T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS DN KLTR VE AHLAK BLGS RETMENL ANABLM DALI (DN ETM)

RTYE MEKTEPLERNN TARH GELM VE DN ETM VE RETM

YKSEK LSANS TEZ

TEZ DANIMANI: Prof.Dr. Cemal TOSUN Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii Anabilim Dal Bakan

TEZ HAZIRLAYAN: Sleyman TENGER

ANKARA - 2005

NDEKLER

NDEKLER .............................................................................. NSZ ........................................................................................ KISALTMALAR ............................................................................ GR A. B. C. D. E. F. PROBLEM............................................................................ ARATIRMANIN AMACI ..................................................... ARATIRMANIN NEM ..................................................... VARSAYIMLAR ................................................................... KAPSAM VE SINIRLILIKLAR ............................................. METOD VE TEKNKLER ....................................................

I IV VI

1 4 4 6 7 8

BRNC BLM RTYE MEKTEPLERNN TARH GELM

A.

Tanzimattan nce Osmanl Eitim Sisteminin Genel Grnts .................................................................. 10 16 19 30

B. C.

Rtiye Mekteplerinin Kuruluu .......................................... Erkek Rtiye Mekteplerinin Tarihi Geliimi ........................

1. Marif-i Ummiye Nizmnmesi ve Rtiye Mektepleri.......... 2. Marif-i Ummiye Nizmnmesi'nden Sonra Erkek Rtiye Mekteplerinin Durumu................ D. Kz Rtiye Mekteplerinin Tarihi Geliimi ............................

35 51

KNC BLM RTYE MEKTEPLERNN ZELLKLER

A.

Tekilat ve dari Yaps ........................................................

66 66 75 77 78 84 91 99 99 99 100 100 101 104 105 106 106 108 108 109 110 110 110

1. Tekilat Yaps........ 2. Rtiye Mekteplerinin dari Yaps. B. 1. 2. C. D. 1. 1.1. 1.2. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. retim Kadrosu .................................................................. Drulmullimn-i Rd ........................................................ Drulmullimt .................................................................... Mfredt Program ............................................................... Derslerin zah ve Tedris Maksatlar..................................... Elifb ve ifh Malumat .................................................... Elifb ................................................................................ ifh Malmt ................................................................ Tecvidli Kuran- Kerim ....................................................... Ulm- Dniye ..................................................................... Kraat .................................................................................. ml .................................................................................... Kitabet ................................................................................ Kavid-i Lisn- Osmn...................................................... Arab ................................................................................... Fris....................................................................................

10. Hsn- Hat ............................................................................ 11. Eya Dersleri ve Malmt- Nfia ........................................ 11.1. Temel Bilgiler .................................................................... 11.2. Belde Bilgileri.......................................................................

II

11.3. Kullanlan Eyalar................................................................ 11.4. Zamann Taksimi................................................................ 12. dre-i Beytiye....................................................................... 12.1. Birinci Ksm........................................................................ 12.2. kinci Ksm......................................................................... 12.3. nc Ksm.................................................................... 12.4. Drdnc Ksm................................................................ 12.5. Beinci Ksm.................................................................... 12.6. Altnc Ksm....................................................................... 13. Ahlk....................................................................................... 14. Hfz- Shha............................................................................ 15. Hesb..................................................................................... 16. Corafya................................................................................ 17. Tarih....................................................................................... 17.1 slam Devletleri Tarihi........................................................ 17.2 Osmanl Devleti................................................................. 18. El Hnerleri........................................................................... 19. Trke................................................................................... 20. Bulgarca................................................................................ 21. Franszca............................................................................... 22. Almanca................................................................................. 23. Mlmt- Vataniye ve Medeniye......................................... 24. Msik.................................................................................... 25. Resim.................................................................................... E. renci disiplini, Snav Sistemi, Okullarn alma Sreleri, Tatil Dzeni, renim Sreleri................................

110 110 111 111 112 112 112 113 113 113 114 115 117 118 118 119 119 120 120 121 121 121 121 121

122

III

1. renci Disiplini...................................................................... 1.1. 1.2. 2. 3. Cezalar.............................................................................. dllendirmeler.................................................................. Snav Sistemi...................................................................... Okullarn alma Sreleri ve Tatil Dzeni.........................

122 122 125 126 127 128 128 132

4. renim Sreleri.................................................................... F. G. Mali Durum.......................................................................... Bina Problemi......................................................................

NC BLM RTYE MEKTEPLERNDE DN ETM VE RETM

A.

Tanzimat Dneminde Genel Eitim Anlay erevesinde Din Eitiminin Durumu.......................................................... 134

B.

Rtiye Mekteplerinin Ders Programlarnda Din Derslerine Verilen Yer....................... 141

C.

II.Abdlhamid Dnemi Din Eitimi ve retimi Anlay ve Rtiye Mekteplerinin Ders Programlarnn Dzenlenmesi.. 147 159 169 173 177 183 194 196

D. E. F.

Ders Kitaplar........................................................................ Rtiye Mekteplerinde Kullanlan retim Metodlar........... Din Dersi retmenlerinin Yetitirilmesi Meselesi...............

SONU....................................................................................... BBLYOGRAFYA....................................................................... ZET.............................................................................................. ZUSAMMENFASSUNG..................................................................

IV

VI

NSZ
Osmanl Tarihinde hukk, sosyal, kltrel ve asker adan yeniliklerin ve deiikliklerin yaand Tanzimat Dnemi ve bu dnemden Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen dnem, eitim tarihimiz asndan da zel olarak incelemeye ihtiyac olan bir devredir. Tanzimatla birlikte eitli alanlarda gerekleen reformlar, medeniyet ve kltrn

gelimesinde temel unsur olan eitim alannda da kendini gstermitir. Bu yenilik ve reform hareketleriyle, nceleri temel eitimin tamamnda, yksek ve meslek eitimde ise geneli kapsayacak ekilde retimi yaplan din, yeni alan mekteplerde dier dersler gibi bir ders olarak okutulmaya balamt. Dier bir ifadeyle dn eitim den din eitimine geilme sreci yaanmt. te bu dnemde kurulan, rgn eitim kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinin kuruluunun, tarihi

geliiminin ve zelliklerinin bilinmesi kadar, bu mekteplerdeki din eitim ve retiminin hangi seviye ve llerde devam ettii ve din dersinin programlarda ne ekilde ve oranda yer aldnn bilinmesi, din eitimi tarihi asndan nemlidir. Bu almada, Tanzimat dneminde kurulan rgn eitim

kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinin kuruluu, tarihi geliimi, zellikleri ve mfredat ve ders kitaplar asndan da din eitimi ve retimi incelenmektedir. Aratrma giri ve sonu blmleri hari blmden olumaktadr. Giri blmnde, aratrma konusu, nemi, amac, metodu, kapsam ve snrllklar genel hatlaryla ortaya konulmutur. lk blmde Rtiye mekteplerinin kuruluu ve tarihi geliimi hakknda genel bilgiler verildikten sonra, ikinci blmde rtiye mekteplerinin tekilat ve idri yaps, retim kadrosu, mfredt program, rtiye mekteplerinde okutulan derslerin ierii, snav sistemi, mali durumu ve bina problemleri hakknda genel bilgiler verilmitir. nc blmde ise Tanzimat dneminden Cumhuriyet in kuruluuna kadar geen srete din eitiminin durumu, rtiye mekteplerinin mfredt programlarnda din dersinin yer alp almad,

hangi seviyede yer ald, din dersi ile ilgili kitaplar, din dersinde kullanlan retim metotlar ve din dersi retmenlerinin yetitirilmesi meselesi, ortaya konulmaya allmtr. Aratrma srasnda, bilgi ve desteini benden esirgemeyen saygdeer hocam Prof.Dr. Cemal TOSUNa ve gr ve eletirileri ile bana destek olan saygdeer hocam Prof.Dr. Recai DOANa sonsuz teekkrlerimi bir bor bilirim.

Sleyman TENGER

VI

GR
A. PROBLEM
Osmanl Devletinin eitim-retim ihtiyacn byk lde

medreseler karlyordu. Medreseler olduka yaygn ve gl rgn eitim kurumlar haline gelmi ve bylece toplumu derinden etkilemilerdir. Bu yzden Trk eitim tarihi asndan dnldnde Osmanl dnemi, 19.yy.a kadar tamamen medresenin hakimiyeti altnda grlmektedir. Tanzimat dnemi fikr, siyas ve itim alardan kendisinden nceki ve sonraki dnemlerden bir takm zellikleriyle farkllamtr. Ayn farkllama eitim alannda da gereklemitir. lk yenileme hareketleri olarak ifade edilen III.Selim dnemindeki gelimeler, ilm zihniyet ve idr yapdaki bir takm problemlerden dolay gerileme srecine giren devleti, bu durumdan kurtarma abalar olarak gze arpar. Bu dnemde eitimden daha ok asker alanda kendini gsteren yenileme hareketleri, II.Mahmut ve Tanzimat dnemlerinde brokrasi, hukuk ve eitim alanlarna kaym ve daha kapsaml bir zellik arz etmeye balamtr. 3 Kasm 1839 tarihinde Glhanede ilan edilen fermanla farkl bir boyut kazanm olan bu yenileme veya baka bir deyile batllama hareketi ierisinde eitim byk bir yer kaplamaktadr. Plansz ve dank olarak balayan bu hareketin, eitim asndan sonular ise geleneksel eitim-retim kurumlar yannda batl anlamda yeni mekteplerin almas eklinde karmza kmaktadr. Osmanl devletinin gerek ilm sahada, gerekse idr sahadaki eleman yetitirme kayna olan, kylere kadar uzanan geni bir eitim ana sahip olan, sadece dn deil, pozitif bilimlerin de talim edildii medreselerin, bu zelliklerini kaybetmesi ve yetersiz hale gelmesi, ayrca devlet adamlarnn slah abalarnn sonusuz kalmas, medreseleri bir kenara brakp yeni eitim kurumlarnn almas dncesini ortaya karmtr. Devletin eitli alanlarda yapmak istedii yeniliklerin

gereklemesine yardmc olacak ve daha kolay ynlendirebilecekleri

eitim kurumlarna ihtiya olduu dncesi de bu kurumlarn almasna sebep olmutur. Dolaysyla medresenin yannda alan mekteplerle birlikte eitimdeki geleneksel anlay ve hedefler de deimi, bunun yerini yeni eitim anlay almaya balamtr. Yeni alan mekteplerden biri, ilkokul seviyesinde olan iptid mektepleridir. Bu mekteplerin seviyesinde daha nce sbyan mektepleri bulunmakta idi. Sbyan mekteplerindeki ilk ciddi yenilikler 1845 tarihinde Abdlmecid'in bir hatt- hmyunu ile balamtr. Abdlmecid bu aklamasnda, o zamana kadar alnan tedbirlerden asker alandakiler hari pek olumlu sonular kmamasndan dolay duyduu znty dile getirmi ve eitim alannda baz tedbirlere bavurulmasn istemitir. 1845 tarihinden sonra eitimle ilgili almalar hzlandrlm, fakat ilkokul alanndaki gelimeler, sbyan mekteplerinin bir slah eklinde olamamtr. 1878 tarihinde yeni ilk okullar alm bunlara Mektib-i ptidiye denilmitir. Bu okullar Marif Nezreti'ne balanmlardr. Evkf

Nezreti'ne bal ve eski durumlarn koruyan okullara ise yine sbyan mektepleri denilmitir. lk kurulduklar zaman, sbyan mekteplerinin daha iyi retim veren st snflar gibi dnlen ve aratrmamzn konusu olan rtiye mektepleri, daha sonra ortaretimin en alt seviyesindeki okullar haline gelmilerdir. dd mektepleri, rtiyelerin stnde ve sultanilerin altnda 1872 tarihinde Cevdet Paa'nn Marif Nazrl zamannda, fakat yalnz stanbul'da almtr. Bu mektepler bugnk ortaokullar seviyesindedirler. Bu okularda eitim grebilmek iin rtiye mezunu olmak ve alan imtihan kazanmak gerekmekte idi. Yeni alan mekteplerden Sultnlere gelince; lk sultn 1 Eyll 1868 tarihinde Galatasaray Sultnsi olarak almtr. Bu okul lise

seviyesindedir. Fransz liselerindeki idare tarz ile retim uslleri aynen kabul edilmitir. 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi, orta retimin st basaman oluturmak zere il merkezlerinde okullar amay ngrm ve bunlara da "sultnye" demitir.

Mekteplerin alna kadar, eitim dn bir zellik gstermektedir. nk medreselerde verilen eitim byk lde dn eitim erevesinde cereyan etmektedir. Dn eitim, eitimin geneline nfuz etmi

durumdayd. Ancak, yeni alan mekteplerde ve bunlardan biri olan rtiye mekteplerinde, daha nce eitimin belirleyici ve ynlendirici unsuru olan din ve eitimi bu fonksiyonunu kaybetmitir. Din, dier derslerin yannda bir ders olarak verilmeye balam ve bylece dn eitimden din eitimine bir gei meydana gelmitir. Din eitiminin bu yaps gelierek bu gne kadar ulamtr. Dolaysyla, Tanzimat dnemi, genel eitim tarihimiz asndan olduu kadar, din eitimi tarihi asndan da bir dnm noktasdr. Tanzimatla birlikte medresenin yannda alan mekteplerden biri olan, balangta ortaretim seviyesinde, sonradan ortaretimin en alt seviyesinde bulunan rtiye mekteplerinin Tanzimattan Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen srete eitimde ne kadar baarl olduu, bu sre ierisinde meydana gelen gelimelerden ne ekilde etkilendii, bu mekteplerdeki din eitiminin verili metodu, mahiyeti, kalitesi, ortaya kan problemler aratrlmaya deer bir yap arzetmektedir. Dolaysyla, rtiye mekteplerindeki eitimi, bu mekteplerin

yetitirdii elemanlarn seviyesini, toplum ve devlet kademesindeki etkinliini, metod ve programlarn, din eitimi ve retimini ortaya koymak, bu gne k tutacak faydal bir almay ortaya karacaktr. Eitim tarihimizi daha iyi tanmak ve deerlendirmek ve bu tarihi birikimden gerei gibi istifade etmek iin tarihin belirli kesitlerinin mstakil almalarla aratrlp ortaya konulmas gerekmektedir. Tanzimattan Cumhuriyet'in kuruluuna kadarki srete rtiye mekteplerinin tarihi geliimi ve bu mekteplerde verilen din eitimi ve retimi ile ilgili mstakil, akademik bir almann olmay, bizi byle bir alma yapmaya yneltmitir. seviyesinde Tanzimat ve dneminde kurulan, ortaretimin grlen en alt

gnmzdeki

ortaokul

dzeyinde

rtiye

mekteplerinin tarihi geliimi ve bu okullarda verilen din eitimi ve retimi ortaya konularak tarihi birikimden yararlanma yolunda btn hakkndaki sonucun ortaya kmasna allacaktr.

B. ARATIRMANIN AMACI
almamzn balca amac, Tanzimat dneminde kurulan rgn eitim kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinin tarihi geliimini ve bu mekteplerde gerekletirilen din eitimi ve retimi almalarnn btn ynleri ile ortaya konulmasdr. Byle bir konuyu aratrmakta birka amacmz vardr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz. Tanzimattan Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen srete rtiye mekteplerinin eitim ve retiminin tarih ve ileyiini, yaad sorunlar ortaya koymak, Medreseden mektebe doru gei srecinde yaanan dn eitimden din eitimine gei boyutunu rtiye mektepleri rneinde ortaya koymak, Rtiye mekteplerinde verilen din dersinde yaanan olumsuzluklardan, problemlerden gnmz din eitimcilerinin ders alp, bu tecrbelerden yararlanarak gnmzdeki benzer yaklamlara, sorunlara zm bulmalarna yardmc olabilmektir. Ksaca ifade etmek gerekirse; Tanzimattan Cumhuriyetin ilanna kadar geen sre ierisinde rgn eitim kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinin tarihi geliimini, bu mekteplerde verilen din eitimi ve retiminin tarih ve ileyiini ortaya koyup, o gnk uygulamalardan, gnmz problemlerinin zmnde yararlanma yollarn aramaktr.

C. ARATIRMANIN NEM
Rtiye mekteplerinin ilk kurulduu dnem olan Tanzimat dnemi, Osmanl Devletinin gerilemeden kurtulmak iin batya yneldii,

dolaysyla kltrel deiikliin yaand bir dnemdir. Bu yneliin bir sonucu olarak geleneksel eitim kurumlar olan, ancak gerileme sreci ierisinde bulunan, bununla birlikte eitim sahasnda nemini ve toplum zerindeki etkisini srdren medreselerin yannda, modern eitim

kurumlar olan mekteplerin ald bir dnemdir. Bu dnemde yaplan reformlardan eitim de payn alm, eitimde byk oranda deiiklikler yaplmtr. Tanzimat dnemi, eitim asndan youn bir karar alma ve kurumsallama dnemi olarak da karmza kmaktadr. II.Abdlhamit dnemine gelince, bu dnemdeki eitim anlaynn Tanzimat dneminde ortaya kan ve kabul edilen anlayn devam olduu, hatta bu anlayn iyice kkleerek kalc hale geldii

grlmektedir. Her ne kadar bu dnemde, daha nceki dneme hakim olan eitim anlaynn deierek eitimin dn bir atmosfere brnd iddia edilse de bu durumun, daha doru temeller zerine kurmaya alan tutarl ve yerinde bir yaklam olarak deerlendirilmektedir. Bu dnemdeki eitim politikasnn oluturulmasnda iki grn belirgin biimde ortaya kt ileri srlebilir. Bunlardan ilki eitim kurumlarnn ncelikle devletin ve halkn ihtiyac olan meslek erbab ve memurlarn yetitirilmesidir. Dier gr ise nceliin halkn bir an evvel cehaletten verilmesidir. Tanzimat dnemindeki eitim almalarnn byk lde stanbul ile snrl kalmasna karlk, II.Abdlhamit dneminde eitim hizmetlerinin stanbul dna kt ve taraya ulatrlmasnda nemli mesafeler kaydedildii grlmektedir. Bu zelliklere sahip bir srete rgn eitim kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinin tarihi geliimi ve bu mekteplerde verilen din eitimi, zaman, artlar, imkanlar asndan nemli olduu gibi, metod, muhteva ve malzeme asndan da aratrlmaya deerdir. Rtiye mekteplerinin tarihi geliimi, bu mekteplerde hangi derslerin okutulduu, derslerin tedris maksad, bu derslerin renciler iin verimli olup olmad, bu mekteplerde ders veren retmenlerin nasl yetitii, ders programlar, renci says, bina durumu, mali durumu gibi konularn incelenmesi bizim iin nem arzetmektedir. Eitim alanndaki yeni gelimeler karsnda din ve bunun eitimi, Tanzimata kadar genel eitimi belirleyen ve hareket noktasn oluturan esas unsur durumunda iken eitim tarihimizde ilk defa din, rgn eitim kurtarlmas iin gerekli tedbirlerin alnmasna imkan

kurumlarnda genel eitimin amac ve hedeflerini belirlemeksizin, genel eitimin bir paras olarak mektep programlarnda yerini almtr. Tanzimat yllarnda balayan bu deiim ve anlay gnmzde de devam etmektedir. Gnmzde de geerli olan din eitimi ve retiminin genel eitim iinde mstakil bir retim alan olmas meselesi, Tanzimat dnemine kadar ulamaktadr. Dolaysyla lkemizde, gnmz rgn eitim kurumlarnda yaplmakta olan din eitiminin problemleri ve zm yollar ortaya konulurken olayn tarihi gemiinin bilinmesi, yol gstermesi, rnek tekil etmesi ve yanllklarn tekrarlanmamas asndan byk nem tamaktadr. Bu nedenle Tanzimat dnemi mekteplerinden biri olan rtiye mekteplerindeki din eitimi ve retimi meselesi, zerinde durulmaya ve aratrlmaya deer bir konudur. Bugne kadar bu sreci kapsayan almalarda mektepler ya kurumlar tarihi veya bilim tarihi ya da genel eitim tarihi asndan ele alnmtr. Yine yaplan aratrmalar yeni kurulan mekteplerden biri olan rtiye mektepleri ve bu mekteplerde verilen din eitimi ve retimi hakknda mstakil bir almann olmadn sadece genel Trk eitim tarihini ieren kaynaklarn ierisinde bir alt balk olarak ilendiini, ancak bu aratrmamz kadar geni bir ekilde ilenmediini gstermekte ve bu nedenle almamzn nemini arttrmaktadr. Aratrma, tarihi btnln tamamlanmasna ilave edilen yeni bir halka olarak dnldnde de din eitimi tarihi alanna bir katkda bulunacan mit etmekteyiz. nk tarihi tecrbenin eitli ynlerinin bilinmesi, bugn bizim o konuda daha isabetli hareket etmemize yardmc olacaktr.

D. VARSAYIMLAR
1. Mektep ve medrese konusunda devlet, tercihini mektep ynnde yapm ve bu alanda almalar yapmtr. 2. Yeni alan mekteplerden biri olan rtiye mektepleri hakkndaki karar ve uygulamalarda siyasi fikrin etkileri sz konusu olmutur.

3. Devlet rtiye mektepleri hakknda yeni karar ve uygulamalara giriirken toplumun ilgi, ihtiya ve hazrbulunuluk dzeylerini baz istisnalar hari tam olarak gze almamtr 4. Rtiye mekteplerinde verilen din retimi, programlarda olmas gerektii kadar yer almam, II.Abdlhamit dneminde ise daha fazla arlk verilmitir. 5. Rtiye mekteplerinde din derslerini okutan hocalar meslek alan bilgisi, genel kltr ve zellikle de pedagojik formasyon bakmlarndan yetersiz durumdadrlar. 6. Rtiye mekteplerinde okutulan din dersleri ile ilgili kitaplar muhteva bakmndan yetersiz durumdadrlar. 7. Rtiye mekteplerindeki din derslerinde geleneksel retim metotlar takip edilmitir. 8. Rtiye mekteplerindeki din derslerinde retime yardmc olabilecek ara-gereler genelde kullanlmamtr. 9. Rtiye mekteplerinin kuruluundan sona ermesine kadarki srete ama ve metotlarn belirlendii, mevcut artlarn dikkate alnd bir din eitimi teorisi gelitirilememitir.

E. KAPSAM VE SINIRLILIKLAR
Aratrmamzn kapsam, aratrmann btnl iinde 19.yy balarndan Cumhuriyetin kuruluuna kadarki sre ierisinde yeni kurulan rgn eitim kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinin tarihi geliimi, bu mekteplerde din eitimi ve retimi alannda yaplan dzenlemeler, karar ve uygulamalar ele alnacaktr. Aratrma, 1839-1923 yllar arasnda, stanbul ve tarada kurulan rtiye mekteplerinin tarihi geliimi ve bu mekteplerde verilen din eitimi ve retiminin tarih ve ileyii ile snrldr. Bu mektep dndaki rgn eitim kurumlar (iptidai, idd, sultani, Drlfnn vs.), asker, teknik ve aznlk mektepleri aratrmamzn dnda tutulmutur.

F. METOD VE TEKNKLER
Bu alma, bir tarihi aratrma nitelii tamaktadr. Sosyal olaylarn sadece imdiki durumla gzlenmesi yeterli deildir.

Bulunduumuz zaman iindeki deliller, aratrma yaplan alan tam olarak kapsamad gibi, olaylar hakknda doru ve salkl deerlendirme yapma imkann da salayamamaktadr. Bu yzden, olaylarn gemi zaman ierisindeki geliiminin incelenmesi, btnln salanmas asndan yararl grnmektedir. almann tarihi bir konuya dayanmas nedeniyle metod olarak ncelikle tarihi metod izlenmitir. Gemite meydana gelen olaylar veya bir problemin gemile olan ilikisi ynnden incelenmesinde kullanlan metoda tarihi metod denmektedir. Byle bir metodun takip edilmesi ise balca iki esasa dayanmaktadr. Bunlardan ilki, aratrma konusu ile ilgili kaynaklarn toplanmas, dieri de elde edilen malzemenin

deerlendirilmesidir. Bizim aratrmamz da bu iki esasa dayanmaktadr. Yani, ilk olarak konumuzla ilgi kaynaklar tespit edilmi, ve daha sonra elde ettiimiz bu kaynaklar hakknda anlayc bir yorum teknii kullanlmaya allmtr. Bu tr almalarda ktphane ve ariv almalarnn nemli bir yeri bulunmaktadr. Ancak tarihi aratrmalarn, tekrar mmkn olmayan olaylara dayanmas ve gerekli malzemenin ou zaman dank halde bulunmas bir takm zorluklar da beraberinde getirmektedir. Aratrmamz srasnda ncelikle dneme ait, konuyla ilgili ariv taramas yaplm, daha sonra gerekli belgeler belirlenerek elde edilmesine zen gsterilmitir. Bu amala, ncelikle Babakanlk Osmanl Arivinde geni bir katalog almas ile eitli tasniflerde bulunan konu ile ilgili belgeler tespit edilmitir. Ariv malzemesinin dnda, dnemin resmi gazetesi Takvim-i Vekyinin almamzn snrlar iinde kalan nshalar, bavurduumuz balca kaynaklar arasnda zikredilebilir. Bunlarn dnda eitimle ilgili eitli bilgilerin bulunduu salnamelerden de istifade edilmeye allmtr. ncelik ve arlk yukarda belirtilen birinci el orijinal kaynaklara verilmekle beraber, konuyla dorudan ve dolayl ynlerden ilgili yerli ve

yabanc kaynaklarn tespiti iin zellikle Ankara ve stanbul ve ayrca Berlinde bulunan Berlindeki ktphanelerde geni bir bibliyografya taramas yaplmtr. Dnemin ise din eitimi ve uygulamalarnn ve din eitimi

deerlendirilmesinde

gnmz

genel

eitim

almalarndan da faydalanlmtr. almamzda zellikle ariv belgelerinin miladi tarihe evrilmesine zen gsterilmitir. Ayrca, ksaltmalar blmndeki ksaltmalarn ve belge tasnifleri iin kullanlan ksaltmalarn Babakanlk Osmanl Arivinde ve aratrdmz dier kaynaklarda belirlenen ve kullanlan ksaltmalar olduklar belirtilmelidir. almamzda, konumuzla ilgili olarak ulaabildiimiz sreli

yaynlardan da yararlanlmaya allmtr.

I.BLM
RTYE MEKTEPLERNN TARH GELM
A- Tanzimattan nce Osmanl Eitim Sisteminin Genel Grnts
Tanzimat Dneminde kurulmasna karar verilen rtiye mekteplerini incelemeye balamadan nce, Tanzimattan (1839) nce Osmanl Devletinde eitim sisteminin durumu hakknda genel bir bilgi sahibi olmak yararl olacaktr. 19. yzyla girerken Osmanl Devletinin eitim kurumlar; ilk renimi salayan sbyan mektepleri, orta ve yksek renim veren medreseler, saray mektebi olan Enderun ve Tanzimattan ksa sre nce alm olan, az sayda (Mhendishne-i Berr-i Hmyun, Mekteb-i Harbiye vb.) meslek okullarndan olumaktadr. Osmanl Devletinin kuruluundan, Tanzimatn ilanna kadar lkenin eitim hayatna dorudan veya dolayl olarak medreseler hakimdir. Ynetim zerinde de nemli lde etkili olan medreselerin, Osmanl Tarihinin uzun saylabilecek bir blmnde, sivil ve asker kurumlarn beklentilerine uygun yneticiler, hekimler, uzmanlar yetitirerek yararl hizmetler sunmu olduu sylenebilir. Fakat, sonralar medreselerin, her trl gelimeye engel olan cehalet ve tutuculuun kayna durumuna geldikleri de bilinmektedir.1 Cami avlularnda veya mezarlk evrelerinde, yeterli k ve havadan mahrum yaplarda retim yapan sbyan mektepleri ise, nicelik itibariyle yeterli olmad gibi, nitelik olarak da an gereklerine uygun eitim ve retim vermemektedir.2 Fatih Sultan Mehmed zamannda, Topkap Saraynda alan, Endern okulu ise, sarayn ve devletin, kuvvet ve nfzunu koruma amacna ynelik gvenilir bir kapkulu snf yetitirmektedir.

1 2

S.Celal Antel, Tanzimat Marifi, stanbul 1940, s.441. Antel, a.g.e., s.441.

10

Osmanl Devletinde, zellikle Tanzimata gelinceye kadar, devlet adam yetitiren, temel kaynaktan sz edilebilir. Bunlar: a) Medrese, b) Ordu (Yenieri Oca- Tmar Sipahisi) c) Endern Osmanl Devleti, 17. yzyln sonlarna kadar, en nemli bilim ve eitim kurumu olan medreseleriyle, kendine zg ynetim ve asker rgtyle yaamn ve gelimesini salamay baarmtr. Buna karlk, o devirlerde Avrupa, derebeylik mcadelelerinden yeni kmtr. Avrupa uluslar, kilise basks altnda ada bilin dzeyine ve Osmanl'nn bilimsel ve teknik seviyesine henz ulaamamlardr. Avrupa bu i problemleri nedeniyle, Osmanl Devleti nnde nemli bir engel ve tehlike oluturmamaktadr. Fakat, Avrupada, Rnesans ile beraber yeni bir devir balamtr. nceleme ve aratrmaya engel olan skolastik zihniyete sava alm, bunun yerine, inceleme, aratrma ve deneme gibi, dnceye yeni ufuklar aan metotlar gelitirilmitir. Bilimsel bulular ve bunlarn sanayide uygulanmas, matbaann icad, dini, an gerekleriyle yeniden

yorumlama, Avrupa uluslarn ykseltmi ve dolaysyla, yerinde sayan Osmanl Devletinin karsna, bilim ve teknikle donanm, yeni ideallerle beslenen, dinamik uluslar kmaya balamtr. Ayrca, bilimsel

gelimelere paralel olarak, eitimbilimleri alannda ulalan, yeni yntem ve teknikler, eitim kurumlarn etkilemitir. Dnce alanndaki metot deiiklii, eitime yansm ve Rabelais, Montaigne, Comenius,

Rousseau gibi eitimciler; eitim retim alannda devrimler yapacak zelliklerde yeni ilke ve yntemler ortaya koymulardr.3 Kukusuz, ortaya atlan bu ilke ve yntemlerin, hemen uygulama olanana kavutuu sylenemez. Ancak, o dnemde, Avrupa

lkelerindeki eitim kurumlar ile Osmanl Devletindekiler arasnda, nicelik ve nitelik asndan byk uurumlarn olduu sylenebilir.

Antel, a.g.e., s.443.

11

Bu dnemde, Avrupa lkelerinde, eitim kurumlar zerinde, skolastik din anlaynn etkileri tamamen kalkmamtr. Buna ramen okullarda Matematik, Tarih, Corafya, Fizik ve Tabiat Bilimleri retimine gereken nemin verildii bilinmektedir.4 te 18. yzyln sonunda ve 19. yzyln banda Avrupada eitim anlay bu iken, Osmanl Devletinde eitim, yukarda akland ekildedir. Rnesans ve Reform hareketleriyle ilerleyen Bat karsnda pepee alnan yenilgiler, gurur krc antlamalar ve Fransz Devriminin sonucu olarak uyanan, ulusuluk akmlarnn etkisiyle, lkede ba gsteren isyanlar, baz Osmanl devlet adamlarnn dnme ve zm bulma ynnde aba harcamaya balamalarna neden olmutur. Bu sebeple Avrupaya gnderilen elilerin etkisiyle yaplacak bir takm reformlarla devletin eski gcne kavuaca gr hakim olmutur. Fakat, Batnn stnl ile sadece asker alanda karlaldndan ilk reformlar orduda olmu ve dolaysyla ilk Batl retim kurumlarn da asker mektepler tekil etmitir.5 Bu reformlar dnemine yenileme hareketleri dnemi

denilmektedir. Eitimde III. Mustafa, I. Abdlhamit, III. Selim, II. Mahmud dnemlerinde yenilemeler yaplm ve bu yenilemelere asker okullar alarak balanmtr. Buralarda yabanc retmenlere de grev verilmi, ilk kez Bat dilleri (Franszca, ngilizce) programa girmitir. Bu dnemde ilkretim ilk kez zorunlu hale getirilmi, Bat ile ilikiler artm ve ilk kez 1830 tarihlerinde Avrupaya renci gnderilmi, Trke olarak yaynlanan ilk gazete Takvm-i Vaky adyla km, sreli yaynlar zamanla toplumun eitim ve kltr dzeyini etkilemilerdir.6 Yeni alacak mekteplerde talebeye msbet ilimleri retmek ve onlara yksek bir meslek tahsili verebilmek iin evvela hendese ad altnda

Antel, a.g.e., s.443. Cahit Yakn Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, Eskiehir 1984, s.11; Cahit Yakn Bilim, Trkiye'de Ortaretim'de adalama, 1839-1876 Trk Kltr, say: 171, Ocak 1977; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Tanzimat, stanbul-1940. 6 Yahya Akyz, Balangtan 2001e Trk Eitim Tarihi, Alfa Bas.Yay., stanbul 2001, s.163.
5

12

riyz ilimlerin okutulmas zarr grlm ve ondan dolaydr ki ilk alan mekteplere Hendesehne veya Mhendishne ad verilmitir.7 Yenilemelere nedenleri unlardr: 1- Osmanllar, savalarda yenilgiler oaldka, bunu ncelikle Avrupa subay ve askerlerinin iyi yetimi olmalarna, kendilerinin bu alanda geri kalmalarna balamlar, nce Avrupa tarznda baz asker yenilemelere girimesini gerekli grmlerdir. 2- 18.yyda Osmanllara gelen yabanc uzmanlarda ncelikle asker yenilemeyi tavsiye etmilerdir. 3- Yenilgiler nedeniyle asker eitim-retimde yenilemelere asker eitim-retimden balanmasnn temel

gidilmesine ulema ve medreseliler bir ey diyemediklerinden ncelikle bu alanda alma mmkn olmutur.8 Trkiyede Bat tarznda ilk alan retim kurumu olarak, 1734 tarihinde Sadrazam Topal Osman Paann emriyle, skdarda kurulan Hendesehne olduu kabul edilmektedir. Fransz asll Humbarac Ahmet Paa (Comte de Bonneval) mektebin almasnda ve

almalarnda yardmc olmutur. Kaynaklarn, programna modern Fen bilimlerinin de konmu olduunu zikrettikleri kurum, Yenierilerin muhalefeti zerine bir sre sonra kapatlarak rencileri datlmtr.9 Kendisinden sonra gelenlere rnek olacak gerek anlamda ilk Batl retim kurumu, 1773 tarihinde alan Mhendishne-i Bahr-i

Hmyundur. Bu retim kurumu ilk asker deniz okulu olup, eme deniz bozgununun verdii sarsntnn da etkisiyle ihtiya duyulan donanma iin mhendis yetitirmek amacyla kurulmutur. Osmanllarn bu

Batllama eilimi, Ruslarn iine gelmemitir. Onlar hasta adamn hibir zaman iyi olmasn arzu etmemektedirler. Bu nedenle Franszlara bask yaplm bunun sonucu olarak bu okullarda retim veren Fransz hocalar

7 8

Osman Nuri Ergin, Trk Marif Tarihi, c.I, stanbul 1940, s.309. Akyz, a.g.e., s.164; Ergin, a.g.e, s.315. 9 Ergin, a.g.e., s.50; Bilim, a.g.e., s.11-12.

13

geri ekilmek zorunda kalm, bundan sonra bu okula sveten ve Londradan yeni retmenler ve teknisyenler getirilmitir.10 Osmanllarda Batya alan ilk pencere olan bu okula nceleri okuma ve yazma bile bilmeyen kk ocuklar alnmaktadr. Okulun program gnmzdeki ilk ve orta retim programlar dzeyindedir. ocuklara nce okuma yazma, Arapa, Farsa, Franszca retilir, sonra Matematik ve Denizcilik bilgileri verilmektedir. 1842 tarihinde okula kaptan ve subaylarn 13-16 yalarnda olan Kuran- okumu, sls yaz yazabilen ocuklar alnmaya balanmtr. Okulun sresi 3 yldr. 1.ve 2. snflarda renciler beraberce lmihl, Arapa, Hesap, Hendese, Cebir, Resim derslerini grrler; nc snfta uzmanlk snflarna ayrlrlar ve ilgili dersleri okurlard. 1842 tarihinden itibaren Franszca seimlik, ngilizce zorunlu ders haline getirilmitir.11 Bu programn yaplmasnda yine bir Fransz, Macar asll Baron de Tott yardmc olmu, hatta rencilere Trigonometri dersi okutmutur. lk defa ders aralarnn kullanld, tercme kitaplarnn ve bir Bat dilinin okutulduu, yabanc retmenlerin ders verdii mhendishne, Osmanl mparatorluuna Bat teknolojisinin girdii bir kanal olmutur. Mektep yalnz Franszca bilen, Bat metotlarna aina bir gurup subay yetitirmekle kalmam, yaratt olumlu hava ile de eitimin adalatrlmasna nclk etmitir.12 1793 tarihinde Haskyde, kara ordusuna teknik elemanlar

yetitirmek amacyla Muhendishne-i Bahr-i Humyunun benzeri olan Mhendishne-i Berr-i Humyun kurulmutur.13 Okula nce, lamc (istihkm) oca neferlerinden 50 ve humbarac (topu) oca

neferlerinden 30 nefer olmak zere toplam 80 kii alnm, bunlara bir hoca, be kalfa ve bir Franszca muallimi ve mtercim tayin edilmitir. Mhendishne-i Berr-i Humyunun retim sresi 4 yldr. Okulda nemli lde uygulamaya yer verilmitir. Bu okul Avrupa devletlerinin dikkatini ekmi ve her devletten pek ok hediye gnderilmitir.
10

Hasan Ali Koer, Trkiye'de Modern Eitimin Douu ve Geliimi, stanbul 1970, s.25-26; Ergin, a.g.e., s.315-318. 11 Akyz, a.g.e., s.164; Ergin, a.g.e., s.315-318. 12 Ergin, a.g.e., s.315-324; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.V, Ankara 1970, s.67. 13 Ergin, a.g.e., s.325.

14

zellikle fen derslerinin arlkta olduu iyi bir programa sahip olan mektep, 1871 tarihine kadar mstakil olarak retimini srdrm, bu tarihten sonra Harbiye Mektebinin bnyesine alnarak onun blmlerinden biri olmutur. Asker amala alan dier iki ada retim kurumu, Muzika-i Humyun ve Mekteb-i Harbiyedir. 1831 tarihinde kurulan Muzika-i Humyun, saray ve ordu bandolarna msik bilir eleman yetitirecek, 1834 tarihinde stanbul, Makada, Fransz Saint Cyr asker okulu modeli olarak alan Mekteb-i Harbiye ise, Yenieri Oca kaldrldktan sonra yeni tekil edilen ordunun subay ihtiyacn karlayacaktr. 14 Mekteb-i Harbiye giderek ana gre ileri bir retim kurumu haline gelmi, oradan kan subaylarn sivil okullarda msbet bilim derslerini okuttuklar sk grlmtr. Bylece Mekteb-i Harbiye, sadece subay yetitirerek deil, uzun yllar bir retmen kayna olarak da eitim tarihimizde etkinlik gstermitir.15 Ancak, lkeye, bilim ve teknolojinin girmesini, iddetli ve sistemli bir ekilde engellemeyi marifet sayan baz medreseliler, kk aptaki bu yenilikleri de nlemek iin her trl nleme bavurmulardr. Onlarn etkisi altnda kalan halk da, bu gelimeleri honutsuzlukla karlamtr. Baz medrese ulemsnn, orduda yenilik yapma giriiminde bulunan III.Selim iin: Askere setre pantolon giydirip imanna halel getiren, nlerine, muallim diye Frenkleri dren padiaha Allah tevfktn ok grr.16 demeleri, 1832 tarihinde Enderun rencilerinden 150 gencin Avrupaya eitime gnderilmesi konusunda, medreselilerin nclnde halkn kar kmas ve bu basklar sonunda hkmetin karar deitirmesi, tutucu dncenin eylemleri arasnda saylabilir. Devletin, sivil ve asker eleman ihtiyacn karlamak amacyla alan yksek ihtisas okullarnda da retim o kadar yetersizdir ki, Sultan Mahmud 1826 tarihinde Rusyaya kar at harpte, ne bahriye

14 15

Ergin, a.g.e., s.354-373. Akyz, a.g.e., s.169. 16 Antel, a.g.e., s.444.

15

mektebinden yetimi bir kaptan, ne de mhendishneden yetimi bir subay bulabilmektedir.17 te, Osmanl Devleti, 19. yzyln ilk yarsna byle bir eitim anlay ve toplumsal yap ve bu sosyal yapnn rn olan kurumlarla girilmektedir. Tanzimat dnemi Aydnlar, lkenin iinde bulunduu bu kmazlar yuman zmek ve lkeyi kurtararak, ada uygarlk dzeyine ulatrmak iin harekete gemilerdir. Bu hareketlerden birisi de rtiye mekteplerinin kurulmasdr.

B- Rtiye Mekteplerinin Kuruluu

Osmanl Devletinde eitimde yenileme hareketlerinin balad dnemlerde sbyn mekteplerindeki eitimin yetersiz grlmesi zerine, eitim ilerini yneten Meclis-i Vl yeni okullarn almasna 1838de karar vermitir.18 Bu kararn verilmesinde II.Mahmudun byk etkisi vardr. nk II.Mahmud (hd. 1808-1839), saltanatnn sonuna doru halkn eitilmesi iin birtakm yenilikler dnm ve bu konuda

ilgililerden lyihalar istemitir. Padiaha gtrlen neride, yeni bir program uygulanacak sbyn mekteplerine snf- evvel, bunun ileri snflarna da snf- sn denilmesi teklif edilmitir. Ancak II.Mahmud bu adlandrmay uygun bulmayarak, snf- evvel denen mekteplerin adnn iptid, snf- sn denen mekteplerin adnn ise, ocuklarn sinn-i rde gelinceye kadar okuyacaklar ve ancak buradan ktktan sonra rtleri sabit olaca dncesiyle, yeni mekteplerin adnn rdiye olmasna karar verilmitir.19 Mekteplerle ilgili yenilikler dnlmeden nce mekteplerde dnya ile ilgili bilgilerden ziyade dn bilgilere yer verilmekte idi. Bu durumda yabanc dile yer vermi olan yksek asker okullara ve yksek dereceli mekteplere renci hazrlamak ve devlet dairelerine memur yetitirmek iin yeni

17 18

Antel, a.g.e., s.444. Necdet Sakaolu, Rtiyeler, stanbul Ans., s.377; Koer, a.g.e., s.43. 19 Sakaolu, a.g.e., s.377; Ergin, a.g.e., c.I, s.384.

16

retim

kurulularna

acil
20

ihtiyacn

olmas

rtiye

mekteplerinin

kurulmasna vesile olmutur.

1838 ylnda Meclis-i Umr- Nfia tarafndan sbyn mekteplerinin slh amacyla yaplan almalar srasnda, bu mekteplerden kk olanlarnn Kuran ve lmihl retimine ayrlarak, daha byk olanlarnn programlarnn biraz daha gelitirilip, ilkretim basamann zerinde kurumlar olarak dzenlenmesi uygun grlmtr. Bu dnce daha sonra 1847 trihinde oluturulan Meclis-i Marif-i Ummiye tarafndan da benimsenerek, ilk grubun 6-10 yalar arasndaki ocuklarn devam edecei rtiye mektepleri olarak dzenlenmesi kararlatrlm; ardndan da stanbulda ilk defa 5 rtiye mektebi almtr.21 5 ubat 1839 tarihinde mmzde Esad Efendi Mektib-i Rdiye Nzr atanarak yeni mekteplerin almas ile grevlendirilmitir. mmzde Esad Efendinin hazrlad lyiha da rtiye ve iptidaiye talimatnamesi olarak kabul grmtr. 1839 tarihinde yaymlanan bir fermanla Sultan Ahmet Camii Hnkr Kasrnda Mekteb-i Marif-i Adliye, Sleymaniye Klliyesindeki Ta Mektepte de Mekteb-i Ulm- Edebiye adl ilk iki rdiye mektebi almtr.22 Rtiye derecesinde ilk mektebin 1940 tarihinde Sultan Ahmet Camii iinde Mekteb-i Marif-i Adl adyla ald ve daha sonralar Marif-i Adliye ve Ulm- Edebiye nvanlaryla iki ksma ayrld da baz kaynaklarda belirtilmektedir.23 Grld gibi rtiye derecesinde ilk mektep olan Mekteb-i Marif-i Adliye'nin ne zaman kurulduu konusunda eitli tarihler sylenmektedir. Yaptmz aratrmaya gre kaynaklarn

hsan Sungu, Mekteb-i Marif-i Adliyenin Tesisi, Tarih Vesikalar I, say: 3, Birinci Terin 1941, s.212-225; Mahmud Cevad, Marif-i Ummiye Nezreti Tarihe-i Tekilt ve crat, stanbul 1338, s.25-26; Ayn yazar, Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiye, s.22; Ergin, a.g.e., c. I-II, s.386-406; Ayrca bkz. Koer, a.g.e., s.43-44; Zeki Salih Zengin, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1839-1876), Kayseri 1997, s.47. 21 BOA..DH. No: 7648, 12 Cemaziyelahir 1263 (28 Mays 1847); .DH. No: 8034, 11 aban 1263 (25 Temmuz 1847); Zeki Salih Zengin, II.Abdlhamid Dnemi rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1876-1908), Baki Kitabevi, Adana 2003, s.37. 22 Sakaolu, a.g.e., s.377; Ergin, a.g.e., s.383; Faik Reit Unat, Trk Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1964, s.42; Zengin, Tanzimat Dnemi..., s.47; Ayrca bkz. Sungu, a.g.e., s.212-225; Cevad, a.g.e., s.25-26; Ayn yazar, Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiye (SNMU), s.22; Ergin, a.g.e. c. I-II, s.386-406. 23 Hasan Ali Ycel, Trkiyede Ortaretim, Devlet Basmevi, stanbul 1938, s.10.

