til

TMMOB iNSAAT MHENDisLERi iZMIR SUBESi ODASi

BILDIRILER KITABI

iZMIR ULASiM SEMPOZYUMU . .. .

izmir Ulasim Sempozyumu

IUS
89 Aralik 2009 iZMiR

Izmir U/asim Sempozyumu

- 2009

497

IZMIR'DE DENIzcILIK KL TR VE ULASIMI: GEMIsTEN GNMZE BIR BAKI S

KemalARI DE Atatrk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi Enstits kemal.ari@deu.edu.tr

Izmir, gemisten gunumuze, Istanbul'un yani ma eski tarihlerden buyana, Trkiye'nin en nemli liman kentlerinden bisi olageldi. Siirlerde, anilarda, destanlarda hep denizin gzel kizi Izmir vardi. Yeni Trkiye'nin ta binlerce yildan bu yana deniz kltr ve birikimini devraldigi en nemli kentlerden birisi bu kent olmustu. I Kale ve Yeni Kale, yalniz eski kalintilara ilgileri olan turistlerin ilgisini eken mekanlar degildi; buralar gemis yzyillar ile yeni dnemleri birbirine bagliyor gibiydi. Sayisiz uygarlik, Izmir'i ve Izmir'in Krfezi'ni elde etmek iin ugras ti durdu. Yillar iinde hep 'Dogunun Parisi' olarak adlandirilan bu kent, eski yzyillardan gelecege uzanan Ege'nin ve Anadolu'nun aydinlik yz gibiydi. Tarihsel birikimi, kltrel zenginligi ve canliliginin yani sira kltinde ve kimliginde tasidigi ve kaynastigi denizcilik yn de bu kenti baska kentlerin yaninda hep ayri ve ayricalikli kildi. Deniz korsanlarinin, Venedikli, Bizansli tacirlerin, Iran'dan kivrilarak gelen deve kervan yollarinin en ilgi eken duraklarindan birisiydi. Dnem dnem Kusadasi'yla, esme'yle, Midilli'yle deniz ticareti ve gemicilik ynyle yarisiyordu. Kimi zaman talihi sner gibi oluyor; ardindan bu geriye gidis duruyor, yeni bir ykselise geiyordu. Bu yaris hi durmadi; eski aktrler geri plana ekilirken; Izmir ayakta kalmayi hep basardi. Bu kez yaristigi rakipleri degismisti; gn geldi Port Sait'le, Marsilya'yla, hatta Hint Okyanusu'ndaki uzak limanlarla yaristi. Hindistan'dan, in'den, ta Atlantik tesinden, Amerika kitasindan kina, ipek, ay, ttn, kahve gibi daha nice rnlerini Anadolu'nun ilerine, Karadeniz kiyilarina Izmir Limani aktarirken, Izmir'in inciri, zm, tahil rnleri, leziz yemisleri yine bu limandan uzak yerlere kalkan gemilere zene bezene balyalar iinde sanldi durdu. Limana ynelen yalniz kadirgalar, kalyonlar, yelkenliler ve buharli gemiler degildi; ingiraklanyla develer, ayaklari tozlu uzun siralar halinde Iran'dan, Isfalian'dan Izmir'e gelir, dar sokaklardan geerek, Izmir Rihtimi'nda yklerini bosaltmak ya da sarmak iin beklerlerdi. Deve ingiraklari; kaldirirnlara vuran ayak sesleri, hirilti ve bagirislari eski siirlere, masallara konu olurdu. Izmir limani yalniz, iliracat limani degildi; ayni zaman arka hinterlandinda kalan genis blgeleri besleyen bir ithalat limani olma zelligini de korudu. Dogu lkelerinin sofunu, ynn, balmumunu, ipegini, halisini, baharatini i limana yanasan yelkenli gemilerle batiya, batidan ve teki taraflardan gelen dokumalari, iplikleri, boyalari, kahveyi, sekeri de Izmir'e ve daha gerilere Izmir limani aktariyordu. Izmir'in aydinlik yz ve canliligi, Trkiye'yi de besliyordu. Kent, Akdeniz dnyasina, Avrupa'ya ve giderek de Atlantik tesine Trkiye'nin aildigi bir kapi gibiydi. Anadolu'nun ve hatta eski dnemlerden bu yana, Anadolu tesindeki cografyalarin, rnegin; Iran'in zenginliklerini baska ihra merkezleri de olmakla birlikte, uzunca zaman hep bu kent disariya ulastirdi. Deniz, gelen ve giden deniz aralariyla, denize ulasan kara ve demiryollarinin tasidigi yklerle devamli hareketliYdi. Kagnilar, deve kervanlari, merkepler; giderek de yorgun vagonlar, Anadolu'nun rettiklerini limana yigiyorlardi. Kent, yigilan mallarin ticaretini yapan yabancilarin, Trk ve Trk olmayan Osmanli yurttaslarinin ve zellikle de Levantenlerin hareketli kosusturmalari iinde rengarenk bir grnt iindeydi. Bu, anlik bir grnt de degildi: Ara ara, bu renkler ve kosusturan glgeler degisiyor; ancak bu canlilik, dirilik ve kosturmaca hep yasaniyordu.

