ATATRK NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Hakemli Dergi Review of the Faculty of Divinity Atatrk University

Yl: 2002

Say: 18

Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi - 25240/ERZURUM Tel: 0442.2360951 Fax: 0442.2360953 e-mail: erilfak@atauni.edu.tr

SLM MODERNZMNN DOUU VE K NEML TEMSLCS (Afgn ve Abduhun Modernist Ynlerine Ksa Bir Bak) Yrd. Do. Dr. Mustafa SNMEZ* ZET slm Modernizmi terimi, yeni bir sylem olup bununla slm'n temel kaynaklarna dn ve bu kaynaklarn gnmz artlarna gre yorumlanp uyarlanmas kastedilmektedir. slm Modernizminin iki nemli temsilcilerinden Afgn ve Abduh, bu erevede Dini; bidat ve hurfelerden arndrmak, Kuran ve snnete ynelmek, taklidi brakarak ictihad yapmak ve bu vesile ile dnceyi canlandrmak, eitime nem vermek, tasavvufun Kuran ve snnete uymayan ynlerine kar kmak, Batnn ilim ve tekniini almak... gibi hususlarda gr birliindedirler. Bununla beraber Afgn aksiyon ve mcadele adamyd. Hareket izgisi ounlukla siyasi idi. Abduh ise dnce ve istikll adamyd. Hareket izgisi eitim arlkl ve politikadan uzakt. Her iki mtefekkirin de ortak amac; slm dnyasnda fikr ve ilm uyan salamak, Mslmanlar Bat dnyas karsnda gl duruma ykseltmekti. Anahtar Kelimeler: Modernizm, slm Modernizmi, hyclk, Bidat ve Hurfe, Kuran ve snnet, Pan-slmizm, ctihad, Tasavvuf. ABSTRACT The Rise of the Islamic Modernism and Two Most Consequential Representatives (A Brief Glance at Afghan and Abduhs Modern Attitudes) Islamic Modernism is a new term it is meaned from that term to return to main sources of Islam and comment on that sources in

Atatrk niversitesi Erzincan lhiyat Meslek Yksekokulu Kelm Anabilim Dal.

153

accordance the conditions of our days. Afghani and Abduh two representatives of that current are allied to purify the religion from heresies and superstition, be directed to Quran and sunnah make ijtihad ( independent judgement in legal or theological questions) by giving up the taqlid (imitation) and so to revive the thought , give importance to sciences, oppose to directions of mysticism which oppose to Quran and sunnah and accept the tecnique and science of the West. With all that Afghani was a man of revolotion and struggle. The direction of his acts was at most politic. In spite of that Abduh, a man of thought and reasining was very different and far from politic.But two allieds shared aim was to awake Islamic world in space of science and thought and to cause to ascend of Muslims in the face of West world. Key Words: Modernism, Islamic Modernism, Revivalism, Heresy and Superstition, Quran and Sunnah, Pan-Islamism, Ijtihad (Independent Judgement in Legal or Theological Questions), Mysticism.

154

GR Modern kelimesi Bat kkenli bir szck olup, szlkte ada, yeni, asr, acl, modern, yenileme; acl kimse, modern kimse1...gibi anlamlara gelmektedir. Din ve felsefe alannda kullanldnda bu kelimenin bazen vg, bazen de kmseme anlamn ifade ettii grlmektedir. vg anlamnda kullanldnda bununla; zihin akl, farkl dnme, yeni bulular, yeni bilgiler ve yeni ortaya atlm dikkat ekici fikirler kastedilmektedir. Kmsemek iin kullanldnda bu terim ile; moda peinde koan, sivrilii yenilik zanneden, deiiklik hastalna tutulmu, dolaysyla istikrarsz, oturmam, bir anlk etki ile gemii reddeden anlay ve davranlar ifade edilmektedir. Bundan dolay bu kavram, dncenin ird olarak deimesini ifade ettii gibi, s ve chilne heveslerle gemii bilmeden ve yeniyi muhkeme etmeden yaplan deiiklikleri2 de ifde etmektedir. Ayn kkten tremi olan modernizm, szlkte acllk, modernlik, yenilik, asrlik, yenileme, adalk, musrlk, yeni eylere dknlk, gelenekilie kar olma ve yeniliki eilim3... gibi manalara gelmektedir. Bu anlamlara taraftar olan veya bunlar benimseyerek yaantsna geiren kimselere4 de modernist denir. Ayrca modernizm terimi; yeniye taraftarlk, yenilik tutkunluu, ileri derecede her eski olana dman olma ve yerlemi

Longman-Metro, Dictionary of Contemporary English, New Edition, England, 1992, s. 668 ve 672; el-Balbak, Mnir, el-Mawrid A Modern English Arabic Dictionary, Beyrut, 1992, s. 586; Hans Wehr, A Dictionary of Modern Written Arabic, Arabic-English, Edited by J. Milton Cowan, Beyrut, 1980, s. 616; Editr, Robert Avery ve dierleri, Redhouse, English-Turkish Dictionary, Redhouse Yaynevi, stanbul, 1984, s. 630. Demir, merAcar, Mustafa, Sosyal Bilimler Szl, stanbul, Aa Yaynclk,1993, s.71, 251; Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, stanbul, Aka Yay. 1997, s.317. 2 Bolay, a.g.e., s.317. 3 Longman, a.g.e., a.y.; el-Balbak, a.g.e., a.y.; Hans Wehr, a.g.e., a.y.; Robert Avery ve Dierleri, a.g.e., a.y.; Meydan Larousse, Modernizm maddesi, stanbul, Meydan Yaynevi, 1972, c.8, s.862. 4 Longman, a.g.e., a.y.; el-Balbak, a.g.e., a.y.; Hans Wehr, a.g.e., a.y.; Robert Avery ve Dierleri, a.g.e., a.y.; Meydan Larousse, c.8, s. 862.

155

her eyi ykma taraftarl5... gibi manalar da ihtiv etmektedir. Yine bu terim; modern tenkitilii ve eletirme metotlarn, bata ncil olmak zere tm dn ve trih dogmalara uygulayan ve mentlere nem vermeyen dn akm6 da ifde etmektedir. Bu nedenle Batda modernizm; akl, bilimi, uru n plana karm, ama akln ve bilimin hrl adna duyguyu, hayl gcn, ruh zenginliini, gelenek ve inanlar hie saym ve bunlarn zayflamasna ve ykmna yol amtr.7 Yukarda Bat dnyas hakknda modernizmle ilgili ifde edilen manalarn, slm dnyasnda da muhtelif zaman ve meknlarda ok deiik yansmalar grlm, Bat modernizmini rnek alan bir ok mtefekkir ortaya karak gelenee kar mcdele etmilerdir. stelik bunlarn bir ksm, Batllarn trih tenkid metodunu rnek alarak, bata snnet olmak zere tm slm kaynaklara, hatta Kurana bile uygulamak istemilerdir.8 Bundan dolay, terim olarak slm Modernizminin ne olduunu kesin izgileriyle ortaya koymak olduka zor grnmektedir. Ancak bunu ana hatlaryla ksaca; slmn temel kaynaklar olan Kuran ve snnete, selefin akde ve uygulamalarna dnmek, bunlar ve bu kaynaklara dayanan topyekn tarih mirs ilm ve rasyonel bir szgeten geirdikten sonra gnmz hayat artlarna gre yeniden yorumlayarak izah etmek ve uyarlamaktr9 eklinde tanmlamak mmkndr. Baka bir ifadeyle; Modern dnyann meselelerini ve gnmz problemlerini slmn ana kaynaklarnn nda zmeye almaktr.10 Bu
5

Bolay, a.g.e., s.317. Bolay, a.g.e., s. 318. 7 Bolay, a.g.e., a.y. 8 Aydn, Mehmet S. , Fazlurrahman ve slm Modernizmi, slm Aratrmalar, (Fazlurrahman zel Says), Ekim-1990, c. IV, sy. IV, s. 278. 9 Aydn, a.g.m., s. 274 ; Fazlurrahman, slm, ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, stanbul, Seluk Yay., 1992, s. 320; Gngr, Erol, slmn Bugnk Meseleleri, stanbul, tken Yay., 1989, s. 215; 10 Aydn, Mehmet, Rasyonel Dnce ve slm Modernizmi, I. slm Dncesi Sempozyumu, Hazrlayan: Mehmet Bekrolu, stanbul, Beyan Yaynlar, 1995, s. 149; zelik, mer, ayn sempozyumda yapt tartma, s. 192.
6