20

17

ounda

bu

mektebin

kuruluunun

1838

tarihinde

dnld,

kurulmasnn ise 1839 tarihinde gerekletii grlmektedir. Tanzimat dneminde alan ortaretim kurumlar arasnda rtiyeler (1838), Mekteb-i Ulm- Edebiye (1839), Mekteb-i Marif-i Adl (1838), Asker ddler (1846), Mlkiye rtiyeleri (1847), Drul-marif (1849) saylabilir. Meclis-i Umr- Nfiann 1838de hazrlad Umr- marife mtellik iler hakkndaki lyihaya gre kurulan bu okullar bir rtiyeler sistemi oluturmaktadr. Rtiye Mekteplerinde talebeler sraya oturmakta, dersler sbyn mekteplerinde olduu gibi her ocua teker teker deil, snf talebesi ksm ksm ayrlarak, her ksma birden ders gsterilmektedir. Bylece kk gurup eitim tekniinden byk gurup eitim tekniine geilmi, yksekretim seviyesinin de altna inilmi olunmaktadr.24 Rtiye mekteplerinin kuruluuyla ilgili baz kaynaklarn

beynlarnda farkllklar bulunmaktadr. Bu beynlardan birine gre 1773 tarihinden itibaren alan asker okullarda rencilere nce Trke okumayazma retilmesi, retimi geciktirmekte, dzeyi drmektedir. Ama sbyn mekteplerinden byle bir eksiklikle gelen renciler iin bir yenileme gerekli grlmektedir. Sbyn mekteplerinde yenileme

yapmak, onlarn retim dzeyini ykseltmek biiminde bir yenileme yoluna gidilse medreselilerin tepkisi ile karlalacaktr. Bu nedenle ubat 1839 tarihinde sbyn mektepleri ile asker okullar arasnda yer alan ve adna Rtiye denen Bu ayr yeni bir okulun kurulmas daha kolay sbyn grnmektedir.25 mekteplerinden

beyna olarak

gre

rtiye Yani

mektepleri sbyn

almtr.

mekteplerine

dokunulmadan, bunlardan farkl olarak yeni bir okul almtr. Dier bir beynda ise sbyn mektepleri denen ana mekteplerine el srlmeden Rdiye adnda ilk mektepler ald ve bugnk ilk mekteplerin temelinin atld belirtilmektedir.26 Bu beyna gre ise sbyn mektepleri
24

gnmzdeki

anaokullarna,

rtiye

mektepleri

ise

lhan Tekeli, Tanzimattan Cumhuriyete Eitim Sistemindeki Deimeler, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ansiklopedisi, stanbul 1985, s. 466-467. 25 Akyz, a.g.e., s.137. 26 Ergin, a.g.e., c.I, s.384,425.

18

gnmzdeki ilkokullara denk dmektedir. 5-6 yandaki ocuklar eitime alan, onlara 3-4 yl boyunca Kuran okumay, bazen yaz yazmay, namaz klmay ve baz dualar reten sbyn mektepleri anaokullar statsnde saylamaz. Zaten yazar da, bu okullardan bahsederken byle bir gr ileri srmyor. Rtiyeleri aklarken bunlarn ilkokul, sbyn mekteplerinin ise ana okulu olduunu sylyor. Kaynaklarn geneline bakldnda, bu beyann hatal yazlm olduu anlalmaktadr. nk elimizdeki kaynaklarn genelinde sbyn mektepleri ilkokul, rtiye mektepleri ise ilk kurulduklar zaman bu ilkokullarn uzants gibi dnld, onlardan daha st dzeyde eitim-retim veren st snflar olarak grnd belirtilmektedir. lk kurulduklar zaman, sbyn mekteplerinin daha iyi retim veren st snflar gibi dnlen, Rtiye, mekteb-i rd, mektib-i rdiye, rtiye mektebi, mlkiye rtiyeleri de denen, ilk rnekleri 1839 tarihinde stanbulda alan, programnda dn derslerin yannda dier derslerin de yer ald sivil okullar27 olan rtiyeler, Tanzimat dneminde zamanla genel orta retimin en alt dzeyindeki okullar yani, daha nce ilkokul ile Asker rtiyeler ve Drulfnn rasnda bir ortaretim kurumu olarak grlen rtiyeler 1868 tarihinde sultnlerin kurulmaya

balanmasyla ortaretimin bir alt seviyesine inmi, 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi'nde ilkokulun st seviyesi olarak dzenlenmi ve gnmzdeki ortaokul dzeyinde bir mektep haline gelmitir.28

C- Erkek Rtiye Mekteplerinin Tarihi Geliimi

Osmanl eitim sistemi iinde sivil ortaretim kurumlarnn ilk rnekleri saylan, rtiye dzeyinde olan, rtiye dzeyinde olan, ubat 1839 tarihinde kurulan, zellikle sivil memur yetitirmeyi ama edinen, II.Mahmutun mahlas dl olduu iin bu ad alan ve hukk bilgilerle ilikisi olmayan, Mekteb-i Marif-i Adliye29 ve yine, gerek halka gerek memur olacaklara yanlsz yaz yazabilme, bir konuyu kaleme alabilme
27 28

Sakaolu, a.g.e., s.377. Akyz, a.g.e., s.137, 151; Unat, a.g.e., s.43. 29 Akyz, a.g.e., s.137-138; Ergin, c.I-II, s.386-393.

19

retimi yapmak zere Mart 1839 tarihinde kurulan, rencilerinin 18 yana kadar bu okulda kalabilecei ve kabiliyetlerine gre deien miktarda burs alabilecekleri Mekteb-i Ulm- Edebiye30, Tanzimat devri balarnda retimlerine balamlard. lk rtiye olan Mekteb-i Marif-i Adliyeye 1857de bir de Mekteb-i Marif-i Adliye ddsi eklenmitir. Bunun zerine Mekteb-i Ulm- Edebiye ortadan kalkmtr. Mekteb-i Marif-i Adliye 1862 ylna kadar retime devam etmi, bu tarihten sonra da bir taraftan rtiyelerin oalmas, dier taraftan memur okutma ve yetitirme grevinin mesleki okullara devredilmeye balanmas ve kendisine balanan arsann Drulmarife tahsis edilmesiyle ortadan kalkmtr.31 Bir baka kaynamzda bu iki okulun 1862 tarihine kadar hizmetlerine devam ettikleri ve bu tarihten sonra memur okutmak ve yeniden memur yetitirmek vazifesinin ayn yl alan Mahrec-i Aklm adl mektebe verildii belirtilmektedir.32 Hem Mekteb-i Marif-i Adliye'yi, hem de Mekteb-i Ulm- Edebiye'yi, al maksadna ve okutulan derslere bakldnda birer meslek okulu saymak yerinde olmaktadr. nk bu iki mektep hem memur yetitirmek, hem de mevcut memurlarn bilgilerini arttrmak iin almtr. Ancak ileride bu seviyede alan okullara rtiye denmesiyle bu iki okul da rtiye olarak kabul edilmitir. Aslnda bu iki okula rtiye deil, rtiyelere eit olarak alan memur yetitirmeye ynelik ilk mlk mektepler demek daha doru olacaktr.33 1845 tarihinden sonra eitim ii ciddiyetle gndeme alnmtr. Ayn yl bir hatt- hmyun yaynlayan Abdlmecid, meslek ve genel retime ahiret ileri lsnde nem verilmesini istemitir. Bunda Avrupallarn fen, sanayi ve maarifte ilerlemi olduunu, bundan dolay kylerden balayarak her yere okullar almas gerektii, uyarsnda bulunan Kavalal Mehmet

30

Akyz, a.g.e.,s.137-138; Ergin,a.g.e., c.I-II, s.394-406; Nafi Atuf Kansu, Trk Marif Tarihi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1930, s.60-61. 31 Koer, a.g.e., s.45. 32 Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991, s. 149. 33 Kodaman, a.g.e., s. 149.

20

Ali Paann etkisi olduu olasdr.34 Ayrca rtiyelerin ortaretim kurumlar olarak kabul edilip gelimelerinde, yine ayn yl iinde, yani 1845 tarihinde Meclis-i Marif-i Muvakkatn kurulmasnn ve bu meclisin ald kararlarn byk etkisi vardr.35 Bir baka kaynamzda, aralarnda

Avrupada renim grm Harbiye Mdr Emin Paa, Keecizde Fuad Efendi gibi Bat dil ve kltrne hakkyle vkf kimselerin bulunduu, ak fikirli uyank bir adam olan Melekzade Paa Abdlkadir Beyin bakanlk ettii Meclis-i Marif-i Muvakkatn, 1846 tarihinde kurulduu belirtilmektedir.36 Meclis-i Marif-i Muvakkata ait fermnda, rdiye mekteplerine ait dzenlemede, bu mekteplerin dn eitim ve retimi n plana alarak ve dini vecbeleri yerine getirmek iin kendine bir yol izmesinin dnld belirtilmektedir.37 1846 tarihinde Meclis-i Marif-i Muvakkatn bir karar38 ile stanbul rtiyelerinin, aamal olmas ngrlen medrese d yeni retim sisteminin orta aamas olmas, iptid ve rd retiminden geenlerin devam edebilecekleri bir de Drulfnn almas ilke olarak

benimsenmitir. Bu belirleme ile rtiye mezunlarnn liykt ve istidt snavlarn kazanmas artyla Harbiye, Tbbiye, Mhendishane gibi yksekokullara girebilmeleri olana domutur.39 25 ubat 1864 tarihli Sadret tezkeresinde Rtiye mekteplerinden Mekteb-i lmiye, Mekteb-i Harbiye ve Bahriye, Mhendishane ve Tbbiye gibi yksek mekteplere geiin bulunmas ile ilgili kayt bunu dorulamaktadr.40 Bu ekilde grevleri ve durumlar Meclis-i Marif-i Muvakkat tarafndan tespit edilmi olan rtiye mekteplerinin, bu meclisin dalmasndan sonra, 1846 tarihinde Mektib-i Ummiye Nezretinin kurulmasyla, aralklarla

almaya ve Meclis-i Marif-i Muvakkat tarafndan alnan kararlarn

34 35

Sakaolu, a.g.e., s.479. Zengin, Tanzimat Dnemi..., s.47; Sakaolu, a.g.e., s.479. 36 Koer, a.g.e., s. 52-53. 37 SNMU, sene 1317, s.23-24; Cevad, a.g.e. 1338, s.30-32; Koer, a.g.e., s. 52-53. 38 Takvim-i Vaky, no: 303, 27 Recep 1262/21 Temmuz 1846. 39 Sakaolu, a.g.e., s.377-378; Koer, a.g.e., s. 52-53. 40 Unat, a.g.e., s.42.

21

uygulanmaya

baland

grlmektedir.41

Bir

baka

kaynamzda

Mektibi Ummiye Nezaretinin 1847 tarihinde Mektib-i Rtiye Nezreti yerine ihdas olunarak, Vaknvis Esad Efendinin bu iin bana getirildii ve Sadret Mektb-i Kalem-i Mmeyyizi, Farsa Mtercimi Kemal Efendinin de ona muavin verildii ve ite bu tarihten itibaren stanbulda Rdiye denilen ilk mekteplerin temelinin kat olarak atlm olduu belirtilmitir.42 Buna gre Meclis-i Marif-i Muvakkata, Mektib-i Rdiye Nezreti de denildii, ayrca Mektib-i Ummiye Nezretinin 1846 tarihinde deil, 1847 tarihinde kurulmu olduu ve bu tarihin daha uygun olduu da grlmektedir. ncelikle, Meclis-i Umr- Nfiann kararna benzer olarak Meclis-i Marif-i Muvakkatta alnan karara gre mevcut mektepler iki ksma ayrlm, ilk grup alt-on yandaki, ikinci grup ise on yan zerindeki ocuklara ayrlarak, ilk gruba sbyn, ikinci gruba ise rtiye mektepleri adnn verilmesi kararlatrlmtr.43 Daha sonra hazrlanan mazbatada stanbul ve civarndaki mevcut sbyn mekteplerinin byk olanlarndan 120 tanesinin rtiye mektebi olarak ayrlmasna karar verilmitir. Ancak madd skntlar ve yeterli sayda muallim bulunamamas gibi nedenlerle, bunlarn hepsinin ayn anda almas mmkn grlmediinden, ilk aamada 30 tanesinin yeterli olaca ve rtiyelerin sbyn mekteplerinin dzenlenmesinden bir yl sonra almasnn daha uygun olaca belirtilerek, imdilik Dersadette 3, skdar ve Tophanede ise birer olmak zere toplam be rtiyenin almas uygun grlmtr.44 Bu daha nce belirtilmiti. Bu konuda ilk nemli teebbs, Mektib-i Ummiye

nzr olan Kemal Efendinin, stanbul Davutpaada eski bir sbyn mektebini rtiye haline getirerek, orada imtihanla ald rencilere yeni teknik ve usullere gre dersler okutmasdr.45 Bu rtiye mektebinin adna Davutpaa Ta Mektebi denilmektedir.46 Bununla beraber almas kararlatrlan dier rtiyelerin yukarda da bahsedildii gibi madd
41 42

Zengin,a.g.e., s.47-49. Ergin, a.g.e., s.441. 43 .DH.No. 7648, 12 C. 1263 / 28 Mays 1847. 44 .DH.No.8034, 11..1263 / 25 Temmuz 1847; Zengin, a.g.e., s.47-49. 45 Unat, a.g.e., s.43; Bilim, a.g.e., s.45. 46 Sakaolu, a.g.e., s.377-378.

22

skntlar ve muallim eksikliinden dolay almalarnn olduka zaman ald grlmektedir. Davutpaa Ta Mektebinden sonra 1848 tarihinde stanbulun Bayezid, skdar, Beikta ve Fatih semtlerinde de rtiyeler almasna karar verilmitir.47 Bununla ilgili Cevdet Paaya atfen kz Aliye Hanm , Kemal Efendinin, tayin olunduu memuriyetin ehli, faal bir zat

olduundan, rnek olmas iin Davutpaa mektebini rtiye mektebine evirerek orada yeni usle gre Arapa, Farsa, Hesap ve Corafya okutturarak, az zamanda rencilere baz ilimlerin retilmeye

balanmasyla, 1264 (1847) tarihinde rencileri padiah huzurunda imtihan ettirdiini, bu eitim sisteminin herkes tarafndan beenilmesi sonucu bu mektebe drt mektebin daha ilave edildii belirtilmitir.48 Bylece rtiyelerin oaltlmasna baland grlmektedir. stanbul rtiyeleri arasna 21 Mart 1850 tarihinde Bezm-i lem Sultann yaptrd Drulmarif adl rtiye de eklenmitir. Drulmarif ile ilgili olarak baka bir kaynamz, karlnda olan rtiye okullarnn, ilkokul ile ortaretim arasnda, gnmzdeki ortaokul seviyesinde bir kurulu olduunu, Tanzimat adamlarnn Baty bir ok vesilelerle grm olmalar sebebiyle ilkretim ile yksekretim arasnda Batda lise denilen bir retim basamann varln bildiklerini, ancak bu basama gerekletirmek iin henz imkanlarn yetersizliinin de farknda olduklarn49, Abdlmecidin bu konuya eilmesinden sonra al olan 1838 tarihinden 1847 tarihine kadar bir yenisi eklenmeyen rtiye mekteplerine stanbul iinde 5 yenisini ve stanbul dnda da baz okullar atktan ve derslerini de yeni metoda gre okutup programlarna corafyay da ekledikten sonra, devrine gre rtiye ile Drulfnn arasnda olan lise retimine paralel Drulmarif adl bir okul aldn belirtmektedir.50 Drulmarifin rtiye olmadna dair bir baka kaynamzda da, bu mektebin, Abdlmecidin annesi Bezm-i lem tarafndan Sultan Mahmut
47 48

.DH.No.8034, 11..1263 / 25 Temmuz 1847; Koer, a.g.e., s.54; Zengin, a.g.e., s.47-49. Cevdet Paa ve Zaman, Kanaat Matbaas, stanbul 1332, s.50; Ergin, a.g.e., s.444. 49 Koer, a.g.e., s.54. 50 Takvim-i Vaky, no: 435, sene 1266; Koer, a.g.e., s.54.

23

trbesi yanndaki arsaya yaplm ve 7 Cemziyelevvel 1266 (1849) tarihinde alm olduu, asl adnn Vlide Mektebi iken Meclis-i Vl tarafndan Drulmarif denilmesinin uygun grld, derme atma binalarda ilk mekteplerin ald srada, dorudan doruya mektep olarak yaplm byle yeni bir bina ele geince burasnn rtiye mekteplerinden stn, okuyup yazma ile baz fenler retecek ve bu suretle hem almas kararlatrlan Drulfnna talebe, hem de hkmet dairelerine memur yetitirecek bir hale getirilmek istendii ve programnn da ona gre dzenlendii belirtilmektedir.51 Buna gre daha nce rtiye olarak belirtilen Drulmarifin bu kaynaklara gre rtiye mektebi olmad, rtiye ile Drulfnn arasnda, hem almas kararlatrlan Drulfnna talebe, hem de hkmet dairelerine memur yetitirecek olan gnmzdeki lise dengi bir okul olduu anlalmaktadr. 1852 tarihine gelindiinde stanbulda 10 rtiye mektebinin52, bir baka kaynaa gre ise 12 rtiye mektebinin olduu belirtilmektedir.53 Tm yenileme abalar yaplrken medrese de bo durmam ve bu yenilik hareketlerine kar basksn artrmtr. Bunun sonucunda padiah maarifte yenileme hareketlerinin nderi olan Kemal Efendiyi Avrupaya gndermek zorunda kalmtr. Buna ramen rtiyelerin oaltlmas durdurulmam, ancak hz yavalatlmtr.54 stanbuldaki rtiyelerin baarl retimleri55 sonucunda Meclis-i Marif-i Ummiye Bb- lye, rtiye mekteplerinin taraya yaylmasn belirtmek iin bir rapor gndermitir. Bunu gerekletirmek hemen mmkn olamamtr. Meclis-i Marif-i Ummiye ilk olarak Bursa ve Edirnede dier illere model olacak rtiye mektepleri kurmutur. 1846 tarihinde Meclis-i Marif-i Ummiyenin, sbyn ve rtiye mekteplerinin
51

Ergin, a.g.e., s.449. Salnme-i Devlet, 1271; Takvm-i Veky, 10 . 1265, no: 410; SNMU, 1317; Cevad, a.g.e., s.38; Ycel, a.g.e., s.8; Unat, a.g.e., s.43; Kodaman, a.g.e., s.150; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.447; Sakaolu, a.g.e., s.377-378; Zengin, a.g.e., s.47-49. 53 Akyz, a.g.e.,s.151-152. 54 Koer, a.g.e., s.62. 55 Rtiyelerin baarl retimleri iin bkz.: Takvm-i Veky, 23 Reblhir 1264, no: 372; Salnme-i Devlet, 1271; SNMU, 1317, s.24 vd.; Cevad, a.g.e., s.39; Kansu, a.g.e., C.I, s.111 vd.; Unat, a.g.e., s.43.
52

24

yasal

ereveye

oturmas

iin

Mektib-i

Sbyn

ve

Rtiye

Nizmnmesini dnnceye kadar, rtiyelerin genilemesi mmkn olmamtr. Bu nizmnme 10 yan gemi ocuklarn rtiye

mekteplerine devam zorunluluunu art komutur. nk aileler ocuklarn madd nedenlerden dolay okullara gndermek istemiyordu. Meclis-i Marif-i Ummiye Bursa ve Edirnedeki sbyn mekteplerinin rencilerine ilmihl ve ahlak rislesi kitaplarnn okutulmasn

ngrmtr. Sbyn mekteplerinde uygun kitaplar okuyabilen renciler rtiye mekteplerine kabul edilmitir. Meclis-i Marif-i Ummiye bu yeni okullarda retmen olunabilmesi iin Drulmuallimn mezunu olma artn koymutur. Okul mdr ulemlardan seilmitir. Bu teklifler devlet tarafndan onaylanm ve 24 Cemziyelhir 1264 / 22 Ekim 1848 tarihinde bir karar karlmtr.56 Bu adm Bursa, Edirne ve stanbulda kurulan mekteplerin taraya genilemesine imkan salamtr. Fakat retmen eksikliinin giderilmesi iin Meclis-i Marif-i Ummiyenin, retmen okulunu bitirenlerin bu okullara gnderilmesi kararn dourmutur. dareciler ocuklarn Edirne ve Bursadaki sbyn ve rtiye mekteplerine devamn gletirdiini belirtmitir. Eski bakentleri olma hasebiyle Bursa ve Edirnenin, stanbuldan sonra merkez ehir seilmeleri beklenilen bir karar olarak grlmektedir. Bir sonraki aama olarak eitim Bosnada geniletilmeye allmtr. Rtiyelerin Bosna eyaletinde kuruluu 1850li yllara rastlar. Rumeli asker birliinin banda duran mer Ltfi Paa, Bosna yneticileriyle beraber Bb- lden, Bosna eyaletindeki 5 sancak merkezine medrese ve sbyn mektepleri dnda rtiye mekteplerinin kurulmasn ve stanbuldan bu mektepler iin retmen atanmasn istemitir. Meclis-i Marif-i Ummiye ve Meclis-i Vl 16 Safer 1267 / 17 Mays 1851 tarihinde Bosna yneticileri ve mer Ltfi Paann 5 sancakta medrese ve sbyn mektebi dnda rtiye mektebi kurulmas teklifini kabul etmitir. Bu blgedeki Mslmanlarn merkez ynetim ve Tanzimat reformlarna kar kmas ihtimali, teklifin kabul edilmesine neden olmutur.

56

BOA .MVL. No: 3324, 24 Ca 1264 / 2 Ekim 1848.

25

Rtiye mektebi iin seilen merkezlerin arasnda Bosnann nemli ehirleri, rnein Saraybosna ve Mostar bulunmamaktadr. Bunlarn dlanmas bu iki ehrin blgesel talepte bulunmalarna neden olmu ve bu talepler de Sultann fermnyla Saraybosna ve Mostarda rtiye mekteplerinin kurulmasyla karlanmtr. Sonraki yllarda Meclis-i Maarif-i Umumiye tarafndan rtiyelerin Edirne, Bursa ve Bosna gibi blgelerde yaylmas konusundaki politika, 25 C 1269/ 5 Nisan 1853te 25 yeni rtiye mektebinin almas kararyla sonulanm57 ve bu konuda bir irde-i seniyye yaynlanmtr. rgn eitimin etkili bir ekilde yaylmasna dair admlar, Girite bal Kandiye ve Hanya ehirlerindeki Mslman blgesinde, sbyan mektepleri dnda rtiyelerin kurulmasyla atlmtr. Bunun bir sebebi de bu blgedeki gayri mslimlerin eitim durumlarnn da gelitirilmesidir. Bunun gereklemesi, her gayri mslim kye muhtemelen Yunanistandan retmenler getirtilerek mmkn olmutur. Dier taraftan blge

mslmanlarnn eitimlerinin gelitirilmesi de amalanmtr. Bu tip bir eitime duyulan ihtiya ve ayn zamanda dier sebeplerden biri olan baz Mslmanlarn hristiyanla ynelme ihtimali dolaysyla, Mslman ocuklarn cehaletten kurtulmasnda bir ciliyeti gerektirmi ve sbyn mekteplerinin Girit adasndaki Mslmanlarn islm akdelerini

glendirmek gayesiyle, her Mslman kyde bir sbyn mektebi kurulmas lzmlu grlmtr. Byk merkezlerde 25 rtiye almasyla ilgili baka bir kaynakta 1856 tarihi verilmektedir. Buna gre Meclis-i Maarif-i Umumiye stanbul dnda 25 rtiyenin almasna karar vermi ve bunlardan birisi de zmirde almtr.58 Tarada almas kararlatrlan rtiyelerin yedisi Anadoluda, 15i Rumelide, 3 de Ege Adalarnda kurulmas dnlmtr.59 Taralarda rtiyelerin almas ile ilgili Cevdet Paaya atfen kz Fatma Aliye Hanm, 1265 (1849) tarihinde be mektebin
Akyz, a.g.e.,s.151-152; Sakaolu, a.g.e., s.377-378; Koer, a.g.e., s.62; Kodaman, a.g.e., s.150. 58 .DH. No: 23335, 19 N. 1272 / 24 Mays 1856; Zengin, a.g.e., s.47-49. 59 Cerde-i Havdis, 3 Muharrem 1272, no: 756; Nevzat Ayas, Trkiye Cumhuriyeti Eitimi: Kurulular ve Tariheler, Ankara 1948, s.379; Unat, a.g.e., s.43; Kodaman, a.g.e., s.92; Bilim, a.g.e., s.46.
57

26

rencilerinin Meclis-i Vl ve padiah huzurunda imtihan ettirildiini, Kemal Efendinin bu grevinin beenildiini ve bundan sonra taralarda da rtiye mekteplerinin kurulmaya balandn belirtmektedir.60 Almas kararlatrlan rtiyelerin ilk aamada, yedisi Bosnada, biri Tekirdada olmak zere, 1855 tarihinde almtr. 1856 tarihinde ise rtiye says 13e kmtr.61 Anadoluda ise ilk rtiyeler 1859 tarihinde Rodos, zmir, zmit, Karahisar- arki, Kastamonu ve Yozgatta almtr.62 Ayrca bu yllarda Rumelide rtiyelerin says 28e ykselmitir.63 Projenin gerekleme umutlarna karlk 1856 tarihinde, planlanan 25 rtiyeden sadece 6snn kurulabildii64, yani hedeflerin ok uzak bir noktada bulunmakta olduu, en azndan Ankara65, Kandiye ve Skoderde66 sivil okullarn eksik olduunun bilindii, zellikle 1854-1856 tarihlerinde Krm savandaki harcamalar ve Osmanlnn o dnemdeki ml durumunun hi te tatminkr olmad gz nnde bulundurulursa, elbette bu sonucun artc grnmedii bir baka kaynamzda belirtilmektedir.67 Maddi problemin stesinden gelmenin bir yolu da, nsf

rdiyelerinin kurulmasdr. Bu rtiyeler ky tipi olup, iki yl iptid, iki yl rd snfldr. Balangta bunun uygulanmas sadece muallim-i sn ve bevvbn iki yl sreyle, mdrn yla kadar atanmas ve fenni derslerin retilmesiyle mmkn olmutur. Mullim-i sn ou zaman mahalli ulemalardan seilmektedir. Bu ekilde bir ok rtiye kurulmu ve bunlarn ilk iki yl yan rtiye olmutur.68 Osmanl mparatorluunun Arap blgesinde ilk rtiye amda kurulmutur. Burada rtiye mektebinin alma sebebi 1860-61 yllarnda Suriyede Tanzimat fermanna kar birka hadisenin olmasndan

Cevdet Paa ve Zaman, Kanaat Matbaas, stanbul 1332, s.50; Ergin, a.g.e., s.444. Salnme-i Devlet, 1271, s.106-107; Takvm-i Vekyi, 18 Recep 1271, no: 561. 62 Salnme-i Devlet, 1276, s.110. 63 Salnme-i Devlet, 1276, s.108-109. 64 BOA..MVL. No: 15492, 23 1272 / 29 Nisan 1856. 65 BOA..MVL. No: 15268, 22 B 1272 / 29 Mart 1856. 66 BOA..MVL. No: 23032. 67 Seluk Akin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (18391908): slamization, Autocracy and Discipline, Leiden: EJ 2001, s.69. 68 BOA..MVL. No: 23870, sene 1281 / 1865.
61

60

27

kaynakland muhtemeldir. Buradaki anafikir yasal eitlii salamaktr. (iyi eitimli hristiyanlarn stnlne kar Mslmanlarn eitilerek kan dklmeye varan fkeyi engellemek iin). Osmanl idaresi bu koullar dzenlemek iin amdaki sbyn mekteplerini yeniletirmeyi ve ok verimli eitim kurumlar haline dntrmeyi uygun bulmutur. Meclis-i Vl amdaki eski sbyn mekteplerinin eitim fonksiyonunun devam edemiyeceini belirtmitir. Yerel dn vakflara bal bu okullar, eitimle ilgisi olmayan halk iin iyi bir arpalk olmu ve yerel Mslmanlara eitim vermeyi durdurmutur.69 Bylece Mslman ocuklar vakitlerini sokakta geirir durumda iken, gayri mslim ocuklar kendi okullarnda veya kendi literatrnde arap dilinde lisn- islmiye eitimi veren yabanc okullarda eitim gryorlard. Gayrmslimler Mslmanlarn stnde bir eitim aldklarndan dolay yksek makamlarda grev almaktadrlar. Bu sava sonucunda eylet, rtiye mektebi kurmaya ve sbyan mekteplerinin modernletirilmesine ynelmitir. Eitimin modernletirilmesi ile ilgili baka bir konu da

Tanzimat reformlarnn bu ehirde var olduunu gstermektir. Rtiyelerin idresi ve sbyn mekteplerinin modernletirilmesi Mektib-i amiyye Mdrl tarafndan gerekletirilmitir. Bunun banda Mahmud Efendi durmaktadr. amdaki zel ynetim kurulu Osmanl mparatorluundaki il eitim idaresinin ilk rneklerinden biridir.70 Buradaki hedef, amdaki eitimin Tanzimat reformlaryla gerekletirilmesiyle, ehrin ynetim durumunun blgede kuvvetlendirilmesidir.71 Padiah II. Mahmudun fermanna benzer ve hatta onu teyid eder diyebileceimiz ikinci bir fermn 23 Mays 1863 tarihinde yaynlanmtr.72 Bu fermanda, halknn refah ve sadetini dnen, memleketini ilerlemi ve aydnlanm grmek isteyen Padiahn, onlarn iyi bir terbiye almalarn ve iyi bilgilere ve hnerlere sahip olmalarn, bu yzden gerek stanbulda

69 70

Somel, a.g.e., s.71-73. BOA BEO. A.MKT.MVL. No: 134/33, 21 R 1278; Cevad, a.g.e., s.95-96. 71 Somel, a.g.e., s.72. 72 Cevad, a.g.e., s.95.96.

28

gerekse tarada eitli rdiye ve sbyn mektepleri alarak halkn ilim ve hner renmelerini istedii belirtilmektedir.73 Tarada eitimin gelitirilmesinin en nemli nedeni, o blgede milliyetilik ve ayrlklk fikrinin gelimesini engellemektir. 1865 tarihinde Byk Vezarete gnderilen rapora gre, Trhala sanca idarecisi, Yunan halknn nceden Arnavut ve dier mslmanlardan kandn, onlara para dediklerini, Arnavutlarn Trke bilmemelerine karlk Yunancay yazp okumalarnn daha iyi olduunu bildirmektedir. dareciye gre provakatr yunanca brorler Yunanistandan karlp Arnavut

derebeylerinin okumas iin Trhala ve Yanyann baz blgelerinde datlmtr. Yunanlarn Arnavutlarn cehletinden faydalanmalarn ve zihinlerini tahriten doacak sorunlar nlemek iin Engiri, Avlonya, Delvini ve amlkta rtiye mektepleri planlanmtr. Bu kurumlar halka din hakknda gerekli bilgiyi verecek, blgedeki mslmanlar medeniyet yoluna sokacak ve onlar cehalet karanlndan kurtaracaktr.74 Bu teklif Bb- lye sunulmu, Marif-i Ummiye Nezreti bu blgedeki

rencilerin Kuran ve dn bilgilerde temel dzeye ulamad srece rtiye mekteplerinin ehemmiyetsiz olduunu ifade etmitir. Bu yzden Marif-i Ummiye Nezreti rtiye mektepleri yerine, byk ehirlerde Kuran okullar kurmay nermitir. Bb- l ve Yanya Valisi arasndaki uzun yazma srecinden sonra Engiri sancana bal ehirlerde 30 Kuran okulu kurulmas ve hocalara aylk 100 kuru balanmas kararlatrlmtr.75 Eitim idrecileri mslman Arnavut ocuklarnn Hristiyan

okullarna, yani Yunan okullarna devam ettiklerini belirtmi, Kuran okullarnn sadece nleyici bir nem niteliinde olduunu savunmulardr.76 Taradaki halkn merkeze dilekeler gnderip devlet okullar talep etmesi vk olmutur. Bb- l bu tarz talepleri karlamakta elinden geleni yapmtr. Blgesel talepleri ml olarak karlamak mmkn olmaynca
73 74

Koer, a.g.e., s.74. BOA. .MVL. No: 24964, 1 S 1283 / 13 Temmuz 1866. 75 Somel, a.g.e., s.72. 76 BOA. .MVL. No: 24964, 1 S 1283 / 13 Temmuz 1866.

29

Marif-i Ummiye Nezreti daha nce planlanm rtiyeleri iptal edip, yerel talepleri dikkate almtr. rnein 1853 tarihinde Tekirda yerel ynetimi, Bb- lye gayri mslimlerin ekonomik avantajyla rekabet edebilmek iin rtiye mektebinin kurulmasn talep ettikleri dileke zerine, Meclis-i Marif-i Ummiye bu talebe byk nem vermi ve daha nce planlanm bir rtiye projesini iptal etmitir. Baka bir rnek Adapazarnda grlmektedir. Yerel ynetim, Marif-i
77

Ummiye

Nezretine rtiye kurulmas iin bavuruda bulunmutur.

1869 ylna kadar rtiyeler, kmsenmeyecek bir art gstererek Tanzimat eitimi siyasetinin temelini tekil etmitir. Saffet Paa zamannda 1869 ylnda Sbyn mekteplerinden rdiyeye alnacak rencilerin snava tabi tutulmas kararlatrlmtr. Bu yl iinde eitli illerde 31 rtiye mektebi almtr.78 Bir baka kaynakta bu 31 adet rtiyenin 1868 tarihinde alm olduu belirtilmektedir.79 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi yaymland srada, eitli vilayetlerde 87; stanbulda ise 12-13 rtiye bulunduu belirtilmektedir.80

1. Marif-i Ummiye Nizmnmesi ve Rtiye Mektepleri Tanzimat devrinde eitim reformlarnn pek ounda olduu gibi, 1866 tarihinden sonra da Osmanl liderleri gerek rnek ve gerek rehberlik bakmndan Fransaya ynelmilerdir. Fransa da Yakn Douda

deimekte olan kuvvet dengesini ve zellikle Amerikan misyonerlik faaliyetlerini dnerek kendi politikas asndan fikir ve hizmet sunmaya zaten hazrd. Ali ve Fuad Paalarn daveti zerine eitim konusunda fikir vermek zere Trkiyeye gelen devrin Fransz Eitim Bakan Jean Victor Duruy, her seviyede mektepler almasn, orta ve yksek renime zellikle nem verilmesini ve bu mekteplere imparatorluun btn tebasnn ocuklarnn devamnn salanmasn tavsiye etmektedir. Fransz Dileri Bakan da stanbuldaki elisi M.Bourreye, yaplacak
BOA. D. No: 19173, 17 S 1270 / 19 Ekim 1853; BOA. .MVL. No: 23870, 11 L 1281 / 9 Mart 1865; Somel, a.g.e. s.73. 78 Koer, a.g.e., s.84-86. 79 Cevad, a.g.e., s.101. 80 Kodaman, a.g.e., s.150; Karal, a.g.e., c.VII, 1860ta 57, 1868de de 87 rtiye olduunu belirtmektedir.
77

30

btn reformlarda Fransz grnn yansmas iin her eyin yaplmas talimatn vermitir.81 22 ubat 1867 tarihinde Fransa Bb- lye vaat edilen reformlarn yerine getirilmesi iin bir nota vermitir. Bunun eitimle ilgili ksmn Victor Duruy hazrlamtr. Projede Osmanl eitim sisteminin yeniden

tekilatlanmas, Hristiyan mekteplerinin korunmas ve teviki, yeni mekteplerin almas ve imparatorluun btn mekteplerinin kamu hale getirilmesi herkesin faydalanaca ktphaneler kurulmas istenmektedir. Fransa bu isteklerini 1856 Fermnnn bir gerei saymaktadr. Notadan birka ay sonra Sultan Abdlaziz (1861-1876), fetih dndaki bir amala Parisi ziyaret etmitir. Padiah seyahatinde Fransz eitiminden epeyce etkilenmi ve kendi lkesinde de Fransz modeli mektepler almasn istemitir.82 Btn bu fikir ve faaliyetlere ek olarak devrin kuvvetli adamlarndan Ali ve Fuad Paalar da Fransz grne taraftardlar. M.Reit Paa ise ngiliz politikas taraftardr. Ali Paa, isyanlar bastrmak zere 1867 tarihinde gittii Giritten yazd nl muhtrasnda, Osmanl kardeiliinin ve imparatorluun btn tebasnn birlemesinin gerei zerinde

durularak, idr kadrolarn Gayr- Mslimlere de ak olmasna iaret etmitir. Ali Paa lyihasnda ayrca Bat devletleri seviyesine erimek iin Bat tipi mektepler almasn da vurgulamaktadr. Paaya gre, milletin terbiye ve bilgilerini yeterli hale getirmek farz derecesindedir. Fuat Paa da Ali Paa ile ayn fikirdedir. Ona gre slamiyetin emrettii ilim baka, dier milletlerin ilmi baka deildir. lim, lemi akl ve izan iin k saan tek parlak gnetir. Faydal keifleri ve yeni ilimleri, geldikleri yer neresi ve hangi millet nezdinde olursa olsun, almak gerekir.83 Devletin Marif Nzr Saffet Paa da Fransz tezini desteklemektedir. Paaya gre bilimlerin hayranlk verici ilerlemeleri Avrupay bu seviyeye eritirmitir. Bir zamanlar ilme verdii deerle grkemli gnler yaayan Osmanl Devleti, eskiden olduu gibi yine ilmin gelimesine katlmaldr. Bu faaliyetlerin temel

81 82

Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, stanbul 1973, s.159-160; Karal, a.g.e., c.VI, s.337. Koer, a.g.e., s.82-83; Sakaolu, a.g.e, s.480; Karal, a.g.e., c.VI, s.197. 83 Berkes, a.g.e., s.209; Bilim, a.g.e., s.32,; Sakaolu, a.g.e., s.480.

31

rnlerinden biri Galatasaray Sultnsi, dieri ise 1869 Nizmnmesi olmutur.84 1869 tarihi, eitim tarihimizin balca dnemelerinden biri olmutur. Marif Nzr Saffet Paa (1814-1883), Marif-i Ummiye Nizmnmesini yrrle koymutur. lim ve marif, sanatn ve tekniin, bunlar da toplumun gelimesini salar. Fakat bizde uygulamal okullar yoktur. Fende ve sanatta beceriklilerin yetiecei kurumlar bulunmadndan ekonomimiz skntlar ekmektedir gr bu nizmnme ile ortaya atlmtr.85 Saffet Paa Marif-i Ummiye Nizmnmesini ry- Devletin Marif Dairesinde zamann sayl aydn kiileriyle beraber hazrlamtr. Bu nizmnmeyi hazrlayan ury- Devletin Marif Dairesi, Kemal Paann bakanlnda, Sadullah Paa, Datyan Artn Efendi, Recaizade Ekrem Bey, Ebzziya Tevfik Bey, Mehmet Mansur ve Draan zankof Efendilerden tekil edilmitir. Bylece Batllama devrinin balangcndan beri para para yaplan marif islhat bir nizmnmeyle balanp, tekilatlandrlm ve Marif, medrese dzeninin aksine, tam bir devlet ii olarak ele alnmtr.86 te Baty grm, oradaki eitim tekilatn incelemi ve bunun kendi memleketinde de tesis etmeyi dnm olan Saffet Paann karm olduu Marif-i Ummiye Nizmnmesi sanat okullarndan baka marifin her konusunu ele alm 198 maddesi iinde aadaki konulara yer vermitir. 1- lkretim meselesini ele almtr. (3-35. madde) 2- Orta retim meselesini ele almtr. (35-50. madde) 3- Bir niversite alacaktr. (79-128. madde) 4- Messeselere retmen yetitirmeyi dnmtr. (5-78.madde) 5- zel eitim problemi dnmtr. (128-131. madde) 6- Bu okullara lazm olacak eserleri, telif veya tercme yoluyla hazrlayacak Dire-i lmiyeyi dnmtr. (133-137.madde) 7- Marifin ml cephesini ele almt. (192-198. madde)
Sakaolu, a.g.e., s.480. Koer, a.g.e., s.83. 86 Koer, a.g.e., s.85-86; Maarif-i Umumiye Nizamnamesi iin bkz. Unat, a.g.e., s.93-119; Cevad, a.g.e., s.43.
85 84

32

8- Bu okullarn retmen ve dier personelinin tayin ve terfilerine bakacak, nizmnmeleri hazrlayacak dire-i idare dnmtr. (133-143. madde) 9- Marifin merkez kuruluunda devaml gelimelere gre yeni kararlar alacak kurallar, yani Meclis-i Kbir-i Marif-i

dnmtr. (131-133. madde) 10- Bu meclisin darda ubesi olan Vilyet Marif Meclislerini dnmtr. (143-153. madde) 87 Bu nizmnme Tanzimatlarn eitim hakknda neler dndklerini bize gstermektedir. Buna gre onlarn hedefleri ilk eitimi mecburi yapmak ve kylere kadar yaymak; bu okullar kanun ve nizmlarla merkezden ynetmektir. Her okulun yeni retmen okullarndan mezun olan bir retmeni olacaktr. retmenlere yeteri kadar maa balanacak ve bu maalar dzenli verilecektir. Okullarn programlar da deitirilip dini bilgiler yannda dnya ile ilgili Aritmetik, Tarih, Corafya gibi dersler eklenecektir. Bu yeni okullar Vakf sisteminin dnda gelime

gsterecektir. nk halk bu okullara vakfiyeler yapmamaktadr. evre halk eski din okullarn beslemektedir. yleyse bunlar devlet btesinden karlamak gerekmektedir. Bunun iin de zaman zaman zel vergiler veya okullarn ky veya mahalle halk tarafndan yaplmas iin dzenlemeler konmutur.88 Bu nizmnme Trk marifinde sistemletirme ve kanunlatrma hareketinin ilki olmas bakmndan nemlidir. Nizmnme marif idare ve tekilatn kanuni bir hkme balamaktadr. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin mekatib-i rtiye ksmnda u hususlara yer verilmitir.89 1. Beyz haneden fazla olan her kasabada birer rtiye mektebi alaca,

Koer, a.g.e., s.84-86. Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim, Doutan Gnmze Byk Tarih Ansiklopedisi c.XII, stanbul 1989, s.457; Ayn yazar, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, s.26. 89 Dstr, I.Tertip, c.II, s.187-189, 18-26.maddeler; Cevad, a.g.e., s. 473-475; Koer, a.g.e., s.93; Kodaman, a.g.e., s.150.
88

87

33

2. Rdiyelerin her trl masraflarnn vilayet maarifi idaresi sandndan karlanaca,90 3. Rdiye binalarnn Meclis-i Kebir-i Maarif tarafndan gnderilen planlara gre yaplaca, 4. Her rdiyeye, talebe saysna gre bir veya iki retmen ve ayrca bir mubassr (gzlemci) ve bir de hademe tayin olunaca, 5. Muallim-i evvelin (baretmen) 800, ikincisinin 500, mubassr 250 ve hademenin 150 kuru maala istihdam edilecei, 6. Rdiyelerde retim sresinin drt yl olaca, 7. Btn rdiyelerin 1-23 Austos arasnda tatile girecei, 8. Rdiyeyi bitirenlerin imtihanla idadiye kabul edilecei, dorudan doruya rdiyeleri ilgilendiren temel prensiplerdir. 1869 Nizmnmesi erkek ve kz rtiyelerinin programlarn yle gstermektedir:91

Erkek Rtiyeleri Mebadi-i Ulum-u diniye Lisan- Osmani Kavaidi mla ve na Tertib-i Cedid Kavaid-i Arabiye ve Farisiye Tersim-i Hutut Mebadi-i Hendese Defter Tutma Usul Tarih-i Umumi Tarih-i Osmani Corafya Jimnastik Mahallinde kullanlan dil Franszca

Kz Rtiyeleri Mebadi-i Ulum-u diniye Lisan- Osmani Kavaidi Mebadi-i Kavaid-i Arabiye ve Farisiye mla ve na Mntehebat- Edebiye Tedbir-i Menzil Muhtasar Tarih ve Corafya Hesap ve Defter Tutma Usul Maka Medar olacak derecede resim Ameliyat- Hiyatiye Musiki

1869 Marif Nizmnmesi Osmanl eitim sisteminin yapsn oluturmaktadr. Tanzimat dneminde daha ok merkezde kalan eitim gelimeleri tm imparatorlua yaygnlatrlmtr. Rtiyeler, iddler ve sultnlerden meydana gelen ilk ve orta retim kurumlar tm imparatorluu kaplar hale gelmitir.

Halkn srf mslman olan kasabalarda, mslman ocuklar iin; halk sadece hristiyan olan yerlerde hristiyan ocuklar iin; eer kasaba kark ise 100 haneyi akn her cemaat iin birer rdiye yaplacaktr. (Maarif-i Umumiye Niz., mad. 18). 91 Kodaman, a.g.e., s.114; Ayn yazar, Abdlhamid Devri Eitim, Do.Gn. By.Tar.Ans., s.468.

90

34

Nizmnmede,

imparatorluktaki

eitli

mekteplerin

farkllklar

belirtilmekte ve zellikle ortaretime nem verilmektedir. Ancak izilmek istenen eitim programndaki en nemli itici g, imparatorluun deiik din ve milliyete mensup gruplarn, Osmanllk ideali ierisinde

kaynatrmak politikasdr. Deiik kltr ve etniklerden gelen ocuklar bir arada eitmekle byk bir Osmanl Birlii kurulabileceine inanlmaktadr. Ayrca bu durum Batnn da sempatisini kazanarak, adalama hareketine kolaylklar salayacaktr. Nizmnmenin hazrlannda dier bir etken, Bat eilimli Osmanl aydnlarnn dn eitim kurumlar dnda ve onlardan tamamen bamsz yeni bir eitim sistemi kurmak dncesidir. Eitimdeki modernleme hamlesi, bir btn Osmanl yaratma kadar, tarihsel Osmanl dergilerini gelitirme asndan da gerekli saylmaktayd. Tanzimatn temel

fikirlerinden birini tekil eden bu dnce, devrin eitim reformlarnn da idealizmini oluturmutur. Nizmnme retim kurumlarn Sbyn, Rtiye, dd ve Sultn; bunlara retmen yetitirecek mullim mektepleri ve stanbulda bir Drulfnn eklinde dzenlenmektedir. Mekteplerin almasnda yaplan planlama ise eitimin seviyeli ve yaygn olmas ilkelerini tamaktadr. Marif Nizmnmesi kendi zamanna kadar olanlarn en iyisi olmasna ramen, baz eksiklikleri de vard. lkretimin bina, ara, gere masraflar ile retmen maalar halkn insiyatifine braklmakta,

Mslman ve Gayr- Mslim mekteplerinin ayr olmas istenmektedir. Oysa bu, gdlen Osmanlclk politikasyla tezat oluturmaktadr. Ayrca, Mslman ve Gayr- Mslimlerin ayr erkek ve kz rtiyeleri aabilmeleri iin oturduklar kasabalardan srasyla 500 ve 100 haneye sahip olma art (madde: 18-27), bu miktara sahip olmayan ailelerin ocuklarna rtiye renimi yaptrmamalar demektir. Bu eksiklikler yannda nizmnmenin baz ksmlar

uygulanamamtr. Mesela her 1000 haneli kasabada bir idd, her vilyette bir sultn almas planland halde btn lkede ancak 8 idd ve 1 sultn alabilmitir. Nizmnmede uygulamaya konan Drulfnn ayakta kalamamtr. Ayrca 21 Ocak 1871 tarihinde Marif Mdrlerinin

35

grevlerine dair bir de nizmnme yaynland halde, Vilyet Marif Meclislerinin says gememitir. Bunlar 1871 tarihinde Girit ve 1872 tarihinde kurulan Badat ve Tuna Marif Meclisleridir. Btn olumsuz yanlarna ramen 1869 Nizmnmesi ite ve dta parlak mitler uyandracak niteliklere sahiptir. Baz evrelerde ngiliz katksyla hazrlanm bir Fransz sistemi olarak karlanm bile olsa nizmnme, merkez ve tara tekilatlarnn kurulmasn, mekteplerin ilk, orta ve yksek olarak kademelenmesini, eitim-retimlerinin

modernlemesini salayarak Merutiyet Devri eitim sistemlerine model, Cumhuriyetin laik eitimine temel tekil etmektedir.