498

izmir U/asim Sempozyumu

2009

Deniz, Anadolu'nun bati yakasinda en utaki bu kente, tarihin en eski dnemlerinden bu yana pek ok olanaklar sundu. Izmir kenti gnesin parlakligi yaninda krfezin mavisiyle, denizin isiltilannin beyaz boyali evlerine yansimalanyla sairlere ve ressamiara esin kaynagi oldu. Izmir'e iliskin romanlarda, yklerde, anilarda hep deniz, gemiler ve Kordonboyu'nca kenti kucaklayip sarmalayan nhtim vardi. Kente gelip giden baska yrelerin insanlari, anilarini ve gzlemlerini anlatirlarken, Kordonboyu ve rihtimdan; bu blgedeki kahvehanelerden, cafelerden, lks tketim magazalarindan, otellerden ve kente zg her trl zellikten sz ediyorlardi. Yzlerce yil ncesinde kente gelmis bir gezginin kaleminden de krfez ve rihtim anlatiliyor, kara kalemle limanin resmi not defterlerine iziliyordu, dn gibi belleklerd~ yer alan siyah beyaz filmlerde de nce Kordonboyu' ve nhtim grntleri film karelerine yansiyordu. Gezgin notlannda, ressam tuvallarinda, sair dizelerinde, sarkilarin nagmelerinde, filmlerde, romanlarda, yklerde hep denizle liman, limanla kent i ie, bir sarmal halindeydiler. Deniz, denizin zerindeki deniz tasitlan, limandaki hareketlilik, esitli uluslara ait kaimasik grntler, kentin ara yznde oraya buraya dagilmis degisik kltrlere, dinlere ve irkiara ait izler, hep ilgileri ekinisti. Bu yapi kente gizemli bir hava veriyordu. Kentin kimligi yzyillar boyunca hep denizle ve limanla btnlesmis durmustu. Deniz ve cografya kente yeni olanaklar sunuyor; bu olanaklar ulasim, etkilesim, ticaret, kltr ve toplumsal yapi temelinde, kendine zg bir tarihsel kimligin biimleninesine yol aiyordu. Izmir kendine zg havasiyla, baska kentlerden ayrilan bir grnt ve toplumsal iliskilere sahipti. Izmir, btn Anadolu cografyasinin en aydinlik, modern ve ilerici yzyd. Tarih boyunca da bu yn hep ilgi ekiciligini ve nclgn korumustu. Klasik dnemlerde Akdeniz'de biimlenen deniz ticaretinin sundugu olanaklar, Izmir limani zerinden Anadolu'ya ynelebiliyordu. Ticaretle birlikte sermaye, mal ve kltr akisi da kente dipdiri bir canlilik veriyordu. Bu canlililik, nce limani besliyor; limandan sonra limani evreleyen ekonomik isletinelere, bankalara, sigortalara, giderek de fabiikalara, atlyelere yansiyor; oralardan Liman'i evreleyen Frenk Mahallesi'ne yansiyordu. Bu akis kuskusuz durmuyordu. stelik bu grnt, belli bir dnemde yine belli bir kesiti anlatiyordu; oysa degisen yzyillarla birlikte, bu grntler hep degisti. Bu srekli degisime karsin, mekana zg bu zellik ye islev her zaman vardi ve baska yerlerden yine de farkliydi. Kendi iinde trl eliskiler barindirmakla birlikte, Izmir'deki her kesim yle ya da byle, limandan karaya dogru dalg dalga akan bu canliliktan, bir gr damardan beslenen kkler gibi beslenebiliyordu. B kklerin kimisi diri, kimisi solgundu; kimisi sre iinde darbe almis, horlaninis, kimisi zaman yok olmus; ancak srekli olarak yeni yeni kkler u vermis ve ana gvdeyi beslemi '. eliskilerin i ie ve ve kimi zaman da dgm dgm oldugu toplumsal mekanlarda bu farkliliklar, kimi zaman milliyet, kimi zaman din, kimi zaman da toplumsal stat temeli zerinde biimleniyordu. Izmir, pek ok gezginin vurguladigi gibi "Levant'in Kenti" 'di. Varlikli bir Levant ailenin bir iki sokak tesinde yoksul bir Trk, Musevi ya da Enneni aile yer alabiliyordu. Onlarin da kendi iinde yoksullar ve varsillar vardi. Ortak bir klrfr:' ortaminda, farkliliklari uzlastiran, bir araya getiren, kompartimanlara ayrilsalar da yine de baglar, ortak ynler kuran mekanlar ve riteller bir biimde vardi. Farkliliklarla ortaklaSE ynler yan yanaydi. Bu farkliliklar bir kltrel dokuyu besledigi gibi, kente kimli.=. saglayan bir zenginligi de dogiudan bu zelliginlen dolayi verebiliyordu. Ancak, deiiiz:= btnlesmis yasamlarin kendilerine nefes alabilecekleri ortamlar yaratirken, varlikli b::Levant ile yoksul bir Mslman ya da Yahudi yan yana yer alabiliyordu. Sokagindi:::: iktiginda bir varlikli Levanten, altinda faytonlariyla limanin etrafindaki magazalari:r;:. giderken, belki de onunla ayni zaman diliminde, sik sokaklar arasindan kosarak bir Msliirr,:hamal ya da Enneni kayiki, Levanten'in sabahtan aksama ticaret yaptigi magazasinin metre tesinde nafakasi arayacagi kfesine ya da kayigina kosabiliyordu. Birinin st skk ve yamalarla doluydu; teki Ingiltere'den gemilerle gelen en pahali kumaslarla, In_-~ modasina gre giyinebiliyordu. Birisi yari a yai'l toktu; belki teki Avrupa'nin de>,' yerlerinden, degisik kutiilar iinde gelen yiyeceklerle besleniyordu. Ancak ikisinin -~

