz atk karateristiklerindeki deiimler atksu artma tesisi tasarmnda ok nemlidir. Bu tr verilerin eklenik olaslk dalmlarn veriler olaslk erisi olarak oluma gsteren zel grafikler hazrlanmaldr. Bu ekilde hazrlanm bir grafik ekil 2de verilmitir.

ekil 2. Ham atksuda BOI ve AKMnin eklenik olaslk dalm (ztrk ve di, 2004) 6- Numune Alma ve Karakterizasyon Numune alma ve karakterizasyon esas olarak (Alp, 2009), Numune alm noktalarnn seilmesi Numune trlerinin seilmesi o Kompozit numuneler(debi arlkl veya zaman arlkl) o Tekil numuneler Numune alma say ve sklnn belirlenmesi llecek parametre ve lm yntemlerinin belirlenmesi aamalarn kapsayan ayrntl bir almadr. 6

7- Proses ve Kirlenme Profili Bir endstri tesisinde yer alan her bir proses iin su kullanm ve atksu oluumunun zaman ve retim baznda ifade edilmesi proses profili olarak tanmlanr. Proses profilinde, literatrde benzer endstriler iin verilen deerlerle mukayese yaplr. Uyumsuzluklar varsa nedenleri aratrlr. Literatrle karlatrma deney maliyetleri ve sresini ksaltr (Tnay, 1996; Alp, 2009). Kirlenme profili, bir endstri tesisinin atksu miktar ve kirletici zelliklerinin proses ve alt kategori baznda, mevcut ve gelecekteki durum iin ortalamalar cinsinden ifadesidir (Tnay, 1996; Alp, 2009). 8- Atksu debisinin hesaplanmas Endstriyel atksu debilerinin belirlenmesinde esas olan debinin kaynanda belirlenmesidir. Teknoljik imkanlarn artmasyla bir ok debi lm metodu gvenilir olarak kullanlabilmektedir. Endstriyel atksularn debileri belirlenirken endstriyel ilemlerden kaynaklanan, evsel nitelikli ve szma sebebiyle oluan atksularn tm dikkate alnmaktadr (Kestiolu, 2001). Qp= Qevsel+Qendstriyel+Qszma (1)

Burada Qp proje debisini (m3/gn), Qevsel endstride oluan evsel nitelikli atksu debisini (m3/gn) , Qendstriyel endstriyel faaliyetlerden kaynaklanan atksu debisini (m3/gn) ve Qszma atksu kanalna giren giren yer alt suyu debisini (m3/gn) gstermektedir. Endsriden kaynaklan atksu miktar aadaki bantyla hesaplanabilir. Qevsel= qmaxx N (2)

Burada qmax kii bana tketilen maksimum su miktarn (L/kii-gn) ve N ise endstride alan kii saysn gstermektedir. Gnmzde bir ok endstriyel tesisin kanalizasyon sisteminde PVC ve benzeri szdrmaz zellii ok zayf olan borular kullanlmaktadr. Bu sebeple genellikle szma debisi ihmal mertebesindedir. Beton yada betonarme boru kullanlna sistemlerde ise su toplama havzasna ve kanal uzunluuna gre szma debileri hesaplanmaktadr. Su toplama havzasna gre szma debisi aadaki bantyla hesaplanabilir (Kestiolu, 2001). Qszma=qi x A (3)

Burada qi yer alt suyunun yksekliine bal olarak birim zamandaki szma debisi (L/s.ha) (0,06 ila 0,6 L/s.ha arasnda deimektedir) ve A ise kanalizasyon sisteminin atksuyununu toplad endstriyel alan (ha) gstermektedir. Kanal uzunluuna gre szma debisi aadaki bant ile hesaplanabilir. Qszma=qi x L (4)

Burada qi birim kanal uzunluu bana szma debisini (L/s.m) ve L ise kanalizasyon uzunluunu (m) gstermektedir. Proseslerden kaynaklanan atksularnn debisinin belirlenmesinde en etkili yntem direkt olarak debiyi lmektdir. Bu lm 24 saat sresince srekli olabilecei gibi 24 saat sresince kopmozit numune alnmalarnda da debi lmleri yaplabilir. Endstrinin su ihtiyac ile birlikte gnlk, haftalk, aylk ve yllk retim deiileride dikate alnmaldr. Baze ileriye dnk retim projeksiyonlarnn da dikkate alnmas gerekmektedir. Endstrilerin alma saatleri farkllklar gsterebilmektedir. Gnde 8 saat, 16 saat veya 24 saat gibi. Bu sebeple gnlk ve saatlik debiler llmeldir. Endstride atksu debilerinin proses baznda da belirlenmesi gerekebilir. Proses baznda belirlenen debiler toplanarak endstriyel proseslerden kaynaklanan debiler belirlenebilir (Kestiolu, 2001). Fabrikann alma saatlerine gre maksimum, minimum ve ortalama saatlik debiler belirlenir. Izgaralar, terfi merkezleri ve kum tutucular maksimum saatlik debiye gre boyutlandrlmaktadr. Gnmzde kullanlan debi lm metotlarnn bazlar Tablo 1de grlmektedir. Tablo 1. Debi lm metotlar (Kestiolu, 2001; Gnll, 2004) Debi lm metodu lmde kullanlan yntem Venturimetre Akm hzmesi Orifis Borularda debinin llmesi Pitot tp Magnetik ler Rotametre Dolu akan borularda; o Hzmeler ve orifisler o Dey ak utan ak Atmosfere ak borularda debinin llmesi Ksmen dolu akan borularda; o Kaliforniya boru metodu o Ak ak huzmesi Akm llerek debinin llmesi Derinlik llerek debinin llmesi Yzey hz ve derinlik hesaplanarak debinin llmesi Pitot tpleri Savaklar zel savaklar Sulandrma metodu Tanklarda seviye deiim metodu Debi ler cihazlarnn yerletirilmesi

Ak kanallarda debinin llmesi

Deiik metotlar

Bu yntemler haricinde debi deerinin yaklak olarak bulunmasna yardmc olacak yntemlerde bulunmaktadr. Bunlar; Bir hammadde miktarn dikkate alarak debinin hesaplanmas 8

 Endstri kurulu alan dikkate alnarak atksu debisinin belirlenmesi olarak ifade edilmektedir. Bir hammade miktarn dikkate alarak debinin belirlenmesinde en nemli husus birim hammadde miktarna den atksu miktarnn doru olarak bilinmesidir. rnek olarak Byk ba hayvan derisinin ilemesi iin gerekli birim debi 25 m3/ton deri olarak biliniyorsa ilenen deri miktar dikkate alnarak debi hesab yaplabilir. ller bankas endstrileri kurulu alanlarna gre su tketimi ynnden gruba ayrmtr. Her gruptan birim alanda oluacak atksu miktarda belirtilmitir. Bunlar; Byk lekli sanayi kurulular : 1,5 L/s.ha Orta byklkteki sanayi : 1 L/s.ha kurulular Kk lekli sanayi kurulular : 0.5 L/s.ha eklindedir. Eer sanayi kuruluunun alan biliniyorsa debiside yaklak olarak hesaplanabilir. 9- Endstriyel Atksu Ynetimi Endstriyel atksu ynetiminde, Yeni kurulacak endstriler iin temiz teknoloji seimi Tesis ii kontrol Atksularn artlmas(dearj standartlarnn salanmas) yaklamlar yer almaktadr (Alp, 2009). 10- Dearj Standartlar Dearj standartlar, atksularn alc ortamlara dearj iin sahip olmalar gereken zelliklerdir. Bu zellikler kirletici parametreler iin konsantrasyon ve yk baznda tanmlanr. Dorudan alc ortam (gl,deniz,akarsu) yada kanal ebekesine dearj seeneklerine gre belirlenir. Dearj standartlar, alc ortamn belirlenen amalarla kullanmn salamal ve alc ortam kalitesini hedeflenen kalite seviyesine karacak ekilde gelitirmelidir. Kstlamalar dengeli ve ekonomik ve teknolojik olarak uygulanabilir olmaldr. Kontrol mevcut imkanlarla yaplabilmelidir. Dearj standartlar, Alc Ortam kalitesine dayanan standartlar (Su kalitesi modelleri) Teknoloji bazl standartlar (Best Practicable Control Technology-BPT ve Best Available Technology Economically Achievable-BATEA) eklinde snflandrlr (Alp, 2009).

11- Ortak Artma Ortak artma, evsel ve endstriyel atksularn birlikte ortak bir artma sisteminde artlmasdr. Uygulamalar, Organize Sanayi Blgeleri ve yerleim yerleri yaknndaki endstrilerdir. Ortak artma, insan gc ve arazinin daha etkin kullanlmasna, debi deiimlerinin dengelenmesine, byk artma debileri dolays ile daha farkl alternatiflerin seilebilmesine, artmada gerek duyulan besi maddesinin (Ntrient) evsel atksulardan salanmasna ve dearj kontrollerinin daha basit ve etkili yaplabilmesine imkan verir (Alp, 2009). 12- n Artma n artma, birden fazla atksu kaynandan toplanan atksularn birletirilerek tek bir sistemde artlmas durumunda (ortak artma), ortak sistemlere ve evreye zararl olacak bileenlerinin zararsz dzeye indirilmesi ve gerekiyorsa atk yklerinin ortak artma iin uygun dzeye getirilmesi iin artlmasdr. n artma, kanalizasyon sistemini korumal, bakm ve onarm personelini korumal, evreyi korumal ve ortak artma sisteminin almasn korumaldr (Alp, 2009). 13- Trkiyede Yasal Dzenleme Endstriyel atksularn kontrol iin mevcut durumda yasal dzenleme, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (SKKY)dir. Her bir endstri iin ayr ayr altbalklar altnda, dearj kriterleri getirilmitir. 14- Su Tekrar Kullanm ve Kaynakta Atk Kontrol Endstriyel proseslerde, rn kalite kontrol ile tekrar kullanm iin st limit belirlenir. rnein kat endstrisinde kapal sistem su devresinde znm organik maddeler her bir evrimde bir miktar daha artarak birikirler. Bu da kabuk kontrol maliyetini ykseltir, kat makinelerinin kapal kalma srelerini arttrr, baz durumlarda da kat stoklarnda renk bozulmalarna neden olur. Maksimum geri kazanm bu problemler ortaya kmadan nce gerekleir (ztrk ve di, 2004). Tekrar kullanm sz konusu olduunda suyun kullanlaca amaca gre artma seviyeleri de farkl olur. Kat makineleri du sularnda pskrtme ularnda tkanmaya neden olmamak iin tekrar kullanlacak suda katlarn giderilmesi gerekir. Domates ileme tesislerinde domates ykama suyunun saf olmas gerekmez, ancak mikrobiyolojik kirlenmeye yol amamak zere dezenfeksiyon gerekir. Yan rn geri kazanm genellikle su tekrar kullanm ile birlikte olur. Kat retiminde elyaf geri kazanm artlm suyun tekrar kullanmna olanak verir. Kaplama tesislerinde ykama sularnn iyon deitirmeye tabi tutulmas ile tekrar kullanlabilir kromik asit elde edilir. Endstride buna benzer birok durum vardr.

10

Bira retiminde su tasarrufu 3. ykamann kaynatmada ve sonraki ykamann f temizlemede kullanm ve soutma suyunun temizleme amacyla kullanm ile salanr. Toplam atk yk, atk taneciklerin yar kuru vaziyette ayrlmas, mayann fermentrlerden filtrasyon ve kurutma iin uzaklatrlmas ve souk depolama tanklarnda keltinin amur halinde uzaklatrlmas ile azaltlabilir. Birok durumda bu operasyonlar sonucu ticari deeri olan yan rnler elde edilir (ztrk ve di., 2004). Rafinerilerde kullanlm kostik zeltisi yksek konsantrasyonda slfr, merkaptan ve fenolat ierir. Bu atn artma tesisine verilmeksizin bamsz olarak artm, artma tesisi maliyetini nemli lde drerek ticari deeri olan rne dntrlebilir. Bir ok kimyasaln retildii bir organik kimya endstrisinde detayl bir atk yk azaltma almas sonucu kaynakta atk kontrol ile 42,000 m3/gn debi ve 25,300 kgBOI/gn lk BOI yk 31,400 m3/gn ve 16,800 kgBOI/gne indirilmitir (Eckenfelder, 1999). Bu sonuca ulamak iin yaplm almalar Tablo 2de verilmitir. Tablo 2. Atk yk azaltmak iin proses ii deiiklikler (Eckenfelder, 1999) Toplam azalan Deiiklik Aklama atk yk, % Ekipman revizyonu ve ilavesi 25 Eski nite veya rnden dolay nitenin kapatlmas. Bu kapatmalar kirliliin sonucu deildir ancak kirlilikten dolay hzlandrlmtr. k gazlarnn yaklmas srasnda amin kna neden olan syrcnn deitirilmesi Belirli konsantre atksu akmlar 35 3 Belirli proseslerdeki yan akmlar daha ok rn geri kazanma ve atksu akmn konsantre etmek zere toplama ve ilave ileme tabi tutma Tek tek byk apta atk azalmasna neden olmayacak eitli deiiklikler 21

nitenin kapatlmas

10

Syrcnn deitirilmesi Ayrma, toplama ve yakma Ham maddeyi deitirme

Tekrar proses etme

Dier baz projeler

Proses dzenlemeleri ile baz atksu akmlar azaltlabilir veya ortadan kaldrlabilir. Buna en arpc rnek boyama hatlarnda tasarruflu ve sprey ykamal tanklarn kullanmdr. Bu sayede atksu debi ve konsantrasyonunda belirgin bir dme salanr. St endstrisinde szntlar toplayacak ekilde ekipman deiiklikleri atksu kanalna gidecek BOI yknn

11

azalmasna neden olur. Tekstil retiminde hallama maddesinin deitirilmesi artma girecek net kirlilik yknn dmesini salar. Bunlarn dnda eitli endstrilerle ilgili bir ok rnek mevcuttur. Su tekrar kullanm ve yan rn geri kazanm olanaklar ile ilgili olarak atksu artma gereksinimleri gelitirilmeden nce kirlilik profili analizi yaplmaldr. Artma tesisi tasarm kriterleri gelitirilmeden nce baz atklarn ayrlmas dikkate alnmaldr. Baz eski tesislerde bu ekonomik veya mmkn deildir. Baz atklarn birletirilmesinin tehlike arz edecei durumlarda ayrma gerekebilir. rnein kaplama endstrisinde asidik metal banyosu atklarnn siyanrl sularla karmas sonucunda toksik HCN oluur. Endstrilerde, atksu akmnn bir blmnn askda kat yknn byk bir blmn oluturmas gibi durumlarda sadece atksuyun bu blmnde AKM giderimi yaplmas gerekir. Soutma sular gibi kirlenmemi sular ayrlarak alc ortama dorudan dearj edilirler. Atksu tekrar kullanm, yan rn geri kazanm ve atk ayrlmas, atk artm proses tasarm iin temel tekil edecek revize ktle dengesi-ak diyagramnn olumasn salayacaktr. 15- Endstriyel Atksularn evresel Etkileri Endstriyel atksularn su ve evre zerindeki etkileri aada belirtilmektedir (Jern, 2006). Fiziksel etkiler: Bunlar su ierisindeki berrakl ve znm oksijenin dalmasn etkilemektedir. Organik ve inorganik maddelerin oluturduu bulanklk suyun berrakln etkilemektedir. Bulanklk n nfuz etme mesafesini ve dolaysyla fotosentezi azaltr. Su ierisinde yaayan canllarn yiyeceklerine ulamas bulanklk sebebiyle zorlamaktadr. Bulankl oluturan ok kk paracklar balklarn solungalarn tkayabilir ve onlarn lmlerine sebep olabilir. kebilen partikller suda yaayan biti yapraklar zerinde ve su kaynann tabannda birikerek amur tabakalarnn oluturmaktadr. Biriken amur tabakas ierisinde bulunan organik maddeler zamanla ayrarak kt kokular ortaya kmaktadr. Suda kmeyen yani yzen partikller maddeler ise su zerinde kpk (pislik) tabakalarn oluturmaktadr. Bu tabaka k geirgenliini ve znm oksijenin dalmn da olumsuz ynde etkilemektedir. ou standartlarda artlm sularn alc su ortamna dearj edilebilmesi iin TAKM konsantrasyonunun 30-50 mg/Larasnda olmas gerektii belirtilmektedir. TAKM yan sra endstriyel atksularda ya ve gres de bulanabilir. Bu ya ve gresin bir ksm organik olabilirken, ekseriya blm mineral kkenlidir. Mineral yada organik olmasna baklmakszn ya ve gres hava ile su arasnda geileri engelleyen bir bariyer grevi grmektedir. Bylece havadan su ortamna oksijen girii engellenir. Evsel atksularn aksine, endstriyel atksularn scakl ounlukla ortam scaklnda daha yksek olabilmektedir. Alc su ortamnda scakl ykselmesi oksijenin znrln azaltmaktadr. Alc ortamdaki suda ani scaklk art scakla duyarl su canllarnn lmne sebep olmaktadr. Is art her canl organizmada farkl etkiler yapmaktadr. Baz canl trlerinin daha hz remelerine sebep olabilir. Bu bymenin de snrl olmas gerekmektedir. Aksi halde snrl canl tr suda baskn halde bulunur.

12

Oksidasyon ve nihai znm oksijen: Su ortam atmosferden ve su canllarnn fotosentetik aktiviteleri sonucu oluan oksijen kaynaklarna sahiptir. Bu ortamn belirli bir oksijen transfer kapasitesi bulunmaktadr. Algler su ortamnda oksijen oluturmada nemli rol almaktadrlar. Organik ve inorganik maddelerin biyolojik (BO) yada kimyasal (KO) oksidasyonlarnda oksijen kullanmalar neticesinde su ortamndaki znm oksijen (DO) konsantrasyonunda azalmalar olmaktadr. znm oksijen konsantrasyonun ar azalmas septik artlar oluturmaktadr. Bu artlarda oluan anaerobik ve fakltatif mikroorganizmalar kt kokular ortaya karmaktadr. Oksijenin azalmas aerobik canllarn lmesine sebep olmaktadr. Balk gibi yksek oksijen ihtiyac gsteren canllar DO konsantrasyonunun 3-4 mg/Lye dmesiyle lmektedir. Balklarda olduu gibi, su ortamnda DO sfr olmadan da canl yaamlar etkilenmektedir. Su ortamnda inhibitr maddelerin bulunmas su ortamnda canl yaamn etkilemektedir. 10 0C scakln artmasyla canl organizmalarnn metabolik faaliyetleri yaklak iki kat artmaktadr. Metabolik faaliyetlerin artmas su ortamnda daha fazla oksijen ihtiyac gerektirmektedir. DOnun su canl yaam zerinde nemli etkisi olmas sebebiyle, endstriyel atksular dearjlarnda BOI5 parametresinin belirlenmesi nem arz etmektedir. Baz standartlarda atksu dearjlarnda msaade edilecek BOI5 deerleri 20 ila 50 mg/Larasnda deimektedir. nhibisyon/zehirlenme ve kalclk: Bu etkiler organik yada inorganik maddelerden kaynaklanmaktadr. Etkiler akut veya kronik olabilir. Tarm ilalar ve ar metaller zehirleyici maddelere rnek olarak gsterilebilir. Baz endstriyel atksular inhibitr yada toksik maddeleri iermektedir. Bir ekosistemde bu maddelerin bulunmas ortamda sadece dayankl trlerin kalmasna sebep olmaktadr. Duyarl dk trler yok olacaktr. Biyolojik sistemler zerinde etkisi olan byle maddelerin bilinmesi yalnz evrenin korunmas asndan deil ayn zamanda bu atksularn biyolojik sistemlerle artlabilirlii asndan da nemlidir. Bu kirleticilerin artma sonras ok kk konsantrasyonlarda bulunmalar bile alc su aortamlar zerinde olumsuz etkiler oluturmas yeterlidir. rnein ime suyu kayna olarak kullanlan bir su ortamna dearj edilen dk konsantrasyonda bulunan fenol su artm sonunda ilave edilen klor ile reaksiyona girerek klorofenol oluturmaktadr. Kloro-fenol ime sularnda istenmeyen tat ve konunun olumasna sebep olmaktadr. nhibitr yada toksik olabilen organik maddeler ayn zamanda biyolojik olarak bozunmaya karda direnlidirler. Bu tr kirleticiler organizmalar ierisinde birikmektedir. Belirli konsantrasyona ulanca organizmalar zehirlemekte yada besin zinciri vastasyla canllara gemektedir. trfikasyon: Azot ve fosfor bileiklerinin su ortamna dearjlar ile canl aktivitelerinde art olmasna sebep olmaktadr. Canllarn aktivitelerinde meydana gelen art ar bymelerine sebep olabilir. Bitkiler ve algler bu canllardandr. Bu ar byme ve artlar su ortamnda bulanklk oluturmakta, DO tkenmesine yol amakta ve toksik etki yapabilmektedir. Kirlenmemi su ortamnda alg bymesi yada art snrldr. nk su ortam nutrient bakmndan zengin olmadndan byme snrl olabilmektedir. Azot, fosfor, karbon gibi makro nutrientler ile kobalt, mangenzyum, kalsiyum, potasyum, mangan, bakr ve demir gibi mikro nutrientlerin su ortamnda bulunmas halinde, trofikasyon oluumu iin yeterli besi maddesi bulunmaktadr. Mikro ntrientler genelde su ortamnda mevcuttur. Bu durumda azot ve fosfor gibi makro ntrient eksiklii sz konusudur. Bu makro ntrientlerin mevcudiyetiyle ortamda trofikasyon olabilir. Baz endstriyel atksular azot ve forfor ierebilir. Endstriyel atksular artlrken fosforun yada azotun ar giderimi trofiksyonun nlemesi iin gerekmektedir. trofiksayon iin gerekli artlar ve besi maddelerinin mevcut olmas halinde alg patlamalar olabilir. Estetik sorunlar olumas yan sra alg patlamas balk trleri ve retimini azaltmaktadr. Genelde endstriyel atksular azot ve fosfor bakmndan fakirdir. Bu

13

atksularn biyolojik artlabilirlii iin dardan da azaot ve fosfor ilave edilmektedir. Biyolojik artma iin C/N/P orannn 100/5/1 olmas ile minimum artlar salanmaktadr. Patojenik (Hastalk yapc) etkiler: Patojenler hastalk yapc organizmalardr. Bu organizmalarn insan yada hayvanla temas neticesinde enfeksiyon olumaktadr. Patojenler bakteriler, virsler, protozoalar ve helmintleri iermektedir. Evsel ve tbbi atksularda fazla sayda patojen mikroorganizma bulunurken, endstriyel atksularda genelde patojen mikroorganizma bulunmaz. Fakat tarm sanayiden kaynaklanan atksularda patojen mikroorganizmalar bulunabilir. Patojenleri ihtiva eden atksular alc ortamlara dearj edildiinde su kaynada kirletilmi olunur ve su temini iin yaplan artmada dezenfeksiyon yaplmas nem kazanmaktadr. Cryptosporidum ve Giardia protoza grubu organizmalardr. Bunlar zamanla dezenfeksiyona kar diren kazanabilmektedir. Bunlarn suda bulunmas mide barsak hastalna, isale, karn arsna, mide bulantsna ve istifra etmeye sebep olabilir. Yukarda atksularn evresel etkileri belirtilmitir. Bu bilgilere gre endstriyel atksularda aada belirtilen parametrelerin analiz edilmesi gerekmektedir (Jern, 2006). Askda kat madde (AKM) Scaklk Ya ve gres Biyolojik oksijen ihtiyac (BO) Kimyasal oksijen ihtiyac (KO) pH Spesifik metaller ve/veya spesifik organik bileikler Azot ve/veya fosfor ndikatr mikroorganizmalar (rnek E. Koli) veya spesifik mikro-organizmalar 16- Endstriyel Atksu Karakterizasyonu Atksu artma tesisi dizaynrlar ve operatrleri iin atksu karakterizasyonu hakknda bilgi sahibi olmak olduka nemlidir. Bu bilgi uygun tesis tasarm, inaat ve iletimini salayacaktr. Bir atksu karakterizasyonunda dikkat edilmesi gereken zellikler aada belirtilmitir (Jern, 2006). Biyolojik olarak paralanabilirlik Kirletici konsantrasyonlar Atksuyun hacmi Atksudaki deiimler letimde sorun yaratabilecek zel karakteristikler Daha nce kurulmu ve iletilen tesislerin var olmas, belirli zelliklerin neden var yada yok olduunun ve deiimlerin neden olutuunun belirlenmesine yardmc olacaktr. Bu inceleme dizaynrlarn tesis kurulduunda ne tr zorluklar veya sorunlar oluacan tahmin etmesine yardmc olacaktr. Biyolojik olarak paralanabilirlik: Biyolojik olarak paralanabilen organik madde miktarnn yeterli olmas ve biyolojik artmaya inhibisyon etkisi yapacak maddelerin bulunmamas halinde yksek giderim verimi ile alan bir biyolojik artma tesisi iletmek mmkndr.

14

Atksuda bulunan organik maddeler biyolojik oksijen ihtiyac (BO) ve kimyasal oksijen ihtiyac (KO) ile ifade edilmektedir. BOde oksijen organik maddelerin paralanmas iin mikroorganizmalar tarafndan kullanlmaktadr. KOde ise oksijen tm organik maddelerin kimyasal olarak oksitlenmesi iin gerekmektedir. KO ve BO arasndaki fark biyolojik olarak ayramayan ve/veya zor ayran maddeleri ve KO:BO oran atksuyun biyolojik olarak artlp artlamayacan gstermektedir. Endstriyel veya evsel atksularda her zaman KO deeri BO deerinden byktr. Yani KO:BO>1dir. KO:BO5 < 3 ise bu atksu biyolojik olarak artlabilir anlamna gelmektedir. Tablo 3de 6 kmes hayvan kesimhane atksu karakterizasyonu grlmektedir. Bu atksularda KO:BO oran 1.3:1-2.5:1 arasnda deimektedir. Bu deerler atksuyun biyolojik olarak artlabileceini gstermektedir. rnek5de KO:BO oran 3.3:1 ila 4:1 arasnda deimektedir. Bu atksuyun sadece kesimhaneden kaynaklanmad ayn zamanda piirme ve dier faaliyet atksularnnda kart anlamna gelmektedir. Bu atksuyun biyolojik olarak artlabilirlii olduka zordur. Tablo 3. Kmes hayvanlar kesimhane atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek -2 rnek -3 rnek -4 rnek -5 rnek -6 Qort, m3/saat 24 9 40 66 18 16 3 Qpik, m /saat 45 15 70 85 20 KO, mg/L 2970 2700 20004000 5200 20002500 2300 1480 1100 15003000 2500 500750 1200 BO5, mg/L KO:BO 2.0:1 2.5:1 1.3:1 2.1:1 3.3:14.0:1 1.9:1 TAKM, mg/L 950 800 1000 1800 1000 1000 UAKM, mg/L 320 300 400 O&G, mg/L 80 100 200 1100 150250 150 pH 6.07.5 6.08.0 6.57.5 6.08.0 6.08.5 6.07.5 Amm-N, mg/L 50 40 120 10190 6070 TKN, mg/L 200 170 200 310 15300 200250 2630 2634 2634 2634 2635 Scaklk, C Tablo 3 tarm sanayinden kaynaklanan bir atksuyu gstermektedir. Tarm sanayinden kaynaklanan atksular Tablo 3de grld zere her zaman biyolojik olarak ayrmaya uygun olmayabilir. Tablo 4de ttn ileme atksular grlmektedir. Tablodan grld zere KO:BO oran 6:1dir. Bu oran atksularn biyolojik olarak yeterli seviyede artlamayacan gstermektedir. Bu atksu olduka renklidir (kahverengi). Bu renk ttn yapraklarndan kaynaklanmaktadr. Bu yksek KO:BO oran bir kimya sektrnden kaynaklanan atksu karakterini gstermektedir. Mesela boya retimi atksularnda KO: 4400 mg/L ve BO: 55 mg/Ldir. KO:BO oran 80:1dir. Bu atksuyun biyolojik olarak artlabilirliinin ok zor olduunu gstermektedir. Tablo 4. Ttn ileme atksuyu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler Deerler 3 Qort, m /gn 150 Vardiya says, 1/gn 1 8 saat- vardiya KO, mg/L 450011800 7604200 BO5, mg/L AKM, mg/L 140600 Ya& Gres, mg/L 1040 pH 4.05.5

15

Kirletici konsantrasyonlar: Bazen endstriyel atksularn sahip olduu organik madde miktar evsel atksulardan daha yksektir. Organik gc fazla olan sanayiler genellikle tarm sanayidir. Tablo 5da niasta retimi, eker retimi ve Hindistan cevizi kremas retimi atksularnn karakterizasyonu grlmektedir. Bu atksularn nce anaerobik artm yaplmas daha iyi olabilir. Bylece aerobik sisteme gelecek olan organik g azaltlabilir. Anaerobik artma ile enerji elde edilirken azaltlan organik g (organik madde) sayesinde aerobik sistemde de daha az enerji harcanabilir. Biyolojik artmada znm ve koloidal organik maddelerin giderimi gereklemektedir. nk partikler organik maddeler biyolojik artma ncesinde olan fiziko-kimyasal nitelerde giderilmektedir. Tablo 5da grlen niasta retiminde TAKM miktar 23000 mg/Ldir. Fiziko kimyasal niteler sonrasnda bu deer decek ve 41000 mg/L olan KO deeri de azalan TAKM miktarna bal olarak azalacaktr. Hindistan cevizi kremas retiminde TAKM miktar 2900 mg/L olduu iin ileri dzeyde bir fiziko kimyasal proses uygulamas yapmaya gerek duyulmamaktadr. Bu durumda Hindistan cevizi kremas retim atksuyunda biyolojik nite giriindeki KO deeri pek fazla deiiklik olmayabilir (Jern, 2006). Tablo 5. Niasta retimi, eker retimi ve Hindistan cevizi kresmas retimi atksularnn karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/Endstri Niasta retimi eker retimi Hindistan cevizi kremas Qort, m3/gn 3.6 8 saat 120 - 20 saat 112 24 saat BO5, mg/L 2700 25000 8900 KO, mg/L 41000 50000 12900 pH 67 45 TAKM, mg/L 23000 2900 Zn, mg/L 25 Ya& Gres, mg/L 15 1560 0.2 S1, mg/L Cr(toplam), mg/L 0.2 B, mg/L 2 Fenol, mg/L 2 Scaklk, C 2528 TM, mg/L 100 000 Tablo 6de iki imalathanesi atksular grlmektedir. Farkl hammaddelerin kullanlmas ile iki retimi yaplabilir. Burada da 4 farkl hammadde kullanlarak retim gerekletirilmitir. Bu hammaddeler atksu karakterizasyonunu da etkilemektedir. Bu atksularda da kirletici parametreler kullanlan hammaddeye bal olarak deiim gstermektedir. Organik gcn ok deiken olmas seyreltmeden ve kullanlan hammadde zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Organik gc en yksek olan rnek-2dir. Bu rnekte iki imalatnda hammadde olarak melas kullanlmaktadr (Jern, 2006). Atksuyun hacmi: Genelde endstriyel atksu hacminin evsel atksulardan daha dk olduu dnlmektedir. Endstriyel atksu miktarlar fabrikadan fabrikaya kullanlan proses trne gre farkllklar gstermektedir. Tablo 5da 3.6 m3/gn debisi olan niasta retimi ve 120 m3/gn debisi olan eker retimi mevcuttur. Bu deerlerden ok daha yksek atksu oluturan kat endstrisi Tablo 7de ve bira endstrisi Tablo 8da grlmektedir. Tablo 7de grlen rnek-1de retilen atksu miktar yaklak 160000 kii edeeri ve ayn rnekteki BO miktar ise 1.7 milyon kii edeerine sahiptir (Jern, 2006).