2. Marif-i Ummiye Nizmnmesinden Sonra Erkek Rtiye Mekteplerinin Durumu: Marif-i Ummiye Nizmnmesinin yaynlanmasndan sonra

memleketteki rtiye says hzla artmtr. 1869-1876 tarihleri arasnda rtiye mekteplerinin says 287ye kmtr. Fakat baz kaynaklarda rtiyelerin says hakknda verilen rakamlar farkldr. Bunun nedeni, baz rtiyelerin resmi makamlarca kayt edilmemesi olabilir. 1874-1875 tarihleri arasnda retmen kadrolar ksmen tamam olan 400e yakn rtiyenin almas nemli bir gelime olarak grlmektedir.92 1876 tarihinde btn devletteki rtiye saysnn 425, bu mekteplerde retim gren renci saysnn ise 20000e yakn olduu belirtilmektedir.93 1871 tarihine ait rakamlara gre Dersadet ve Bild- Selsede Marif Nezretinin ynetim ve denetimi altnda 14 erkek rtiyesinin olduu ve bu rtiye mekteplerinde eitim gren renci saysnn toplam 1421 olduu belirtilmektedir. 1872 tarihinde erkek rtiye says 17ye, renci says ise 1930a kmtr. 1873 tarihinde erkek rtiye says 19a kmtr. 1875 tarihinde ou meslek okulunun tahsil dzeyi rtiyeye eitlenirken, yksekretim veren kurumlara da rtiye snflar eklenmitir.

92

Kodaman, Abdlhamid Devri ..., s.152. Babakanlk Arivi Cevdet Marifi Tasnifi, 21 aban 1293, No: 3328; Salnme-i Devlet, sene: 1293, s.141-146; Salnme-i Devlet, sene: 1294, s.391-394; SNMU, 1317; Kodaman, a.g.e., s.154 .
93

36

1876 tarihinde ise stanbulda 21 erkek rtiyesi olduu ve toplam 2240 rencinin bu mekteplerde eitim grd belirtilmektedir.94 II.Abdlhamid devrinden nce 1293 Devlet Salnmesindeki stanbul ve tara rtiyelerine ait istatistiklere bakldnda ortaya u durum kmaktadr. 1876da stanbuldaki Rtiyeler95
Rdiyeler Darlmaarif Mahmudiye Sultan Beyazd ehzade Zeyrek Fatih Sultan Selim Beikta Kasmpaa Eyp skdar Talebe Says 202 99 147 115 113 156 40 81 104 106 159 Rtiyeler Atlamata Takvimhane Tophane Beylerbeyi Stlce Mirgn Kanlca Odaba brahimaa ayr Tophaneliolu Talebe Says 135 126 155 87 50 94 25 21 ? ?

Bb- Zaptiye dresindeki Rtiyeler96

Rtiyeler zmit Adapazar Hendek Yakack Gebze Silivri Talebe Says 74 54 12 19 10 19 TOPLAM 298 Rtiyeler Kandra Tarakl Karamrsel Geyve Talebe Says 16 19 19 55

Salnme-i Devlet, sene: 1293, s.141-146; Sakaolu, a.g.e., s.377-378. Salnme-i Devlet, sene 1293, s.143-144. 96 Salname-i Devlet, sene 1293, s.145.
95

94

37

Vilyet Rtiyeleri97
Vilyet Edirne Tuna Hersek Bosna Sofya Selanik Yanya Manastr kodra Girit Ege Adl. Kbrs Bursa Aydn Konya Ankara Rtiye 26 40 3 21 8 12 13 38 4 10 12 1 26 20 19 11 Talebe 1296 2150 130 636 420 903 500 1627 216 341 330 71 801 795 974 548 Vilyet Kastamonu Sivas Canik Trabzon Erzurum Halep Diyarbekir Suriye Adana Badat Basra Mstakil Sancak Zor Kuds Cidde Trablusgarp Rtiye 16 11 6 7 20 10 18 14 6 8 1 3 2 1 3 Talebe 654 594 207 330 607 449 785 636 328 348 ? 92 101 40 123

Bu salnmedeki rakamlara gre stanbulda 2099, ehremnetine bal blgelerde 298, Rumelide 7878, Ege Adalarnda 742, Arap topraklarnda 1340, Anadoluda 7033 talebe olmak zere imparatorluk dahilinde bulunan 423 rtiye mektebinde toplam 19330 talebe bulunduu anlalmaktadr. Baz rtiyelerin talebe says gsterilmemitir. Bunlarn saysn da katarsak talebe says 20000 civarnda olmaktadr.98 1874 tarihinde stanbulda rtiye mektebi saysnn 18 olduu ve tmnde 1859 renci ile 166 muallim ve hademenin olduu,99 1294 / 1878 tarihine ait Devlet Salnmesinde stanbulda 21 rtiyenin olduu, bunlarn 12sinin erkek rtiyesi olduu, bu 21 rtiyede toplam 1795 talebe ve 167 muallimin bulunduudier baz kaynaklarda belirtilmektedir.100 1903 tarihine ait Devlet salnmesinde ise okul ve renci saysnn artt ve bu tarihte stanbulda 15 erkek rtiyesinin bulunduu belirtilmektedir.101 II.Abdlhamid Dnemi'nden nce vilayetlerde bulunan rtiye mektepleri ile bu mekteplerdeki renci says u ekildedir102.

97 98

Cevad, a.g.e., s.159-160. Kodaman, a.g.e., s.152-154. 99 Marif tarihesi, sene 1291 (1874), s.38; Ergin, a.g.e., s.907; Akyz, a.g.e.,s.151-152. 100 Salnme-i Devlet, sene 1294, s.391-394; Ergin, a.g.e., s.907; Koer, a.g.e., s.129. 101 Koer, a.g.e., s.129. 102 Cevad, a.g.e., s.159-160.

38

Vilayet Zaptiye Nezreti Edirne Tuna Bosna Selanik Yanya Manastr Girit Cezayir-i Bahri Sefid Hdavendigr Aydn Konya Ankara Sivas

Rtiye 13 25 44 24 21 12 13 9 14 25 13 18 15 9

r. 430 389 2205 946 134 577 866 376 392 1081 976 987 1507 513

Vilayet Kastamonu Trabzon Erzurum Diyarbekir Halep Suriye Adana Badat Trablusgarb Kbrs Mutasarrfl Canik Mut. Kuds Mut. Zor Mut. TOPLAM

Rtiye 17 10 19 6 11 11 5 8 4 1 3 2 2 364

r. 76 53 740 813 828 524 329 351 123 111 30 8 5 19050

Osmanl Hkmetinin byk bir harp olan Osmanl-Rus savandan malup olarak k, en gzel yerlerinden Rumelinin yardan fazlasn kaybedii, daha nce yaplm olan 140 000 000 altn lira reddesindeki borcu demek zorunda kal, Rus igali altnda kalan Rumeli ve Kafkas Trklerinin byk kitleler halinde stanbula, Anadoluya gelmesi ve hkmetin bunlar geici olarak rtiye binalarna yerletirmi olmas103 gibi nedenler devlet btesinden para ayrarak ilk tahsil messesesi olan rtiyeleri oaltmaya ve ilerletmeye zaman ve imkan brakmamtr.104 Ayrca Osmanl-Rus sava sonunda, Tuna, Bosna, Hersek, Sofya vilyetlerinin tamamen, Trabzon ve Erzurum vilyetlerinin ksmen elden kmasyla, buralarda bulunan 75-80 rdiye mektebinin de elden kmasyla, 1878 ylnda devletin elinde 300 civarnda rtiye mektebi kalmtr.105 II. Abdlhamid dneminde, uygulamaya geilememi olan 1869 Nizamnamesinin maddeleri uygulamaya geilmitir. Tanzimat dneminde daha
103

ok

merkezde

kalan

eitim

gelimeleri

bu

dnemde

tm

Kodaman,a.g.e., s.155. Ergin, a.g.e., s.909. 105 Kodaman, a.g.e., s.95-96, 155.
104

39

imparatorlua yaylmtr. Rtiyeler, iddler ve sultnlerden meydana gelen ilk ve ortaretim kurumlar tm imparatorluu kaplar hale gelmitir.106 Ancak ksa sre sonra, nizmnmenin uygulamada yetersiz kald, dolaysyla baz deiiklikler yaplmasnn zaruri olduu

anlalmtr. Daha 1881 tarihinde, nizmnmenin eletirisi yaplp ihtiyaca cevap vermedii ortaya konmutur. Bu eletiriler sonunda bizzat sadr- zam Sait Paa, rtiyelerle ilgilenmi ve baz fikirler ileri srmtr. Sait Paa, Bursa valisi iken, devlete her kazada bir rtiye tekil edildii, retmen maalar vesir iin bir hayli masraf yapld halde; halkn hibir maddi yardmda bulunmamas ve hatta ocuklarn dahi okula

gndermemesi yznden rtiyedeki eitim ve retimin yrtlemediini grmtr. Bu bakmdan rtiyelerin yapm ve ynetiminin cemaat meclislerine terk edilerek, ml kaynann ilk nce mahallinden temin edilmesi, eksiin ise devlete karlanmasn istemitir. Bu usl

gerekletii takdirde devletin rtiyelere ayrd parann Drulfnn veya Mektib-i liye iin harcanmas teklif edilmitir. Sait Paa, bu srada rtiyelere Franszca dersini de koydurtmutur. Rtiyelere yeni bir ekil verme konusu 1888 (1305) tarihinde Marif Meclisi reisi Ali Haydar Efendi bakanlndaki Marif Komisyonu tarafndan tekrar ele alnmtr. Marif komisyonunun rtiyelerle ilgili kararlarn drt ana maddede toplamak mmkndr:107 1) Rtiye tahsilinin iki yla indirilmesi, 2) dd bulunan ve mmkn olan mahallerde rtiyelerin iddlerle birletirilmesi, 3) Talebesi az olan kaza ve kasaba rtiye binalarnn iptid okuluna evrilmesi, 4) Bundan sonra yaplacak iptidaiye binalarnn rdiye snflarn da ihtiva etmesidir. Bu kararlara gre, rtiyelerin retimde sahip olduklar yeri kaybettikleri ve yava yava tasfiyeleri yoluna gidildii sonucuna varlabilir. Ancak dikkat edildii zaman komisyonun, rtiye retimini ileride daha
106 107

lhan Tekeli, Tanz. Cum. Et. Sis. De., Tanz. Cum. Ans., s.470-471. Kodaman, a.g.e., s.170.

40

salam temellere oturtma kaygs iinde olduu grlmektedir. O zamanki rtiyelere devam eden talebenin azl, fakat yaplan masrafn fazlal, komisyonu ilk nce iptidye mekteplerinin slh zarretine inandrmtr. Bu kararlar aynen tatbik edilmemise de daha sonraki senelerde Marif Nezretinin rtiye siyasetinde etkili olmutur. Mesela rtiyelerin tahsil mddetinin azaltlmas ve baz yerlerde iddlere nakli gerekletirilmitir. Komisyonun bu kararlarndan ksa bir sre sonra Sait Paa 1888 (4 muharrem 1306)da II.Abdlhamide rtiye retiminde esasl deiiklikler yaplmasn teklif etmitir. Sait Paa, kendisinin ngrd alt yllk sbyn mekteplerinde 14 yana kadar okuyan ve mezun olanlarn hepsinin rtiyeye gitmesini doru bulmamaktadr. Almanyada olduu gibi, ilk okuldan sonra yksek tahsil yapmak isteyenlerin sultnlere, sanayi tahsili arzu edenlerin rtiyelere, ikisini de yani ulm ve sanayi mesleklerine girmeyenlerin ise alt yllk ulm-u maddiye okullarna gnderilmesini istemektedir. Buna gre rtiyelerin sanayi iddlerine renci yetitiren yllk meslek okulu haline getirilmek istendii anlalmaktadr. Mektib-i Rdiye mdr Selim Sabit Efendi, 1883 (20 evval 1300)de stanbul rdiyelerinden mezun olan 150 talebenin diploma treninde syledii nutukta, Dersadet ve Vilyt- hnede hl-i hazrda 460 kadar rtiye mektebinin mevcut olduunu ve bu okullarda 25-30.000 ocuun tlim ve terbiye edildiini belirtmitir. Ayn yl iinde, vilyetlerde 10 rtiye retime alm ve 40-50 okulun da yaplmasna karar verilmitir. Selim Sabit Efendinin bu ifadesine gre 1878-1884 tarihleri arasnda 170e yakn rtiyenin aldn ve saylarnn 300den 470e kt anlalmaktadr.108 Said Paa 1296 ve 1302 tarihlerinde Marif Nezreti vekili iken vilyetlerde 119 ve stanbulda 17 rtiye mektebi tesis etmi ve rtiyelerde Franszca okunmasn mecburiyet altna almtr. Ayrca rtiye mekteplerinde Franszca dersleri okutulmaya Mnif Paa zamannda 1886 tarihinde balanmtr.109 Bu izhat, mevcut olan ml mkilta ramen, yine devlet btesinden para ayrlarak rtiyeler aldn gsterir. Fakat Said Paann vilyetlerde 119 ve stanbulda 17
108 109

Kodaman, a.g.e., s.155-156. Koer, a.g.e., s.150.

41

rtiye tesis etmesi ile ilgili bir yanllk olsa gerektir. nk bu devrin evvelinde esasen stanbulda 21 rtiye vard. Buna gre, Said Paann bunlar idre ve idme ettii anlalmaktadr. 110 Bu devirde stanbul erkek rtiyelerinin, yllara gre, bina, retmen ve talebe ynnden nasl bir gelime gsterdiini, Devlet Salnmelerine dayanarak, ortaya koymakta yarar vardr. 1877-1909 tarihleri arasnda stanbul Rdiyeleri111
Yllar 1877 1878 1879 1880 1881 1882/83 1883 1884 1895/96 1899 1901 1902 1907/08 1909 Rdiye 21 21 21 19 19 19 19 20 14 15 15 16 20 18 retmen 156 _ _ _ _ _ _ _ _ 193 198 _ _ _ Talebe 1795 1584 1300 1114 1182 1510 1655 1451 3213 4001 4277 _ 5500 6000

Bu tabloya gre balangta saylar 21 olan rtiyeler 14e kadar dm, ancak 1908 tarihinde tekrar 20ye ykselmitir. Okul saysndaki de ramen talebe says devaml bir art gstermektedir. Devrin sonunda okul says 1877deki seviyeye yaklamasna karlk, talebe saysnda 5-6 kat art olmutur. Burada dikkat edilmesi gereken nemli bir husus vardr. lk yllarda, stanbuldaki rtiyelerin her birinde ortalama 40-50 talebe vard. Dolaysyla rtiye binalarnn byk olmasna gerek yoktu. Fakat devrin ortalarna doru rtiyelere olan rabet artnca, mevcut binalarn ihtiyac karlamad grlmtr. Bu nedenle hkmet, byk ve muntazam binalar yaparak eski rtiyeleri buralara nakletmitir. Nitekim devrin sonuna doru pek ok rtiyenin ad ve mevkiinin deimesi bu gr dorulamaktadr. Yine bu dnemde stanbul rtiyelerinin programlar ve retim sreleri birka kez deitirilmitir. 1892 tarihinde rtiyeler iptid
110 111

Ergin, a.g.e., s.910; Kodaman, a.g.e., s.156. Kodaman, a.g.e., s.156.

42

mektebinden sonra 3 yl olmu ve Dersadet Mektib-i Rdiyyesini dre-i Dahiliyesine Mahsus Tlimnme yaymlanmtr. Marif

salnmelerine gre 20.yyn banda baz rtiyeler kapanm, yenileri alm, toplam renci says da azalmtr. Bunun nedeni 3 yl rtiye stne 4 yllk lise renimi veren iddlerin yaygnlamasdr.112 Marif Nezretinin 1319 tarihine ait salnmesine bakldnda bu devrin sonlarna doru, balangcna nispetle mektep says stanbulda azalm ama muallim ve talebe says artmtr.113 1319 salnmesinde dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr. Bu devrin rtiyelerinden sekizi Merkez Rtiyesi adn almakta ve kalanlara yalnz Rtiye denilmektedir. Aralarndaki fark Merkez Rtiyelerinin iptid snflarn da kapsad, tekilerin ise sadece Rtiye snflarn ihtiva ettiidir. nceden ayr binalarda bulunan iptidler mnasip ve byk binalarda rtiyelerle birletirildikten ve bu suretle tm snflar bir merkezde toplandktan sonra, bu trl rtiyelerin Merkez Rdiyesi adn alm olduklar dnlmektedir.114 Ayrca hazrlk snflarn da

bnyelerinde bulunduran 10 adet merkez rtiyesi tamamiyle 1319 tarihinde yaplmtr.115 Bu 10 merkez rtiyesinin adlar u ekilde gsterilmitir:116 1) Unkapan merkez rtiyesi 2) Bayezid merkez rtiyesi 3) Mahmudiye merkez rtiyesi 4) Fatih merkez rtiyesi 5) Davutpaa merkez rtiyesi 6) Ayasofya merkez rtiyesi 7) skdar merkez rtiyesi 8) Beikta merkez rtiyesi 9) Topkap merkez rtiyesi 10) Hamidiye merkez rtiyesi
112 113

Sakaolu, a.g.e., s.377-378. Ergin, a.g.e., s.910. 114 Ergin, a.g.e., s.910-911. 115 Kodaman, a.g.e., s.157. 116 Salnme-i Devlet, sene 1325.

43

II.Abdlhamid devrinin sonuna doru mektep ihtiyac daha ok artm ve zellikle stanbulun cra kelerinde de Rtiyeler almasna gerek duyulduundan 1319 (1903) tarihinden sonra Beykozda,

Erenkyde ve Altunizadede birer rtiye almtr. Bu devirde ehir iinde en son alan rtiye Numne-i krn- Hamiddir.117 Bu sayda rtiye mektebi stanbulun ilk tahsil ihtiyacn karlayamamaktadr. Bunlara ayn vazifeyi grmekte olan asker rtiyelerle birer, ikier dersaneli ilk mektep demek olan 264 sbyn mektebi eklenmi olsa da yine ihtiya karlanamamaktadr. Bu ihtiyac az da olsa huss mektepler telafi etmitir.118 II.Abdlhamid dnemi sonuna gelindiinde stanbulda 19 erkek rtiyesinde 3967 talebe ve 422 muallim, vilyetlerde ise 129 erkek rtiyesinde 5399 talebe ve 350 muallim olduu belirtilmektedir.119 1327 (1909) tarihli devlet salnmesinden alnan bilgiye gre 1909 tarihinde stanbuldaki rdiye mekteplerinin bulunduu semt ve al tarihleri u ekildedir:120 Resmi Erkek Rtiyeleri121
Okulun Ad Ayasofya Merkez Bayezid Merkez Mahmdiye Numne-i kran Topkap Fatih Merkez Erikap Merkez Eyp Merkez Kasmpaa Fevziye Beikta Birgun Beykoz Beylerbeyi skdar Merkez Altunzade Kadky Erenky Bulunduu Semt Yerebatan Mah. Bayezid Zeyrek Ferhat Aa Mah. Yksekkaldrm Tramvay Cad. Kirmast Mah. aramba C. Tercman Yunus Mah. Akareme civar Kasmpaa Tophane Sheyl Bey Mah. Sinan Paa Mah. Birgun Beykoz iftlik Cad. Beylerbeyi akrc Hseyin Paa Mah. Kk amlca Kadky Erenky stasyon Cad. Al Tarihi 1309 1288 1324 1305 1286 1314

1287 1267 1288 1320

1319 1315 1320

117 118

Salnme-i Devlet, sene 1325. Ergin, a.g.e., s.911. 119 Zengin, a.g.e, s.40. 120 Kodaman, a.g.e., s.158-162. 121 Devlet Salnmesi, sene 1327 / 1909, s.360-361; Kodaman, a.g.e., s.158-159.

44

zel Erkek Rtiyeleri122

Okulun Ad Menb-y rfn Drl-edep erke-i tevn Drl-tedrs Mekteb-i sadet Hadik-y irfn Vesle-i terakk Mark- Fyuzt Drl-feyz-i Osmn fitb- marif Kenzl-marif Mirt- feyz ttihat ve terakk Nmne Feyz-i hrriyet b. Ravza-y irfn Hereke Bulunduu Semt Sultan Mahmut Trbesi Ayasofya Kabasakal Vefa Eski Ali Paa Kk Mustafa Paa Kk Mustafa Paa Eyp Eyp Beikta Kadky skdar skdar hsaniye Beylerbeyi Gebze Al Tarihi 1326 1325 1326 1325 1320 1322 1322 1320 1298 1321 1316 1316 1326 1326 1321 1302

Karma zel Rtiyeler123

Okulun Ad Bedrik-y rfn Mekteb-i Osmn Hadik-y Marif ttihat ve Terakk Rehber-i ittihd- Osmn Rehber-i Sadet Glen-i marif Hadik-y marifet ttihd- ansr emsl-mektip Mekteb-i Osmn Mekteb-i Terakk ttihd- Osmn Fyuzt- Osmniye Feyz-i Hrriyet Bulunduu Semt Tevikiye Aksaray Eski Ali Paa Samatya ehremini Molla Grani Haseki Kasmpaa Kasmpaa Kandilli Beikta Kadky Kadky skdar skdar Al Tarihi 1317 1293 1319 1326 1326 1320 1319 1313 1326 1307 1300 1318 1326 1324 1326

Sonu olarak, 1909 tarihinde yani II.Abdlhamid devrinin son ylnda stanbulda rtiye retimi yapan 33 resmi, 39 zel mektep olmak zere toplam 72 rdiye bulunmaktadr. Ayrca, 1000 kadar talebeyi bnyesinde bulunduran Soukeme, Beikta, Fatih, Koca Mustafa Paa, Topba ve Eyp asker rtiyeleri de hesaba katldnda bu rakam 78e kmaktadr.

122 123

Devlet Salnmesi, sene 1327 / 1909, s.361; Kodaman, a.g.e., s.160. Devlet Salnmesi, sene 1327 / 1909, s.362; Kodaman, a.g.e., s.161.

45

Bu rtiyelerin %80e yakn 1877-1909 tarihleri arasnda ya yeniden ina edilmi ya da tamir edilerek retime almtr. Vilyetlerin durumuna gelince: Saylar 400 civarnda olan rtiye mekteplerinin pek ou 1877 Osmanl-Rus sava sonrasnda kapanarak 316ya kadar dmtr.124 Berlin anlamas sonunda 39 rtiye mektebi daha Marif Nezretinin elinden kmtr. Bu 39 rtiye Tuna ve Bosna vilyetlerinde bulunmakta idi. Bylece geriye ancak 277 rtiye mektebi kalmtr. Tanzimat Dneminde llerde Alan Rtiyeler ve renci Saylar125
Vilyet Ad Edirne Tuna Bosna Selanik Yanya Manastr Girit Cezayir-u Bahri Sefid Konya Aydn Hdavendigar Ankara Sivas Kastamonu Trabzon Erzurum Diyarbekir Halep Suriye Adana Badat Trablusgarp Kbrs Canik Kuds Zor Rtiye Says 25 44 24 21 12 13 9 14 18 13 25 15 9 17 10 19 16 11 11 5 8 4 1 3 2 2 Toplam: 354 renci Says 1389 2205 946 1144 577 866 376 392 987 976 1081 1507 513 876 753 740 813 528 524 329 351 123 111 130 88 5 Toplam: 19 396

124 125

Salnme-i Devlet, sene 1295. Necdet Sakaolu, Osmanl Eitim Tarihi, stanbul 1991, s.95.

46

Tanzimat Dneminde stanbulda Alan Erkek Rtiyeleri ve renci Saylar126

Rtiyenin Ad Drulmarif Mahrec-i Aklm Beikta Mahmudiye Kapudanpaa Mirgn Galata ehzde Fatih Stlce skdar Cedd Beylerbeyi Kanlca Tophaneliolu Feyziye Bayezid Zeyrek Davudpaa Eyp skdar Atk Odaba Sultan Selim renci Says 269 44 135 103 107 88 152 85 195 44 96 61 27 13 130 142 96 124 62 148 38 38 Toplam: 2240

1878

tarihinden

itibaren

rtiyelerin

slhna

ve

yenilerinin

almasna balanm ve ksa zamanda rtiye mektepleri say ynnden eski seviyeye ulamtr. Fakat 1880den sonra iddlerin nem

kazanmasyla rtiyeler ikinci plana itilmitir. Nitekim 1889 (1307) tarihli bir irade ile idd bulunan yerlerdeki rtiyelerin kapatlmasna karar verilmitir.127 Ayn tarihte 22 rtiye mektebi kaldrlarak retmenleri ve dier grevlileri iddlere nakledilmitir.128 Bo kalan rtiye binalar da iptid mekteplerine tahsis edilmitir. Meclis-i Mahssun bu konuylala ilgili 1889 (8 cemaziyelahir 1307) tarihli kararna gre129, ml mlhazalarla idd okulu bulunan yerlerdeki rtiye mekteplerinin tahsst kesilerek idd binalarnn yapmna tahsis edilmi ve rdiye renimi de iddlerin bnyesine alnmtr. Bylece pek ok rtiye mektebinin ad devlet salnmelerinden karlmtr. Bu durum, rtiye renimine zarar

126 127

Sakaolu, a.g.e., s.95. BOA, rde (Meclis-i Mahss), no: 4704, sene 1307. 128 Cevad, a.g.e., s.262-263. 129 BOA, rde (Meclis-i Mahss), no: 4704, sene 1307.

47

vermemi ise de, grnte rtiye saysnn azalmasna yol amtr. 1889 tarihine kadar imparatorlukta bulunan rdiye mekteplerinin says aadaki tabloda ortaya kmaktadr:130

Blgeler Anadolu Rumeli Ege adl. Arabistan Girit ehremaneti TOPLAM:

1881 195 69 7 37 12 11 331

1883 230 63 8 45 12 11 369

1885 239 80 8 47 12 11 397

1887 261 91 10 59 12 433

1888 266 96 10 56 12 440

1888 r. 14163 4777 301 2594 551 22386

Bu tabloya gre, 1888 tarihine kadar, hem rdiye mektep saysnda hem de bu okullara devam eden talebe saysnda nemli artlar olmutur. 1889 tarihli, rtiyelerin iddlerle birletirilmesi karar zerine bu sayda daha nce de belirtildii gibi azalma olmutur. Vilyet merkezlerinin hepsinde, sancak merkezlerinin de ounda idd okulu olduu

dnldnde, rtiye mekteplerinin say bakmndan azaldn tahmin etmek g olmamaktadr. Bununla beraber, yeni rtiye mektepleri alarak mektep says 446ya, talebe says 23819, retmen says 939a kmtr. Bu rtiye mekteplerinin ou yeniden yaplm veya onarlmtr. Mesela 1325 (1907) Bursa vilayeti salnamesinde, 1293 (1876)den beri Bursa vilayeti dahilinde Gemlik, Dinar, Glpazar, Atranos, Erdek, Havran, Gnen, Bandrma, Simav, Sandkl, Bolvadin, Armutlu, Aydnck, Pazarck ve Geyikler erkek rtiyeleriyle, Bursa inas rtiyesinin, mevcut rtiye mektepleri binalarnn ve asker rtiyenin de 10 terin 1298 tarihinde tesis ve idare edildii belirtilmektedir.131 Dier vilyetlerde de durum ayndr. Nitekim II.Abdlhamid devrinde, vilyetlerde yaplan rtiyelerin says bu

130 131

Salnme-i Devlet, sene 1298, 1300, 1302, 1304, 1305; Kodaman, a.g.e., s.163-164. Bursa Vilayet Salnmesi, sene 1325 / 1907.

48

gr desteklemektedir. II.Abdlhamid dneminde yaplan rtiye mekteplerinin vilyetlere gre dalm aadaki tabloda belirtilmitir:132

Vilayet Adana Ankara Aydn Bitlis Bursa Diyarbekir Erzurum Konya Kastamonu Mamuratlaziz Halep Sivas Trabzon Van zmir

Rdiye says 8 12 33 5 18 9 4 3 7 7 17 10 15 8 4

Vilayet anakkale Ege Adl. Edirne kodra Kosova Manastr Yanya Basra Badat Musul Suriye Beyrut Hicaz Kuds Bingazi

Rdiye Says 2 3 14 1 14 7 5 7 3 3 3 11 2 2 1

Bunun dnda, 1906-1907 retim ylnda tarada mevcut rtiye okullarnn vilyet ve sancaklara gre dalm daha ayrntl olarak u ekilde gsterilmektedir:133

Vilayet EDRNE M. Krklareli Dedeaa Tekirda Gelibolu ERZURUM M. Hns Bayezid Erzincan Kayseri Kehir orum AYDIN M. zmir Manisa Mentee Denizli BTLS M. Mu Siirt BASRA M. Mntefik
132 133

E 6 4 2 3 4 5 1 3 2 3 3 4 42 1 1 1 2 2

K 2 1 1 1 1 1 2 1 -

Vilayet KODRA M: Dra ADANA M: Mersin Cebel-i B. Kozan el ANKARA M. Yozgat Afyon D.BEKR M. Mardin Ergani SURYE Hama Havran Kerk SVAS M. Amasya .K.Hisar Tokat Trablusgarp

E 3 1 3 1 1 3 6 2 3 3 2 5 1 1 2 2 8 7 5 3 1

K 1 1 1 1 1 1 -

Marif Salnmesi, sene: 1321; Kodaman, a.g.e., s.165. Salnme-i Devlet, sene: 1328; Kodaman, a.g.e., s.165-167.

49

Vilyet Necd Amara BADAT M. Divaniye Kerbela BEYRUT M. Akka Trablusam Lazkiye Nablus EGE ADl. Rodos Midilli Sakz Limni HCAZ Mekke Medine HALEP M. Mara Urfa BURSA M. Erturul Ktahya Dersim MANASTIR M Serfice Debre Grce lisan MUSUL M. Kerkk VAN M. Hakkari YANYA M. Ergeri Preveze Berat

E 2 5 2 1 2 3 1 3 1 1 2 2 1 2 13 1 3 21 7 5 5 5 4 1 5 1 4 1 3 3 3 2 1

K 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 -

Vilyet Hums Cebel TRABZON M. Lazistan Gmhane KASTAMONU Bolu ankr Sinop KONYA M. Nide Burdur Isparta Antalya KOSOVA skp Pritina Senice pek Talca Prizren M.AZZ Harput Malatya YEMEN Sana Hdeyde Taaz SELANK Mstakil San. zmir Bingazi Canik atalca Zor Kuds anakkale Cebel-i Lbnan

E 1 1 12 6 3 8 9 1 1 11 5 1 3 5 9 5 2 4 2 2 5 3 4 2 1 63 8 2 5 1 1 4 5 ?

K 1 1 1 1 1 3 1 2 2 2 1 -

1 1 2 2 -

Bu tabloyu stanbul da dahil olmak zere, aadaki ekilde ksaltabiliriz:134

Er. ANADOLU RUMEL ARABSTAN CEZAYR- B.S. STANBUL TOPLAM

134

Kz 25 23 8 3 15 74

Kar. 1 1

z. 2 6 10 39 57

Ask. 11 4 4 6 25

Top. 310 159 64 8 78 619

271 126 42 5 18 462

Kodaman, a.g.e., s.16.

50

Sonu olarak, devrin sonlarna doru imparatorlukta 619 rtiye mektebi olup toplam 40000 civarnda talebenin devam ettii sylenebilir. Gerek okul, gerek talebe says imparatorluk iin yeterli deildir. Ancak Tanzimata gre bina ve talebe says bakmndan iki misli bir art kaydedilmitir. Dier bir konu da pek ok yerde byk ve modern binalar yaplmasna ramen, bu okullara hacimlerinin altnda talebe kaydoluudur. Bunun da halkn, ada eitime kar fazla ilgi gstermemesinin bir sonucu olduu sylenebilir. II.Merutiyet grlememekte, dnemine bilakis gelindiinde kayda deer bir yenilik Yalnz

gerilemeler

gze

arpmaktadr.

programlarda bir yenilik grlmektedir.135 Yine bu dnemde (1908-1918) yabanc dil arlkl okullar gndeme gelmi ve bunlara numune mektepleri denilmitir. Bunlar arasnda Kadky, Kasmpaa, Nianta nmne rtiyeleri de yer almtr. Ancak gerek bu okullarda, gerekse dier rtiyelerde, nemli yenilikler gerekletirilememitir. Balkan ve I.Dnya savalarnn getirdii buhranlar nedeniyle de okul mevcutlar giderek dm, retim kadrolar dalmtr. 1912de stanbulda Marif

Nezretine bal 87 iptid ve rtiye varken 1918 tarihinde bu say 63e dmtr. 1923 tarihinde Birinci Heyet-i lmiye kararlar dorultusunda lke genelinde yeni bir dzenlemeye gidilirken rdiyeler de kapatlm ve yerine ortaokullar almtr.136 Baka bir kaynamzda 1913 tarihinden itibaren ortaretimde de icraat safhasna girilmi olduu ve bu esnada rdiyelerin kaldrlm, yerine alt yllk ilkokullar kurulmu olduu belirtilmektedir.137

135 136

Ergin, a.g.e., s.1416. Necdet Sakaolu, Eitim Tartmalar, s.377-378. 137 Koer, a.g.e., s.150.

51

D- Kz Rtiye Mekteplerinin Tarihi Geliimi

1254 (1838) tarihinden 1275 (1858) tarihine kadar marif sahasnda yaplan hizmetler ve alan mektepler hep erkek ocuklarn okutulmas ve yetitirilmesi gayelerine gre idi. 1275 (1858) tarihine gelinceye kadar kz ocuklarnn okutulmas iiyle uralamamtr. Sbyn mekteplerinde kzlarla erkek ocuklar bir arada okuduklar iin bu tarihe kadar Trkiyede kzlarn tahsil derecesi sbyn mektebi derecesini gemezdi. Yani ancak biraz Kuran okurlar, namazda okunacak sreleri ve dualar ezberlerlerdi. Kz ve erkek ocuklarn ayn okullarda eitim grmesinin zararl olaca fikri zamanla olumaya balam ve kzlar iin ayr okullarn kurulmas dncesi ortaya kmtr.138 lk kz rtiyesinin nasl ve niin alm olduu Marif Nezretinin Sadrete yazm olduu 3 Rebilhir 1275 (12 Ekim 1858) tarihli tezkereden renilmektedir.139 Bu tezkerede, kz ve erkek ocuklarnn birarada eitim grmelerinin sakncal olacandan, kzlar iin ayr bir yer ile gvenilir ve ehliyetli retmenlerin tayin olunmasnn gerekliliinden, ancak bunun

uygulanmasnn olduka masrafl olacandan, imdilik Sultanahmet ve evresindeki 26 sbyn mektebinde okuyan kz ve erkek ocuklarnn ayr okullarda okutulmas ve yine Sultanahmette bulunan Cevri Usta Mektebinin kzlara mahsus olan meslek140 eitimi iin mstakil bir kzlar rtiyesi ekline konulmas teklifinde bulunulmutur. Bu teklifin padiah tarafndan kabul edilmesiyle ilk defa kzlar iin ilkretim seviyesinin stnde eitim veren rtiye mektebinin almas gndeme gelmi ve 06 Ocak 1859 tarihinde Cevri Usta nas Rtiyesi almtr.141
Ergin, a.g.e., s. 457. BOA .DH., no, 27616; Ergin, a.g.e., s. 457-458. 140 Szkonusu tezkerede mesleki eitim yerine sanayii eitimi ifadesi kullanlmaktadr. Burada sanayii eitim ile daha ziyade diki, nak ve ahlk gibi geleneksel olarak kadnlara ait olduu kabul edilen ilerin daha teknik olarak retilmesi kastedilmektedir. 141 Takvm-i Veky, 3 Reblevvel 1275, no: 573; Salnme-i Devlet, sene 1276, S.110; Koer, a.g.e., s.66; Unat, a.g.e., s.43; Akyz, a.g.e., s.151; Ergin, a.g.e., s.458; Bilim, a.g.e., s.47; Tekeli, a.g.e., s.468; Sakaolu, Rtiyeler, s.377; lk kz rdiyesinin al tarihi olarak Niyazi BERKES 1862, Sadk ALBAYRAK 1863 tarihini vermektedir. (bkz. Berkes, a.g.e., s. 226; Sadk Albayrak, Osmanl mparatorluunda Kz Mekteplerinin Kd, Diyanet Dergisi, XI, s.4) ; Zengin, a.g.e., s.48.
139 138

52

Kzlar iin alan bu ilk rtiye mektebinin retmenlerinin erkek olmas dolaysyla aileler kzlarn gndermeyince, alan kz rtiyesini halka duyurmak amacyla, 1862 (22 Zilhicce 1278) tarihinde Takvm-i Vekyde bir ilan yaynlanm ve aileler kzlarn bu okula gndermeleri iin tevik edilmitir. Bu ilanda, Osmanl Devletini din ve salam bir halde ayakta tutacak tek eyin umm terbiyenin arttrlmas olduu, umm terbiyeye ne kadar nem verilirse, memleketin fikir stnlnn o derece artaca, bayndrlnn o derece oalaca belirtilmektedir. Ayrca, imdiye kadar alan resmi okullar her ne kadar erkek ocuklara tannm bir hak ise de, eitim yapmak isteyen kz ve erkein, bir ayrm yaplmakszn bu nimetten faydalanmas gerektii, ancak imdiye kadar bu eitim nimetinden yalnz erkek ocuklarnn

yararlanmakta olduu, kzlarn btn istek ve arzularna ramen, bu eitimden yoksun kalmakta olduklar, evli erkekleri mesut edecek, eve saadet getirecek olan kadnn, ancak din ve dnyasn bilip, emre itaat etmekle ve yasaklanan eyleri yapmamakla olabilecei, bunun da kadnlarn eitim grmeleri ile mmkn olduu, bu yzden kz ocuklarnn dahi iyi bir eitim grmelerinin ve bilgili ve grgl bir kadn olarak yetitirilmelerinin, anne ve babaya bor olduu, bu mslman kuraln her tarafa yaymak iin daha nce stanbulda At Meydan civarnda kzlar iin zel olarak alan bir mektepte kz ocuklarnn eitimlerinin yaplmakta olduu, kz ocuklarna ders verecek, onlar eitecek retmenlerin daha dikkatli olarak seildii, bu nedenle kz rtiyesinin idaresinin daha disiplinli ve daha modern eitici ve retici bir hale sokulmu olduu, kz ocuklar olanlarn bu durumu bilmeleri ve kzlarn bu okula yollayp gereken eitimi yaptrmalarnn uygun olduu bu ilanda belirtilmektedir.142 15 Nisan 1869 tarihinde Marif Nezreti tarafndan ry- Devlete 7 nas Rtiyesi almas teklifi sunulmutur. Bu teklif, eitim alannda giriilen yararl teebbslere ve kz ocuklarnn eitimlerinin neminin bilinmesine ramen stanbulda hala kz rtiyelerinin saysnn

142

Ergin, a.g.e., s.458-459; Koer, a.g.e., s.67.

53

arttrlamam

olmas

nedeniyle

ry-

Devlet

tarafndan

uygun

grlmtr. Bunun zerine 5 Mays 1869 tarihinde baz okullarn kz rtiyesine evrilmesi kararlatrlmtr.143 1869da Yeni Almas Kararlatrlan Kz Rtiyeleri144
Kz Rtiye Mektebine Dntrlen Okullar Valide Sultan Mektebi Sleyman Paa Mektebi Beyhan Sultan Mektebi brahim Sarim Paa Mektebi Yusuf Paa Mektebi Valide Sultan Mektebi Hani Hatun Mektebi Yeni Alan Kz Rtiyeleri Beiktata nas Rtiye Mektebi skdarda nas Rtiye Mektebi Mahmud Paada nas Rtiye Mektebi ehzadebanda nas Rtiye Mektebi Aksarayda nas Rtiye Mektebi Atpazarnda nas Rtiye Mektebi Eski Ali Paada nas Rtiye Mektebi

1 Eyll 1869 tarihinde karlan Marif-i Ummiye Nizmnmesi ile kz rtiyelerinin eitim, retim, kadro ve rencileri ile ilgili konular da esasa balanmtr. Buna gre Marif-i Ummiye Nizmnmesinde kz rtiyeleri ile ilgili geen hkmler u ekildedir; 22.madde - Byk ehirlerde halk mslman ise srf Mslman kz rtiyesi, halk srf Hristiyan ise yalnz Hristiyan birer kz rtiyesi olacaktr. Halknn bir ksm Mslman bir ksm ise Hristiyan olan kasabalarda ise Hristiyan rtiyesi ayr, Mslman rtiyesi ayr yaplacaktr. Bu ekilde halk karma olan ehirlerde rtiye okulu bulunacak olan halkn adedi 500 haneyi gemesi gerekmektedir. Bu okullarn yeniden kurulmas imdilik stanbula ve sonra da il merkezi olan yerlere mahsustur. Dier Mslman olmayan halk dahi ayn kurallara uyarlar. 23.madde Kz okullarnn retmenleri kadn olacaktr. stenen derecede kadn retmenden uygun olan bulunamazsa, ileride yetkili bayan retmenler yetiinceye kadar, yal ve bilgili erkek retmenler de kz rtiyelerine retmen olarak atanabilirler. Din dersleri her toplumun kendi dili zerine verilir. Mslman olmayan halk meydana getiren snflar kz rtiye okullarnda Arapa ve Farsa kurallar balangc yerine kendi dillerinin balanglarn okurlar. Mslman olmayan ocuklarn din ile ilgili

BOA, .D. no; 637; BEO, Giden Maarif, no; 395/9-6, evrak no: 2; Terakki, no; 156, 28 Safer 1286 / 28 Mays 1869, s.1; Cevad, a.g.e., s.101,123; Koer, a.g.e., s.84-85. 144 BOA, .D., no:637.

143

54

btn dersleri onlarn dini bakanlar veya grevlendirecekleri kiilerce verilir. Dnem boyunca, erkek rtiyelerinin yansra kzlara mahsus rtiyelerin de almaya devam ettii ve birok vilyette yeni rtiyelerin kurulduu grlmektedir. 1870-1871 yllarna gelindiinde stanbulda Sultan Ahmet ns Rtiyesi ile birlikte 8 kz rtiyesi bulunmaktadr.145 1871 tarihine ait saylara gre bu 8 kz rtiyesi Marif Nezreti denetiminde idi ve 270 rencisi vard.146Bu 8 kz rtiyesinin isimleri unlardr:147 1) Sultan Ahmet ns Rtiyesi 2) Atpazar ns Rtiyesi 3) Aksaray ns Rtiyesi 4) ehzde ns Rtiyesi 5) brahim Paa ns Rtiyesi 6) Beikta ns Rtiyesi 7) skdar ns Rtiyesi 8) Eski Ali Paa ns Rtiyesi

1870 tarihinde Drulmuallimt alarak kz rtiyeleri iin kadn retmenler yetitirilmeye balandktan sonra kz rtiyeleri tarada nemli merkezlere yaylmtr. Buna ramen taradaki bu okullarn kadn retmen ihtiyacn karlamakta sknt ekilmesinden dolay, gelimeleri yava olmutur. Buna bir rnek olarak; 1875 tarihinde Ispartada alan kz rtiyesine, kadn retmen bulunamadndan ok yal bir zat retmen olarak atanm, onun lmyle okul 1907 tarihinde bir bayan retmen salanncaya kadar kapal kalmtr.148 1872 tarihinde stanbuldaki kz rtiyelerinin renci says 224e dmtr. Ancak Sultanahmet Rtiyesinden 6 kz ehdetnme

.DH. no: 42865, 29 Ra 1287 / 29 Haziran 1870; Cevad, a.g.e., s.131; Salnme-i Devlet, sene: 1287, s.121-122; Zengin, a.g.e., s.48. 146 Sakaolu, Rtiyeler, s.377. 147 Salnme-i Devlet, sene: 1288, s.138-139. 148 Akyz, a,g,e,, s.212; Unat, a.g.e., s.44.