~t

izmir U/asim Sempozyumu

- 2009

499

yasantisini rntleyen ve besleyen mekan, Liman'di. Liman farkli olanlari birlestiren, stat farklarmi bir potada bulusturan ve baglar olusturan, iletisimi ve iliski dzeylerini yogunlastiran bir kltr mekaniydi. Srekli bir seyler aliniyor, bir seyler de veriliyordu. Birisi Liman evresindeki dev bir magazanin teki o magazaya gemilerden indirilen yklerin tasidigi binlerce kfenin ya da sirtligin sahibiydi ... eliskiler i ieydi; ancak deniz ve liman, bu eliskileri kendi kiirallari iinde kucaklamayi basariyordu. Kentin kimligi, kuskusuz zenginligiydi. Bu zenginlik, kente reflekslerini canli tutmasini saglayan yeni olanaklar sunuyordu. Bu olanaklar yalnizca ekonomik degerler olarak ortaya ikmiyordu; ekonomik etkenler, kendine zg bir kltr, giderek de bir topliirnsal yapi olusturuyordu. Antik dnemden klasik dnemlere, giderek de sanayi devrimine ve ardindan gelen modem dneme dek uzanan uzun izgide, Anadolu zelinde Izmir'in ok ayri bir yeri vardi. Bu zel konumu saglayan, kuskusuz onun bir deniz kenti olusuydu. Srekli olarak -yle ya da byle- nemini koruyan bir limani vardi. Bu liman, kentin tarihsel ve kltrel kimligiyle neredeyse btnlesmisti. Kente yk tasiyan ve kentten yk gtren deniz acenteleri yeni Trkiye kurulana dek yabancilarin tekelindeydi. Liman etkinlikleri de byk lde yabancilar tarafindan gereklestiriliyordu. Yalniz, Izmir geleneksel ynn hep korudu. Izmir'in klasik dnemlerden bu yana bir limani hep vardi. 19. yzyilin sonlarinda modem bir liman yapma dsncesi olustu. Bunun iin kiyi seridinin girintili ikintili blmlerinin dzeltilmesi, bir kordonun olusturulmasi, ardindan da liman insaatinin ve dalgakiranlarin yapilmasi gerekiyordu. Osmanli Devleti byle bir liman yapma dsncesine, bu insaata liman ve kanal yapimiyla adi nlenmis olan Dussaudlar'in devreye girmesiyle iyice yanasmis oldu. Bu Ingiliz Firmasi'yla yapilan grsmeler ve pazarliklar sonunda, Liman insaati ihalesi Dussaud Kardesler'e verildi. Ana szlesmeye ek olarak yapilan diger szlesmelerden itibaren insaata hizla baslandi. Sonuta, 1876 yilinda insaat tamamlanarak, hizmete girdi 1. Kumpanyanin idare meclisinin yapisi, o dnemde Izmir' de ekonomik etkinliklerde bulunan Yiginla engelleme abalarina, girisimci evrenin kozmopolit yapisini yansitiyordu2. direnislere karsin, byk glklere ggs gerdikten sonra, Izmir Rihtimlar Kumpanyasi'nin deme glg karsisinda, Dussaudlar, bu kumpanyanin imtiyaz sahipligini de almayi
basardi3.

Hizmete girdigi andan sonra da insaatin kalan kisimlari sryordu. Bazi insaat ve dalgakiranlar; ancak 1880 yili Marti'nda bitirilebildi4. Rihtim, gneybatida Konak'tan basliyor, ardindan Kuzeydogu'da buruna kadar gidiyordu. Uzunlugu yaklasik 4 km idi. Dalgakiran sehir halkinin en sevdigi imgelerden biri oldu. Izmir'i resmeden kartpostallarda izmir Rihtimi'nin yer almasi, sanki olmazsa olmazlardandi. Bylece, rihtim, Izmir'de modernlesmenin bir ikonu olmustu. Artik, o kentin modernlesme sancilari iinde en basta gelen aktrd. Kenti hizla modernlesmeye amisti. Sagliktan ticarete, devadimlarla ilerlemeye aday di. Dussaudlar, zenginligi ve 'kozmopolit nfusu her geen gn artan bu ~entte, ister istemez srekli daha ok hissedilecek bir yenilenme agini, bylece, . aslatmislardi. 5 Bu yeni dzenlemelerle birlikte, genis apli bir insaat operasyonu da gereklesmisti. Kiyi, denize dogru ilerlemis; denizden nemli oranda yeni araziler
Izmir Tarihinden Kesitler, IBB Kltr Y"', Istanbul, 2000, s.2i4. Cana Bilsel, ":Modern Bir Akdeniz .Metrepoine Dogru", IijJlir 1830-1930; Unu/u/JJlu! Bir Kent ivIi?: Bir Osmanli (Der. MariaCarmen Smyrrielis), Iletisim yay., Istanbul, s.i 52. 3 Bilsel, o.g.iii.} S.153. 4 Tuncer Baykara, I~lIir Sebri ve Ta/ihi, Izmir, 1974, 5.90; );ne bkz. Baran, a.g.e., 5.33. 5 Herve Georgelin, S"()lrJ/a'l1/Jl.fOJ1!f, Birzamanlar yay., Istanbul, 2008, 5.54-55.
2