16

Tablo 6. ki imalathanesi atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek-2 rnek-3 rnek-4 rnek-5 3 42 8 saat 60 8saat 1000 24 saat 60 8 saat 1225 20 saat Atksu debisi, m /gn 4000 59000120000 3200 4100 1000 BO5, mg/L 6000 100000150000 5350 9600 3000 KO, mg/L 3500 10002000 900 180 TAKM, mg/L 35 3.54.0 47 6.27.2 pH 1200 1.5 NH4-N, mg/L TKN, mg/L TP, mg/L 9000 4800 TM, mg/L 95 35 Scaklk, C dar melas pirin pirin Kark hububat Hammadde Tablo 7 ve Tablo 8 mukayese edildiinde bira endstrisinde oluan atksu miktarnn kat sektrne gre daha dk olduu grlmektedir. Bira endstrisinde atksu oluumu daha ok geri dml ielerin ykanmasndan kaynaklanmaktadr. Tablo 9da grlen alkolsz iecek endsrisi atksular bira endstrisi atksular ile benzerlikler gstermektedir. Bu sanayide de atksu oluumu geri dnml ielerin ykanmasna bal olarak deikenlik gstermektedir. Tablo 8 ve 9da grlen organik maddeler ielere yaptrlan katlardan, ielere yapm olan organiklerden ve ielerde kalan ieceklerden kaynaklanmaktadr. retimde rn deiimi yada hammadde deiimi bu atksularnn karakterizasyonunda deimesine sebep olmaktadr. Tablo 10de farkl retimlerden kaynaklanan atksu miktarlar grlmektedir. Bu tabloda grld zere ayn tr rnler ilem grmesine ramen farkl atksu miktarlar olumaktadrlar (Jern, 2006). Tablo 7. Kat endstrisi atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek-2 rnek-3 rnek-4 3 Qort, m /gn 27240 -24 saat 11000 - 24 saat 11000 - 24 saat 4 8 saat Qmak, m3/gn 36320 - 24 saat 15000 - 24 saat 13800 24 saat 2540 1950 1550 850 BO5, mg/L KO, mg/L 5080 3500 2770 6660 TAKM, mg/L 1600 500 200 490 pH 59 79 79 8.1 Ya& Gres, mg/L 20 10 40 TN, mg/L TP, mg/L TDS, mg/L 1000 800 Scaklk, C 5080 4555 4060 Fenol, mg/L 13 Cu, mg/L 8 Mn, mg/L 2 Pb, mg/L 4 Fe, mg/L 5 5 geri kazanlm geri kazanlm rn Gazete kad karton kat kat

17

Tablo 8. Bira endstrisi atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek-2 rnek-3 3 Qort, m /gn 2500 24 saat 800 - 24 saat 700 - 24 saat Qmak, m3/gn 4320 - 24 saat 1600 24 saat BO5, mg/L 8001600 6001500 1650 KO, mg/L 12502550 17003600 2800 TKN, mg/L 2535 PO4-P, mg/L 2030 TAKM, mg/L 150500 270 400 pH 412 6.57.5 Scaklk, C 1840 35 Tablo 9. Alkolsz iecek endstrisi atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek-2 rnek-3 rnek-4 3 Qort, m /gn 1680 24 saat 2500 20 saat 400 8 saat 720 20 saat BO5, mg/L 600 1500 15002000 1000 KO, mg/L 1440 3000 25003000 TAKM, mg/L 45 100300 150 TN, mg/L 3 Ya&Gres, mg/L 80 1015 5060 30 pH 5.510.5 311 25 Deterjan, mg/L 35 Fe, mg/L 16 Scaklk, C 35 35 35 35 Tablo 10. Farkl endstriler iin atksu oluum oranlar (Jern, 2006) Endstri Birim atksu retimi lave bilgi
Alkolsz iecekler Balk ileme Sebze ve meyve ileme Konserve st Pastrize st Yourt Endstriyel mutfak Kmes hayvanlar kesimhanesi Kat fabrikas arap retimi Endstriyel alkol eker retimi Domuz kesimhanesi Hurma ya retimi Hurma ya rafinesi Hurma ya rafinesi 32.4 m3/1000 ie 515 m /1000 kg rn 0.92.0 m3/1000 kg ilenmi malzeme 2.8 m3/1000 kg rn 1.8 m3/1000 L rn 5 m3/1000 kg rn 9.612.8 m3/1000 n yemek 8.920.6 m3/1000 adet tavuk 1230 m3/1000 kg rn 2.3 m3/1000 kg rn 0.1 m3/1000 kg rn 1.53.0 m3/1000 kg eker kam 0.6 m3/1 adet domuz 23m3 1000 kg1 oil extracted 0.2 m3/1000 kg rafine edilen ya 1.2 m3/1000 kg rafine edilen ya
3

Geri verilebilen ieler Dondurulmu ve pimi balk rnlerini iermektedir. Ananas gibi meyveleri de iermektedir. ekerli konsantre st Genellikle kat kutularda paketlenir. Uak mutfaklarn da iermektedir. ounlukla tavuk. Byk bileeni geri dntrlm katlardr. Hububat esasl Melas tabanl eker kam Fiziksel rafine Kimyasal rafine

18

Atksuda karakterizasyonlarndaki deiimler: Ayn fabrika ierisindeki proseslerden farkl zelliklerde atksu retilebileceini atksu karakteristikleri gstermektedir. Dearj edilen atksu hacmindeki her parametre ilgili proses veya fabrikadaki zelliklerin bir yansmasdr. Farkl yerlerde ilenen farkl hammaddeler atksu karakterindeki kirleticilerin farkl olmasnn bir sebebi olabilir. Ayn miktarda hammadde ilense bile uygulamalardaki farkllklar sebebiylede bu deiimler meydana gelebilir. zellikli tesislerin dizaynrlarnn ve operatrlerinin hangi proseslerde nasl bir deiim olacan nceden bilmeleri nem arz etmektedir. Tablo 5da niasta retiminden 8 saate 3.6 m3/gnlk bir debi oluurken Hindistan cevizi kremas retiminde 24 saate 112 m3/gnlk bir atksu olumaktadr. Niasta retiminde kesikli bir atksu artma sistemi tasarlanmas gerekirken krema retiminde ise srekli bir alan bir artma tesisinin dizayn edilmesi gerekmektedir. Tablo 3 rnek-1de ortalama debi 24 m3/saat iken gn iinde pik debinin 45 m3/saat olabilecei grlmektedir. Bu deer ortalama debinin 1.88 katdr. Byle bir artma tesisi tasarlanrken mutlaka dengeleme tank dnlmelidir. Endstriyel mutfaklarda hammaddelerin hazrlanmas, piirilmesi ve servis edilmesi ilemlerini iermektedir. Tablo 11de 3 endstriyel mutfaka ait atksu karakterizasyonlar grlmektedir. Bu tesislerde pik debinin grlmesi gnde bir saatten az veya birka saat olabilir. Yemeklerin hazrlanmas ve gelen servis kaplarnn ykanmas bu pik debilerin grlecei saatlerdir. Bu pik debi sreleri mevsimsel yiyecek hammaddelerindeki deiim sebebiyle mevsimsel olarak farkllk gsterebilir. Tablo 12de yl iinde 3 farkl sezonda retilen hammaddeler ve bunlarn ilenmesinden kaynaklanan atksularn karakterizasyonu grlmektedir. Tablo 12e gre hem atksu debileri hemde atksu kirletici miktarlarnda farkllklar grlmektedir. rnein periyot-1de oluan atksu hacminin ve BO5 konsantrasyonunun periyot-2ye oran 1.57 ve 5-5.29dur. Sadece sebze ileyen bir tesis olarak dnlse bile oluan atksularn zellikleri rnden rne farkllk gstermektedir. Tablo 13de deniz rnlerini ileyen tesislerin atksu karakterizasyonlar grlmektedir. rnek-1ve 2 bir liman veya deniz kenarnda gerekletirilebilir. rnek-2de retimin dk olduu sezonlarda oluan atksu miktar retimin yksek olduu sezonlarn te biri kadarken rnek-1de bu oran 0.75dir. Balklar tutulmakta, temizlenmekte ve gnlk olarak dondurulmaktadr. Benzer ilemler her iki rnek iinde gerekletirilmektedir. Fakat bu iki tesis arasnda atksu oluumu asndan byk farkllklar bulunmaktadr. rnek-2de rnek1den farkl olarak karides ilemektedir. rnek-2de oluan atksuyun kirlilik miktar da rnek-1e gre daha yksektir. rnek-3 ve 4 balk rnlerinin konserve yaplmas ilemidir. rnek-1 ve 2 arasndaki fark rnek-3 ve rnek-4 arasnda grlmektedir. rnek-2 ve rnek4de karides ilenmesi gerekletirilmektedir. Bu rneklerden karides ilenmesinin hem atksuyun debisine hemde kirletici konsantrasyonlarnn artmasna sebep olduu anlalmaktadr (Jern, 2006). Tablo 11. Endstriyel mutfak atksularnn karaktreizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek-2 rnek-3
Qpik, m3/saat Qort, m3/gn BO5, mg/L KO, mg/L TAKM, mg/L Ya&Gres, mg/L pH Gda rn 13 128 16 saat 600800 200600 100400 havayolu 21 40 6 saat 600 1400 400 6.58.5 kantin 36 520 - 24 saat 300690 7701550 220580 50190 6.28.9 fastfood

19

Tablo 12. Sebze ileme tesisinden kaynaklanan atksularn mevsimsel deiimi (Jern, 2006) Parametreler/Periyot Periyot -1 Periyot -2 Periyot -3 3 Qort, m /gn 550 24 saat 350 24 saat 400 24 saat BO5, mg/L 8501800 170340 480820 TSS, mg/L 270350 80170 200890 TN, mg/L 90170 220 50190 TP, mg/L 1020 12 2030 Hammadde nohut fasulye patates Tablo 13. Deniz rnleri ileme tesisleri atksu karakterizasyonlar (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek -2 rnek -3 rnek -4 3 Yksek sezon Qort, m /gn 200 1200 135 580 Dk sezon Qort, m3/gn 150 400 135 580 BO5, mg/L 750 3000 400 4900 KO, mg/L 1440 4200 2000 TAKM, mg/L 350 1500 1000 1130 pH 6.67.1 68 6 TM, mg/L 10000 TN, mg/L 25 90 405 TP, mg/L 5 95 Ya&Gres, mg/L 50 Scaklk, C 1825 1440 Hammaddeler balk balk, karides orkinos balk, karides, orkinos Proses ilemi dondurma dondurma konserve konserve letimde sorun yaratabilecek zel karakteristikler: Endstriyel atksular baz zel karakteristiklere sahip olabilirler. Bu karakteristik oluabilecek atksu hakknda bilgi toplanrken elde edilemeyebilinir. Belki bu karakteristik atksu artma tesisi nitelerinin performanslarn drebilir veya ekipmanlarda hasar oluturabilir. Tablo 14de st rnleri atksu karakterizasyonu grlmektedir. Bu karakterizasyonlarda KO:BO oranlar <3 olduundan bu atksularn kolayca biyolojik olarak artlabilecei dnlebilir. Atksu artma tesisi tasarlanrken ya&gres ve BO parametreleri zerinde odaklanlabilir. Ya giderimi iin znm hava ile yzdrme veya ya tutular kullanlabilir. Tutulan yalar zamanla kt kokularn yaylmasna sebep olabilir. Bu durumda ya tutucu ekipmanlarn sklkla temizlenmesi gerekebilir. Burada TAKM parametresi de dikkate alnmaldr. rnek-3 hari dier rneklerde TAKM parametresi de yksektir. TAKM ok farkl materyallerden oluabilir. TAKMler mandralardan da kaynaklanabilir. Bunlar pompalarda ve vanalarda sorunlar oluturabilir. Tablo 15da kiisel bakm ve ecza rnleri atksu karakterizasyonu grlmektedir. rnek-3 ve 4 deterjanla ilgili bir rn iermemektedir. Oysaki bu atksular artlrken deterjanl sular gibi kpk oluumu sz konusu olmaktadr. Kpn yan sra, bu atksular ok sayda zel bileene sahiptirler. Bu bileenlerin bazlar zamanla deiime urayabilir (Jern, 2006). zel bileimler ieren endstriyel atksularn karakterizasyonu incelenirken biyolojik artmaya etkisi olabilecek zel kirleticilerin tanmlanmas mmkn olabilir. rnein yiyeceklerde lezzet artc olarak kullanlan monosodyum gulamat imalatndan kaynaklanan atksularda BO5 konsantrasyonu 24000-32200 mg/L ve KO:BO oran ise 2.5:1dir. lk bakta bu atksuyun biyolojik olarak ayrabilecei dnlebilir. Oysaki amonyun azotu

20

konsantrasyonu 3200-5000 mg/L ve slfat konsantrasyonu ise 25000-40000 mg/Ldir. Bunlar anaerobik biyolojik artmay inhibe ederler. Bylece bu atksuyun anaerobik biyolojik artlabilirlii olduka zordur. Serum kavuuklar retim atksularnda azot konsantrasyonu 210 mg/L, slfat konsantrasyonu 4500 mg/L ve inko konsantrasyonu da 250 mg/Ldir. Bu atksuyunda biyolojik olarak artlabilirlii olduka zordur. Hem yksek slfat konsantrasyunu iermektedir ve hemde biyolojik sistemleri inhibe edecek dzeyde ar metal iermektedir. Tablo 14. St rn atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek -2 rnek -3 rnek -4 3 Qort, m /gn 750 24 saat 120 24 saat 800 16 saat 120 24 saat Qpik, m3/saat 75 40 70 BO5, mg/L 1800 3400 480 3000 KO, mg/L 3600 4300 920 TAKM, mg/L 1000 2000 120 1500 Ya&Gres, mg/L 150 1800 250 2500 pH 312 6.07.5 68 411 TN, mg/L 310 85 260 TP, mg L1 1 Scaklk, C 2640 2632 3040 st bazl aparatif rn dondurma konsantre st dondurma ve yourt ve dondurma Tablo 15. Kiisel bakm ve eczaclk rnleri atksu karakterizasyonu (Jern, 2006) Parametreler/rnekler rnek-1 rnek -2 rnek -3 rnek -4 rnek -5 3 180 8 saat 40 10 saat 250 24 saat 1000 24 saat 130 - 8 saat Qort, m /saat 3 40 Qpik, m /saat 20003000 500800 1001020 4000 820012400 BO5, mg/L 65008500 20003400 1501820 8500 1340018500 KO, mg/L 3040 300 1500 600 TAKM, mg/L 100150 400 500 40006300 Ya&Gres, mg/L 46 6.07.3 67 pH 100125 1530 130 TN, mg/L 03 30 TP, mg/L 100150 Slfat, mg/L 20 Sulphide, mg/L 3035 Scaklk, C rn
ksrk ampuan da Antibiyotik ve Beslenmeye pastilleri ve ieren kiisel vitaminleri de ieren ynelik ecza ampuan bakm ecza rnleri rnleri sabunlar

17- Endstriyel Atksu Artma Yntemleri Endstriyel atksularn artlabilmesi iin pek ok artma alternatiflerinin oluturulmas mmkndr. Bu artma alternatifleri oluturulurken dearj edilecek yerin gerektirdii standartlar, kullanlacak niteleri verimleri, proseslerin ilk yatrm, iletme ve bakm maliyetleri ve proseslerden oluacak olan amur miktarlar ve zellikleri dikkate alnmaldr. Tablo 16da eitli kirleticilerin giderimleri iin kullanlabilecek alternatif prosesler bulunmaktadr (Erolu, 1999; Gnll, 2004).

21

Tablo 16. eitli kirleticilerin giderilmesi iin uygulanabilecek prosesler Kiletici Giderimi gerekleirecek prosesler ktrme Izgaradan Geirme veya tme Szme Askdaki Kat Maddeler Yzdrme Kimyevi Madde lavesiyle Yumaklatrma-ktrme Arazide Artma Aktif amur Sistemleri Damlatmal Filtreler Biyodiskler Stabilizasyon Havuzlar Havalandrmal Havuzlar Anaerobik Tasfiye Usulleri Arazide Tasfiye Klorlama Ozon le Dezenfeksiyon Arazide Tasfiye Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon Yksek pH'da Havalandrma yon Deitirme Krlma Noktas Klorlamas Olgunlatrma Havuzlar Arazi Tasfiyesi Metal Tuzlar lavesiyle ktrme Kire lavesi le ktrme Biyokimyasal Fosfor Giderme Arazi Tasfiyesi Karbonla Adsorpsiyon Ozon ile Oksidasyon Arazide Tasfiye yon Deitirme Ters Ozmoz Elektrodializ Kimyasal ktrme yon Deitirme Arazi Tasfiyesi Yzdrme Emlsiyon krma Yakma 22

Ayrabilir Organik Maddeler

Hastalk Yapc (patojen) Mikroorganizmalar

Azot

Fosfor

Kalc (refrakter) Organikler

znm norganik Katlar

Ar Metaller

Ya ve Gres

Fenol Siyanr Krom (IV) pH, alkaliler ve asitler Isl kirlenme

Kimysal oksidasyon Yakma Kimyasal oksidasyon Kimyasal indirgeme/ktrme yon deitirme Ntralizasyon Soutucular Lagn

Atksulara uygulanan 5 temel artma kademesi bulunmaktadr. Bunlar (1) n artma (2) birincil artma, (3) ikincil artma, (4) ncl yada ileri artma ve (5) amur artma kademeleridir. Bu kademelerin ierdii prosesler ve giderilen kirleticiler Tablo 17de grlmektedir (Erolu, 1999; Gnll, 2004). Tablo 17. Artma kademeleri ve kirletici giderimleri (Erolu, 1999; Gnll, 2004).
Artma kademesi Giderimi gerekleirecek prosesler Izgara Elek tme Dengeleme Kum tutma Ya tutucu ktrme Flotasyon Giderilen kirleticiler Kaba kirletici maddeler Kediliinden kelbilen inorganik maddeler Ya kirletici

n artma

Birincil Artma (Fiziksel) Birincil Artma (Kimyasal)

Ntralizasyon Phtlatrma Yumaklatrma Aktif amur Damlatmal filtreler Stabilizasyon havuzu Anaerobik artma

kincil artma

ncl (ileri) artma

Membran prosesler Adsorpsiyon yon deitirme Kum filtrasyonu Nitrifikasyon Denitrifikasyon

amur artma

amur younlatrclar amur rtcler amur suyunu alma

Kendiliinde kebilen organik maddeler Ya ve gres pH ayarlanmas Besi elementleri Metaller Askda kat maddeler znm organikler yonlar Makromolekller Besi elementleri Renk Koku Koloidal maddeler Seilmi organik veya inorganikler yonlar Koloidal NH3 NO3 Besi elementleri Metaller

23

ekil 3de eitli karakterde atksular artabilecek kapasiteye sahip entegre bir sistemin ematik diyagramn gstermektedir. ekilde merkezde klasik birincil ve ikincil artma prosesleri bulunmaktadr. ncl artm ve baz atksular artan zel artma sistemleri de emada yer almaktadr. Toksik olmayan atklar birincil ve ikincil artma sistemlerinde artabilmekte, dier atksular ise ancak n artmdan geirildikten sonra bu sistemlere verilmektedir. Birincil artmda atksu biyolojik artma uygun zellie getirilir. Byk kat paracklar tutulur ve kum ayrlr. Dengeleme, atksuyun debi ve konsantrasyonundaki zamana bal deiimleri dengeler. Gerektiinde dengeleme tankndan sonra atksuyun pH ntralize edilir. Ya, gres ve askda katlar, yzdrme, ktrme ve filtrasyon ile giderilir. kincil artma, BO olarak 50-1000 mg/Laralndaki znm organik bileiklerin biyolojik paralanmasdr. Bu ilem aerobik proses olup genellikle ak ve havalandrlan havuz veya lagnlerde yaplr. Baz durumlarda (kuvvetli organik atksularda) atksu anaerobik reaktrlerde n artmdan geirilebilir. Biyolojik artmadan sonra mikroorganizma ve dier askda katdan oluan amur ktrlr. Bu amurun bir ksm prosese geri dndrlr, fazla amur ise sistemden uzaklatrlr. Birok artma sistemi, birincil ve ikincil artmay iermekte olup ayn zamanda mikroorganizma iin toksik olan maddeleri de giderebilmektedir. Ancak gnmzde alc ortam canllar zerinde toksik etkisi olan ncelikli kirletici ve kalntlar artabilmek nem kazandndan bunun iin ya yeni sistemler tasarlanmal veya eski kurulu sistemlere uygun yeni niteler eklenerek mevcut sistemin kapasitesi arttrlmaldr. ncl artma prosesleri, baz zel bileenlerin giderilmesi iin biyolojik artmadan sonra sisteme eklenir. rnein filtrasyon, askda ve kolloidal katlarn gideriminde; granler aktif karbon organiklerin adsorpsiyonunda; kimyasal oksidasyon da gene organiklerin gideriminde kullanlrlar. ncl artma sistemleri byk hacimlerdeki atksular artmak durumunda olduklarndan dolay olduka pahaldrlar. Kirleticiye zel olmadklar iin baz durumlarda verimsiz de olabilmektedirler. rnein; diklorofenol, ozonlama veya granle aktif karbon ile giderilebilir, ancak bu prosesler ayn zamanda dier birok organikleri de giderecektir (ztrk ve di., 2004). Biyolojik artm engelleyen ar metal, pestisit gibi maddeler bakmndan zengin atksular iin kaynakta artm gerekmektedir. Biyolojik olarak paralanmayan zel maddeleri ieren daha dk hacimli atksular artmak seyrelmi ancak byk hacimli atksular artmaktan hem daha kolay, hem de daha ekonomiktir. Kaynakta artm iin kullanlan prosesler ktrme, aktif karbon adsorpsiyonu, kimyasal oksidasyon, hava veya buharl syrma, iyon deitirme, ters osmoz, elektro diyaliz ve slak hava oksidasyonudur. Mevcut artma sistemlerinin kapasitelerini arttrmak ve verimlerini ykseltmek iin proseste baz deiikliklerin yaplmas, pratikte sk uygulanan bir durumdur. Bunun bir rnei mikroorganizmalarn paralayamayaca organikleri adsorbe etmek iin biyolojik artma sistemine toz aktif karbon ilave edilmesidir. Dier bir rnek ise, biyolojik artmadan sonra atksudaki fosfor ve kalnt askda katlarn koaglasyonla giderimidir.

24

ekil 3. Endstriyel atksu artm iin alternatif teknolojiler (ztrk ve di., 2004)

25

Atksu artma proseslerinin veya proses kombinasyonlarnn seimi aadaki kriterlere baldr (ztrk ve di., 2004); Atksu karakteri: Bu, kirleticinin askda, koloidal veya znm, biyolojik paralanabilen gibi hangi formda olduunu ve toksisitesini kapsamaldr. k suyu kalitesi: k suyunun zehirlilik (bioassay) deney sonular gibi ileriye ynelik istenebilecek dearj kstlamalarna da planlamada yer verilmelidir. Herhangi atksu artma problemi iin mevcut yer ve maliyet: stenen artma verimine ou zaman bir veya daha fazla artm kombinasyonu ile ulalabilir. Ancak bu seeneklerden yalnzca bir tanesi en ekonomiktir. Bu nedenle proses tasarmna geemeden nce detayl bir fizibilite analizi yaplmaldr.

Birok durumda atksuyun zellikleri saptandktan sonra ya belirlenen tasarm parametreleri kullanlarak ya da laboratuar veya pilot lekli deneysel almalardan elde edilen sonular kullanlarak proses tasarm kriterleri belirlenir. Buna rnek olarak, bir tekstil fabrikas atksuyunun artma sistemi tasarm iin yaplan laboratuar almalar verilebilir. Kimyasal artmda en uygun kimyasal bulmak ve ulalabilecek optimum verimi saptamak nemlidir. Bu nedenle eitli kimyasallarn denenmesi sonucunda alum ve kirecin birlikte kullanmnda %42 KO giderimine ulalmtr. Benzer deney dier sektrlerin atksular iin de uygulanabilir. kinci bir rnek de yksek konsantrasyonlu alkaloid fabrikas atksuyunun kimyasal artlmasdr. Ancak bu durumda alum toplam organik karbonun (TOK) %10unu giderebilmitir. Bu atksu iin mevcut biyolojik artma sisteminin iletme artlar tekrar belirlenerek iyiletirme yaplm ve 1. ve 2. kademe biyolojik artmada srasyla %98 ve %96 BOI artm verimlerine ulalmtr. Kimyasal artlm tekstil atksuyunun biyolojik artmnda ise laboratuar sonularna gre % 90 KOI artm verimi elde edilmitir. Bu deerleri salayan tasarm kriterleri belirlenerek sistemin tmnn tasarm yaplabilmektedir. Toksik ve toksik olmayan organik ve inorganikleri ieren kompleks kimyasal atksularn artlmas durumunda uygun artma sistemini seebilmek iin daha sk eleme yapmak gerekir (ekil 4). Burada not edilmesi gereken nemli bir konu, biyolojik artmadan nce ar metallerin giderilmesi gerektiidir. Ar metaller biyolojik proses iin toksik olabilir ve amurda birikebilir. Bu durum amur uzaklatrmada da problemlere yol aabilir. Kimyasal atklarn artm alternatifleri Tablo 18de zetlenmitir. Biyolojik atksu artm iin alternatifler de Tablo 19da verilmitir. Klasik atksu artma proseslerinin kullanlmas durumunda ulalabilecek en dk artlm k suyu kalitesi verileri de Tablo 20de gsterilmitir.

26

ekil 4. Endstriyel atksu artm teknolojisi seiminde yntem deerlendirme ((Eckenfelder, 1999). Artma Metodu
yon deiimi

Tablo 18. Kimyasal artma teknolojileri (Eckenfelder, 1999). Atk tipi letme ekli Artm derecesi Yorum
Kaplama, nkleer Kaplama, ar metal Reine rejenerasyonlu srekli filtrasyon Kesikli veya srekli artm Demineralize su ve rn geri kazanm Askda koloidal maddelerin tam giderimi Rejenerantta ntralizasyon ve kat madde giderimi Kesikli artma iin 1 gnlk kapasite; Srekli artma iin 3saat kalma zaman; amur uzaklatrma veya susuzlatrma gerekebilir. Floklasyon ve ktrme tank veya amur (blanket) yata; pH kontrol gerekebilir. Toz karbon aktif amur prosesinde kullanlr

ndirgeme ve ktrme

Karton, rafineri, Koaglasyon kauuk, boya,tekstil Toksik ve organikler, Adsorpsiyon zor ayran bileikler Kimyasal oksidasyon Toksik ve zor ayran bileikler

Kesikli veya srekli artm

Askda koloidal maddelerin tam giderimi Birok organikte tam artm

Toz karbonlu granle kolon

Kesikli veya srekli ozon veya katalizlenmi hidrojen peroksit

Ksmi veya tam oksidasyon

Organiklerin daha ok biyolojik paralanabilir olmas iin ksmi oksidasyon

27

Artma metodu
Stabilizasyon havuzlar

Tablo 19. Biyolojik artma teknolojileri (Eckenfelder, 1999). letme ekli Artm Alan Ekipmanlar derecesi gereksinimi
Aralkl veya srekli dearj; fakltatif veya anaerobik Aralkl Kazl toprak; 10-60 gn kalma zaman -

Yorum
Sk olarak koku kontrol

Sabit veya yzen Tam karml Yazn Toprak havuz, yzey veya fakltatif yksek; 2.44-4.88m srekli kn dk derinlik; 8.55- havalandrclar, veya difzrler havuzlar verim 17.1m2/m3.gn Havalandrmal lagnler

Lagnde kat madde giderimi; periyodik susuzlatrma ve amur giderimi Fazla amur susuzlatrlr ve atlr

Aktif amur

Tam karm veya tampon akl; amur geri devirli

%90 organik giderimi

Toprak veya Difzrl veya beton havuz; mekanik 3.66-6.1m havalandrclar;amur derinlik; ayrma ve geri devir 0.561iin ktrme 2.62m3/m3.gn 6.1-12.19mye kadar plastik dolgu

Damlatmal filtre

Srekli uygulama; k geri devri gerekebilir ok kademeli srekli Geri devirli tam karm; yukar veya aa akl filtre, akkan yatak; yukar akl amur blanket Aralkl besleme

Yklemeye 5.52-34.4 bal m2/103m3.gn olarak kesikli veya yksek Aralkl veya yksek Aralkl -

ehir AAT veya aktif amurdan nce n artm

Plastik diskler

Dner biyodisk

amur giderme gerekebilir -

Gaz toplama, n artm gerekebilir

Anaerobik reaktrler

Yamurlama sulamas

Tam; yer alt suyuna szma ve yzey suyuna karma

6.24x10-74.68x10-6 m3/s.m2

Alminyum sulama borusu ve sprey ular; hareketli

amur ayrma atksu tuz konsantrasyonu snrl

28

Tablo 20. Atksu artma proseslerinde ulalabilen en iyi k suyu kalitesi (Eckenfelder, 1999) Proses BO KO AKM Azot Fosfor TK1 ktrme, 10-30 59-90 % giderim Yzdrme, 10-50 70-95 % giderim2 3 4 4 Aktif amur, mg/l <25 <20 Havalandrmal <50 >50 lagn, mg/l Anaerobik lagn >100 <100 mg/l Derin kuyu A.. Atn Sistemi hepsi Karbon <2 <10 <1 adsorpsiyonu, mg/l Denitrifikasyon<10 <5 nitrifikasyon, mg/l Kimyasal ktrme, <10 <1 mg/l yon deiimi, mg/l <1 5 5 5
1 2

TK: Toplam znm kat Kimyasal kullanlmas durumunda daha yksek giderim elde edilir. 3 KOIgiri-[BOIu (giderilen)/0.9] 4 Ngiri-0.054(fazla biyolojik amur) kg; Pgiri-0.0117(fazla biyolojik amur, Px) kg 5 Kullanlan reine, molekler durum ve istenen verime baldr.

18- Endstriyel Atksu Artma Prosesleri n ve Birincil artma prosesleri Izgaralar: Uzaklatrlmadklar takdirde, artma tesisinin zgaradan sonraki nitelerinde tkanmalara yol aabilecek byklkte olan kaba organik ve inorganik maddelerin atksudan ayrlmas iin kullanlrlar. Izgara ubuklar arasndaki serbest aralk 30 mm veya daha byk zgaralar "kaba zgara", 30 mm'den daha kk zgaralar "ince zgara" olarak snflandrlabilir. Kaba ve ince zgaralar manuel veya mekanik olarak temizlenebilir. ubuk zgara tipinden baka, yay tipi, dner elek tipi, dner tambur tipi ince zgara tipleri mevcuttur. ekil 5de ince ve kaba zgara grlmektedir. tcler: Kaba zgaralarn alternatifi atksudaki byk boyutlu katlarn sudan ayrlmadan ufalanmasdr. tclerin fonksiyonu, kaba taneli katlar paralayarak sonraki artma ilemlerinde ve proseslerinde problem oluturmalarn nlemektir. Klen kat paracklar artma tesisinde artlrlar. tclerin kullanm zellikle pompa istasyonlarnda, pompalarn korunmas asndan bir avantajdr. Ayrca bir ksm kat maddelerin zgara ile toplanmas artma tesisine giren kat madde ykn de azaltr. Souk iklimlerde tclerin kullanm donma tehlikesini nler. ekil 6da tc grlmektedir.