145

55

almtr. O yl Sultanahmet, Altay, Beikta, skdar kz rtiyelerinden 58 kz mezun olmutur.149 1874 tarihinde skdarda Glfem ns Rtiyesi150, Fatih ns Rtiyesi151 ve Kk Mustafa Paa ns Rtiyesi152 almtr. Ancak Kk Mustafa Paa ns Rtiyesinin varlna Devlet Salnmelerinde 1880-1881den itibaren rastlanmaktadr.153 1291 (1874) tarihinde kzlar iin alm olan rtiye says 9dur ve bunlarda toplam 309 talebe ile (mullim-i evvelleri ile birlikte) 38 mullim bulunmaktadr.154 Bu okullar ve talebe says ile ilgili Osman ERGN kitabnda bir cetvel vermi155 ve bu cetvelin, kz mekteplerine verilen kymetin ve gsterilen rabetin derecesini bildirdiini, bunun phesiz ki memnuniyet verici olmadn, fakat devrin zihniyeti ve taassupla cehletin koyuluu belirtmitir. stanbulda kzlar iin rtiye okullar alrken 1874 tarihinde tarada imdilik vilyet merkezlerinde birer tane kz rtiyesi almas iin valilere yaz gnderilmitir.156 Bu emirler dorultusunda vilyet merkezlerinde kz rtiyelerinin almas giriimlerine balanmtr. Vilyetlerde alan kz rtiyeleri aadaki tabloda gsterilmitir. dnldnde bunun da bir muvaffkiyet sayldn

Vilayet Ad Kastamonu Konya Selanik Girit

149 150

Okulun Bulunduu Yer Kastamonu Konya Selanik Hanya

Kurulu Tarihi 1873-1874 158 1874 159 1874 160 1875

157

Sakaolu, a.g.e., s.378. BEO, Gid.Maa., no:395/9-6, evrak no: 323; BOA, .D, no: 1316; Cevad, a.g.e., s. 137; Ergin, a.g.e., s.459. 151 Cevad, a.g.e., s.137; Salnme-i Devlet, sene: 1327, s.360; Ergin, a.g.e., s.459. 152 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45. 153 Salnme-i Devlet, sene: 1298, s. 277. 154 Salnme-i Devlet, sene 1294, s.391-394; Ergin, a.g.e., s.912-914. 155 Maarif Tarihesi, s.137; Ergin, a.g.e., s.458-459. 156 Tarih-i Ltf, XV, s.27. 157 1310-1311 statistii, s. 44; 1312 statistii, s.45. Bu okulun bina bakmndan yeterli olmamas nedeniyle 1875 tarihinde yeni bir bina yaplmas isteinde bulunulmutur. (BOA Ayniyat Maa., no: 1070, s.271, evrak no: 13; BEO, Gid.Maa., no:395/9-6, evrak no: 21). 158 BEO, Gid.Maa., no: 395/9-6, evrak no: 1; Cevad, a.g.e., s.159). 159 Cevad, a.g.e., s.159. 160 Kurulu tarihi bilinmemekle birlikte Mahmud Cevad, bu tarihte byle bir okulun varlndan sz etmektedir (a.g.e., s.159).

56

Vilayet Ad Bosna Trabzon Yanya Konya Adana Edirne Hdavendigar Bulgaristan Beyrut Edirne Diyarbakr Girit Edirne Aydn Cezayir-i Bahr- Sefid Cezayir-i Bahr- Sefid Kastamonu Konya Hicaz Trablusgarb Suriye

Okulun Bulunduu Yer Bosna Trabzon Yeniehir Konya Adana Edirne Bursa Varna Beyrut (2 adet) Gelibolu Diyarbakr Girit (2 adet) Krkkilise Mula Midilli Sakz Bolu Antalya Medine-i Mnevvere Trablusgarb am

Kurulu Tarihi 1875 162 1875 163 1876 164 1878-1879 165 1879-1880 166 1880-1881 167 1880-1881 168 1881 169 1881 170 1882-1883 171 1883-1884 172 1883-1884 173 1883-1884 174 1883-1884 175 1884-1885 176 1884-1885 177 1884-1885 178 1884-1885 179 1884-1885 180 1884-1885 181 1884-1885
161

Kurulu tarihi bilinmemekle birlikte Mahmud Cevad, bu tarihte byle bir okulun varlndan sz etmektedir (a.g.e., s.159). 162 Kurulu tarihi bilinmemekle birlikte Mahmud Cevad, bu tarihte byle bir okulun varlndan sz etmektedir (a.g.e., s.159). 163 Kurulu tarihi bilinmemekle beraber, bu tarihte Yeniehirde bir okulun varl Devlet Salnamesinden tespit edilmitir. (sene: 1294, s.520-521, 524-525, 526). 164 1312 statistii, s.45; Konya Vilyeti Salnmesi, sene: 1298, s. 157. 1900 tarihinde bu mektep Hamidiye ns Rtiyesi adn alacaktr (Mehmet NDER, Konya Maarif Tarihi, Konya 1952, s.65). 165 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45. 166 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45. Ancak Maarif Nezaretine ait salnamelerde bu tarih 1882-1883 olarak verilmektedir (sene: 1317, s.892, sene: 1318, s.991). 167 Salnme-i Devlet, sene: 1299, s.270. Maarif Nezaretinin istatistiklerinde Bursa nas Rdiyesinin 1882-1883 tarihlerinde ald yazlmaktadr (1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45). 168 Bu tarihte bir ins rtiyesinin almas giriimlerinde bulunulmutur (BOA, .DH., no: 66879, sene: 1298; BEO, Gid.Maarif, no: 395/9-6, evrak no. 22). 169 Maksd- Hayriye Cemiyeti tarafndan kurulmutur (BOA. Ayniyat Maa., no. 1420, s.43). 170 Marif Salnmesi, sene 1316, s.789. 171 Cevad, a.g.e., s.232. Maarif Nezaretinin istatistiklerinde Diyarbakr ns Rdiyesinin 18901891 tarihlerinde ald yazlmaktadr (1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45). 172 Cevad, a.g.e., s.235. 173 Cevad, a.g.e., s.233. 174 Aydn Vilyeti Salnmesi, sene: 1302; Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.334. Ancak ileriki yllara ait Marif salnmelerinde, Aydn Vilyetinde bulunan okullar arasnda Mula ns Rdiyesine rastlanmamaktadr. Bu da sz konusu okulun kapatlm olabilecei ihtimalini akla getirmektedir. 175 Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.332. 176 Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.332. 177 Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.332. 178 Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.334. 179 Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.339. 180 Salnme-i Devlet, sene: 1303, s.339.

161

57

Vilayet Ad Selanik Cezayir-i Bahr- Sefid Manastr Rumeli-i arki Yanya Beyrut Erzurum Ankara Aydn Trabzon Halep Sivas Adana Beyrut zmit Aydn Aydn Mamretlaziz Trabzon ?
181

Okulun Bulunduu Yer Siroz Limni Manastr Rumeli-i arki Yanya Beyrut Erzurum Ankara Manisa Trabzon Halep Sivas Adana Lazkiye zmit zmir Denizli Mamretlaziz Canik Filibe

Kurulu Tarihi 1884-1885 183 1885-1886 184 1886-1887 185 1886-1887 186 1887 187 1887-1888 188 1888-1889 189 1889-1890 190 1890-1891 191 1890-1891 192 1891-1892 193 1891-1892 194 1891-1892 195 1892-1893 196 1893-1894 197 1894 198 1894-1895 199 1895 200 1895-1896 201 1896
182

BOA, .DH., no. 76613, sene: 1303; BEO, Gid.Maa., no: 396/9-7, evrak no: 167; .DH., 79951, sene: 1304; BEO, Gid.Maa.no: 396/9-7, evrak no: 223; 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Salnme-i Devlet, sene 1303, s.338. 182 Okulun almas giriimlerine bu tarihte balanmtr bkz. BOA Ayniyat Maa., no. 1598, s.189; BEO, Gid.Maa., no. 396/9-7, no: 203; Salnme-i Devlet, sene:1303, s.331 183 Salnme-i Devlet, sene 1303, s.332; Salnme-i Devlet, sene: 1304, s.318. 184 Salnme-i Devlet, sene:1303, s.331; 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Maarif Salnmesi, sene: 1318, s.1570. 185 Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.243. 186 1884-1885 tarihinde alp gelirinin azlndan dolay kapatlan Yanya ns Rdiyesinin 1887 tarihinde yeniden almasna karar verilmitir bkz. BOA, .DH., no. 80800, sene: 1304; BEO, Gid.Maa., no. 396/9-7, evrak no. 5; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.244. 187 BOA. .DH., no. 90458, sene: 1305; 1310-1311 statistii; 1312 statistii, s.45. 188 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Marif Salnmesi, sene. 1318, s.1016-1017; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.248. 189 Salnme-i Devlet , sene: 1305, s.247. 190 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Marif Salnmesi, sene: 1316, s.943; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.245; Mahmud CEVAD Manisa ns Rdiyesinin 1891-1892 tarihinde aldn yazmaktadr (a.g.e., s.336). 191 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.248. 192 Marif Salnmesi, sene: 1316, s.1020-1021; 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.250. 193 1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.248. 194 Marif Salnmesi, sene: 1316, s.846-847; sene: 1317, s.944-945; Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.250; Mahmud CEVAD bu tarihi 1892-1893 olarak vermitir (a.g.e., 342). 195 Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.251; Marif Salnmesi, sene: 1318, s.1226-1227. 196 Salnme-i Devlet, sene: 1305, s.242; 1312 statistii, s.45. 197 BOA, uray- Devlet-i Maarif (.D.Maa.), dosya no. 213, evrak no.11, sene:1311 (1893); .Maa., no.1312/S-8; M.CEVAD, bu okulun 1891-1892 tarihinde aldn yazmaktadr (Cevad, a.g.e., s.336), Maarif Nezaretinin istatistiklerinde ise al tarihi 1892-1893 olarak gsterilmektedir (1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45). 198 1312 statistii, s.45 199 Hanmlara Mahsus Gazete, no.5, 4 Eyll 1311/27 Rebilevvel 1313, s.5; Marif Salnmesi, sene: 1318, s.1552. 200 Marif Salnmesi, sene: 1318, s.1476-1477.

58

Vilayet Ad Beyrut Kala-i Sultaniye Konya Bingazi Ankara Trabzon Edirne Kosova Trabzon Kastamonu Musul Yanya Badat ? Aydn Konya

Okulun Bulunduu Yer Akka Kala-i Sultaniye Burdur Bingazi Krehir Bafra Tekfurda skp Samsun (Canik) Sinop Musul Preveze Badat Tokat zmir-Karyaka Antalya

Kurulu Tarihi 1896-1897 203 1896-1897 204 1897-1898 205 1897-1898 206 1897-1898 207 1897-1898 208 1897-1898 209 1897-1898 1898 210 1898-1899 211 1898-1899 212 1898-1899 213 1900-1901 214 1905 215 1906 1907
202

Sonu

olarak,

1908

tarihinde

II.Merutiyetin

ilnna

kadar

vilyetlerde en az 64 ins rtiyesi alm ve eitime balamtr. 1875 tarihinden itibaren Eyp ns Rtiyesinin varl tespit edilmektedir.216 Ancak bir sre sonra dier baz okullar gibi bu okul da 1877-1878 Osmanl-Rus Sava nedeniyle gelen gmenlerin iskn edilmesi iin kullanlm ve okulun tahliyesinin uzamas zerine, retim kadrosu, Kk Mustafa Paada alm olan ins rtiyesine nakledilmitir.217

Kurulu tarihi bilinmemekle birlikte, 1896 tarihinde Filibede bir inas rdiyesinin varl grlmektedir (Hanmlara Mahsus Gazete, no.61, 25 Nisan 1312/ 23 Zilkade 1313, s.) 202 Marif Salnmesi, sene: 1318, s.1226-1227. 203 Marif Salnmesi, sene: 1318, s.1676. 204 BOA.Y.Mtv., dosya no. 200, evrak no.38. 205 Ayn yer 206 Ayn yer 207 Ayn yer 208 Ayn yer 209 Ayn yer. Marif Nezretinin istatistiklerinde skp ns Rtiyesinin 1891-1892 tarihinde ald yazlmaktadr (1310-1311 statistii, s.44; 1312 statistii, s.45). 210 Marif Salnmesi, sene: 1317, s.1313 211 Marif Salnmesi, sene: 1317, s.1404. 212 Marif Salnmesi, sene: 1317, s.1435. 213 Badat Vilyeti Salnmesi, sene: 1319, s.484. 214 BOA, .D.Maa., dosya no. 220, evrak no.34, sene:1323; BOA-.MF. no:1323/R-6. 215 BOA, .MF. 1324/M-6; .D.Maa., dosya no. 221, evrak no.11, sene1323. 216 Salnme-i Devlet, sene: 1293, s. 148; sene: 1294, s. 394; sene: 1296, s.84; sene: 1297, s. 407408; Cevad, a.g.e., s. 159. 217 BOA, ,DH., no: 72729, sene: 1300; BEO, Gid.Maa., no: 396/9-7, evrak no: 105; Gel.Maa., no: 390/9-1, evrak no: 61.

201

59

Yine 1875 tarihinde Konya, Trabzon, Hanya ve Bosnada, 1876 tarihinde de Yeniehirde kz rtiyeleri alm ve taradaki ins rtiyelerinin says artmtr.218 1878 tarihine ait Devlet salnmesinde yer alan bilgilerden, bu tarihlerde Fndkl ns Rtiyesinin varolduu anlalmaktadr.219 Bylece daha nce aldndan bahsedilen okullarla birlikte ins rtiyesi says 12ye kmtr.220 1294 (1878) tarihine ait Devlet-i liye-i Osmniye Salnmesinde 9 kz rtiyesinin mevcut olduu grlmektedir. Bu rtiyelerin retmen mevcdu 38, renci mevcdu ise 309dur.221 Kz rtiye mekteplerinin mevcdu konusunda ortaya kan farkllklar, sz konusu yllarda alan kz rtiyelerinden bazlarnn bir sre sonra kapand dncesini meydana getirmektedir. Daha nce Mirgn Koru caddesinde Msr Hidiviyeti tarafndan ina ettirilen, ancak faaliyete geirilmemi olan binann ins rtiyesi olarak hizmete sokulmas ve retim kadrosunun oluturulmas iin 1881 tarihinde teebbslere giriilmitir222. Msr Hidiviyetince Marif Nezretine balanan ve bir ksm iptid olarak alan223 bina, ayn yl kz rtiyesi olarak eitime balamtr.224 1880-1881 tarihinde stanbulda bulunan kz rtiyeleri unlardr:225 a. Sultan Ahmet ns Rtiyesi b. ehzade ns Rtiyesi c. Atpazar ns Rtiyesi d. Aksaray ns Rtiyesi e. Beikta ns Rtiyesi f. Mirgn ns Rtiyesi

Salnme-i Devlet, 1292-1293; Cevad, a.g.e., s.159-160. Salnme-i Devlet, sene: 1295, s. 259, Muhtemelen 1877de almtr. 220 Kaynaklardan elde edilen bilgiye gre 1879-1880 tarihinde stanbulda bulunan inas rtiyesi says 9dur. (Cevad, a.g.e., s. 191). Bu da baz okullarn kapatlm olabileceini gstermektedir. 221 Koer, a.g.e., s.130. 222 BOA, .DH, no: 66944, sene:1298; Ayniyt Marif Defteri, no:1420, s. 141, 24 C 1298. 223 Ayniyt Marif Defteri, no: 1420, s. 179, sene: 12 L 1298; BEO, Giden Marif, no: 395/9-6, evrak no: 61. 224 Salnme-i Devlet, sene: 1299, s.262; Cevad, a.g.e., s.211. 225 Salnme-i Devlet, sene: 1299, s.262.
219

218

60

g. Fndkl ns Rtiyesi h. skdar Doanclar ns Rtiyesi i. skdar Glfem ns Rtiyesi j. Kk Mustafa Paa ns Rtiyesi

1881-1882 tarihine ait Devlet Salnmesi stanbulda bulunan kz rtiyelerinin saysnn 10 olduunu bildirmektedir. Oysa 1859dan buyana alan kz rtiyelerinin toplam 14tr. Bu fark sz konusu yllar boyunca alan kz rtiyelerinden bazlarnn bir sre sonra kapandn

dndrmektedir. 1302 tarihine ait Devlet Salnmesinde ad olmayan ve kapatlm olmas muhtemel olan kz rtiyeleri, brahim Paa ve Eski Ali Paa ins rtiyeleridir. Ayrca bu tarihe ait olmayan ama daha sonraki salnmelerde var olan Fatih ns rtiyelerinin durumu tam olarak anlalamamaktadr. 1877-1888 Osmanl-Rus sava dolaysyla tahliye edilip, hala faaliyete geirilmemi olan Eyp ns Rtiyesinin yeniden almas iin 1884 tarihinde semtin hayrseverleri tarafndan bir yer kiralanm ve retim kadrosunun tayin edilmesi iin izin istenmitir.226 Devlet

Salnmesinden anlaldna gre, alan bu okulun yeri Kzl Mescid evresindedir.227 1893-1894 tarihinden itibaren Devlet Salnmelerinde adna rastlanan228 Molla Grn ns Rtiyesinin al tarihi yine Devlet Salnmesinde 1884-1885 olarak verilmektedir.229 1886 tarihinde Nakka Paa ns Rtiyesinin de varl tespit edilmektedir. Bu okulun tam olarak hangi tarihte ald bilinmemekle beraber 1886 tarihinde buraya Ali Aann bevvb olarak tayin edilmesine ve adnn ilk defa 1886-1887 tarihine ait Devlet Salnmesinde gemesine dayanlarak Nakka Paa ns Rtiye Mektebinin 1886 tarihinde alm olabilecei sylenebilmektedir.230 1887-1888 tarihlerine ait Devlet Salnmesinde de
BOA .DH., no: 72729, sene: 1300; BEO, Giden Maarif, no: 396/9-7, evrak no: 105; Gelen Maarif, no: 390/9-1, evrak no: 61. 227 Salnme-i Devlet, sene: 1327, s.360. 228 Salnme-i Devlet , sene: 1311, s.416. 229 Salnme-i Devlet , sene: 1327, s.360. 230 BOA, Ayniyt Maa., no: 1598, s.269; BEO, Giden Marif, no:396/9-7, evrak no: 142; Salnmei Devlet, sene: 1304, s.315.
226

61

bu

okuldan

bahsedildii
231

halde,

bu

tarihten

sonra

adna

rastlanmamaktadr.

Yine daha nce varl bilinen skdar Doanclar ns Rtiyesi 1890 tarihinde lav edilerek, skdar Kz Sanayi Mektebi haline getirilmitir.232 Ancak ayn semtin Atlamata mevkiinde 1891-1892 tarihinde yeni bir ins rtiyesi almtr.233 1892-1894 ve 1894-1895 tarihlerine ait Marif-i
234

Ummiye

statistiine gre stanbulda bulunan ins rtiyeleri unlardr: 1. Sultan Ahmet ns Rtiyesi 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Atpazar ns Rtiyesi Molla Grn ns Rtiyesi Kk Mustafa Paa ns Rtiyesi Eyp ns Rtiyesi Beikta ns Rtiyesi Fndkl ns Rtiyesi Mirgn ns Rtiyesi skdar ns Rtiyesi

Burada daha nce varl tespit edilen ehzde ns, Aksaray ns, skdar Glfem Hatun, Nakka Paa ns Rtiyelerinden

bahsedilmemektedir. Bu sz konusu mekteplerin aldktan bir sre sonra kapatlm olabilecei ihtimalini dourmaktadr. 1896 tarihinde Kk Mustafa Paa ns Rtiyesi iin

Kademesinde

Mft

Hamam

Caddesinde

bulunan

Bahriye

Muhakemt Dairesi eski reisi Mehmet Paann konann satn alnmas iin izin km ve okul buraya nakledilmitir.235 1897-1898 tarihinde Koca Mustafa Paa236 ve Devlet Salnmesinin verdii bilgiye gre 1898-1899 tarihinde aldnn tespit edildii Makriky
Salnme-i Devlet , sene: 1305, s.241. BOA, .DH., no: 93728, sene: 1308; Unat, a.g.e., s.80. 233 Cevad, a.g.e., s.269. 234 Marif-i Ummiye statistii 1310-1311, s.89; 1312 Senesine ait statistiki Bilgiler, s.8. 235 BEO, Giden Marif, no:396/9-7, evrak no: 65089/286; BOA..MF. 1314/C-7; D.MF., no: 214/65, sene: 4 R 1314. 236 BOA, Yldz Mtenevvia Tasnifi (Y.Mtv.), dosya no: 200, evrak no: 38, sene: 11 Za 1317.
232 231

62

Hamidiye ns Rtiyesi ile kz rtiyelerinin says artmtr.237 Yine Devlet Salnmesine gre 1899-1900 tarihinde faaliyete getii renilen Kadkyde Hamidiye ns Rtiye Mektebinin ismine ancak 1902-1903 ve 1903-1904 tarihlerine ait Devlet Salnmesinde rastlanmaktadr.238 1900 tarihinde ise Kadky Kudilinde bir ins rtiye mektebi yaplmas teebbslerine giriilmitir.239 1905 tarihinin Aralk aynda Molla Grn ve Koca Mustafa Paa ns Rtiyelerinin birletirilerek, Yksekkaldrmda Molla Grn mahallesinde bulunan Drttahsl adl zel okulun binasna nakledilmesi dnlm ancak iki okul rencilerinin bu binaya samayaca gerekesiyle sadece Molla Grn ns Rtiyesinin buraya nakline karar verilmitir.240 1903 tarihine ait Salnme-i Devlet-i liye-i Osmniyeye gre stanbulda 11 kz rtiyesinde toplam 70 retmen ve 1640 kz renci bulunmaktadr. Bu tarihte bir kz rtiyesi de Bakrkyde almtr.241 II. Abdlhamid dnemi sonunda stanbulda 15 kz rtiyesinde 2547 talebe, 139 muallime vard. Vilyetlerde ise 31 kz rtiyesinde 2140 talebe ve 86 mullime vard.242 Tm lkede ise toplam 74 kz rtiyesi vard.243 Daha nce de bahsedildii gibi rtiye mekteplerinin mevcudu hakknda farkl rakamlarn belirtilmesi sz konusu yllar boyunca alan mekteplerin bazlarnn bir sre sonra kapanm olduu ya da kaytlara gememi olduu dncesine ynlendirmektedir. Marif Nezretinin 1334 (1918) tarihinde neretmi olduu 13281329 ders ylna ait istatistik kitabnda stanbulda Mektib-i ptidye-i Ummiye ad altnda ve erkek, kz ve nmune rtiyeleriyle birlikte ancak 62si erkek, 23 kz ve ikisi muhtelif olmak zere toplam 87 mektep bulunduu ve bu mekteplerde 6799u erkek, 4416s kz olmak zere

Salnme-i Devlet, sene: 1327, s.360. Salnme-i Devlet , sene: 1327, s.360; Salnme-i Devlet, sene: 1321, s.429. 239 BOA., .MF., no: 1318/S-2; BEO, no: 112417. 240 BOA, .D., no: 221/12, sene: 24 za 1323. 241 Sakaolu, a.g.e., s.378; Koer, a.g.e., s.130. 242 Dersadet ve Vilytta Kin Mektib-i Resmiye ve Hussiye, s.26-27; Zengin, Zeki Salih, II.Abdlhamid Dnemi rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1876-1908), Adana 2003, s.40. 243 Kodaman, a.g.e, s.167,203. vs.; Akyz, a.g.e., s.212.
238

237

63

toplam 11215 talebe ve ayrca 285 mullim ve 186 mullime bulunduu grlmektedir.244

Resmi Kz Rtiyeleri245
Okulun Ad Sultanahmet Kz Sanayi Dersadet Kz Sanayi Koca Mustafa Paa Molla Grn Fatih Kk Mustafa Paa Eyp Kandilli Beikta Mirgn skdar Atlamata Kadky Makriky Bulunduu Semt Firzaa mah. Millet bah. Al Tarihi 1326 1299 1300 1316 1302 1290

Koca Mustafa Paa Cad. Molla Grn Mah. Fatih, rr Kademesi Cad. Gzel Mescid civar lyas elebi Mah. Ihlamur cad. Mirgun Koru cad. skdar skdar Kadky Makriky

1296 1296 1297 1302 1317 1316

Hususi Kz Rtiyeleri246
Okulun Ad ttihat ve Terakki Kz Sanayi Mektebi Kz Sanayi Mektebi Menba-y fyuzat- Osmani Hayriye-i sanayi-i nefise Glzar- vatan ttihat ve terakki mektebi Osmanl inas mektebi Bedia-y Merutiyet Bulunduu Semt Ayasofya ehzade Bozdoan Kemeri Aksaray Fatih Makriky skdar engelky Al Tarihi

1326 1320 1325 1327 1326 1326

244

Ergin, a.g.e., s.1417. Salnme-i Devlet, sene: 1327, s.360-361; Kodaman, a.g.e., s.159. 246 Salnme-i Devlet, sene: 1327, s.362-363; Kodaman, a.g.e., s.160.
245

64

Tanzimat Dneminde stanbulda Alan Kz Rtiyeleri ve renci Saylar247

Rtiyenin Ad Drulmuallimt Sultan Ahmet ehzde Yusufpaa Altay Atpazar skdar Glfem brahim Paa Eyp renci Says 46 34 32 50 37 56 28 15 10 15 Toplam : 286

1874 tarihli ns Rtiyelerinin mtihanlarnn Hulsas248

Okul Ad Drulmuallimt Sultan Ahmet brahim Paa ehzade Fatih Aksaray Altay Beikta skdar Glfem Toplam ahdetnme Alacak Snf- Evvel 19 6 8 2 5 1 2 6 3 . 57 2. Snf 4 5 2 6 7 5 3 4 3 . 39 3. Snf 8 6 4 4 7 11 5 . 4 14 63 4. Snf 15 13 6 10 14 12 14 23 18 10 135 5. Snf 46 30 20 22 33 29 29 33 28 24 294 retmen ve Hademeler 10 7 4 7 7 7 4 6 6 3 61

247 248

Cevad, a.g.e., s.136. Cevad, a.g.e., s.137.

65

II.BLM
RTYE MEKTEPLERNN ZELLKLER
A- Tekilt ve dr Yaps:
1. Tekilt Yaps: Rtiye mekteplerinin tekilat yaps ile ilgili ilk gelime 1838 tarihinde bir irade ile kurulan Mektib-i Rtiye Nezreti ile

balamaktadr. Bu kurumun kurulmasyla geleneksel Osmanl eitim ve retim sisteminde bir deiiklik meydana gelmitir.249 Bu deiiklik Tanzimat dneminde iyice byyerek Osmanl eitiminde dnya

grleriyle; eitim anlay ve metodlaryla birbirine tamamen zt ve dman iki kutbun domasna yol am, sonuta her alanda olduu gibi, marif alannda da ikilik (eski-yeni, medrese-mekteb, dn-lik, ulemaaydn, bat-dou, eriat-hukuk, dnyev-dn bilgiler vb.) girecek ve Cumhuriyet Devrine kadar srecektir. Nezret'in bana ulemdan olan mmzde Esad Efendi, Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyenin, sbyan mekteplerinden yksek mekteplere ve bu yksek mekteplerden biri olan Mektib-i Adliye'ye gemek isteyen ocuklarn durumunu kontrol etmek ve bu ocuklarn naklini hzlandrmak iin ve eyhlislam'n emriyle yeterli maa ile ulemdan uygun birinin nazr tayin klnmas250 tavsiyesiyle, padiah II.Mahmud tarafndan Anadolu payesiyle tayin edilmitir. mmzde Esad Efendi, 1816 tarihinden 1829 tarihine
251

kadar

eitli

yerlerde

kadlk

ve

evkf

mfettiliinde bulunmutur. mmzde Esad Efendi 1848 tarihine kadar bu grevde kalmtr. Nzrln baktipliine de Mehmet Ltif Efendi adnda bir zat getirilmitir.252

Bu makama nezaret, mamzade Esad Efendiye de nazr nvannn verilmesinin bugnk anlamda bakanlk ve bakanla ilgisi yoktur. Bu nvanlar mdrlk ve mdr karlnda kullanlmtr. 250 Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyenin tavsiyesiyle ilgili bkz.: Cevad, a.g.e., s.19. 251 Ahmet Lutfi, Lutfi Tarihi, c.V, Yay. Mnir Aktepe, stanbul 1984, s.137. 252 Kodaman, a.g.e., s.27-28.

249

66

Mektib-i Rdiye Nezretinin Osmanl devletinde milli eitim merkez tekilatnn ilk ekirdei olarak kabul edilip edilmemesi konusu tartmaldr.253 Faik Reit UNAT, Mektib-i Rdiye Nezretini Mekteb-i Marif-i Adliye ile onun benzeri olarak alan Mekteb-i Ulm-u Edebiye adl iki memur hazrlayc ve yetitirici Rtiye mekteblerinin idaresine has bir mdrlk olarak kabul etmektedir. Bu kurulu bugnk anlamda bir bakanlk dzeyinde deildir; fakat bu nezretin almas tekilat

asndan, modern eitim tekilatna gtren ilk basamak olarak grlmektedir. O zamanki artlar gz nne alndnda, bu ilk ekirdek kuruluun nemi daha iyi anlalmaktadr. Nzr ve yeni alacak mekteplere mullim tayini iinin eyhlislmla taviz olarak verilmesi, modern eitim taraftarlarnn ne kadar gl bir muhalefetle kar karya kaldklarn gstermesi bakmndan anlamldr. Fakat, hkmetin ilkokul konusundaki tavizkr tutumuna karlk, ortaokul ve daha st dzeydeki mektepleri ksmen eyhlislmln tesirinden kurtararak, yetkisi dnda kalmasn salad grlmektedir. Bu durumdan da, hkmetin bir taraftan modern eitim tarznn temellerini atmaya, dier taraftan da eyhlislml memnun edecek ekilde din eitimini slh etmeye alt anlalmaktadr.254 Osmanl mparatorluunun marif meselelerini ele alan ve

dzeltilmesi iin uraan kurulular u ekilde sralanmaktadr: a) Meclis-i Umr-u Nfia b) Dru-ry- Bb- l c) Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye d) Mektib-i Rdiye Nezreti lk kuruluun marifle ilgileri umm mahiyette olmasna ramen, Mektib-i Rdiye Nezretinin ilgilenecei saha ve yetkileri, kurulduu zamana baklarak ilkokul ve yksekretime kadar olan okullarla ilgilidir.
Mektib-i Rdiye Nezreti kuruluundaki Rdiye kelimesinin nasl ve hangi sebeplerden dolay ortaya kt belli deildir. Zira Rdiye kelimesine Meclis-i Umr-u Nfia, Meclis-i Adl ve Meclis-i Vl raporlarnda yer verilmemitir. Bu raporlarda snf- sani derecesinde Seltin-i zm okullar iin bir nazr tayini istenmektedir. Hatt- Humyunda ise Mektib-i Rdiye terimi karmza kmaktadr. Bu durumu Osman Ergin, II.Mahmudun bu yeni alacak okullarda ocuklarn rdne erinceye kadar okuyacaklarn dnerek Rdiye adn tercih ettiine balamaktadr. 254 Kodaman, a.g.e., s.28-29.
253

67

Bylece sbyn mektepleri ile rtiye mekteplerinin idaresi Mektib-i Rdiye Nezretine braklmtr.255 1845 tarihinde Abdlmecid'in, Tanzimat Ferman'nda ngrlen reformlarn, asker saha hari, dier alanlarda gerekletirilemediini grmesi zerine Bb- l'den gerekli tedbirlerin alnmasn istemitir. Bunun zerine marifle ilgili olarak Muvakkat Meclis-i Marif kurulmutur. Bu meclisin kurulu sebeplerinden biri de, her halde, Mektib-i Rdiye Nezretinin marif alannda istenilen yenilikleri getirememi olmasdr. Meclis yeleri iinde bat kltrne sahip, bat eitim sistemini tanyan ve yabanc dil bilen kimselerin bulunmas ve te yandan meclisin

eyhlislmla bal olmamas bu gr destekler niteliktedir. Bu da her yeni adm ve teebbste Osmanl marifinin, medresenin tesirinden biraz daha uzaklatn; buna karlk ada sistem ve anlaya doru yneldiini gstermektedir. Meclis, ald kararlar Meclis-i Vlya bildirmekle ykmldr.256 Muvakkat Meclis-i Marifin hazrlam olduu ve Meclis-i Vlnn onaylad ilk rapor, tekilat ynnden iki yenilik getirmektedir: 1) Avrupada olduu gibi kademeli eitim ve retim sistemine doru ynelme fikri sezilmektedir. Bu durum, sbyn ve rdiye mekteblerinin anlalmaktadr. 2) Mevcut ev alarak okullarn ynetimi iin merkez marif tekilatna ihtiya olduu belirtildikten sonra daimi bir Meclis-i Marifin kurulmas nerilmitir. Tekilat alanndaki bu iki yenilie ramen, okullarda uygulanacak retim ve eitim uslleri bakmndan ada bir anlay raporda gze arpmamaktadr. Bununla beraber rtiye mekteblerindeki din dersleriyle birlikte yeni bir takm dersler de konulmutur. stnde bir Drulfnn kurulmak istendiinden

255 256

Kodaman, a.g.e., s.29-30. Ahmet Ltfi, Ltf Tarihi, c.VIII, s.19.

68

Geici meclisin yukardaki karar zerine 1846 tarihinde Meclis-i Marif-i Ummiye kurulmutur. Meclis, bir bakan, alt ye ve bir ktipten olumaktadr.257 Meclis-i Marif-i Ummiyenin amac ve esas grevi geici meclisin alm olduu genel kararlar detayl bir ekilde ele alp uygulamak ve ayrca memleketin marifle ilgili meselelerini mzkere ederek gerekli reformlar yapmaktr. Marif tarihi bakmndan daimi Meclis-i Marif-i Ummiyenin nemine gelince: Osmanl mparatorluunda devlet kurulular iinde marif ilerinden dorudan doruya sorumlu ilk kurulu budur. Marif alannda devam eden eski-yeni mcadelesi bu kurulula iyice ortaya kmtr. Meclisin devlet ynetiminde reformcu kanadn temsilcisi olan Mustafa Reit Paann himayesinde bulunmas eitim ve retimin medresesinin elinden karak yenilik taraftarlarnn kontrolne gemesini kolaylatrmtr. Bundan byle, medrese kabuuna ekilirken, modern eitim, hkmetin destei ile, gelimeye balamtr. Meclis-i Marif-i Ummiye karar organ nitelii tadndan, ald kararlar uygulamaya koyacak ve denetleyecek bir icra yetkisine sahip deildir. 1838 tarihinde sbyn ve rtiye mekteblerinin ynetimine bakmak zere kurulmu Mektib-i Rdiye Nezreti bulunmaktadr; fakat dokuz yldan beri Evkf Nezretine bal olarak grevine devam ettiinden tamamiyle ulema ve medresenin tesiri altnda idi. Bu bakmdan Meclis-i Marif-i Ummiyenin kararlarnn uygulanmas ve bu nezrete braklmas sakncal olabilirdi. Meclis-i Marif bu sakncay nlemek ve Evkf Nezretinin elinde bulunan okullar ayr bir ynetime kavuturmak iin Mektib-i Ummiye Nezreti adyla kendisine bal bir icra organnn kurulmasn yetkili makamlara bildirmitir. Meclisin gsterdii gerekeye dayanlarak vaknvis Esad Efendi bakanlnda Mektib-i Ummiye Nezreti tekil edilmitir (1846).258
257

Reis: Mhendis Mehmet Emin Paa. yeler: Esat, Fuat, Sait Muhip, Ali Efendiler ve Ferit Mehmet, Rifat Sadk Mehmet Paalar. Ktip: Recai Efendi. Daha sonraki yllarda meclis ye says yirmiye kadar kmtr. Bkz. Kodaman, a.g.e., s.35. 258 Tarih-i Ltfde Mektib-i Umm Nezreti ad yerine Marif-i Umm Nezreti ad gemektedir. Bkz. Tarih-i Ltf, c.VIII, s.132.

69

Mektib-i Ummiye Nezreti sadece sbyn ve rtiye mektepleriyle snrlandrlmtr. Bu yzden ona merkez marif tekilatnn kuruluuna doru atlm nemli bir adm gzyle bakmak yerindedir. Bu ekilde bir icra organnn kurulmasyla daha nce alm ve alacak olan okullar medresenin nfzundan kurtarlmtr. Bununla beraber sbyn

mekteblerinin ynetimi nezretin yetkisi dnda kalmtr. Bu nedenle genel eitimde medresenin etkisi uzun zaman devam edecektir. Mektib-i Ummiye Nezreti kendi iinde iki ubeye ayrlm ve her ubenin banda mfetti durumunda ve Mun adn tayan birer amir bulundurulmutur. 1847 tarihinde nezret Kemal Efendinin ynetimi altnda bir mdrlk haline getirilmise de, 1848 tarihinde tekrar eski hviyetini kazanmtr. Btn bunlardan Osmanl reformcularnn batan beri eitimi ihmal etmedikleri ve ona gereken nemi vermeye altklar anlalmaktadr. Bu tarihlere kadar yaplan yenilikler grn itibariyle modernleme alannda

hareketinin

baarsn

gstermektedir.

Halbuki

marif

adalama bu grnten ok bat ilim, teknik ve fennin alnp uygulanmasna baldr. 1838-1851 yllar arasnda kurulan balca tekilatlar unlardr: 1) Mektib-i Rtiye Nezreti (1838/1254) 2) Muvakkat Meclis-i Marif (1845/1261) 3) Dim Meclis-i Marif-i Ummiye (1846/1262) 4) Mektib-i Ummiye Nezreti (1847/1263) Tanzimat Fermnnda marifle ilgili hibir kayt olmamasna karlk, 1856 tarihinde ilan edilen Islhat Fermnnda marife yer verilmitir.259 Islhat Fermn Trk toplumunun eitim ve retimi hususunda yeni bir ey getirmemitir. Fermnn almasna msaade ettii okullar, zaten 1839 tarihinden beri, Trkler iin almaya devam ediyordu. Byle olunca fermndaki marifle ilgili hkmler, daha ok gayr-i mslimlere kltr bamszl, okul ama hakk, hatta fazladan Trk okullarna giri serbestisi vermektedir. Bu bakmdan fermnda marife yer verilmesini,

259

Islahat Ferman Sureti iin bkz. E.Ziya Karal, a.g.e., c.V, s.261; Kodaman, a.g.e., s.39-40.

70

Trk marifi asndan nemli bir aama olarak grmek mmkn gzkmemektedir. Islhat Fermnnn kendilerine tanm olduu haklardan yararlanan gayri mslimler, Avrupallarn da yardmyla, geni apta eitim faaliyetine balayarak memleketin her tarafnda mill ve dn okullar amaya koyulmulardr.260 Bu durum karsnda, Osmanl hkmeti de devam etmekte olan modernleme hareketlerini hzlandrma ihtiyacn duymutur. Bunun yaplabilmesi iin de ilk nce merkezi bir marif tekilatnn kurulmas arttr. Bu vesileyle devlet 17 Mart 1857 tarihinde Meclis-i Vkelya dahil bir nzrn banda bulunaca Marif-i Ummiye Nezretini kurmutur.261 Bylece ilk defa hkmet iinde yer alan, ayn zamanda bugnk Milli Eitim Bakanlnn temeli olan bir kurulu ortaya kmtr. Nzrla Sami Abdurrahman Paa, mstearla tarihi ve o srada Mektib-i Ummiye nzr bulunan Hayrullah Efendi, Nezret mektupuluuna ise Rait Efendi atanmlardr.262 Marif-i Ummiye Nezretinin kurulmasyla hkmetin, medreseye kar tavizkar tutumundan vazgeip, eitim ilerinin batl usullere gre dzenlenmesini resmen benimsedii anlalmaktadr.263 Marif Nezretinin, 1861'e kadar az da olsa rtiye dzeyinde okullar at bilinmektedir fakat grevleri hakknda bilgi bulunmamaktadr. Bu okullarn grevleri ile ilgili olarak nezrete 3 Mart 1861 tarihinde Marif Nezretinin vazifelerine dair mevd balkl bir vesika yollanmtr. Buna gre:264 1. Harbiye, Bahriye ve Tbbiyeden mad btn okullar Marif Nezretine bal olacaklardr. 2. Okullar dereceye ayrlmlardr: a) sbyn, b) rtiye, c) eitli fenlere ait mektepler. Sbyn okullarnda Mslim ve gayri Mslim ayr olacaktr.
260 261

Kodaman, a.g.e., s.41. Nevzat Ayas, Trkiye Cumhuriyeti Milli Eitimi: Kurulu ve Tariheler, Ankara 1948, s.496 262 Cevad, a.g.e., s.66. 263 Unat, a.g.e., s.21; Kodaman, a.g.e., s.42. 264 Kodaman, a.g.e., s.43-44.

71

3. Rtiyelerde talebeler kark olacak ve devlete yararl fenlerle, st dereceye gitmek isteyenler iin baz temel bilgiler

retilecektir. 4. nc derecedeki okullarda her trl ilim ve fenler okutulacak ve bu okullar da kark olacaktr. 5. Snf geme imtihanla olacaktr. 6. kinci ve nc dereceli okullarda retim dili Trke olacak ve retmenlerin bu dili iyi bilmeleri art aranacaktr. 7. Evvelce kurulmu olan Meclis-i Mariften baka nzrn emrinde yeleri Mslim ve gayri Mslim olan bir Meclis-i Muhtelit kurulacaktr. Meclisin vazifesi yukardaki maddeleri uygulamak, mevcut okullarn nizmnmelerini tamamlamak ve yaplan ileri Meclis-i l-i Tanzimata bildirmektir.265 Bu vesikaya gre, Marif Nezretinin retim derecelerini ve marif sistemini dzenlemeye ve belirlemeye alt grlmektedir. Nezret, zellikle yeni bilgilerin retilecei yer olan rtiyelere ve onun stndeki eitli fen okullarna nem vermektedir. Sbyn okullar yine dn retim sahas iinde braklmaktadr. Meclis-i Marif-i Ummiyeden baka yeni bir danma ve karar organ olarak Meclis-i Muhtelit kurulmutur. Bylece Marif-i Ummiye Nezreti, merkez tekilatn biraz daha geniletmitir.266 1864 tarihinde bu iki meclisin verimsiz olduu grlm ve 10 ubat 1864 tarihli bir irade ile kaldrlarak yeni bir Marif-i Ummiye Heyeti tekil edilmitir. Bu heyetin grevleri ve yeleri deiik iki komisyondan olumaktadr: 267 1) Mektib-i Sbyn- Mslime Komisyonu, haftada bir kere toplanarak slma ait btn kitaplar tahkk ve tetkk edecektir. 2) Mektib-i Rdiye ve lmiye Komisyonu268. yeleri eitli cemaat temsilcilerinden seilen bu komisyon da haftada bir gn toplanp btn tebaa ocuklarnn eitim ilerini mzakere edecektir.
265 266

Aziz Berker, Trkiye'de lkretim, Ankara 1945, s.46-47. Salnme-i Devlet, sene: 1316, s.16 267 Salnme-i Devlet, sene: 1316, s.16; Kodaman, a.g.e., s.45. 268 Sadret tezkeresinin ilk ksmlarnda Mektib-i Rtiye ve lmiye Komisyonu ad son ksmlarda Mektib-i Rdiye-i Muhtelite olarak gemektedir. Bkz. Cevad, a.g.e., s.82.

72

Bu komisyonlarn vazifelerine gre de, Marif Nzrnn bakanl altndaki Marif-i Ummiye Heyeti iki ubeye ayrlmaktadr:269 1) Dire-i Mektib-i Mahssa, 2) Dire-i Mektib-i Ummiye. 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesinin ilnna kadar, rdiye mekteplerini de iine alan mevcut marif tekilat herhangi bir deiiklie uramadan devam etmitir. Marif Nzr Saffet Paa ry- Devletin Marif dairesiyle birlikte marif sistemini yeniden dzene koymak iin bir nizmnme hazrlamaya balamtr. Nihayet komisyonun hazrlad nizmnme kabul edilerek, 1 Eyll 1869 tarihinde Marif-i Ummiye Nizmnmesi ad altnda yaymlanmtr.270 Nizmnme bir ok ynden olduu gibi marif tekilat bakmndan da esasl yenilikler getirmektedir. Her eyden nce marif idare ve tekilatn ve vazifelerini kann bir hkme balamtr.271 Marif tekilat ynnden, nizmnmenin getirii yenilikler merkez tekilattan ok tara tekilat alannda olmutur. 1869 tarihine kadar vilyetlerin marif ise durumuyla vilyetlere gerektii ayr bir ekilde zen ilgilenilmemitir. getirilen

Nizmnmede

gsterildii,

yeniliklerden anlalmaktadr. lk defa tara marifinde grlen bu yenilikler unlardr: 1) Marif mdrlerinin tayini, 2) Marif meclislerinin tekli, 3) Marif muhakkiklerinin tayini, 4) Marif mfettilerinin tayinidir. Marif-i Ummiye Nizmnmesinin marif tarihi ynnden nemi, ortaya koymu olduu 198 maddenin iyi veya kt, uygulanabilir olup olmamasndan ok, Osmanl marifinde sistemletirme ve kanunlatrma hareketinin ilki oluundan gelmektedir.272
Aziz Berker, suretini verdii 2 Ramazan 1280 tarihli vesikaya gre "Meclis-i Marif-i Ummiye" a) Mektib-i Sbyan- slmiye komisyonu, b) Mektib-i Rdiye ve liye komisyonu olarak ikiye ayrlmaktadr. Bkz. Berker, a.g.e., s.44-46. 270 Marif-i Ummiye Nizmnmesinin metni iin bkz. Cevad, a.g.e., s.469-509; Unat, a.g.e., s.99-119. 271 Kodaman, a.g.e., s.51. 272 Kodaman, a.g.e., s.56-58.
269

73

Eitim ve retimdeki kanunlatrma veya kurallara balama teebbsnn dourduu sonular Marif-i Ummiye Nizmnmesi iinde grmek mmkndr. Buna gre: 1) Modern eitim sistemi, medrese eitimi aleyhine genilemitir. 2) Talim, terbiye ve tedris denilince modern eitim anlalmaya balanmtr. 3) Eitim ve retim dn alandan dnyev alana kaydrlmtr. 4) Eitim politikas, plan ve programlar devlet tarafndan yazl olarak tesbit edilmitir. 5) Kanunlarn tatbiki iin marif tekilat dzenlenmi ve

geniletilmitir. 6) Okullarn yapm ve bu hususta her trl reform hareketinin yaplmas hkmetin yetkisine braklmtr. 7) Eitimde ikilik kanunen tescil edilerek medrese ve modern eitim sahalar birbirinden tamamyla ayrlmtr. Marifte kanunlatrma hareketinin en nemli belgesi olan Marif-i Ummiye Nizmnmesi madde madde incelendiinde, o zamanki Avrupa eitim sistemlerine gre pek ok eksiklikler olduu grlmektedir. Hatta, istenilen Avrupa eitimi ve ondan farkl olan slam eitimi arasnda senteze dahi varlamamtr. Bundan sonra kanunlatrma hareketleri devam edecek, bylece eksiklikler giderilmeye allacaktr. Marif-i Ummiye Nizmnmesi, ilanndan sonra uygulama alanna geilmi, fakat pek baarl sonular alnamamtr. Merkez marif tekilat iin ngrlen Meclis-i Kebr-i Marif iki dairesiyle birlikte alm ve almalarna balamtr. Ancak 1872 tarihinde bu meclisin iki daireli olmaktan karak bir tek meclis haline getirildii ve ye saysnn azaltld grlmektedir. Ayrca meclis bnyesine ihtisaslarna gre baz mfettiler alnarak bu kadro 1879 tarihine kadar muhafaza edilmitir. Vilyetlerdeki uygulama daha az olmutur. Sadece Tuna ve Badat vilyetlerinde 1872 tarihinde birer Meclis-i Marif tekil edilebilmitir.273 Marif mdrleri ve mfettiler tayin edilemediinden vilyetlerde marif

273

Ayas, a.g.e., s.126.