i Ktkoglu,

LimOl11J1dol1

~'1otiralar,

500

izmir U/asi m Sempozyumu

- 2009

kazanilmisti. Bu araziler zerine yeni mahalleler insa edildi. Yeni bir kentsel alan yaratiliyor; bu yaratilan alan zerinde, limani evreleyen yeni bir yasam ortami kuruluyordu. Bu yeni ortam Izmir'in en sekin kesimlerini, Batililik gibi bir semsiye altinda birbirine kaynastiran bir islev iindeydi. Rumlar, Levantenler, Ermeniler ve Yahudiler buraya yerlesip is g kuruyorlal'di. Bunlarin bir kismi ticaretle ugrasiyordu. Ticaretieri Izmir lekli oldugu gibi, Osmanli Devleti'nin diger yerlesim yrelerine de ulasiyor; ancak bir yani mutlaka Bati'ya ve Avrupa'ya dayaniyordu. Ticaretle birlikte, Avrupa ile Izmir odakli olarak Osmanli lkesi bir kltr alisverisine de yogun olarak ynelmisti. Yapilan ticaret, yalniz mal ve paranin degis tokusu degildi; ayni zamanda aliskanliklardan yasam biimine, oturup kalkmadan kullanilan szcklere, eglence anlayisindan yemek kltrne dek pek ok seyi degistiriyordu. Bu etki, kesimden kesime, bir din grubundan baska bir din gurubuna ya da bir milliyetten baska bir milliyete farkliliklar gsteriyordu. Blge; kltrlerin kaynasma, uyusma ve uzlasma srelerinin arenasina dnmst. Burada, yalniz ticaret eWi oturmuyordu; din ehli, gndelik yasamin ritmini olusturan kisiler ve mekanlar blgeye zenginlik katiyordu. Oturanlarin bir kismi da dogalolarak memurdu. Mslman cemaate ait kisilerin de burada oturmalarina hibir engel yoktu; ancak, Trkler genellikle ticaretle ugrasmiyorlar, memiirlugu en nemli ugras tr olarak algiliyorlardi. Yksek brohasiden kisiler, magaza, banka ve diger ekonomik isletmelerde alisan Trk-Mslman, gayrimslim ve Avrupali kisiler, yeni bir kltr ortaminda kaynasiyorlardi. Izmir Tiyatrosu, Kraemer Oteli ya da terasli kahveler gibi, alafranga bir yasami kendi bnyesinde barindnmaya baslamisti. Kapali limanin evresinde trl trl mekanlar vardi; pek ok nemli sokak; kafeler, kulpler, lokantalar, eglence mekanlari ve sinemalarla doluydu. Rihtim ayni zamanda bankalarin, ardindan da ttn rejisinin ya da Duyun-u Umumiye gibi Bati ekonomisinin imparatorluk zerindeki hakimiyetini saglayan kurumlarin toplandigi yerlerdendi. Bundan baska, ulasimda blge kentii, kent disi ve uluslararasi ulasirnin ana baglantilarindan ve kesisme odaklarindan biri olmustu 6 Limanin ve rihtimin yapilmasiyla birlikte, ekonomi canlandi. Ithalat ve iliracat rakamlan hizla ykseldi. Limanin tamamlanip isletmeye ailmasiyla, Izmir Limani'na gelip giden gemi sayisinda byk artislar oldu. Artik, bu artis hem sayida hem de agirlik ve tasinan ykteydi. rnegin; 1863 yilinda 443.340 tonluk, 1.295 gemi gelmisti. Bu sayi 1895 yilina gelindiginde, 1.814.486 tona ve 2.495 gemiye ikmisti. 30 yillik sre iinde, Izmir Limani'na gelen gemi sayisindaki artis %95 oranindaydi; ancak tonaj bunu katlarca asti ve %304'lere ikti7
'.

59.663.000 31.031.000 17.029.000 36.227.000 71.000.000 86.846.000 103.497.000 88.514.910 94.000.000 121.671.000 46.159.000 Ithalat (FF) 35.856.000 Iliracat (FF) Ticareti8 19. Yzyil Izmir

Yillar

6 A.g.e., 5.55. - Mbaha, Ktkoglu, "Osmanli Dis Ticaretinin EkoJlomisinin 100. ytlii:e Itjiiiri-e Ticaret Odasi SelJlpO!()"JII)IIf, 8

Gelismesinde Izmir umani Izmir, 1985.