29

(a) ekil 5. Izagaralar a) nce zgara b) Kaba zgara

(b)

ekil 6. tc ematik grnm Elekler: Atksu icindeki kat parcalarn tutulmas suretiyle artma tesisindeki pompa v.b.mekanik techizat korumak ve artma tesisinin yukunu azaltmak amacyla kullanlr. Sabit veya doner tipte yaplabilirler. Sabit elein calsmas srasnda tutulan kat tanecikler, yuzeyden akan suyun itkisinden ve arlk kuvvetlerinden yararlanlarak elek yuzeyinin alt ucundan cop oluuna dokulur. Bu nedenle sabit elekte hareket eden parcalar ve enerji

30

gereksinmesi yoktur. Doner elekler ise tambur bicimde duzenlenir ve motor- re-duktor grubu tarafndan dondurulur. Elek aralna gre; Kaba elekler5-15 mm nce elekler 0.25-5 mm Mikroelekler 0.020-0.035 mm olarak elekler uc ksma ayrlrlar. Kum tutucular: Artma tesisine gelen pissuda bulunan kum, akl v.b gibi kolayca kebilen maddeler, pompalarn anmasna, kanallar, borular, keltme havuzlar ve amur rtme tanklarnda tkanmalara sebebiyet vereceinden kum tutucular vastasyla pissudan uzaklatrlrlar. Temel ama 0,1 mmden byk kum tanelerinin tutulmasdr. Kum tutucular, akm artlar ve ina durumlar bakmndan aadaki gibi snflandrlabilir. - Yatay akl dikdrtgen planl kum tutucular (ekil 7) - Daire planl kum tutucular - Dey akml kum tutucular - Havalandrmal kum tutucular

ekil 7. Yatay akl dikdrtgen planl kum tutucu Dengeleme: Dengelemenin amac, atksu karakterindeki dalgalanmalar kontrol ederek veya en aza indirerek daha sonraki artm prosesleri iin optimum artlar salamaktr. Atksu miktar ve akmndaki deiimler gz nne alnarak dengeleme havuzunun boyutu ve tipi belirlenir. Endstriyel artmada dengelemenin amac aadaki gibidir: 1. Organik madde konsantrasyonundaki ani deiimleri dengeleyerek biyolojik artma sistemine ok yklemeyi nlemek. 2. Ntralizasyon iin uygun pH kontroln salamak veya kimyasal gereksinimini en aza indirmek. 3. Fizikokimyasal artma sistemine ar atksu girdisini en aza indirmek, kontroll kimyasal beslemeye uygun ortam hazrlamak. 4. retimin olmad zamanlarda da biyolojik artma sistemine srekli bir besleme salamak. 5. ehir artma sistemine yk eit datacak ekilde atk dearjn kontroll salamak. 6. Toksik maddelerin yksek konsantrasyonda biyolojik artma sistemine girmesini nlemek. Kartrma, genellikle dengeleme oluturmak ve havuzda kebilen katlarn kelmesini nlemek iin yaplr. Buna ilave olarak indirgenebilen bileiklerin oksidasyonu veya BOI giderimi de dengeleme tanknda meydana gelebilir. 31

Ya Tutma: Ya tutucuda serbest ya tankn yzeyine toplanr ve daha sonra syrma ile ortamdan uzaklatrlr. Graviteli ya tutucu tasarm, ap 0.015 cmden byk serbest ya taneciklerinin giderilmesi esasna dayanr. Verimi artlm atksuda 50 mg/Lya konsantrasyonudur. Levhal (plakal) ya tutucu, paralel ve oluklu levhalardan oluur. Levhal ya tutucu, 0.006 cmden byk ya damlacklarn ayrmak iin tasarlanmtr. Ham atksuda %1den az ya bulunmas durumunda levhal ya tutucu knda serbest ya konsantrasyonu 10 mg/lye dmektedir. Burada problem, yksek ya yklemelerinde, ya taneciinin kesme kuvvetinden dolay artm veriminin dmesidir. Bu durumda atksu girii oluklu levhann ztt ynnde yaplmaldr. Bylece ayrlan ya tanecikleri akn tersi ynnde hareket ederek ykselir (burada levhalar 45o al ve 10 cm aralkl yerletirilir). Hidrolik yk, scaklk ve yan zgl arl ile deiir. Ya 20oC scaklk ve 0.9 zgl arlnda en dk debiye sahiptir. 0.5m3/m2.saatlik hidrolik yklemelerde 0.006 cm boyutundaki ya damlacklar tutulmaktadr. Tasarm almalarnda emniyet faktr genellikle %50 uygulanr. Levhal ya tutucu ekil 8de grlmektedir.

ekil 8. Ters akl levhal ya tutucu (Eckenfelder, 1999) Emlsifiye yan serbest forma dnmesi iin emlsiyon zel artmla krlr ve daha sonra serbest ya gravite, koaglasyon veya haval yzdrme ile tutulur. Emlsiyonun krlmas kompleks bir proses olup pratik uygulamadan nce laboratuar veya pilot lekli deneylerin yaplmas gerekir. Emlsiyon krmada bir ok teknik kullanlabilir. rnein deterjan ile emlsiyon 5-60 dkda ve %95-98 orannda paralanabilir. Emlsiyon ortam asidik yaplarak, alum veya demir tuzlar eklenerek veya emlsiyon krc polimerler kullanlarak krlabilir. Ancak alum veya demir kullanmann bir sakncas da ok amur olumasdr. 32

n keltme havuzlar: Kaba organik ve inorganik maddelerden ou zgara ve kumtutucularda alkonulduktan sonra, organik esasl ve byk lde kirletici karakterde olan geriye kalm askdaki kat maddelerin atksudan uzaklatrlmas gerekmektedir. On keltme havuzunun balca amac atksuyu iki temel bileene; amur ve kelmi atksuya ayrmaktr. Bylece bu iki bileen ayr ayr artlabilir. n keltme havuzlarnda askdaki kat maddelerin %50-70'i ve BO'nin % 25-40' uzaklatrlabilir. keltme havuzlar dikdrtgen ve dairesel biimde olabilirler. kelen amurun biriktirilmesi iin amur konisi ve bu koniye amuru syracak syrma ekipmanlar gerekmektedir. n keltme havuzlarnda atksuyun bekletilme sresi 1,5-2,5 saat arasnda deiebilmektedir. Flotayon(Yzdrme): Kat ve sv fazlarn bir sv fazdan ayrlmas iin kullanlan ve keltme ileminin tersi olan bir temel ilemdir. zelti faznda ok ince dalm kolloidlerin, askda kat maddelerin ve yalarn ayrlmas iin kullanlr. Paracklarn suyun yzeyine kabilmesi iin zglarlklarnn sudan daha az olmas gerekmektedir. Bu ilem, sv faza gnderilen hava kabarcklarnn asl kat paracklara yapmas ve bu paracklar yzeye tamas olaydr. Bylece su yzeyinde kpkler halinde toplanan katlar veya kk ya damlacklar syrclar kullanlarak yzeyden uzaklatrlrlar. Ntralizasyon: Asidik ve bazik karakterdeki endustriyel atksularn pH'sn ayarlamas islemidir. Atksuyun pH'nn ayarlanmas atksuyun alc ortama desarj standatlarn salamas, biyolojik artma oncesinde (bakteriyel faaliyetler belirli pH deerlerinde gerceklestiinden) uygun pH deerinin salanmas, kimyasal cokturme isleminde reaksiyonlarn gerceklesecei uygun pH deerinin salanmas bakmndan gereklidir. Notralizasyon isleminde kullanlan ekipmanlar, mekanik karstrc, kimyasal madde depolama tanklar, kimyasal madde dozay pompalar, pH kontrol sistemidir. Koaglasyon (Phtlatrma) ve Floklasyon (Yumaklatrma): Koaglasyon ve floklasyon, askda ve kolloid formdaki atk maddelerin giderilmesinde kullanlr. 1 nm (10-7 cm)- 0.1nm (10-8 cm) boyuttaki paracklar kolloid olarak tanmlanrlar. Bu partikller kendiliklerinden kelmezler ve klasik fiziksel artma yntemleriyle giderilemezler. Koaglasyon ve floklasyon ilemi kendiliinden kelemeyen partikllerin kolay kebilecei bykle getirilmesi ilemidir. Kendiliinden klemeyen partikkler ilave edilen yumaklatrclar tarafndan kebilir bykle erimektedir. lave edilen yumaklatrclarn hzl karm ve daha sonra yumak oluturabilmesi iin yava kartrlmas gerekmektedir. Oluan floklar ktrme tanklarnda ktrlerek sudan uzaklatrlr. kincil Artma n ve birincil artma metotlar ile uzaklatrlamayan znm ve kolloidal organik maddelerin uzaklatrld artma basamadr. znm ve kolloid organik maddeler basit keltme metotlar ile artlamayaca iin, bu maddelerin kelebilen katlara dntrlmesi gerekmektedir. Sz konusu dnm bu maddeler ile mikroorganizmalar (bakteriyi) bir araya getirmekle gerekleir. Mikroorganizmalar znm ve kolloid maddeler zerinde beslenirken byrler ve oalrlar bu arada da znm ve kolloid maddeleri de kelebilen

33

katlar haline dntrrler. te ikincil artm yntemleri bu ilemleri gerekletiren biyolojik prosesler ve gerekmesi durumunda kullanlan son keltme tanklarn ierirler. Aktif amur sistemi: Aktif amur sistemi, atksularn haval biyolojik tasfiyesinde en ok kullanlan tekniklerden birisidir. Bu sistemde havalandrma havuzu ile son ktrme havuzu iki mhim birimdir. Son ktrme havuzunda ktrlen amurlarn bir ksm havalandrma havuzuna geri devrettirilir. Fazla biyolojik amur ise umumiyetle n ktrme havuzundan gelen amurla birlikte younlatrlarak rtme ileminden sonra amur kurutma yataklarna veya pres filtresi gibi mekanik yolla su alma tesislerine verilir. Bu artma sisteminde n artmadan geirilmi atksu havalandrma tanklarna alnr. Bu tanklara dardan oksijen verilerek (yzeysel havalandrclar veya difzr havalandrclar ile) aerobik mikroorganizmalarn atksu iindeki znm ve kolloid organik maddeleri ayrtrarak artm ilemini gerekletirmesi temin edilir. Havalandrma tankndan kan atksularn son keltme tanknda durultulmas yani artlm su iindeki mikroorganizmalarn sistemden ayrtrlmas gereklidir. Ayrca havalandrma tanknda belirli bir mikroorganizma konsantrasyonunu temin etmek zere son keltme tankndan alnan kelmi amurun (mikroorganizmalarn) havalandrma tanknn bana geri devredilmesi gereklidir. Sistemde oluacak fazla amur ise sistem dna alnarak amur artm ilemlerine tabi tutulmas gerekir. Yeterli byklkte arazi yoksa, artma veriminin iklim koullarndan etkilenmemesi isteniyorsa ve alc ortam yksek artma verimlilii gerektiriyorsa (%90-95) aktif amur sistemleri kullanlabilir. En yaygn kullanlanlar aktif amur sistemleri (1) klasik aktif amur sistemi, (2) uzun havalandrmal aktif amur sistemi ve (3) Oksidasyon hendekleridir. ekil 9de aktif amur sistemi ieren bir atksu artma sistemi grlmektedir.

ekil 9. Aktif amur prosesi ak diyagram (Erolu, 2001) Stabilizasyon Havuzlar: Bu artma ynteminde atksular n artma nitelerinden geirildikten sonra havuzlara alnr. Temel prensip sisteme dardan enerji vermeden (havalandrma yapmadan) doal ortamda artmn gerekletirilmesidir. Sistemin avantajlar, ar derecede basit ve ileminin gvenilebilirliinden kaynaklanmaktadr. Doal artma neticesinde oluan amur miktar dier atksu artma yntemlerine kyasla ok daha azdr ve oluan amur stabil halde olduu iin ayrca bir amur artm ilemine tabi tutmaya gerek yoktur. Bununla birlikte, doal artma yava cereyan ettiinden byk havuz hacimlerine ihtiya vardr. klimin ise scak olmas tercih sebebidir. 34

Yeterli byklkte arazi mevcutsa, iklim koullan msait ise, alc ortam yksek artma verimlilii gerektirmiyorsa (% 70-80), tesisin ina edilecei blgeye yakn yerleim alanlar yoksa ve dk maliyetli bir tesis iletilmesi halinde tercih edilebilir. Stabilizasyon havuzu tipleri; Fakltatif stabilizasyon havuzlar (derinlik = 1-2 m aras) Anaerobik havuzlar (derinlik = 2-5 m aras) Olgunlatrma havuzlan (derinlik = 1-3 m aras) Mekanik havalandrmal lagnler (derinlik =2,5-5 m aras) eklindedir. ekil 10de tipik bir stabilizasyon havuzu grlmektedir.

ekil 10. Stablizayon havuzu Damlatmal Filtreler: Temel prensibi belirli bir tank hacmine doldurulan krma ta, plastik veya herhangi bir malzemenin zerinde bakteri tabakas oluturarak, bu malzemenin zerinden n artmadan geirilmi atksuyu filtre etmek ve bu sayede atksu iindeki kompleks organik maddelerin bakteriler tarafndan paralanmasn temin etmektir. Dairesel veya dikdrtgen geometride tanklar kullanlabilmektedir. Filtre iersinde hava sirklasyonunu temin etmek ve filtre yzeyinin kuru kalmamas iin tedbir almak gereklidir. Filtre yzeyinde reyen bakteri tabakas zamanla kalnlaarak kopar ve k suyu ile birlikte tank terk eder. Atksu iindeki bu bakteri ktlelerini sudan ayrmak iin son keltme tank kullanlmas gereklidir. Son keltme tankndan alnan bu bakteri ktlesi (amur) sistem dna alnarak amur artm ilemlerine tab tutulmas gereklidir. Damlatmal filtrelerde karlalan en nemli problemler; filtre malzemesinin tkanmas, sinek problemi ve filtre malzemesinin donmas riskidir. Yeterli byklkte arazi yoksa, iklim koullan uygun ise ve alc ortam yksek artma verimlilii gerektirmiyorsa (%70-80) bu niteler tercih edilebilir.

35

Kullanlan damlatmal filtre tipleri: Sper hzl, yksek hzl, orta hzl, dk hzl ve iki kademeli damlatmal filtrelerdir. ekil 11de artma sisteminde damlatmal filtre kullanm yeri grlmektedir.

ekil 11. Damalatmal filtre ak diyagram Anaerbik artma: Havasz artma sistemleri biyolojik ve fizikokimyasal artmalarda oluan artma amurlarnn stabilizasyonunda uyguland gibi endstriyel ve evsel nitelikli, askda kat madde ieren veya iermeyen sv atklarn artmnda da kullanlmaktadr. Atksu ierisindeki organik maddelerin havasz ortamda ayrmas en basit haliyle iki temel aamada gereklemektedir. lk aamada (hidroliz ve asit fermentasyonu), organik maddelerin asit bakterileri tarafndan organik asitlere, alkollere ve CO2ye dnm gereklemektedir. kinci aama (metan oluumu) ise asit bakterilerinin paralama reaksiyonlar sonucunda oluan rnlerin, metanojenler tarafndan metan, CO2 ve suya dntrlmesini iermektedir. Bu prosesler sonucu oluan metan gaznn kalorifik deeri yksektir ve enerji kayna olarak kullanlabilmektedir. Havasz artma esnasnda yalar, proteinler, karbonhidratlar, amino asitler ve organik asitler gibi kompleks veya monomer yapda olan eitli organik maddeler paralanabilmektedir. Bu farkl reaksiyonlar sonucunda oluacak metan miktarlar da farkllk gstermektedir. rnein; yalarn ayrmas sonucunda yksek metan yzdesine sahip biyogaz elde edilebilirken, protein ve karbonhidratlarn paralanmasnda daha az miktarda biyogaz ve metan yzdesi elde edilmektedir ncl (ileri) artma ncl artma olarak membran prosesler, adsorpsiyon, iyon deitirme, kum filtrasyonu, nitrifikasyon ve denitrifikasyon niteleri kullanlmaktadr. Bu niteler endstriyel proseslerde daha ok aksularn yeniden kullanlabilirliinin salanmas ve istenilen maddelerin giderimi ve kazanlmas amacyla kullanlmaktadrlar. Ayrca sklaan dearj standartlar sebebiyle de bu nitelerin kullanlmas bazen kanlmaz olmaktadr. ncl artmann kullanld ekil 12de atksularn geri kazanlabilmesi iin muhtelif artma konfigrasyonlar grlmektedir.

36

ekil 12. Atksularn geri kazanlabilmesi iin muhtelif artma konfigrasyonlar

37

Azot Giderme: Atksuyun icerdii amonyum iyonlar azot bakterileri yardmyla nitrifikasyon kademesinden once nitrite ve sonra nitrata donusturulur. Daha sonra denitrifikasyon kademesinde anoksik sartlar altnda azot gaz halinde sudan uzaklastrlr. Nitrifikasyon askda buyume (aktif camur) veya tutunarak buyume (biyofilm) prosesleri ile gerceklestirilebilir. Proseste onemli olan nitrifiye bakterilerin buyumelerinin salanaca uygun kosullarn yaratlmasdr. Nitrifikasyon prosesinde isletme parametreleri olarak scaklk pH, cozunmus oksijen, havalandrma periyodu, camur yas, karbon/azot oran onem tasmaktadr. Denitrifikasyon prosesi nitratn azot gazna indirgenmesidir. Biyolojik denitrifikasyon prosesi organik karbon kayna olarak metanol gibi maddelerin kullanlmasyla ayr reaktorlerde gerceklestirilebildii gibi, kombine karbon oksidasyon nitrifikasyondenitrifikasyon sistemleri de uygulanabilir. Fosfor Giderme: Fosfor bilesiklerini gidermek icin kimyasal ve biyolojik metodlar ayr ayr veya birlikte kullanlr. Kimyasal artma isleminde kirec, alum, demirklorur, veya sulfat gibi kimyasal maddeler kullanlarak yuksek pH deerlerinde fosfor, fosfat tuzlar halinde cokturulur. Biyolojik metodlarla fosfor artm, biyolojik artma srasnda fosfatn mikroorganizmalarca alnmas ile salanr. Biyolojik ve kimyasal artmann birlikte kullanlmas biyolojik artma cksnda son cokeltme tank girisinde metal tuzlar ve polimer ilavesi ile gerceklesir. Boylece ayn zamanda daha iyi bir cokeltme salanabilecei gibi, cksta daha dusuk BO5 deerleri salanabilmektedir. Filtrasyon: Biyolojik ve kimyasal artma islemlerinde yeterince giderilemeyen askda kat maddeleri ve kolloidlerin tutulmas amacyla uygulanr. Suyun granuler filtre yatandan gecisi ile maddeler tutulur. Filtre yatanda biriken kat maddelerin giderilmesi amacyla geri ykama islemi uygulanr. Filtrelerde kum, cakl, granit vb. dolgu malzemeleri kullanlr. Filtreler ak.s dorultusuna gore asa ve yukar aksl kullanlan filtre malzemesine gore aa ve yukar aksl, kullanlan filtre malzemesine gore tabakal veya tek tip malzemeden olusan filtreler, hidrolik sartlara gore serbest yuzeyli ve basncl filtreler olarak snflandrlr. Adsorbsiyon: Adsorbsiyon, suda cozunmus maddelerin elverisli bir ara yuzeyde toplanmas islemidir. Artma tesisi cks suyunda istenen kalitenin salanabilmesi icin su bir aktif karbon ortamndan gecirilir. Aktif karbon toz veya granul olarak kullanlr. Granul aktif karbonla iyi bir temas salamak icin atk-su ya sabit yatakl bir kolona yukardan asaya ya da sabit veya akskan bir yataa asadan yukarya verilir. Asa aksl kolonlarda biriken maddelerin neden olduu yuk kaybn onlemek amacyla geri ykama islemi yaplr. Kullanm acsndan, adsorblama kapasitesi tukenen granul aktif karbonun rejenere edilmesi gerekir. Toz halindeki aktif karbon, biyolojik ve kimyasal artma cksndaki suya ilave edilerek, karbonun temas havuzunda cokturulmesi seklinde kullanlr. yon deistirme: Endustriyel Atksu artmnda kullanlan atksu bunyesinde istenmeyen anyon ve katyonlarn uygun bir anyon ve katyon tipi iyon deistirici kolonda tutulmas islemidir. yon deistiriciler, genellikle asa aksl kolon tipindedir. Atksu basnc altnda kolona yukardan girer, recine boyunca ilerleyerek asadan uzaklastrlr. Recine kapasitesi dusunce kolonun rejenerasyonu gereklidir. Katyonik iyon deistirme recinelerinde genellikle sodyum hidroksit rejeneran olarak kullanlr. Ters Osmoz: Atksuyun yeniden kullanlabilmesini salamak amacyla, genellikle endstriyel atksu artmnda kullanlan znm anorganik ve organik maddelerin sudan uzaklatrlmas ya da geri kazanm amacyla yksek basn uygulanan bir sistemdir. Ters

38

osmozun temel niteleri yar geirgen membran destekleme yaps, basnl kap ve yksek basnl pompadr. Membran malzemesi olarak seluloz asetat ve naylon kullanlr. Ultrafikasyon: Yar gecirgen membranlarn ters osmoz ilemine benzeyen basnl membran fitlrasyon metodudur. Ancak daha dusuk basnlar uygulanr. Bileiminde makromolekul ve kolloid zellikte madde bulunan atksularda kullanlr. 19. Endstriyel Uygulamalar Karton retimi atksular dk alum dozlarnda koagle edilebilir. Silika veya polielektrolit ilavesi ile hzl ken amur oluur. Karton retimi atksularnn kimyasal artm deerleri Tablo 21da verilmitir. Tablo 21. Kat ve karton retimi atksularnn kimyasal artm deerleri (Eckenfelder, 1999)
Giri Atk Karton Karton Karton Kat Mendil Kat Mendil 127 140 208 BOI mg/L AKM mg/L 350-450 260-600 593 720 68 36 33 BOI mg/L k AKM mg/L 15-60 35-85 44 10-15 6.6 6.7 10-12 2 10 4 4 pH Alum mg/L 3 Silika mg/L 5 Kalma sresi saat 1.7 2.0 1.3 amur %kat 2-4 2-5 1.76

Emlsiye ya ieren atklar da koaglasyonla ktrlebilirler. Emlsiyondaki ya paracklar yaklak 10-5cm. dir ve adsorblanan iyonlarla stabilize olurlar. Sabunlar da emlsiyon olutururlar. Emlsiyon CaCl2 gibi bir tuz ilavesi ile veya pH drmeyle de krlabilir. Temizlik sabunu ve deterjan, suda znebilir talama ya, kesme ya, ve fosforik asit temizleyici ve zclerini ieren bir atksuyun koaglasyon sonular Tablo 22-ada verilmitir. Bu almada 800 mg/Lalum, 450 mg/LH2SO4, ve 45 mg/Lpolielektrolit kullanlmtr. Atksudaki anyonik yzey maddeleri koaglant dozunu arttrr. Endstriyel amarhane atksular H2SO4, kire ve alum ile muamele edildiinde KOI 12,000 mg/Lden 1800 mg/Lye, AKM 1620 mg/Lden 105 mg/Lye der. Kullanlan kimyasal madde dozlar: 1400 mg/LH2SO4, 1500 mg/Lkire, ve 300 mg/Lalum, ken amur hacmi ise %25 dir. Sentetik deterjan ieren amarhane atklar anyonik deterjan ntralize etmek iin katyonik srfaktanlarla koagle edilir, bunu takiben de floklasyon iin gerekli kalsiyum fosfat keltisi oluturmak zere de kalsiyum tuzu ilave edilir. Elde edilen tipik sonular Tablo 22-b de verilmitir. Lateks retiminden kaynaklanan polimer atklar 500 mg/Ldemir klorr ve 200 mg/Lkire ile pH 9.6 da koagle edildiinde %75 KOI, %94 BOI giderimi saland belirtilmitir (balang KOI=1000 mg/l, BOI= 120 mg/l). Artlan 1 m3 atksu iin 12 kg, arlka %1.2 kat ieren amur olumutur. Lateks temelli boya retiminden kaynaklanan atksular 345 mg/Lalum ile pH=3.0-4.0 aralnda koagle edildiinde artlan 1 m3 atksu iin 2.5 kg arlka % 2.95 kat ieren amur olutuu belirtilmitir. Artm sonular Tablo 22-cde 39

verilmitir. Tekstil endstrisi atksularnn koaglasyon sonular Tablo 23de, Kat endstrisi atksularnda renk giderimi ise Tablo 24de verilmitir. Tablo 22. Endstriyel atksularn koaglasyonu (Eckenfelder, 1999) (a) Analiz Giri k pH 10.3 7.1 Askda kat, mg/L 544 40 Ya ve gres, mg/L 302 28 Fe, mg/L 17.9 1.6 PO4, mg/L 222 8.5 (b) Giri, k ABS 63 0.1 BO, mg/L 243 90 KO, mg/L 512 171 PO4, mg/L 267 150 CaCl2, mg/L 480 Katyonik srfaktanlar, mg/L 88 pH 7.1 7.7 (c) Giri k KO, mg/L 4340 178 BO, mg/L 1070 90 Toplam kat, mg/L 2550 446

Tablo 23. Tekstil endstrisi atksularnn koaglasyonu (Eckenfelder, 1999) Renk KOI Tesis Koaglant Doz pH Giri Giderim,% Giri Giderim,% 1 Fe(SO4)3 250 7.5-11 0.25 90 584 33 Alum 300 5.9 86 39 Kire 1200 68 30 2 Fe(SO4)3 Alum Kire Fe(SO4)3 Alum Kire Fe(SO4)3 Alum Kire 500 500 2000 250 250 600 1000 750 2500 9-11 5-6 4.60 9.5-11 6-9 1.84 3-4,9-11 8.5-10 0.74 89 89 65 95 95 78 87 89 87 1570 825 840 49 40 40 38 31 50 31 44 44

40

amarhane atklar ile pH 6.4-6.6 aralnda, 0.24kg Fe2(SO4)3/m3 atksu dozajnda %90 BOI giderimi salanmtr. Tablo 24. Kat endstrisi atksularnda renk giderimi (Eckenfelder, 1999) Renk KOI Tesis Koaglant Doz pH Giri Giderim,% Giri Giderim,% 1 Fe(SO4)3 500 3.5-4.5 2250 92 776 60 Alum 400 4.0-5.0 92 53 Kire 1500 92 38 2 Fe(SO4)3 Alum Kire Fe(SO4)3 Alum Kire 275 250 1000 250 250 1000 3.5-4.5 4.0-5.5 4.5-5.5 5.0-6.5 940 1470 91 93 85 85 91 85 468 480 53 48 45 53 44 40

Bykkamac ve Onba (2007) tarafndan entegre et tesisi bnyesinde faaliyet gsteren atk su artma tesisinden kan artlm atksularn yeniden kullanlabilirlii aratrlmtr. Tesise gnlk gelen atk su debisi 800 m3/gndr. Entegre Et Tesisi atksu artma tesisi akm emas ekil 13de ve artma tesisi giri ve k noktalarndan alnan numunelerde yaplan analiz sonularda Tablo 25de verilmektedir.

ekil 13. Entegre et atksu artma tesisi akm emas Ar Metal Giderimi: Atksulardaki ar metaller, kire veya kostik ilavesi ile znrlklerinin en dk olduu pHda metal hidroksitleri eklinde ktrlrler. Bu maddelerin ou amfoterik olup znrlkleri ok dktr. znrln minimum olduu pH ekil 14da grld gibi metalden metale farkllk gsterir (ztrk ve di., 2004).

41

Tablo 25. Entegre et tesisi atksu artma tesisi giri ve k suyu zellikleri Parametre Giri k
pH Tuzluluk, letkenlik, dS/m Sodyum, Na+, mg/L Magnezyum, Mg++, mg/L Kalsiyum, Ca++, mg/L Potasyum, K+, mg/L SAR Askda Kat Madde, mg/L znm Kat Madde, mg/L Bor, mg/L Slfat, SO42-, mg/L Bulanklk, JTU Demir, Fe++, mg/L Alkalinite, mg/L Toplam azot, mg/L NH3-N, mg/L NO3-N, mg/L Toplam Fosfor, mg/L KO, mg/L BO5, mg/L Total koliform, adet/100 ml Silika, mg/L Renk, platin kobalt 7.45 0.1 1.43 112.90 301.40 72.15 25.43 1.31 176 848 0.115 394 120 0.5273 410 40 3.05 6.85 5.38 1500 850 300 152 375 6.5 7.8 0.1 1.50 173.20 300 95 50 1.97 16 1068 0.45 85 10 0.5 330 75 1.50 30 6.49 200 150 300 81.5 80

ekil 14. eitli pHlarda metallerin znrlkleri

42

Krom ve inkonun srasyla pH 7.5 ve 10.2 de znrlkleri minimumdur. Dolays ile bu pH deerinin stnde zeltideki miktarlar ykselir. Metal ieren endstriyel atksularn artmnda metallerin kmesine engel olabilecek maddelerin n artm ile giderilmesi gerekir. Siyanr ve amonyak bir ok metalle kompleks oluturarak metal giderimini engellerler. Siyanr alkali ortamda klorlama ile veya karbon zerine katalitik oksidasyon prosesi ile giderilebilir. Nikel ve gm metal komplekslerinin reaksiyon hz dk olduundan bu metalleri ieren siyanrl atklarn alkali ortamda klorlanmas ok gtr. [Fe(CN)6-4], [Fe(CN)6-3]e dnr, bu form da daha ileri okside olmaz. Atksudaki amonyak, syrma, krlma noktas klorlamas veya dier uygun yntemlerle giderildikten sonra metal giderimi uygulanr. Endstriyel atksulardaki ar metaller kirele ktrlerek giderilebilirler. Ar metaller slfrleri veya karbonatlar eklinde de ktrlebilirler. Dk dearj limitlerini karlamak iin ktrme sonras dearj edilecek sv fazdaki floklar tutmak zere filtreleme gerekebilir. Sadece ktrme ve durultma ile k suyunda metal konsantrasyonu 1-2 mg/Lolabilir. Filtreleme ile metal konsantrasyonu 0.5 mg/Lnin altna debilir. Krom: Kromlu atklarda 6 deerlikli kromun nce Cr+3 e indirgenip sonra kire ile ktrlmesi nerilir. Bu reaksiyon pH <3 de gerekleir. Kromlu atklarn indirgenmesinde demir(II) slfat, sodyum meta-bislfit, kkrt dioksit kullanlr. Demir(II) slfat ve sodyum meta-bislfit kuru veya zelti halinde kullanlr. Kkrt dioksit ise sisteme gaz halinde tatbik edilir. Kromun indirgenmesi, asit ortamda daha etkili olduundan asit karakterli indirgeme maddelerinin kullanm tercih edilir. ndirgeme maddesi olarak FeSO4 kullanldnda Fe+2 Fe+3 e oksitlenir; meta-bislfit veya slfr dioksit kullanldnda ise SO3-2 SO4-2 ye dnr (ztrk ve di., 2004). Genel reaksiyonlar: Cr+6 + Fe+2 veya Na2S2O5 + H+ Cr+3 + Fe+3 veya SO4-2 Cr+3 + 3OH- Cr(OH)3 (5) (6)

Cr+6 nn Cr+3 e indirgenmesi iin, FeSO4 n o seyreltideki asidik etkisi yeterli olmadndan pH ayarlamas iin asit ilave edilmesi gerekir. Kk kaplama tesislerinin genellikle gnlk atksu debileri 100m3/gnn altndadr. Bu tesislerde en ekonomik sistem, her biri bir gnlk atksu kapasitesinde iki tankl kesikli sistemdir. Tanklardan biri dolarken dierinde artma yaplr. Biriken amur ya dorudan uzaklatrlr veya kurutma yataklarnda susuzlatrlr. Kurutma yatanda amur 48 saatte syrlabilecek kvama gelir. Tipik bir kesikli sistem ematik grnm ekil 15da verilmitir. Gnlk atksu debisi 100-150 m3/gn geerse byk tank gereksiniminden dolay kesikli artm ekonomik olmaz. Srekli sistem, asitleme-indirgeme tank, kire ilavesinin yapld kartrma tank ve ktrme tank gerektirir. ndirgeme tanknda kalma sresi pHa bal olup, tam indirgenme iin gerekli teorik srenin en az drt kat olmaldr. Floklasyon iin 20 dakika yeterlidir. Son ktrme tank yzey yk 20m3/m2/gnn stnde tasarlanmaldr.