74

mdrlkleri alamamtr. Vilyet tekilatnn gelimesi ve yaylmas 1882 tarihinde grlmektedir. Bu arada nizmnmede ngrlmeyen,

fakat 1873 tarihinde Mullim-i evveli olan rtiye mekteplerinin bulunduklar sancak ve kaza merkezlerinde Marif komisyonu adyla birer imtihan heyeti tekiline karar verilmitir.

2. Rtiye Mekteplerinin dr Yaps: stanbul rtiyelerinin idaresine dair yaynlanan talimata gre, buradaki rdiyelerin ynetim ve retim kadrosu, bir mdr ve yeterli derecede retmen ve her snf iin bir mubassr ve bir kapc ile bir hademeden olumaktadr.274 Bu talimata gre, mdr, okulun idaresinden birinci derecede sorumlu olduu gibi, rencilerin eitim ve retiminin en iyi ekilde yaplmasn ve okulun temiz olmasn salayacak, okullarda uygulanmas gereken nizam ve emirleri yerine getirecektir. Her sabah rencilerden nce okula gelecek ve rencilerden sonra okuldan ayrlacaktr. Her gn mubassr, retmen ve rencilerin devam edip etmediini defterlere kaydedecek, gnlk olarak faaliyet raporu tutacak ve bunlarn zetini her ayn sonunda Mektib-i Rtiye daresine sunacaktr. Memur ve retmenlerden birinin kusurunu grdnde onu uyaracak, ancak uyarya ramen ayn harekete devam edilirse bunu Mektib-i Rdiye daresine bildirecektir.275 Mubassrlar, renciden nce okulda bulunmak zorundadr.

Grevleri, rencilerin toplanmasn salamak, snflarda rencilerin yoklamasn yaparak durumu mdre bildirmek, ders ve teneffs saatlerini bir ddk ile belirlemek, retmeni bulunmayan snflarda ders retmeni gelinceye kadar rencilerin intizamn salamak, teneffslerde

rencilerle ilgilenmek ve onlarn nizam bozmalarn engellemek, akam

Dersadet Mektib-i Rdiyesinin dre-i Dhiliyesine Mahsus Talimat (DMRDMT). Mad.: 1, Marif Salnmesi, sene: 1316, s.297-318. 275 DMRDMT, Mad.:2-5.

274

75

olunca evlerine gidecek rencileri gruplara ayrarak, belli yerlere kadar onlarla birlikte gitmektir.276 stanbul dndaki vilyetlerde ise Mektib-i Rdiye-i Mlkiye, Marif-i Ummiye Nezretinin idaresinde olan retmen, mubassr ve hademelerinin birinci derecede mercii Vilyet Marif Mdrlkleri ve Marif Mdr olmayan yerlerde hkmeti temsil eden en yksek mahall idarecidir. Rdiyelerin idaresi ise mullim-i evvellere braklmtr.277 Bunlarn grevleri stanbul rtiyeleri mdrlerinin grevleriyle ayndr.278 Bunun yannda, mullim-i evveller hatal davranlarda bulunan ve nizma aykr davranan rencileri icabna gre uyaracak, buna ramen hal ve hareketlerini dzeltmeyen ve okuldan atlmasn n grecek davranlarda bulunan rencileri, Marif mdrlerine bildirerek, haklarnda

uygulayacaklar emirler kendilerine ulaana kadar geici olarak okuldan uzaklatrlabilecektir. Ayrca retmenlerin nasl ders verdiini ve rencilerin ders esnasnda nasl davrandn kontrol edecek,

retmenlerin bir kusurunu grrse onlar uyaracak, kendisine uyulmad taktirde bunu doruca Mektib-i Rdiye-i Mlkiye Marif-i Ummiye Nezretine bildirecektir.279 Tara rtiyeleri retmenleri ise ayda bir retmen, renci ve hademenin grevlerini yerine getirip getirmediini, okulda meydana gelen olaylar, her snfta bulunan renci saysn Marif Mdrlklerine bildireceklerdir.280 1869 Nizmnmesinde grlen drt yllk rdiye tahsili, 1892de yla indirilmitir. Tarada baz yerlerde rtiyeler idd okullar bnyesine alnmtr. dd-rtiye birletirilmesi stanbulda uygulanmamtr.

Mstakil olan rtiyelerin idaresi ise mullim-i evvellerin sorumluluuna braklmtr. Ancak, rtiye yneticileri marif mdrnn ve mahall mlk amirin kontrol altndadrlar. Her ne kadar 1879da rtiye masraflarnn ahaliye, idarelerinin de mahall cemaat meclislerine braklmas yolunda
DMRDMT, Mad.:13-14. Tara Mektib-i Rdiyesinin dre-i Dhiliyelerine Mahsus Talimat (TMRDMT), Mad.: 1-2, Marif Salnmesi, sene: 1316, s.311-325. 278 TMRDMT, Mad.:3-4. 279 TMRDMT, Mad.:6-8. 280 TMRDMT, Mad.:11.
277 276

76

teklif

yaplmsa

da;

hkmetin

merkeziyetilik

anlayna

ters

dtnden kabul edilmemitir. Btn rtiyeler Marif Nezreti idaresi altnda kalmtr. Gerek stanbul gerek tara rtiyelerine ait en son talimatnameler 1892 tarihinde dzenlenmi ve byk deiikliklere uramadan devrin sonuna kadar yrrlkte kalmlardr.281

B- retim Kadrosu
Tanzimat dneminde eitimde yenileme hareketleri ierisinde yeni dzenlemelerin yaplp mekteplerin almaya balanmas ile birlikte bu retim kurumlarnda retmen olarak grevlendirilecek insanlara ihtiya duyulmutur. Yeni retim kurumlarnn ve anlaynn varlnn

devamnn, iyi yetimi retmenlerin varlna bal olduu fikri erevesinde retmen yetitiren kurumlarn tesisine dnemin ilk

yllarndan itibaren balanmtr. Bu konuda nceliin yeni kurulmaya balanacak olmalarndan dolay rtiyelere verilerek ilk etapta rtiye muallimi retmen yetitirilmesine ihtiyac nem verildii grlmektedir. retmen Balangta yaplmasyla

medrese

mezunlarnn

giderilmitir.282 Tanzimattan nceki dnemde medreselerin kendi retim yelerini kendi iinde nasl hazrlad, Sbyn mekteplerinin retmen kaynaklarn da yine ve medreselerin ilk basamaklarnda az ok okuma yazma, Arapa gramer ve sentaks ile nazar ve amel din bilgileri edinmi, ou zaman da bir caminin imam veya mezzini bulunan kimselerin283 tekil ettii ve bunlarn yetimesi veya yetitirilmesi iin herhangi bir meslek formasyonun verilmedii grlmtr.284 Ancak bu durum, modern eitim ve retim anlayna sahip olan marifiler tarafndan

yadrganmaktadr. nk, hem yeni okullar medresenin sultasndan ve idar ynden, Evkf Nezretinden veya eyhlislmlktan kurtarmaya
Kodaman, a.g.e., s.171-172. Kodaman, a.g.e., s.225. 283 Fatihin vakfiyesi, at ilk mektebin retmeninin nefs-i enfes sahibi ve rzy- hak talibi olup etfl-i tlime ikdm eylemesini ve yardmcsnn da mullim-i evvel tlim eylediini etfle tekrr ve ide ve istiskl-i hizmet eylemeyip bilmedikleri mevzii lutf ve rfk ile ifade etmesini meslek vasf olarak yeter grmektedir. 284 Unat, a.g.e., s.30.
282 281

77

almak, dier taraftan bu okullara ve yeni retime kar olan medreselileri retmen yapmak, amaca erimeyi gletirmektedir.285 Bat usl okullarn eitim ve retim hizmetlerine zel surette yetitirilmi meslek insan hazrlama konusu, Tanzimattan sonra ve ilk defa, Mektib-i Ummiye Nezreti kurulduktan ve bu iin bana sonralar alt kere Marif Nzrl vazifesi yapm ve Trkiyede milli eitim hayatnn gelimesinde byk hizmetleri olan Kemal Efendinin getii ve Rtiye mekteplerini oaltmaya balad srada ele alnmtr. Buna gre ilk nce Drulmullimn-i Rd (1848) ve daha sonra Drulmullimt (1870) almtr.

1- Drulmullimn-i Rd Drlmullimn deyimine ilk defa Takvm-i Vakyide, o devirdeki Fransz mektepleri hakknda bilgi vermek zere, Kemal Efendinin kaleminden km olmas ihtimali olan bir bende rastlanmaktadr.286 Ayn zamanda o srada stanbulda zel bir planla ina ettirilmesine balanlm olan yeni okul binalarndan Fatih civarnda Mekkzde merhumun trbesi yannda yaplacak olannn, Drlmullimn standartna uygun bir ekilde inasn salamak zere yaptrlan plan ve mimr projelerinin Padiah Abdlmecide gsterilip onay alndktan sonra, bu i iin inasna baland da grlmektedir.287 te bu ekilde, yeni alan rtiyelere retmen yetitirmek amacyla 16 Mart 1848 tarihinde stanbulda Drlmullimn adyla retmen okulunun kuruluuna, Meclis-i Marif-i Ummiye tarafndan hazrlanan ve Meclis-i Vlda grlerek karara balanan 1847 tarihli mazbata ile karar verilmitir. Mazbatada

Drulfnna talebe yetitirmek zere kurulan rtiyelerde retimi yoluna koymak ve buralarda istihdam edilecek mullimlerin yetitirilmesi iin bir Drlmullimnin almasnn gerekliliine iaret edilerek288 kuruluuna
Kodaman, a.g.e., s.225. Takvm-i Veky, defa: 361, 11 Muharrem 1264 (19 Aralk 1847). 287 Babakanlk Arivi, 1263 yl maruzat, No. 7193, 25 Reblhir 1263 (12 Nisan 1847). 288 imdiki halde tefrk ve te'ss olunacak mektib-i rtiye iin usl- talimiyeyi bir hsn-i zbta tahtna koymak lzime-i hl ve maslahattan olmasyla zikrolunan mektib-i rtiyede istihdm olunacak hocalarn mektib-i menet olmak ve Meclis-i Marif tarafndan bit teemml kaleme alnacak talimatlar mucibince akirdana tahsil ettirilecek ulm ve fnnu hsn-i ifde ve
286 285

78

karar verilmi, ardndan da bu karar gereince 16 Mart 1848 tarihinde stanbulda kurulmutur.289 Drlmullimnin alma esaslarnn ise daha sonra tespit edildii 1850 tarihli bir belgeden anlalmaktadr.290 Buna gre, medrese talebeleri arasndan imtihanla belirlenecek 30 talebenin kaydedilmesi, mektepte okutulacak derslerin tedrisi iin gerekli

mullimlerin tayini karara balanmtr. Ayrca, talebeler aylarda stanbul dna karak madd kazan elde etmeden (Cerr)291 mahrum kalacaklarndan, her birine maa balanarak retim sresi yl olarak belirlenmektedir. A.Cevdet Efendinin mdrl esnasnda hazrlanan Drlmullimnin nizmnmesinden, bu esaslarn yeniden ele alnarak dzenlendii anlalmaktadr.292 Sonraki yllarda faaliyetine devam eden mektepten mezun olanlar, rtiyelere tayin edilerek yerlerine yenilerinin alnd grlmektedir. Bylece, medresenin yannda, teekkl etmekte olan yeni eitim messeseleri, retmen yetitiren bir kaynaa

kavumulardr. Drulmullimn kurulduktan sonra rtiye mekteplerinin almasna hz verilmitir.293 1863 tarihindeki bir ilandan talebeler iin maan 80 kurua ykseltildii mektebe, medresede belirli dersleri grm ve yaz yazabilenlerin kabul edildikleri anlalmaktadr.294 Marif tarihi asndan ilk Drlmullimnin nemi Tanzimatlarn retmensiz marif olamayacan anlamalardr. Bu okulun almasyla, modern eitim ve retimin, alan okullara medrese geleneine bal kimselerin retmen tayin edilmesiyle deil, yeni usullere gre yetimi
tedrs usln anda renip ol vechile etfle tlim ve tedrs eylemek zere Drlmullimn nm nvnyla bir mahall tahss. Bk. .DH.No:8034, 9 N 1263/21 Austos 1847. 289 T.V.No: 372, 23 R 1264/29 Mart 1848; A.Cevdet Paa, Tezkir IV, s.38-39; SNMU, s.24-25; Cevad, a.g.e., s.39-40; Unat, a.g.e., s.43; Abdlkadir zcan, Tanzimat Dneminde retmen Yetitirme Meselesi, 150.Ylnda Tanzimat (Yayn Haz. Hakk Dursun YILDIZ), Ankara 1992, s.444-448; Yahya Akyz, Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri )18481940), Ankara 1978, s.37. 290 .MVL.No: 5661, 2 M 1267/ 7 Kasm 1850. 291 Mslmanlarca kutsal kabul edilen Recep, aban ve Ramazan aylarnda medrese talebeleri lkenin deiik yerlerine dalarak halka dini bilgiler ve ibadetler konularnda yardmc yardmc olmakta, karlnda da renimleri srasndaki ihtiyalar iin maddi gelir elde etmektedir. Cerr ad verilen bu usul iin, Bk.Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri, c. I, s.279-280. Usuln Tanzimat dnemindeki durumuna ileride temas edilecektir. 292 .MVL.No: 6894, 17 C 1268 / Mart-Nisan 1852; Yahya Akyz, Darlmualliminin lk Nizamnamesi (1851), nemi ve Ahmet Cevdet Paa, Milli Eitim, Mart 1990, say 95, s.3-20; zcan, a.g.e., s.467-470. 293 Kodaman, a.g.e., s.226. 294 T.V.No:720, 19 Ca 1280 / 31 Ekim 1863.

79

aydnlarn retmen yaplmasyla mmkn olaca fikri yaygnlamtr. Artk okulla retmenin ayr dnlemeyecei ortaya kmaktadr. Ancak, okulun programnda fazla bir yenilik gze arpmamaktadr. Dersler Arapa, Farsa, Trke, hesap, corafyadan ibarettir. Acil retmen ihtiyacn karlamak iin medreselilerden alnan rencilere zaten bu derslerden baka ey verilemezdi. retmenlerin yetitirilmesine nem verildii halde 1868 tarihine kadar baka retmen okulu almamtr. Bu tarihte ptid mekteplerine retmen yetitirmek zere Drulmullimn-i sbyn almtr.295 Bu ekilde Drulmullimnin orta ksmna da Drulmullimn-i Rd ad verilmi ve bu adlandrma 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesiyle de kanunlatrlmtr. 296 Drulmullimn-i Rdnin ilk yllarda snf tekilat ve uygulad program hakknda yeterli bilgi yoktur. Ancak mezuniyetin rencilerin ahsi kabiliyet ve seviyelerine gre yetiip mullimlik nvan

kazanmalarna bal olduu ve okulun ileride mektepler iin hoca lazm olduka oradan alnmak zere bir retmen deposu sayld, ilk kuruluu srasnda belirtilmitir.297 1869 tarihinde ilan edilen Marif-i Ummiye Nizmnmesinde de retmen yetitirme meselesi ele alnarak stanbulda bir Drulmullimn kurulmas hkme balanmtr. Rtiye, dd ve sultnlere mullim yetitirmek zere ubeden mteekkil bu kurumda her ube edebiyat ve ulm-fnn298 snflarna ayrlacaktr. Ayn nizmnmeye gre

rtiyeler, Mslman ve gayri Mslimler iin ayr ayr kurulacandan buralarda grevlendirilecek retmenlerin de ayr yetitirilmeleri gerekmi, dolaysyla Drulmullimnin rtiye ubesi buna gre dzenlenerek, retimin her cemaatin kendi lisan ile yaplmas esas getirilmitir. dd ve sultnlerde ise retimde zaten Mslman gayrimslim ayrm sz konusu olmadndan, bu kurumlara mullim yetitirecek ubelerde byle
.MVL.No: 26278, 20 N 1284/ 15 Ocak 1868; T.V.No: 1025, 4 1285/ 20 Kasm 1868; SNMU, s.27; Cevad, a.g.e., s.27; Unat, a.g.e., 31; Kodaman, a.g.e., s.226; Hasan Ali Koer, Trkiye'de retmen Yetitirme Problemi, Ankara 1967, s.11. 296 Unat, a.g.e., 31. 297 Takvm-i Veky, defa: 372, 23 Rebilhir 1264 (29 Mart 1848); Unat, a.g.e., s.31. 298 Bugnk anlamda bu ayrm edebiyat ve fen ubeleri olarak nitelendirilmektedir.
295

80

bir ayrma gidilmemitir. Drulmullimnin btn ubelerindeki ders programlarnda din derslerine yer verilmemesi ise olduka dikkat ekici olarak grlmektedir.299 Ayrca nizmnme ile kz sbyn ve rtiye mekteplerine mullim yetitirilmesi gayesi ile Drulmullimtn almas karara balanm ve Drulmullimnin rtiye ubesinde olduu gibi buralarda da Mslman ve gayrimslim mullimlerin ayr retimleri ngrlmtr. Ancak ayn benzerliin ders programlarna da

yansmad, Drulmullimtn retim programnda din derslerine yer verildii grlmektedir.300 Marif-i Ummiye Nizmnmesinde konu ile ilgili dzenlemelerin bir ksmnn kat zerinde kald ve uygulamaya geilemedii grlmektedir. Nitekim nizmnmenin ilanndan bir sene sonra alnan kararla

Drulmullimnin idd ve sultn ubelerinde renim grmeye elverili talebe bulunamadndan, kayd yaplan 100 kadar talebenin rtiye ubesine alnp, sz konusu iki ubenin sonraki tarihlerde alaca belirtilmektedir.301 Yine ayn kararda, her ne kadar nizmnme gereince Drulmullimnde farkl snflarn kuruluu ve kabul edilecek her cemaata mensup talebe iin kendi lisanlar zere retim ngrlmekte ise de douraca skntlardan dolay imdilik sadece Mslman talebelerin kabul edilecei de belirtilmektedir.302 Ancak Drulmullimnde farkl cemaatlere mahsus snflarn almasnn hibir zaman

gerekletirilemedii, nizmnmedeki bu hkmn kat zerinde kald grlmektedir.303 Drulmullimnin idd ubesi 1874 tarihinde304, Drulmullimt ise 1870 tarihinde kurularak faaliyete gemitir305.
299 300

Marif-i Ummiye Nizmnmesi, mad. 51-67, s.19-23. Marif-i Ummiye Nizmnmesi, mad. 68-78, s.23-26. 301 .D.No: 476, 8 R 1287/ 8 Temmuz 1870. 302 Drlmullimnin hasbel nizm muhtelid olmas iktiz eder ise de derslerin elsine-i muhtelife zere tedrsi muktez olup bu ise pek ok masrif ve mkilt mcib olacandan ba'deh bir tark-i tesviye taharr olunmak zere imdilik yalnz slam dairesi kd olunmu olduundan. .D.No: 476, 8 R 1287 / 8 Temmuz 1870. 303 Kodaman, a.g.e., s.229-242; Koer, a.g.e., s.146-147, 204-205. 304 T.V.No: 1646, 23 M 1291/ 8 Mart 1874. 305 T.V.No: 1217, 25 M 1287/27 Nisan 1870; T.V.No: 1234, 8 Ra 1287 /8 Haziran 1870; SNMU, s.28; Cevad, a.g.e., s.115; Ahmet Ltf, Vak'nuvis Ahmet Ltfi Tarihi, c.IX, Yay. Mnir AKTEPE, stanbul 1984, s.313,317. Mektebin ders program iin, Bk.T.V.No: 1684, 28 B 1291/10 Eyll 1874; T.V.No: 1755, 30 B 1292/ 1 Eyll 1875.

81

Bu dnemde gerekletirilen retmen yetitirme abalar iinde dikkati eken bir nokta, zellikle orta dereceli mekteplerde okutulan dersler iin mstakil bran retmenlerinin yetitirilmesinin hedeflenmemesidir. retmen okullar eitli retim alanlar yerine her bir derecedeki mektepler esas alnarak dzenlenmilerdir. Buna gre mesela, ncelikle bir corafya retmeni deil, rtiye veya idd mullimi yetitirilmesi n plana alnm olmaktadr. Bu artlarda yetitirilen retmenlerin, grev aldklar mektebin programndaki btn derslerin retimine aba sarfettikleri ileri srlebilir. Normalde retim kalitesi asndan uygun olmayan bu durumu, dnemin artlar asndan normal kabul etmek gerekmektedir. Yaplan almalara ramen lkede retmen yetitirme ve

grevlendirmede zorluklarla karlald ve nemli lde retmen ann olduu anlalmaktadr.306 Nitekim Marif Nezretinin 1872 tarihli bir yazsnda, alan 25 rtiyenin mullimsiz olduu ve

Drulmullimnden mezun baz retmenlerin grev almak istemedikleri belirtilmektedir.307 Mullimlere retimin btn kademelerinde ihtiyacn olduu, 1870 tarihinde Drulmullimtn al treninde bir konuma yapan devrin Marif nzrnn, mektebin retim sresinin aslnda drt yl olarak planlandn ancak mullimsizlik yznden imdilik iki yl olarak faaliyetine devam edeceine dair szlerden aka anlalmaktadr.308 Mullim ann kapatlmas konusunda medreselerde grevli mderrislerden istifade edildii, bu kiilerin rtiye ve iddlerde grev aldklar grlmektedir.309 Verilen ilanlarla retmen aranmas veya dier mekteplerde grevli mullimlerin belirli zamanlarda rtiyelerde grevlendirilmesi de an kapatlmasnda takip edilen dier bir yoldur.310 Bununla birlikte yetitirilen retmenlerin tayinleri konusunda baz
Akyz, Trkiyede retmenlerin..., s.39-40. .D.No: 1097, 11 1289 / 14 Ekim 1872. 308 Bk.T.V.No: 1217, 25 M 1287 / 27 Nisan 1870. 309 Bk..DH.No: 8034, 11 aban 1263 / 25 Temmuz 1847; BEO, Ayniyat Defteri No: 1070, s.41, 21 S 1286 / 2 Haziran 1869; BEO. Ayniyat Defteri No: 1070, s.2, 27 Ra 1283 / 9 Agustos 1866; BEO, Ayniyat Defteri No: 1076, evrak no: 329, s.29, 21 B 1284 / 18 Kasm 1867; T.V.No: 1346, 28 M 1288/ 19 Nisan 1871; T.V.No: 1363, 8 Ra 1288/ 28 Mays 1871. 310 .DH.No: 16635, 5 Ca 1269 / 14 ubat 1853; T.V. No: 1346, 28 M 1288 / 19 Nisan 1871; T.V. No: 1363, 8 Ra 1288/ 28 Mays 1871.
307 306

82

karklk ve dzensizliklerin de yapld grlmektedir. Mesela 1861 tarihinde Drulmullimn talebeleri kendilerinin rtiye mullimi olarak yetitirildikleri halde tayinlerinin yaplmad, buna karlk

Drulmullimnde renim grmeyen baz kiilerin rtiyelere tayin edildiklerinden ikayet ederek hakszln nlenmesini istemektedirler311 Dier taraftan belgelerden mullimlerin madd sknt iinde olduklar, hatta bu yzden baz mullimlerin grevlerinden ayrlarak baka mesleklere yneldikleri anlalmaktadr.312 Ancak her eye ramen saylar hzla artan yeni retim kurumlarna yeterli say ve kalitede mullimlerin yetitirilmesi de kolay bir mesele olarak grlmemelidir. Nitekim retmen yetitirme meselesinin, eitim alannda kkl deiimin balad Tanzimat yllarndan itibaren sonraki yllarda da devam eden bir problem olma zelliini muhafaza ettii, bu dnemde balatlan almalarn daha sonraki dnemlerde de devam ettii bilinmektedir.313 Marif-i Ummiye Nizmnmesinin 54 ve 61. maddeleri bu okulun programn da ders konular itibariyle gstermekte ve mezunlarnn isterlerse daha st basamakta renimlerine devam ederek idd retmeni olabilmeleri esasn da kabul etmektedir. 14 Mart 1874 tarihinde Marif Nezreti tarafndan yaymlanan bir ilandan Drulmullimn-i Sbyn, Rtiye ve ddiye adlaryla dereceli olmak zere kurulmasnn kararlat ve bu ubelerde okutulacak derslerle bunlara kabul edilecek rencilerde aranan artlarn neler olduu anlalmaktadr.314 Bylece okulun, stanbul Drulmullimni ad altnda ddiye ve ptidiye ksmlaryla birlikte kurulan messesenin bir ubesi haline geldii grlmektedir. Drulmullimn-i Rdnin hayatnda nemli iki olay vardr.

Bunlardan biri 1868 tarihinde bu okul mezunlarndan Suriye gibi halk Arapa konuan memleketlerde alacak rtiyelere tayin olunacaklarn
311 312

.MVL.No: 19767, 13 1277/ 24 ubat 1861. .DH.No: 42865, 29 Ra 1287 / 30 Haziran 1870; D. No: 206/44, 14 Ra 1290/1 Ocak 1874; BEO.Ayniyat Defteri No: 980, evrak no: 169, s.48-49, 12 1289/15 Ekim 1872. 313 Kodaman, a.g.e., s.229-242; Koer, a.g.e., s.146-147, 204-205; Unat, a.g.e., s.30-37. 314 Cevad, a.g.e., s.185.

83

baarlarn salamak iin kendilerini Arapa konumaya muktedir bir hale getirmek zere okula bir mkleme retmeni tayin edilmesi, dieri de 1878 tarihinde, Drulmullimn-i Sbyn ubesi programnda daha nce yer ald halde bu ubenin programnda bulunmayan Tedrs Usl dersinin bu ksmn programna konulmasdr.315 II.Merutiyet devrine kadar stanbulda Drulmullimnin bir ubesi olarak faaliyetine devam eden Drulmullimn-i Rdnin, retmen okullar dzenlemesinin ilk safhasnda retmen ve renci kadrolar takviye edilmek suretiyle muhafaza olunduu gibi, ayrca Ankara, Konya, Diyarbakr, skp ve Badattaki Drulmullimnlerde bu seviyede snflar da almak suretiyle bu be okul Drulmullimn-i Rd haline sokulmu ve sonra hepsi rtiyelerin kapanmasyla sona ermitir.316 Ayrca, retmen okullarnn yetersizlii yznden, imparatorluun retmen ihtiyac eskiden olduu gibi yine medreseden karlanmtr.317

2) Drulmullimt Drulmullimt'n 1870 tarihinde almtr. Bu tarihe kadar, kz ocuklarn okutacak bayan retmenler yoktu. 1869 tarihinde Marif-i Ummiye Nizmnmesinin ilanna kadar ins rtiyelerinin retim kadrosu oluturulurken, retmenlerin yal, irkin ve iyi ahlakl

erkeklerden seilmesine son derece dikkat edilmitir. Bu nitelikler sadece retmenlerde deil bevvblarda da aranmaktadr. Kzlarn eitiminde dikkat edilecek en nemli husus, onlarn iffet ve edeplerini korumak olduu iin, okul mdrleri ve retmenlerin seiminde aranan dier bir koul da, daha nce bir okulda retmenlik yapm olmasdr. Bylece ocuk terbiyesinde tecrbeli olan retmenler kz ocuklarna iffet ve edeplerini korumay retebileceklerdir.318 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi ile kz okullarna retmen seimi belli bir esasa balanmtr. Bu nizmnmeye gre, kz okullarnn retmenleri kadn olacak ve kadnlardan yeterli derecede ehliyetli
315 316

Unat, a.g.e., s.31. Unat, a.g.e., s.32. 317 Kodaman, a.g.e., s.228. 318 BOA, .D. no: 637.

84

retmenler yetitirilinceye kadar yal ve terbiyeli erkekler bu okullara retmen tayin edilebileceklerdir.319 Kz rtiyelerinde en az iki en fazla drt retmen olacak, ayrca ameliyt- hytiye (biki-diki) ve msik retmenleri de bulunacaktr. retmenlerin dnda birer bevvb ve mubassrn bulunmas da arttr.320 stanbul rtiyelerinin idaresine dair yaynlanan talimata gre, retmenler zamannda snflarda hazr bulunmak zorundadr. Ders zamannda doruca snflara kitaplarn okutacaklardr.321 2 Muharrem 1286 tarihli bir belgeye gre bu okullara alnacak retmenler okutacaklar derslere gre mullim-i evvel ve mullim-i sn eklinde derecelere ayrlrd. Mullim-i evveller gerekli Arapa, Farsa ve riyziye derslerini okutur, mullim-i snler ise yaz dersini verirdi.322 1859 tarihinde alan ilk kz rtiyesinin mullim-i evveli Hac Mustafa Efendi, hesab retmeni Esad Efendidir. Bu okulda bir de nak ustas vardr.323 1865-1866 tarihlerine ait Devlet Salnmesinde bu okulun mullim-i evvelinin Mehmet Efendi, mullim-i snnin Abdurrahman Efendi, hesap retmeninin Mderris Hazm Efendi olduu grlmektedir.324 Yine 1869-1870 tarihli Devlet Salnmesine gre, mullim-i evvel Hseyin Efendi, mullim-i sn Hfz Mustafa Efendidir.325 1871-1872 tarihinde de bu kadroya rika retmeni Rtib Efendi katlmtr.326 lk defa, 1870-1871 tarihi Devlet Salnmesinde bir bayan retmenin kz rtiyelerinde idarecilik yapt tespit edilmektedir.327 Buna gre, Fatma Zehra Hanm, 3 Nisan 1870 tarihinden bir sre nce Beikta ns
319 320

gidecek, ders

sonuna

kadar dar

kamayacaktr. Derslerde, Marif Nezreti tarafndan belirtilen ders

Rdiyesi

mdreliine

getirilmitir.328

Henz

Drulmullimt,

Marif-i Ummiye Nizmnmesi (MUN), madde: 28. MUN, madde: 30. 321 DMRDMT, madde: 6. 322 BOA, .D. no: 637. 323 Salnme-i Devlet, sene: 1276, s.107. 324 Salnme-i Devlet, sene: 1282, s.115. 325 Salnme-i Devlet, sene: 1287, s.121-122. 326 Salnme-i Devlet, sene: 1288, s.138. 327 Salnme-i Devlet , sene: 1287, s.121. 328 Yahya Akyz, Osmanl Son Dneminde Kzlarn Eitimi ve retmen Faika nlerin Yetimesi ve Meslek Hayat, Milli Eitim, say.143, Temmuz-Austos-Eyll 1999, s.16.

85

mezunlarn vermezken bir kz okulunda bayan retmenin idarenin bana getirilmesi dikkat ekicidir. 1873 tarihine kadar kz rtiyelerinde nak ustas hari- tamamen erkek retmenler grev yaparken, 1870 tarihinde alan

Drulmullimtn ilk mezunlarn vermesiyle bayan retmenler tayin edilmeye balanmtr. Bu tarihte Eski Ali Paa ns Rtiyesine Drulmullimt rencilerinden Aksarayl Emine Hanm tayin edilmitir.329 1873-1874 tarihinde okulun mullime-i evvelinin Fatma Nigr Hanm olduu grlmektedir.330 O, bu grevde 1877 tarihine kadar kalacak, bu tarihten sonra yerine Zafer Hanm geecektir.331 Yine 1873 tarihinde Sultan Ahmet ns Rtiyesine Drulmullimt mezunu Fethiye Hanm mullime-i evvel, Mnire Hanm mullime-i sn olarak tayin edilirken, rika retmenliine Zehra Hanm, riyziye retmenliine Hafize Rveyde Hanm, Fatih ns Rtiyesine de Hatice Hanm tayin edilmitir.332 Yine 1873-1874 tarihinde, Sultan Ahmet ns Rtiyesinin, sls retmeni Mehmet Efendi dndaki dier retmenleri artk bayandr. Bu tarihte okulun mullime-i evveli Fethiye Hanm, mullime-i snsi Mnire Hanm, riyziye retmeni Hafize Rveyde Hanm, nak ustas Avsiye Kadndr.333 Bir yl sonra okul kadrosunda deiiklik meydana gelmi, mullime-i evvellie ve riyziye retmenliine Mnire Hanm, mullime-i snlie Hasene Hanm, rika retmenliine Zehra Hanm getirilmitir.334 1873 tarihine kadar nak ustas dndaki btn retmenleri erkek olan Atpazar ins rtiyesinde, bu tarihte rika retmeni olarak ilk defa Hafize Hatice adl bir bayan retmenin varlna rastlanmaktadr. Bu yllarda Aksaray, skdar, ehzde ve brahim Paa ns Rtiyelerinde ise henz nak ustas dnda bayan retmen bulunmamaktadr.335 1874 tarihine gelindiinde artk baz okullarn kadrosunun tamamn bayan retmenler oluturmaktadr. Bu okullardan biri brahim Paa ns
329 330

BOA, Ayniyat Maa., no: 1071, sene: 16 M 1290, s.212. Salnme-i Devlet , sene: 1291, s.203. 331 Salnme-i Devlet , sene: 1293, s.141-146. 332 Cevad, a.g.e., s.132-133. 333 Salnme-i Devlet , sene: 1291, s.203. 334 Salnme-i Devlet,sene: 1292, s.144. 335 Salnme-i Devlet, sene: 1291, s.203-204.

86

Rtiyesidir. Okulun mullime-i evveli ve sls retmeni Hatice Hanm, mullime-i snsi, rika ve riyziye dersleri veren Fatmatzzehra Hanm, nak retmeni lfet Hanmdr. Eski Ali Paa ve skdar Glfem Hatun ns Rtiyelerinin de retmenlerinin tamam bayandr. Eski Ali Paa ns Rtiyesi mullime-i sn ve sls retmeni Zafer Hanm, nak retmeni efika Hanmdr. skdar Glfem Hatun ns Rtiyesinin birinci retmeni Mnire Hanm, rika ve nak retmeni Hatice Hanmdr. Ayn yl ehzde ns Rtiyesinde nak retmenlii yapan Fatma Hanm, ayn zamanda mullime-i snlik grevinde bulunmutur.336 Bir yl sonra Atpazar, Eyp ve skdar ns (Doanclar) Rtiyelerinin de kadrosunun tamamnn bayan retmenlerden

olutuunu grlmektedir. Atpazar ns Rtiyesi mullime-i evveli ve Farsa retmeni Mnire Hanm, mullime-i sn ve rika ve riyziye retmeni Fatma Hanm, nak retmeni lfet Hanmdr. Eyp ns Rtiyesi mullime-i evveli Seher Hanm, mullime-i sn ile ayn zamanda riyziye ve yaz retmeni Seher Hanm, nak retmeni Fatma Hanmdr. skdar ns Rtiyesi mullime-i evveli, ayn zamanda riyziye ve fars retmeni Hatice Hanm, mullime-i sn, rika ve sls retmeni Hatice Hanm, nak retmeni Adile Hanmdr. Bu yl ierisinde ehzde ns Rtiyesinde de bayan retmen says oalmtr.337 1881 tarihinde alan Mirgn ns Rtiyesi mullime-i evvelliine Fitnat* ve mullime-i snliine ise Nazire** Hanmlar tayin edilmitir. Daha sonra Fitnat Hanm okulun mdreliine getirilecektir.338

Salnme-i Devlet , sene: 1292, s.145. Salnme-i Devlet, sene: 1293, s.147-148. 338 Cevad, a.g.e., s.211-212. * Harbiye Nezreti mmeyyizlerinden Mahmud Hadi Efendinin kzdr. 1851 tarihinde stanbulda domutur. lkretimi Sultan Ahmedte bulunan Ta Mektepte bitirmitir. Daha sonra Drlmullimta kaydolmu, mezuniyetinden sonra Mirgn ns Rdiyesine retmen tayin edilmitir. 1907 tarihinde emekli olmu, 1913 tarihinde vefat etmitir. (Cevad, a.g.e., s.211212). ** Aye Nazire Hanm, 1861-1862 tarihinde domutur. 1873 tarihinde ehzde ns Rdiyesinden, 1876 tarihinde ise Drlmullimttan aliyyll derecesinde mezun olmu ve 1881 tarihinde Mirgn ns Rdiyesine tayin olmu, 1908 tarihine kadar bu grevde kalmtr. (Cevad, ayn yer).
337

336

87

Kadnlarn okullarda retmenlik yapmaya balad yldan itibaren okullardaki retmen saylar ile bayan ve erkek retmen dalmna bakldnda yle bir tablo ortaya kmaktadr:

1973-1875 Tarihleri Arasnda stanbul nas Rtiyelerindeki retmen Says339

retmen Says Okul Ad 1873-1874 Bayan Sultan Ahmet nas Atpazar nas Aksaray nas ehzade nas brahim Paa nas Beikta nas skdar nas Eski Ali Paa nas skdar Glfem nas Eyp nas 4 2 1 1 1 2 1 2 () () Erkek 1 3 5 5 3 3 3 () () () 1874 Bayan 4 1 3 1 3 2 1 3 2 () Erkek 1 2 2 3 () 3 2 () () () 1875 Bayan 3 3 3 3 3 ? 3 3 2 3 Erkek 1 () 2 2 () ? () () () ()

1875 tarihinden itibaren devlet salnmelerinde retmenlerin erkek veya bayan olduu belirtilmemi, toplam saylar verilmitir. Buna gre bu tarihten sonraki retmen saylar u ekildedir.

339

Salnme-i Devlet, sene: 1291, 203-204; sene: 1292, s.144-145; sene: 1293, s.147-148.

88

1876-1881 Tarihleri Arasnda stanbul nas Rdiyelerindeki retmen Says340

Okul Ad Sultan Ahmet nas Atpazar nas Aksaray nas ehzade nas brahim Paa nas Beikta nas skdar nas Eski Ali Paa nas skdar Glfem nas Eyp nas Fndkl nas Kk Mustafa Paa nas Mirgn nas retmen Says 1873-1874 1874 1875 1879-80 1880-81 1876 1877 1878 1878-79 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 3 5 0 4 4 6 4 5 5 5 5 4 3 4 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? 2 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 ? ? 4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 ? ? 0 4 4 4 3 2 0 0 0 0 5 4 0 0 0 0 0 1*

1881-1887 Tarihleri Arasnda stanbul nas Rdiyelerindeki retmen Says341

Okul Ad Sultan Ahmet nas Atpazar nas Aksaray nas ehzade nas brahim Paa nas Beikta nas skdar nas Eski Ali Paa nas skdar Glfem nas Eyp nas Fndkl nas Kk Mustafa Paa nas Mirgn nas Nakka Paa nas Toplam retmen Says 1873-1874 1874 1875 1881-82 1882-83 1883-84 1884-85 1885-86 1886-87 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 4 4 5 ? ? ? ? ? ? ? ? 2 4 4 4 3 ? 3 3 3 3 ? 4 ? ? ? ? ? ? 3 3 3 3 4 4 ? ? 3 4 4 4 2 2 2 3 4 4 4 4 4 3 3 3 2 3 4 4 3 3 0 0 0 0 5 5 29? 34? 38? 40? 37? 38?

Salnme-i Devlet, sene: 1294, s.394; sene 1295, s.259; sene: 1296, s.84; sene: 1297, s.407-408; sene: 1298, s.277; sene: 1299, s.262. 341 Salnme-i Devlet, sene: 1300, s.195-196; sene: 1301, s.382; sene: 1302, s.404; sene: 1303, s.327-328; sene: 1304, s.315; sene: 1305, s.241. * Mahmud Cevad bu sayy 2 olarak vermektedir. Bkz. Cevad, a.g.e., s.211-212.

340

89

Kz rtiyelerinde 1893-1894 tarihinden itibaren erkek retmenlerin varlna rastlanmamaktadr.342 Bu da, 1869 tarihinde ilan edilen Marif-i Ummiye Nizmnmesindeki kz okullarnn retmenleri kadn olacak hkmnn baaryla uyguland izlenimini vermektedir. Ancak

salnmelerinde ise hemen hemen her kz rtiyesinde bir erkek retmenin varln tespit edibilmektedir.343 1897-1898 tarihinden itibaren okullarn kadrolarna bakldnda genellikle idareciliin ve birinci, ikinci ve nc retmenliklerin bayan retmenlere brakld grlmektedir. Bu tarihte Mirgn ns Rtiyesinin mdre ve mullime-i evveli Fitnat Hanm, muvinesi Aye Hanm, piyano retmeni Kadri Bey olduu gibi dier retmenleri de yine bayandr. Beikta ns Rtiyesinin de sls retmenliinde Hac Arif Efendi grlmektedir. Dier retmenleri ise bayandr. Bu arada Fndkl ns Rtiyesi sls retmeninin Kmil Efendi, Sultan Ahmet ns Rtiyesi sls retmeninin Mehmet Efendi, Eyp ns Rtiyesi sls retmeninin Mustafa Efendi, Molla Grn ns Rtiyesi sls retmeninin Arif Efendi, dier retmenlerinin ise bayan olduu tesbit edilebilmektedir.344 Kz rtiye mekteplerinde gayr Mslim bayan retmenler de grev yapmaktadr. Mesela, 1882-1883 tarihinde Mirgn ns Rtiyesi piyano retmenliinde Matmazel Ahvernora bulunmaktadr.345 1897-1898

tarihinde ise Sultan Ahmet ns Rtiyesi piyano retmeni Madam Halikadr. 1899-1900 tarihinde ise bu grevde Madam Dalyao bulunmaktadr.346 Ayrca kz okullarnn Drulmullimt mezunlarnn retmen tayin edilmesi nizma baland halde, vilyetlerde bulunan baz kz

rtiyelerine Kz Sanayi Mektebi mezunlarndan da retmen tayin edildii tespit edilmitir. Mesela, 1895 tarihinde zmit ns Rtiyesi mullime-i snliine Kz Sanayi Mektebi mezunlarndan Seher Hanm tayin
Salnme-i Devlet, sene: 1311, s.415-417; sene: 1312, s.431-433; sene: 1313, s.458-459; sene: 1314, s.467-468; sene: 1315, s.294-295; sene: 1316, s.326-327; sene: 1317, s.310-311; sene: 1319, s.384-385; sene: 1320, s.400-401; sene: 1321, s.429-431. 343 Marif Salnmesi, sene 1316, s.677-680. 344 Marif Salnmesi, sene: 1316, s.677-680. 345 BOA, .DH.no: 71123, sene: 1300. 346 Marif Salnmesi, sene: 1316, s.679-680; sene: 1318, s.824.
342

90

edilmitir.347 Bu da, bizi o tarihlerde henz Drulmullimt mezunlarnn yeterli sayda olmad veya Drulmullimt mezunlarnn taraya grev yapmaya gitmedikleri, dolaysyla bo olan retmenliklere bunlarn dnda da retmen tayin edilmesi ihtiyacnn domu olabilecei fikrine gtrmektedir.

C- Mfredt Program
Tanzimat dneminde ortaretim kurumlarndan biri olan Rtiye mekteplerinde uygulanan muhtelif mfredat programlar aadaki ekilde gsterilmektedir. Bu programlarn din eitimi ve retimi asndan deerlendirilmesi ileride aklanacaktr. Mekteb-i Ulm- Edebiye Ders Cetveli 1841348
Trke na Hat Arapa ve Nahiv Farsa Nuhbe-i Vehb 350 Tuhfe-i Vehb Lgt Ahlak
349

Mekteb-i Marif-i Adliye Ders Cetveli 1841351

Trke na Arapa Sarf ve Nahiv 352 Farsa, Tuhfe-i Vehb ve Glistan Franszca Gramer Hat (Sls, Dvn, Rika Siykt) Tarih Kara Cmle (Matematikle drt ilem zellikle toplama) Darb (Aritmetikte arpma ilemi) Taksim (Aritmetikte blme ilemi) Politika Corafya Hendese

347 348

Hanmlara Mahsus Gazete, 13 Ternisn 1311 / 8 Cemziyelhir 1313, no. 25, s.6. Takvm-i Vaky, 5 Cemziyelhir 1257, no: 229; Cevad, a.g.e., s.26; Ergin, a.g.e., s.384. 349 Arapay kelime ezberleterek retmek amacyla Smblzade Vehbi Efendi tarafndan yazlm bir tr szlk. 350 Farsay kelime ezberleterek retmek amacyla Smblzde Vehb Efendi tarafndan yazlm bir tr szlk. 351 Takvm-i Vaky, 10 aban 1258, no: 245; Kansu, a.g.e., c.I, s.60 vd.; Ergin, a.g.e., s.398; Unat, a.g.e., s.42. 352 ranl yazar Sd irznin (XVII.yy.) terbiye ve ahlkla ilgili bir kitabdr. Mekteplerimizde Farsa dersleri okuma kitab olarak kullanlmtr.

91

Meclis-i Marif-i Ummiyeye Gre Rtiye Mektebi Ders Cetveli 1846353

Kuran- Kerim lmihl Arapa Farsa Corafya Aritmetik Hsn-i Hat (Gzel yaz yazma)

Drulmarif Ders Cetveli 1850.354

Arapa Farsa Hesap Corafya Hendese Hikmet-i Tabiiye (Fizik) Heyet (Astronomi) ml n

Kz Rtiye Mektebi Ders Cetveli 1859 355

Mebid-i Ulm-u Diniye (Dini Bilgilere Balang) Mebid-i Kavid-i Arabiye ve Farsiye (Arapa, Farsa Dil Bilgisine Giri) Kuran- Kerim Arapa Tuhfe-i Vehb

Fransz Projesine Gre Hazrlanm Rtiye Mektebi Ders Cetveli 1867356

Kuran Okuma Arapa Sarf ve Nahiv Farsa Trke Okuma-Yazma ml Hesap Osmanl, slm ve Dnya Tarihi Corafya Hendese (Geometri) Kavid-i Osmn (Osmanlca Dil Bilgisi) Mnet- Trk (Trke Nesir Yazlar)

1869 Nizmnmesine Gre Erkek Rtiye Mektebi Ders Cetveli 357

Mebdi-i Ulm-u Diniye ml ve n Lisn- Osmn Kavidi (Osmanlca Kurallar) Defter Tutma Usl Tertb-i Cedd zere Kavid-i Arabiye ve Frisiye (Yeni Usl ile Arapa ve Farsa Kurallar) Corafya lm-i Hesap
353 354

Mebid-i Hendese (Hendeseye Giri) Tersm-i Hutt (izgi izme, Resim) Tarih-i Umm Tarih-i Osmn Jimnastik Mektebin Bulunduu Yerde En ok Kullanlan Dil Franszca (4.snfta semeli)

Takvm-i Vakyi, 10 evval 1265, no.410; Kansu, a.g.e., c.I, s.106; Karal, a.g.e., c.VII, s.194. Takvm-i Vaky, 29 aban 1266, no: 427. 355 Takvm-i Vaky, 26 Zilhicce 1278, no: 649. 356 Takvm-i Vaky, 5 evval 1284, no: 922; Takvm-i Vaky, 22 Zilkde 1284, no: 936. 357 Dstr, 1.Tertip, c.II, s.188, 23. Mad..; Cevad, a.g.e., s.474.