156

manalara taraftar olan veya bunlar benimseyerek uygulayan kimselere de slm modernisti denir. Yukardaki tanmlardan anlaldna gre, gnmz meselelerini zmek iin problemlerin, slmn ana kaynaklarna gtrlmesi, bu kaynaklardan ve bunlara dayanan trih mirastan yararlanlarak modern an getirdii problemlere yeni zmler bulunmas gerekmektedir. te slm Modernizminin, bu iddia ile yola ktn ve baz zayf ynlerine ramen byle bir program gerekletirmee altn gryoruz. Bu hareketin, sz konusu problemleri zerek slm toplumunun nn amay ve ilerlemesini salamay temel gaye edindiini mahede etmekteyiz. slm Modernizmini yakndan ilgilendiren en nemli bir husus, Asr- Sadetdeki inan ve uygulamalar gnmzde yeniden canlandrmak isteyen hyclk11 tr. Bu hareket, ayn zamanda dn kural ve kavramlar yenileme hareketi12 eklinde de ifade edilmektedir. Yukarda slm Modernizminin tanmnda geen, Kuran ve snnete, selefin akde ve uygulamalarna dnme hususunda slm modernistleri ihyclarla ayn grtedirler. Ancak ihyc, mziyi yeniden sahneye koyup oynamak istedii halde, modernist yeniden yorumlama ve yeni artlara gre izah edip uyarlamay benimsemektedir.13 slm Modernizminin, Klasik ve ada slm Modernizmi diye iki ayr tasnife tabi tutulduunu grmekteyiz.14 Bununla beraber bu hareket, henz oluum sreci ierisinde olduu iin Klasik ve ada olann kesin izgilerle belirlemek olduka zor grnmektedir. 15 Ancak genel kabul gren kaba bir tasnife gre Afgn (1839-1897), Abduh (v.1323/1905), Seyyid Ahmet Han

11

Geni bilgi iin bkz. Snmez, Mustafa, hycln Douu ve Baz nemli Temsilcileri, EKEV Akademi Dergisi, Ankara, 2001, c.3, sy.1, s.25-29. 12 Hizmetli, Sabri, Muhammed Abduhun Dnce Yaps, Hizmetlinin, Abduhun Rislett-Tevhd isimli eserinin, Tevhid Rislesi isimli tercmesine yazd giri, Ankara, Fecr Yaynlar, 1986, s. 45. 13 Fazlurrahman, slm, s. 320; Gngr, Erol, a.g.e., s. 215. 14 Aydn, Mehmet S., a.g.m., s. 275, 277. 15 Aydn, a.g.m., s. 277; Uyank, Mevlt, Gnmz slm Dncesinde Islahat Kavram, slm Aratrmalar, Ocak-1990, c. IV, sy. I, s. 50,52-53.

157

(v.1316/1898) ve kbl (1876-1938) gibi Fazlurrahman (1919-1988) ncesi ahsiyetlerin Klasik slm Modernizmini, Fazlurrahman ve takipilerinin de ada slm Modernizmini temsil ettiklerini16 ifade etmek, doruya en yakn bir tasnif olarak kabul edilmelidir. Dier taraftan slm dnyasnda ortaya kan modernist hareketler, farkl zaman ve meknlarda grlen eitli yansmalar da dikkate alnarak bir baka adan drt gurupta incelenmektedir.17 Bu hareket guruplar unlardr: 1. Faliyetlerini sadece eitime hasreden eitimsel hareketler. Bu hareketlere rnek, Bengalli Nawab Abdullatif tarafndan balatlan ve Bengal Mslmanlarnn eitimini amalayan harekettir. Bu hareket, politikaya ve entellektel konulara temas etmeden sadece eitim faliyetlerinde bulunmay amalar. Ayrca Bengal Mslmanlarnn, Hindlar arasnda varln srdrebilmesi iin eitilmelerine ve ekonomik bakmdan gl olmalarna alr.18 Bu hareket, dar erevede ve lokal bir hareket olarak dikkatleri ekmektedir. 2. Entellektel dnceyi de ieren ve daha geni kapsaml olarak varln hissettiren eitimsel hareketler. Bu hareketlere rnek; Sir Seyyid Ahmed Han, ibl Numan (1857-1914), Muhammed Abduh, ve Reid Rza (1865/1935) tarafndan balatlan harekettir. Bu modernist ahslar, bir yandan slm dnyasnn deiim ve uyannn anahtar olarak grdkleri eitim zerinde younlarlarken, dier taraftan da Dou ve Batnn karlamas sonucu ortaya kan tm entellektel problemleri tartyor ve bununla slm dnyasnn entellektel anlamda uyanna katkda bulunmaya gayret gsteriyorlard.19 Bu hareket lokal olmayp, tesirleri ve yaygnl itibariyle hemen hemen slm dnyasnn her tarafnda grlebilen etkin bir harekettir. 3. Belli bir dzeyde entellektel dnceye entegre olmu bir
16

Aydn, a.g.m., s. 275-277. Sddqi, Mazharuddin, Islamic Modernism, Islamic Studies, Islamabad, Winter, 1976, s.179-185. 18 Sddqi, a.g.e., s.179-180. 19 Sddqi, a.g.e., 180- 181.
17

158

slm dnyas ve onun zgrl iin alan politik hareketler. Bu hareketlerin nde gelen liderleri phesiz Cemleddin Afgn ve ondan sonra da byk air ve filozof Muhammed kbldir (1876/1938). Afgn, slm dnyasn Bat emperyalizminin etkisinden kurtarmann yegne aresini; Mslmanlarn, bata siys olmak zere, her alanda reform yapmalarnda grr. slm dnyasn Bat hegemonyasna kar birletirmek iin gayret sarfeder. kbl ise, Hint Mslmanlarnn bamszlklarna kavumalar iin byk aba harcar.20 Bu hareketlerin de etki ve yaygnl itibariyle slm corafyasnn hemen her blgesinde tesirleri grlmektedir. 4. Tamamen entellektel dzeyde seyreden hareketler. Bu hareket mensuplar, Kurana dnmeyi ve Kuranla kendileri arasndaki tm dini otoriteleri ve vastalar reddederek, dorudan doruya Kurana ynelmeyi hedeflemektedirler. Hatta bu hususta hadisleri bile ksmen ya da ounlukla inkr etmektedirler. Bunlar, slm dnyasnda Bat medeniyetinin tesiriyle yetimi yeni bir toplum ve buna uygun bir hukuk sistemini savunmaktadrlar. Bu hareketlere, Hint modernistlerinden rak Ali (1844-1895) ve Seyyid Emir Aliyi (v.1347/1928) rnek verebiliriz.21 Ayrca yukarda ikinci ve nc kategoride zikredilen modrnistleri, ksmen burada da rnek olarak anmak mmkndr. Yukardaki tasnifte zikredilen drt gurubun, Klasik slm Modernizminin alt guruplar olduunu gryoruz. Bu tasnife ada slm Modernizmi dahil edilmemitir. Bununla beraber tm bu hareket guruplarnn, ada slm Modernizmine zemin hazrladklar gerei de kabul edilmelidir. Grld gibi, almamzn nemli bir blmn tekil eden Afgn, arln politik dncenin oluturduu nc guruba, Abduh ise, arln entellektel dnceye dayal bir eitimi hedef alan ikinci guruba dahil edilmilerdir. leride sz konusu ahslarn

20 21

Sddqi, a.g.e., s.181-182. Sddq, a.g.e., s.183-185; Aziz Ahmet, Hindistan ve Pakistanda Modernizm ve slm, ev. Ahmet Kskn, stanbul, Yneli Yaynlar, 1990, s.107-119; zervarl, M.Sait, Kelmda Yenilik Araylar (XIX. yzyl sonu - XX. yzyl ba), stanbul, SAM Yaynlar, 1998, s.32.