,-e Gmtklerinin

Rol", 1885-1985 Trk..';

Ce\"at Korkut,

a-g.e.}

s. 20; Umut

Karabulut,

5.12

- U/asim Sempozyumu

- 2009

501

": un nedeni, gemicilik sektiiinde gzlemlenen gelismelerdi. 19. yzyilin oiialarinda ~jr'e gelen gemilerin byk ogunlugu yelkenli gemilerdi; fakat yzyilin sonlarina dogru 3 -enli gemilerin sayisinda azalma oluyor, bunlarin yerine buharli gemiler Izmir Limani'ni _:'3fet ediyordu. Gelen gemilerin nemli kismi, ticari degeri olan yk tasiyorlardi. Bu ==iler; tahil, yemis ve geleneksel nitelikli el emegi rnlerin yani sira fabrika rnleri ve yi ham maddeleri de almaya baslamisti. Kmr nem kazanimsti; kmrn trenlerde ve _urlarda agirlikli olarak kullanilabilmesi iin ilk baslarda AVlllpa'dan, ardindan da Karabk = Zonguldak taraflarindan gemilerle getirilmeye baslandi. Ayni sekilde, isleninemis rn ~ pamuk nem kazandi; nk batidaki dokuma sanayini besleyen en nemli ~addelerden biriydi. Bu oranlar, agirlikli olarak, krfez disi mesafelerde yapilan deniz -:>-imaciligiylailgiliydi; ancak buna paralelolarak gelisen bir de krfez-ii deniz-tasimaciligi ::.:di. Izmir ve evresindeki yerlesim birimlerinde iifus artiyordu. Karayollari yeterince ;=,li kin degildi9 Kiyi seridinde rihtimlar bu aidan nemliydi. Bu rihtimlar yalniz, kiyi =:idinde yer alan yerlesim birimleri iin nemli degildi. Bunlarin yani sira, yetersiz yollariyla rihtimlara baglanan i yerlesim birimleri aisindan da nemliydi. Bu da yalniz __urlarin kiyiya yanasmasi ve yolcusunu, ykn bosaltmasiyla sinirli degildi. Bunu amlayan baska aktrler de vardi: Demiryollari, karayollari, deve kervanlari, mekkare ve ...z:irkollari, tramvaylar ve kk deniz tasitlari gibi ... Tasimacilik ok ynl ve boyutluydu. J_ hareketliligin kalbi, kuskusuz, Izmir Krfezi ve oradaki deniz ulastinnasi ve ticaretiydi. -"' nedenle, pek ok yerli ve 6abanci girisimci, Izmir Krfezi'nde vapur isletme imtiyazi .:..:nak iin girisimde bulundu i . Krfez disindaki noktalardan Izmir sehrine dzenli sefer _ .o an gemileiin, belli basli acentalari ise sunlardiii: Idare- i Mahsusa, Avusturya Loid, Haci Javud Ferkuh, Yunan Pandelion, Izalya Kumpanyasi, Rus Kumpanyasi, Belika -'JlIlpanyasi, Neme Kumpanyasi, Yunan Destoni Yanolano Kumpanyasi, Fransiz Mesajeri laritim Kumpa"nyasi, Grc Kumpanyasi, Sirket-i Hayriye-i Hamidiye, Yunan Istamatyadi 1illmpanyasi, Hidiviye Kumpanyasi, Levant Alman KUlnpanyasi, Yunan Panelenik ~panyasi, Romanya ve Bulgar Kumpanyalari ... -aril:i durrnuyor, akiyordu. Bu akis, ok seyi biimlendirdigi gibi, Izmir Limani'ni da :iimlendirmekteydi: - Eyll 1922 tarihine gelindiginde ise; Izmir, yillik Yunan isgalinden kurtuldu. Kentte :'yk bir nfus' bosalmasi yasandi. Limanin evresindeki pek ok ticarethane, magaza ve =i:po,byk Izmir Yangini sirasinda yanmis, liman byk bir ekonomik darbe almisti. Zaten --gal yillarinda limanin ticaret hacmi iyice daralmisti. Liman kller iindeydi. Limani :evreleyen yerlesim alanlari neredeyse btnyle yanmis, yangininAlevleri, limani epeevre :;,arinisti. 922 yilinda kent nfusu aiiik, 120.000' e dsmst 12. Kentte hala, en nemli ulasim ~ ani denizlerdi.

Cumhuriyet Dnemi'nde Trkiye hizli bir millilestirine abasi iine girdi. Bu kapsam iinde ::er alan en nemli isletmelerden biri de Izmir Limani'ydi. Savastan hemen sonra, Izmir'in raninmis tcccarlarindan Usakizade Muaminer Bey, Izmir Krfezi'nde vapur isletmeciliginin . ir kisminin tekelini satin aldi. Verilen imtiyazla O, esme'den Foa'ya dek kiyi boyunca yk ve insan tasimaciligi imtiyazi elde etmisti. Zunada, Mordogan, Karabumn iskeleleri insa =dilmisti. Bu byk is basarildiginda, modem Izmir Limani oktan isletmeye ailmis; Akdeniz'in diger iiinan kentlerinden ya da Akdeniz disi dnyadan kalkan byk tonajli gemiler, kentin zenginlesmesi, modemlesmesi ve dnya ile btnlesmesi ynnde zerlerine dseni yapmaya
9

Sabri Yetkin, "Izmir Krfezinde Gemi Kazalan: I", Top/iimsa/ TO/Ih, L,{/55 (Temmuz 1998), s.37. A.g.m., s.37. il Nevsa/i Iktisadi)'e, 1325, s.160-161; Sa/I/amei Vi/a)"t-iA)'dlii, 1326, s'-220-22I'den akt: Sabri Yetkin, a.g.iii., s.39,
10 12

j~Jli,. Sehn

Ili/ar

KOliii~'oJlII Rapom,

Izmir,

1951, 5.38; yine akt.: 'iVfslme Sen, II.