43

Ykama sularnda krom miktar ok deikense, indirgeme tank ncesi dengeleme yaplmaldr, bylece kimyasal madde besleme sisteminde ok oynamalar olmaz.

ekil 15. Kromlu atksularn kesikli artm Arsenik: Arsenik ve arsenikli maddeler, metalurji endstrisi, cam ve seramik retimi, deri ilemleri, boya, pestisit retimi, baz organik ve inorganik kimyasal retimi, petrol rafinerileri ve nadir-toprak metalleri endstrileri atksularnda bulunur. Atksulardan arsenik kimyasal ktrme ile giderilir. pH 6-7 de sodyum veya hidrojen slfr ilavesi ile arsenik, slfr eklinde ktrlr. ktrme sonras artlm su knda arsenik seviyesi 0.05 mg/Lolur. Dearj limitlerini salamak iin filtreleme gerekir (ztrk ve di., 2004). Dk miktarda arsenik aktif karbonla filtreleme ile de drlebilir. Bu yntemle arseniin 0.2 mg/Lden 0.06 mg/Lye dt belirtilmektedir. Arseniin Fe(OH)3 floklarna balanarak da giderimi mmkndr. Bu prosesle 0.005mg/Lnin altnda k suyu arsenik miktarlarna ulalmtr. Baryum: Baryum boya ve pigment endstrisi, metalurji endstrisi, cam, seramik ve boya retimi, ve lastik vulkanizasyonu proseslerinden kar. Patlayc retimi atklarnda da bulunur. Baryum atksudan baryum slfat eklinde ktrlerek uzaklatrlr. Baryum slfatn znrl ok dktr. Maksimum teorik znrl 25oC da 1.4 mg/Lbaryumdur. Slfat fazlalnda baryumun znrl azalr. Baryum tuzlarnn, baryumslfat formunda koaglasyonu ile k suyunda baryum seviyesi 0.5 mg/Lye der. Baryum iyon deiimi ve elektrodiyaliz ile de giderilebilir. Ancak bu yntemler kimyasal ktrmeye kyasla daha pahaldr (ztrk ve di., 2004). Kadmiyum: Kadmiyum metal alamlar, seramik, elektrokaplama, fotoraf, pigment, tekstil boyama, kimya sanayi ve kurun madeni dren sularnda bulunur. Atksulardan kadmiyum ktrme veya iyon deitirme ile uzaklatrlr. Atksu konsantre ise elektrolitik ve buharlatrma geri kazanm yntemleri de uygulanabilir. Alkali pHda kadmiyum znmez ve stabil hidroksiti formuna dnr. zeltideki kadmiyum pH=8de 1 mg/l, pH=10-11de ise 0.05 mg/l dir. Demir hidroksit ile pH=6da birlikte ktrme sonucu kadmiyum 0.008 mg/lye derken, pH=8.5 da demir hidroksit ile 0.05e der. Atksuda siyanr gibi kompleks oluturucu iyon mevcutsa kadmiyum kmez. Bu durumda bu kompleks yapc iyonun

44

kadmiyumun ktrlmesi ncesi atksudan uzaklatrlmas gerekir. Siyanr durumunda, nce siyanr oksitleyip arkadan kadmiyum oksit oluumuna salayan, hidrojen peroksitli oksidasyon-ktrme yntemi ile kadmiyumun ekonomik olarak geri kazanm mmkn olmaktadr. Bakr: Endstriyel atksularda bakr kayna metal dekopaj ve kaplama banyolardr. Bakr tuzu ve bakr katalizr kullanlan kimya fabrikalarnda da atksular bakr ierebilir. Atksulardan bakr, ktrme ve iyon deiimi, buharlatrma, ve elektrodiyaliz gibi geri kazanm prosesleri ile giderilir. Geri kazanlan bakrn ticari deeri geri kazanm ynteminin ekiciliini belirler. 200mg/Lnin altnda bakr ieren atksularda iyon deiimi ve aktif karbon yntemleri daha ekonomik olmaktadr. Alkali pHda bakr, znrl dk metal hidroksit eklinde ker. Ortamda yksek miktarda slfat bulunmas durumunda oluan amurda bakrn geri kazanm ekonomik olmaz. Bu nedenle saf bir amur elde etmek iin daha pahal NaOH kullanm nerilmektedir. Bakr oksit pH = 9-10.3 aralnda en dk znrle sahiptir (0.01 mg/l). Uygulama gstermitir ki kimyasal ktrme ile ekonomik olarak eriilebilen en dk bakr dzeyi 0.02-0.07 mg/ldir. pH=8.5 da slfrle ktrme sonucu k suyunda 0.01-0.02 mg/Lbakr seviyelerine inilebilmektedir. Atksuda siyanr ve amonyak gibi kompleks oluturucu iyonlarn bulunmas durumunda artlm suda dk bakr seviyeleri salamak zorlar. Yksek oranda bakr giderimi iin bu iyonlarn n artm ile giderilmesi gerekir. Bakr siyanr aktif karbonla etkin bir ekilde giderilebilir. Florr: Endstriyel atksularda florr, cam retimi, elektrokaplama, elik ve alminyum, pestisit ve gbre retimi atksularnda bulunur. Florr, kire ile kalsiyum florr eklinde ktrme ile giderilir. Artlm sularda 10-20 mg/Lbakiye florre ulamak mmkndr. Atksuda magnezyum bulunmas durumunda daha ileri florr artm saland belirtilmektedir. Bunun nedeni olarak magnezyum hidroksit floklarnn florr iyonlarn adsorplamasdr. Bu durumda k suyunda 1.0 mg/lnin altnda florre ulamak mmkn olmaktadr. Dk konsantrasyonda florr iyon deitirme ile giderilebilir. Endstriyel atksular, aktifletirilmi alumina yatakta temas ile, kirele ktrme sonras 30 mg/Lolan florr konsantrasyonu 2 mg/Lye indirilebilir (ztrk ve di., 2004). Demir: Demir maden ileme, cevher tme, kimya endstrisi atksular, boya retimi, metal ileme, tekstil, petrol rafinerileri de dahil bir ok endstriyel atksularda bulunur. Atksularda demir pH ve znm oksijen konsantrasyonuna bal olarak +2 veya +3 deerlikli olabilir. Ntr pH ve oksijenli ortamda znr Fe+2 , Fe+3e dnr, demirin bu formu kolayca hidrolize olarak znmez Fe(OH)3 oluturur. Yksek pH deerlerinde Fe(OH)3 znr formdaki Fe(OH)4 kompleksine dnr. Demirin Fe+2(Ferro) ve Fe+3 (ferri) formlar siyanrl ortamda znr ferrosiyanr ve ferrisiyanr komplekslerini oluturabilirler. Atksularda demir giderilmesinde temel yntem Fe+2 nin Fe+3e dntrlmesi, ve Fe(OH)2nin pH=7 cvarnda (minimum znrlkte) ktrlmesidir. Fe+2 nin Fe+3e dntrlmesi pH=7.5 da havalandrma ile ok hzl olarak gerekleir. Ortamda znm organik madde varsa demirin oksitlenme hz der. Kurun: Kurun ak retimi atksularnda bulunur. Atksulardan genellikle ktrme ile uzaklatrlr. Kurun, karbonat (PbCO3) veya hidroksit (Pb(OH)2) formunda ktrlr. Kurun pH=9-9.5da soda ile karbonat eklinde ktrlr. Bu yntemle artlm sudaki bakiye kurun 0.01-0.03 mg/Laralndadr. pH=11.5da kirele ktrme sonucu bakiye kurun miktar 0.019-0.2 mg/ldir. Bunlarn dnda sodyum slfr ile pH=7.5-8.5 da kurun slfr formunda ktrlebilir.

45

Mangan: Mangan ve tuzlar elik alam, kuru pil retimi, cam ve seramik, boya ve vernik ve mrekkep gibi retim atksularnda bulunur. Mangann sadece Mn+2 tuzlar ve permanganat anyonu znrdr. Permanganat kuvvetli bir oksitleyici olup normal artlarda znmez formdaki mangan dioksite (MnO2) indirgenir. Mangann uzaklatrlmas teknolojisi znebilen Mn+2 iyonunun znmeyen keltiye dntrlmesidir. Oluan znmez mangan oksit ve hidroksitler daha sonra ortamdan uzaklatrlr. Mn+2 iyonunun oksijene kar reaktivitesi dk olduundan pH=9 un altnda basit bir havalandrma ile ykseltgenmesi mmkn deildir. Hatta yksek pHlarda dahi ortamdaki organik madde mangan ile birleerek oksitlenmesini nler. ktrme ile yeterli mangan giderimi salamak iin pH=9.4n stnde allmas gerekmektedir. Mn+2nin znmeyen mangan dioksite dntrlerek koaglasyon ve filtrasyon ile atksudan uzaklatrlmas iin kimyasal oksitleyiciler kullanlr. Bakr iyonu mangann hava ile oksidasyonunu hzlandrr. Klor dioksit de mangann abuka znmez forma dntrlmesini salar. Mangann oksitlenmesinde permanganat da kullanlmaktadr. Kirele birlikte ozon da mangan gideriminde kullanlmaktadr. yon deitirme prosesinin kullanlmasnda bir ekince istenmeyen iyonlarn da tutularak maliyetin artmasdr (ztrk ve di., 2004). Civa: Cvann en nemli kullanm sahas klor-alkali tesisleridir. Elektrik ve elektronik endstrisinde, patlayc retiminde, fotoraf endstrisinde, pestisit ve koruyucu retiminde de kullanlr. Cva, kimya ve petrokimya endstrisinde katalizr olarak kullanlr. Laboratuar atksularnda da bulunur. Enerji retiminde de fosil yaktlarn yanmas srasnda kar. Termal enerji santrallerinde kkrt dioksit giderimi iin gaz ykayc varsa ar geri devir ile cva birikimi mmkndr. Cva atksulardan ktrme, iyon deiimi ve adsorpsiyon ile uzaklatrlabilir. Bakr, inko ve alminyum gibi metallerle temas ile de cva iyonlar miktar azaltlabilir. ou durumda cva geri kazanm distilasyon ile gerekletirilir. ktrme iin cva bileikleri cva iyonuna dntrlr. Tablo 26da eitli teknolojilerle elde edilen cva klar verilmitir. Tablo 26. Artlm su klarnda civa miktarlar (Eckenfelder, 1999) Teknoloji k suyu, g/L Slfr ktrmesi 10-20 Alumla birlikte ktrme 1-10 Demirle birlikte ktrme 0.5-5 yon deiimi 1-5 Karbon adsorpsiyonu Giri Yksek 20 Orta 2 Dk 0.25 Nikel: Atksularda nikel, metal ileme endstrisi, elik dkmhaneleri, motorlu aralar, uak endstrisi, bask ve kimya endstrilerinden kaynaklanr. Siyanr gibi kompleks oluturucu ortamda nikel, znm kompleks formda olabilir. Nikel siyanr kompleksi nikel ve siyanr giderimini olumsuz etkiler. Atksuya kire ilave edildiinde pH=10-11de en dk znrlk deeri 0.12 mg/Lde, znmeyen nikel hidroksit oluur. Nikel geri kazanm sisteminde karbonat veya slfat eklinde de ktrlebilir. Pratikte pH=11.5da kire ilavesi ile ktrme ve filtrasyon sonucu bakiye nikel 0.15 mg/Lye indirilebilir. Atksuda nikel konsantrasyonu yksekse iyon deiimi ve buharlatrma ile nikel geri kazanm mmkndr.

46

Selenyum: Selenyum, eitli katlarda, kurum (is) ve metalik slfr cevherlerinde bulunur. Atksulardan pH=6.6 da slfr eklinde ktrlerek uzaklatrlr. Artlm su knda 0.05 mg/Lseviyelerindedir. Gm: Gmn suda znr formu gm nitrat, porselen, fotoraf, elektrokaplama, ve mrekkep retim atksularnda bulunur. Gm deerli bir metal olduundan uygulanan artma teknolojisi geri kazanma yneliktir. Balca artm yntemleri ktrme, iyon deiimi ve elektrolitik geri kazanmdr. Atksulardan gm giderimi gm klorr eklinde ktrlerek uzaklatrlr. Gm klorrn znrl olduka dk olup 25oCde artlm sudaki bakiye gm miktar 1.4 mg/Ldir. Klorrn ortamda bir miktar fazla olmas bu deeri drr. Ancak klorrn ok fazla olmas durumunda suda znr gm klorr kompleksleri oluarak artlm sudaki bakiye gm miktar artar. Metal karm ieren atksulardan gm seici olarak ktrlebilir. Artma artlar bazik ise dier metaller hidroksitleri eklinde kerken gm klorr eklinde ker. Oluan amurun asidik artlarda ykanmas ile dier metal iyonlar ayrlrken gm klorr kat olarak kalr. Kaplama banyosu sular gm siyanr ierir, bu da gmn gm klorr formunda kmesini engeller. Bu durumda gmn gm klorr olarak ktrlmesi ncesi siyanrn giderilmesi gerekir. Siyanr iyonlarnn klorla oksidasyonu sonucu klor iyonlar suya geer, ve gm iyonlar ile birleerek gm klorr oluturur. Fotoraf zeltilerindeki gm gm slfr formunda ktrlr.Atksulardaki znr formdaki gm iyon deiimi ile uzaklatrlr. Dk gm seviyelerinde Aktif karbon kullanlr. Aktif karbonla gm giderim mekanizmas karbon yzeyinde gmn indirgenerek elemanter gme dnmdr. Gmn pH=2.1de arlka %9unun, pH=5.4 de ise %12 sinin aktif karbon yzeyinde tutulduu bildirilmektedir (ztrk ve di., 2004). inko: inko, elik ileri, rayon iplii ve elyaf retimi, tlm odun hamuru retimi, katodik ilem yapan sistemlerde soutma suyunun sirklasyonu sularnda bulunur. Kaplama ve metal ileme endstrileri atksularnda da inko bulunur. inko kire veya kostik kullanlarak hidroksiti eklinde ktrlr. Kirele ktrmenin bir mahzuru atksuda slfat bulunmas durumunda kalsiyum slfatn da birlikte kmesidir. pH=11 de artlm su knda 0.1 mg/Lnin altnda inko seviyelerine ulalabilir. Atksulardan metal giderimi Tablo 27de zetlenmitir.

47

Tablo 27. Ar metal gideriminde artlm su kndaki metal dzeyleri (mg/L) (Eckenfelder, 1999) Ulalabilecek k suyu Teknoloji Metal konsantrasyonu Slfr ktrme ve filtreleme 0.05 Karbon adsorpsiyonu Arsenik 0.06 Fe(OH)3 ile birlikte ktrme 0.005 Baryum Kadmiyum Bakr 0.5 0.05 0.05 0.008 0.02-0.07 0.01-0.02 0.01-0.02 0.001-0.01 0.0005-0.005 0.001-0.005 0.12 0.05 0.1 Slfat ktrme pH=10-11de hidroksit ktrme Fe(OH)3 ile birlikte ktrme Slfr ktrme Hidroksit ktrme Slfr ktrme Slfr ktrme Alumla birlikte ktrme Fe(OH)3 ile birlikte ktrme yon deiimi pH=10da hidroksit ktrme Slfr ktrme pH=11de hidroksit ktrme

Civa

Nikel Selenyum inko

Kaynaklar 1. Tnay, O. (1996) Endstriyel Kirlenme Kontrol, T Yaynlar, stanbul. 2. Eckenfelder W. (1999). Industrial Water Pollution Control, Second Edition, McGraw-Hill International Editions. 3. Kestiolu K. (2001). Endstriyel atksu artma tesisi boyutlandrma kriterleri. Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn No: 174 , Bursa. 4. Erolu V. (2002). Atksularn tasfiyesi. Su Vakf Yayn, Aksaray-stanbul 5. ztrk ., Timur H. ve Kokan U. (2004) Evsel, Endstriyel Atksu Artm ve Artma amurlarnn Kontrol, evre ve Orman Bakanl Yayn, Ankara. 6. Jern N.W. (2006). Industrial wastewater treatment. Imperial College Press 7. Bykkamac N. ve Onba A.N. (2007). Endstriyel atk sularn yeniden kullanmnn deerlendirilmesi: entegre et tesisi atksular. 7. Ulusal evre Mhendislii Kongresi Yaam evre Teknoloji, 502-510, 24-27 Ekim 2007 ZMR. 8. Alp K. (2009) Endstriyel Kirlenme Kontrol Ders Notlar, T evre Mhendislii Blm, stanbul. 9. Gnll T. (2004). Endstriyel kirlenme kontrol. Birsen Yaynevi, Caalolu-stanbul 48

EVSEL KATI ATIK YNETM Kat atklar, insan ve hayvan aktivitelerinden kaynaklanan kat ve o an istenmeyen tm atklardr. Temel zelliklerinden dolay genellikle yeniden kullanlabilir veya bir kaynak olarak ele alnrlar. Kat atk ynetimi, evsel, tbbi, tehlikeli ve tehlikesiz atklarn minimizasyonu, kaynanda ayr toplanmas, ara depolanmas, gerekli olduu durumda atklar iin transfer istasyonlarnn oluturulmas, atklarn tanmas, geri kazanlmas, bertaraf, geri kazanm ve bertaraf tesislerinin iletilmesi ile kapatma, kapatma sonras bakm, izlemekontrol srelerini ieren bir ynetim biimidir. Srdrlebilir kalknma, mevcut kuaklarn ihtiyalarnnn, gelecek kuaklarn ihtiyalarn tehlikeye atmadan karlanmasna imkan veren, ekonomik byme politikasdr. Burada temel ama, kalknma abalar ile evrenin korunmas arasnda bir denge oluturmaktr. Bunun iin, depolama alanlarnda ve yakma tesislerinde bertaraf edilen atklarn en aza indirilmesi, geri kazanm oranlarnda maksimum dzeye ulalmas, geri kazanm ve tekrar kullanm mmkn olmayan materyallerin ise tekrar kullanm ve geri kazanm mmkn olanlarla deitirilmesine, Srdrlebilir Atk Ynetimi denir. Temel hedef, doal kaynaklarn ar kullanmn nlenmesi ve retilen atklarn evresel, ekonomik ve sosyal maliyetlerinin en aza indirilmesidir. Atk ynetiminde en nemli husus atk oluumunun azaltlmasdr. Atk azaltlmas, minimum toksik ierikli, minimum madde hacimli, daha uzun kullanm sreli rnlerin tasarm, retimi ve paket olarak kullanlmasyla oluturulabilir. Atk azaltlmas, bilinli bir tketim yoluyla, rnlerin ve materyallerin yeniden kullanlmasyla da evsel amal, ticari veya endstriyel tesislerde de azaltlabilir. Atk ynetiminde ikinci nemli husus, geri dnmdr. Geri dnm, atklarn ayr biriktirilmesi ve toplanmasn, yeniden kullanm, yeniden ileme ve yeniden retim iin bu maddelerin hazrlanmas ve bu maddelerin yeniden kullanmn, ilenmesini ve retimini kapsar. Atk dnm, atk ynetim hiyerarisinde nem srasnda nc olarak adlandrlabilir ve atklarn fiziksel, kimyasal veya biyolojik deiimlerini kapsar. Evsel atklara uygulanabilen fiziksel, kimyasal ve biyolojik dnmler, kat atk ynetim ilemlerini ve sistemlerinin verimliliini arttrmak, yeniden kullanlabilir ve dntrlebilir maddeleri kazanmak, s veya tutuabilir biyogaz formunda enerji ve dnm rnlerini (kompost gibi) kazanmak iin kullanlr. Atk maddelerinin dnm, dzenli deponiye gidecek atk miktarn da azaltr.

49

Geri dntrlemeyen ve kullanm mmkn olmayan kat atklar iin, geri kazanm tesisinde atklar ayrldktan sonra geriye kalan kalnt maddeler iin ve dnm rnleri veya enerji geri kazanldktan sonra geriye kalan kalntlar iin nihai olarak bir eylerin yaplmas gerekir. Bu atklar, dzenli deponi sahalarnda depolanabilir. Dzenli depolama atk ynetiminde drdnc nemli husustur. Kat atk ynetimi kapsamnda evsel kat atklarla ilgili olarak mmkn olduu kadar ok bilgiye sahip olmamz gerekmektedir. Cevaplandrlmas gereken nemli sorularn bazlar unlardr; 1. Evsel atklarn tipi ve miktar ne kadardr? 2. Evsel atk tipleri hangi orandadr? 3. Yeniden kullanm ve geri dnm iin hangi materyal tipleri ve miktarlar sz konusudur? 4. Evsel atklarn zellikleri saatlik, gnlk, haftalk ve mevsimsel olarak deiiklik gsteriyor mu? 5. Ekonomik deeri olan evsel atklarn zellikleri nelerdir? 6. Hangi istenmeyen ve tehlikeli objeler uzaklatrlmaldr? 7. Hangi kirleticiler uzaklatrlmaldr? 8. Yukardaki sorular cevaplandrmak iin hangi testler ve lmler gerekletirilebilir? Bu sorularn cevaplandrlmas atk ynetiminin en nemli parasdr. 2. KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI 1. Yerleim yeri atklar, 2. Ticari atklar, 3. Kurumsal atklar, 4. naat ve hafriyat atklar, 5. Evsel hizmetler. 6. Artma tesisi atklar, 7. Endstriyel atklar, 8. Tarmsal atklar.

50

Tablo 1. Toplumdaki Kat Atk Kaynaklar Kaynak Konut Atklarn meydana geldii tipik faaliyetler, aktiviteler Dk, orta ve yksek katl apartmanlar bahe atklar, Kat atk tipleri Gda atklar, kt, karton, plastikler, tekstil, deri, odun, cam, metaller, teneke konserveler, kller, caddeye alminyum, dier

braklanlar, zel atklar (byk hacimli maddeler dhil, tketici elektronikler, beyaz eya, ayr toplanm bahe atklar, piller, ya ve lastikler), evsel tehlikeli atklar. Ticari Maazalar,resturantlar, ofis binalar, oteller, marketler, moteller, Kt, karton, plastikler, odun, gda atklar, cam, metaller, zel atklar (yukarya baknz), tehlikeli atklar, vs. Ticari alandaki gibi Odun, elik, beton, amur, vs.

krtasiyeler, servis istasyonlar, oto tamir dkknlar, vs. Kurumsal naat hafriyat Evsel hizmetler (artma tesisleri hari) Artma alanlar, kat kazan Evsel kat atk1 Endstriyel Yukardakilerin hepsi naat, imalat, hafif ve ar retim, rafineriler, kimyasal tesisler, g tesisleri, hafriyat, vs. Tarmsal Tahllar, meyve baheleri, zm balar, mandra, iftlik, vs. tesisi evsel yakma ve Okullar, hastaneler, cezaevleri, idari merkezler Yeni inaat alanlar, yol onarm/yenileme alanlar, binalarn yklmas, krk asfalt Cadde temizlenmesi, peyzaj, havuz temizlenmesi, parklar ve sahiller, dier rekreasyon alanlar Su, atksu ve endstriyel artm prosesleri, vs.

zel atklar, p, cadde sprntleri, peyzaj ve aa krntlar, havuz atklar, parklardan, sahillerden ve rekreasyon alanlardan gelen genel atklar Artma tesisi atklar, atk amurlar

Yukardakilerin hepsi Endstriyel proses atklar, hurda maddeler, vs., gda atklarn kapsayan endstriyel olmayan atklar, p, kller, hafriyat ve inaat atklar, zel atklar, tehlikeli atklar Bozulmu gda atklar, tarmsal atklar, p, tehlikeli atklar

1 Evsel kat atk terimi, endstriyel ve tarmsal kat atklar hari bir toplumda meydana gelen tm atklar kapsar.

Yerleim yerleri ve ticari faaliyetlerden kaynaklanan kat atklar,

organik ve inorganik

atklardan oluur. Bu alanlardan kaynaklanan kat atklarn organik fraksiyonu, kt, karton, plastik trleri, yiyecek atklar, tekstil, lastik, deri, aa ve bahe atklarndan oluur. Cam,

51

alminyum, mlekler, demirli metaller, tenekeler, toprak gibi maddeler inorganik fraksiyonu oluturur. Atldklarnda bu atk bileenleri ayrlmazsa bu atklarn karm, kark yerleim yeri ve ticari evsel atklar olarak da verilir. Hzl bir ekilde paralanacak atklar (zellikle scak mevsimlerde) paralanabilen atklar olarak da bilinir. Paralanabilir atklarn temel kaynaklar yiyeceklerin hazrlanmas, ilenmesi, piirilmesi ve yenmesi esnasnda oluur. ou kez paralanma, kt kokularn yaylmas ve sineklerin remesine yol aacaktr. Birok yerde bu atklarn paralanabilir doas kat atk toplama sisteminin tasarmn ve iletimini etkilemektedir. Kt iin; 40 snflandrmadan daha fazla snflandrma olmasna ramen evsel atklarda bulunan kt atklar temel olarak gazete, kitaplar, magazinler, ticari basklar, ofis ktlar, kartonlar, kt ambalajlar, tuvalet ktlar, kt mendiller, kt havlular vs. dir. Evsel atklarda bulunan plastik materyaller de 7 kategoriye ayrlr (ekil 1); 1. Poli etilen tereftalet (PETE / 1) 2. Yksek younluklu poli etilen (HDPE / 2) 3. Polivinil klorr (PVC / 3) 4. Dk younluklu poli etilen (LDPE / 4) 5. Polipropilen (PP / 5) 6. Polistiren (PS / 6) 7. Dier ok tabakal plastik materyaller (7)

ekil 1. Plastiklerin Farkl Tipleri in Kullanlan Kodlarn areti zel Atklar Yerleim yerleri ve ticari faaliyetlerden kaynaklardan oluan zel atklar, byk hacimli maddeler, elektronikler, beyaz eya, ayr toplanm bahe atklar, bataryalar, ya ve lastiklerden oluur. Bu atklar, bu alanlardan ounlukla ayr toplanr. Byk hacimli maddeler, mobilya veya benzer maddelerden oluur. Elektronikler, radyo, televizyon gibi eskimi, bozulmu veya istenmeyen maddelerden meydana gelir. Bataryalarn temel kaynaklar; evler, otomobiller ve dier benzeri kaynaklardr. Evlerde kullanlan bataryalar; 52

alkali, civa, gm, inko, nikel, kadmiyumu ieren eitli tiplerde olabilirler. Evsel bataryalarda bulunan materyaller sznt suyuna kararak yer alt suyunu kirletebilir. Ayn zamanda atk yakma tesislerinde klde kalabilir ve havay da kirletebilir. Bu yzden birok lkede evsel bataryalarn landfillenmesi yasaklanmaktadr. Otomobiller kurunlu asidik (slfrik asit) akleri kullanrlar; bunlar da tehlikeli materyallerdir.

53

3. KATI ATIKLARIN KOMPOZSYONU Kompozisyon, kat atklar oluturan, bireysel bileenleri ve genellikle onlarn arlka yzdelerini tanmlamak iin kullanlan terimdir. Kat atklarn kompozisyonu ile bilgi, ekipman ihtiyalarnn, sistemlerin, ynetim programlar ve planlarnn deerlendirilmesinde nemlidir. rnein; ticari faaliyet sonucu oluan kat atk, sadece kat rnlerini ierirse kesici ve balyac gibi zel proses ekipmann kullanm gerekebilir. 3.1. Evsel Kat Atklarn Bileimi Bir toplumdan kaynaklanan kat atklar, Tablo 1de gsterilen atk materyallerden oluur. Evsel kat atk dalm ile ilgili tipik veriler, Tablo 2de verilmitir. Tablo 2. Endstriyel ve tarmsal atklar hari bir toplumda meydana gelen evsel kat atk bileenlerinin dalm.
Atk Kategorisi Konut ve ticari, zel ve tehlikeli atklar hari zel (byk hacimli maddeler, elektronikler, beyaz eya, ayr toplanm bahe atklar, bataryalar, ya ve lastikler) Tehlikeli Kurumsal naat ve hafriyat Belediye hizmetleri Cadde ve sokak temizlii Aa ve peyzaj Parklar ve rekreasyon alanlar Havuzda biriken atklar Artma tesisi amurlar Toplam 25 25 1.5 3 0.5 1.2 38 3.8 3.0 2.0 0.7 6.0 100 Arlka Yzde Aralk 50 75 3 12 0.01 1.0 35 8 20 Tipik 62.0 5.0 0.1 3.4 14.0

Kat atklarn fiziksel bileimi ile ilgili bilgiler ve veriler, kaynak ve enerji geri kazanmnn fizibilitesini deerlendirmede, ekipman ve tesislerin seimi ve iletiminde, dzenli depolama tesislerinin analizi ve tasarmnda nemlidir. Konutlardan kaynaklanan evsel atklarn bileimleri ve dalmlar Tablo 3 de verilmitir.

54

Tablo 3. Dk, orta ve yksek gelirli lkeler iin konutlardan kaynaklanan evsel kat atklardaki bileenlerin dalm.
Bileen Organik Yiyecek atklar Kat, karton Plastik Tekstil Lastik, deri Bahe atklar, aa norganik Cam Teneke Alminyum Dier metaller Toz, kl v.b. 1-40 1-30 1-5 1-5 1-10 1-10 4-12 2-8 0-1 1-4 0-10 40-85 1-10 1-5 1-5 1-5 1-5 20-65 8-30 2-6 2-10 1-4 1-10 6-30 25-60 2-8 2-6 0-4 11-25 Dk lkeler gelirli Orta lkeler gelirli Yksek lkeler gelirli

Tablo 3de evsel kat atklardaki bileenlerin genel bir dalm verilse de bu bileenlerin yzdelik dalmlar, yerleim blgesine, mevsime, ekonomik artlara ve birok faktre bal olarak deikenlik gsterir.

55

4. EVSEL ATIKLARIN FZKSEL, KMYASAL VE BYOLOJK ZELLKLER Atklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerinin bilinmesi, kat atk ynetim sistemlerinin gelitirilmesi ve tasarm iin gereklidir. 4.1. Evsel Atklarn Fiziksel zellikleri Evsel atklarn nemli fiziksel karakteristikleri, sktrlm atn porozitesi, nem ierii, saha kapasitesi, partikl boyutu, partikl boyut dalm, spesifik arlktr. 4.1.1. Spesifik Arlk: Bir materyalin birim hacimdeki arl olarak tanmlanr. Ynetilmesi gereken atn toplam ktle ve hacmini ortaya karmak iin spesifik arlk verisine ihtiya duyulur. Spesifik arlk, jeografik konuma gre, mevsime gre, depolama zamannn uzunluuna gre deimektedir. 4.1.2. Nem erii: Evsel atklarn nem ierii genellikle iki ekilde ifade edilir. Islak arlk lm metodunda bir numunedeki nem, materyalin slak arlnn % si olarak ifade edilir. Kuru arlk metodun da nem, materyalin kuru arlnn % si olarak ifade edilir. Islak arlk metodu, kat atk ynetiminde en yaygn kullanlan metottur. Denklem formunda slak arlk nem ierii aadaki ekilde ifade edilir. M = ((w d) / w) x 100 M = Nem ierii, (%) w = rnein ilk arl, (kg) d = 105 0C de kurutulduktan sonraki rnein arl, (kg) Evsel kat atklar iin nem ierii atklarn bileimine, mevsime ve hava nemliliine, zellikle yamura bal olarak deimektedir. Genelde nem ierii, % 15-50 arasnda deimektedir. Tablo 4de kat atklarn spesifik arlklar ve nem ierikleri verilmektedir.