92

1869 Nizmnmesine Gre Kz Rtiye Mektebi Ders Cetveli358

Mebid-i Ulm-u Diniye Kavid-i Lisn- Osmn Mebdi-i Kavid-i Arabiye ve Farisiye Mntehebt- Semeler) Tedbr-i menzil (Ev idaresi) Muhtasar Tarih (Ksa Tarih) Edebiye (Edebiyattan Muhtasar Corafya Defter Tutma Usl Hesap Naka Yardmc Olacak Derecede Resim Ameliyt- Hytiye (Biki Diki Dersi) Msik (Seimlik) ml ve n

Kz Rtiye Mektebi Ders Cetveli 1873 359 1.Snf

Arapa Farsa Hesap Corafya Sls ve Rika Krat- Trk ml Nak

2.Snf
Arapa Farsa Hesap Corafya Krat- Trk Sls ve Rika Nak

3.Snf
Arapa Farsa Hesap Corafya Krat- Trk Sls ve Rika Nak

4.Snf
Arapa Farsa Tadd (Sayma) Terkm Rakamlar Ahlak lmihl Sls Nak

Erkek Rtiye Mektebi Ders Cetveli 1873 360 1.Snf

Ulm-u Dniye Arapa Farsa Krat- Trk Hesap Hatt- Sls

2.Snf
Arapa Farsa Lisn- Trk ve ml Hesap Corafya Sls ve Rika Resim

3.Snf
Arapa Farsa Lisn ve ml Hesap Corafya Tarih Sls ve Rika Resim

4.Snf
Arapa Farsa Lisn- Trk ve n Hesap Mebdi-i Hendese Corafya Tarih Usl-i Defter Hatt- Rika Resim

358 359

Dstr, 1.Tertip, c.II, s.189, 29. Mad.; Cevad, a.g.e., s.476. Salnme-i Devlet, 1287-1293; SNMU, 1317; Cevad, a.g.e., s.131. 360 Salnme-i Devlet, 1287-1293; SNMU, 1317; Cevad, a.g.e., s.157.

93

1876 Yl Ders Program361 1.Sene

Ulm- Dniye Ahlk Malumt- Nfia Lisn- Osmn Hesap Sls Rika

2.Sene
Ulm- Dniye Arab Fars Hesap Tarih Sls Rika Hytiyt

3.Sene
Arab Fars Lisn- Osmn ve ml Hesap Corafya Ulm- Dniye Krat-i Trk Tarih Sls Rika Nak

4.Sene
Ulm- Dniye Krat- Trk Arab Fars Lisn- Osmn ve ml Hesap Corafya Medhal-i Kavid Tarih Sls Rika Nak

1879-1880 tarihinde Marif Nezareti tarafndan rtiye mekteplerinin ders programna Franszca dersi konulmas ngrlmse de

salnmelerde yaynlanan kz rtiyeleri ders programnda bu derse rastlanmamaktadr. 1883-1884 (1301) tarihlerinde rtiye programlarnda slahat

almalarna gidilmi ve 1301 Suriye Salnamesine gre mfredat program aadaki gibi ayarlanmtr:

Birinci Sene Sarf- Arab Tlim-i Fris ml- Erbaa ml lmihl Ahlk Hatt Sls

kinci Sene Arapa Kavid-i Fris Muhtasar Hesap Avrupa Corafyas Tercme na ve Kraat Rik'a ve Sls

nc Sene Glistan Hesap Corafya ml ve n Fezleke Franszca Hatt- Rik'

Drdnc Sene Rislet-i Erbaa Glistan Cebir Corafya Hendese 362 Usl Defteri Kavaid-i Osmaniye n, Hatt- Rik'a Franszca Fezleke Tarih-i Osmn

Yukardaki program ancak vilayet ve baz sancak merkezlerinde bulunan byk rtiyelerde 1892 tarihine kadar uygulanm, iki retmenli kk kaza ve kasabalarda okutulmamtr.363

361 362

Salnme-i Devlet, sene: 1294, s.393. Hasan Tahsin, Usl Defteri, Dersadet 1311. 363 Kodaman, a.g.e., s.112.

94

Kasaba ve kaza rtiyelerinde genellikle, din dersleri, Arapa, Farsa, Tarih, Yaz, ml ve n, lmihal ve Ahlk dersleri okutulmutur.364 1892 eitim retim ylnda rtiyelerle idd mekteplerinin

birletirilmesi ve eitim retim sresinin yla indirilmesiyle ders programlar yeniden ele alnmtr. Rtiye derslerinde dn derslerin ar olmas ve iddlerle birletirilmesi, iddler iindeki rtiyeler iin ayn derslerin okutulmas anlamna gelmektedir. Yalnzca Franszca dersi mstakil rtiyelerden kaldrlm, yerine fazladan Mlmt- Ziriye ve Shhiye dersleri konmutur. Yeni programda Trke dersinin saatinde artrma yoluna gidilmi, Arapa ikinci sraya gerilemitir. lm-i Eya dersi dnemin sonuna doru programdan karlmtr.365 1895 tarihinden itibaren tara ins rtiyelerinin retim sresi alt yl olarak grlmektedir. te yandan 1892 tarihinde Drulmullimt iin hazrlk okulu olarak kurulan ins rtiyesinin retim sresi de alt yl olarak belirlenmitir. 1892 Yl 6 Yllk nas Rtiyelerinin Haftalk Ders Dalm izelgesi366
Ders Ad Elifba ve ifh Mlumt K.Kerim ve Tecvid Ulm- Dniye Kraat ml Kitbet Kavid-i Lisn- Osmn Arab Fris Hsn- Hat Mlmt- Nfia dre-i Beytiye Ahlak Hfzsshha Hesab Corafya Tarih El hnerleri Toplam
364 365

1. 18 4 .4 4 .......2 .2 ..2 18

2. .6 2 4 4 ....1 ..2 .2 ..2 23

3. .5 2 4 3 .2 ..1 1 .1 .2 ..2 23

4. .3 2 2 2 .2 ..1 1 2 1 .2 2 1 2 23

5. .2 2 1 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 2 1 2 23

6. .1 2 1 1 1 2 2 1 1 1 2 2 1 1 2 1 2 24

Kodaman, a.g.e., s.112. Kodaman, a.g.e., s.113. 366 Y.A.Res.117/76 9 S 1320, s.3; SNMU, sene: 1316, s.393; Konya Vilyeti Salnmesi, sene: 1317, s. 67-68; Cevad, a.g.e., 1338, s.270.

95

Erkek Rtiye Mektebi Ders Program (1892)367

Ders Ad Kuran- Kerim, Tecvid ve Ulm- Dniye Trke Ahlak arapa Farsa Hesap Hendese Corafya Tarih Ziraat ve ticaret ve sanayiye dair usul-i tedris Hfzsshha Hsn-i Hat Resim 1.Sene 2.Sene 3.Sene 4 6 2 2 .2 .2 .1 .1 1 4 5 2 2 2 2 .2 2 1 .1 1 4 3 1 2 2 2 1 2 2 1 1 1 1

1895 Tarihli Girit Vilayeti ns Rtiyesi Der Program

1. Sene Elifb-y Osmn Ecz-y erfe Krat- Trk Hesb- Zihn 2. Sene Kurn- Kerim lmihl Krat- Trk Hesb Hatt- Sls 3. Sene Kurn- Kerim Tecvd lmihl Hesb El Hnerleri Hatt- Sls 4. Sene Kurn- Kerim lmihl Arab Fris Kavid-i Osmni Hesb Corafya Krat- ve ml 5. Sene 6. Sene Kurn- Kerim Kurn- Kerim ve Tecvd ve Tecvd Ulm- Dniye Ulm- Dniye Arab Arab Fris Fris Kavid-i Osmni Hesb Corafya Trk Tarih Kitbet Lgt Hesb Corafya Tarih ve

El Hnerleri Hsn- Hat

Krat- Trk El Hnerleri ve ml El Hnerleri Hsn- Hat Hsn- Hat Resim Taklidi Resim Taklidi

367

Y.A.Res.117/76 9 S 1320, s.3.

96

Merkez Rtiyelerinin Rtiye Ksmnn 1312 Senesine Ait Mfredat Program368

Ders Ad Kuran- Kerim ve Tecvd Ulm- Dniye Arabi ml ve Kitbet Kavid-i Lisn- Osmn ve Tatbikat Farisi Corafya Tarih Hesap ve Usul Defteri Hendese Resim Hsn-i Hat Franszca lm-i Eya Toplam 1 2 3 3 4 4 .2 .2 ..2 .2 2 1 2 3 3 2 1 2 1 2 .1 1 3 2 3 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 .3 2

24 24 24

1316 Tarihine Ait Rtiye Mektebi Dersleri369

Kuran- Kerim ve Tecvd Ulm- Dniye Sarf- Osmn ve Kraat ve ml Ahlak Arabi Farisi Muhtasar Hesab Mebdi-i Hendese Muhtasar Tarih-i slam ve Osmn Muhtasar Corafya Mlumt- Nfi Hfzusshha Resim Yaz

368 369

.MF. 1313/S-8. Y.Mtv.189/184 30 Z 1316.

97

btid ve Rtiye Snflarndan Oluan Kz Sanayi Mektebi Ders Program370

Dersler Elifb ve ifh Malmt Tecvidli Kur'an- Kerim Ulm- Dniye Kraat ve ml Kitbet Kavid Arab Faris Hsn- Hat Eya Dersleri ve Malmt- Nfia dre-i Beytiye Ahlak Hfz's-Shha Hesab Corafya Tarih Resim ve Hendese El Hnerleri Toplam Ders Saati 1 2 3 4 5 6 7 18 . . . . . . 6 4 4 4 2 1 1 . 2 2 2 1 1 1 8 6 6 6 2 1 1 . . . . . 1 1 . . 2 3 2 . . . . . . . 1 2 . . . . . 1 1 . 2 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 . . . . 2 2 2 . . . . 1 1 1 . . . . . 1 1 2 2 2 1 1 1 1 . . . . 2 2 2 . . . . 2 2 1 . . . . 1 1 1 6 12 12 12 12 12 12 24 30 30 30 30 30 30

1904 tarihli Rtiye Mektebi Ders Program371

Birinci Sene kinci Sene nc Sene Ders Ad Saati Ders Ad Saati Ders Ad Saati Tecvidli Kerim lmuhal Trke Sarf- Arab Hesab Muhtasar Corafya-i Osmn Hsn- Hat Ahlak Krat Kurn- 1 2 4 2 2 2 2 1 2 Tecvidli Kurn- Kerim lmuhal Trke Sarf ve Nahv-i Arab Faris Ahlak Hesab Corafya Tarih Hsn- Hatt Malmt- Ziriye Resim ve Hat 1 2 3 4 2 1 2 2 1 2 1 2 Tecvidli Kurn- Kerim Ulm- Dniye Ahlak Kavaid-i Osmaniye ve Kitbet Nahv- Arab Faris Hesab ve Hendese Tarih-i Osmn Corafya Malmt- Ziriye Hsn- Hat Resim Hfzsshha ve 1 2 1 4 3 2 3 1 2 1 2 1

370 371

Cevad, a.g.e., s.301. BOA, .MF. 1322 Za 7-1-896 (649).

98

1338/1922 Tarihli Bulgaristandaki Rtiye Ders Program372 Dersler

Kuran- Kerim Ulm- Dniye lm-i Eya Trke Bulgarca Franszca ve Almanca Hesab Hendese Tarih Tarih-i Tabii, Malmt- Tabiiye Corafya, Malmt- Vataniye Jimnastik El leri Msik

1.Sene
1 2 6 4 3 1 2 2 2 2 2 2

2.Sene
1 2 6 4 3 1 2 2 2 2 3 1

3.Sene
1 2 5 3 2 3 2 3 3 2 1 3 1

D- Rtiyelerde Okutulan Derslerin Aklamas

Rtiye mekteplerinin ulaabildiimiz mfredat programlarnda ad geen baz derslerin aklamas u ekildedir:373 1.Elifb ve ifh Malumat374 Birinci sene: Haftada 18 saat. Elifb rislesi tamamlanmadka hibir derse balanmayp yalnz dersler eitlendirilerek ocuklar skmamak zere haftada 18 dersten hergn dersin ikisi elifbya biri ifh mlumta ayrlmal veya elifb ile mlmt dersi birlikte okutulmaldr. 1.1 Elifb 1. Hurf-u Mukattann aama aama retilmesi: yaz ve telaffuz, noktal ve noktasz harfler. 2. Harekeler, iaretler ve iml harfleri: Harflerin hareke ve iml harfleri yardmyla telaffuz ve yazm. 3. Harflerin birleik yazm. 4. Hece, kelimeler, hecelerin ayrlmas, aama aama iml ve okuma.
Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, Mektib-i btidiye ve Rdiye Mfredt Program, Terakk Matbaas, umnu 1338, s.2. 373 Sz konusu derslerin aklamasn ve tedris maksadn belirtmek zere elimize geen iki mfredt program ve ilgili derslerde okutulan kitaplardan yararlanlmtr. 374 Cevad, a.g.e., s.271.
372

99

5. edde, hemze, tenvn ve bunlarn rnekler ile anlatlmas. 6. ems ve Kamer harfler, iml ve krat. 1.2 ifh Malmt 1. nsan vcudunun ba, el, kol, ayak gibi balca ksmlarnn isimleri, memleketimizde bulunan hayvanlarn isimleri, ba ve bahelerde bulunan mehur bitkilerin isimleri, shhati korumaya ilikin nasihatlar. 2. rencilerin mahade ettii eyann isimleri ve kullanm yerleri (elbise, deme, gdalar vs.). 3. Renkler, gndz-gece, vakit bilgileri, hava bilgileri. 4. Be duyunun retimi Tenbih: Bu ifh bilgiler retmenler tarafndan anlatm, rnekleme ve tartma tarznda en iyi ekilde rencilere anlatlacak ve

ezberletilmeyecek ekilde retilecek, gerekirse zikredilen bilgilere dair eya bizzat rencilere sunulacaktr. 2. Tecvdli Kurn- Kerim375 Elifb dersi tamamlanmadka ecz-i erfeye balanmayacaktr. Dersi tedrs maksad, ocuklarmzn Kurn- Kerimi tecvd zere okuyabilmeleri, namazda okumak zere baz yetlerin ezberletilmesi, rencinin kalbinde Kelmullaha ynelme hissi uyandrlarak mansn talim ve anlamaya heveslendirmektir. 376 Birinci senede, elifb okutulduktan sonra Amme ve sonra Tebreke czleri yalnz yznden okutturulacaktr. kinci senede, Kad Semi cznden Yasin sresine kadar okutturulacak ve bu seneden itibaren tecvdin retimine balanacaktr. nc senede, Yasin sresinden balanarak hatim edilecektir. Drdnc, beinci ve altnc senelerde de Kur'n- Kerime devam ve tecvde itina ile beraber hatmedilecek ve her durumda Kur'n- Kerim okutulurken tecvd tatbik ettirilecektir.

375 376

Cevad, a.g.e., s.272-273. Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.3.

100

Birinci sene hari dier senelerde azar azar tecvd kurallarna uyarak namaz sreleri ve baz ar- erfler ezberlettirilip son snfta

okutturulacaktr. Ayn senede bulunan rencilerin dersleri ayr ayr olmayp hepsinin bir olacak ve sra ile biri okuyup dierleri dinleyecektir. Tecvd kurallarnn nazar olmaktan ok uygulamal olmasna ve anlatmnn rneklerle olmasna zen gsterilecektir. 3. Ulm- Dniye377 Dersi tedrs maksad, rencilere evvel ve hir dncesini vermek, Allaha kar muhabbeti, ubdiyetin lzmunu ve Allah korkusunu alamak, onlar byk ahlk ile ahlklandrmak, emir ve nehiyleri ocuklara kendilerinin anlayaca bir surette anlatmak, ocuklarn kendi istekleriyle renebilmeleri iin kalblerinde bir evk ve arzu uyandrmaktr.378 kinci sene: Haftada iki ders.

lmihlin tarifi, ilmin ve amelin en faziletlisi, Allah ve lem, sfat- ilhiye: Zt sfatlar, subt sfatlar, lzim sfatlar, Cebrail aleyhisselam, peygamberlerin evveli ve hiri, Kur'n- Kerimde isimleri zikredilen peygamberler, iman ve islam, din, millet ve eriat, imann ve islamn artlar, semv kitaplar, peygamberler hakknda bilinmesi gereken sfatlar, peygamberimiz hakknda bilinmesi gereken dier sfat. Amellere ilikin dn hkmler: Efl-i Mkellefn, Edille-i er'iyye, mezhep, abdestin farzlar, snnetleri, mekruhlar, mfsitleri, gusln farzlar, ve snnetleri, namaz, namazn artlar, rknleri, kadnlarn namaz kl ekilleri, namazn vacipleri, snnetleri, mekruhlar, mfsitleri, zekt, hac, oru. nc sene: Haftada iki ders Ruh ve beden, iman ve amel, Allah, Melekler, Kitaplar,

peygamberler, Kurn- Kerim, kaza ve kader, ahiret, namaz, abdest, farz,

Cevad, a.g.e., s.273-277, Ayrca bkz. mamzde, Mehmed Esad b. Abd. el-Konev, Drri Yekt, stanbul 1306. 378 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.4-5.
377

101

vacip, snnet, mstehap, haram, mekruh, be vakit namaz, namazlarn snnet-i mekkede ve gayri mekkede olan rektlar, Rekt, kym, krat, rk, sct, ilk oturu ve son oturu, celse, kunut. Namazn sfatlar, niyet, iftitah tekbiri, selm, selmdan sonra okunacak dua, du-i pdih Oru, imsak ve iftar, sadaka-i fitir. Drdnc sene: Haftada iki ders Allah, Melekler, Peygamberler, Semv Kitaplar, Kur'n- Kerim, Hz.Muhammed, iman ve ibadet, Allaha, peygamberlere, meleklere, ahirete, kaza ve kadere iman, namaz klmak, necsetten ve hadesten tahret, abdest almak, abdesti bozan eyler, abdestin adab, abdest alrken okunacak dua, abdestin vasflar, farz, vacip, mendup, mesh, sarg ve asabeye mesh, gusul, kk hades, byk hades, gusln db ve erkn, teyemmm, teyemmm gerektiren haller, pis su, kullanlm su, tahir, mekk, mekruh ve murdar sular, teyemmmn db ve erkn, be vakit namaz, nafile namazlar, kuluk namaz, evvbn, tahiyetl mescid, kerhat vakitleri, namazn artlar, rknleri, vacipleri, sehiv secdesi ve bunu gerektiren eyler, tilvet secdesi, kr secdesi, namaz bozan eyler, yolcu hkmleri, oru tutmak, ramazan orucu ve dier orular,

orucu bozan ve bozmayan eyler, kaza ve keffret, sadaka-i fitir, itikf ve artlar, zekt, zekt ile mkellefiyetin artlar ve hangi mallardan zekt verilecei, kurban kesme, kurbann eitleri, terik tekbiri, hac, haccn zaman ve mekn, kadnlar iin mahremle hacca gitmenin lzmu, ihrm ve Arafat, Medneyi ziyaret, cenaze hkmleri, tekvn ve techzin usl, kefen-i snnet, kefen-i kifyet, tekfn-i zarret, nezir ve vasiyet. Beinci sene: Haftada iki ders man arzusu, kelime-i kfr, namazn farzlar, hadesten tahret, gusln farzlar, abdestin farzlar, abdesti bozan eyler, mest zerine mesh, mddet-i sefer, zr sahibi, sarg zerine mesh, teyemmm, necsetten tahret, setr-i avret, istikbl-i kble, namazn vakitleri, mekruh vakitler, niyet, tahrime tekbiri, ezan ve vakitler, namazn rknleri, kraat, rk, secde, ilk ve son oturu, namazn db, namaz bozan eyler, mukm ve

102

yolcu hakknda namazn rknlar, be vaktin snnetleri, vitir namaz, sehiv secdesi, tervih namaz, imama iftith tekbirinde yetimek, imama yetiilemeyen rektlarn kazas, Cuma namaz hakknda bilinmesi gereken eyler, bayram namazlar, cenaze namaz, zekt, oru, niyet, orucun keffreti, orucu bozmay caiz klan eyler, ftra-i hac, ull-emre itat, cz- irde, namazda kadnlarn erkeklerden fark, namazn vacip, snnet, mstehap ve mekruhlar, abdestin snnet ve mekruhlar, gusl gerektiren eyler, teyemmm gerektiren eyler, kunut duas. Altnc Sene: Haftada iki ders.

mm- zamn hayat, bli olma artlar, Allaha, Meleklerine, Kitaplara, Peygamberlere, Ahiret gnne iman, kalb ile tasdk, kelime-i kfr, namazn farzlar, hamamda kullanlan su, gusl gerektiren haller, yolculuk mddeti, zr sahibi, abdest almaya yetecek su, ar ve hafif necset, kbleyi aratrma, asr- evvel, asr- sn, namaz klmann mekruh olduu vakitler, sehiv secdesini gerektiren haller, rk, secdeyi

yapmamak, namazda hatal okuma, cemaat hkmleri, imama uymak, imam terk ettii halde cemaat tarafndan da terk edilmesi gereken ey, imam yapt halde cemaatin yapmas gerekmeyen drt ey, Cuma namaz, Cuma namaz hakknda bilinmesi gereken eyler, Cumadan sonra klnan namazlar, Bayram namazlar, cemaatin hatip ile alaca tekbirler, bayram namazna sonradan yetime, bayram namazn karma, bayram namazn ikinci, nc gne tehir, Kurban bayramnda 23 vakit terik tekbiri getirmek, tekbirin asl, terik tekbirinin kaza ve dem-i kazas, cenaze namaz, vasiyet, fidye-i salt, tekfn-i cenaze, cenaze namaznn tekbirlerinden bazlarna yetiememek, kabirde Kurn okumak, kabirde telkn, zekt, nisb- zekt, zekt verilmesi caiz olan kiiler, zekt verilmesi caiz olmayan kiiler, oru, orucun ksmlar, hillin grlmesi, haber-i vhid ile oru tutulsa bayramn hkmleri, yevm-i ekkin hkmleri, ramazan ve dier orularn niyeti, kaza ve keffreti gerektiren eyler, orucun keffreti, orucu bozmayan eyler, oruluyken mekruh olan eyler, sahur, iftar, orucun fidyesi, ftr sadakas, hac, hac yolunda lmek, bedel akesinden kalan fazlalk, umernn emirlerine itaat, nemli iler iin dua.

103

4. Krat 379 Krat Kitaplarnn Muhtevas lk bilgilere mahsus bir mecmua kabul edilebilecek olan krat kitaplarndan rencilere kendilerini en gzel ifade yeteneine altrmakla beraber baz tabir ve ifadeler retilmek suretiyle yararlanlmal ve bu tr kitaplar rencilerin fikr geliimine hizmet edecek surette etken ve manalar kolay anlalr olmaldr. Buna binaen kraat kitaplar ilk okullarda retilen derslerden alnan bilgileri yani diyanete, ibadete, ahlka, db ve terbiyeye, tarihe, corafyaya, riyziyta ve dier nemli bilgiler ile eitli rnekleri ve faydal hikayelere ilikin kurallar kapsamaldr. Zikredilen bu kurallar dil ilkelerine uygun olmak asndan uygulamaya ak ve altrma yaparak gelitirilecek ekilde basit cmleden olumal ve her halkarda hatadan uzak olmaldr. Kraat kitaplar her seneye gre derece derece dzenlenip bilgiler ve kurallar balangta gayet kolay bir ekilde balayp rencilerin seviyesine gre aama aama ayarlanmaldr. Krat metodu hakknda baz tenbihler: Mullim-i evvel olduka ar ve yksek ses ile okuyup krat tarz iin rencilere kendisi rnek olmaldr. nk zel kurallara gre okunacak dersi tefsr ve izha gerek bile kalmakszn muhatap derhal anlayabilir. Mullim bu suretle okuduu dersi bitirdikten sonra, kz rencilere seviyelerine gre bunun manasn anlatacaktr. Bundan sonra talebeler mullimenin okuduu ekilde okuyup bilmedikleri kelimelerin manasn bellemelidirler. Mullim okunan dersin ana fikri ile bunu meydana getiren fikirleri tek tek tahlil ettirip her birinin kuvvetini de tarif ve izh etmelidir. Kratta ilerledike kelimelerin kuvvetini, dil kurallarna ilikin rneklerin ve tabirlerin eitlerini izh etmeli ve fikir ve maksad derinletirmelidir. renciler okulda anlatlm ve aklanm dersleri evlerinde iyice alarak ertesi derste bunun yazlm bir nshasnn dev olarak retmene vereceklerdir.

379

Cevad, a.g.e., s.277-278.

104

5. ml380 Birinci senede renciler harfleri yazp okumaya baladklarndan itibaren iml derslerine de yer verilir. Her senenin iml dersleri derece derece gletirilerek son seneye kadar devam eder ve son snfta renci en g imllar bile hatasz yazmaya muktedir olabilmelidir. ml ya siyah tahtaya ya da kat zerine yazdrlr. retmen rencilerden birini siyah tahtaya kaldrarak iml yazdrr. Yazlan eyde hata varsa sebepleri aklanarak dzelttirilir. Bu srada dier renciler dikkatle takip etmelidirler. Ya da hepsine birden syleyip katlarna yazdrr. hatalarn Sonra ilerinden birinin imls dzeltilip dier rencilerin de dzeltmeleri iin tahtaya yazdrr ve hepsinin dzeltip

dzeltmediklerini dikkatle kontrol eder. Bunlardan baka retmen, her derste rencilere iml yazdrp ertesi derste bunlarn baz sretlerini ister ve onlar dershne dnda dzeltip temiz defterlerine geirmek zere ide eder. Temiz defterlerine geirtilecek imllarda rencilerin manalarn bilmedii ne kadar kelime varsa onlarn da manalar defterlere yazlmaldr. Yazdrlacak gzel ahlk, tavr, terbiye ve edebe dair ibret verici hikayeler ve bu programda yer alan derslere dair bilgilere has olacaktr. 6. Kitbet381 Beinci sene: Haftada bir ders. 1. Eyann bulunduklar yerler, birletirilecek eyler, mahal, yer,

faydalarna nazaran isimleri, snflar ve ksmlandrlmas, gc ve mesleklerine gre insanlara verilen isimler, 2. eitli eyalar zerine muhkeme, 3. nce ifhen sonra tahrren cevaplar verilecek eitli sorular, 4. Bir eyi trif ve tasvr etmek, 5. Eyalarn karlatrlmas, 6. Nakil olunan bir eyi kaleme almak, hikaye ve temsil edilmesi, 7. Adi mektuplar,

380 381

Cevad, a.g.e., s.278-279. Cevad, a.g.e., s.279-280.

105

Altnc sene: Haftada bir ders 8. Zabt ve takrr usl, 9. Mektubun eitlerine verilen isimler ve db kurallar, 10. Mektup eitlerinin rnekleri, 11. Nazmn nesre tahvli, 12. Bir eyi veya mahalli olduu gibi tasvr ve beyn etmek, 13. db dairesinde mecziye ifadeler, 14. Arzuhller, istirhmnmeler, 7. Kavid-i Lisn- Osmn382 nc sene: Haftada iki ders. 1. zel isim ile cins ismin anlatm ve farklar, 2. Mfret, cem, edat- cem, 3. smin halleri: mcerred, mefln bih, mefln ileyh, mzfn ileyh, 4. Sfat, mevsf, 5. ahs zamirleri, 6. Fiil: mastar, emr, mz, hl, istikbl, 7. Ksratla birlikte baz saylar, Anlatlan bilgilerin nazarden ok amel olmasna ve tariflerin ezberletilmesinden allmaldr. Drdnc sene: Haftada iki ders. 1. Kelime eitleri, isim, cins, ism-i has, mfred, cem, ismin halleri ve tasrfi, ism-i zaman, ism-i mekn, ism-i tasr, ismi let, 2. Sfat, mevsf, sfatn eitleri, 3. zfet, muzf, muzfn ileyh, kideleri, 4. Zamirler, eitleri ve kideleri, 5. ret ve kinye isimleri, 6. Fiil, mastar ve eitleri ve kideleri, mz ve eitleri, hl, muzr istikbl ve dier salar, mtekellim, muhtab, gib, ziyade bir ok misallerle anlatm ve izhna

Cevad, a.g.e., s.280-282. Bu dersin ierii iin ayrca bkz. Ali Nazima, Lisn- Osmn, stanbul 1308; Mufassal Yeni Sarf- Osmn, stanbul 1317; Sarf- Osmn, stanbul 1314; eyh Vasfi, Nahv-i Osmn, stanbul 1314.

382

106

7. Fer fiil, ism-i fil, mblaa-i ism-i fil, ism-i mefl, benzer sfatlar, hl terkbi, 8. Saylar, Beinci sene: Haftada iki ders. 1. lisnn harfleri, elif ile hemzenin fark, 2. sim ve eitleri, mfred, tesniye, cem, ismin halleri, 3. Sfat ve mevsf, sfat- asliye ve kysiye, sfatn tasri, taklli, tefrdi ve tafzli, terkp vasf, sfat ile mevsfun mutbakt, 4. zfet, muzf ve muzfn ileyh, izfet kideleri, terkb-i izf, 5. Zamir ve mrc, ehs- fiil, haberlerin eitleri, 6. sm-i iret, ism-i mevsl, kinyet, 7. Mastarlar ve eitleri, fil, mefl, ism-i filiyye, 8. Fiil, itikk, sa, tasrf, emsile-i muhtelife, 9. Fur fiil, ism-i fil, mblaa-i ism-i fil, ism-i mefl, benzer sfatlar, 10. Saylar, Temrnt, tatbkt, tahllt. Altnc sene: Haftada iki ders nceki derslerde retilen kideler bir tekrar ve ikml olunmakla birlikte cmle ve terkplerin eitlerine dair aklamalar verilecektir. Kideleri gren rencilerin tatbkt yapmalarna nem verilecek, gerek kavidte, gerek iml ve krat derslerinde grlen lgt- arabiye ve frisiyenin manlar rencilere bellettirilecektir. 8. Arab383 Beinci sene: Haftada iki ders llet harfleri, ln harfleri, med harfleri, buna ek olarak hece harfleri, sarf ilminin trifi, kelimenin trif ve taksmi, ismin ksmlar, mastar ve zellikle evzn- masdr- slsiye, masdr- mmiye-i slsiye, drtl mastarlar, beli mastarlar, altl mastarlar, sls olmayan mimli mastarlar, ism-i fil, ism-i mefl, sfat- mebbehe, mblaa sas, ism-i tafdl, ism-i tasr, ism-i mansb, ism-i zaman ve mekn, ism-i let, mzekker, mennes, menneslik almtleri, sem mennesler, tesniye, cemi,

383

Cevad, a.g.e., s.282-283, Ayrca bkz.(elli) Selim Srr, Nahv-i Arab, stanbul 1310.

107

cemin eitleri, fiilin ksmlar, havss ve efl-i fiil, mzlerin, muzrlerin, emir ve nehiylerin birer cetvel ile tarifi, olumsuz fiiller, lm- te'kd, nn-u tekd, nevsb, cevzm, fiil-i taccub, esm-i efl. Altnc sene: Haftada iki ders. Geen sene grlen dersler yirmi derste hakkyla tekrar ve izh olunduktan sonra gelecek konular okutturulacaktr. Nahiv ilminin tarifi, nahiv ilmince e taksim olunan kelimenin murab ve mebn isimleriyle ikiye taksmi, mebniyytn mehr ksmlar, havss ve ahvl-i isim, murabtn eitleri, irb ile beraber merft ve mensbt, mecrrtn eitleri, hurf-u men ve edevt. 9. Fris384 Beinci sene: Haftada bir ders. ahs zamirleri, edevt- meil, ism-i iret, isimlerin oullar, fiillerin itikk, mz-i mutlak, mz-i bad, bitiik kii zamirleri, hikye-i hl-i mz, mstakbel, muzr, fiil-i iktidr, fiil-i malm ve mehl, mastar ve eitleri. Altnc sene: Haftada bir ders. Bir sene nceki derslerin alt derste tekrar, emr-i hzrn sret-i tekli, emr-i hzrdan efl ve sfat tekli, sfat- mebbehe, sfat- hliyye, lzm ve mtedd, lzm fiili mtedd klmak, masdr- mrekkebe, isimler, sfatlar, terkb-i ism, esm-i mrekkebe, terkb-i izf, hurf ve edevt. htar: Mekteblerde farisi gretiminden maksat osmanlcada kullanlan kelimeler, tabirler ve farisi terkiblere vukuf hasl etmekten ibaret olduundan rencilere gsterilecek kideler yle detaylca gsterilmeyip ksaca beyn edilmeli, sadece lisanmzda kullanlan kideler ve usller ve zellikle edatlar retilmelidir. Bir de rencilerin fris metin kratna ainlklarnn salanmas gerekli olup, bu konuya hizmet edecek ey kavidden ziyade mensr ve manzm eserlerin krat olduundan, her derste Zbde-i Glistn'dan yarm sayfa okutturularak bir iki satr yer ezberlettirilmesi ve tedrcen rencilerin frisden trkeye ve trkeden

384

Cevad, a.g.e., s.283; Ayrca bkz. FEYZ, Zebn- Fris, Dersadet 1327.

108

frisye baz kolay ibreleri tercme etmeye altrlmas tavsiye olunmaktadr. 10. Hsn- Hat385 Birinci senede hsn- hat dersi yok ise de rencilerin harfleri ve kelimeleri gayet gzel yaz ile yazmalarna elifb, krat ve iml retmenleri dikkat ve itinaya mecburdurlar. kinci ve nc senelerde renciler srasyla hattat zzet ve Ziya efendilerin rika, sls karalama yaz rneklerini grecekler ve sene sonuna kadar rencilerin elleri gzel yazmaya alm bulunacandan artk drdnc sene banda kat zerine yazacaklar yaznn hatalarn retmen dzeltmeye balayacaktr. Drdnc sene sonuna kadar bu yolda gzelce talim edilip ayn hat beinci ve altnc senelerde de devam olunmakla beraber gerek rika ve gerek sls ve divn harflerinin gerektiinde, ileme yapmak zere ssl ekilleri retilecek ve bunlarn eitlerini kapsayan bir de mecma tertib edilecektir. 11. Eya Dersleri ve Malmt- Nfia386 Birinci sene: Haftada iki ders. 11.1 Temel Bilgiler Mekteb binas, baba evi, cami, bir evin sret-i ins ve meskini, iftlik, obanlk, ahr, ift kzleri, at ve merkeb vs., kmes hayvanlar ( horoz, tavuk, kaz, rdek, hindi vs.), hububat ve erzak, iftinin muavinleri ( koyun, kei vs.), kular, ipek bcei, krlang, kularn g, faydal bcekler ( ar ve kovan vs.), insan, hayvanlar, ba, orman ve mehur aalar. 11.2 Belde Bilgileri ehir (sokaklar, en mehur camiler ve idare binalar), mektebler, mzeler, ktphanaler, meydanlar, kabristanlar. kinci sene: Haftada iki ders

385 386

Cevad, a.g.e., s.284. Cevad, a.g.e., s.284-288.

109

11.3 Kullanlan Eyalar Gdalar (ekmek, neden ve nasl yapld, et, sebze ve meyve), st ve inek, peynir, et, balk, yemek: mehur yemeklerin hazrlan hakknda tarifler, merubat, kahve, ay, sofra takm, elbise iin levzm, kenevir, pamuk, ipek bcei, mefrt, mekteplinin antas, marifin

faydalar,defter, okumak lazmdr, kitap, kitap, sanayi, madenciler, sanayi bilgileri, ticaret: say, meskkat, tasarruftaki selmet nc sene: Haftada iki ders 11.4 Zamann Taksimi Gn, sene, gne, ay, alim-i semviye, mevsimler, zamann taksimi: kum saati, cep saati, duvar saati, zamann kymeti, sema, rasat drbn, gnein douu ve bat, ibadet vakitleri, istirahat,. Tenbih: Eya dersleri ezber dersi deildir. retmen rencilere lykyla anlatmal, derste geen eyay gstermeli ve rencilere tekrar ve ifade ettirmelidir. retmenler eya dersinde bulunan madde ve eyann ya numnelerini ya da resimlerini rencilere gstererek ekillerini ve

renklerini zihinlerine iyice yerletirmelidir. Zikredilen madde ve eyalarn tedriki retmen ve renciler tarafndan salanabilir. Drdnc sene: Haftada bir ders. Birinci, ikinci ve nc snfta okutulan "Eya Dersleri" alt derste tekrar edildikten sonra "Mlmt- Nfi" dersine balanacaktr. Bu dersin ilk blmnde hendeseye ait bilgiler, ikinci blmnde tabiatla ilgili bilgiler verilmektedir. Beinci sene: Haftada bir ders. Beinci senede Mlmt- Nfi dersine devam edilmektedir. Hayvanlar, bitkiler, madenler, hayvanlarn bilinen ve mehur olan baz eitleri, hayvanlardan istifademiz: et, ya, peynir, kaymak, yourt, st, deri, krk, yn, tiftik, ekmek, yumurta vs., bitkilerin bilinen ve mehur olan baz eitleri, bitkilerden istifademiz: sebze, meyve, hububat, ekmek, un, ayr otlar, kereste, odun, kmr vs., madenden istifademiz: maden kmrnn nemi, mehur madenler, kymetli mcevherler.

110

Altnc sene: Haftada iki ders. Eya derslerinde ve Mlmt- Nfi dersinde retilen bilgiler tekrar ve takviye edilecek, bylece rencilerin kavramasna yardmc

olunacaktr. 12. dre-i Beytiye387 Drdnc sene: Haftada iki ders. 12.1 Birinci Ksm Mesken, ess- ev, evin ve essn muhafazas, tenvr ve teshn usl. 1. Meskenin intihb, ev eyasnn yerletirilmesi, balca shh artlar, dahil taksmt, oturulan mahallerin derece-i harreti, 2. Ev eyas ve edevt, yemek takm, kanepe, sandalye ve minder, perdeler, hallar, yatak takm, 3. Odalarn en gzel ekilde muhafazas, ess- beytiyenin en gzel ekilde muhafazas, deme ve mermerlerin temizlenmesi, gml eyann ve yemek takmnn temizlenmesi, 4. Bakr, tun, mcevhert, altn kaplama vesair eya ve edevt ile resim levhlarnn ve kitaplarn korunmas, odalardaki sinek ve pire ve tahta kurusunun nlenmesi, 5. Usl- Teshn: odun, maden kmr, kavak, odun kmr, sobalar, 6. Usl- Tenvr: ra, mum, zeytinya, sulu gaz, hava gaz, lamba, amdan, idare kandil 12.2 kinci Ksm Elbise, elbisenin muhafazas, bunlarn ykanmas, lekeleri karma, diki ve dikie ait eya. 7. Elbise: tamir, gmlek, don, orap ve buna emsal eya, yatak rts, sofra rts, havlu, bez ve paavra, nlk, 8. Elbiselerin temizlii: elbiselerin bcekler ve hayvanlardan korunmas, kolal ve sodal su, sabun suyu, elbiselerin kurutulmas, kolalama ve tleme,

387

Cevad, a.g.e., s.288-291.

111

9. Leke karmak: leke sabunu ve suyu, kahve, mrekkep ya ve dier lekeler, 10. Dikiilik: diki ve toplu inesi, yzk, pamuk iplii, makas, diki, diki makinesi, nak ve kanavie, orap rme, i ve t inesi. Beinci sene: Haftada iki ders. 12.3 nc Ksm Gda maddelerinin muhafazas. Et, balk, sebze, niasta, eker, kahve, ay ve uruplar. 11. Ekmek, maya, ekmein piirilmesi, gda maddelerinin haerelerden korunma yollar, tuzlu balk, yumurtann muhafazas, tereya ve zeytinyann muhafazas, 12. Taze ve kuru sebze, domates ve taze fasulye ve yaprak ve dierlerinin muhafazas, turu eitleri, yemi, taze ve kuru zm, ceviz, kestane, eker, kahve, ay, 13. Reeller ve uruplarn mehur eitleri. 12.4 Drdnc Ksm Ev Eczanesi 14. El ve dudak atlaklarna krem, di tuzu ve suyu, misvak ve di fras, bir aileye lazm olan ilalar, iyi st ve et suyunun mideye devas iin gereklilii. Altnc sene: Haftada iki ders. 12.5 Beinci Ksm Haneye ait ilalar ve hfz shhat. 15. Yemek zamanlarnn tanzimi, ocuklarla ihtiyarlarn beslenmesi, hfz shhat kaideleri, uyku, ykanma ve banyo, tts ve ykama, 16. Ev ilalar, yara, ezik, kkk ve krk, kesik ve syrk, yank vs., 17. Aya suya koymak ve hastalktan henz kurtulanlara bakmak uslleri, aile tabibi. 12.6 Altnc Ksm Ev Hanmnn Ahlaki Vazifeleri 18. Edeb ve mersim'i meret, hademe intihb, hademeye kar hareket kurallar, hademenin beslenmesi, 19. Ev defteri usl,

112

20. Temizlik, bulak sular, ocaklar sprtmek, sprnt ve pislik, 13. Ahlk388 Drdnc Sene: Haftada bir ders. 1. Allah'a kar olan vazifelerimiz: Allah'n emirlerine uyma, nehiylerinden saknma, yalan yere yemin etmek, dn dblar, padiah ve hkmete kar olan grevlerimiz, sadkat ve istikmet, haysiyet-i ahsiye, tevz, kendi hata ve noksanlarn grmek, sknt zamannda tahamml, sabr, hiddet ve hasedin zararlar, 2. Aile iinde kz: Ebeveyn ve akrabaya kar itaat, hrmet, muhabbet ve kr, ilerinde onlara muvenet ve hastalklarnda ve ihtiyarlklarnda teselli ve hizmet etmek, 3. Biraderlerle kz kardelerin grevleri: Birbirini sevmek, byklerin kkleri himayesi ve kklerin byklere hrmeti, misaller, 4. Hademeye kar ahlaki grevler, onlara daima iyilikle mumele, 5. Mektepte kz: Devamllk, itaat, gayret, edeb ve terbiye, retmenlere kar grevler, arkadalara kar grevler, 6. nsann kendine kar grevleri, vcuda bakmak (temizlik, kanaat). 7. Oda idare ve tasarruf: Ziynkr olmamak, zaman boa harcamamak, herkes iin almak mecburiyeti, el ilerinin muhsent, 8. Hayvanlara iyilikle muamele etmek, onlara eziyet etmemek, 9. nsanlara kar grevler: efkt ve merhamet, iyilik. Beinci sene: Haftada bir ders. Drdnc sene boyunca retilen konular tekrar daha geni biimde ve daha ok rneklerle aklanacaktr. Altnc sene: Haftada iki ders. ki sene zarfnda okunan dersler alt derste tekrar edildikten sonra yeni konulara geilecektir.

Cevad, a.g.e., s.291-292; Ahlak dersinin ierii iin ayrca bkz., Agribasi, Ali rfan, Rehber-i Ahlk (Rtiyeler iin), stanbul 1900; Ali Seyd, Terbiye-i Ahlkiyye ve Medeniyye, Dersadet 1329.

388

113

Bu senede insanlara kar garazdan, kinden, gybetten uzak durulmas, iman, ibadet, ahiret, evlada kar grevler konularna yer verilecektir. 14. Hfz- Shha389 Fizyolojiye ve hfz- shhata dair bilgiler. Beinci sene: Haftada bir ders. skeletin ksmlar, azalar ve azalarn grevleri, mide, gdalarn hazm, kan, duru organ, duran kan, teneffs organ, sinirler, duyu organlar. Altnc sene: Haftada bir ders. Gdalar: Hayvani ve bitkisel gdalar, st ve eitleri, ocuklara verilecek st; Su: ilecek ve iilmeyecek sular, suyu tasfiye; ay, kahve ve ikolata; Ttn, esrar gibi eylerin zararlar; Hava: Havann gereklilii, havann yenilenmesi; Vcudun hfz- shhati: Hareket, rahat, uyku, temizlik, sabun ve hamam ve banyo; Elbise: ocuk, kadn ve erkek elbisesi; Mesken: Yatak odalar ve yataklar, abdesthaneler, etraf ve civarn tesiri; Hastalklardan korunma yollar: A, vesit ve sret-i siryet; Baz kazalara yaplacak ilk mdahaleler; ocuklara ait huss shhat kideleri. 15. Hesab390 Tedrs maksad, rencileri onlarn kabiliyetleri dairesinde akl ve tahrri hesap yapmaya altrmakla, onlarn zihinlerini gelitirmek, hayatta karlaacaklar mhim hesap meselelerini halledebilme kabiliyetini kazandrmaktr.391 Birinci sene: Haftada bir ders. 1. Adet ve terkmin en kolay esaslar, gayet kolay zihn hesaplar, yz gememek zere toplama ve karma ilemleri, 2. ki haneli saylarn zerine drt ilem,
Cevad, a.g.e., s. 292-293, Ayrca bkz. Hseyin Remzi, Hfz- Shhat'-bbn, Dersadet 1306. 390 Cevad, a.g.e., s.293-295, Ayrca bkz. Mehmed Celal, Hesb- Amel, stanbul 1314; Mehmed Nshet, Risle-i lm-i Hesab, stanbul 1288. 391 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.22-23.
389

114

3. Arn, kuru ve okka, kinci sene: Haftada iki ders. 4. Adet ve terkmin esaslar, 5. Zihn hesap nce birden ona ve sonra yirmiye ve sonra yze kadar olan saylarn zerine drt ilem, 6. Hesb- Tahrriye: Toplama, karma, arpma, blme ilemlerinin kaideleri, 7. En ok kullanlan maddeler zerine kolay problemler ve bunlarn zm ve izh, 8. Arn, okka, kuru ve bunlarn ksr ve izh. nc sene: Haftada iki ders. 9. Sene-i sbka derslerinin alt derste tekrar, 10. Saylar ve terkm, toplama, karma, arpma ve blme ilemlerinin ikmli ve hesap iaretleri, 11. Drt ilemin birok problemlerle tatbki, 12. Kyaslama: Arn, metre, okka, kilogram ve litre, kantar, kuru, bunlarn izf, 13. Drt ilemin problemlerle tatbki. Drdnc sene: Haftada iki ders. 14. nceki derslerin tekrar, 15. Ksrlar hakknda genel fikirler, 16. Drt ilemin ksrlarda tatbki, 17. Bir adedin ksmlar, mterek ksmlar, bir saynn 2,4,5,9 saylaryla blnmesi, 18. Mlmt- mktesebe zerine problemler ve zmleri. Beinci sene: Haftada bir ders. 19. Kesir saylarnn ifade biimi, bir tam saynn kesir saysna blnmesi, kesir saysnda tam say varsa onun ortaya karlmas, 20. Kesir saylarnn drt ilemde uygulanmas, 21. ki kesirli saynn birbirine blnmesi kideleri, 22. Mrekkep saylarn kideleri.