Diil!J'tl

Sava..!' )'tI/oJ7Jlda

Ii/iiir'iii

SO!Jo-Ekoiiomik

Hq)'oti,

Dokuz Eyll niversjtesi Atatrk Ilkelerj ve Inkilap Tarihj Enstits, Yayinlanmamis Doktora Tezi, Izmiri 1998,5.9.

502

izmir Ulasim Sempozyumu

- 2009

baslamislardi; oysa bu olay, Izmir Krfezi ve Limani'nin binlerce yillik tarihi iinde belki de zerinde durulmaya deger son halkalanndan yalnizca biriydi. Foa'dan baslayan, gneye dogru uzanan, Izmir Limani'ni iine alan ve Karaburun'a kadar uzanan kiyi seridi iinde, binlerce yillik tarihsel sre iinde yasanims pek ok olay vardi. Kltrler, irklar, savaslar, antlasmalar, uygarlik anitlan, srgnler ve byk gler bu kiyi seridinin binlerce yillik tarihi iinde hep grlen, ancak her biri pek ok diger olayla kiyaslandiginda yalnizca bir aynnti olarak algilanabilen olaylara mekan olusturuyordu. Bu mekanlann son yzyilda en nde geleni, hi kuskusuz, Izmir'di. Modernlesme sreci iinde de Izmir'e modernlesmeyi olanakli kilacak zenginlikleri, kltr ve diger etkenleri, kente aktaran kentin tarihiyle btnlesmi olan limandi. Krfez, nasil ki Izmir'i var eden bir dogal zengirilikse, liman da insan eliyle yapilan ve kente o zenginligi aktaran n nemli yapiydi. Gemiler, yzyillar boyunca hep baska yerlerden gelip kente yeni kltrel geler aktarmis; yine bu kez, kentten aldigi baska kltrel geleri ykleyerek, baska cografyalara tasimisti. Yzyillar iind degerlendirildiginde, onca zorluguna ve tehlikelerine karsin, yine de deniz ulasimi en ok ragbet edilen ve olanaklar sunan isleve sahipti. rnegin; Anadolu karasinin i Ege blgesinde bulunan herhangi bir kasaba, bir nefeslik tede olmasina karsin Izmir'e ne kadar uzaksa, deniz ulasiminin sundugu olanaklar nedeniyle, ister yelkenli, ister buharli gemiler dneminde olsun.. binlerce millik tedeki Marsilya, Trieste ya da P0l1 Said gibi Akdeniz liman kentleri o denli yakindi. Ankara'da ya da Konya'da retilen bugday Izmir'e tasinamiyordu; ancak Marsilya'dan kalkan bir gemi, Avrupa'nin en gzde rnlerini kolayca Izmir Limani'm:. yigiyordu. Uzaklik ve yakinlik kavranu bu olgu etrafinda, fizik kitaplarinda kalmis gibi 'di: nk cografyanin mantigi, en azindan, bu aidan farkli isliyordu. Izmir, iyi bir limana sahip olmaktan gelen stnlgn hep kendi kimliginde tasidi. Izmir-~ gelen gezginler, kentin bu kimligine sik sik vurgu yapiyorlardi. Daglarla evrili dar krfez.:.. onu ok iyi korunmus bir koy haline getiriyordu. Gl rzgarlar olmadigi zamanlar, den'= dmdzd. Bu zelligi, gemilerin orada kaygi duymadan kalabilmelerini sagliyordu; o~baska yerlerde gemiler bu keyfi kolay kolay sremiyorlardi. rnegin, ana~:: Bogazi 'ndaki alpntilar ve ters rzgarlar nedeniyle Istanbul Limani aylar boyunca b~-n tonajli gemilere kapanabiliyordu. Izmir Krfezi'nin kendine siginan gemilere cmerr:: sundugu bu imkanlar, kolay kolay baska limanlann saglayacagi bir sey degildi. Yine, I= gneydeydi ve kisin, limani buzlarla hi kapanimyordul3

13

OlafYaranga.

d.g.e.,

5.29.

izmir U/asim Sempozyumu' 2009

503

Y % Y Orani 2.958 1.222 1.543 1.723 1.235.270 76.582 B 775.445 Yelkenli Yelkenli Buharli Buharli Orani 6.665 5.035 5.252 5.746 1.608 3.744 2.661 2.448 2.410.333 4.004 2.210.049 2.587 330 2.340.025 %1.95 109.898 %39.92 51.956 43.998 1.158.688 1.380 1.217 1.533 1.270 453 %6.20 %93.80 1.255 1.125 969 107.596 119.000 93.814 404.807 496.601 629.930 996.885 140.942 1.732.983 1.352.801 2.495 2.357 1.278 2.250.237 3.389 1.769 1.508 1.456.271 726 2.447.733 2.254.047 1.404.757 %3.70 1.814.486 %3.84 %4.49 %2.72 %7.02 %96.30 %20.52 %96.16 %58.98 %95.51 %29.10 %97.28 %60.08 %71.29 %98.05 1.566.169 %51.38 %79.48 %70.90 %48.62 %41.02 81.503 89.788 67.400 %92.98 %28.71 tonaj Tonaj B Toplam tonaj Tonaj Yillar Iinde Izmir Limani'na Gelen Gemilerl-l Orani %26.29