159

modernist ynlerine temas ederken, gr ve dncelerini, yukarda zikredilen zeminlerde ele alp inceleyeceiz. Buraya kadar zet olarak sunduumuz temel bilgilerden sonra, imdi asl konumuzu oluturan slm Modernizminin douuna ve iki nemli temsilcisinin modernist ynlerine ksaca deinelim. I. SLM MODERNZMNN DOUU Bilindii gibi slm dnyasnda h.VI. ( m.XII ). asrdan itibaren fikr bir duraklama yaanm, ardndan da artarak hissedilen bir gerileme ba gstermitir. Dnce plannda balayan bu duraklama ve gerileme, zamanla dier alanlara da yansyarak hayatn her sahasnda aka kendisini gstermitir. Bunun en nemli sebeplerinden biri, Ortaa boyunca Mslmanlar arasnda taklit hastalnn ortaya kmas, ictihad kapsnn kapatlarak gelien hayat artlarna gre yeni fikir ve dncelerin retilememesiydi. Buna karlk Bat dnyas, rnesans ve reform hareketleriyle balatlan hr dnce anlay sayesinde, zamanla skolastik dnceyi atm, statik bir yapdan dinamik bir yapya gemiti. Bunu Batnn bilim, teknik ve dier sahalardaki korkun ilerlemesi takip etti. Bu sre, XIX. asrn balarnda Batnn slm dnyasna kesin hkimiyeti neticesini verdi ve sonu, ezici bir ekilde kendini btn slm dnyasnda hissettirdi. Mslmanlar, 14 asrlk tarihleri boyunca inan, kltr ve medeniyetlerine ynelik byk tehditle karlamlardr. Bunlardan birincisi: Eski Yunan Felsefesinin slm dnyasna girii ile ba gsteren tehdit idi. Ancak bu felsefe, sonu itibariyle fikr bir canlanmaya sebep oldu ve zamanla tehdit olma zelliini yitirdi. Bu dnemde Mslmanlarn siyas, itima, kltrel ve iktisad gleri zirvede olduu iin, bu karlamada grlen sknt abuk ald. Sz konusu Felsefenin elverili ksmlar benimsenerek slm akdesini savunmann arac haline getirildi. Yunan Felsefesini takip edenler kendi bilgi ve birikimlerini de bu sisteme eklediler; bylece sadece takliti ve rih olarak kalmadlar. Anlan birikime kendi katklarnn damgasn da vurarak, daha gl bir slm dncesinin domasna

160

vesile oldular.22 kinci tehdit ise Mool istilsdr. Cengiz Hann (v. 624/1227) liderliinde tekilatlanan bozkrn bu ilkel-pagan topluluklar, medeniyet bakmndan zirvede olan Mslmanlar asker alanda yenilgiye uratarak lkelerini igal ettiler. Dnemin siys btnlne son vererek, korkun bir tahribata neden oldular. Bu istil srasnda Mslmanlarn en byk avantaj, itikd bakmdan ok gl olmalar; ilim, kltr ve medeniyet bakmndan da mstevllerden daha stn bir konumda bulunmalaryd. Bu nedenle asker alanda malup olduklar Moollara kar, bir mddet sonra yeniden hkim oldular. Moollar, kendilerinden ok ok stn olan bu kltr ve medeniyet ierisinde zamanla eridiler; ksa zamanda slmlaarak asimile oldular ve yerli halkla kaynatlar.23 XIX. ve XX. asrlarda grlen nc byk tehdit ise sanayilemi modern Hristiyan-Batnn istilsyd. Bu istil sadece siys, asker ve iktisad alanlarda olmayp, fikr ve kltrel alanda da gerekleti. Bat, slm dnyasn sadece madd silahlarla igal etmiyor, ayn zamanda onun inancn, zihniyetini, manev deerleri ile dier imkn ve kabiliyetlerini de sorguluyordu. yet slm dnyas bu karlama esnasnda, yukarda zikredilen birinci ve ikinci tehdit dnemlerinde olduu gibi, ilim, kltr ve medeniyet bakmndan mstevllerden daha gl olsayd, en azndan Bat dnyas ile eit seviyede bulunsayd, phesiz ki slm-Bat mnasebetleri daha farkl sonulanacakt. Halbuki, durum byle olmad. Bat, bir yandan slm dnyasn siys, asker ve iktisad alanlarda igal ederek hkimiyeti altna alp, kaynaklarn smrrken, dier yandan da fikr ve kltrel ynlerden etkileyerek ayn dnyay

22

Trkne, Mmtazer, Cemaleddin Afgn, Ankara, Trkiye Diynet Vakf Yaynlar, 1994, s. 3; lken, Hilmi Ziya, Eski Yunandan ada Dnceye Doru slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, stanbul, Cem Yaynevi, 1993, s. 29; Taylan , Necip, Anahatlaryla slm Felsefesi Kaynaklar-Temsilcileri- Tesirleri, stanbul, Ensr Neriyt, 1983, s. 138-139; Topalolu, Bekir, Kelm lmi (Giri), stanbul, Damla Yaynevi, 1981, s. 32-33. 23 Trkne, a.g.e., s. 4 ; Mool istils ile ilgili geni bilgi iin bkz. Aka, smil ve dierleri. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul, a Yaynlar, 1989, c. III, s. 327-329, c. VIII, s. 304-309, c. IX, s. 47-56.

161

trih kimliinden uzaklatrmaya, kendi kltr ve medeniyeti ierisinde eritmeye alyordu. te, slm-Bat karlamasnn en acmasz yn buydu.24 Aslnda bunun byle olmas ok tabi bir eydi. nk bu dnemde Bat, her alanda reformlar yaparak gnden gne ilerleme kaydederken, slm leminde ayn dnemde kahvenin haram olup olmad gibi konular tartlyordu. Hatta bu tr tartmalar, Osmanl ulemsnn gndemini uzun sre megul etmiti.25 Bunun sonucu olarak Bat dnyas Ziy Paann deyimiyle beldeler, kneler haline gelirken, slm dnyas bir ok ynyle virneler diyarna dnmt. Gerileme ve k dneminde Mslmanlarn genel durumu bu merkezde iken, ayn dnemde din adamlarnn bir ksmnn kltrel seviyeleri de iler acsyd. Sz gelimi, onlarn dnyann dnmesi gibi basit coraf hadiseleri bilmedikleri, bu yzden de bunlar kabul etmedikleri, hatta dnyann dndn kabul edenleri tekfr ettikleri gibi hususlar, dnemin irlerince hiciv ve alay konusu olmutu.26 Bu son derece olumsuz tabloya ramen Mslmanlar, madd ve mnev varlklarna ynelen bu byk tehdide kar ok byk bir direni gstermilerdir. Dost ve dman herkesi akna eviren bir canllkla Batya kar koyarak sz konusu varlklarn bitmez tkenmez bir enerjiyle savunmulardr. Her alanda zayf grnen Mslmanlar, Bat karsnda slmiyet ile g kazandklarn fark ederek dni, savunmalarnn merkezine almlardr. Bat smrgeciliine kar dnyadaki dier din mensuplarnn hibirisi Mslmanlarn gsterdii direnci gsterememilerdir. Bu durum, hem slmiyetin emperyalizme kar bir din olarak konumunu glendirmekte, hem de Mslmanlarn smrgeci glere kar

24

Aydn, a.g.m., s. 275; zervarl, Kelmda Yenilik Araylar, s. 40-41; can, M. Zeki, Siyasal slm (Din ve Fikr Temelleri), Erzurum, EKEV Yaynlar, 2002, s. 3-4. 25 Gibb. H.A.R., Modern Trends in Islam, Chicago, The University of Chicago Press, 1947, s. 11; slmolu, Mustafa, slm Hareket Anadolu, stanbul, Denge Yaynlar, 1991, c. I, s. 145. 26 Muallimolu, Nejat, Bir Trk Vatana Dnd, stanbul, 1975, s. 266.