115

Altnc sene: Haftada bir ders. nceki konular tekrar edilecek ve usl defteri hakknda bir genel fikir verilmekle beraber zellikle beytiye defteri uslnn esaslar retilecektir. Tenbih: lm-i hesbta nazar ksmdan ok zellikle amel ve tatbk ynne dikkat ve nem vermek gerekmektedir. 16. Corafya392 Drdnc sene: Haftada iki ders. 1. Asl Ynler: Bilgiler ezberlettirilmeyip gnein ynne gre dershne ve teneffshnede rencilere bu ynler talim ve tefhm ettirilecektir. 2. Karalara ve sulara verilen isimler daima ocuklarn bildiklerinden balanp derece derece bilinmeyen ve zor olanlara doru

retilecektir. 3. Mahall Corafya: ev, sokak, mahalle, ky, nahiye, kaza, sancak, vilyet, memleket, kta. 4. Umm Corafya: Arz, ekli, ktalar ve denizler. Her ktada bulunan mehur hkmetler ve yalnz merkez hkmetleri. 5. Corafyada haritay kullanmak, harita ve plan, talim olunan derslerin harita zerinde grlmesi, ktalarn birbiriyle ilikileri, Osmanl memleketinin yeri ve snrlar. Beinci sene: Haftada iki ders. 6. Heyet, kainat hakknda genel bilgiler, gne, seyahatler, arz ve ekil ve hareketi, bu hareketten doan haller (sene, mevsimler, aylar, gecegndz, saat ve dakika), ay. 7. Osmanl memleketi: Dnya zerinde Osmanl memleketinin yeri, Osmanl memleketinin ktadaki yeri ve ald isimler (Rumeli, Anadolu, Arabistan, Msr, Trablusgarb, Tunus). Bunlarn aralarnda bulunan denizler, boazlar, krfezler, adalar. 8. Avrup-y Osmn: Rumeli: Corafy-y Tabiiye: Rumelinin snrlar, sahilleri (boazlar, krfezler, burunlar), dalar, nehirler ve gller.

Cevad, a.g.e., s.295-297. Corafya dersinin ierii iin ayrca bkz. Abdurrahman eref, Corafya Dersleri (Rtiye Mektepleri in), stanbul 1324; Sleyman evket, Muhtasar Corafya-i Mekteb-i Rdiye, stanbul 1305.

392

116

Corafy-i dr: Nahiye, kaza, liv ve vilyet tabirleri ve bunlarn memurlar, Rumeli'nde bulunan vilyetler ve bunlarn yeri ve snrlar, vilyt- shiliye ve dhiliye. Her bir vilyetin mehur ehir ve hudutlar ve ticarethneleri. Bulgaristan ve Rumeli-i ark. Rumeli'nin

demiryollar. Rumeli'nde zanaat, ticaret ve ziraat. 9. Asy-y Osmn, Anadolu ve Arabistan: Tabii Corafya: snrlar ve sahilleri (Boazlar, krfezler, burunlar) dalar, nehirler, gller. dr Corafya: Asy-y Osmn'de bulunan vilyetler, her vilyetin mehur ehir ve iskele ve ticarethneleri, demir yollar, ticaret, zanaat ve ziraat. 10. Afrik'y Osmn, Msr, Trablusgarb vilyeti, Tunus eyaleti. Altnc sene: Haftada iki ders. 11. Be Kta: Tabii Corafya; Bir noktann ekil, mevki ve hududu, en mehur boazlar, krfezler, burun ve denizler. dr Corafya: Her ktada bulunan mehur hkmetler ve py- tahtlar, en byk hkmetlerin mehur ehirleri ve ticaretgh beldeleri. htar: Corafya dersi hibir zaman haritasz okutulmayacak ve be ktada bulunan hkmetlerden Osmanl ile mnasebeti olan memleketler daha geni anlatlacak dierleri ise ksaca geilecektir. 17. Tarih393 Tedrs maksad, rencinin gerek kendi, gerek dier milletlerin tarihinden en nemli olaylar renmesiyle, onlarn insanla, doduu yere, vatana muhabbetlerini kuvvetlendirmek, milletlerinin o zamanki durumlarn fark etmek, milli lksn idrak etmek ve iktidarn elde etmektir.394 Drdnc sene: Haftada iki ders. Hz.Adem, Hz.Nuh, Hz.brahim, Hz.Musa ve srailoullar, Hz.sa a.s., Hz. Muhammed s.a.v.

393 394

Cevad, a.g.e., s.297-299, Ayrca bkz. Mahmud Esad, Tarih-i slam, stanbul 1314. Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e, s.30-31.

117

Beinci sene: Haftada bir ders. 17.1 slam Devletleri Tarihi Drt Halife, Emeviler, Abbasiler, Samaniler, Fatimiler, Eyyubiler, Sebuktekin, Seluklular, Harezmler, Cengizler, Timurlar. Altnc sene: Haftada bir ders. 17.2 Osmanl Devleti Osmanl Devletinin Kuruluu, Osman Gazi'den Murat

Hdavendigar'n clsne kadar olan mehur olaylar, Murat Hdavendigar ve Beyazt Han Devirleri, elebi Sultan Mehmet devri, II.Murad ve Fatih Sultan Mehmet Devirleri, stanbulun Fethi, II.Beyazt devri, Msr ve am'n fethi, Avrupa ve ran snrnda savalar ve mehur zaferler, Tebriz ve Badat Zaferi, II.Beyazt'tan I.Mustafa'ya kadarki srete geen olaylar, I.Mustafa'dan IV.Murat'a kadarki olaylar, IV.Murat'tan II.Mustafa'ya kadarki olaylar, III.Ahmet'ten I.Mahmut'a kadarki dnemde yaplan slahatlar, Avusturya ve Rusya ile Savalar, Msr'n kayb, Yenieri olaylar, Sivastopol zaferi. htar: Tarih dersi hibir zaman ezber usl kullanlamayacandan, retmen rencilerin anlayaca biimde tekrar ve tefhm ettirecek ve onlardan bu yolla cevap alarak konuyu rencilerin zihinlerine

yerletirmeye gayret gsterecektir. 18. El Hnerleri395 Tedrs maksad, rencide mektep ve alma vastasyla eyay tetkk etme hevesini uyandrmak, rencide zevk- selm ile tetkk ve anlama istidd oluturmak, icat etme kabiliyetinin gelimesine hizmet etmek, almay sevmeyi, sabr ve tahamml kabiliyetini kazandrmak, renciyi intizama altrmak.396 Birinci sene: Haftada iki ders. Zincir rgs, oya ii, nak hesabnn rme verevi.

395 396

Cevad, a.g.e., s.299-300. Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.60-61.

118

kinci sene: Haftada iki ders. rgnn eitleri, bask (mendil, gmlek vs.). Arma (iki kuma bir araya getirip dikmek). Tersli yzl oyalama, hesab naknn cem'i (yani rme verevin birlemesi.). Yama dikmek ve rmek. nc sene: Haftada iki ders. Antika ve fare dii, krma ve bzme, dantel, kese, yastk, kuak ve iskemle rts, bez zerine maraka, File zerine eit eit ineler. Drdnc sene: Haftada be ders. rgnn eitleri, Filenin eitleri, rmenin eitleri, kanavenin eitleri, kabartma yapp kesmek, maraka, fisto, makine, fio, dantel, tel ilemesi. Beinci sene: Haftada iki ders. Pul ve tartil ile ilemek, dival, sarma gmlek vs. ilemek, fistann eitleri, marakann eitleri, uhann zerine antika, uha epligasyonu, makine ile dikmek, oya. Altnc sene: Haftada iki ders. Anavatann eitleri, divaln eitleri, bikinin eitleri, tl zerine dantel, oyann eitleri, makine ile dikmenin eitleri. Gece ve gndz kz sanayi mekteplerinin gerek idarece ve gerek tedrise muhta olduu slhat tamamlanm ve program yeniden dzenlenmitir. 19. Trke397 Tedrs maksad, rencilerin kendi dncelerini hem konuarak hem de yazarak ifade edebilme, bakalarnn ifhen veya yazyla ifade ettikleri fikirleri ak ve sratle anlayabilme, lisn duygusu uyandrarak, lisn sevme, Trk dilinin zn ve bnyesini esasl bir surette anlama ve mill eserleri okuyup anlayabilme kabiliyetini kazandrmaktr.

397

Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.9-16.

119

20. Bulgarca398 Tedrs maksad, rencilere, Bulgarca doru yazp okuyabilme, kelimelerin doru telaffuzunu kullanabilme, Bulgar milletinin hayatn, tarihini, Bulgar aydnlarnn en sade eserlerini anlayabilme kabiliyetini kazandrmaktr. 21. Franszca399 Tedrs maksad, renciyi Franszca harfleri doru okumaya ve yazmaya, kelimeleri doru telaffuz etme, baz kelimeleri belleyerek, baz hafif cmle oluturma, okunan kelime ve ifadeleri yazabilme kabiliyetini kazandrmaktr. 22. Almanca400 Tedrs maksad, rencinin doru telaffuz, serbest kraat etmesi, baz sade kelimeleri belleyerek hafif cmleler kurabilmesi, rendikleri, tandklar szleri yazabilmeleri. 23. Mlmt- Vataniye ve Medeniye401 Tedrs maksad, rencilere yaadklar memleket hakknda bir fikir vermek, haritalarn nemini anlatmak, vatanlaryla komu devletlerin tabii ve siys corafyasn retmek, dnyann tabii oluumunu ve siys taksmtn tantmak, kozmorafyaya ait bilgiler vermek. 25. Msik402 Tedrs maksad, rencide msik duygusunu tanmaya, notal msikye sevgi uyandrmaktr. 26. Resim403 Tedrs maksad, rencide ict kabiliyetini meydana getirmek, tetkke altrmak, tabiatn gzelliini belirtme hissi vermek.
398 399

Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.16-20. Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.20-21. 400 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.21-22. 401 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.40-42. 402 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.56-58. 403 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, a.g.e., s.58-62.

120

E- renci Disiplini, Snav Sistemi, Okullarn alma Sreleri, Tatil Dzeni, renim Sreleri
Tanzimat dneminin en eski sivil okulu olan Rdiyelerde renci disiplini, snav sistemi, okullarn alma sreleri, tatil dzeni ve renim srelerine deinmekte yarar vardr. Bu hkmler deiikliklere urasa da, Cumhuriyet yllarna kadar orta retimde geerliliini korumutur.

1. renci Disiplini: 1.1 Cezalar: 1860 tarihinde Meclis-i Marif-i Ummiye tarafndan rtiye

mektepleri retmenlerinin nasl davranmalar gerektiini aklayan ynetmelie gre rtiye mekteplerinde meydana gelen eitim ve disiplin yntemleri ile ilgili hkmler olduka aktr.404 Be blmden oluan bu ynetmeliin ilk maddesinde rtiye talebelerinin eitim retimini engelleyebilecek durum belirtilmektedir. Bunlar: 1. Devamszlk 2. Derslere almak 3. Arkadalar ile geimsizlik Devamszlk kabul edilen durumlar unlardr; a) Belirlenen zamanda eitim retime ilikin randevuya gelmemek. b) Paydos saatinden nce okulu terk etmek. c) Haftada bir iki gn devam edip dier gnlerde haylazlkla vakit geirmek gibi hareketlerde bulunmak.405 Bu durumlarda yaplacak ilemler unlardr: a) renciye nce t verilir., b) tten etkilenmezse ertesi gn ne kadar ge kalmsa o kadar mddet ayakta tutulur. c) Yine etkilenmezse tabanna 3 sopa vurulur. d) Bu cezadan sonra, tekrar mazeretsiz devamszlk durumu 3 defay aarsa, ana-babasna bilgi verilerek velisinden, ocuun
404 405

Atuf, Nafi, lk Erkek ve Kz ddleri, Trk Yurdu, c.I, stanbul 1930, s.106. Atuf, a.g.e., s.107.

121

devam edeceine dair mhrl bir senet alr. Buna ramen ocuk gene haylazlk ederse, bu rencilerle uramak dier

rencilere kt rnek olacandan ve zaman kaybna neden olacandan, rencinin okuldan atlmas iin stanbulda Maarif Nezretine, illerde de valiye bavurulur. e) Bir renci dersine almazsa zorunlu klnmakla ceza

verilmelidir. nk Bir akirt her ne cnha ile mttehim olursa yine onunla mcazat olunmak dier mcazattan daha ziyade tesir icra eder. Derse almad iin ceza olarak rencinin dvlmesi yasaktr. f) Arkadalar ile geimsizlii grlen renci, bu geimsizliin derecesine gre ceza grr. Eer geimsizlik arkadalarn rahatsz eden yaramazlktan ibaretse snfta yeri deitirilir. g) Fakat gerek okul iinde gerekse dnda, arkadalarna kt sz sylemek, yahut dvmek gibi bir geimsizlik ise mdr ve retmenler aracl ile muhakemeleri yapldktan sonra ayakta durma veya dayak ile cezalandrlabilir. h) Ancak, dvmek ve yaralayc aletlerden biriyle kan karmak ve arkadalarnn eyasn almak gibi sular okuldan atlmay gerektirdiinden, bu durumlar iin, ncelikle okul ynetimince gerekli soruturma yaplr ve okuldan atlmas iin Marif Meclisine bildirmesi gerekir.406 Okuldaki cezalar bu ekilde belirleyen ynetmeliin beinci maddesi ise, retmen renci ilikilerinin nasl olmas gerektiini genel hatlaryla belirlemektedir. Bu maddeye gre: a) Sulanan renciler hakknda mdr ve retmenlerin kt sz sylemesi, dmanca davranmas, hakaret etmesi, dalga

gemesi ve krc olmas eitimin ruhuna ters olduundan bu gibi davranlardan saknlmaldr. b) Suundan dolay bir renci hakknda szedilen cezalardan hangisi uygulanacaksa, mdr ve retmenler tarafndan belirli

406

Atuf, a.g.e., s.107.

122

zamanlarda, tm rencilerin nnde, kusuru belirtilerek t verilmesi, bu tn eitime ynelik olmas, kesinlikle renciye hakaret eklinde olmamas gerekmektedir. Denekle dayak atmaya aklkla izin veren bu ynetmelik denein uzunluunu ve cinsini de belirlemektedir. Darp ile mcazat olunmak iktiza eyledii halde, 4 kar boyunda budaklar kesilmi, ince fndk ubuu ile batan geriye armamak art ile dvlmesi nerilmektedir. nk, cezadan ama eitmektir, yoksa rencide dayaa kar duyarszlama oluturulmamaldr. Ayrca, dayak cezasnn zorunlu olmadka kullanlmamasn da belirtmektedir.407 Okulun disiplin ve ahengini bozan bu duruma gre rencinin nasl cezalandrlaca ve retmenlerin, rencilere nasl davranmas gerektiini belirten blmler bu ynetmeliin zn oluturmaktadr. 19.yyn balarnda lkedeki eitim yntemleri hakknda bir fikir vermeye yarayan bu belge analiz edildiinde, disipline ters grlen durumlarn slah iin neler dnld grlmektedir. Ynetmeliin, dikkate deer bir noktas da zengin ve fakir ocuklarna, eit davranlmas ile ilgilidir. Bu madde; Talebenin ilerinde fukara ve gureba evlatlarndan bulunacaklarna mebn baz zengin ocuklarna hatr iin msaade olunarak o gibi fakir ocuklara yeis ve ftr getirmemek zere cmlesi hakknda daima bir muamele edilmesine dikkat etme408yi ngrmektedir. Bu ynetmelikte zellikle bu noktadan sz edilmesinden,

retmenlerin zengin ve makam sahiplerinin ocuklarna yaptklar ayrcalkl muamelenin ok dikkat ekmi olduu anlalmaktadr. Kanun karsnda herkesin eit olmas, insanln uzun

mcadelelerle kazanm olduu bir haktr. Zengin, fakir her ocuun, eitim-retimden eit olarak yararlanma hakkna sahip olduunun kabul edilmesi, tam anlamyla uygulanamam olsa da, ancak gnmzde, tm insanlara verilmesi gereken bir hak olarak kabul edilmektedir.

407 408

Atuf, a.g.e., s.107. Atuf, a.g.e., s.109.

123

Daha sonraki dnemlerde rencilere verilen balca cezalar, gittike arlaan derecelerine gre yledir:409 htar ve tenbih: Dersini bilmeyen, kk yaramazlk yapan renciye retmen tarafndan yaplan szl uyar. Tekdr: htar ve tenbihe ramen hatal davranlarn srdren renciye okul mdrnn odasnda yapt szl uyar. Tevkf: Daha ar su ileyen rencinin yemek teneffsnden mahrum braklp, ayrlm bir dersanede yaz yazmas cezas. Alenen Tekdr: Yukardaki cezalara ramen yola gelmeyen

rencilerin velilerine okul mdrnn durumu szl ya da yazl bildirmesi. hrc- Muvakkat: rencinin 1 haftadan 1 aya kadar okula alnmamas. hrc- Kat: rencinin okuldan karlmas. Bu ceza, Marif Nezretine danlarak verilir ve nezretten cevap gelinceye kadar renci okula alnmaz. hra cezalar hari, tekiler bazen affedilebilir. Bu, ceza alan rencinin, nceden kazand dl katlarnn geri alnp rencilerin gz nnde yrtlmas eklinde olur. rnein: ihtar ve tenbih bir aferinin, tevkf cezas bir Tahsin ya da drt aferinin geri alnp iptali ile affedilebilir.

1.2 dllendirmeler: O dnemlerde rencilere, baarl olduklar ya da uygun davranlar gsterdikleri zaman kk kat paralar verilirdi. Bunlara evrk- takdriye (dllendirme katlar) denirdi. Bunlar basl olur ve zerine rencinin ad ve verilme nedeni retmen tarafndan yazlr ve imzalanrd. Derecelerine gre renkleri farkl olan bu dllendirme belgeleri, gittike artan deerlerine gre yledir:410 Aferin: alkan ve uslu rencilere retmeni ve mdr tarafndan verilir.

409 410

Akyz, a.g.e., s.214-215. Akyz, a.g.e., s.215-216.

124

Tahsin, Tahsinnme: mtihn- husslerde (ara snavlarnda) birinci olan rencilere retmeni ve mdr tarafndan verilir. Drt aferin deerindedir. mtiyaz: Sekiz aferin veya iki Tahsin deerindedir ve yine retmen ve mdr tarafndan verilir. Levha-i ftihar: Drt Tahsin deerindedir. Bu, basl bir kat deildir. Bu dl kazanan rencinin ad byk yazlarla bir levhaya yazlp snfa aslr. Mkfat: ki levha-i iftihar deerindedir ve basl bir kattr. Bunu rtiyelerde Mektib-i Rdiye Mdr imzalar. mkfat alan renciye, bu daireden bir memur okuluna giderek retmenleri ve arkadalar nnde vc zler syler ve renci, sa kolunun stne sar bir erit takmaya hak kazanr. 2. Snav Sistemi411 Bir okula giri (duhl) snav dnda snavlar ikiye ayrlr: mtihn- huss, mtihn- umm. mtihn- Huss: ara snav anlamndadr ve ayda bir dersin retmeni tarafndan yaplr. mtihn- Umm: Her sene-i tedrsiye (retim yl) sonunda, Rdiye ya da dd mektepleri idaresince tayin edilen mmeyyizler vastasyla yaplr. Mmeyyizler genellikle baka okullarn

retmenlerinden oluur. Snav tarihi on gn ncesinden rencilere duyurulur ve bu sre zarfnda ders retmenleri ve snf bakanlar rencileri mzakere yaptrarak snava hazrlarlar. Mmeyyizler snav ifhen yapar. kirdin derece-i iktidarna gre takdir olunup cetvele der olunan kymet lyetegayyerdir. (rencinin baar derecesine gre verilen ve listeye geirilen not deeri asla deitirilemez, kesindir). Notlar yledir: 9-10: Aliyyll (Pekiyi) 8: l (yi)

411

Akyz, a.g.e., s.216.

125

6-7: Karb-i l (yiye yakn) 5: Vasat (Orta) 4: Karb-i Vasat (Ortaya yakn) 3: Zayf 1-2: Edn (Pek zayf). mtihn- ummde, terfi-i snf (snf gemek) iin her dersten en az 4 almak, ayn zamanda not ortalamasnn 5 olmas gerekir. ehdetnme almak iin ise, not ortalamasnn 6 olmas arttr. rencinin ortalama notu 5 ve daha yksek, fakat iki fenden (dersten) notu 4ten aa ise, yl sonu imtihanlarndan hemen sonra o iki dersten tekrar imtihan edilir. Bu snavda renci bir dersten bile baarsz olduu takdirde snfta braklr. ssmzn denen bu sistem baz okullarda ok uzun sre geerli kalmtr. rnein Siysal Bilgiler Fakltesinde, 1960lardan sonra bile bu sistem uygulanmtr. Orada not ortalamasnn 10 zerinden en az 7 asgari notun 5 olmas gerekli idi ve 7 ortalama not orta derece saylyordu. Bylece gemite, not bakmndan renciden olduka yksek baar isteyen bir snav sistemi vard.

3. Okullarn alma Sreleri ve Tatil Dzeni: 1869 tarihli Marif-i Ummiye Nizmnmesinin 25.maddesinde, Mslim ve Gayrimslim rtiye ve bunun yannda idd mekteplerinin alma sreleri ve tatil dzeni hakknda, u ekilde dzenlenmitir: Okullarda dersler Temmuz banda kesilir ve onbe gn boyunca mzakereden sonra ikinci yarsnda imtihanlar yaplr. 1-22 Austos arasnda okullar tatil-i umm (genel tatil) yaparlar ve 23 Austosta tekrar alrlar. Mslman okullar, Ramazan aynn 3.haftas sonundan evval aynn ilk haftas sonuna kadar onbe gn ve Kurban bayramnda bir hafta tatil olur. Ayrca kandil gnleri ve her Cuma tatildir. Gayrimslim okullar da ancak kendi bayram ve zel gnlerinde tatil edilebilir. Tm okullar Padiahn doum ve tahta k gnlerinde de tatil edilecektir.412

412

Akyz, a.g.e., s.216.

126

4. renim Sreleri Rtiyelerin renim sreleri balangta 4 sene olmakla birlikte, Darlmarif aldktan sonra 6 yla karlmtr. Daha sonra 1863te 5 yla indirilmi, 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesi ile birlikte bu sre 4 yla indirilerek rtiyeler ortaretimin birinci basama haline getirilmitir. Rtiye mekteplerinin renim sreleri ile ilgili bir baka kaynakta, bu mekteplerin ilk kurulduklar yllarda renim sresinin 2 yl olduu413 daha sonra bu srenin 5 yla karld414, 1869 ylndan sonra da 4 yla indirildii415 belirtilmektedir. 1892 tarihinde Drulmullimt iin hazrlk okulu olarak kurulan ins rtiyesinin retim sresi alt yl olarak belirlenmitir. te yandan 1895 tarihinden itibaren tara ins rtiyelerinin retim sresi alt yl olarak grlmektedir.416 1892 tarihinde rtiyeler iptid mektebinden sonra 3 yl olmu ve Dersadet Mektib-i Rdiyyesini dre-i Dahiliyesine Mahsus Tlimnme yaymlanmtr. Bu 1892417, 1896418, 1904419 ve 1922420

tarihli erkek rtiye mektebi ders programlarna bakldnda renim srelerinin yl olduu grlmektedir.

F- Mali Durum:
Tarada kurulmu modern okullarn ilk rnekleri rtiyelerdir. Bu tr okullarn zellikle eitim ve mali statleri asndan ortaretim kurumlar olmalar durumu nemsizletii lde, Marif-i Ummiye Nezreti iin belirsizlikleri artmtr. Bu belirsizlik ilkretim ve orta retim okullarnn rnein iptid ve iddlerin oalmasyla iyice artmtr. Her nekadar Marif-i Ummiye Nizmnmesi rtiyeleri ilkretim okullar olarak
.DH. No: 23335, 4 C. 1263 / 20 Mays 1847. .MVL: No: 26278, 29 C 1284 / 23 ubat 1868. 415 Umm Mektib-i Rdiyenin Nizmnme-i Dhilsidir, Dstr II, 1.Tertip, mad.41, s.254. 416 Kodaman, a.g.e., s.113. 417 Y.A.Res.117/76 9 S 1320, s.3. 418 .MF. 1313/S-8. 419 BOA, .MF. 1322 Za 7-1-896 (649). 420 Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, Mektib-i btidiye ve Rdiye Mfredt Program, Terakk Matbaas, umnu 1338, s.2.
414 413

127

dndyse de bu okullarn masraflarnn hangi kaynaktan karland Abdlhamid devri sonuna kadar aklk kazanmamtr.421 Meclis-i Marif-i Ummiye ve Meclis-i Vlnn 1267 / 17 Mays 1851 tarihinde 5 sancakta rtiye mektebi kurulmasn kabul ettikten sonra kt durumda olan medrese veya okul binalarnn rtiye mekteplerine evrilmesi, eer bu mmkn Bunlarn olmuyorsa masraflar yeni yerel binalar halk yaplmas tarafndan kararlatrlmtr.422

karlanacaktr. Osmanl idaresi rtiye mekteplerinde grev yapacak her mullim-i evvel iin 750, her mullim-i sn iin 400 ve her bevvb iin 100 kuru demeyi kabul etmitir.423 Bunun dnda, Saraybosna ve

Mostardaki rtiye mekteplerinde grev yapan retmenlerin maalar yerel vergilerle karlanmtr. 5 Nisan 1853 tarihinde lkede 25 yeni rtiye mektebinin almas kararlatrlmtr.424 Meclis-i Marif-i Ummiye her okul iin bir hoca, bir muid ve bir de bevvb grevlendirmeyi ve her birine aylk 600, 300, 80 kuru vermeyi ngrmtr. Meclis-i Marif-i Ummiye tarafndan her bir okula 2000 kuru denek ayrlmtr. Binalarn kt durumundan dolay rtiye binalarna

dntrlebilecek eski sbyn mektepleri, medreseler ve devlete ait baz binalarda veya en az drt odal evlerin kiralanmasyla veya yeni binalar yaplmasyla rtiye binalar karlanmtr. Bu projenin masraflar hazineden karlanmaktadr. Bunu gerekletirmek iin hkmetin mevcut btesinden harcamalar ve belirli fonlardan demeleri gerekmektedir. Bu fonlar iin bir rnek eski anadoludaki hoca cretlerinin bir fona aktarlmas veya devlet memurlarnn maalarnn drlmesi saylabilir. Tarada 25 rtiye kurma karar Osmanl devletinin maddi-mali imkanlar ve eitilmi hocalar gz nnde bulundurulmas cesurca bir giriimdi. Devlet

Somel, a.g.e., s.160. BOA BEO. A.MKT.MVL, 1267-7-16, 41/69. 423 BOA BEO. A.MKT.MVL, 1267-7-16, 41/69. 424 Sz konusu 25 rtiye mektebi Rumeli Yakasnda Berat, Delvine, Edirne, Yanya, Yeniehir, Manastr, Filibe, Prizren, Ruscuk, Selanik, skp, Skoder, Sofya, umnu ve Vidin, Anadolu Yakasnda ise Ankara, Bursa, Erzurum, Kandiye, zmir, Kastamonu, Konya, Lefkoe, Midilli ve Trabzon illerinde almas dnlmtr. Bkz. BOA. D. No: 16926; Berker, a.g.e., s.34-37.
422

421

128

memurlarnn

maalarnn

kslmas,

brokrasinin

bu

projeyi

gerekletirmesinde sknt karmtr. Madd problemin stesinden gelmenin bir yolu da nsf rdiyelerin kurulmas idi. Balangta bunun uygulanmas sadece mullim-i sn ve bevvbn iki yl sreyle atanmas ve mdrn atanmasnn yla kadar olmas ve fenni derslerin retilmesiyle olmutur. Mullim-i sn ou zaman mahall ulemlardan seilirdi. Bu ekilde bir ok rtiye kuruldu ve bunlarn ilk iki yl yan rtiye idi.425 Girit adasndaki Mslmanlara islm akdelerini glendirmek gayesiyle her Mslman kyde bir sbyn mektebi kurulmas lzumlu grld.426 Gerekten bu projenin masraflarnn gerekli kaynaklardan salanmas konusuna Bb- l izin vermitir. Bu kaynaklardan bir tanesi Kandiye yetim fonudur. Bu fon, kasabadaki rtiyenin btn masraflarn karlamaya hazrd. Btenin %12sini kendi kasasnda braktktan sonra 190 000 kuruu mal sandna transfer etmitir. Dier taraftan Hanyada len Mslmanlarn miras 57 000 kurua kadar ulayordu. Bu para rtiye okulu vakfna devredilmi ve oradaki mahall idarenin mliye brosu tarafndan 100 000 kuru para toplanarak bu mekteplere yardmc olma kararna destek vermitir.427 En azndan taradaki devlet okullarndaki, yani stanbula uzak blgelere gnderilen hocalar daha fazla maa almlardr. Bu ekilde, Badat tara ynetimi bir rtiye mektebi kurup Marif-i Ummiye Nezretinden retmen atanmasn istediinde eitim bakan Saffet Paa hocalarn merkeze uzakl orannda maalarnn artmasn talep etmitir. Bylece Drulmullimn mektebi mezunu olan okul mdrnn (mullim-i evvel) 1200 kuru, aslen Badatl olup stanbulda okuyan ve sonra Badata gnderilen mullim-i snnin 500 kuru ve yine stanbuldan gnderilen bevvblarn 200 kuru maa almasna karar verilmitir.428 Bu meblalar normal retmen maann iki katdr.429
425 426

BOA. .MVL, No: 23870. BOA. .MVL, No: 16301, 13 B 1272 / 8 Mart 1857. 427 BOA BEO A.MKT.MVL, 1272 L 8, 87 / 86-1; Somel, a.g.e., s.68-71. 428 BOA..DH., No: 41219, sene: 14 S 1286. 429 Somel, a.g.e., s.72-73.

129

Marif-i Ummiye Nizmnmesi inaat masraflar, retmen maalar ve idari masraflarnn vilyet marif idaresi sand (1880 tarihinde maarif sand olmu) tarafndan karlanmasn ngrmtr. Eitim denei snrl bir bte tarafndan karlanacaktr, kalan ak ise yerel idare ve hibe balaryla karlanacaktr.430 Marif-i Ummiye Nizmnmesinin bu artlar 1869 tarihinde bile halen tara rtiye mekteplerinin en azndan bir ksm masraflarnn devlet btesi tarafndan karlanmasn istediini gsteriyor. Bu husus Abdlhamid dneminin ilk yllar boyunca olduka byk deiikliklere maruz kalmtr.431 1878 tarihinde Hdvendigr ilinde vali olan Mehmet Said Paa (daha sonra vezir olmu), unu gzlemlemitir. Osmanl idaresi bu blgenin her kazasnda rtiye kurmak iin elinden geleni yapt halde, yerel halk bunu desteklememi ve ocuklarn bu okullara gndermemitir. O kadar ki renci eksikliinden dolay rtiyelerin bazlar kapatlmak zorunda kalnmtr. Said Paa Bb- lyi rtiye mekteplerinin idaresini ve masraflarn yerel idareye brakmay nermitir. Ancak yerel idarenin karlayamad masraflar devletin stlenmesini istemitir. Said Paa bununla merkezin masrafn drmeyi ve blgesel eitim sorumluluunu gelitirmeyi mit etmitir. Her nekadar KODAMAN Said Paann bu teklifinin uygulanmadn sylese de ve Osmanl Devletinin retmen maalar dahil rtiye mekteplerinin ml idaresini resmen srdrm olsa da 1880lerde Said Paann rtiye mekteplerinin yerel kaynaklardan karlanmasn ngren teklifin baz yerlerde ksmen uyguland grlmektedir.432 1884 tarihli bir raporda Osmanl Devletinin rtiye retmenleri maalarnn yerel kaynaklarla karlanmas abasn

iermektedir. Yeni kurulmu rtiyelerdeki maalar iptid okullarnda olduu gibi yerel mnderise kurumlarnn gelirleriyle karlanmtr. 7 vilyette yerel balarla 8 rtiye kurulmasna karn bu okullardaki retmen maalarnn yerel kaynaklarla karlanmas mmkn olmamtr. 52 000 kuruluk rtiye personelinin denei Marif-i Ummiye

430 431

Cevad, a.g.e., s.473, 474, 508, 509; Kodaman, a.g.e., s.93. Somel, a.g.e., s.160 432 Kodaman, a.g.e., s.108.

130

Nezretinin btesinden karlanmak zorunda kalmtr.433 Taradaki baka rnekler rtiye mekteplerinin tek bir model zerinden de finanse edilmediini gsteriyor. Bazlarnda rtiye hocalarnn ve rtiyedeki dier grevli ve hizmetlilerin ksmen veya tamamen belediyeler tarafndan maalarnn karland grlmektedir. Dier taraftan amda olduu gibi belediyelerin retmen maalarn kesmeleri retmenlerin de bunu Marif-i Ummiye Nezretine ikayet etmeleri uzun srmemitir.434 Rtiyelere benzer bir belirsizlikte Her vilyet nekadar meclis-i Marif-i mariflerinin Ummiye

finansmannda

grlmektedir.

Nizmnmesi tara eitim idarelerinin maliyetleriyle ilgili zel bir art iermese de devlet btesine veya dzenli vergilere bal bir ml destek dzenlemesine iaret etmektedir.435 Ancak 1880 tarihinden sonra Marif hisse-i inesinde olduu gibi bunlar dzenli vergilerden ziyade yerel kaynaklara bal kalmlardr. rnein 1883 tarihinde Manastrda kurulan Eitim idaresi yerel mnderise kurum gelirleri tarafndan finanse edilmek zorunda kalmtr. ankrya bal Yaprakl kazasnda yaplan fuarda toplanan vergilerle Kastamonu vilyeti marif mdrnn, Drulmullim hocalarnn ve mfetti maalarnn ve bu kurumun dier masraflar karlanmtr.436 Bir tek ml kaynaa bal kalmak, devlet bu kayna baka bir ama iin kullanmaya baladnda sorunlar beraberinde getirmektedir.437

G- Bina Problemi:
Rtiye mektebi iin bina problemi, sbyan mekteplerinin baz binalarnn bunlara evrilmesiyle halledilmeye allmtr. Rtiyelerin Bosna eyaletinde kuruluu 1850li yllara rastlamaktadr. Meclis-i Marif-i Ummiye ve Meclis-i Vl 17 Mays 1851 tarihinde Bosnada 5 sancakta medrese ve sbyan mektebi dnda rtiye mektebi
433 434

BOA. Ayniyat Defteri, No: 1243, 1301/ -12, s.288. BOA. Ayniyat Defteri, No: 1421, 1299/ L-20, s.80. 435 Somel, a.g.e., s.160-162. 436 BOA. rade Meclis-i Mahss, No: 3720, 27 B 1303 / 1 Mays 1886. 437 Somel, a.g.e., s.162.

131

kurulmasna karar vermitir. Bu kararla kt durumda olan medrese veya okul binalarnn rtiye mekteplerine evrilmesi, eer bu mmkn olmuyorsa yeni binalarn yaplmas kararlatrlmtr. Yerel halk bu okullarn masraflarn karlayacaktr.438 Bosna valisinin raporuna gre 5 sancak merkezine retmenler

ulatrlm ancak merkezi okul binalarnn tamamlanmas sadece Travnik ve zvornikte gerekletirilebilmitir.439 Buna ramen hocalar sz konusu ehirlere gnderildiklerinden dolay geri dndrlememi, bu sancak merkezlerinin kenar mahallelerinde idareten rtiye mektepleri kurmak zorunda kalmlardr. stanbul dndaki blgelere gnderilen retmenler okul binas bulmakta sknt ekmilerdir. Bulunan binalar da yetersiz kalmaktadr. retmen yeterli kaynaklar bulabildii taktirde okul binalarnn inasn salamaya alrd. Dier taraftan bu okullarn daha elverili hale getirilmesi, yerel halkn eitime ilgisi ve projeye desteiyle alakaldr.440 Meclis-i Marif-i Ummiye tarafndan rtiyelerin tarada yaylmas politikas sonucunda, 5 Nisan 1853 tarihinde 25 yeni rtiye mektebi almas kararlatrlmtr.441 Bina sorunu ise, rtiye binalarna

dntrlebilecek eski sbyan mektepleri, medreseler ve devlete ait baz binalarda veya en az drt odal evlerin kiralanmasyla veya yeni binalar yaplmasyla karlanmaya allmtr. Okul binas konusu imparatorluun sonuna kadar hep bir sorun olarak kalmtr.

Somel, a.g.e., s. 68-69. BOA. D, No: 15765, 19 N 1268 / 7 Temmuz 1852. 440 Somel, a.g.e., s.67. 441 .DH. No: 23335, 19 N. 1272 / 24 Mays 1856; Akyz, a.g.e.,s.151-152; Sakaolu, a.g.e., s.377-378; Koer, a.g.e., s.62; Kodaman, a.g.e., s. 92, 150; Cerde-i Havdis, 3 Muharrem 1272, no: 756; Ayas, N., a.g.e., s.379; Unat, a.g.e., s.43; Bilim, a.g.e., s.46; Zengin, Tanzimat Dnemi..., s.47-49.
439

438

132

III.BLM
RTYE MEKTEPLERNDE DN ETM VE RETM
A) Tanzimat Dneminde Genel Eitim Anlay

erevesinde Din Eitiminin Durumu

XVIII.yy.n ortalarndan itibaren genileyerek devam eden eitimde yenileme abalar, Tanzimat dneminde ciddi ve planl bir ekilde ele alnmaya balanmtr. Tanzimat ncesinde alan mekteplere

bakldnda bunlarn daha ok askeri ve teknik alanda olduu grlmektedir. II.Mahmut dneminin sonlarna doru kurulan Mekteb-i Marif-i Adliye ise geleneksel eitim kurumlar dnda kurulan ilk sivil mekteptir. Eitim alanndaki yenileme almalar erevesinde genel eitim amacn tayan orta dereceli rtiye ve iddler ile yksek dereceli mekteplerin almas Tanzimatn ilanndan sonra hzlanm ve dnem boyunca devam etmitir. Dier taraftan alan mekteplerin idaresi konusu zerinde de durulmu, yeni bir marif tekilat oluturularak gerekli dzenlemeler yaplmtr. Tanzimat dnemi eitim anlaynda hakim olan unsurlar arasnda bata gelen hedef, ncelikle halka gerekli olan bilgilerin ulatrlmas, yeni yetien nesillerin her ynden gelitirilerek kendilerinin ve toplumlarnn refah ve sadetinin ykseltilmesidir. Batda zellikle teknik sahadaki gelime, bu dnem idareci ve ileri gelenlerinin dikkatini ekmi ve mutlaka elde edilmesi gereken acil bir ihtiya haline gelmitir. Zaten Osmanl Devletini k dneminde olduu kadar ykselme dneminde de Bat ile temasa ynelten nemli etkenlerden birisi de bu teknik bilgidir.442 Gerileme ve k dnemini yaayan Osmanl Devletinin yeni retim kurumlarnn olumasna asker ve teknik arlkl balamasndaki temel zihniyeti,
442

Ekmelettin hsanolu, Tanzimat ncesi ve Tanzimat Dnemi Osmanl Bilim ve Eitim Anlay, 150.Ylnda Tanzimat, Yay.Haz. Hakk Dursun YILDIZ, Ankara 1992, s.336-339.

133

Bat'nn teknik bilgisinin stnlnde aramak gerekmektedir. Ancak yeni gelimeler ilmi stnln zihni gelime artlarnn da oluturulmas gereini ortaya koyup, buna deien deerler ve dnya gr de eklenince, eitimde kkl bir deiimin gereklilii dncesi hakim olmutur. Tanzimat marifine yn veren Meclis-i Muvakkatn gsterdii balca hedef, halkn ilim ve marifetten istifade etmesi ve bunun iin gerekli artlarn hazrlanmasdr. Burada halkn elde etmesi gerekli grlen

bilgiler iinde ncelikle dini bilgilere yer verilmi olmas dikkat ekmektedir. Bu dnemdeki eitim anlayn belirten belgelerde bu anlay daima yer almaktadr. Mesela 1839 tarihinde Meclis-i Umr- Nfia443 tarafndan hazrlanan ve eitimle ilgili grlere yer verilen lyihada Marif ve ilmin herkes iin mutluluk ve vn sebebi, ayn zamanda servet ve zenginliin de kayna olduu, mevcut sanayi ve eitli i kollarnn ilimle meydana geldii ifade edilerek, din ilimlerinin insann ahiretteki kurtuluuna vesile olaca gibi dier bilimlerin de insanln kemline sebep olaca belirtilmektedir.444 Lyihann devamnda zellikle son dnemlerde

Batdaki ilmi ve teknik gelimeler sonucu insan hayatnda meydana gelen kolaylklar, rnekler verilerek anlatlmakta ve ilmin nemi

vurgulanmaktadr. lkede marifin yaygnlatrlmas ve halkn bilgilerle donatlmas gayesi, Abdlaziz (1861-1876)in 1865 tarihinde Meclis-i Vl445y ziyaretinde okunan mazbatadaki eitim ve ilim ve fennin
446

aydnlnn seviyeye

yaygnlatrlarak

lkedeki

retimin

istenilen

ulatrlmasna dair szleri ile aka ifade edilmekte

, devletin marif

1838 tarihinde kurulan bu meclis hakknda gerekli bilgi iin, Bkz. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1839-1856), Eren Yay., stanbul 1993, s.258-265. 444 marif ve ulm efrd- enma sermye-i izz sadet ve medr- mbhat ve mefharet ve her halde menb- servet ve na olduu delil-i akliye ve nakliye ile msbit ve mevcut ve mehd olan sanayi ve hiref ve mahza ilim ile zuhra geldii ve ulm- diniye vesile-i nect- ahiret olduu misill fnn- sire dahi mueret-i nev-i ben ademin kemline sebep olaca vreste-i kayd- beyn ve iarettir. 445 1838 tarihinde kurulan ve Tanzimat dneminde nemli faaliyetleri grlen bu meclis iin, Bkz. Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838-1868), T.T.K. Basmevi, Ankara 1994; Akyldz, a.g.e., s.189-218. 446 ner-i envr- fnn ve ulm ile terbiye-i ummiyenin merkez-i kemle isli. Bkz. Cevad, a.g.e., s.90.

443

134

politikasndaki hedefleri belirlenmektedir. Ayn hedef ve dnceler mmzde Esat Efendi447nin Mektib-i Rtiye Nzrl srasnda hazrlad lyihada da belirtilmektedir. Lyihada, insann dnya ve ahiret sadetine ilim, bilgi ve marifle ulaabilecei, dolaysyla btn bu ilere devlet tarafndan nem verilerek alld ifade edilmektedir.448 Bu amala lkenin eitli yerlerinde alan mekteplerin Mslman ocuklar cahillikten kurtarmak449, dnya ve ahirette kurtulu ve yksek dereceleri elde etmelerini salamak450 gayesi tad belirtilmektedir. Devlet adamlarnn yan sra devrin nde gelen fikir adamlar da ilme ve bilgiye ynelmeyi lkenin kurtuluu iin tek yol olarak grmektedir. Buna gre Tanzimat dnemi eitim anlaynn temelinde bilginin yaygnlatrlmas ve halkn cahillikten kurtarlmas dncesi vardr.