56

Tablo 4. Konut, ticari, endstriyel ve tarmsal atklar iin tipik spesifik arlk ve nem ierik deerleri.
Spesifik Arlk, lb/yd3(1 yd3 = 0,76 m3, 1 lb = 0,45 kg) Atn Tipi Aralk Konut (sktrlmam) Gda atklar (kark) Kt Plastikler Tekstiller Deri Bahe atklar Cam Teneke kutular Toz, kller, vs. Kller Ticari Ahap kasalar Aa krpntlar Endstriyel Kimyasal (slak) Petrol, katran, asfalt Tala Tekstil atklar Tarmsal Meyve (kark) Gbre (slak) Sebze atklar (kark) 1515 1770 340 1180 1685 605 75 96 60 90 94 75 atklar 420 1265 605 60 90 75 1350 1685 170 590 170 370 1600 490 305 05 10 40 6 15 2 20 10 amurlar 1350 1855 1685 75 99 80 185 270 170 305 185 250 10 30 20 80 20 5 220 810 70 220 70 220 70 170 170 440 100 380 270 810 85 270 540 1685 1095 1400 490 150 110 110 270 170 330 150 810 1255 50 80 4 10 14 6 15 8 12 30 80 14 24 6 12 6 12 70 6 2 10 10 60 2 3 8 6 Tipik Aralk Tipik Nem erii, arlka %

4.1.3. Partikl Boyutu ve Boyut Dalm: Kat atklardaki materyallerin boyutu ve boyut dalm zellikle dner kalbur ve magnetik seperatrler (ayrc) gibi mekaniksel yollarla materyallerin geri kazanmnda nemli bir husustur. Bir atk bileeninin boyutu aadaki ifadelerin bir veya birkayla belirlenebilir. Sc = L Sc = ((L + w) / 2) Sc = ((L + w + h) / 3) Sc = (L x w)1/2 Sc = (L x w x h)1/3 Sc = Bileenin boyutu (mm) L = Uzunluk (mm)

57

w = Genilik (mm) h = Ykseklik (mm) 4.1.4. Saha Kapasitesi: Kat atn saha kapasitesi, bir atk numunesinde tutulabilen nemin toplam ieriidir (yer ekimi ile aa doru harekete geebilecek nem). Atk materyallerin saha kapasitesi dzenli depolamada sznt suyunun oluumunu belirlemede kritik neme sahiptir. Saha kapasitesinden fazla olan su sznt suyu olarak ortaya kacaktr. Saha kapasitesi uygulanan basncn dzeyi ile ve atk paralamasnn durumuna gre deiir. Konut ve ticari kaynaklardan ortaya km sktrlmam kark alanlarn saha kapasitesi % 50 ile 60 arasnda deiir.

4.1.5. Sktrlm Atklarn Permeabilitesi: Sktrlm atklarn hidrolik iletkenlii, bir dzenli deponi sahasnda svlarn ve gazlarn hareketini idare eden nemli bir fiziksel zelliktir. Permeabilite katsays aadaki gibi yazlabilir; K = Cd2 ( / ) = k ( / ) K = Permeabilite katsays C = Boyutsuz sabit ya da ekil faktr d = Gzeneklerin ortalama boyutu = Suyun spesifik arl = Suyun dinamik viskozitesi k = Gerek permeabilite Cd2 = Gerek (spesifik) permeabilite . Spesifik permeabilite gzenek boyut dalm, spesifik yzey ve poroziteyi kapsayan kat maddelerin zelliklerine baldr. Bir dzenli deponi sahasnda sktrlm kat atn spesifik permeabilitesi ile ilgili tipik deerler dikey ynde 10-11 ve 10-12 m2, yatay ynde 10-10 m2 aralndadr. 4.2. Evsel Atklarn Kimyasal zellikleri Evsel kat at oluturan bileenlerin kimyasal bileimiyle ilgili bilgi, alternatif prosesleri ve geri kazanm opsiyonlarn deerlendirmede nemlidir. rnein, yakmann fizibilitesi, kat atn bileimine baldr. Genel olarak atklar, yarm nemli, yanabilen ve yanmayan materyallerin bileimi olarak dnlebilir. Kat atklar yakt olarak kullanlacaksa aadaki zellikler bilinmelidir.

58

1. nemli temsili analizler, 2. Nihai analizler (nemli elementler), 3. Enerji ierii. Evsel kat atn organik fraksiyonu kompostlatrld veya dier biyolojik dnm rnlerinin retimi iin ham materyal olarak kullanld yerlerde sadece at oluturan nemli elementlerin bilgisi nemli deildir ayn zamanda atk maddelerindeki iz elementlerle ilgili bilgilerde gereklidir. 4.2.1. Temsili Analizler: Evsel kat atn yanma bileenleri iin analizler aadaki testleri kapsar. 1. Nem (1 saat boyunca 105 0C deki scaklkta nem kayb) 2. Uucu yanabilir madde (950 0C de yanmayla ilikili olarak ilave arlk kayb) 3. Sabit (deimez) karbon ( uucu madde uzaklatrldktan sonra geriye kalan yanabilir kalnt) 4. Kl (yanmadan sonra yanabilir kalnt arl) Bir evsel kat atk iin yanabilen bileenlerin temsili analiz verileri Tablo 5 de gsterilmektedir. 4.2.2. Kat Atk Bileenlerin Nihai Analizleri: Bir atk bileeninin nihai analizi karbon, oksijen, hidrojen, kkrt, azot ve kln yzdesinin belirlenmesini kapsar. Yanma esnasnda klorlu bileiklerinin emisyonu ile ilgili sorunlardan dolay halojenlerin tayini ou zaman nihai analizlerde yer alr. Nihai analizlerin sonular evsel kat atkdaki organik maddenin kimyasal bileimini karakterize etmek iin kullanlr. Biyolojik dnm prosesleri iin optimum C:N oran elde etmek iin atk materyallerinin uygun karmn salamak iinde bu analizlerden faydalanlr. Yanabilir materyallerin nihai analizleri ile ilgili veriler Tablo 6 da gsterilmektedir.

59

Tablo 5. Konut, ticari ve endstriyel kat atklarda bulunan maddeler iin tipik analizler
Atn Tipi Nem Yalar Gda atklar (kark) Meyve atklar Et atklar Kt (kark) Plastikler (kark) Polietilen Polistiren Poliretan Tekstiller Lastik Deri Bahe atklar Sert kereste Cam ve mineral 2.0 70.0 78.7 38.8 10.2 0.2 0.2 0.2 0.2 10.0 1.2 10.0 60.0 12.0 2.0 Arlka % Uucu Madde 95.3 21.4 16.6 56.4 75.9 95.8 98.5 98.7 87.1 66.0 83.9 68.5 30.0 75.1 2.5 3.6 4.0 1.8 8.4 2.0 <0.1 0.7 8.3 17.5 4.9 12.5 9.5 12.4 0.2 5.0 0.7 3.1 5.4 2.0 1.2 0.5 4.4 6.5 9.9 9.0 0.5 0.5 96 99+ Sabit Karbon Yanc Olmayan

Metal, teneke kutular Metal, demirli Metal, demirsiz Evsel MSW Ticari MSW MSW

5.0 2.0 2.0 21.0 (15 40) 15.0 (10 30) 20.0 (10 30)

52.0 (40 60) -

7.0 (4 15) -

94 99+ 96 99+ 94 99+ 20.0 (10 30)

Tablo 6. Konut, ticari ve endstriyel kat atklarda bulunan yanabilir maddelerin nihai analizleri.
Atn Tipi Yalar Gda atklar (kark) Meyve atklar Et atklar Kt (kark) Plastikler (kark) Polietilen Polistiren Poliretan Tekstiller Lastik Deri Bahe atklar Arlka % (Kuru) Karbon 73.0 48.0 48.5 59.6 43.4 60.0 85.2 87.1 63.3 48.0 69.7 60.0 46.0 Hidrojen 11.5 6.4 6.2 9.4 5.8 7.2 14.2 8.4 6.3 6.4 8.7 8.0 6.0 Oksijen 14.8 37.6 39.5 24.7 44.3 22.8 4.0 17.6 40.0 11.6 38.0 Azot 0.4 2.6 1.4 1.2 0.3 <0.1 0.2 6.0 2.2 10.0 3.4 Kkrt 0.1 0.4 0.2 0.2 0.2 <0.1 <0.1 0.2 1.6 0.4 0.3 Kl 0.2 5.0 4.2 4.9 6.0 10.0 0.4 0.3 4.3 3.2 20.0 10.0 6.3

60

Sert kereste Cam ve mineral Metaller (kark) Ofis sprntleri Yalar, boyalar

49.6 0.5 4.5 24.3 66.9

6.1 0.1 0.6 3.0 9.6

43.2 0.4 4.3 4.0 5.2

0.1 <0.1 <0.1 0.5 2.0

<0.1 0.2 -

0.9 98.9 90.5 68.0 16.3

4.2.3. Kat Atk Bileenlerin Enerji erii: Evsel kat atklarn organik bileenlerinin enerji ierii; 1. Kalorimetre ile 2. Laboratuar bomb kalorimetresi kullanlarak, 3. Elementel bileim biliniyorsa hesaplamayla belirlenebilir. Evsel kat atn enerji ieriini hesaplamada kullanlan veriler Tablo 7 de verilmitir. Tablo 7. Konutlardan kaynaklanan evsel atklarn inert kalnt ve enerji ierik deerleri.
Bileen Organik Yiyecek atklar Kt Karton Plastikler Tekstiller Lastik Deri Bahe artklar Aa norganik Cam Teneke kutu Alminyum Dier metal Toz, kl, vs. Evsel kat atklar Btu/lb.2,326= kJ/kg 96 99+ 96 99+ 90 99+ 94 99+ 60 80+ 98.0 98.0 96.0 98.0 70.0 50 100 100 500 100 500 1,000 5,000 4,000 6,000 60 300 300 3,000 5,000 28 48 36 6 20 24 8 20 8 20 26 0.6 2 5.0 6.0 5.0 10.0 2.5 10.0 10.0 4.5 1.5 1,500 3,000 5,000 8,000 6,000 7,500 12,000 16,000 6,500 8,000 9,000 12,000 6,500 8,500 1,000 8,000 7,500 8,500 2,000 7,200 7,000 14,000 7,500 10,000 7,500 2,800 8,000 nert Artk, yzde Aralk Tipik Aralk Enerji, Btu/Ib Tipik

4.2.4. Nutrientler ve Dier Elementler: Evsel kat atn organik fraksiyonu, kompost, metan, etanol gibi biyolojik dnm rnlerinin retimi iin kullanlacaksa atk materyaldeki nutrientler ve elementlerle ilgili bilgiye ihtiya duyulmaktadr. Evsel kat atn organik fraksiyonunu oluturan materyallerde bulunan nutrient ve elementler Tablo 8 de gsterilmitir.

61

Tablo 8. Biyolojik dnm prosesleri iin kullanlan organik maddelerin analizi.

Bileen NH4-N NO3-N P PO4-P K SO4-S Ca Mg Na B Se Zn Mn Fe Cu Co Mo Ni W Birim ppm ppm ppm ppm % ppm % % % ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm Substrat (kuru) Gazete Kd 4 4 44 20 0.35 159 0.01 0.02 0.74 14 22 49 57 12 Ofis Kd 61 218 295 164 0.29 324 0.10 0.04 1.05 28 177 15 396 14 Bahe Artklar 149 490 3500 2210 2.27 882 0.42 0.21 0.06 88 <1 20 56 451 7.7 5.0 1.0 9.0 4.0 Gda Artklar 205 4278 4900 3200 4.18 855 0.43 0.16 0.15 17 <1 21 20 48 6.9 3.0 <1 4.5 3.3

4.3. Evsel Atklarn Biyolojik zellikleri Plastik, lastik ve deri bileenleri hari evsel kat atklarn organik fraksiyonu genelde aadaki gibi snflandrlabilir; 1. ekerler, niastalar, aminoasitler, eitli organik asitler gibi suda znm bileenler, 2. Hemiselloz, 3. Selloz, 4. Alkoller ve uzun zincirli ya asitlerinin esterleri olan yalar, petrol, 5. Lignin, 6. Aminoasit zincirlerinden oluan proteinler. Evsel kat atklarn organik fraksiyonunun en nemli biyolojik karakteristii, organik bileenlerin tmnn biyolojik olarak gazlara ve olduka inert organik ve inorganik katlara dntrlebilmesidir. Koku ve sinek oluumu evsel kat atklarda bulunan organik bileiklerin ryebilen yapsyla genelde ilikilidir.

62

4.3.1. Organik Atk Bileenlerinin Biyoparalanabilirlilii Organik uucu kat ierii (550 0C de yakmayla belirlenen) evsel kat atklarn organik fraksiyonunun biyoparalanabilirliinin bir lm olarak ou kez kullanlr. Evsel kat atklarn organik fraksiyonunun biyoparalanabilirliini tanmlamada uucu katlarn kullanm (VSS) hatal olabilir. nk evsel kat atn organik bileiinin bir ksm yksek derecede uucudur. Fakat biyoparalanabilirlii dktr. Alternatif olarak, bir atn lignin ierii biyoparalanabilir fraksiyonunu hesaplamak iin kullanlr. Aadaki ifade kullanlabilir. BF = 0,83 0,028 x LC BF = Uucu katya dayal olarak ifade edilen biyoparalanabilir fraksiyon 0,83 = Deneysel sabit 0,028 = Deneysel sabit LC = Kuru arln yzdesi olarak ifade edilen lignin ierii. Tablo 9. Lignin ieriine dayal olarak baz organik atk bileenlerinin biyoparalanabilirlii.
Bileen Gda atklar Kt Gazete ktlar Ofis ktlar Karton Bahe atklar 94.0 96.4 94.0 50 90 21.9 0.4 12.9 4.1 0.22 0.82 0.47 0.72 Uucu Katlar (VS), Toplam Katlarn %si (TS) 7 15 Lignin erii (LC), VS nin %si 0.4 Biyoparalanabilir Fraksiyon (BF) 0.82

Evsel kat atklarda bulunan organik atklarn biyoparalanabilirlii (lignin ieriine bal) yukardaki Tablo 9da verilmitir. Tablo 9da grld gibi yksek lignin ierikli atklar (gazete kd) evsel kat atklarla bulunan dier organik atklardan ok daha az biyoparalanabilirdir. eitli bileenlerin paralanabilme hz nemli lde deimektedir. Pratik uygulamalar iin evsel kat atklardaki temel organik bileenler, ou kez hzl ve yava paralanabilir olarak snflandrlr. 4.3.2. Koku Oluumu: Koku; kat atklarn biriktirilmesi esnasnda, transfer istasyonlarnda ve nihai deponi alanlarnda oluabilir. Kokunun hzlca ortaya kmas ve yaylmas scak iklimlerde daha nemlidir. Genel anlamda, koku oluumu evsel kat atklarda bulunan kolay 63

paralanabilir organik bileenlerin anaerobik paralanmasndan kaynaklanr. rnein, anaerobik (indirgeme) artlar altnda slfat slfid e (S-2) indirgenebilir (daha sonra H2S oluturmak iin hidrojenle birleir). H2S nin oluumu aadaki iki reaksiyon serisiyle gsterilebilir. 2CH3CHOHCOOH + SO4-2 2CH3COOH + S-2 + H2O + CO2 Laktat Slfat Asetat Slfid -2 -2 4H2 + SO4 S + 4H2O S-2 + 2H+ H2S Slfid iyonu metal slfidleri oluturmak iin (demir gibi) mevcut metal tuzlaryla da birleebilir. S-2 + Fe+2 FeS Anaerobik paralanmaya urayan kat atklarn siyah rengi metal slfidlerin oluumu nedeniyledir. Bir slfr radikalini ieren bir organik bileiin biyokimyasal indirgenmesi metil merkaptan ve aminobtirik asit gibi kokulu bileiklerin oluumuna yol aabilir. Bir aminoasit olan metioninin indirgenmesi bir rnek olarak verilebilir. CH3SCH2CH2CH(NH2)COOH CH3SH + CH3CH2CH2(NH2)COOH Metionin Metil Merkaptan Aminobtirik Asit Metil merkaptan metil alkole ve hidrojen slfre biyokimyasal olarak hidrolize edilebilir. CH3SH + H2O CH4OH + H2S 4.3.3. Sineklerin remesi: Scak iklimlerdeki btn mevsimlerde ve yaz aylarnda atklarn brakld yerlerde sinek remesi nemli bir skntdr. Yumurtalar brakldktan sonra sinekler iki haftadan daha az bir srede geliebilir. Tipik ev sineinin yumurtadan ergin haline kadar yaam sreci aadaki gibi verilebilir. Yumurtalarn geliimi Larvann 1. Aamas Larvann 2. Aamas Larvann 3. Aamas Larvadan sonraki devre Toplam 8 12 saat 20 saat 24 saat 3 gn 4 5 gn 9 11 gn

pn brakld konteynrlarda eer larva geliirse, konteynrlar boaltldnda onlar uzaklatrmak zor olur. Geriye kalan larvalar sineklere dnrler. Larvalar st rtlmemi kutularda geliebilir ve evreye sinekler halinde yaylrlar.

64

5. KATI ATIKLARIN FZKSEL, KMYASAL VE BYOLOJK DNMLER Kat atk dnmleri, insanlar tarafndan veya doal olaylarla meydana gelebilir. Kat atklar fiziksel, kimyasal ve biyolojik yollarla dntrlebilir (Tablo 10). Kat atk ynetiminden sorumlu olanlar, mmkn olan dnm proseslerini ve meydana gelen rnleri bilmelidirler. nk kat atk ynetim planlarnn oluturulmasnda bu sreler nemlidir. Tablo 10. Kat Atk Ynetimi in Kullanlan Dnm Prosesleri
Dnm prosesi Fiziksel Bileen ayrma Hacim azaltlmas Boyut azalmas Kimyasal Yakma Piroliz Termal oksidasyon Destrktif buharlatrma CO2, SO2, dier oksidasyon rnleri eitli gazlar, katran, kmr gibi bileenleri ieren bir gaz akm Yaktta ve pirolitik rnde orijinal olarak Gazifikasyon Biyolojik Aerobik kompostlatrma Anaerobik katl) Anaerobik kompostlatrma Anaerobik biyolojik dnm CH4, CO2 ve rtlm atk dnm Anaerobik biyolojik dnm Aerobik biyolojik dnm Kompost (Bir toprak artlandrcs olarak kullanlan humus benzeri madde) CH4, CO2, iz gazlar (az miktarda olan gazlar), rtlm amur veya humus Yanma karbon ve inertleri ieren bir kmr, dk Btu lu gaz Manuel ve/veya mekanik ayrma Bir kuvvet ya da basn formunda enerji uygulamas Kesme, tme formunda enerji uygulanmas Form bakmndan deitirilen ve boyutu azaltlan orijinal atk bileenleri Kark evsel atkta bulunan bileenler Hacimce azalan orjinal atk Dnm yollar ya da metotlar Dnm veya temel dnm rnleri

(dk- ya da yksek-

5.1. Fiziksel Dnmler Kat atk ynetim sistemlerinin iletiminde temel fiziksel dnmler unlardr; 1.Bileen ayrma, 2. Mekaniksel hacim azaltlmas, 3.Mekaniksel boyut azaltlmas, Fiziksel dnmler, kimyasal ve biyolojik dnmlerinin aksine atklarn esas yapsnda bir deiiklik sz konusu olmaz. 65

5.1.1. Bileen Ayrma: Kark evsel atklarn tannabilir bileenlerini el veya mekaniksel yollarla ayrma prosesini tanmlama iin kullanlan terimdir. Bileen ayrmas, heterojenli at daha homojenli bileenlere dntrmek iin kullanlr. Bileen ayrmas, evsel atklardan yeniden kullanlabilir ve yeniden dntrlebilir materyallerin geri kazanlmasnda, atklarn zelliklerini iyiletirmek iin baz maddelerin ayrlmasnda, evsel atklardan tehlikeli atklarn uzaklatrlmasnda v.b. gerekli bir ilemdir. 5.1.2. Mekaniksel Hacim Azaltm: Hacim azalmas (bazen sktrlma olarak da bilinir) bir atk tarafndan kaplanan balang hacminin azaltld prosesi tanmlamak iin kullanlan terimdir. Genellikle hacim azalmas kuvvet veya basn uygulamas ile gerekleir. Birok ehirde kat atklarn toplanlmas iin kullanlan vastalar her bir seferde toplanan atk miktarn arttrmak iin sktrma mekanizmalaryla donatlmtr. Geri dnm iin evsel kat atklardan uzaklatrlan kt, karton, plastik, alminyum ve teneke kutular depolama veya dier maliyetleri azaltmak iin balyalanrlar. Son zamanlarda yksek basnl sktrma sistemleri kt ve kartondan yaplacak eitli alternatif kullanmlar iin elverili madde retmek iin gelitirilmitir. Atk materyallerinin bir depolama alanna transferi ile ilgili kurulular, sktrma tesisatlaryla donatlm transfer istasyonlarn da kullanmaktadr. Deponi alanlarnn mrn artrmak iin de buralara dklen atklar ounlukla sktrlr. 5.1.3. Mekaniksel Boyut Azaltm: Boyut azaltm atk materyallerin boyutunu azaltmak iin kullanlan transformasyon proseslerine uygulanan terimdir. Boyut azaltlmasnn amac; orjinal formuyla kyaslandnda boyutta azalma ve niform olan bir son rn retmektir. Boyut azalmas hacim azalmas anlamnda olmayabilir. Baz durumlarda boyut azalmasndan sonra materyalin toplam hacmi orijinal hacminden daha byk olabilir (ofis ktlarnn doranmas gibi). 5.2. Kimyasal Dnmler Kat atklarn kimyasal dnmleri bir faz deiikliini kapsar (katdan svya veya katdan gaza). Hacmi azaltmak, dnm rnlerini geri kazanmak ve evsel atklar dntrmek iin kullanlan temel kimyasal prosesler unlardr; 1.Yakma(kimyasal oksidasyon), 2.Piroliz, 3.Gazifikasyon, Bu proseslerin de termal prosesler olarak snflandrlr. 5.2.1. Yakma (Kimyasal Oksidasyon): Yakma-yanma, oksijenin organik maddelerle kimyasal reaksiyonu olarak tanmlanr. Bu esnada hzl s oluumu ve k emisyonu ile

66

okside olmu bileikler oluur. Yeteri kadar hava mevcudiyetinde ve ideal artlar altnda evsel kat atklarn organik fraksiyonunun yanmas aadaki denklemle gsterilebilir. Organik madde + yeterli hava N2 + CO2 + H2O + O2+ kl + s Yeterli hava tam yanmay ifade etmek iin kullanlr. Evsel kat atklarn yanmasnda ortaya kan son rnler scak yanma gazlardr. Bunlar; N2, CO2, H2O, O2 ve yanmayan kalntlardr. Uygulamada amonyak, SO2, NOx ve dier iz gazlar da atn tipine bal olarak mevcut olabilir. 5.2.2. Piroliz: Birok organik madde termal olarak stabil olmadndan dolay bunlar paralanabilirler (oksijenin olmad bir ortamda termal paralanma) ve atklar gaz, sv ve kat fraksiyonlara dnr. Piroliz, prosesi tamamlamak iin kullanlan terimdir. Yanma proseslerine zt olarak (yanma prosesi yksek derecede ekzotermik) pirolitik proses yksek derecede endotermiktir. Evsel kat atklarn organik ksmnn pirolizinde ortaya kan nemli bileen fraksiyonlarnn karakteristikleri unlardr; 1.H2, CH4, CO, CO2 ve eitli dier gazlar ieren bir gaz akm, bu gazlarn varlklar ve miktarlar, pirolizlenen atk materyalinin organik karakteristiklerine baldr. 2.Asetik asit, aseton ve metanol gibi kimyasallar ieren ve oda scaklnda sv olan bir katran. 3.Prosese girebilen herhangi bir inert materyalle birlikte hemen hemen saf karbonu ieren kmr. Selloz (C6H10O5) iin aadaki reaksiyon piroliz reaksiyonunun bir rnei olarak ifade edilebilir 3(C6H10O5) 8H2O + C6H8O + 2CO + 2CO2 + CH4 + H2 + 7C Elde edilen sv katran C6H8O ile gsterilmitir. 5.2.3. Gazifikasyon Prosesi: Gazifikasyon prosesi, CO, H2 ve baz doymu hidrokarbonlar, esas olarak metanca zengin tutuabilir bir yakt gazn oluturmak iin karbonlu yaktn ksmi yanmasn ifade eder. Yanabilir yakt gaz, bir iten yanmal motorda veya kazanda yaklabilir.. Oksidant olarak havayla bir gazlatrc atmosferik basnta iletilirse gazifikasyon prosesinin son rnleri unlardr; 1.Dk Btu lu gaz: Bu gaz esas olarak CO2, CO, H2, CH4 ve N2 ierir. 2.Yakttaki inertleri ve karbonu ieren kmr. 3.Meydana gelen svlar. 5.2.4. Dier Kimyasal Dnm Prosesleri: Bunlarla ilgili almalar halen gelitirilmekte ve devam etmektedir. Sellozun glikoza dnm ve daha sonra da glikozun etil alkole fermantasyonu byle bir prosese rnektir. 67

5.3. Biyolojik Dnmler Gnmzde hzl nfus art, gelien teknoloji, endstriyel rnler ve uygulamalar kat atk miktarnn artmasna sebep olmakta ve bu atklarn bertaraf edilmesi esnasnda hem insan sal hem de evre asndan riskler ortaya kmaktadr. Homojen bir yapya sahip olmayan kentsel kat atklar, genelde gruba ayrlabilmektedirler. Bunlardan ilki, yemek atklar, meyve-sebze atklar ve bahe (im, yaprak, vs.) atklar olmak zere ayrabilen organik bileenler; ikincisi, kat, karton, tekstil, plastik ve dier sentetikler gibi ok yava ayran veya ayramayan organikler grubuna giren yaklabilen maddeler, ncs ise ta, kum, cam, metaller gibi inert bileenlerdir. Kat atklarn ynetimi atk azaltma, geri kazanma ve yeniden kullanma, yakma, kompostlatrma ve dzenli depolama gibi sistemlerle gerekletirilmektedir. Kaynanda ayr veya kark toplanan kat atklar, zelliklerine uygun olarak bertaraf edilmelidirler. Bunlardan en nemlisi olan atklarn geri kazanm, atk ierisinde geri kazanlabilir madde (cam, plastik, kat, metal vb.) miktar yeterli ise uygulanmas gereken metotlarn banda gelir. Geri kazanlabilir malzemeler dier atklar ile kark toplanmalar halinde ekonomik deerlerinde ok byk kayplar meydana gelmektedir. Bu yzden geri kazanm almas mutlaka kaynanda ayr toplamay iermelidir. Ayr toplamann dier avantaj ise geri kazanma tesislerinin projelendirilmesi ve iletilmesinde kolaylklar salamasdr. Kaynanda ayrma uygulanmamas halinde, yerleim merkezlerinden toplanan atklarn tamam geri kazanm tesisinde ilenme durumunda kalmaktadr. Dier yandan elde edilen malzemelerin deerinde de ok byk kayplar meydana gelmektedir. Atklarn bertaraf iin son yllarda yaygn olarak kullanlan metotlardan olan kompostlatrma, kat atk ierisindeki organik ksmlarn kontrol edilen artlar altnda (mutfak atklar, artma tesisi amurlar vb.) kompost yaplarak tekrar kullanlr hale getirilmesi ilemidir. Kompost, kat atk ierisindeki organik ksmlarn biyokimyasal sreten geirilerek humusa benzer bir malzemeye dntrlmesidir. Kompostlatrma aerobik ve anaerobik olmak zere balca iki yolla yaplr. Anaerobik srete dnm esnasnda yan rn olarak biyogaz da elde edilmektedir. Atklarn organik ksm kompost yaplsa bile yaklak %30'luk bir ksmnn nihai olarak baka bir yntemle uzaklatrlmas gerekmektedir. Kentsel kat atklar ounlukla mutfak ve bahe atklarndan olumakta ve kompostlatrma bu atklarn ynetiminde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Kentsel kat atklardan kompost yaplmas, dzenli depolama alanlarna gnderilen atklarn organik ieriini azaltmakta, dk maliyetli ve tarmda kullanma elverili bir rn oluturulmaktadr. Kompostlatrma ilemi, depo sahalarnn kapasitesi, depolama ve tama maliyeti, evre yasalarna uyum, ticari 68

gbrelerin kullanmnn azaltlmas, kentsel kat atklarn geri kazanmnn arttrlmas ve kompost rn kalitesinin arttrlmas gibi ekonomik ve evresel artlardan dolay yaygnlamaktadr. Kentsel kat atklarn kompost haline getirilmesi ile atklarn hacmi azalmakta, mevcut patojenler ve kt kokuya sebep olan bileenler bertaraf edilmektedir. Bylece kentsel kat atklarn organik ksmnn bertaraf salanrken ayn zamanda nemli bir toprak artlandrcs yani kompost elde edilmektedir. Organik tarma artan ilgi ve tarmda kullanlan topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerine pozitif etkisi olmas klmaktadr (Iglesias-Jimenez ve Alvarez, 1993). Bu almada, kentsel kat atklarn organik ksmnn ayrmas, aerobik kompostlatrma ilemi ve kompost rnnn kullanm alanlar ve faydalar ile ilgili bilgiler yer almaktadr. kompostu popler

69

6. ATIK YNETMNDE BYOLOJK PROSESLER Bu blmde, kat atklarn ayrmas iin gerekli olan besi maddesi ihtiyac, mikrobiyal metabolizma, atklarn ayrmasnda rol alan mikroorganizma trleri ve mikrobiyal tr tayini, ortam artlar, aerobik ve anaerobik dnmler ve proses seimi hakknda bilgilere yer verilmektedir. 6.1 Mikroorganizmalar in Nutrient htiyac Mikroorganizmalar, hcre sentezi ve enerji sentezinin istenen dzeyde gerekleebilmesi iin enerji kaynana, yeni hcrelerin sentezlenmesi iin karbon kaynana ve azot, fosfor, slfr, potasyum, kalsiyum ve magnezyum gibi inorganik bileenlere (besi maddeleri) ihtiya duymaktadrlar. Karbon ve enerji kayna besi maddesi (substrat) olarak tanmlanmaktadr. 6.1.1 Karbon ve Enerji Kayna Mikroorganizmalar iin en nemli iki karbon kayna organik ve inorganik karbondur (karbon dioksit). Heterotrof organizmalar hcre tekili iin karbon kayna olarak organik karbonu kullanrken, ototrof organizmalar ise karbon kayna olarak inorganik karbonu kullanmaktadrlar. Ototrof mikroorganizmalarn inorganik karbonu yeni hcre tekilinde kullanmas indirgeyici bir proses olup enerji gerektirir. Bu yzden bu organizma trleri hcre sentezi iin heterotroflardan daha fazla enerji harcamaktadrlar. Bu durum daha dk bakteriyel byme hz ve dnm oranlar (Y) ile sonulanmaktadr. Hcre sentezi iin gereken enerji kayna k veya kimyasal oksidasyon reaksiyonlardr. Enerji kayna olarak kullanan organizmalar fototrof organizmalar olarak adlandrlmaktadr. Organik karbonu karbon kayna olarak kullanabilen (heterotrof: baz slfr bakterileri) veya inorganik karbonu karbon kayna olarak kullanabilen (ototrof: algler ve fotosentetik bakteriler) fototrof organizmalar da bulunmaktadr. Enerjilerini kimyasal oksidasyon reaksiyonlarndan salayan organizmalar, kemotrof organizmalardr. Fototroflarda olduu gibi bu trler de heterotrof (protozoa, mantar ve ou bakteri trleri) veya ototrof (nitrifikasyon bakterileri) olabilirler. Kemoototrof bakteriler enerjilerini indirgenmi inorganik bileenlerin oksidasyonundan salarlarken, kemoheterotroflar enerjilerini organik madde oksidasyonlarndan salarlar. Enerji ve karbon kaynaklarna gre mikroorganizma snflar Tablo 11`de verilmitir.