162

madd ve mnev varlklarn korumadaki baarsn gstermektedir.27 Bat hegemonyasna kar bu baarl direniin mimarlar medrese gelenei iinde yetimi ulem deil, Batdaki benzerleri ile ayn srecin rn olan, benzer fonksiyonlar icr eden modernist aydnlardr. Bu dnemde Mslman toplumlara yol gsterme misyonunu stlenen bu aydnlar, modern dnya ile hesaplama gcne sahip yepyeni bir aydn zmredir.28 Bu zmre, modernizm ncesinde ortaya kan ihyclardan olduka farkldr. Modernizm ncesi ihyc akmlar, kkleri ve dallar slm dnyasnn iinde olan hareketlerdi. Temsilcileri daha ok Kuran ve snnete dnme hareketinin gerei olarak bidat ve hurfelerle mcadele etmiler, slm yabanc unsurlardan ayklamak iin byk aba gstermilerdi. Halbuki, bata Afgn (1839-1897) ve Abduh (v. 1323/1905) olmak zere bahsi geen modernist aydn zmre, Kuran ve snnete dnme faliyetine ve dier hususlara ilave olarak, Hristiyan-Bat fenomenini de dikkate almak zorunda kalmlardr. nk, Bat medeniyetinin ezici stnl gibi bir gerek, apak ortadayd. Buna kar kaytsz kalnamazd. slm-Bat karlamasnn hem fikr ve kltrel, hem de siyas, iktisad ve asker ynleri vard. Bu unsurlarn birisinde meydana gelen gelimeler, dierini dorudan doruya etkilemekteydi.29 Bat emperyalizmine kar baarl bir direni gsterilmesine ramen, slm dnyasndaki olumsuz durum devam ediyordu. Bu hal byle devam ettii mddete Mslmanlarn esir ve smrge olma durumu srp gidecekti. Bu kt durumdan kurtulabilmek iin acilen bir silkinmeye ve dirilie ihtiya vard. Tabi ki slm iyice anlalmadan herhangi bir dirili ve canlanmadan sz edilemezdi. Bu amala Bat dan gelen bu sistematik ve topyekn saldrlara kar slm dnyasnda zaman zaman muhtelif tepkiler grld. Batllarn slma ynelttii eletirilere kar baz Mslman aydnlar tarafndan cevaplar verildi, eitli mdflar yapld ve ok sayda

27

Trkne, a.g.e., s. 4-5. Trkne, a.g.e., s. 5. 29 Aydn, a.g.m., s. 275.

28

163

reddiyeler yazld.30 te, yukarda ksaca zetlemeye altmz bu olaylar ile Mslman aydnlarn bu olaylar karsnda gsterdikleri tepkiler, yazdklar reddiyeler, verdikleri mcadeleler, zamanla Klasik slm Modernizminin domasna zemin hazrlad. Nihayet XIX. asrn ortalarnda ilk ciddi temsilcilerini yetitirmeye balad. Yaklak yzyl aan bir maziye ve muhtelif dillerde yazlm olduka zengin bir literatre sahip olmasna ramen, slm Modernizmi tabiri, hl ok kez yadrganan, kendisine pheyle baklan ve genelde yanl anlalan bir tabirdir. Bu deerlendirme daha ok slm lkelerinin, zellikle muhafazakrln youn olduu blgelerinde grlmektedir. Bu olumsuz grnm, sz konusu lke ve blgelerde reform", modernlik, asrlik, adalkgibi31 kelimelerin artrd olumsuz ve sevimsiz manalarla yakndan ilgilidir. Konu dinde reform, dinde yenileme veya dinde modernizm gibi kavramlarla ifade edilince, durum daha ok hassasiyet kazanmakta, bu vb. tabirler, geni muhafazakr kitlelerde byk tepkilere neden olmaktadr. Bu sebeple dn dncede modernizm tabiri gibi ifadeler, sz konusu evrelerce dnin bir ksmn inkr veya znden saptrarak deitirme32 ya da en hafif ifadesiyle dinde lkaytlk ve lubalilik eklinde alglanmaktadr. te bu alglan biimi, slm dnyasnda bu akma kar kukuyla baklmasna, dolaysyla geni dindr kitlelerin kaytsz veya endieli bir yaklam gstermesine neden olmaktadr. Bu akmn muhafazakr Mslmanlar arasnda karlat sert ve kat muhalefetin temelinde de bu kuku ve endienin yattn sylemek mmkndr. Bu ksa mlumattan sonra yukarda belirtildii zere, slm dnce tarihinin muhtelif zaman ve meknlarda farkl boyut ve renklerde grnen bu akmn, Afgn ve Abduh gibi iki nemli temsilcisinin modernist ynlerine ksaca temas edilecektir.

30

Trkone, a.g.e., s. 5, 43-66 ; Aydn, a.g.m., s. 275. Aydn, a.g.m., s. 273. 32 Gngr, a.g.e., s. 219; Aydn, a.g.m., a.y.; can, Siyasal slm, s.6.
31

164

II. SLM MODERNZMNN K TEMSLCS VE MODERNST GRLER II.1. Cemleddin Afgn (1839-1897)

NEML

Yukarda zetle sunulan olaylar karsnda slm dnyasnn iine dt bu kt durumdan kurtulabilmesi iin tm Mslmanlara ynelik ilk cidd genel arnn Cemleddin Afgn tarafndan yapldn gryoruz.33 Afgnnin gerek kimlii ve kiilii, gerekse savunduu fikirleri etrafnda pek ok tartma yaplm, bu ztn lehinde ve aleyhinde ok eitli yazlar yazlmtr.34 Bunun sebebi, hayat boyunca ok sayda lkelere ve blgelere seyahatlerde bulunarak muhtelif gr ve dncedeki insanlarla karlam ve onlarla tartm olmasndan kaynaklanabilir. Afgn, slmn temel ilkelerinin akl ve ilimle atmadn, aksine bunlarla uyum ierisinde olduunu syleyerek insann tabiatna en uygun bir din olduunu savunur. Bunu yaparken Mslmanlar, mensup olduklar din sayesinde Ortaada oluturduklar muhtevay geniletip aarak modern toplumun ihtiyalarn karlamaya armay amalyordu. Bu anlayyla, slmn Ortaan ihtiyalarna cevap verdii gibi, iyi ve doru yorumland takdirde modern an ihtiyalarna da cevap verecek gte bir din olduunu anlatmak istiyordu.35 slmn ilk dnemlerdeki sfiyetiyle kabul edilmesi gerektii grne sahip olan Afgn, selefin savunduu saf slm anlay ile modern gelime ve yaklamlar telif etmee alr.36 O, Mslmanlarn akllarn zgrce kullanmalar, ictihad yaparak takldi reddetmeleri, Kuran ve sahih snnete bal olarak yeni yorumlar yapmalar gerektiini syler. Geri kalmlktan kurtulabilmek iin

33

Fazlurrahman, slm, s. 300. es-Sad, Abdul-Mtel, el-Mceddidn fil-slm (minel-Karnil-l iler-Rbia Aere), Kahire, tsz., s.490-495; Karaman, Hayreddin, Efgn maddesi, Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1994, c. X, s. 464-465, 456-457; Trkne, a.g.e., s. 15-17. 35 Fazlurrahman, a.g.e., s. 300. 36 Trkne, a.g.e., s. 122.
34