Izmir Limani, Ege blgesini ekonomik olarak besleyen en nemli ticari kurulustu. Trkiye'nin en nemli ekonomik kosullarina sahip olan bir kentin, can damariydi. Bati ,-\nadolu hinterlandi iin pek nemli bir liman kenti olan Izmir, zellikle btn havza ekonomisi zerine etki ediyordu. 19. yzyilin son eyreginde isletmeye ailan liman, kendine agli olan demiryollari ve diger yol baglantilari ile hem mal girisi hem de mal ikisiyla, yalniz, ekonomik deger olarak degil; kltr olarak da bu blgeyi beslemisti. Savas, btn yikici etkileriyle kendini bu nemli ticari merkezde gstermisti. Savas sonrasinda btn Bati .-\nadolu byk bir harabeye dnsmst. i fus azalmis, sermaye eksiImis; glerle btn ~konomik degerler alt st olmus, blge byk bir ekonomik ve toplumsal kargasanin iine dsmst. retim ara gerelerinde byk bir dss vardi. Ekonomik deger retecek " letmeler, tarim arazileri ve retici kesim, savastan byk zararlar grmslerdi. retim ara gerelerinin yani sira, ekonominin isleyen sistemi de altst olmus; bir ekonomik teskilat ortada kalmamis; ekonomiye dinamizm veren aktrler, lke disina ikmis ya da eski glerini ::itirinislerdi. Bu kosullar iinde lke, byk bir bunalimla penelesiyordu. Can ekisen ekonomik yapi, Trkiye'ye yeni glerle birlikte blgede yasanan nfus yerlesimleriyle ,"eniden umutlar yesertmeye baslamisti. Eski dnemlerde oldugu gibi, yeni dnemde de yalniz, Izmir'in degil; btn blgenin ekonomisinde en nemli merkez, Izmir Limani 'ydi. Bu e 'onomik degeri yksek isletme, yalniz Izmir kentinde degil; btn blgede grlen "'osullarin belirmesinde ve bu blgedeki ekonomik havzanin zerinde etkiliydi. Izmir, baska Kentlerle karsilastirildiginda, tek basina bir yasama kentiydi. Kent kendi kendini yasatirken, ilinandan besleniyor; liman zerinden nefes aliyor ve nefes veriyordu.

Dtgirim,

" ilgi yillara ait A6-P I"iiir &iporlan, A&P 1843, Vol 57, akL Mehmet i\Iurat Baskici, 1800-1914 Turhan Kitabevi, Ankara, 2005, 5.65.

Ytllamida Aiiadolii'da Iktisadi

504

izmir U/asim Sempozyumu

2009

Bunun yani sira, evredeki yerlesimler de Izmir zerinden dnyaya ailiyorlardi. Limana gelen gemiler, Trkiye'den mal gtryor, Trkiye'ye mal getiriyorlardi. Liman; nce Izmir'in, giderek de Izmir'in evresindeki diger kentlerin Ye Trkiye'nin en nemli kapilarindan biriydi. Yarim yzyil boyunca bu islevi edinmis; kentin modemlesmesi ve toplumsal ve kltrel yapisinin belirmesinde, liman en nemli katkiyi saglamisti. Dolayisiyla, Izmir Limani blgeye ailan ve blgeyi disa baglayan en nemli kapiydi 1). 48.000 81.000 300.000 50.000 130.000 125.000 35.000 Izmiri evresinde 1925 yilinda retilen Hali Miktari 16 Usak

Grdes Kula Demirci Burdur Simav Isparta Ktahya

Btn kentler gibi, Izmir kentinin de evresinde bir retim ortami vardi. evresindeki genis bir alana yayilan retim etkinligi, kuskusuz ekonomik gc oraninda besleniyordu. Bu gten beslenebildigi lde kent byyp gelisebilirdi. Bu aidan, Izmir Limani, onun iin bir nimet gibiydi. Kent olma zelligi ile ekonomik anlam kazaruyordu. Bu grevini ne kadar basarili biimde yerine getirirse, kuskusuz, o lde hem kendine hem de evresindeki diger beldelere ekonomik deger sunabilirdi. Dolayisiyla, yalmz kendinin degil; hem blgenin hem de daha genis lekte Trkiye'nin basarili olabilmesi iin, bu liman kentinin de bir ekonomik atilim yaparak basarili olmasi gerekliydi. Izmir yitirirse, Trkiye ve blge yitirir; Izmir kazanirsa. Trkiye kazanirdi. Bu, elbette, her yerlesim yeri ve ekonominin parasi olan her ortam iin geerliydi; ancak daha ok, Trkiye iin anlam kazanan bir olguydu. Izmir Limani'nin Cumhuriyet Trkiyesi'nin yeni dzenlemeleri iinde kar elde eden bir isletme olarak ykselmesi Trkiye'ye bir katkiydi; bunun tersi olarak, ekonomik dzeyinden geri gitmesi. Trkiye'nin birtakim ekonomik hastaliklarla karsi karsiya gelmesi anlamina gelirdi; ancfu;. Cumhuriyetin ilk yillarinda, Izmir, savas ncesi ekonomik dzey ve verimliliginin o" gerisinde bulunuyordu 17. 1929-1930 1928-1929 (Dnm) ill
i i

189,969 Cetveli i, 3,697,837 2,025,642 217,697 322,860 334,677 131,852 2,442,036 241,059 2,655,988 289,564 (Dnm) 138,871 Hububat

15

_lIes/ek, 30 K.anunue,"yel

1925.
COJilnICref

16 BIlI/etm de la ChalJlbre de

et D'mdmnie

de SlJJIme,

11 \o'-embre, 1928), p.284.