70

Tablo 11 Enerji ve karbon kaynana gre mikroorganizmalarn snflandrlmas Tr Ototrofik Fotoototrof Kemoototrof Heterotrof Kemoheterotrof Fotoheterotrof Enerji kayna I k norganik reaksiyonlar Karbon kayna CO2 indirgenme-ykseltgenme CO2 Organik karbon Organik karbon

Organik indirgenme-ykseltgenme reaksiyonlar I k

6.1.2 Mikrobiyal Byme in Gerekli Besi Maddeleri Karbon ve enerji kaynandan baka besi maddeleri de hcre sentezi ve mikrobiyal byme iin hz snrlayc olabilirler. Mikroorganizmalarn ihtiya duyduu balca inorganik besi maddeleri azot, fosfor, slfr, potasyum, magnezyum, kalsiyum, demir, sodyum ve klorrdr. Bunlarn dnda az miktarda ihtiya duyulan besi maddeleri arasnda inko, mangan, molibden, selenyum, kobalt, bakr ve nikel vardr. Biyolojik proseslerin esas amac, atklarn ierdii organik maddenin stabil nihai rnlere dntrlmesidir. Kemoheterotrofik organizmalar, hem karbon hem de enerji kayna olarak organik karbonu kullanarak atklarn ierdii organik maddelerin nihai rnlere dntrlmesini salayan trlerdir. Kentsel kat atklar atklarn nihai rnlere dnmesini salamak iin gerekli olan besi maddelerini (organik ve inorganik) yeterli miktarlarda bnyesinde bulundurmaktadr. Bu sebeple ayrma proseslerinde besi maddesi ilavesi ounlukla gerekmemektedir. 6.2 Mikrobiyal Metabolizma Kemoheterotrofik organizmalar metabolizmalarna ve oksijene ihtiya duyup duymadklarna gre gruplandrlmaktadr. Mikroorganizmalar, bir elektron vericisinden harici bir elektron alcsna (O2) enzim-arabuluculu elektron transferiyle enerji reten solunum metabolizmalarna sahiptirler. Enzim-arabuluculu sistemlerde elektron transferi koenzimler tarafndan salanmakta ve bu enzimler NAD+ ve NADP+ olarak adlandrlmaktadr. NAD+, enerji sentezi (katabolizma) ve NADP+ ise hcre sentezi (anabolizma) esnasnda grev yapmaktadr. Bu elektron tayclar hcre sitoplazmas ierisinde rahatlkla difuze olma zelliine sahiptirler. NAD+ ve NADP+ tarafndan gerekletirilen elektron transferine ait reaksiyonlar aadaki gibidir. NAD++2H++2e- NADH + H+ NADP +2H +2e NADPH + H
+ + +

(G=62 kJ) (G=62 kJ)

71

Yukardaki reaksiyonlar gerei elektron tayclar iki proton ve iki elektron alarak NADH ve NADPH formuna indirgenmektedir. Serbest enerji deerinin pozitif olmas reaksiyonun gerekleebilmesi iin organik moleklden enerji alnmas gerektiini ifade etmektedir. Elektron alcsnn O2 olmas halinde, NADH + H+ NAD++2H++2e O2 + 2H +2e- H2O Net reaksiyon: NADH + O2 + 2H+ NAD++ H2O
+

(G= -62 kJ) (G= -157 kJ) (G= -219 kJ)

Bu esnada kullanlan enerji tayclar ATP`dir. Enerji bir elektron taycs tarafndan brakldnda enerji transferi esnasnda ADP ye dnen tayya fosfat grubu balanarak ATP yeniden olumaktadr. ADP + H3PO4 ATP + H2O molekler oksijenin (G=32 kJ) durumunda proses aerobik solunum olarak Verilen reaksiyonlarda olduu gibi solunum mekanizmasnda elektron alcs olarak kullanlmas adlandrlmaktadr. Enerji reaksiyonlar iin sadece molekler oksijen kullanan organizmalar zorunlu aerobturlar. Molekler oksijen yokluunda elektron alcs olarak nitrat ve slfat gibi inorganik bileenler grev yapmaktadr (anoksik). Ortamda molekler oksijenin bulunmamas durumunda yaamn srdren ve fermentasyon reaksiyonlar ile enerji temin eden organizmalar zorunlu anaerobiktir. Tablo 12`de farkl mikrobiyal reaksiyonlar iin elektron alclar yer almaktadr. Tablo 12 Farkl proseslerdeki elektron alclar Ortam Elektron alcs Proses Aerobik O2 Aerobik metabolizma Anaerobik NO3Denitrifikasyon 2SO4 Slfat indirgenmesi CO2 Metan oluumu 6.3 Kompostlatrma Mekanizmas ve Mikroorganizma Trleri Mikroorganizmalar ounlukla hcre yaps ve fonksiyonlarna gre snflandrlmaktadr. Prokaryotik grup veya bakteriler kat atklarn organik ksmnn biyolojik olarak ayrmasnda nemlidir. karyot grubundaki organizmalar ise bitkiler, hayvanlar ve protistleri iermektedir. Organik atklarn biyolojik olarak ayrmasnda grev yapan karyot organizmalar mantarlar ve aktinomisetlerdir. Kompostlatrma ilemi, nemli ortamda ve organik atklar havalandrmak suretiyle kendiliinden oalan mikroorganizmalar vastasyla gerekletirilir. Balangta ounlukla bakteri olan bu organizmalarn oalmas srasnda, s, CO2 ve su buhar aa kar. lk aamada mezofilik bakterilerle birlikte aktinomisetler, 72

mantarlar ve mayalar, yalar, proteinleri ve karbonhidratlar ayrtrrlar. Scaklk 30 oC ye eriinceye kadar kf mantarlar, bakteriler, protozoonlar ve nematodlar kompostlatrma ileminde etkin rol oynarlar. Scaklk 30-40 oC ye ktnda aktinomisetler baskn hale gelmeye baslar ve topraks bir koku olutururlar. Aktinomisetler humuslastrc organizmalar olarak bilinmektedirler. Bunun yannda, bu trler antibiyotik etki reterek patojenlerin lmesini de salamaktadr. Scaklk 40-50 oC`ye ktnda balangtaki trler olur ve 70
o

C`ye kadar faaliyet gsterebilen termofilik bakteriler gelimeye baslar. Bu aamada gelien

bakteri ve aktinomisetler zor ayrabilen organiklerin ayrmasnda grev yapmaktadrlar. Scaklk artyla birlikte patojen mikroorganizmalar da lr. Ortamdaki besi maddesi tkendiinde s dmeye balar ve kompostun soumas gerekleir. Souyan komposta son zelliini veren genellikle mantar ve aktinomisetlerden oluan trlerdir. 6.3.1 Bakteriler Bakteriler tek hcreli organizmalardr. Boyutlar 0.5-20 m arasnda deimektedir. Bakteri trleri, %80 civarnda su, %20 kuru madde (%90`i organik, %10`u inorganik) den olumaktadr. Bakteri hcresinin organik ksmnn molekler forml C5H7NO2 olarak kabul edilebilir. Bu forml gz nne alndnda organik bileeninin %53` organik karbon olarak hesaplanabilir. norganik ksmnn bileeni ise %50 P2O5, %9 CaO, %11 Na2O, %8 MgO, %6 K2O, %1 Fe2O3`tr. Bu maddelerden herhangi birinin bakterilerin yasam ortamlarnda bulunmamas bakteri yaamn snrlayabilir. 6.3.2 Mantarlar Mantarlar ok hcreli, fotosentetik olmayan ve heterotrofik protistler olarak ele alnmaktadr. Mantarlarin ou su muhtevas dk olan ortamlarda geliebilirler. Bunun yannda dk pH deerlerini de tolere edebilirler. Birok mantar tr iin optimum pH deeri 5.6 olup bu trler pH 2-9 aralnda faaliyet gstermektedirler. Bu organizmalarn metabolizmalar genellikle aerobiktir ve boyutlar 4-20 m arasnda deimektedir. 6.3.3 Aktinomisetler Bakteri ve mantarlar arasnda yer alan organizmalardr. Mantarlarla benzerlik gsteren bu organizmalar 0.5-1.4 m arasnda hcre boyutuna sahiptirler. 6.3.4 Mikrobiyal Trlerin Belirlenmesi Son yllarda mikrobiyal trlerin belirlenmesinde kltrn hangi bakterilerden olutuunu belirlemek amacyla 16SrRNA genlerininnin incelenmesine dayanan molekler metotlar ve denaturing gradient gel electophoesis (DGGE) kullanlmaktadr. Bu metot farkl iletme koullarnda mikroorganizma poplasyonunda meydana gelen deiimleri izlemek amacyla kullanlan bir tekniktir. Mikrobiyal tr tayininde, kltrden izole edilen 16SrRNA rnei birletirilmi zincir reaksiyonu (PCR) yntemi ile oaltlmakta ve RNA profili belirlenerek 73

kark kltrn hangi bakterilerden olutuu belirlenmektedir. Bu yntemle kompostlatrma prosesinde grev yapan organizmalar belirlenebilir. 6.3.4.1 Kentsel Kat Atk Ynetiminde PCR-DGGE-Dizi Analizi Temelli Molekler Tekniklerle Mikrobiyal Tr Tayini Molekler Teknikler Son yllarda mikrobiyal trlerin belirlenmesinde kltrn hangi bakterilerden olutuunu belirlemek amacyla 16SrRNA genlerininnin incelenmesine dayanan molekler metotlar ve denature gradyan jel elelektroforezi (DGGE) kullanlmaktadr. Bu metot farkl iletme koullarnda mikroorganizma poplasyonunda meydana gelen deiimleri izlemek amacyla kullanlan bir tekniktir. Mikrobiyal tr tayininde, kltrden izole edilen 16SrRNA rnei birletirilmi zincir reaksiyonu (PCR) yntemi ile oaltlmakta ve RNA profili belirlenerek kark kltrn hangi bakterilerden olutuu belirlenmektedir. ekil 2`de mikrobiyal trlerin belirlenmesi iin gereklestirilen admlarn ematik gsterimi verilmitir.

74

ekil 2. Mikrobiyal trlerin belirlenmesi iin gereklestirilen admlarn ematik gsterimi Dizi analizi ncesi tr farkllklar, denatre gradyan jel elektroforezi (DGGE) teknii ile Guanin (G) ve Sitozin (C) ieriine gre tespit edilmektedir. DGGE, PCR ile oaltlm DNA rneklerindeki tek baz deiimlerinin belirlenmesinde etkili bir genetik analiz yntemidir. DGGE analizinde denatre madde (formamit ve re karm), poliakrilamit jellerdeki yar erimi, ift-sarmall DNA molekllerinin elektroforetik hareketine baldr. Mevcut almalarda bu deneyden faydalanlarak trlerin zamana bal deiimleri gzlemlenmektedir. Trlerin birbirinden ayrt edilmesi iin klasik PCR ile 16S rRNA genlerinin oaltlmasndan sonra, DGGE analiziyle trler birbirinden ayrt edilmektedir. Dizi analizi iin seilecek klonlarn miktar PCR ve DGGE analizleri sonunda tespit edilmektedir. PCR ya da DGGE

75

jellerinde grntlenen bandlar, uygun saflatrma kitleri kullanlarak saflatrlmakta, bu rnler daha sonra dye terminator cycle sequencing reaksiyonuna sokularak floresan iaretli fragmanlarn amplifikasyonlar gerekletirilmektedir. Elde edilen rn saflatrlmakta ve formamid zeltisi iinde sspanse edilmektedir. Kapiler elektroforez teknii ile alan cihazdan el edilen dizi analizi verileri, A-G-C-T dizin dosyalar biiminde kopyalanarak, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ internet sitesinde BLAST programnda deerlendirmeye alnmakta ve bu veri tabannda tanmlanm mevcut trlerle olan muhtemel farkllklar raporlanmaktadr. Kat Atk Ynetiminde Molekler Tekniklerin Kullanlmas Kat atk ynetiminde, kirletici yaylmnn izlenmesi almalarnda, biyolojik bertatraf metodlarnda etkin mikrobiyal trlerin belirlenmesinde, zeminlerin biyolojik slah almalarnda, gzenekli ortamda kirletici hareketi konularnda molekler tekniklerle tr tayini son yllarda kullanlan tekniklerdendir. ekil 2de kat atk ynetiminde iyiletirme ve slah almalar iin sistem gelitirme akm emas grlmektedir. Entegre kat atk ynetiminin en nemli hususlarndan biri atklarn evreye en az zarar verecek ekilde bertarafnn salanmasdr. Kat atk bertaraf sistemlerinden kirletici yaylmas, yaylmaya kar alnacak nlem almalarnda biyo-izleme almalar su, hava, toprak kirlilii kontrol asndan olduka nemlidir. Bunun yannda depolama alanlarnn kapatldktan sonra rehabilitasyon ve izleme almalarnda da biyolojik izleme almalar ile etkin kirlilik kontrol salanabilmektedir. zleme almalarnn yeni molekler tekniklerle gerekletirilmesi kirletici yaylmn kontrol altna alma asndan nemlidir. Yeni molekler tekniklerle tanmlanan trlerin izleme almalarnda indikatr olarak kullanlmas da depo sahalarndan kirletici yaylmnn kontrol ve slah almalar iin katk salayacaktr. lave olarak, Avrupa Birliinin direktifleri arasnda yer alan Su ereve Direktifi (SD), 2015 ylnda istenen su kalitesine ulamay hedeflemektedir. Bu hedef, sucul ortamlarn iyiletirilmesi ve korunmasnn srdrlebilirliinin salanmas iin ncelikli madde dearj standartlarnn iyiletirilmesi, azaltlmas ve ncelikli tehlikeli maddelerin kullanmnn azaltlmas ve/veya retiminin bitirilmesi ile gerekletirilecektir. SD, durum deerlendirmesi almalarnda olduu gibi kat atk ynetiminde de biyolojik kalite elementlerinin referans koullarn karlayp karlamad da molekler tekniklerle biyolojik indikatr tespiti almalar ile gerekletirilebilir.

76

ekil 3. yiletirme ve slah iin sistem gelitirme (Ishii et al. 2005ten uyarlanmtr.) Kat atk ynetiminde kompostlatrma ve dzenli depolama konularnda PCR-DGGE-Dizi analizi temelli molekler tekniklerle mikrobiyal tr tayini ile ilgili yaplan almalar aada zetlenmitir. Kompostlastrma ile ilgili almalar Mikroorganizmalar ounlukla hcre yaps ve fonksiyonlarna gre snflandrlmaktadr. Prokaryotik grup veya bakteriler kat atklarn organik ksmnn biyolojik olarak ayrmasnda nemlidir. Organik atklarn biyolojik olarak ayrmasnda grev yapan karyot organizmalar mantarlar ve aktinomisetlerdir. Kompostlatrma ilemi, nemli ortamda ve organik atklar havalandrmak suretiyle kendiliinden oalan mikroorganizmalar vastasyla gerekletirilir. Balangta ounlukla bakteri olan bu organizmalarn oalmas srasnda, s, CO2 ve su buhar aa kar. lk aamada mezofilik bakterilerle birlikte aktinomisetler, mantarlar ve mayalar, yalar, proteinleri ve karbonhidratlar ayrtrrlar. Scaklk 30 oC ye eriinceye kadar kf mantarlar, bakteriler, protozoonlar ve nematodlar kompostlatrma ileminde etkin rol oynarlar. Scaklk 30-40 oC ye ktnda aktinomisetler baskn hale gelmeye balar ve topraks bir koku olutururlar. Aktinomisetler humuslatrc organizmalar olarak da bilinmektedirler. Bunun yannda, bu trler antibiyotik etki reterek patojenlerin lmesini de salamaktadr. Scaklk 40-50 oC`ye ktnda balangtaki trler lr ve 70 oC`ye kadar faaliyet gsterebilen termofilik bakteriler gelimeye balar. Bu aamada gelien bakteri ve aktinomisetler zor ayrabilen organiklerin ayrmasnda grev yapmaktadrlar. Scaklk artyla birlikte patojen mikroorganizmalar da lr. Ortamdaki besi maddesi tkendiinde s dmeye balar ve kompostun soumas gerekleir. Souyan komposta son zelliini veren

77

genellikle mantar ve aktinomisetlerden oluan trlerdir. Grld gibi sras ile gerekleen kompost prosesinde tm kademeler farkl mikrobiyal trler tarafndan gerekletirilmektedir. Bu bakmdan kompostlastrma prosesinin performans ve geliimi mikrobiyal trlerle yakndan ilikilidir. Kompostlatrma esnasnda organik maddeyi substrat olarak kullanan mikroorganizmalar kompostlatrma prosesinin performansn ve geliimini yanstmaktadrlar. Organizmalarn kompostlatrma esnasnda substrat metabolik yollarla nihai rnlere dntrmesi ile fiziksel ve kimyasal parametrelerde nemli deiiklikler meydana gelmekte ve buna bal olarak kompostlatrma prosesinde rol alan mikrobiyal trlerde deiim meydana gelmektedir. Ayrca, kompostlatrma prosesi uygun ynetilmedii takdirde patojen oluumu gercekleebilir. Bu yzden organik atklarn farkl mikrobiyal gruplarla nihai rnlere dntrlmesi zel neme sahiptir. Ancak, hammaddenin farkl olmas ve kompostlatrma iin gerekli artlarn eitlilii sebebiyle (atk tr, tesis dizayn, havalandrma oran, pH, C/N oran, scaklk ve su muhtevas) birok almann sonular birbirleri ile genelde tam olarak uyumlu olmad gibi kompost stabilitesi ile mikrobiyal trler arasndaki iliki tam olarak belirlenebilmi de deildir (Ishii and Takii, 2003). Kompostlastrma kendi karakteristik termal profili tarafndan belirlenen drt aamal bir proses olarak dnlebilir (Fogarty and Tuovinen, 1991). Kompostlatrma esnasnda farkl mikrobiyal trler hzl ve sras ile gerekleen fiziko-kimyasal deiimlerin meydana geldii bir ortam oluturmaktadr. Bu deiimin tam olarak ortaya konmas iin mikrobiyal karakterizasyon almalar ile daha da anlalr hale gelmektedir. Bu yzden mikrobiyal trlerin belirlenmesinin, kompost prosesi, ileyii ve rn kalitesini tayin etme potansiyeli mevcuttur (Peters et al., 2000). Kompost prosesinde mikrobiyal trlerin belirlenmesi gemi yllarda bakteri ve mantarlarn izolasyonu, tanmlanmas veya saym ilemleri ile gerekletirilmekteydi (Beffa et al., 1996; Choi and Park, 1998). Son yllarda polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ve 16S rDNA temelli molekuler tekniklerle kompostlastrma prosesinde mikrobiyal trlerin tayini ile ilgili calmalar gerekletirilmektedir (Ishii et al., 2000; Riddech et al., 2002). DNA temelli molekuler tekniklerde son yllarda kaydedilen ilerlemeler klasik teknikler zerinde baz avantajlar sunmaktadr. ncelikle, 16S rDNA ve PCR temelli teknikler kompostlatrma prosesinde klasik tekniklerle tespit edilemeyen trlerin eitliliini belirlemede n plana kmaktadr (Peters et al., 2000; Dees and Ghiorse, 2001). Son yllarda, profilleme teknikleri ile kombine edilen 16S rDNA temelli yaklamlara olan ilgi giderek artmaktadr. Kompostlatrma prosesindeki tr tayininde, Denature Gradyan Jel Elektroforez 78

teknii (DGGE), tr profilleme teknii olarak son yllarda en ok kullanlan metodlardandr (Ishii et al., 2000; Ishii and Takii, 2003, Gurtner, vd., 2000, Hassen, et al., 2001). Mikrobiyal trlerin belirlenmesi konusunda gl bir teknik olan yntemin kompostlastrmada rol alan mikrobiyal trlerin belirlenmesi ile zellikle kark toplanan kentsel kat atklarn kompostlatrlmasnda proses iletilmesi ve optimizasyonu konularnda daha detayl bilgiler elde edilecektir. lave olarak kompost rnnde hastalk yapc mikrobiyal trlerin belirlenmesi ile de salk asndan gvenli kompost oluturulacaktr. Kentsel kat atk kompostunun fiziksel ve kimyasal yaps zamanla deime eilimindedir ve kompost kalitesinin dikkatli bir ekilde kontrol gerekmektedir (Hicklenton vd., 2001). Kentsel kat atk kompostunu kullanan aratrmaclar ve bireyler devaml olarak kaliteli rn aldklarndan emin olmaldrlar. Bu nerilerin gerekletirilmesi kentsel kat atk kompostunun tarmda kullanmna muhalefeti azaltacak, iftileri, belediyeleri, bahe dzenleyicilerini ve bahvanlar bu rn kullanma konusunda cesaretlendirecektir. Kat Atk Depo Sahalar le lgili almalar Kat atk depolama alanlar konusunda mikrobiyal tr tayini ile ilgili yaplan almalar, atk stabilizasyon kademelerinin belirlenmesi, sznt suyunda ve sznt suyu artma tesislerinde mikrobiyal trlerin belirlenmesi, depo gaz ve kondensatnda gerekletirilen tr analizleri, izleme ve kontrol almalar, kirlenmi zeminlerin biyolojik slah ve rehabilitasyon almalarnda gerekletirilen almalar olarak zetlenebilir. 3.2.1 Atk stabilizasyon kademelerinin belirlenmesi ile ilgili almalar Kat atk depo sahas, temel giri maddelerinin kat atk ve yamur suyu, balca k elementlerinin ise depo gaz ve sznt suyu olduu bir biyokimyasal reaktr olarak dnlebilir. Kat, sv ve gaz faznn bir arada bulunduu bir eit reaktr olan depo sahalarnda sv faz, znm veya askda organik maddeleri ve kat fazdan gelen inorganik iyonlar ierir. Gaz faz ise genellikle karbon ieriklidir. Depo sahalarnda kat atklarn ayrmas anaerob artlar altnda gerekleir. Depo sahalarnda atklarn stabilizasyon ilemleri, fiziksel (absorbsiyon, filtrasyon, seyrelme ve dispersiyon), kimyasal (hidroliz, adsorbsiyon/desorbsiyon, asit baz etkileimi, kme, iyon deitirme, kompleks oluumu) ve biyolojik (aerobik ve anaerobik ayrma) ilemlerle yrtlmektedir. Depo sahalarnda, atklar alan kapasitesine (atklarn ulaabilecei minimum su muhtevas) ularken, basn gradyannn bir sonucu olarak atk partikllerinin znmesi ve konsantrasyon gradyannn sonucu olarak da seyrelme meydana gelmektedir. Atklarn su muhtevas artrldnda fiziksel proseslere bal olarak znme hzlanmaktadr. Depo 79

sahalarnda atklarn stabilizasyonunda fiziksel ve kimyasal prosesler etkili olmasna ramen atklarn biyolojik ayrmas en nemli prosestir. Kat atk depo sahalarndaki stabilizasyon safhalar, retilen biyogazn bileeni, miktar, sznt suyunun kirletici bileenleri gz nnde bulundurularak belirlenmektedir. Yaplan birok almada stabilizasyon sreleri bu hususlar ele alnarak deerlendirilmekte, depolanan kat atklarn kararl hale gelmesine kadar geen uzun sre iinde aktif rol alan mikrobiyal trlerin belirlenmesi ile ilgili snrl sayda calma yer almaktadr. Depo sahalarnn rehabilitasyonu esnasnda detayl mikrobiyal analizlerle metanojenik Archeanin miktar ve tr belirlenerek kurulacak enerji tesisinin ilerlii ve verimi ile ilgili bilgiler elde etmek yaplan almalara katk salamaktadr. Son yllarda, depo sahalarnda atk gvdesinde stabilizasyon srecinde etkin rol alan mikrobiyal trlerin belirlenmesi ile ilgili calmalar 16S rDNA geni ile molekler teknikler kullanlarak gercekletirilmektedir (Chen vd., 2003; Calli ve Girgin, 2005). Kat atk depo sahalarnn stabilizasyon srecinde aktif rol alan mikrobiyal trlerin tespiti, gerek dzensiz depolama alanlarnn rehabilitasyonu ile ilgili almalar ve gerekse stabilizasyon srecini ksaltmaya ynelik almalara katk salar. Literatrde depo sahasnn eitli yerlerinden ve eitli derinliklerinden sondaj ile karlan kat atk numuneleri (Chen vd., 2003), drenaj borularndan alnan sznt suyu numuneleri (Huang vd., 2002) veya depo sahasnda oluan biyogazn topland bacalardan alnan gaz numunelerinde (Kim, 2003) tr tayini ile ilgili almalar gerekletirilmitir. Yeralt suyu kirlilik izleme ve kontrol almalar Depo sahalarndan kaynaklanan yeralt suyu kirlilii izleme almalarnda molekler tekniklerle tr tanmlamas ile sahalarn kirletici yaymnda etkin mekanizmann (doal azalma ve biyolojik bozunma) belirlenmesi konusunda almalar gerekletirilmitir (Brad, et al., 2008). Yaplan almalar, DGGE profillerinin depo sahalarnn izleme kuyularnda temiz bir akiferden gelen yeralt suyunda bulunan referans trlerle karlatrldnda profillerin oldukca farkl olduunu gstermitir. Tespit edilen trlerin kirletici yaylmnn kontrol iin indikatr organizmalar olarak kullanlabilecei de vurgulanmtr. lave olarak yeralt suyunda yer alan mikrobiyal trlerin analizi biyolojik slah ve izleme almalarna da yn vermektedir. Biyolojik zemin slah, sadece kirletilmi bir gzenekli ortamn temizlenmesini iermemekte ayn zamanda kirleticinin bir kaynaktan yaylmasnn da engellenmesini iermektedir. rnein kirletici kaynana maruz kalan bir akiferde kirleticinin biyolojik olarak ayrmasna direkt veya dolayl yoldan yaplacak katkyla ilgili olarak karyotlarn aktivitesi ile ilgili bilgiler gzenekli ortamda doal olarak kirletici azalmasnn tahmini, izlenmesi ve deerlendirilmesi asndan olduka nemlidir (Brad, et al., 2008). 80

Depo sahasndan yaylan kirleticinin biyolojik yolla ayrmasna direkt ve dolayl katklar ile ilgili kirlenmi akiferlerde mikrobiyal trlerin varl hakknda elde edilen bilgiler doal olarak akiferde tanma esnasnda meydana gelen azalmann (natural attenuation) deerlendirilmesi, modellenmesi, izlenmesi ve tahmini iin olduka nemlidir. ekil 4de bir depo sahas matrisinde izleme ve kontrol kuyular yer almaktadr.

ekil 4 Bir depo sahas matrisinde izleme ve kontrol kuyular (Temiz sedimentte iletkenlik <750 s/cm, kirletici kaynana maruz kalm sedimentte >750 s/cm) (Brad, vd., 2008den uyarlanmtr.) Sznt suyu ile kirlenen yeralt suyunun tesbitinde demir dngs olduka nemlidir. zellikle kirlilik izleme almalarnda demir bakterilerinin varlndan nemli bulgular elde edilebilir. Demir yer kabuunda en fazla bulunan elementlerden olup indirgenmesi mikrobiyal redoks prosesi ile gerekleir. Organik madde ayrmas oksijen ve nitratn hzl bir ekilde tketimine yol at iin demir indirgenmesi organik kirliliin gereklemesi durumunda baskn hale gelir (Lin, B., 2006). Demir indirgenmesi sznt suyu kaynakl akifer kirliliinde nemli bir redoks prosesidir. Organik ierii olduka yksek olan sznt sularnn yeralt suyuna geii durumunda ortamda bulunan elektron alclarn (oksijen ve nitratn) hzl bir ekilde tketilmesi ile Fe(III) elektron alcs olarak mikroorganizmalar tarafndan kullanlrak demir bakterileri baskn hale gelir. Yaplan almalarda demir indirgenmesinin ou sznt suyu kaynakl akifer kirliliinde nemli bir redoks prosesinin olduu da vurgulanmtr. Sonu olarak, izleme calmalarnda mikrobiyal trlerin tesbitinin depo sahalarnn izleme ve kontrolu asndan, biyolojik slah almalar asndan olduka nemli olduu da ortaya kmaktadr. Kat atklarn geliigzel depoland dzensiz depoalama alanlarnda, gecirimsiz taban ve son rt sistemi yoktur. Bunun sonucu olarak sznt sular ya sular ile atklarn gvdesinden szarak yeralt suyunun kirlenmesine sebep olmaktadr (Lin, B, vd., 2005). Mikrobiyal tr tayiniyle, izleme ve kontrol almalar sahalarn rehabilitasyonu asndan olduka nemlidir. (Kerndorff, H, 2005; Demnerova, 2005; Kasai, Y., 2006). Dier almalar Son yllarda, depo sahalarnn rt topranda metan okside eden organizmalarn (Metanotroflar) izolasyonu ile ilgili almalar da gerekletirilmitir. Metanotroflar enerji ve

81

karbon kayna olarak metan kullanabilen bir gruptur. Metann metanole oksidasyonu metanomonooxigenaz enzimiyle kataliz edilmektedir. Metanotroflar znm ve partikler formda olabilen metanomonooxigenaz enzimlerine sahiptirler. Bu enzimlerin her ikisi de en nemli kaynann atk depolama alanlarnn olduu Tri Kloro Etileni (TCE) kometabolik olarak kataliz edebildii iin biyolojik slah almalarnda metanotroflarn kullanlmas olduka nemlidir. Depo sahalarnn st rt topra biyolojik slah almalarnda kullanlabilen metanotrof kaynadr (Chen, Y., 2007). Organik atklarn kompostlatrma ileminde baskn trlerin belirlenmesi, kat atk depo sahalarnda atk stabilizasyon kademelerinin belirlemesi maksadyla mikrobiyal tr tayini almalar molekler tekniklerle gerekletirilmektedir. Son yllarda kat atk depo sahalarndan yaylan kirleticinin izlenmesi ve kontrol almalarnda da tr tayini ile ilgili almalar yer almaktadr. Son yllarda szkonusu molekler almalar, atk bertarafnn vazgeilmezi olan dzenli depolama alanlarnda da yaygnlamaktadr. lkemizde, Avrupa Birliine uyum srecinde taslak halinde yaymlanan Atklarn Dzenli Depolanmasna likin Ynetmeliin amac; atklarn dzenli depolama yntemi ile bertaraf srecinde; oluabilecek sznt sularnn ve depo gazlarnn toprak, hava, yer alt ve yzey sular zerindeki olumsuz etkilerinin asgari dzeye indirilerek evre kirliliinin nlenmesi, dzenli depolama tesislerinin iletilmesi, kapatlmas ile kapatma sonras kontrol ve bakm sreleri, iletme, kapatma ve kapatma sonras bakm srelerinde dzenli depolama tesislerinden kaynaklanabilecek, evre ve insan sal asndan risk tekil edebilecek olumsuzluklarn (sera etkisi de dhil olmak zere) nlenmesi, mevcut depolama tesislerinin rehabilitasyonu, kapatlmas ve kapatma sonras bakm sreleri ile ilgili teknik ve idari hususlar ile uyulmas gereken genel kurallar belirlemektir. Ayn ynetmelikte, iletme aamasnda veya kapatma sonras aamasnda alnan numunelerde analiz edilmesi gereken parametreler; beklenen sznt suyu kompozisyonu ve blgedeki yeralt suyunun kalitesine gre seilmelidir denmektedir. zleme parametreleri (zellikle pH, TOK, fenoller, ar metaller, florr, arsenik, ya / hidrokarbonlar vb.) su kalitesindeki deiiklerin erkenden tespit edilebilmesi amacyla gerekli gsterge parametrelerini iermelidir. lgili ynetmelikte yeralt suyunun kalitesi ve seviyesi her alt ayda bir llmelidir hkm yer almaktadr. Kat atk depolama alanlarndaki izleme kuyularnda gerekletirilecek mikrobiyal tr tayinleri ile indikatr organizmalarn izlenmesi, izleme ve kontrol almalarna katk salayacaktr. 6.4 Kompostlatrma Prosesinde Ortam artlar Mikroorganizmalarn geliimi iin gerekli olan en nemli parametreler scaklk ve pH`dr. Farkl mikrobiyal trler iin optimum scaklk deerleri Sekil 5`de verilmitir. Bakteri 82

geliimi iin optimum scakla ulasana kadar her 10 C`de reaksiyon hz iki kat artmaktadr. Scaklk deiimlerine gre bakteriler, sakrofilik, mezofilik ve termofilik olmak zere ksma ayrlr. Hidrojen iyonu konsantrasyonu da bakteriyel geliim zerinde etkilidir. Mikrobiyal faaliyet iin optimum pH deeri 6-9`dur. pH deeri 9`un zerine ktnda veya 4.5`in altna dtnde zayf asit veya baz moleklleri hcreye H+ ve OH- iyonlarndan daha rahat girebilir ve hcre ierisindeki pH`y deitirerek hcreye zarar verir. Atklarn su muhtevas bakteriyel bymeyi etkileyen bir dier evresel faktrdr. zellikle kompostlatrma gibi proseslerde atklarn su muhtevas nemlidir. ou kompostlatrma prosesinde bakteriyel bymeyi temin etmek iin su ilavesi arttr.