165

bunun zorunlu olduunu savunur.37 Milletlerin dinsiz yaamayacan belirten Afgn, Mslmanlarn gerileme ve k srecine girmelerinin sebebi olarak, onlarn bidat ve hurfelere dalarak dinden uzaklamalarn gsterir. Chiliyye Araplarnn, slm ncesinde ok kt bir vahet ve tefrika ierisinde olduklarn, her trl ahlkszl ve zulm rahatlkla yaptklarn syleyen Afgn, slm dininin onlar birletirerek kuvvetlendirdiini, eitli lkelerin fethine vesile olduunu, kafalarn aydnlattn, dncelerini salamlatrdn, ahlk hayatlarn dzelttiini, hkmlerini dorultarak onlar dnyaya hkim kldn, idaresi altndakileri adletle ynettiini, ilim ve medeniyet sahibi yaptn, hatta chil ve mm bir kavim iken, Aristo ve Efltun felsefesini anlayacak ve nakledecek seviyeye geldiklerini, bu sayede byk bir medeniyet kurduklarn anlatr. Baka mmetlerde grlen ilim ve dncenin, kuvvet ve medeniyetin de dinleri sayesinde olduunu savunur. Beeriyetin dine olan ihtiyac zerinde srarla durur. Yeniden dirili ve ykseliin bidat ve hurfelerden arnarak tekrar dine dnlmesiyle mmkn olacan vurgular.38 Afgn, materyalizmin her adaki insanlara ve toplumlara zarar verdiini, dinleri ve dinlerin meydana getirdii medeniyetleri tahrip ettiini, insanlarn ruh ve manev hayatn fakirletirdiini savunarak materyalizmi iddetle eletirir ve reddeder.39 O, semv dinlerin insan aklna inan sunduunu, ruhuna ise fazilet ilediini syler. Akla sunulan inan udur: 1. nsann yeryznde Allahn halifesi ve yaratlmlarn en deerlisi olmas, 2. Bir dine inanan toplumlarn inanmayanlardan daha stn olmas,
37

el-Behiy, Muhammed, el-Fikrl- slmiyyl-Hadis ve Slathu bil-stimaril-arb, Kahire, 1991, s. 59-60; Karaman, a.g.m., s. 461-462. 38 Afgn, Cemleddin, er-Redd aled-Dehriyyn, Kahire, tsz, s.80-81; Afgn, CemaleddinAbduh, Muhammed, el-Urvetl-Vsk, ev. brahim Aydn, stanbul, Bir Yaynclk, 1987, s. 98-99. 39 Geni bilgi iin bkz. Afgn, er-Redd aled-Dehriyyn (eserin tamam); Karaman, a.g.m., s. 460.

166

3. nsanlarn bu dnyaya ebed sadet lemine layk olacak kmil vasflar edinmek zere gelmesi, eklinde zetlenebilir.40 Dinlerin insan rhuna iledikleri fazilet ise; Hay, emnet ve doruluk erdemleridir. nsann ancak ve ancak bu inan ve faziletlerle donand takdirde hayvanlardan stn olabileceini, medeniyetlerin de bu ilkelerle kurulabileceini41 savunan Afgn, materyalistlerin bu ilkeleri ykmak suretiyle toplum ve medeniyetlere en byk dmanlk ve ktl yaptklarn anlatr.42 Afgn, slmn ilk dnemlerinde, inancna smsk sarlarak ksa zamanda in Seddinden spanyaya kadar uzanan geni bir corafyaya hkim olan Mslmanlarca kurulan medeniyetin h.IV.(m.X ). yzylda Msrda ortaya kan materyalist Btnler tarafndan zayflatldn syler.43 yle anlalyor ki, Afgnnin Materyalizmi bylesine iddetle eletirmesi, onun, bu sistemin tevhid inancn zayflatarak ahlk gevemeye ve bozulmaya neden olduu, bu durumun zamanla milletleri dinden ve ahlk yaantdan uzaklatrd eklindeki inancndan kaynaklanmaktadr. Toplumlar ayakta tutan en nemli unsurun din olduunu syleyen Afgn, materyalistlerin dini yok etmeye almak suretiyle dorudan doruya toplumlara en byk zarar vermi olacaklarndan endie etmektedir.44 O, Materyalizme kar srdrd mcadelesini yle dile getirmektedir. .....Bu ekoln eitli grnmler altnda ortaya kmasna ramen, siryet ettii her topluma ykm ve kten baka bir ey getirmediini, kesin delilleriyle ortaya koyacam.45 Nitekim Afgnnin bu maksatla, Hind modernistlerinden Seyyid Ahmed Han Mslmanlar arasnda Tabiatl ve Materyalizmi yaymakla sulad ve bu ztn fikirlerini rtmeye

40

Afgn, a.g.e., s.51-52; Karaman, a.y. Afgn, a.g.e., s.57-63. 42 Afgn, a.g.e., s.37-49. 43 Afgn, a.g.e., s.80-85; Karaman, a.y. 44 Afgn, a.g.e., s.72-79. 45 Afgn, a.g.e., s.37.
41

167

ynelik bir reddiye yazd bilinmektedir.46 Adlet ilkesine byk nem veren Afgn, inansz bir toplumda bu ilkenin bulunamayacan savunur. O, toplumlarda gerek adletin varolabilmesi iin drt temel ilke sayar. Bu ilkeler: 1- Kiiliin savunulmas, 2- zzet-i nefsin korunmas, 3- Devlet, 4- Allaha inanmak, eklinde zetlenebilir.47 Yukarda zikredilen btn bu ilkelerin temelinde Allaha imann yattn syleyen Afgn, Allaha iman etmenin nemi ve saysz yararlar, Onu inkr etmenin de toplumda telfisi imknsz byk zararlar olaca hususunda srarla durur.48 Dinlerin, zellikle slm dininin temelinin, insanl huzurlu ve mutlu edecek ekilde atldn belirten Afgn, bunu elde edebilmek iin dinin koyduu kurallara ve artlara uyulmas gerektiini vurgular49 ve bu kurallar drt maddede ele alarak inceler. Bunlar: 1. Akl, hurfelerden, arndrlmaldr. aslsz vehim ve kuruntulardan

2. Toplumlarn yz, insan onurunu korumaya ve yceltmeye ynelik olmaldr. 3. Her eyden nce gelen inan sistemi, toplumun ruhuna nakedilmelidir. 4. Toplum ierisinde, toplumun dier fertlerini eitmekle grevli bir gurup bulunmaldr,50 eklinde zetlenebilir. Afgnnin, bu dncelerinde hurfelerden soyutlanm bir

46

es-Sad, el-Mceddidn fil-slm, s.493; el-Behiy, a.g.e., s. 33-38, 59-60; Yurdaydn, H. Gazi, slm Tarihi Dersleri, Ankara, Ankara niversitesi lhiyt Fakltesi Yaynlar, 1988, s. 232-233; Afgnnin bu anlamda kaleme ald eserin ad er-Redd aledDehriyyndir. Eser, Vahdettin nce tarafndan Trkeye Dehriyyna Reddiye (Naturalizm Eletirisi) ismiyle evrilmitir (stanbul, Ekin Yaynlar, 1997). 47 Afgn, er-Redd aled-Dehriyyn, s.95-106. 48 Afgn, a.g.e., s. 94, 102-106. 49 Afgn, Cemleddin, Dehriyyna Reddiye (Naturalizm Eletirisi), ev. Vahdettin nce, stanbul, Ekin Yaynlar, 1997, s.91, (Eserin tercmesinde bulunan son blm, elimdeki Arapa nshada bulunmad iin bu blmde tercmesinden yararlanlmtr). 50 Afgn, Dehriyyna Reddiye (Naturalizm Eletirisi), s. 91-102.