17 1\1es/ek, 30 Kanunuen-e1 192.5. " Hizmet, 23 Mayis 1930.

izmir U/asim 5empozyumu

- 2009

505

Izmir Limani, kentin kurtulusunda byk bir ekonomik darbe almisti. Limani besleyen retim merkezlerI byk lde tahrip edilmisti. Yol aglari yikima ugramis; ayni biimde limanin sahip oldugu alt yapi byk lde kms; isgal dneminde yabanci glerin ynetim ve denetiminde liman, ekonomik islevinden olduka uzaklasmisti. Yeni dneme bu nemli ticari olusum, eksiklik ve yoksunluklarla giriyordu. Onu canli kilan, ona yasam gc aktaran, onu besleyen btn kanallarin ailmasi, ekonominin dirilinesi, sermayenin yeniden bu ortama akmasi gerekiyordul9 1.972.921 2.532.157 2.820.167 2.623.030 Gemi 11.082 Adedi Tonaii 10.781 i iYillari Arasinda 12.801 10.947 1924-1927 Izmir Limanina Gelen Gemi Sayisi ve TonailariLu Yillar

Izmir Limani'ni Bati Anadolu'ya iki nemli demiiyolu bagliyordu. Kuzey ve gney vadilerinden gelen iki demiiyolu hatti, Izmir kentinin kuzeyinden kiyiya indigi halde; Izmir Limani'na yanasan gemiler, kent nnde var olan ve btn havzanin ekonomik etkinligini zgrce bu kosullari pekiyi olmayan limana aktariyorlardi. Demiiyollariyla iki byk vadiden akip gelen rnler, sonradan disaridan ieriye aktarilacak btn ithal inleri; olduka karisik bir tasima sebekesinden geerek, sonuta Izmir hinterlandindaki ekonomik yapi zerinde olduka etkili olan limanla bir sekilde yazgilarini btnlestirinislerdi. Aydin ve Kasaba demiryollarinin tasidigi rnlerden incir, zm, palamut, zeytinyagi v.b. 'leri vagonlardan ikarildiktan sonra Izmir'de sayilari 1925'te 3.000 kadar olan arabalara ykleniyor, kent iindeki depolara tasiniyor, orada hamallar tarafindan bu arabalardan indiriliyordu. Bu islemden sonra komisyoncular devreye giriyordu. Onlar araciligiyla sahlip konulduklari depolardan alinip baska depolara tasiniyordu. Bu kez, malin gittigi yer isleme depolariydi. Mali satin alan dis sahmci, mala kendi istedigi zelligi vermek iin bir ara ugrasinin iine giriyordu. Bu elden geirme srecinden sonra rn hamallar ve arabalar araciligiyla mavnalara gtrlyordu. Bin bir zahmetle aikta bekleyen gemiye yanastirilan rn, bu kez mavnalardan aliniyor, sepet sepet, uval uval, sandik sandik gemilere ykleniyordu. Bu srelerin her birinde araliksiz olarak para da devredeydi. Btn bu isler para ile yapiliyor, ekonominin kkl bykl aktrleri para ile bu sreci isletiyorlardi. Mal el degistirdike, malin katma degeri de byyor; piyasa kosullari bu devinim, karmasa, katma degerlerle artan fiyatlarin bileskesinde beliriyordu. Her bir mesleki grubun kendine zg rgtleri vardi. Arabacilar, hamallar, mavnacilar kendilerine zg belirgin dernekler, yardim sandiklari ya da cemiyetler kurmuslar, mesleki dayanismaya ynelmislerdi2l. Izmir Limani, yalniz depolarin, isletme binalarinin ve yollarin ortasinda degil; btn bu srelerin odaginda ruh buluyor ve dilleniyordu. Limanin yapisi, nitelik ve nicelik zellikleri bu etkenlerin ortasinda biimleniyordu. Demiryollari Punto'da toplanirdi. Denize dogiu yapilmis bir iskele, Punto'dan itibaren, denize dogiu uzanir; denize ulasir ve krfezi kucaklardi. Krfezde kaynayan deniz tasitlari ve gemiler, limana ve karaya bereket tasirlardi. Bu iskele evresinde yapilacak isletmeler zerinden ieri girip ikacak esya ve ticari yk olduka kolay ve ucuz sayilabilecek bir cretle tasinabiliyordu. Aydin Demiryolu Ynetimi, daha teknik ve fenni bir isletmecilik yapacagina
30 Kanunueyyel 1925. i925.

19

j\1.eslek,

20
21

Aydemir) a.g.t. ) S.152. Meslek, 30 Kanunuewel

506

izmir Ulasim Sempozyumu

- 2009

inaniyor, bu yolda nerilerde bulunuyordu; ancak trl olanaksizliklar nedeniyle bu nerilere pek ilgi duyulmuyordu22. Iste Izmir, tarih iinden szlp gelen haliyle, byle bir zenginlik ve canliligin kentiydi. Bunu saglayan kuskusuz, onun demiryollari, liman ve karayollarinin kesistigi bir noktada yer almasiydi. Bu asamada dsnlmesi gereken sudur: 21. Yzyilda Izmir, ulasim biimlerinin merkezinde olan bir kent olarak, bu islevini ne kadar yerine getirebiliyor?

22

Meslek,

30 Kanunuevvel

i925.