ekil 5 Bakteri gruplarnn scakla bal byme hzlar 6.5 Aerobik Biyolojik Ayrma Kat atklarn aerobik ayrmas aada verilen eitlik yardmyla aklanabilir. Organik Madde+O2+Besi maddesi yeni hcreler + Kalan organik madde+CO2+H2O+NH3+SO42-+s Kat atklarn organik ksmnn molekler forml CaHbOcNd, kalan organik madde CwHxOyNz olmak zere slfat ve hcre tekili ihmal edildii takdirde kat atklarn aerobik stabilizasyonu iin gerekli oksijen miktar aadaki gibi hesaplanabilir. CaHbOcNd+0.5(ny+2s+r-c)O2 n CwHxOyNz+sCO2+rH2O+(d-nx)NH3 Burada, r=0.5[b-nx-3(d-nx)], s=a-nw, CaHbOcNd ve CwHxOyNz prosesin balangc ve sonundaki organik maddenin molekler formldr. Organik madde oksidasyonu esnasnda oluan NH3 nitrata dnr. NH3n nitrata oksidasyonu iin gerekli oksijen miktar aada verilen eitlik yardmyla hesaplanabilir. NH3+2O2 H2O+HNO3 6.6 Anaerobik Biyolojik Ayrma Anaerobik artlar altnda kentsel kat atklarn organik ksmnn biyolojik olarak ayrmas ilemi, aamada meydana gelmektedir. lk aamada, yksek molekl arlkl organik

83

maddeler hcre d enzimlerle dk molekl arlkl organiklere dntrlr. Bu ilk safha hidroliz kademesidir. kinci aamada hidroliz rnleri daha dk molekl arlkl fermantasyon rnlerine dnr. Son aamada ise nihai rn olan metan ve karbondioksit oluur.
Organik Atk Su Monomerler

Alkoller Organik asitler

Fe(III) NO3 SO4

Fe(II) NH3 H 2S N2

H2

HAc

HCO3 Elektron verici Elektron alc Yan rnler Son rnler

CH4

ekil 6 Kat atklarn anaerobik ortamda nihai rnlere dnm Tablo 13 Atk stabilizasyonu esnasnda redoks reaksiyonlar (25oC, 1atm, pH=7 , 1kg/mol)
Ykseltgenme (elektron alc reaksiyonlar) Kaproat Propiyanat Kaproat Asetat Kaproat Btirat+Asetat Propiyanat Asetat Btirat Asetat Etanol Asetat Laktat Asetat Asetat Metan HCO3 Asetat HCO3 Metan Slfat Slfit Nitrat Amonyak Nitrat Azot gaz CH3(CH2)4COO + 2H2O 2CH3CH2COO +H+ +2,5H2 CH3(CH2)4COO + 4H2O 3CH3COO +HCO3+H +3H2
+

G o ( KJ )
+48,3 +96,7
+

CH3(CH2)4COO + 2H2O CH3(CH2)2COO + CH3COO + H +2,5H2

+48,4 +76,1 +48,1 +9,6 -4,2 -31,0 -104,6 -135,6 -151,9 -59,9

CH3CH2COO + 3H2O CH3COO +HCO3+H +3H2

+

CH3CH2CH2COO +2H2O 2CH3COO +H +2H2

+

CH3CH2OH+ H2O CH3COO +H +2H2

+

CH3 CH OH COO+2H2O CH3COO+HCO3+H++2H2 CH3COO+ H2O HCO3+ CH4 ndirgenme (elektron verici reaksiyonlar) HCO3+H++4H2 CH3COO+ 4H2O HCO3+H +4H2 CH4 + 3H2O
+

SO42-+H++4H2 HS + 4H2O CH3COO+ SO42-+H+ 2HCO3+ H2S NO3-+2H++4H2 NH4+ + 3H2O CH3COO + NO3 +H + H2O 2HCO3+NH4
+ +

-599,6 -511,4 -1120.5

2NO3-+2H++5H2 N2 + 6 H2O

84

6.7 Proses Seimi Kat atk ynetiminde aerobik ve anaerobik proseslerin her ikisi de yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Her iki prosesin de avantaj ve dezavantajlar vardr. Anaerobik proseslerin iletilmesi aerobik proseslerden daha komplekstir. Ancak anaerobik proseslerde nihai rn olarak metan gaz olutuu iin enerji retimi sz konusudur. Aerobik prosesler oksijen gerektirdii iin enerji tketirler, ancak daha kolay iletme imkanlar sunduklar iin avantaja sahiptirler. Ayrca uygun artlarda iletme salandnda kentsel kat atklarn hacmi nemli miktarlarda azaltlabilir. Aerobik ve anaerobik sistemlerin avantaj ve dezavantajlar Tablo 14de verilmitir. Tablo 14 Kentsel kat atklarn organik ksmnn stabilizasyonunda aerobik ve anaerobik ayrma proseslerinin karlatrlmas (Tchobanoglous, vd., 1993) Parametre Enerji kullanm Nihai rn Hacim azalmas Proses sresi Temel ama kincil ama Aerobik proses Enerji tketimi Humus, CO2, H2O %50 ye kadar 20-30 gn Hacim azaltma Kompost retimi Anaerobik proses Enerji retimi amur, CO2, CH4 %50ye kadar 20-40 gn Enerji retimi Hacim azaltma ve atk stabilizasyonu

85

7. AEROBK KOMPOSTLATIRMA Aerobik kompostlatrma kentsel kat atklarn organik ksmlarnn kompost olarak bilinen humus yapsndaki stabil bir rne dntrmek iin yaygn bir ekilde kullanlan biyolojik bir yntemdir. Aerobik kompostlatrma ilemi, bahe atklarnn, kentsel kat atklarn organik ksmnn ve organik ksmyla birlikte artma amurunun kompostlatrlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. 7.1 Proses Tanm Aerobik kompostlatrma prosesi, kentsel kat atn n ayrtrlmas, atklarn organik ksmnn aerobik ayrmas ve rn hazrlama ve pazarlama olmak zere temel admda gerekletirilir. Windrow, havalandrmal statk yn ve in-vessel kentsel kat atklarn kompostlastrlmasnda kullanlan temel yntemlerdendir. Bu yntemlerde atn organik ksmn havalandrmak iin kullanlan metod farkl olmasna ramen proses uygun bir ekilde dizayn edildiinde ve iletildiinde biyolojik prensipler ayndr ve btn metotlar ile ayn zaman periyodunda benzer kalitede rnler elde edilir.

86

Sekil 7 Aerobik kompostlatrma sistemleri 7.2 Proses mikrobiyolojisi Aerobik kompostlatrma esnasnda fakltatif ve zorunlu aerobik mikroorganizmalar aktiftir. Kompostlatrma prosesinin balangcnda mezofilik bakteriler aktiftir. Kompost yn ierisinde scaklk arttktan sonra termofilik bakteriler baskn hale gelir ve scaklk ykseldikten 5-10 gn sonra termofilik mantarlar geliir. Son aamada (olgunlama periyodu) aktinomisetler ve kf mantarlar grlr. Kompostlatrma ileminin baars, kompostlaan 87

organik maddelerin ieriine ve kompostlatrmay gerekletiren organizmalarn (bakteriler, aktinomisetler, mantarlar, protozoonlar, rotiferler) trne baldr. Aerobik kompostlatrma proseslerinin kontrolnde kritik parametreler, su muhtevas, C/N oran ve scaklktr. Biyolojik olarak ayrabilen organik atklar iin su muhtevas uygun bir seviyeye getirildiinde (%50-60) ve atk yn havalandrldnda mikrobiyal metabolizma hzlanr. Aerobik mikroorganizmalar oksijeni tketir, azot, fosfor, karbon ve dier besi maddeleri kullanlarak mikrobiyal geliim gerekleir ve organik madde tketilir. Karbonun ou organizmalar iin enerji kayna olarak kullanlmaktadr ve nihai rn olarak CO2 olumaktadr. Organik karbon hem mikroorganizmalar iin enerji kayna hem de hcrenin karbon kayna olarak kullanld iin dier nutrientlerden daha fazla tketilir. 7.3 Kompostlatrmaya Etki Eden Faktrler Kompostlatrmaya etki eden faktrlerden olan C/N oran, scaklk, pH, ar metaller ve partikl boyutu proses zerinde etkilidir. Bu parametreler prosesin verimini, hzn ve rn kalitesini etkilemektedir. Aerobik kompostlamada fazla miktarda oksijen tketilir. Kompostlamann ilk gnlerinde ham organik maddelerin kolay zlebilir karmlar hzl metabolize olur. Bu nedenle, oksijen veya hava ihtiyac ve s retimi en fazla ilk basamaklarda olur ve ilem ilerledike azalr. Eer oksijen veya hava kayna snrlysa kompostlama ilemi yava gerekleir. Kompost ynnn gzenek boluklarndaki oksijen konsantrasyonunun en az %5 olmas gerekir. Eer ortamda yeterli oksijen bulunmazsa ortam anaerobik olur ve koku oluumu gerekleir. Bunun yannda, mikroorganizmalarn metabolik ilemleri gerekletirmesi iin neme ihtiyalar vardr. Su kimyasal reaksiyonlar iin uygun ortam ve mikroorganizma hareketini salar ve besi maddelerini tar. Organik madde iindeki nem muhtevas %15in altna dtnde biyolojik aktivite tamamen durur. Uygulamada kompost maddesinin nem muhtevasnn %40-65 gibi daha dar bir aralkta tutulmas gerekir. Tablo 15`de aerobik kompostlatrma prosesine etki eden faktrler zetlenmitir (Tchobanoglous, 1993). Tablo 15 Aerobik kompostlatrma prosesi iin iletme parametreleri Parametre Dane boyutu C/N oran Yorum Kompostlatrma iin en uygun kat atk dane boyutu 25-75 mm olmaldr. Balang C/N oran aerobik kompostlastrma iin optimum 25-50 olmaldr. Dk oranlarda amonyak oluur ve biyolojik aktivite engellenir. Yksek oranlarda besi maddesi snrlayc faktr olabilir.

88

Su muhtevas Scaklk

Su muhtevas %50-60 aralnda olmal. Optimum deeri %55 civarndadr. Yksek kalitede rn elde etmek iin scakln ilk birka gn 50-55 oC, aktif kompostlatrma periyodunun arta kalan gnleri iin 55-60 oC arasnda olmas gerekir. Scaklk 70 oC nin zerine ktnda biyolojik aktivite nemli derecede azalr. Kompostlatrma prosesi esnasnda patojenlerin ve bitki tohumlarnn etkisiz hale getirilmesi mmkndr. Bunun gerekletirilebilmesi iin scakln 24 saat boyunca 60-70 oC de tutulmas gerekir. pH deerinin 7-7.5 arasnda kalmas gerekir. Amonyak formunda azot kaybn nlemek iin pH deerinin 8.5 in zerine kmamas gerekir.

Patojen kontrolu

pH

7.5. Organik Atklarn Kompostlatrma Teknolojisi le Geri Dnm Kompostlatrma, organik maddenin ayrtrlarak topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini dzelten, havalanma ve su tutma kapasitesini arttran humus yapsnda bir maddeye dntrlmesi prosesidir. Uygun artlar altnda iyi ayrm bir kompost, karbon, azot, fosfor, potasyum ve ok sayda iz element iermektedir. Buna ramen kompost ticari gbrenin alternatifi olarak deerlendirilemez. Ancak kompost tek bana tm besi maddelerini ieremeyecei gibi ticari gbre de yeteri kadar organik iermez ve topran ihtiyacn karlayamaz. Kompost ierisine belli oranlarda azot, fosfor, potasyum ilavesi ile stn kalitede gbre haline dntrlebilir. Kompost tarm, hayvanclk, fidanclk, peyzaj dzenlemesi, iekilik ve ormanclkta yaygn kullanlr. Zirai ve bahe bitkilerinin retiminde, orman ve fidelerde, arazide veya sakslarda yetitirilen bitkilerde, ifal otlarn yetitirilmesinde kullanlabilir. Ayn zamanda tarm topraklarnn organik maddelerini, verimliliini muhafaza etmek iin; peyzaj oluturmak; terk edilmi maden ocaklarn tarma elverili hale getirmek iin kullanlr. Kompost ilavesi topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini iyiletirir. Kompostun topraa ilave edilmesi, ham younluu azaltr ve sk topraklarn havalanmasn ve drenajn, kumlu topraklarn ise su tutma kapasitesini iyiletirir ve bir arada tutar. Kompost ayrca topran katyon deitirme kapasitesini (topran nutrient tutma gc) arttrr. Dier maddeler ile beraber kullanldnda kompost su ve nutrient tutma kapasitesini arttrr; ilaveten kk

89

bymesi iin gereken hava boluu miktarn arttrr. Kompostun pH genellikle ntr deere yakndr. Bu, zirai rnlerin ounda istenen bir pHtr. Kompostun faydalar arasnda, zeminin hava boluk orann arttrmas, su tutma kapasitesini arttrmas ve topran biyolojik olarak slahn salamas saylabilir. Sata sunulan kompostun genel zellikleri Tablo 16 da zetlenmitir (Erdin, 1981). Tablo 16 Sata sunulan kompostun genel zellikleri Parametre Nem, % Organik muhtevas, % pH Maksimum partikl boyutu (mm) Deer 30-50 10-30 6-9 2-10

Kentsel kat atklarn faydal geri kazanm yollarndan biri olan kompostun tarmda gvenle kullanlabilmesi ierdii ar metal konsantrasyonu ve tuz ieriine baldr. Kentsel kat atk kompostunun kalitesini arttrmak ve metal ieriini drmek iin en iyi yntem kaynanda ayrmaktr. Metal ieriini arttraca iin hibir bir kademede komposta evsel amur eklenmemelidir (Richard ve Woodbury, 1992). Amerikada kompost rn ile ilgili yaplan bir almada, kentsel kat atn ve evsel artma amurunun birlikte kompostlatrlmas Ni, Pb, Se ve Zn konsantrasyonlarnda art olduunu gstermitir. Bunun sebebinin ar metallerin amurda atktakinden daha yksek konsantrasyonlarda bulunmasdr (He vd., 1995). Bunun yannda, bakr ve inko konsantrasyonlarnn fazla olmas komposta artma amuru ilavesinin bir gstergesidir. Yaplan almalarda kaynanda ayrlm atklardan elde edilen kompostun ar metal ieriinin limit deerlerden dk olduu tespit edilmitir (Vassilev ve Braekman-Danheux, 1999). Kompostun tarmda kullanlmas durumunda bitki oluumunu etkileyen faktrler pH, katyon deitirme kapasitesi, organik madde ierii, toprak yaps ve sertlik derecesidir. Kompost rnnn tarmda kullanlmas durumunda topran pH ve organik madde ieriinin artt tespit edilmitir (Mkhabela ve Warman, 2005). ekil 8`de farkl aratrmaclar tarafndan elde edilen deerler ile stanbul Kemerburgaz`da bulunan kompost tesisinden elde edilen kompostun deney sonular verilmitir. Bunun yannda elde edilen sonular EPA tarafndan verilen snr deerlerle mukayese edilmitir.

90

Sekil 8 Kentsel kat atk kompostunda bulunan iz elementler (Hargreaves, et al. (2008)` den uyarlanmtr. o : stanbul kompost tesisi analiz sonular, YT) Bata azot olmak zere nutrient mevcudiyetini arttran kompost retim parametreleri optimizasyonu salanmal ve kentsel kat atk kompostu yaygn olarak kullanlmaldr. Hammadde seimi, havalandrma ve olgunlama gibi baz parametreler kompostun azot ieriini etkileyen parametreler olarak tanmlanmlardr (Abu Qdais ve Hamoda, 2004). Kompost genellikle rnlerin azot ihtiyacn karlamak iin kullanlr ve bu uygulama komposttaki azot ieriinin dk olmas nedeniyle dier nutrientlerin fazla tatbik edilmesine neden olur. norganik azot gbresi ilavesi bu sorunu zebilir. Evsel kat atk kompostun fiziksel ve kimyasal yapl ve kayna zamanla deiime eimlidir ve kompost kalitesinin dikkatli bir ekilde yllk kontrol gerekmektedir. (Hicklenton vd., 2001). Son rnn kalitesini deerlendirmek iin standart analitik prosedrler kullanlr. Evsel kat atk kompostunu kullanan aratrmaclar ve bireyler devaml olarak kaliteli rn aldklarndan emin olmaldrlar. Bu nerilerin gerekletirilmesi evsel kat atk kompostunun tarmda kullanmna muhalefeti azaltacak, iftileri, belediyeleri, bahe dzenleyicilerini ve bahvanlar bu rn kullanma konusunda cesaretlendirecektir.

91

7. KATI ATIKLARIN DZENL DEPOLAMA ALANLARINDA BERTARAFI Dzenli depolama; kat atklarn evre salna uygun ekilde, taban kil ve geomembranla (plastik folye) geirimsiz hale getirilmi bir araziye dklp sktrlmas ve zerinin toprakla rtlmesini, oluacak metan gaznn bacalar vastasyla toplanmasn ifade eder. XX. yzyln ortalarna kadar hemen hemen tm atklar ak ve kontrolsz olarak arazilere boaltlrd. Hacmi azaltmak iin atklarn yaklmas ok ska grlmekteydi. Atklar nceleri doal toporafyas uygun olan sahalara kontrolsz ve ak ekilde boaltlmaktayd. Toporafik dkle sahip dereler, d eimli araziler, takn yataklar ve kullanlmayan maden ocaklar en yaygn atk alanlar olarak kullanlyordu. Ak alanlara p boaltma uygulamalar gnmzden 30-40 sene evvel daha dikkatlice dzenlenmeye baland. II. Dnya savandan sonra shhi atk depolama uygulamalar yaygn olmaya balad. Byle bir shhi atk deposu yaklak 5 myi bulan p biriktirme nitelerinden olumaktayd. Atk deposundaki gnlk alma sonunda her bir nite ierisindeki atk 15-20 cm kalnlndaki doal rt tabakas ile kapatlmaktayd. Shhi atk depolama alanlar, sentetik geirimsiz tabakalara sahip olmakla beraber, 1970li yllara kadar alanlarda geirimsiz membranlar yaygn deildi, gnmzde daha yeni ift tabakal membranlar kullanlmaya balanmtr. Shhi atk depolarndaki atn kontroll olarak depolanmas; kemiriciler, bcekler ve benzeri zararl asalaklar byk lde azaltm, bylece grn olarak ayr bir estetik kazandrmtr. Byle atk depolarna duyulan ihtiya da atk tipi, blgenin hidrolojisi, iklim ve dier faktrlere bal olarak deimektedir. Modern bir atk depolama nitesinin evreyi ve ekolojik dengeyi bozmayacak uygun mhendislik zelliklerine sahip bir arazi zerine yaplmas gereklidir. Kat atk depolama tesislerinin yapm amac Kat atk depolama tesislerinin yapm amac; dizayn eden mhendis tarafndan, yeterli ve salkl bir depolamay uygun bir maliyetle gerekletirmek olurken, byle bir sahaya yakn olan bir yerleim iin ise kat atklarn evreye zarar vermemesi eklinde aklanabilmektedir. Kat atk depolama tesislerinde en nemli sorunlardan biri sznt suyu oluumudur. Sznt suyunun en nemli evresel zarar, yeralt suyu kirlenmesidir. Bu tr kirlenmeleri nlemek iin membran tabakalar kullanlarak tesis tecrit edilmektedir. Evsel kat atk depo alanna depolanacak atklar ve istisnalar Meskun blgelerde evlerden atlan evsel kat atklar, park, bahe ve yeil alanlardan atlan bitki artklar, iri kat atklar, zararl atk olmamakla birlikte evsel kat atk zelliklerine sahip sanayi ve ticarethane kat atklarnn, evsel atk su artma tesislerinde oluan artma

92

amurlarnn, zararl atk snfna girmeyen sanayi artma tesisi amurlar kat atk depo sahalarna depolanmaktadr. Evsel ve evsel nitelikli endstriyel kat atklarn ncelikle geri kazanlmas esastr. Geri kazanmann ekonomik ve teknik olarak mmkn olmamas halinde, atklar evre salnn korunmas amacyla ncelikle enerji retimi veya kompost elde edilmesi maksatlaryla termik veya biyolojik ilemlere tabi tutulmaldr. Ancak termik veya biyolojik ilemlere elverili olmayan veya bu ilemler sonucu yan rn olarak ortaya kan atklarn depolanmas zorunludur. Bu amala belediyeler; 1580 sayl Belediye Kanunu gereince kat atklar iin yaplan depolara, insan ve evre saln korumak amacyla; 1.Svlar, sv atklar ve akcl kayboluncaya kadar suyu alnmam artma amurlarnn, 2. Patlayc maddelerin, 3. Hastane, klinik atklar ve hayvan kadavralarnn, 4. Depolama esnasnda ar toz, grlt, kirlenme ve kokuya sebep olabilecek atklarn, 5. Radyoaktif madde ve atklarn, 6. Tehlikeli atk snfna giren kat atklarn depolanmamas iin gerekli nlemleri almaldr. Bu tip zararl atklar evre kriterlerine uygun biimde zel olarak bertaraf edilmelidir. Kat atk depo alanlarnn seimi Kat atk depolama iin yer seimi olduka titizlik gerektiren bir konudur. Arazi; blge planlama, salk ve su kirliliini koruma otoritelerine danlarak seilmelidir. Atk depolama yerlerinin tespitinde; atk kaynana yaknlk, atn tanmas ve nakil uzaklklar, iklim, jeoloji, hidrojeoloji, yzey hidrolojisi, havaalanlarna yaknlk, sahann kullanm, nfus younluu gibi faktrler nemli rol oynar. deal bir kat atk depolama sahasnn, atk kaynana yakn olmas, topografik eiminin az ve takn havzas olmamas gerekmektedir. Sahay tayan iskeletin, tama gcnn yeterli olmas ve hidrojeolojik zelliklerinin iyi olmas gereklidir. Bu ideal ortamlar aramak yerine azami uygunluk aranmal, uygun bulunan zelliklerin yannda yetersiz zelliklerin iyiletirilmesi yoluna gidilmelidir. Bazen alann karmak davranlar gsterdii ve nerdeyse zelliklerinin saptanmasnn imknsz olduu durumlarla karlalmaktadr. Byle heterojen yapya sahip, uygun bir geoteknik tanm yaplamayan sahalarn depolamaya uygun olmayacan sylemek yerinde olabilir. Kat atk depolama tesislerinin ina edilecei alanlarn seimi ile ilgili geoteknik zelliklerin tanmlanmas ve gerekli analizlerin yaplmas gereklidir. Zemin profilinin saptanmas, yeralt

93

suyu koularnn belirlemesi, zemin zelliklerinin belirlenmesi, blgedeki malzemenin inaat malzemesi olarak kullanlp kullanlmayacann tesbiti almalar yaplmaldr. Yeralt suyunun kalitesi belirlenmeli, yeraltsuyu akiferleri tanmlanmal, akiferlerlerde piyezometrik su seviyeleri llmelidir. Zeminin zellikleri ile ilgili almalarda, sahay temsil edebilecek yeterince numune alnmaldr. Alann kat atk depolama sahas olarak gsterecei potansiyel performans, stabilitede meydana gelecek deiimler ve yeralt suyunda oluabilecek etkilerin mutlaka gz nne alnmas gerekmektedir. Aada belirtilen hususlar ieren kapsaml aratrmalar alternatif blgeler iin tek tek incelendikten sonra depo alan yer seimi yaplmaldr, Yerleim birimlerine uzaklk: Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre p dkm sahalar, en yakn yerleim birimine en az 1000 metre mesafede olmaldr. Havaalanna uzaklk: Depo alanna gelen kular, alaktan uan uaklar iin tehlike potansiyeli oluturabilmektedir. Bu nedenle Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliine gre depo tesisinin en yakn havaalanna uzakl en az 3 km olmaldr. me ve kullanma suyu, su toplama alanlarnn durumu: me, kullanma ve sulama suyu temin edilen yeralt ve yerst sularn koruma blgelerinde depo tesisi ina edilmemelidir. evredeki yeralt suyu hareketi: me, kullanma ve sulama suyu temin edilen yeralt sular koruma blgelerinde depo sahas tesis edilmemelidir. Sulak alanlar: Sulak alanlarda hibir ekilde depo sahas ina edilmemelidir, Jeolojik, jeoteknik ve hidrojeolojik yap: Depolama ileminin devamlln salayacak dzeyde bir stabilitenin tesinde, zeminde aranan en nemli zellik minimum su geirgenliidir. Su geirgenliinin ve yeralt suyu tablasnn yksek olduu arazilerde, kat atklarn skmas ve biyolojik olarak paralanmas neticesinde oluan tehlikeli kirleticiler deponun alt ksmndaki toplama sistemini ve geirimsiz emniyet tabakasn atlayarak yeralt sularna karabilir ve ok uzak mesafelere tanabilir. Tektonik yap: Endstriyel aktiviteler sonucu bozulmu, yeralt kaz ilerinin yapld ya da yararl bir kullanma hizmet etmeyen araziler gibi doldurma ve ekillendirme ile iyiletirilebilecek blgeler, p depolama alan seimi iin uygun yerler arasndadr. Gelgit olaylar sonucu oluan bataklk arazilerin de yeniden kazandrlmas amacyla seilmesi uygun olabilir, Krk ve atlakl blgeler: Deprem blgelerinde fay zerinde depo tesisi ina edilmemelidir.

94

Sel, , heyelan ve erozyon blgeleri: Takn riskinin yksek olduu yerlerde, , heyelan ve erozyon blgelerinde depo tesisi ina edilmemelidir, evredeki trafik ve ulam yollarnn durumu: p toplama alanlarndan depolama alanna ulamn kolay olmas gereklidir. Ayrca, tama mesafesi, yer seiminde etkisi byk olan bir faktrdr. Tama mesafesinin az olmas dier artlarn da salanmas halinde, tama maliyetlerinin azalmas asndan arzu edilen bir durumdur

Hakim rzgar yn: ehircilik asndan, p depo sahalar hakim rzgar ynnde ina edilmemelidir. Kaplama malzemesinin mevcut olmas: p depolama sahasnn iletmeye ak olduu zaman sresince, kaplama malzemesinin yakn blgede mevcut bulunmas ve bunun her saha iin incelenmesi arttr. Eer blgede uygun materyal mevcut deilse, baka yerlerden temin edilmesi gerekmektedir. Bu ise yukarda belirtildii zere istenmeyen durumdur.

Sahann toplam depolama kapasitesi: Depolama kapasitesi en az, nfusu 100.000den kk olan yerleim blgelerinde 10 yllk ihtiyac karlayacak ekilde, nfusu 100.000den byk olan yerlerde 500.000 m3 olmaldr,

Sahann evreden grn: Kurulan tesisin konumu imar plannda belirtilerek, iletmeye kapatldktan itibaren, en az 40 yl yerleime almamas salanmaldr.

Dzenli depolamada kullanlan yntemler Hangi kat atk ynetimi (kaynakta azaltma, geri kazanma, yakma, kompostlatrma) kullanlrsa kullanlsn meydana gelen atklarn tamam geri dntrlebilen metaryeller gibi tekrar kullanlamazlar. Yanma sonucu oluan kller vb. dzenli depolama sahalarnda depolanmaldr. Atk karakteristikleri, yerleim yelerinin karakterine o blgenin hayat standardna, mevcut endstrinin tipine bal olarak deiim gsterse de dzenli depolama alanlarna duyulan ihtiya devam edecektir. Ama, dzenli depolama alanlarna baml olan kat atk ynetim sistemini, geri kazanmann yksek oranda kullanld bir sistem haline getirmek olmaldr. Kuru arazilerde p, hendek metodu, alan metodu, vadi dolgusu metodu, deniz kenarndabaraj arkasnda depolama ve rampa metodu olmak zere eitli ekillerde depolanmaktadr. Kuyu (hendek) metodu Hendek metodu, yeterli toprak rtsnn bulunduu yerlerde uygulanr. Kat atklar 40-100 m. uzunlukta 1-2 m. derinlikte ve 5-8 m. genilikte kazlan hendeklere ince tabakalar halinde yaylr ve sktrlr.

95

Killi, szdrmaz zeminlerde ve kk nfuslu yerleimlerde uygulanr. Su seviyesinin yksek olduu alanlarda az miktarda kat atk depolanr. Bu metotta p dkmeden nce bir dozer yardm ile birka ara geniliinde belirli bir ykseklikte (23-15 m) ve 30-150 m uzunluunda ukur alr. Kazlan zemin, rt topra olarak daha sonra kullanlmak zere kazlacak hendek kenarndan uzakta depolanr. Hendek metodunun kazlmayan ve el srlmeyen meyilli yan duvarlar sebebiyle zeminin ve dolaysyla arazinin nemli bir ksmn israf ettii veya boa kard ileri srlmektedir. Bununla beraber atklarn nceden belirlenmi bir genilikte ve ykseklikte doal ekilde hapsedilmeleri, gnlk rtnn miktar zerinde kontrol imkan verir. Hendek metodunun genel grn ekil 8de, kesiti ise ekil 9da verilmitir. Kamyonlar p; hendein kenarndan veya doldurulmu ksmnn tepesinden boaltr. Atklar ukur tarafna dozerler vastas ile serilir. Sahann her noktas zerinden buldozer veya kompaktr ile 2-3 defa geilerek atklarn paralanp skmalar salanr.

ekil 8 Kuyu (Hendek) metodunun grn

ekil 9 Kuyu (Hendek) metodu kesiti

96

Alan metodu Arazinin hendek kazlmasna msait olmad veya buna ihtiya bulunmad hallerde uygulanr. pler uzun ve dar eritler halinde 30-60 cm. kalnlkta araziye serilir ve sktrlarak 2-3 m. ykseklie kadar depo edilir. eritlerin boylar, genelde bu ykseklie gnn sonunda eriilecek ekilde planlanr. Gnn sonunda depolanan sktrlm p ynnn zerine 20-30 cm. kalnlkta toprak tabakas rtlr. Doldurma operasyonu genellikle daha nce ina edilen toprak bir seddenin dibinden balar ve sktrlarak sedde yksekliine kadar devam eder. Sktrlan pler 6 m. geniliinde eritler halinde ykselir. zeri toprakla rtlerek sktrlm p ynna hcre denir ve hcreler st ste ina edilerek planlanan seviyeye ulalr. Byk hacimli kat atk depolama yerlerinde kullanlrlar ve genellikle stabil olan evlerde yaplrlar. Atklar, dozerler yardm ile serilip, sktrlrlar (5-10 mlik kalnlklarda serilirler). Eer tabaka kalnl 1,25-2,5 m kalnlnda ise dozerler yerine elle serme ilemi yapan aletler kullanlmaktadr. Sktrlm p yzeyi meyli 1/4 meyilden daha dik olmamaldr. Alann zeri her gn serme ileminden sonra kapanr. Bu depo tipleri en ekonomik ve emniyetli dolgu tipidir (ekil 10 ve ekil 11).

ekil 10 Alan metodu genel grn

ekil 11 Alan metodu kesiti 97

Vadi dolgusu metodu Vadilerde dzenli depolamann yapmndan nce mevcut kuru veya sulu dereler, akarsular depolama alann memba tarafndan balayp mansap tarafnda biten tnel veya menfezlerle plerle temas kesilmelidir. Menfez veya tneller, yeralt suyu ve p sznt sularna kar iyice yaltlmaldr. Vadi metoduyla alrken btn alma blgesi ya ve ak sularna kar evresel hendeklerle donatlmal, ya sularnn plerle temas kesilmeli, gerekli hallerde pompalarla sular alma dna aktarlmaldr. Rampa metodu Su seviyesinin az veya yksek olduu yerlerde uygulanr. Burada hcreler daha kaln ve uzun olarak tekil edilir. ekil 12de rampa metodunun yaplmas aamasndaki almalar, ekil 13de ise rampa dolgu tipinin kesiti ve ev stabilitesi iin eim deerleri verilmitir.

ekil 12 Rampa metodu grn Dzenli depolamada alan ihtiyac Dzenli depolamada kurulacak yardmc tesisler bu alanda 4-5 sene gibi ksa bir sre kullanlmas halinde ekonomik olmazlar. mkan varsa dzenli depolama mr 20-30 sene olmaldr. Kat atk ynetmeliine gre ev pleri ile bu nitelikteki endstriyel nitelikteki kat atklar ve endstriyel olmayan artma amurlarn depolamak zere ina edilen depolama tesislerinin asgari kapasiteleri; nfusu 100.000den kk olan yerleim blgelerinde 10 yllk depolama ihtiyacn karlayacak ekilde, nfusu 100.000den byk olan yerlerde tercihen en az 500.000 m3 olacak ekilde snrlandrlmtr.