168

akla, insan onurunu korumaya, dinin temel inan ve ilkelerine ve toplumun eitimine ne kadar nem verdii grlmektedir. te yandan Afgn, hem Baty hem de Douyu ok iyi bildii iin, slm lemi ile Hristiyan dnyas arasnda mukayese yapma imknna sahipti. Bu sebeple onu, Mslmanlarn eksiklerini, Batnn stn ynlerini bizzat grerek tahlil edebilen, slm dni ile Hristiyanlk arasnda mukayese ve incelemelerde bulunan, ve yapt bu mukayese sonunda, slmn daha gl, daha izzetli ve daha heybetli; Hristiyanln ise her zaman zayflama ve geveme zelliinde olduu grne ulaan bir kii olarak anabiliriz. Bu nedenle Afgn, Bat emperyalizmine kar birlikte mcadele etmek iin Mslmanlarn birliini yeniden tesis etmeye alt.51 Mslmanlarn birlii hususunda icr ettii faliyet, Afgnyi Pan-slmizmin en byk savunucular arasnda yceltti. Ancak onun bu konudaki grleri, tm dnya Mslmanlarn niter bir yap ierisinde birletirmek tarznda deildir. O, Mslman milletlerin kendi hr iradeleriyle bamsz mill devletlerini kurmalarn, sonra bu bamsz devletlerin konfederasyon eklinde bir birlik oluturmas gerektiini anlatr. Bu ekilde byk bir birlik oluturan Mslmanlarn gl bir ekilde Batnn karsna kmalar 52 gerektiini vurgular. Zaten Afgnnin btn almalarnn amac, Bat ile nih bir hesaplamaya ynelikti. Afgnnin Mslmanlar bamsz mill devletlerden oluan konfederasyon eklinde birletirme anlay, gnmz Avrupa Birlii tekiltnn yapsn artrmaktadr. Afgn, sz konusu grleriyle hem snrl bir milliyetilii kabul ediyor, hem de bir tr halklk diyebileceimiz demokratik bir idare sistemini savunuyordu. Ancak onun savunduu milliyetilik, asla rklk olarak anlalmamaldr. Zra bizzat kendisi bu anlamdaki

51 52

Hizmetli, Muhammed Abduhun Dnce Yaps, s. 46-47. Fazlurrahman, slm, s. 300; Sddk, Mazharuddin, slm Dnyasnda Modernist Dnce, ev. Murat Frat- Gksel Korkmaz, stanbul, Dergh Yay. 1990, s.174-175; Kara, smal. Trkiyede slmclk Dncesi, stanbul, Risle Yay. 1987, Giri, s.XLI (41).

169

rkl reddetmektedir.53 Afgnnin, dnceleriyle slm dnyasna: 1- slm dininin Mslmanlara klavuz olmaya, onlarn glenmesini ve ilerlemesini salamaya kendi kendine yeterli olduu inancn, 2- Kaderci inanlara boyun een, keye ekilme ve uyuukluu meydana getiren ruh durumuyla savamay, 3- Kuran ve snnete dnmeyi, 4slm retilerini aklc yorumlamay ve Mslmanlar yeni ilimleri renmee armay, 5- Mslmanlarn fikr ve itim dirilileri yolunda ilk adm olarak smrgecilie ve istibdada kar savamay54 retmedeki katks gibi hususlar kazandrd sylenmektedir. Gerekten de Afgnnin dncelerini inceleyenler bu ve benzeri hususlarda oynad nemli rol inkr edemezler. Afgn, gerek fikirleri ve aksiyoner kiilii, gerekse Bat emperyalizmine kar verdii mcadelesiyle Mslmanlar derinden ve ok ynl olarak etkiledi. Onun tesirleri, hem Pan-slmclk, hem Milliyetilik, hem Liberalizm ve hem de kktenci akmlar zerinde grld. Dncelerinin etkisi, gnmzde bile bir ok akm zerinde devam etmektedir.55 Afgnnin modernizm anlay: Kuran ve snnete dnerek lk Devir slmndaki ekliyle bidat ve hurfelerden arndrlm saf slma ynelmek, bunu yaparken Bat medeniyetini ve an modern artlarn da dikkate alarak kaynaklar yeniden yorumlayp zamanndaki topluma uyarlamak, akla ve entellektel dnceye nem vermek, insan onurunu koruyup yceltmek, eitim programlarnda reform yaparak bunu yaygnlatrmak, slm dnyasnda bata fikr ve siys olmak zere her alanda bir canlanma meydana getirmek, Materyalizm ve Bat smrgeciliiyle mcadele etmek, halkn idareye katlmn salamak, snrl bir milliyetilii kabul etmek, Panslmizmi savunarak Mslmanlar Bat karsnda gl bir

53 54 55

Afgn Abduh, el-Urvetl-Vska, s. 82-83; Trkne, a.g.e., s. 108-109; Karaman, a.g.m., s. 462; Fazlurrahman, a.g.e., s. 315-316, 318; Gibb, a.g.e., s. 27. nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicabi Krlang, stanbul, Yneli Yay. 1991, s. 132. Hoodbhoy, Pervez, slm ve Bilim Banazla Kar Akl ve Bilimin Savam, ev. Eser Birey, stanbul, 1992, s. 95; Trkne, a.g.e., s.123; Fazlurrahman, a.g.e., s. 316.

170

konuma getirmek ve niha planda Bat ile hesaplamak, eklinde zetlenebilir. II.2. Muhammed Abduh (V. 1323/1905) Afgnden sonra Ortadoudaki en kapsaml slahat ve yeniliki hareketinin, Muhammed Abduh tarafndan balatldn grmekteyiz. Klasik uslle yetimi bir lim olan Abduh, Afgn ile tantktan sonra ondan etkilendi ve bu vesile ile modern dnceden de haberdar oldu.56 Abduh, slmn aklla en gzel bir biimde uyutuunu ve insan ftratna en uygun bir din olduunu syler. Ahlk ve adlet anlay ve tarihteki gzel tatbikat rnekleriyle inanan-inanmayan btn insanlarn slmn ahlk ve adletini takdir ettiklerini anlatr.57 Ona gre slm, akdelerinin akl, hkmlerinin kolayl, hukukunun adletiyle insanln takdirini kazanmtr. Eer beer ftrat bir din istiyorsa, bu dnin, beerin menfaatlerine en uygun, kalbine ve hislerine en yakn, dnya ve hiret hayatnda en ok gven veren bir din olmas gerekir. Bu artlar tayan bir din, nefisleri ele geirmek iin ok para sarf eden, ok zaman harcayan, eitli yollara ve aralara bavuran propagandaclara ihtiyac olmakszn kalplere yerleecek ve ruhlara nfz edecektir. Abduh, slmn dou dnemindeki sf ve berrk haliyle yayln yukardaki grlerine delil gsterir. Ona gre, slmn dou dneminde insanlar kendisine inanmaya zorlamad halde, ok hzl bir ekilde yaylmas, bu dinin beerin ftratna ne kadar uygun bir din olduunun en ak delilidir.58 Abduh, bu grlerini Batllarn slm kl dinidir; yaylnda iddet ve bask vardr iddialarn reddetmek iin delil olarak kullanr.59 Abduh, slm dininin, insanln muzdarip olduu hastalklarn

56

Geni bilgi iin bkz. can, Mehmet Zeki, Muhammed Abduhun Din ve Siyas Grleri, stanbul, Dergah Yay., 1998, s. 24-25 vd; es-Sad, a.g.e., 531; el-Cnd, Abdul-Halm, elmam Muhammed Abduh, Kahire, tsz., s.15-16, 39-43; Keskiolu, Osman, Muhammed Abduh, Ankara niversitesi lhiyt Fakltesi Dergisi, Ankara, 1970, c.XVIII, s.112. 57 Abduh, Muhammed, Rislett-Tevhd, Bask yeri yok, 1989, s. 176. 58 Abduh, a.g.e., s. 174-176. 59 Abduh, a.g.e., s.126-127, 178-179, 186.

171

en iyi ilac olduunu syler. Ona gre bu ila, o kadar baarl bir ekilde uygulanarak netice vermitir ki, krler bile bunu inkr edemez, sarlar dahi onun hakknda pheye dmez. Bu bakmdan slm, insanlk iin en iyi bir rehberdir. Bu dini yaayan, onun tlerine uyan, prensiplerini kendisine rehber edinen herkes, Allahn vadettii mutlulua nil olur.60 Her trl huzur ve mutluluun kaynann din olduunu savunan Abduh, din ile, herkesin kendisine verilene raz olacan, onun yardmyla insanlarn grevlerini yapmak iin gayret sarf edeceklerini syler. Ona gre, din sayesinde ruhlar kinatn ummi kanunlarna tabi olurlar. nsanlar servet ve makam ynnden kendilerinden aa seviyede olsalar bile, ilim ve fazilet ynnden kendilerinden stn olan kimseleri nder yaparlar. Bu sayede insanlar, Allahn emrinde yer alan gereklere uyarak mutlulua kavuurlar.61 Din ile akln ilk defa Kuranda ve Hz. Peygamberin dilinde karde olduklarn ve birletiklerini syleyen Abduh, bunun sadece slma has bir durum olduunu belirtir ve bu konunun hibir yorum ve aklamaya lzum brakmayacak ekilde ak ve kesin olduu zerinde nemle durur.62 Abduh, akl ve din anlaynda, teoride dinin nemini vurgulamakla beraber pratikte aklcdr. Ona gre, akl ile nakil arasnda uyum olmas ve bunlarn birbiriyle elimemesi gerekir. nk ikisi de Allahn eseridir. yet bunlar arasnda bir eliki grnyorsa, bu naklin kaynanda veya yorumunda bir problem olduunu, yahutta akln belli bir inan ve etki dorultusunda kullanldn gsterir. nk akln nakle, naklin de akla uygunluunu ortadan kaldran bizzat insann zaaflardr. Hakikatte bunlarn tabiatnda bir birine uygunsuzluk yoktur. Her iki deeri de hedefinden saptrp, belli maksatlar iin kullanan insandr. Btn bunlara ramen, yet akl ile nakil atr gibi grnrlerse, akl delillere itibar olunur

60

Abduh, a.g.e., s. 186. Abduh, a.g.e., s. 126. 62 Abduh, a.g.e., s.27.

61

172

ve akl, nakle tercih edilir.63 Ayrca akl, din ile ilim arasndaki ibirliini salayan en nemli bir unsurdur. nk din, ya tamamen ya da en azndan byk bir ksm akln nfuzu altndadr. Ayn, durumun ilim iin de geerli olduunu syleyen Abduh, bundan dolay din ile ilim arasnda hibir uyumazlk ve ayrln bulunmadn savunur. Ona gre ilim, madd hayatmz temin eden ve tabiat kuvvetlerinden faydalanmay reterek bu dnyada mutlu olmamz salayan vastalar gsterir. Din ise ahlk melekelerimizi gelitirerek ve rhumuzu terbiye ederek bizi hiret hayatnda mutlulua gtrr.64 Burada Abduhun, din ile ilmin alanlarn birbirine mdahale etmeyecek ekilde ayrd grlmektedir. del toplumun belirtisinin sadece hukuk deil, ayn zamanda akl olduunu vurgulayan Abduh, gerek Mslmann din ve dnya ilerinde akln kullanan kimse olduunu anlatr. Ona gre slm, insan akln ihmal eden bir fikri asl telkin etmemitir. Bunu syleyenler onun dmanlardr. Akl, ancak Allahn kanunlaryla snrlandrlabilir. Bunun dnda o, kendi faaliyetleri ierisinde tamamen serbesttir, asl kayt altna alnamaz. Abduh, bata inan esaslar olmak zere, her konudaki aklamalarnda aklcln ortaya koyar. Yapt yorumlarda her zaman aklc aklamay benimser. Bu eilim onu vahiy, mucize ve peygamberlik gibi akde ile ilgili baz hususlara yeni bir aklama getirmeye, slm akidinde gelenee uygun dmeyen yorumlar yapmaya gtrmtr.65 Bu metodundan dolay ise, bazlar Abduhu Mutezil olmakla sulamlardr.66 Abduh, din anlaynda Kuran geleneine bal kalr. Dni nemli bir lde hem akl tarafndan kavranabilen, hem de mantk

63

Sddq, Mazharuddin, Islamic Modernism, Islamic Studies, s.185; es-Sad, elMceddidn, s.538; can, a.g.e., s. 160-161, 176; Hizmetli, a.g.e., s. 54; 64 can, M. Zeki, a.g.e., s.195-200; Hizmetli, a.g.e., s. 55. 65 Abduh, a.g.e., s. 126-127, 149-151, 176-177, 188-192; Hizmetli, a.g.e., s. 67; Fazlurrahman, slm, s. 302-303; Yurdaydn, a.g.e., s. 251; Sddk, Mazharuddin, slm Dnyasnda Modernist Dnce (ev. Murat Frat-Gksel Korkmaz), stanbul, Dergah Yaynlar, 1990, s. 45. 66 Ammara, Muhammed, el-mam Muhammed Abduh (Mceddidd-Dn bi Tecddid-Dn), Kahire, 1988, s.77; Yurdaydn, a.g.e., s. 247; Aydn, Mehmet, a.g.m., 275.

173

szgecinden geebilen akl kavramlar btn olarak grr. Ayn zamanda dini, beer aklnn arlklarn gidermek ve hatalarn azaltmak iin Allahn bize verdii bir l67 olarak deerlendirir. Byle bir anlay, Abduhu, dini her trl bidat ve hurfelerden temizleme yoluna sevk etmitir. Bu hareketin, onun dnce faaliyetleri ierisinde en gl eilimlerinden birini tekil ettii grlmektedir.68 Abduh, dini, ayn zamanda ahlk bir kuvvet olarak da grr ve bunun millet iin en nemli bir eitim unsuru olduunu kabul eder. Dinin sosyal yn zerinde de duran Abduh, kiisel ve toplumsal ahlk yerletiren, fert ve toplum hayatn dzenleyen en dil ve kalc kurallarn, dn kurallar olduunu anlatr.69 O, akla ok nem vermesine ramen, bu noktada dinin insanlar zerindeki tesirinin akldan ok daha stn olduuna dikkat eker.70 Dinde temel kaynak olarak Kuran ile ok az sayda benimsedii sahih hadisleri kabul eden71 Abduh, farkl snnet anlaynda olanlar msmaha ile karlar. Ayrca mezheplerin deiik yaklamlarna, hatta dier dinlere mensup insanlarn inan ve dncelerine de hogryle bakar.72 nsan hrriyetine ok byk nem veren Abduh, bu noktada insann gerek hrriyetinin Allaha kul olmakta yatt hususunu srarla vurgular. Bu yzden de Allah ile kul arasndaki tm vastalar ve otoriteleri iddetle reddeder.73 Abduh, dnceyi taklidden kurtararak hr dnceyi savunmu, dini ilk Mslmanlarn anladklar ekilde anlamaya gayret etmi, akln tasarruflarnn ancak din ile snrlandrlabileceini syleyerek onu, akln arlklarndan muhafaza etmeye almtr.74

67

Abduh, a.g.e., s.151-153; Hizmetli, a.g.e., s. 50. Abduh, a.g.e., s.126-127; Hizmetli, a.g.e., s. 50. 69 Abduh, a.g.e., a.y.; Hizmetli, a.g.e., s, 55-56. 70 Abduh, a.g.e., a.y. 71 Abduh, a.g.e., s. 188-189. 72 Abduh, a.g.e., s.162-163; Hizmetli, a.g.e., s. 51-53. 73 Abduh, a.g.e., s. 148-153. 74 Abduh, a.g.e., s.149-154; Ammara, el-mam Muhammed Abduh, s. 52.
68

174

Bu nedenle o da Afgn gibi, taklid hastalna iddetle kar km ve ictihad edilmesi konusunda srar etmitir. O, ictihad hususunda dn konular ikiye ayrr. Birincisi: Kesin hkmlerdir ve Mslmana vcip olan ilerdir. Bunlar Kuran ve snnette aka belirtilmitir. Mslmanlar da bunlar uygulayarak nakletmilerdir. Abduh, bu hkmlerde ictihadn ciz olmadna dikkat eker. kincisi: Kesin nass veya icm ile sbit olmayan hkmlerdir. Abduh, bunlarda mutlaka ictihad yaplmas gerektiini savunur. Mumelt hkmleri bunlardandr. Ona gre, ilim erbb bunlar aratrp renmekle mkelleftir. Avm ise kendilerine aklanan hususlara uyarlar. lmine ve takvsna gvendikleri kimselerin grlerini benimserler.75 Abduhun en byk arzusu, Mslmanlarn dn ve dnyev durumlarn dzeltmek ve dolaysyla onlar slmn yceliine dndrmekti. Bunu gerekletirecek en gl ve geerli aracn eitim ve retim olduu kanatindeydi.76 Bu sebeple zellikle, din eitimi ve retimi alannda slahat yapmak istiyordu. O, Mslman genlii slm ahlkna gre eitmek, halk slh etmek, dveti ve aratrmac yetitirmek maksadyla, slm toplumlarnda uygulanacak mill eitim iin yeni metotlar gelitirilmesi, zellikle eitim kurumlarnda reform yaplmas gerektiini savundu. Bu maksatla Ezher niversitesinde bir ok reforma nderlik yapt.77Bu niversitenin tedrisat sistemini deitirerek pek ok yeni metodu uygulamaya koydu. Eitimde yaplacak aklc ve Avrupa etkili bir reformla Ezheri slm dnyasnn entellektel bir eitim merkezi haline getirmek isteyen Abduh, bu faliyetleriyle Mslmanlar urlandrarak Bat karsnda ykselmelerini hedefliyordu.78 Batnn ilim ve hikmetinin zaman kaybedilmeden alnmasn isteyen Abduh, bunda ekinilecek herhangi bir durum bulunmadn syler. Ona gre, Batnn kefettii eyler aslnda slmda da bulunmaktadr. Mesel: Batdaki parlamenter demokrasi
75