98

ekil 13 Rampa metodu kesiti Dzenli depolama alanlarnn hazrlanmas Dzenli depolama tesisinde dzgn bir depolama olabilmesi ve iletmenin kurallara uygun olmas iin aadaki artlar salanmaldr. - Sahann etrafnn evrilmesi ve perde konulmas: Kontrolsz girilerin, evcil ve yabani hayvanlarn depo sahasna girmelerini nlemek amacyla depo tesisinin etraf 2 m yksekliinde bir it ile evrilmelidir. Olaanst durumlar dnda; bunun yaplmas mmkn deilse, giri ve kantar, iilerin dinlenme binalar, garaj, depolar ve yakt istasyonlarn kapsayan yerlerin, emniyet ve gvenlik asndan yeterli standartlar salayacak ekilde etrafnn evrilmesi gerekmektedir. Depo sahasnn yaknnda yerleim alanlar mevcutsa, burada yaayan insanlarn grlt ve plerden dolay rahatsz olmamas iin nlemler alnmaldr. Bunun iin de grnty kamufle edici perdeler yerletirilmelidir. Bu amala topraktan seddeler yaplabilir veya aalk ya da allklar oluturulabilir. - Sahann tanmlanmas ve enformasyon levhalar: Girie sahann ve sorumlularn adlarnn yazlaca bir levha yerletirilmelidir. Sahay tanmlayc levhann aadaki bilgileri de ierecek ekilde (ilgili olduu durumlarda) oluturulmas gerekir; Al ve kapan saatleri, p boaltma cretleri, ( zel depolama olmas halinde ) plerden zellikle uzaklatrlmas gereken maddeler veya belirli materyallerin ayrlmas zorunluluunu gsteren bir yaz, Sahann gelecekteki geliimini gsteren bilgiler, Dier ilgili bilgiler.

Levhann dayankl malzeme ve boyadan oluturulmas gerekir. - Servisler: Su, elektrik ve telefon servisleri salanmaldr. 99

- Aydnlatma: Eer saha havann karanlk olduu saatlerde de kullanlacaksa, giriin ve servis yollarnn sokak lambalaryla aydnlatlmas gerekir. Sisin hkm srd blgelerde veya boaltma ileminin karanlkta devam ettii durumlarda seyyar aydnlatma aralar ve sis lambalar gerekecektir. Bunlarn gerekli say veya eitlerine ait ayrntl bilgiler saha tanmlanmasnda belirtilmelidir. - Tekerleklerin temizlenmesi: Bir tekerlek ykama makinasnn ya da dier tekerlek temizleme ekipmanlarnn, sahann kna yakn bir yere yerletirilmesi, karayoluna amurun tanmasnn nlenmesi iin arttr. - Tanabilir perdeler: Tanabilir p perdelerinin 3 metre yksekliinde ve 50 mmlik arala sahip telden olmas gerekir. - p kutular: Lokal artlara bal olarak, eski mobilya gibi byk eyalarn ve dier materyallerin daha sonra uzaklatrlmak zere, depo alannn iinde giriin yaknna kurulacak byk p kutularna yerletirilmesi faydal olacaktr. - Kantar ve kontrol merkezi: p depolama alanna gelen kamyonlarn tartlmas, sahaya gelen plerin miktar ve eitleri hakknda iletmecilerin bilgilendirilmesi ile maliyetin hesaplanmas asndan istenmektedir. lm ofisi sahann iletilmesinde bir kontrol merkezi olarak hizmet verecektir. Eer sahaya bir kantar yerletirilmemise, saha mdrnn kullanm iin kk seyyar bir lm istasyonu oluturulmaldr. - alanlar iin tesisler: Sahada alanlarn kullanm iin gerekli tesisler salanmaldr. Gerekli malzemeleri ieren rmork (karavan) ya da dier seyyar binalar bu amalar iin yeterli olacaktr. Bu binalarda, tuvalet, ykanma ve temizlenme birimleri, elbise depolar, iilerin yemeklerini stmalar ve scak ieceklerini hazrlamalar iin bir ocak bulundurulmaldr. Eer pratikse tuvaletler bir kanalizasyon sistemine balanmal, eer deilse de fosseptik oluturulmaldr. lk yardm malzemeleri de bu binalarda bulunmal ve en azndan bir ii ilkyardm konusunda eitilmelidir. Depo tabannn hazrlanmas Kat atk depo sahalarnda evre kirlilii asndan en nemli problem sznt suyudur. Her trl kirletici parametreyi ihtiva eden sznt suyu, yeralt ve yerst su kaynaklarnn kirletmektedir. Sznt suyunun bu olumsuz etkisini nlemek iin depo sahasnn taban geirimsiz hale getirilir. Yksek su muhtevasnda olan plerin sular, yamur suyu ve kar erimesi ile oluan sular depolama esnasnda p suyu ile kararak sznt suyunu olutururlar. Oluan bu sznt sular

100

iin gerekli tedbirler alnmad takdirde, bu sularn yeralt suyuna karmas tehlikesi meydana gelir. Ana starateji, sznt suyunun dolgu sahasndan kan engellemek olmaldr. lk ve ikinci tabakalar (Kil ve geomebran tabakalar) ile bunu salamak mmkndr. Szdrmazlk tabakalar Dolgu sahalarnda tam szdrmazln salanmas mmkn deildir. Tm szdrmazlk malzemeleri belirli oranlarda szdrma yaparlar. Kat atklarn depolanmas iin szdrmazl en dk malzemelere ihtiya vardr. Mineral tabaka (kil, bentonit v.s.) kullanlmas halinde kalnl minimum 0.60 m., ve sktrlm zeminin permeabilitesi en az 110-8 m/sn olmaldr. Derinlii en az 10 m ve az atlakl kaya zeminlerde bu deer 110-7 m/sn alnabilir. Bu tabakann zerine 0.30 m kalnlnda dren tabaka ve bunun zerine de en az 1,0 m kalnlnda koruma tabakas konulmaldr (ekil 14). Geosentetikler Szdrmazlk tabakas meydana getirmek amacyla geosentetiklerin kullanm yeni bir uygulamadr. Geosentetik tanm iinde; geotekstiller, geomembranlar, geonetler ve geogridler yer almaktadr. Farkl durumlar iin uygun geosentetiin eimi kullanm amacna baldr. Dzenli depolama alanlarnda geotekstiller, toprak paracklarnn drenaj alanna giriini nlemek amacyla filtre olarak, drenaj akmn salamak ve geomembranlar koruyucu bir yastk olarak kullanlrlar. Geotekstiller yksek geirgenlikli olduklarndan svnn geiine izin verirken, evredeki toprak paracklarnn hararetlerini nlerler.
Kat atk (p)

Kat atk (p)

Dren tabakas, akl 30 cm 10 cm 2.5 mm 30+30=60 cm

Dren tabakas Szdrmazlk tabakas Mineral (kil) Zemin

30 cm

Koruma tabakas; kum, kil Folye (HDPE) Szdrmazlk tabakas Mineral (kil) Zemin

30+30=60 cm

ekil 14 Muhtelif depo taban geirimsizlik sistemleri Geomembran, sv akn minimize etmek amac ile her trl geeoteknik malzeme ile beraber kullanlabilen ok az geirgenlikli membran szdrmazlk tabakalardr. Bu malzemenin esas kullanm amac sznt suyu hareketini snrlandrmaktadr. Geomembran kalnlklar 0.753.00 mm arasnda deiir.

101

Geomembranlarn ok dk geirgenlikleri olmasna ramen bir miktar kaak meydana gelmektedir. zellikle kil tabakas zerine yerletirilen geomembranla oluturulan kompozit tabakada, geomembrandaki buruukluklara, kil tabakasndaki dzensizliklere ve atlaklara bal olarak sznt oluabilir. Sznty nlemek iin; sznt tabakas zerinde yrtklarn, deliklerin, atlaklarn, hatal ek yerlerinin olmas nlenmelidir. Geomembranlarn istenen zellikleri salayp salamadnn tesbiti amac ile kimyasal stabilite, donma/zlme stabilitesi, biyolojik stabilite gibi birok parametre test edilmelidir. Geosentetiklerin kaba paralarca delinmesine kar korunmas iin, ince kumla korunmas salanmaldr. Sznt suyu toplama sistemlerinin tasarm Bir depolama alannn en nemli unsurlarndan birisi sznt suyu toplam sistemidir. Sznt suyu toplama sistemi bir ok unsurun bir araya gelmesiyle oluur. Depo sahas iinde ve depo alann evresinde olmak zere iki sistem kurmak gerekebilir. Alttan drenaj sistemi dzenli depolama alann iinde tekil edilir ve sznt suyunu alann tabanndan toplar. evresel toplama sistemi alann evresine ina edilir ve depolama alanna yzeysel akn giriini kontrol etmek amac ile kullanlr. evresel toplama sistem sahann kapanmasndan sonra da yerletirilebilir. Sznt suyu toplama sistemi; yksek geirgenlie sahip taneli malzemelerden oluan bir drenaj tabakas ile sznt suyunu toplamak amac ile yerletirilmi drenaj borularndan meydana gelir. Sznt suyu toplama sisteminin fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin altnda az geirgenlikli bir szdrmazlk tabakasnn olmas gerekir. Sznt suyu hareketini kontrol altnda tutabilmek iin az geirgenlikli tabaka ile atklarn ierisindeki dikey olarak szan su yavalatlmaya ve tutulmaya allr. Szdrmazlk tabakasna eim verilerek suyun drenaj tabakasna doru yanal akm salanr. Bu ekilde svlarn doal zemine szmas nlenir. Bir sznt suyu toplama sistemi ekil 15de ematik olarak gsterilmitir.

102

100 m p 30o 30o

Drenaj tabakas (akl/mcr 16/32-8/16)

60 cm 60 cm 60 cm D %3

Mineral geirimsizlik (kil) tabakas (30+30=60 cm)

Dren borusu (HDPE); st yarkl, taban yarksz

Zemin, sktrlm taban

ekil 15 Sznt suyu toplama sistemi Sznt suyu toplama sistemi elemanlar Atklardan aa kan sznt suyu; toplama sistemine ulatnda nce drenaj tabakasndan aa akarak szdrmazlk tabakasnn st yzeyine gelir. Sznt suyu, bu tabakann zerinde birikmeye ve boluklarn doldurmaya balar. Bu srada drenaj tabakasndan sznt suyu toplam borularna doru yatay ak meydan gelir. Drenaj sisteminde kullanlan balca elemanlar; drenaj borular ile bu borularn evresini saran akl tabakasdr. Bu iki elemann dnda kaaklarn belirlenmesini salayan sistemler kullanlr. Ancak bu elemanlarn kullanlmas maliyeti artran faktrdr. Drenaj tabakas; atk ve sznt suyu toplama sistemi arasnda devaml ilikiyi salamak amac ile yksek geirgenlie sahip akllardan meydana getirilir. Bu tabaka szdrmazlk tabakas zerinde biriken svy toplamak amac ile bir miktar eimlidir. Drenaj tabakasnn geirgenliinin en az 10-310-2 cm/sn olmas tercih edilir. Drenaj tabakas olarak kireta tr agrega kullanlmamaldr. Drenaj tabakas olutuktan sonra bu tabakay korumak ve tkanmasnn nlemek amacyla zerene 0,7 m kalnlnda toprak tabakas yerletirilir. Drenaj borularnn yerletirilmesinde gz nne alnacak faktrler Dzenli depolama alan ierisinden szan suyun szdrmazlk tabakas zerinde birikimini kontrol etmek amac ile sznt suyu toplama sistemi kullanlr. Sistemin yerletirilmesi ile ilgili u hususlar gz nne alnmaldr: Szdrmazlk tabakas zerinde etkili olan sznt suyu debisi veya deiim Borular arasndaki boluklar Szdrmazlk tabasnn eimi Drenaj tabasnn kalnl ve hidrolik iletkenlii

103

Drenaj borularnn ok aralkl yerletirilmesi durumunda arada biriken sznt suyu miktar fazla olacandan atn ierisine nfuz etmesi sz konusudur. Su yksekliinin fazla olmas hidrolik gradyann artmasna sebep olur. Sznt suyu ykseklii kontrol altna alnmadnda, szdrmazlk tabakas zerinde biriken su yer alt suyuna szabilir. Sznt sularnn drenajnda kullanlan dren borularnn minimum ap 100 mm ve minimum eimi % 1 olmaldr. Bu borular, basnca dayankl yksek younluklu polietilen (HDPE) delikli borulardr. Bu borularn et kalnl 10 veya 16 at i basnca dayanacak ekilde olmaldr. Dren borular, mnferit borular eklinde ve mmkn mertebe yatayda ve deyde kvrm yapmadan depo gvdesi dna karlp, bir noktada toplanmas salanmaldr. Dren borular evresine kum-akl filtre yerletirilmelidir. Bu filtrenin ykseklii boru srtndan itibaren minimum 30 cm olmaldr. Drenaj sisteminde kullanlan akl veya mcrn ap 16/32 veya 8/16 ve kire oran da % 30dan az olmaldr. Depo tabanna denen dren borularnn st ksm delikli, taban ksm deliksizdir. Delik alan tm boru yzey alann % 30u olmaldr. Bir sznt suyu havuzunda toplanan sznt sular, artma tesisi mevcut ise artlarak alc ortama verilir veya bir pompa nitesi ile tekrar p zerine verilerek buharlatrma yoluna gidilerek azaltlr. Sznt suyunun topland havuzlarn kapasitesi iyi hesaplanmaldr. Bunun hesabnda sznt suyu miktar ve blgeye den maksimum ya miktar gz nnde bulundurulur. Depoya dolgu yaplmas srasnda ilk kat atk tabaka ykseklii 2 metre olmadan sktrma aralar sahaya girmemelidir. Bylece depo taban ve dren borularnn zarar grmesi nlenmi olur. Sistemin emniyeti ve iletme ile ilgili hususlar Dzenli depolama alanlarnda kullanlan drenaj sisteminin emniyeti ok nemlidir. nk daha sonra kaz yapmak veya sistemi deitirmek mmkn deildir. Sznt suyunu toplama sistemlerinde en nemli sorun tkanmadr. kelme, biyolojik geliim, kimyasal kelme, biyokimyasal kelme, borularn krlmas veya ypranmas gibi sebeplerden sistem tkanabilir. Atklar, zelliklerine bal olarak sznt suyu toplama borularnda amur birikimine sebep olabilir. Bu nedenle borularn yllk periyotlarla ykanmas gereklidir. Sistemde problemleri azaltmak amac ile drenaj sisteminin dizaynnda u hususlara dikkat edilmelidir; - Borularn eimi sistemin kendi kendini temizlemesine imkan verebilecek ekilde tekil edilmeli, - Boru boyutlar temizlik aralarnn girebilecei byklkte olmaldr. Dey gaz toplama sistemleri 104

Gaz Alma Bacalar Bu tip bacalar, kat atk yn ile beraber ykseldiinden daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Depo ykseklii kk olan tesislerde genellikle baca ierisine akl doldurulmaktadr. Orta byklkteki bacalarda ise dahili beton boru kullanlmaktadr. Bunlar genellikle yn ile beraber ykselirler (ekil 16). Bacalarda sznt suyunun giriimleri nlenemeyeceinden sznt suyunun iyi bir ekilde drene edilmesi gerekir. Bu nedenle bacalar sznt su ebekesine balanr. Bacalarda biriken gazn atmosfere yaylarak koku v.s. gibi sorunlarn olumasn nlemek amacyla bacalarn azlar kapaklarla kapatlr. Gaz akm pasif ya da emme sistemlerince desteklenmi olabilir. Pasif sistemlerde akl, kaya, asfalt ya da beton paralar gibi maddeler kullanlarak gazn, bu yaplarda hareket etmesi baka yerlere szmamas salanr. Bacalar 100 m aralklarla yaplmaktadr. Bacalar 100 mm apndaki akllarla doldurulmaktadr. Dey bacalarn daha deiik ve basit olarak inas mmkndr. akl paralar, tel rgler ierisinde dolgu ile beraber ykseltilebilmektedir. Birbirleriyle boru balantl kuyularda uygulanan emme sistemlerinde ise vantilatr vastasyla bir alak basn uygulanarak vakum oluturulur.
Deerlendirmeye Bitki rts Tarm topra, 100 cm Drenaj tabakas, 30 cm Mineral szdrmazlk (kil tabakas), 60 cm Dengeleme tabakas 50 cm
Delikli gaz borusu, (HDPE malzemeden maml)

Kat at k (p) Delikli beton baca borular 50/100 akl ile dolu Beton temel Drenaj tabakas (30 cm) Mineral szdrmazlk tabakas (30+30=60 cm)

ekil 16 Delikli beton baca halkalarndan yaplm gaz tahliye bacalar

105

Gaz toplama odas Baca inasnn zor olmas halinde ta, akl gibi malzemelerle doldurulmu 2*2*2 m boyutundaki gaz toplama odalar depo bnyesinde tekil edilebilir. Deponun tamamlanmas halinde, ekil 17de grld gibi bunlarn sondajlarla birbirine balanmas mmkndr.

ekil 17 Gaz odalar ile gaz toplama sisteminin tekili Yatay gaz toplama niteleri Bu tesisin amac, depolama tamamlandktan sonra, deponun tekrar yeillendirilmesi halinde bitki rtsnn zarar grmemesidir. ekil 18de gsterildii gibi ortasnda deliklerin bulunduu borular yatay olarak zgara eklinde 20-50 m aralkl olarak, son p tabakas ile son rt tabakas arasna denebilir. lem sonrasnda st yzeyin yeillendirilmesi ilemin son halkasn oluturmaktadr. Burada dolgu tipi kat atk depolamas sz konusu olduu iin daha ncede belirtildii gibi ev eimleri byk nem tamaktadr. Ayrca gaz dren bacalarnn ilevini yerine getirebilmesi iin ak olmalarna da dikkat edilmelidir.

106

ekil 18 akl hendekte boru hatt ile gaz tahliyesi Depo sahasnn kapatlmas Depolama ileminin tamamlanmasndan sonra, p dkmne kapatlacak olan sahalar, tekniine uygun olarak kapatlmaldr. Bunun iin nce depo sahas st yzeyi geirimsiz hale getirilerek yamur sularnn depo sahas iine girmesi nlenir. Depo sahasnn kapatlmasnda u sra takip edilir : - Sktrlm ve dzeltilmi pn zerine 50 cm kalnlnda dengeleme tabakas serilir. Burada kullanlan topran eidi fark etmez. Yalnz homojen olmasna dikkat edilir. - Dengeleme tabakas zerine her biri 30 cmlik iki tabaka eklinde toplam 60 cm sktrlm mineral (kil) geirimsizlik tabakas serilir. Ayrca mmkn olduu takdirde, bu kil tabakas yerine 2.5 mm kalnlnda HDPE kullanlabilir veya her iki malzeme de bir arada kullanlabilir. Bu tabakann permeabilitesi 1x10-8 m/sndir. - Geirimsiz tabakann zerine 30 cm kalnlnda drenaj tabakas yaplr. Bu tabakann tekilinde genellikle kire oran dk kum ve akl kullanlr. Bu tabaka sayesinde, ya ve sulama sular pln gvdesine intikal etmeden toplanarak, tahliye edilir. Bu tabakann permeabilitesi 1x10-3 m/sndir. 107

- Drenaj tabakasnn zerine, ekilecek ve dikilecek bitkilerin kk derinliine gre minimum 1 m kalnlnda tarm topra serilir, Depo ktlesine den yamurun, ksa srede sahay terk etmesi iin bu tabakann eiminin % 3den byk olmas gerekir. ekil 8da depo sahasnn kapatlmas ematik olarak gsterilmitir.

Bitki rts Tarm topra, 100 cm Drenaj tabakas, 30 cm Mineral szdrmazlk (kil tabakas), 60 cm Dengeleme tabakas 50 cm Kat atk (p)

ekil 19 Depo sahasnn kapatlmas Depo sahasnn kapatlmasnda geirimsiz tabakann kullanlmasnn amac, dardan yamur sularnn ieriye girmesini engellemek ve ierideki p suyunun artna da engel olmaktr. Kil, kimyasal olarak dolgu alan ile uyumludur. Serilen akl-kum drenaj tabakas, iyi derecelenmi olup, geirimsiz tabaka yzeyinde toplanan sular dren etme zelliine sahiptir. En st rt tabakas alt yapy korumaya ynelik bitki rts ile kaplanmtr. Bitki rts seiminde blgenin iklim artlarna uyum salayan bitki ve aalar tercih edilmelidir. Ayrca, aalandrma ve yeillendirme yaplrken daha ok yatay ynde kk salan bitkilerin seilmesi depo rt tabakasn salamlamas ve bitkilerin pn zararl etkilerinden korunmas amac ile tavsiye edilir. Bu sahalardan, park, bahe, spor alanlar vb. amalar iin faydalanlabilir. Ancak bu sahalarn yanna veya zerine kesinlikle bina tesis edilmez. Yllardr kapatlm ve hi kullanlmayan depo sahalarnda, gaz ve su kontrol salkl ise, bu alanlarn rekreasyon alan olarak dnlmesi, spor tesislerinin, golf sahalarnn, park alanlarnn vb. yaplmasnda saknca yoktur. Yeillendirilen alan tarmsal alan iin kullanlmak isteniyorsa, topran, fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapsnn srekli olarak iyiletirilmesi gerekmektedir. Bu amala da eitli kltr teknik nlemleri alnabilir. rnein, tarmsal kullanm iin; 1 m kltre elverili toprak ve 0.4 m humus, im saha iin; 20-30 cm ham toprak ve 0.1 m humus, aalandrma iin de toplam 1.5 m toprak tabakas (bunun 0.3 msi ana toprak) yeterli olabilmektedir.

108

Depo sahasnn iletilmesi evreye zarar vermeyen salkl bir p dolgusu elde etmek ve depo sahas kapasitesinin planlanan sreden nce doldurulmasn nlemek iin iletmenin tekniine uygun olarak yaplmas gerekmektedir. Bunun iin; pler sahaya kontrol edilerek ve tartlarak alnr, Yanan veya scak pler varsa, sndrldkten ve soutulduktan sonra depolanr, Tehlikeli ve zararl maddeler evsel atk depolarna depolanmamaldr, Sv atklar depolanmamaldr. Yakma tesislerinde yanmas mmkn deilse bu tr sv atklar az sk kapatlm bidonlar iinde gmlerek depolanrlar, Tbbi atklar evsel atklarla birlikte depolanamazlar. Bunlar ayr blmelerde depolanarak, her gnn sonunda zerleri 10 cmlik kire tabakas ile rtlr, pler dkldkten sonra tabakalar halinde sktrlarak depolanrlar. Gn sonunda bu plerin st 10-15 cmlik toprak rt (gnlk) ile kapatlmaldr. Bylece koku, haere remesi, toz vb. olumsuz etkiler nlenir, Depoya dolgu yaplmasna balandnda ilk kat atk tabakas ykseklii 2 metre olmadan, sktrma aralar sahaya girmemelidir. Bylece depo taban ve dren borular zarar grmez, Dolgu srasnda toz ve koku emisyonlar mmkn mertebe nlenmelidir, Sahaya den ya sular kontrol edilerek atklarn iine intikali nlenmelidir, Sahaya p dkm kontroll olarak yaplmal ve gaz bacalarnn zarar grmeleri nlenmelidir, letme srasnda yeralt ve yerst sular kirletilmemelidir, Gnlk depolanan atklarn miktar, zellikleri vs. iin defter tutulmaldr, Saha evresine alacak izleme kuyular vastasyla sznt suyu ve gaz yaylmas kontrol altnda tutulmaldr. kan gaz ve sznt suyu miktar ve zellikleri devaml incelenmeli, artlara uygunluu test edilmedir, Ayrca saha ii yollarnn, yzeysel su kanallarnn bakm ve kontrol rutin olarak yaplmaldr.

109

KAYNAKLAR Atk Ynetimi Eylem Plan, http://www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr, T.C. evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl (2008) Abu Qdais, H.A., Hamoda, M.F., 2004. Enhancement of carbon and nitrogen transformations during composting of municipal solid waste. J. Environ. Sci. Health, Part AToxic/Hazard. Substances Environ. Eng. A39 (2), 409420. Beffa, T., M. Blanc, P.F. Lyon, G. Vogt, M. Marchiani, J.L. Fischer and M. Aragno, Isolation of Thermus strains from hot composts (60 to 80 C), Appl. Environ. Microbiol. 62 (1996), pp. 17231727 Borat M Kat Atklar Ders Notlar stabul niversitesi Brad, T., Braster, M., et al., 2008., Eukaryotic diversity in an anaerobic aquifer polluted with landfill leachate, Appl. Environ. Microbiol., 74 (13) p.3959-3968. Calli, B. ve Girgin, E. 2005. Microbial analysis of leachate using fluorescent in-situ hybridization (FISH) technique to evaluate the landfill stability. Fresenius Environmental Bulletin, 14(8), 737-745. Chen, A.C., Imachi, H., Sekiguchi, Y., Ohashi, O., Harada, H. 2003. Archaeal community compositions at different depth (up to 30 m) of a municipal solid waste landfill in Taiwan as revealed by 16S rDNA cloning analyses. Biotechnology Letters, 25, 719-724. Dees, P.M., Ghiorse, W.C., 2001. Microbial diversity in hot synthetic compost as revealed by PCR-amplified rRNA sequences from cultivated isolates and extracted DNA. FEMS Microbiology Ecology 35, 207216. Demir A. Kat Atklar Ders Notlar Yldz Teknik niversitesi Demnerova, K., et al., 2005. Two approaches to biological decontamination of groundwater and soil polluted by aromatics-characterization of microbial populations, International Microbiology, 8, 205-211. Erdin E. Kati atik ders notlar: Kompost. DEU Fogarty and Tuovinen, 1991 Microbiological degradation of pesticides in yard waste composting Microbiol Mol Biol Rev. 1991 June; 55(2): 225-233. Gnll M.T. Endstriyel kirlenme kontrol, Birsen yaynevi, ISBN:975-511-384-3 (2004) Gurtner, C., Heyrman, J., Pinar, G., Lubitz, W., Swings, J., Rolleke, S., 2000. Comparative analyses of the bacterial diversity on two different biodeteriorated wall paintings by DGGE and 16S rDNA sequence analysis. International Biodeterioration and Biodegradation 46, 229 239.

110

Hargreaves, JC, Adl, MS, Warman, PR, 2008 `A review of the use of composted municipal solid waste in agriculture` Agriculture Ecosystems and Environment, 123 1-14. Hassen, A., Belguith, K., Jedidi, N., Cherif, A., Cherif, M., Boudabous, A., 2001. Microbial characterization during composting of municipal solid waste. Bioresource Technology 80 (3), 217225. He, X., Logan, T., Traina, S., 1995. Physical and chemical characteristics of selected U.S. municipal solid waste composts. J. Environ. Qual. 24, 543552. Hicklenton, P., Rodd, V., Warman, P.R., 2001. The effectiveness and consistency of sourceseparated municipal solid waste and bard composts as components of container growing media. Sci. Hort. 91, 365378. http://www.cevreonline.com Huang, L.N., Zhou, H., Chen, Y.Q., Luo, S., Lan, C.Y., Qu, L.H. 2002. Diversity and structure of the archaeal community in the leachate of a full-scale recirculating landfill as examined by direct 16S rRNA gene sequence retrieval. FEMS Microbiology Letters, 214, 235-240. Iglesias-Jimenez, E., Alvarez, C., 1993. Apparent availability of nitrogen in composted municipal refuse. Biol. Fert. Soils 16, 313318. Ishii, K., Fukui, M., Takii, S., 2000. Microbial succession during a composting process as evaluated by denaturing gradient gel electrophoresis analysis. Journal of Applied Microbiology 89, 768777. Ishii, K., Takii, S., 2003. Comparison of microbial communities in four different composting processes as evaluated by denaturing gradient gel electrophoresis analysis. Journal of Applied Microbiology 95, 109119. Kasai, Y., Takahata, Y., Manefield, M., Watanabe, K., 2006. RNA-based stable isotope probing and isolation of anaerobic benzene-degrading bacteria from gasoline-contaminated groundwater, Appl. Environ. Microbiol., 72(5) Kerndorff, H., Khn, S., Minden, T., Orlikowski, D., Struppe, T., 2008. Effects of natural attenuation processes on groundwater contamination caused by abandoned waste sites in Berlin, Environ. Geol., 55, p. 291-301. Kim, M. 2003. The study of landfill microbial communities using landfill gas and landfill gas condensate. Thesis, Drexel University. Lin, B., 2006., Composition and functioning of iron-reducing communities in two contrasting environments, i.e. a landfill leachate-polluted aquifer and estuarine sediments, A thesis, Vrije University, Amsterdam, The Netherland. 111

Mkhabela, M.,Warman, P.R., 2005. The influence of municipal solid waste compost on yield, soil phosphorus availability and uptake by two vegetable crops, grown in a Pugwash sandy loam soil in Nova Scotia. Agric. Ecosyst. Environ. 106, 5767. Nemerow N.L. Industrial Waste Treatment, Elsevier Science & Technology, ISBN: 0123724937, (2006) Richard, T., Woodbury, P., 1992. The impact of separation on heavy metal contaminants in municipal solid waste composts. Biomass Bioenerg. 3 (34), 195211. Tchobanoglous G, Theisen H and Vigil SA `Integrated Solid Waste Management: Engineering Principles and Management` Tnay O. Endstriyel kirlenme kontrolu, T naat Fakltesi Matbaas, ISBN: 975-561096-0 (1996) Vassilev, S.V., Braekman-Danheux, C., 1999. Characterization of refusederived char from municipal solid waste2. Occurrence, abundance and source of trace elements. Fuel Process. Technol. 59 (2-3), 135161. Woodard F. Industrial waste treatment handbook, ButterworthHeinemann, ISBN 0-75067317-6 (2001).

112