Hizmetli, a.g.e., s.65- 66; Yurdaydn, a.g.e., s. 248-249. Ammara, el-mam Muhammed Abduh, s.215-216. 77 es-Sad, el-Mceddidn, s.530-531; el-Cnd, el-mam Muhammed Abduh, s. 75-78; can, a.g.e., s. 65-69; Hizmetli, a.g.e., s. 49, 67. 78 Jameelah, Maryam, Islam and Modernism, Lahore, 1997, s.148-149; can, a.y.; Hizmetli, a.g.e., s. 44-45; el-Cnd, a.g.e., s.75-78; es-Sad, a.g.e., s. 530-531.
76

175

slmdaki r kavramnn benzeridir. Yararllk esas da, fkhlerin ortaya koyduu maslahat esasnn benzeridir. Abduh, bu grleriyle slmn, modern Bat dncesiyle uyum 79 salayabileceini ifade etmeye almaktadr. Mslmanlarn geri kalml ve ackl halleri Abduhu zyordu. Onlar bu halden kurtarmann ve bu kt giditlarna engel olmann yollarn arad. Yaad devrin ilim ve fikir hayatna, Mslmanlarn bilinlenip uyanmasna, entellektel dzeyde dnce hayatnn canlanarak gelimesine gc lsnde katkda bulunmak iin gl teebbslerde bulundu. Bunlarla Mslmanlarn ilerlemesini salamay, bu vesileyle de Mslman Douyu, Hrstiyan Batnn egemenliinden kurtararak gemiteki erefli yerine yceltmeyi amalyordu.80 Abduh, politikaya, ilme ve tefekkre engel olduu dncesiyle pek scak bakmad. O, toplumu ilim ve din yoluyla slh etmeyi ve slm modern dnyaya duyurup benimsetmeyi birinci derecede grev sayd. Bu noktada std Afgn ile yollarnn ayrld grlmektedir.81 Abduhun modernizm anlayna ynelik byk bir muhalefet olumasna ramen, bata Reid Rza(1865-1935) olmak zere, bir ok mtefekkir ondan etkilenmi ve ok geni bir yelpazede kalc tesirler brakmtr.82 Abduhun dini slh dncesi ve modernizm anlay: Dnceyi taklidin balarndan kurtarmak, dni selef yolu zerine anlamak ve onu ilk kaynana irca etmek, dn meselelerde akln

79

Aydn, a.g.m., s. 276; nayet, Hamid, Arap Siyasi Dncesinin Seyri, ev. Hicabi Krlang, stanbul, Yneli Yaynlar, 1991, s.160; efik, Mnir, ada slm Dncesi Hareketler, Devrimler, Eserler, ev. Esat Pnarba, stanbul, Dnya Yaynclk, 1991, s. 39; Yurdaydn, a.g.e., s. 248; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, ev. Latif Boyac,-Hseyin Ylmaz, stanbul, nsan Yaynlar, 1994, s. 164. 80 Hizmetli, a.g.e., s. 45. 81 Ammara, a.g.e., s.185-186; Hizmetli, a.g.e., s. 46; can, a.g.e., s.63; Keskiolu, a.g.m., s.118, 135. 82 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Hseyn, Muhammed M., Modernizmin slm Dnyasna Girii, ev. Sezai zel, stanbul, nsan Yaynlar, 1986, s. 83-117; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, s. 151.

176

hkimiyetini salamak, bidat ve hurfelerle mcdele etmek, Kuran ve snnete uymayan tasavvuf arlklara kar kmak, eitime nem vermek, entellektel dzeyde fikr bir canlanma meydana getirmek, slm modern dnyaya uyarlayarak Bat ile uyum salamak eklinde zetlenebilir. DEERLENDRME VE SONU Yukarda Klasik slm Modernizminin iki nemli temsilcisinin dini slh dncelerine ve modernizm anlaylarna ksaca temas ettik. Bunlardan Abduh, Afgnnin talebesi ve takipisi olmasna ramen her konuda onu takip etmemitir. Hatta o, Afgnden daha sistematik dnen bir lim ve mtefekkirdi. Her iki mtefekkirin de; dni bidat ve hurfelerden arndrmak, Kuran ve snnete ynelmek, akla nem vermek, takldi brakarak ictihad yapmak ve bu vesile ile dnceyi canlandrmak, eitime nem vermek, tasavvufun Kitap ve snnete uymayan ynlerine kar kmak, gelenekle hesaplamak, Batnn ilim ve tekniini almak, entellektel dzeyde fikr bir uyan gerekletirmek.... gibi hususlarda birletiklerini grmekteyiz. Ayrldklar noktalara gelince; genel olarak Afgn aksiyon ve mcadele, Abduh ise dnce ve istidll adamdr. Bu nedenle Afgnnin mcdelesi daha ziyade siys boyutlu olduu halde, Abduhun mcadelesi ounlukla dn, fikr ve ilm mahiyette idi. Abduh siyaseti sevmedii iin dn konular politik ekimelerden ayryordu. Afgn, slm leminin kurtuluunu genelde Mslmanlarn siyas birliine ve btnlne balayarak Panslmizm iin almtr. Abduh ise eitim ve retimsiz bir yere varlamayacan grerek almalarn bu noktada teksif etmi ve eitim yoluyla toplumun ahlk ynde ycelmesini esas almtr.83 Boyutlar farkl da olsa, o dnemde her iki mtefekkir de Bat emperyalizmine kar mcadele etmi ve bunu Mslmanlar iin kanlmaz bir grev saymlardr. slmiyeti gerek kimlii ile an insanna sunmak, halk eiterek slh etmek, dn ve ahlk urun

83

Ammara, a.g.e., s.186; Hizmetli, a.g.e., s.63; Keskiolu, a.g.e., s.135; Hourani, Albert, a.g.e., s. 151; nayet, Hamid, a.g.e., s. 177; Hizmetli, a.g.e., s. 47, 63; Gibb, a.g.e., s. 29; Aydn, a.g.m., s. 275.

177

gelimesini salayarak Mslmanlar Batnn tahakkmnden kurtarmay hedeflemilerdir.

zulm

ve

Sonu olarak diyebiliriz ki, slm dnyasnn gerek dn ve fikr, gerekse iktisad, siyas vb. alanlarda uluslararas arenada varln kuvvetli bir ekilde hissettirebilmesi iin Mslmanlarn her sahada gl teebbslere girmesi kanlmazdr. Batnn tarih seyir ierisinde geirdii tecrb sre, Mslmanlar iin de nemli bir rneklemedir. Ancak Mslmanlar bu tecrbeden yararlanrken, kendi dnyalarnn zel artlarn da gz nnde bulundurmalar gerekir. slm dnyas gerek dnce, gerekse ilim-teknik ve siyas alanlarda mutlaka Bat standartlarn yakalamak zorundadr. Bunun alt yaps ise, temel insan hak ve hrriyetlerine deer verilerek garanti altna alnan bir hr dnce ve ifade ortam, hr bir parlamenter sistem yannda kaliteli bir eitimdir. Byle bir ortam, gl mtefekkirleri ve gerekli ilim erbbn yetitirecektir. slm dnyasnn uluslararas arenada varln srdrebilmesi ancak byle bir geliime ve deiime baldr.

178