Sahip olunmas veya yaygnlatrlmas gerekli grlen bilgiler iinde din bilgisine de yer verilmitir. Genel olarak insann cahillikten kurtulmasnn dinin emri olduu, insann dnya ve ahiret sadetini ancak ilim ve bilgi ile elde edebilecei, renmenin kadn-erkek herkese gerekli olduu dnceleri dn temele dayandrlarak anlatlmaktadr. Buna gre dn bilgiler bu dnemde hem ulalmas ve renilmesi gerekli bilgiler olarak hem de genel anlamda cehaletin kaldrlp bilginin yaygnlatrlmasnda vasta olarak da grlmektedir. Bu dnce, dinin Osmanl toplumundaki etkisi ve saygnl dikkate alndnda olduka isabetli grnmektedir. Ancak dier bilgilerin yannda dn bilgilerin de kazandrlmas fikrinin Tanzimat dneminde eitim alanndaki gelimeler dikkate alndnda yeterince uygulamaya konulmad grlmektedir. Zira bu dnemde kurulan mekteplerin ders programlarna bakldnda, kazandrlmas istenilen dn bilgilerin retimine gereken nemin verilmedii, dier dersler arasnda din derslerinin igal ettii yere baklarak rahatlkla sylenebilmektedir. Nitekim din derslerine bugnk ilkokul seviyesinde
Ayn zamanda bir mderris olan Esat Efendi 1838 tarihinde Mekteb-i Marif-i Adliyenin almasndan sonra Mektib-i Rtiye nzrl grevine getirilmi ve bu nezretin daha sonra Mektib-i Ummiye Nezretine ilhkna kadar bu grevde kalmtr. Daha sonra Meclis-i Vl azal grevinde bulunan Esat Efendi 1851 tarihinde stanbulda vefat etmitir. Bkz. Cevad, a.g.e., s.20. 448 Cevad,a.g.e., s.23. 449 .DH.No: 32359, 17 R 1278 / 22 Ekim 1861. 450 .DH.No: 23335, 19 N 1272 / 24 Mays 1856.
447

135

bulunan sbyn mektepleri yannda sadece bu mekteplerin stnde bugnk ortaokul seviyesinde bulunan rtiyeler mekteplerinde ksmen yer verildii grlmektedir. Buna gre teoride sz edilenler ile uygulamalar arasnda bir tutarszlk vardr. Tanzimat dnemi eitim anlay konusunda dikkati eken

noktalardan birisi de din ilimlerinin ahiretteki mutluluun kazanlmas iin gerekli olduu fikridir. Nitekim yukarda da temas edilen Meclis-i Umr- Nfia tarafndan kaleme alnan lyihada marif ve ulmun insanlara mutluluk, gelimilik getirecei, servet ve zenginliin kayna olduu, sanayi ve i kollarnn ilim ile meydana geldii buna karlk dn ilimlerin de ahiretteki kurtulua vesile olaca, dolaysyla her ikisinin de renilmesi gerektii ifade edilmektedir.451 II.Mahmud dneminin sonlarndan itibaren hzlanan bu tarz bir dnce,452 din eitimi asndan tenkide olduka aktr. Zira slm dncesine gre insann kurtulu ve mutlulua ulamasnda dnya-ahiret ayrm yaplmamakta, aksine ikisi arasnda sk bir ba kurulmaktadr. slm inancna gre insann ahiretteki mutluluu elde etmesinin yolu, dnya hayatna baldr. Dolaysyla din, insanlara ahiret mutluluunu kazandrmada dnya hayatn btn ynleri ile sebep olarak grmekte ve onlar dnya ilerine ll ve dengeli olarak tevik etmektedir. phesiz yeni kurulan mekteplerdeki retim programlarnda din dersleri ile dier derslerin ayr ayr yer almas tabidir ve ocuklara din dersi gibi dier derslerin de retilmesi gereklidir. Ancak bu noktada, mektebin en belirgin gayesi olan, genel anlamda lkenin ihtiya duyduu nesillerin

yetimesinde, insann manevi ynnn gelimesinde vasta olan din dersini ihmal etmek kadar, dersler ve bilgiler arasndaki fikr ba koparmak da menf sonular dourabilir. Bu husus Tanzimat Dnemi eitiminin problemlerinden biridir. Din dersleri ile dier dersler arasnda salkl bir ilikinin kurulamamas zellikle genlerin fikr-manev

T.V.No: 176, 21 Za 1254/ 5 ubat 1859; Cevad, a.g.e., s.6. Berkes, a.g.e., s.248; Bayram Kodaman /Abdullah Saydam, Tanzimat Devri Eitim Sistemi, 150. Ylnda Tanzimat, Yay.Haz.Hakk Dursun YILDIZ, Ankara 1992, s.477, 486.
452

451

136

gelimelerinde sonraki dnemlere de etki edecek problemlere neden olmutur. Tanzimat dnemi eitim anlaynn belirgin zelliklerinden birisi de devletin, eitim-retim konusunda gerekli dzenlemeleri yapma ve artlar hazrlama faaliyetlerini kendine den bir grev olarak kabul etmesidir. zellikle Daha nceleri vakflar yolu ile yerine getirilen bu hizmetler, Tanzimat dneminden itibaren devlet eli ile yaplmaya

balanmtr. Ancak bu noktada, lkedeki mevcut eitim kurumlar arasnda idare, ilm zihniyet ve dnya gr olarak ayrlma ve giderek belirginleen bir farkllamann da balad ve gelitii grlmektedir. nk geleneksel eitim anlaynn temsilcisi olan medreseler, vakflar yolu ile kurulan, idar adan kendi zel vakflar yannda eyhlislmla bal kurumlar iken, mektepler, kurulu ve alma artlar tamamen devlet tarafndan belirlenen, Marif Nezretine bal kurumlardr. dar alanda ortaya kan bu farklln ilmi zihniyet ve dnya gr olarak da var olduu ve zaman iinde daha da belirginletii

grlmektedir. Tanzimat dneminde eitim alannda yenilikler yaplrken medreseler bu hareketin dnda braklm, bununla birlikte slh edilmeleri yoluna da gidilmeyerek kendi hallerine braklmlardr453. Bu durumda marif alannda hem tekilat hem de zihniyet bakmndan ikilik ortaya kmtr. Bir yandan medreseler geleneksel eitim anlay ile varlklarn korurken, dier taraftan yeni anlay erevesinde mektepler almaya ve yaygnlatrlmaya devam etmitir. Ortaya kan bu ikiliin din eitimi asndan daha nceki dnemlerde grlmeyen farkl bir sonucu beraberinde getirdii

grlmektedir. ncelikle Osmanl Devleti'nin gerilemeye balamasndan itibaren medrese retiminde din, ders programlar, kitaplar, yetitirdii insanlardaki zihniyet ve dnya gr olarak esas merkezi ve ilgi alann oluturmaktadr. Her ne kadar medreselerden yetienlerin sadece din grevlisi veya mderris olduklar sylenemez ise de tadklar dnya

Kprlzde Mehmet Fuad, Mektep-Medrese, Yeni Tasvr-i Efkr, 6 R 1331 / 15 Mart 1913; Yahya Akyz, Tanzimat Dnemi Eitiminin zellikleri, Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslar aras Sempozyumu, T.T.K. Basmevi, Ankara 1994, s.398; Akyldz, a.g.e., s. 249.

453

137

gr asndan din ile yakn iliki iinde olduklar bilinmektedir.454 Mektepler ise kurulu amalar ve mevcut mevkileri itibariyle

medreselerden farkl olarak genel eitimin, toplumun ve idarenin ihtiyac olan alanlarda eleman yetitirmeye ynelik olarak kurulmulardr.

Dolaysyla din dersleri bu mekteplerin programlarnda dier derslerin yannda ayr bir retim alann oluturmaktadr.455 Bu durumda biri nemli lde dn bir kimlik tayan medreselerde, dieri de genel eitim iinde ayr bir ders olarak mekteplerde olmak zere iki tr din eitimi ve retimi ortaya kmaktadr. Mekteplerde dier dersler arasnda yer alan din derslerinin retiminde zaman zaman problemler kmakta, ilmin verileri ile dn bilgiler arasnda salkl ilikiler kurulmada eitli sebeplere dayal zorluklarla karlalmaktadr. Dier taraftan medreselerin ders

programlarnda sosyal ve fen bilimleri bulunmadndan bu tr problemler gzkmemektedir. Ancak bu sefer de medreselerde devrin ilm gelimeleri gz nne alnmayan, dolaysyla devrinin ihtiya ve skntlarna cevap veremeyen ve etrafndaki gelimelerle atma halinde olan bir din anlay ve eitimi ortaya km olmaktadr. Ortaya kan bu rahatszlklarda eitimdeki idar ve fikr blnmenin nemli pay vardr. Netice olarak Tanzimat dnemi eitim anlaynn temelinde bilgi ve ilmin yaygnlatrlarak halkn cehaletten kurtarlmas dncesi

bulunmaktadr. Byle bir dnceye dayal olarak lkede yeni bir anlayla geleneksel eitim kurumlarnn dnda yeni mektepler alm ve farkl bir tekilat oluturulmutur. Bununla, zellikle teknik bilgi bakmndan ilerlemi Batl lkeler seviyesine varlmak istenmitir. Bilginin yaygnlatrlmas ve cehaletin giderilmesi hedefi iinde dn bilgiye de yer verilmi, yeni yetien nesillerin bu tr bilgiye de ihtiyac olduu gerei teorik planda gzden uzak tutulmamtr. Ancak bu dnce pratikte, uygulama alannda,

Medreselerin tek kurulu gayesinin sadece din grevlisi veya mderris yetitirmek deildir. Ancak son yllarda medreselerdeki ilmi gerileme ve zihniyetteki bozulma bu kurumlarn sadece dini bilimlerin tahsil edildii yerler haline getirmitir. Tanzimattan sonra yeni mekteplerin almas ve takip edilen siyaset medreselerin hem maarif hem de adli-idari alanlardaki fonksiyonlarn nemli lde azaltarak din bilimlerinin retimi ve din hizmetlerinin yerine getirilmesi alanlarna skmalarn daha da hzlandrmtr. 455 Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Ankara 1998, s.45.

454

138

beklenen lde yerini alamam, yeni kurulan mekteplerin programlarnda din derslerine gereken arlk verilmemitir. Byle bir uygulamann sebepleri arasnda devletin yeni kurulan mekteplerde renim grecek yeni nesillerin din ve mezhep farkn bir yana brakarak Osmanl tebasna mensup olmak gibi ortak bir deer etrafnda birletirmeye almasnn nemli paynn olduu grlmektedir. Bu dnce dorultusunda hazrlanan Marif-i Ummiye Nizmnmesine gre btn cemaatler iin din eitimi ilkokul aamasnda ve onun devam olarak rtiyelerde verilmekte, sonrasnda ise yer almamaktadr. Din eitimi konusunda baka bir takm problemlerin varl da dikkate alndnda, yetersiz olarak grlebilecek byle bir din eitiminin Mslman genlerin manev gelimesinde beklenen grevlerini yerine getirdiini syleyebilmek zor grnmektedir. Yeni eitim tekilat kurulurken, geleneksel anlamda medreseler de faaliyetlerine devam etmi, bu kurumlar ne tamamen ortadan kaldrlm ne de slh edilmeye ve yeni anlayla paralel hale getirilmeye allm, dolaysyla birbirinden farkl zihniyette ve anlayta iki nesil ortaya kmtr. Tekilt ve zihniyetteki bu farkllk din eitimine de yansm, medreseler dini arlkl bir zihniyet ve programla faaliyet gsterirken, mekteplerde din eitimi genel program iinde mstakil ve ayr bir yer kazanmtr. Bu durumda din eitimi, gnmz eitim sisteminde de varln koruyan, genel eitime yn veren ve temel anlaynda yer alan mevkiini brakarak, genel eitim iinde dier derslerle birlikte kendi mstakil alan iinde faaliyet gsteren bir retim alan haline gelmitir. Dolaysyla Tanzimat dnemindeki eitim anlay iinde yerini bulan mekteplerdeki din eitimi, geirdii eitli aamalardan sonra gnmzde de geerliliini korumaktadr.

139

B) Rtiye Mekteplerinin Ders Programlarnda Din Eitimi ve retimi

Rtiye mekteplerinin ders programlarnda din eitimi ve retimi konusuna balamadan nce, ders program kavram hakknda ksaca bilgi vermek, meselenin daha iyi anlalmas bakmndan uygun olacaktr. Genel olarak bakldnda, eitim yolu ile varlmak istenilen nihai hedefin ferdin, kendi i dnyas ve yaad toplum ile uyumlu, evresine faydal ve retken hale getirmek olduu sylenebilir. Bu amaca, genel eitimin bir alt dal olan din eitiminin amac da eklendiinde, kiiye yalnz dnya hayatnda deil ahiret hayatnda da mutluluk yollarnn gsterilmesi ve kazandrlmaya allmasnn da ilave edilmesi gerekmektedir. Beklenen bu hedeflerin elde edilmesi srecinde rgn eitim kurumlarnn zel bir yeri ve neminin bulunduu bir gerektir.456 Belirli amalar ve esaslar dorultusunda faaliyet gsteren bu kurumlarn nemli zelliklerinden birisi de ders programlarna sahip olmalardr. Eitimden beklenen amalara ulamada, bilginin renciye kazandrlmasnda ve davranlara yanstlmasnda ders programlar ok byk neme sahiptir. Dier bir ifadeyle, belirlenen amalar ile uygulanan program arasnda ok yakn bir iliki sz konusudur. phesiz bu nem ve iliki gnmz eitiminde olduu gibi gemite ve dolaysyla rtiye mektepleri iin de geerlidir. 1839 tarihinde kurulan ve rtiye olarak kabul gren Mekteb-i Ulm- Edebiyenin ders programna bakldnda Arapa ve Farsa dil

retiminin arlkta olduu grlmektedir. Bunun dnda Trkenin yan sra Hat ve Ahlak gibi daha nce retimi yaplmayan dersler programda yer almaktadr. Burada Ahlak dersiyle birlikte din retimi dier deslerin yannda yer almaktadr. Rtiye mektepleri iin hazrlanan 1846 tarihli ve bu tarihten sonraki ders programlarna bakldnda, genel amacn talebelere eitli ilim
Mahmut Tezcan, Eitim Sosyolojisi, Ankara 1991, s.217 vd.; Nurettin Fidan / Mnire Erden, Eitim Bilimine Giri, Ankara, s.63-66; nver Gnay, Eitim Sosyolojisi Dersleri, Kayseri 1992, s.72.
456

140

dallarnda bilgi vermeye ynelik olduu grlmektedir. Din dersleri ise verilmesi hedeflenen bu bilgilerin yannda mstakil bir ders olarak yer almaktadr. Bu durumda rtiyeler, medreseler veya sbyn mektepleri gibi retim amalarnn merkezinde din ve onun eitimi olan kurumlar olma zelliine sahip olmayan bir grnmdedir. Bununla birlikte din dersleri ve talebelere dn bilgilerin kazandrlmas, rtiyelerin amalar iinde daima yer almtr. Rtiye mektebi olarak kabul edilen ve 1839 tarihinde kurulan Mekteb-i Marif-i Adliyenin ders programna bakldnda ise din retimi erevesinde deerlendirilebilecek herhangi bir derse rastlanmamaktadr. Mekteb-i Marif-i Adliyenin dersleri Mekteb-i Ulm- Edebiyeye gre daha farkldr. Muhteva olarak da ondan genitir. Bunun sebebini, al gayesinde aramak doru olmaktadr. Mekteb-i Marif-i Adliye hkmete memur yetitirmeye ynelik ilk sivil mekteptir. Dolaysyla, rencilerin bu ynde yetime ve gelimelerini salamak iin mfredat programna kendilerine lazm olacak bilgilerin okutulduu dersler konulmutur. Bu dersler arasnda din retimi ile ilgili bir derse rastlanmamaktadr. Burada muhtemelen din eitim-retiminin daha nceki dnemde yeteri kadar alnm olduu dncesiyle byle hareket edilmitir. Ancak talebelerin geliim srecine paralel olarak din retimi de ihmal edilmemesi gerekmektedir. Meclis-i Marif-i Ummiyenin 1847 tarihinde ald karar zerine almalar hzlanan rtiye mekteplerinde Akid-i Dniye dersinde Birgiv Rislesinin okutulmasndan bahsedilmektedir.457 1850 tarihinde faaliyete balayan ve rtiyeler seviyesinde retim yapan Drulmarif ders programnda din derslerine yer verilmemesine458 ramen, kabul edilecek talebelerde Kuran lykyla okuyabilme Tecvd, lmihl ve namaz srelerini ezberlemi olmak artlar aranmaktadr.459 Mektebin, sonraki yllarda da din derslerine programnda yer vermedii 1853 tarihli bir

457 458

.DH.No: 7648, 12 C 1263/28 Mays 1847. Cevad, a.g.e., s.44. 459 T.V.No:427, 29 aban 1266/10 Temmuz 1850; Ergin, a.g.e., s.449-453.

141

belgeden

anlalmaktadr.460

Marif-i

Ummiye

Nizmnmesinin

hazrland 1869 tarihine kadarki dnemde rtiye ders programlar hakknda en geni bilgiyi 1856 tarihinde zmirde alan ve dier rtiyelere de rnek tekil edecei ifade edilen mektebin nizmnmesinde bulmak mmkndr.461 retim sresinin drt yl olarak belirlendii nizmnmede yllara gre u derslerin okutulmas ngrlmektedir:

1. Sene Trke okuma yazma Hesb ve Hendese Corafya Yaz (Rika)

2. Sene Sarf
462

3. Sene Nahiv Cebir Osmanl Tarihi Tuhfe-i Vehbi Farsa Resim

4. Sene Fkhtan Mlteka Mantktan sagoci Arapa Beyndan Alka Hoca Tarihi Glistn Resim

Hendese Cebir Osmanl Tarihi Tuhfe-i Vehbi

Programda, din dersi retim sresi iinde sadece son snfta Fkh, Mltek adl eserden okutulmaktadr. Ayn zamanda medreselerde de okutulmakta olan ve tam ad Mltekl Ebhur olan, ne lde okutulduu belirtilmeyen, olduka kapsaml olan bu eserin seviyesi rtiyeler iin yksek gzkmektedir. Bununla birlikte programn ne derecede

uyguland ve yaygnlatrld hakknda bir bilgi elde edilememitir. Marif-i Ummiye Nizmnmesinde dier mekteplerle birlikte rtiyelerde uygulanacak ders programlarna da yer verilmektedir. Buna gre erkek rtiyelerinde Mebdi-i Ulm-i Dniye (Din limlerine Giri), Osmanlca Dilbilgisi, ml ve n, Arapa ve Farsa Dilbilgisi, Hesap, Tersm-i Hutut (Resim), Hendese, Umm Osmanl Tarihi, Corafya, Jimnastik ve mektebin bulunduu yerde kullanlan dil dersleri

okutulacaktr. Kz Rtiyelerinde ise genellikle ayn derslerin yannda, bunlara ilve olarak Msik, Tedbr-i Menzil (Ev daresi) ve Ameliyt- Hytiye (Biki-Diki) dersleri de bulunmaktadr.463 Nizmnmede tespit
.DH.No: 16635, 5 Ca 1269 / 14 ubat 1853. .DH.No: 23335, 29 Ca 1272 / 7 ubat 1856. 462 Sarf, Arapa dilbilgisinde kelimenin ald ekillerden bahseden ilimdir. Nahiv ise kelimelerin cmle ierisindeki vazifelerini ve buna gre sonlarnn ald ekli inceleyen ilimdir. Bk. Bekir Topalolu / Hayrettin Karaman, Arapa Dilbilgisi IV, Nesil Yay., stanbul 1991, s.1. 463 MUN, mad. 23, 29, s.9, 12.
461 460

142

edilen bu derslerde, Marif Nezretinin izni ve Meclis-i Kebr-i Marifin onay ile deiiklik yaplabilecei de belirtilmektedir.464 Nitekim bu hkm gereince rtiye ders programlarnda sonraki yllarda baz deiikliklerin yapld grlmektedir. Mesela 1874 tarihinde ders program u ekildedir: 465

1. Snf Arapa Beyan Farsa Hesap Corafya mla Tarih Yaz (Rika, Sls, Divani) Resim Mebadii Hendese Usul-i Defteri (Muhasebe)

2. Snf Arapa Nahiv Farsa, Hesab- Ksrat Corafya Tarih-i Osmani mla Yaz (Rika, Sls) Resim

3. Snf Arapa Farsa Hesap Corafya mla Yaz (Rika, Sls) Resim

4. Snf Ulum- Diniye Arapa Sarf Farsa Yaz (Sls) Kraat Trke

Bu programn hazrlanmasndan yaklak bir sene sonra hazrlanan dier bir program ise neredeyse ayn dersleri kapsamakta ancak Ulm- Dniye dersi ilk snfa alnmaktadr.466 Kz Rtiyeleri iin 1873 ve 1874 tarihlerinde uygulanan programda ise u derslere yer verilmektedir:467

1. Snf Arapa Farsa Hesap Corafya Yaz (Sls, Rika) Trke okuma ve imla Nak

2.Snf Arapa Farsa Hesap Corafya Yaz (Sls, Rika) Trke okuma Nak Arapa Farsa Hesap

3.Snf

4.Snf Arapa Farsa Tadad ve Terkim Ahlak lmihal Yaz (Sls)

Corafya Yaz (Sls, Rika) Trke okuma Nak

MUN, mad. 24, s.10. T.V.No:1677, 26 C 1291/10 Austos 1874; Marif Nezreti Cellesi daresinde Bulunan Mektib kirdnn 1291 Sene-i Hicriyesinde cr Olunan mtihanlarn Tevzii Mkft Cetvelidir, stanbul 1291, s.5. 466 T.V.No: 1755, 30 B 1292/1 Eyll 1875; Cevad, a.g.e., s.157. 467 T.V.No: 1684, 28 B 1291/10 Eyll 1874; Cevad, a.g.e., s.131; Maarif Nezareti Celilesi daresinde, s.38.
465

464

143

Yine bu tarihlerde kurulmaya balanan asker rtiyelerin ilk snflarnda da ilmihl dersine yer verilmektedir.468 Tanzimat dneminin sonuna gelindiinde hazrlanan bu programlara bakldnda en fazla yerin Trke okuma-yazma, Arapa ve Farsa derslerine verildii, Hendese, Usl-i Defter ve Ulm- Dniye derslerinin retim sresi boyunca talebe karsna sadece bir defa geldii, dier derslerin ise farkl snflarda en az iki- defa okutulmakta olduklar grlmektedir. Her ne kadar programlarda derslerin haftalk saatleri belirtilmemekte ise de Ulm- Dniye ve lmihl derslerine, retim sresinin sadece bir ylnda yer verilmesine baklarak bu derslere gereken nemin verilmedii sylenebilir. Rtiye tahsilinden maksadn sadece din eitimi deil genel eitime ynelik olduu dncesi, bu dersin bir anlamda ikinci hatta nc plana atlmasn gerektirmemektedir. nk, ncelikle rtiyelerin ilk kurulmaya baladklar tarihlerden itibaren, sbyn mekteplerinde balayan din eitimi ve retiminin devam amacn da tad469 ve bu amacn sonraki yllarda da devam ettii bilinmektedir. Mesela 1856 tarihinde zmirde rtiye mektebi almasna dair Merclis-i Marif tarafndan alnan kararda mektebin almasndaki balca amalar arasnda Mslman ocuklarn ulm- eriyyeyi (dini ilimler) tahsil etmeleri dncesi aka ifade edilmektedir.470 Yine, Limnide halkn ilgisizlii yznden kapatlan rtiyenin yeniden almasna dair Sadretten 1868 tarihinde gnderilen yazda, ocuklarn Ulm- Dniye'yi renmelerinin gerekliliinden dolay mektebin kapatlmasnn doru olmad ifade edilmektedir.471 Marif-i Ummiye Nizmnmesindeki dzenleme ile rtiyelerin Mslman ve gayri Mslimler iin ayr ayr almasndaki temel sebep de din dersinin farkl dinler iin ayr okutulmasdr. Nitekim nizmnmenin mazbatasnda, rtiyelerde her snf tebann ocuklarna kendi dinlerinin temel konularnn retilmesinin gerekliliinden dolay bu

468 469

mmzde Mehmet Esad, Mirt- Mekteb-i Harbiye, s.104. .DH.No:7648, 12 C 1263/28 Mays 1847; Berker, Aziz, Trkiyede lk retim (1839-1908), Ankara 1945, s.18. 470 .DH.No: 23335, 19 N 1272/ 24 Mays 1856. 471 BEO.Ayniyat Defteri No: 1069, s.16, 20 N 1284/ Ocak 1868.

144

mekteplerin her cemaat iin ayrca kurulmasnn zorunluluundan bahsedilmektedir.472 Btn bunlar rtiyelerde gerekletirilmesi amalanan genel eitim iinde, din eitimi ve retiminin nemli bir yer tuttuunu gstermektedir. Ancak teoride ortaya konulan bu amacn beklenen lde

gerekletirilmesinin, ders programlarnda din derslerine verilen yere bakldnda pek de mmkn olamayaca ileri srlebilir. Byle bir durumun rtiyeler asndan en nemli sakncas retimin sonraki basamaklarnda din derslerine yer verilmemi olmasdr. Bu durumda, sbyn mekteplerinde balayan rgn eitim kurumlarndaki din eitimi rtiyelerde bahsettiimiz artlarda devam etmekte, daha sonra ise talebeler din dersleri ile bir daha karlamamaktadr. Byle olunca rtiyelerdeki din eitimi daha da nem kazanmakta, dolaysyla rtiyelerde din derslerine hem ayrlan srenin hem de dersin ieriinin daha dikkatli belirlenmesi gerekmektedir. Ancak elde edilen bilgiler, din derslerine sbyn mekteplerinde arlkl ancak muhteva olarak yetersiz, buna karlk rtiyelerde ise hem arlk hem de muhteva olarak yetersiz derecede yer verildiini gstermektedir. Medreselerde matematik, fen ve sosyal bilimlere dayal yeni derslere yer verilmezken bunun tersi olarak yeni alan mekteplerde de yeterli lde din derslerine yer verilmemi, dolaysyla program bakmndan olduu kadar zihniyet bakmndan da birbirine zt iki ynde ilerleyen eitim anlay gelimitir. Yaplan bu ihmalin kt sonular ok gemeden ortaya kmaya balamtr. Nitekim II.Abdlhamid ve II.Merutiyet yllarnda mekteplerdeki din ve ahlak zaaflarndan bahsedilerek are bulunmaya allmas aslnda daha nceki dnemlerdeki ihmalin giderilme abasndan baka bir ey deildir.473

T.V.No: 1130, 17 Ca 1286/25 Austos 1869; Cevad,a.g.e., s.105. Y.EE.No:5/127, 8 Ramazan 1317/ 10 Ocak 1900; A.Sleyman, Mekteblerde Din, Srt- Mstekm VII, say: 164, s.128; smail Hakk, Din ve Hayat, Kader Matbaas, stanbul 1334, s.56; Nevzat Ayasbeyolu, slamiyetin Eitimimize Getirdii Deerler ve Kurn- Kerim'in Eitim le lgili Ayetlerinin Tahlili, s.31; Nevzat Ayasbeyolu, Okullarda Din retimi I, Bilgi Mecmuas, 1948, s.7.
473

472

145

C) II.Abdlhamid Dneminde Din Eitimi ve retimi ve Rtiye Mekteplerinin Ders Programlarnn Dzenlenmesi
II.Abdlhamid dneminde eitim konusunda yaplan almalar ierisinde tekilatn yeniden yaplandrlmas, mektep binalarnn say ve retime elverililiklerinin salanmas konularnda olduu gibi ders programlarnn gelitirilmesi hususunda da nemli almalar yaplmtr. Bu konuda dnem boyunca yaplan almalar ierisinde ders

programlarnn, eitimden belirlenen hedeflerin ve baarnn elde edilmesi hususundaki nemine temas edilerek, ele alnmas gereken ncelikli problem olarak kabul edilmitir. Rtiye mekteplerinin ders programlarn dzenleme almalarnda genel yap itibariyle din derslerine, Tanzimat dnemine gre daha fazla yer verildii grlmektedir. II.Abdlhamid dneminde rtiye mektepleri ve dier mekteplerdeki ders programlarnn sk sk deitirildii, deiikliin balca sebebinin de belirlenen eitim amalarna ulaabilme abas olduu grlmektedir. Bu dneme ait eitim dzenlemelerine ilikin belgelerde devlete ve saltanata bal, an gerektirdii bilgileri elde etmi ve dini deerlere bal nesillerin yetitirilmesinin, balca eitim hedefleri olarak belirlendii anlalmaktadr.474 Eitime yn veren yetkililerin, bu amalara ulama konusunda ie ncelikle ders programlarnn dzenlenmesinden

balanmas gerektiinin farknda olduklar grlmektedir. Nitekim 1891 tarihli bir belgede, lkedeki mekteplerde uygulanacak olan ders

programlarnn belirli esaslar erevesinde dzenlenmesi gerektii ve bunun devletin en tabii hakk olduu ifade edilerek, o dneme kadar hazrlanan programlarda buna yeterince dikkat edilmedii ve gerekli hassasiyet gsterilmedii iin mezun olanlardan birounun, mekteplerde
BOA.Y.A.Res.No:105/13, 13 Ramazan 1317/2 Kanunusani 1315 (15 Ocak 1900). Bununla birlikte programlarn dzenlenmesindeki tek amacn din derslerinin saysnn artrmaktan ibaret olmad da belirtilmelidir. Nitekim ayn belgede, programlar dzenlemekle grevlendirilen komisyondan, Almanya ve dier baz lkelerde uyguland gibi eitli hizmet alanlarnda gereken ihtiyaca gre yetimi insan saysnn belirlenip bu ihtiyalara gre eitilmeleri iin gerekli tedbirin alnmas istenmektedir. Buna gre, btn genlerin yksek dereceli mekteplere gitmelerine gerek olmad, bir ksmnn da ticaret ve sanata ynlendirilip, mekteplerin tr ve programlarnn da buna gre dzenlenmesi gerei vurgulanmaktadr ki bu yaklamn, gnmz eitim politikalar iin halen geerliliini koruduu belirtilmelidir.
474

146

elde ettikleri bilgiler yeterli olduu halde, devlete olan ballklarnn yetersizlikleri yannda dini bilgi ve inantan da mahrum yetitikleri iddia edilmektedir.475 Sz edilen bu belge, II.Abdlhamid dneminin ok tartma ve tenkit konusu olan, padiahn sk denetim ve her eyi kontrol altna alma politikasnn eitimdeki uzantsn gstermesi asndan da nem

tamaktadr. Her ne kadar her siyasi otoritenin, eitim sistemini kendi varln devam ettirecek amalara ulaabilecek nitelikte dzenlemesi, kendi politik anlayn okullar vastasyla yeni nesillere benimsetmeye almas doal kabul edilse de, eitim planlamasnda dier insan, ahlk ve sosyal esaslarn da gzden uzak tutulmadan ve bu deerler zedelenmeden salkl bir ekilde uygulanmaya konulmasnn gerekli olduu dnlmektedir.476 Ders programlarnn dzenlenmesinde eitimle ilgili belirlenen hedeflerin gz nnde tutulmas gerektii, bu hedeflerin banda da her toplumun ncelikle siyasi ve sosyal yapsnn salkl biimde birlik ve devamn salayabilecek temel prensiplerin geldii bilinmektedir. II. Abdlhamid dnemine ait belgelerden anlald kadaryla, eitimin ncelikli hedefleri arasnda devletin birliini, btnln ve devamn salayacak nitelikte insanlarn yetitirilmesi bulunmaktadr ki bu niteliklerin banda da dine ballk gelmektedir. ada ilim ve fenne sahip olmak nemli bir eitim hedefi olarak grlmekle birlikte bu, tek bana yeterli grlmeyip ayn zamanda doru dnebilme, salam bir dini inanca ve gzel ahlaka sahip olmak gerektii de ifade edilmektedir. Rtiye mekteplerinin ders programlarndaki dzenlemelerin amac da belirlenen bu niteliklerin yeni yetien nesillere kazandrlmas abasnn bir sonucu olarak ortaya kmtr.477 Zht Paann Marif Nzrl srasnda Bb- lye sunulan bir belgede, din eitimi konusunda yaplan almalar hakknda bilgiler verilmektedir. Zht Paa, grevde bulunduu sre ierisinde mekteplerde
BOA.Y.A.Hus.No: 248/15, 3 Zilkade 1308/29 Mays 1307 (10 Haziran 1891). Bu konuda bkz. Veysel Snmez, Eitim Felsefesi, An Yay., Ankara 1998, s.61 vd; Saffet Bilhan, Eitim Felsefesi Kavram zmlemesi I, 1.Ksm, AEBF Yay., Ankara 1991, 65 vd. 477 BOA,Y.EE.No: 5/127, 8 Ramazan 1317 (10 Ocak 1900).
476 475

147

din dersleri ve uygulamalarna titizlik gsterilmesi konusunda Padiahn isteinin dikkate alnarak, mekteplerdeki talebelerin namazlarn

klabilmeleri iin imamlarn grevlendirildiini, iptid, rtiye, idd ve sultnlerde gerekli program dzenlemelerinin yaplarak, derece derece ilmihlden balatlp Fkh, Akid gibi din ilimleri, Ahlk ve retim Yntemleri (usl-i terbiye) derslerine itina gsterildiini, hatta bu derslerin retiminin Mlkiye Mektebi gibi yksek dereceli mekteplere kadar uzanarak, buralarda Usl-i Fkh, Hadis ve Tefsir derslerine yer verildiini belirtmektedir. Btn bunlarn amacnn, talebelere gzel ahlak (tezhb-i ahlk) kazandrlmas ve iyi bir eitim verilmesi (hsn-i terbiye) olduu, hatta rencilerin ahlk ve davranlar izlenerek aldklar notlarn diplomalarna (ehdetnme) kaydedildii, aksi davranta bulunanlarn cezalandrlarak gerekirse kaytlarnn silindii, btn bu uygulamalarn faydal sonular saladnn, son yl iinde tutulan istatistiklerden de anlald belirtilmektedir.478 Belgeden anlaldna gre mekteplerde din eitimi ve retimine zen gsterilmesi, devletin belirledii amalara ulamada bir vasta olarak grlmekte ve bu hususta gerekli almalar srekli yenilenerek yaplmaktadr. Program dzenleme almas ile ilgili, retimdeki amalar ve hazrlanan program ieren 15 Ocak 1900 tarihli belgede de II.Abdlhamid dneminde eitimde belirlenen genel amalara ulamay engelleyen problemlerin tespit edilmesi, gereklerin aka ortaya konulmas ve ciddi zm yollarnn aranmas hususunda ayrca nem arzetmektedir.479 Bu erevede, sz konusu dnemde gerekletirilen eitiminin genel amalar ortaya konulup, bu amalara ulamay engelleyen problemler tespit edilerek giderilmesi noktasnda zm yollar belirlenmektedir. Yine ayn belgede, mevcut mekteplerde renim grenlerin, medeniyetin ilerlemesi sonucu ortaya kan ve bilinmesi gereken ilim ve fenni elde etmelerinin yannda doru dnebilme, gl bir dini bilgi ve inana sahip olma, saltanata bal ve gzel ahlk sahibi olabilme hususlarnda noksanlklar bulunduu ifade edilerek, bunun sebebi olarak mekteplerdeki din
478 479

BOA.Y.A.Hus.No: 331/100, 15 Muharrem 1313/26 Haziran 1311 (8 Temmuz 1895). BOA.Y.A.Res.No: 105/13, 13 Ramazan 1317/2 Kanunusani 1315 (15 Ocak 1900).

148

eitiminin yetersizlii grlmektedir. leri srlen bu yetersizliin ayn zamanda sadece bu derslere programlarda yer verilmesi ya da verilmemesinin de tesinde, din eitiminin kalitesini dorudan etkileyen din dersi retmenlerinin yetersizlii, uygulanan yntemlerin yanll, amaca uygun ders kitaplarnn noksanl ve denetimsizlii gibi temel nedenlerden kaynakland da ifade edilmektedir. Din eitimi asndan belgede sz edilen dier bir nokta da, tedris edilen felsefe derslerinin, gerekli dn bilgilerden mahrum olunmas durumunda zararl olacann belirtilmesidir. Materyalist dncenin Avrupada revata olduu sz konusu dnemde, bu felsefenin Osmanl insan zerinde etkilerinin olduu da muhakkaktr.480 Belgede, bahsedilen akmlardan uzak durularak talebelere hi bahsedilmemesi istenmemekte; ancak dine kar msbet yaklam olmayan sz konusu cereyanlarn etkisinden talebelerin korunmas veya farkl bak alarnn

kazandrlabilmesi iin bu fikirlerin dini kaynakl fikirlerle karlatrlarak tartlmas istenmektedir. leri srlen btn bu problemlerin incelenmesi iin din adamlar (ilmiye) ile idareci ve brokratlardan (mlkiye) oluan bir komisyonun kurulmas ve komisyonun hazrlad raporun (lyiha) Marif Nzrnn bakanlnda gzden geirilerek Meclis-i Mahssa sunulmas

kararlatrlmtr. Komisyonun almasnn sonucu iki yl sonra alnm, Marif Nezreti tarafndan mektep programlarnda yaplan yeni dzenleme Meclis-i Mahssta grlerek uygun bulunmutur. Meclisin bu hususta hazrlad raporda, programlarn yeniden dzenlemesindeki en nemli

480

Mac Farlane adl bir Fransz doktorun 1847 tarihinde stanbulda Tbbiyeyi ziyareti srasnda grdkleri bu konuda fikir vermektedir. Mac Farlane, Tbbiye ktphanesinde nl materyalist filozoflarn eserlerinin bulunduunu ve okunduunu grdnde aknln u szlerle ifade eder: oktan beri bu kadar dpedz materyalizm kitaplarn toplayan bir koleksiyon grmemitim. Bir hastahaneyi ziyaretinde doktorlarn ve Trk asistanlarn dinlendikleri odada Baron dHolbachn dinsizlik kitab olan System de la Naturen en son Paris basksn grr. unlar syler: Kitabn ok okunmakta olduunu sayfalarnda birok paralarn iaretlenmi olmasndan anladm. Bu paralar zellikle Tanrnn varlna inanmann samaln, ruhun lmezlii inancnn imkanszln matematikle gsteren paralard. Kadavra zerinde alan tp rencilerine bunun slama aykr olup olmadn sorduunda bir rencinin verdii cevap ok dikkate deerdir: Baym, Galatasaray (Sultanisi) din aramaya gelinecek yer deildir. Bk. Berkes, a.g.e., s.228-229.

149

amacn talebelere dini bilgilerin yeterince kazandrlmas olduu ifade edilmektedir.481 Belirten amalara ulamak zere yaplan programlarn dzenlenmesi almalarnn, dnemin son yllarna kadar uzand grlmektedir. Nitekim 1906 tarihine ait bir belgede, mekteplerde dinen ve ahlken arzulanan seviyede talebe yetitirilemediinden ikayet edilerek, bu duruma zm bulabilmek iin nceki programlarn yeniden dzenlenip din ve ahlk derslerine ayrlan yerin artrld belirtilmektedir.482 Dnemin sonlarna ait bu belgede, II.Abdlhamid dneminde mektep

programlarnda din ve ahlk derslerine Tanzimat dnemine kyasla daha fazla yer verilmesine ramen, bu derslerin tedrisindeki amalara ulalamadndan bahsedilmesi, kanaatimizce takip edilen yolun tek bana yeterli olmadn gstermesi asndan nemlidir. imdi II.Abdlhamid dneminde rtiye seviyesindeki retim kurumlarnda yaplan program dzenlemelerine ve bu almalarda din derslerine verilen yer konusuna geni olarak temas edilecektir. lk allar II.Mahmud dnemine kadar uzanan ve orta retim kurumlar arasnda ele alnan rtiyeler, Tanzimat dneminde say ve retim kalitesi itibariyle fazla geliememitir. Sadece alm olmak amacyla alan, fakat bir retim kurumunda bulunmas gereken asgari artlar arasnda saylabilecek, elverili binalara dahi sahip olmayan bu kurumlarn, II.Abdlhamid dneminde gelitirilmesine nem verildii grlmektedir. Bu dnemde, iinde bulunulan mali skntlara ramen rtiye binalarnn inas ihmal edilmeyerek yeni mektepler alm483; ayrca retim programlar da sk sk gzden geirilerek dzenlenmitir. Tanzimat yllarndaki rtiye programlarna genel olarak

bakldnda, programlarda toplam drt yllk retim sresinin sadece bir ylnda okutulan dersler arasnda din dersine daima yer verildii
Mektib-i ummiye derslerince icrs muhattem olan slahatn ehemi, ezhn- talebeye akid-i dnyenin tamamyla telkn ve ilks olduundan Akid-i dnyenin sret-i mahssa ve mkemmelede emr-i talim ve tedrsin lzm ve ehemmiyeti bu babtaki irdt hkm-i beyyint- hazret-i ehriyr ahkm- cellesinin isabeti bedh olup. Bk. BOA.Y.A.Res.No: 117/76. 9 Cemaziyelevvel 1320/ 31 Temmuz 1318 (14 Austos 1902). 482 BOA.Y.EE.No: 10/34/14-126/1438, 20 Cemaziyelevvel 1324 (3 Temmuz 1906). 483 Koer, a.g.e., s.129-130; Kodaman, a.g.e., s.96,97,102.
481

150

grlmektedir.484 Bu uygulamann II.Abdlhamid dneminin balarnda da devam ettii, 1881 tarihinde asker rtiyelerin retim program ile ilgili almadan anlalmaktadr. Programda u derslere yer verilmektedir:485
1.Sene lmihal mla-y Trki Esma-y Trki Hikayat- Mntehabe Hsn-i Hatt- Trki 2.Sene Sarf- Arabi Kavaid-i Farisi lm-i Hesap Franszca mla-y Trki Hsn-i Hatt- Trki Hsn-i Hatt- Fransevi Resm-i Hatt 3.Sene Nahv-i Arabi Hesap Corafya-i Muhtasar Glistan Franszca mla-y Trki Hsn-i Hatt- Trki Hsn-i Hatt- Fransevi Resm-i Adi 4.Sene Mantk Tabakat Kavaid-i Arabi Mufassal Corafya lm-i Hesab Usul-i Defteri Hendese Franszca Kavaid-i Osmaniye mla-y Trki Hsn-i Hatt- Fransevi Resm-i Mcessem

Daha

sonraki

yllarda

gerekletirilen

program

dzenleme

almalarnda konumuz asndan dikkati eken taraf, din derslerine eskiye gre ok daha fazla yerin ayrlm olmasdr. 1891 tarihinde Zht Paann nzrl zamannda programlar konusunda yaplan bir almada asker ve sivil rtiye programlarnn birletirilerek her iki tr mektepte de ayn derslerin okutulmas salanmtr. Bu almann sebebi, sivil rtiye mezunlarnn yksek dereceli asker mekteplere giriinde, kolayln salanmas isteidir.486 Bu i iin Marif Nezretinde, Marif Nzrnn bakanlnda ikisi asker mekteplerde sivil mekteplerde grevli toplam alt kiilik bir komisyon kurularak almalara balanm ve ertesi yl sivil ve askeri rtiyelerde ortak olarak uygulanmak zere yeni bir program hazrlanmtr.487 (Tablo A)

Zengin, Tanzimat Dnemi..., s.70-73. Mektib-i Rdiye-i Askeriyeye Kabul Olunacak akirdn ile Tedrsi Mukarrer Olan Derslerin Program ve ssi Miznyla Usl-i mtihniyelerine Dair Talimattr., Mekteb-i Fnn- Harbiye-i hne Matbaas, 17 Zilkde 1298/29 Eyll 1297 (11 Ekim 1881), stanbul. 486 BOA.Y.A.Hus. No: 252/156, 28 Rebiulahir 1309/ 3 Terinievvel 1307 (1 aralk 1891). 487 BOA.Y.A. Res. No: 56/51, 12 Rebiulahir 1309/3 Terinisani 1307 (15 Kasm 1891); Y.A. Hus. No: 252/106, 28 Rebiulahir 1309/20 Terinievvel 1307 (1 Aralk 1891). Mlkiye Mektebi mdrnn bakanlnda kurulan komisyona askeri mektepleri temsil etmek zere Mekteb-i Fnun- Harbiye Ders Nazr Miralay kr Bey ile ayn mektebin muallimlerinden Binba Hasan Fuad Bey katlmlardr. Bk.BOA.Y.MTV.No: 39/67, 11 Zilkade 1306/27 Haziran 1305 (9 Temmuz 1889).
485

484

151

Tablo A: 1891 Tarihinde Askeri ve Sivil Rtiyeler in Hazrlanan Ortak Ders Program
Dersin Ad Ulum- Diniye Arabiye Farisi Kavaid-i Osmani Kraat- Trki Lgat ve mla Lgat-Kitabet ve na Franszca Corafya Tarih Malumat- Fenniye Mebadi-i Hendese Hesap Hesap ve Usul-i Defteri Hsn-i Hat Resim 1.Sene 2.Sene 3.Sene 4.Sene 2 4 ..2 3 ..2 ...2 .2 1 2 3 2 2 2 2 ..2 ...2 .2 1 2 2 2 2 .2 .3 2 2 ..2 .1 1 2 2 2 ...2 3 2 2 2 1 .2 1 1

Daha sonra 1899 tarihinde rtiye mekteplerinin programnda deiiklikler yaplm ve rtiyelerin retim sresi yl olarak belirlenmitir. Programa Kurn- Kerim, Tecvd ve Ahlk dersleri ilave edilmi; ancak haftalk ders saatleri hakknda bilgi verilmemitir.488 II.Abdlhamid dneminde asker mektep programlar ile ilgili dier bir alma da 1898 tarihinde yaplarak, mekteplerde dini bilgilerin (Akid-i slmiye) retimine daha da nem verilmesine dair padiahn istei zerine, askeri mekteplerde Marif Nezretince seilen ve onaylanan dn kitaplarn okutulmas kararlatrlmtr.489 Hazrlanan rtiye programnda, lmihl ve Akid derslerinin yannda slm ve peygamberler tarihi derslerine de yer verildii grlmektedir. Program, derslerin retim yl iindeki toplam sreleri dikkate alnarak belirlenmitir. (Tablo B)
BOA.Y.MTV.No: 189/184, 20 Zilhicce 1316/ 29 Nisan 1315 (31 Nisan 1899). BOA.Y.MTV.No: 172/20, 8 Selh-i aban 1315/10 Kanunisani 1313 (23 Aralk 1897); Y.MTV.No: 175/215, 13 Zilkade 1315/24 Mart 1314 (5 Nisan 1898); Y.MTV.No: 180/16, 2 Rebiulevvel 1316/9 Temmuz 1314 (20 Temmuz 1898).
489 488

152

Tablo B: 1898 Tarihinde Asker Rtiyelerin Ders Program

Dersin Ad lmihal Akaid-i Diniye Ksas- Enbiya Tarih-i slam Sarf- Trki Kavaid-i Osmani mla-y Trki Sarf- Arabi Nahv- Arabi lm-i Hesap Hendese Kavaid-i Farisi Franszca Hsn-i Hatt- Fransevi Resmi Hatti Hsn-i Hatt- Trki Corafya 1.Sene 2.Sene 3.Sene 72 36 ...36 36 ...36 36 72 ....72 108 72 72 .108 ...72 108 108 72 ..36 .36 36 108 108 108 36 36 36 72 ..36 36 ..72 72

II.Abdlhamid dneminde btn retim kurumlarn iine alan geni kapsaml dier bir program almas 1902 tarihinde yaplmtr.490 almalar esnasnda rtiyelerin ders programlar da yeniden

dzenlenmitir. (Tablo C)

Tablo C: 1902 Tarihinde Erkek Rtiyeleri in Ders Program

Dersin Ad K.Kerim, Tecvid ve Ulum- Diniye Ahlak Trke Arapa Farsa Hendese Corafya Tarih Ziraat, Ticaret ve Sanayiye Dair Malumat Hfz's-Shha Hsn-i Hat Resim 1.Sene 2.Sene 3.Sene 4 2 6 2 ..2 .1 .1 1 4 2 5 2 2 .2 2 1 .1 1 4 1 3 2 2 1 2 2 1 1 1 1

490

BOA.Y.A.Res.No: 117/76, 9 Cemaziyelevvel 1320/31 Temmuz 1318 (14 Austos 1902).

153

Hazrlanan

program

1891

tarihinde

hazrlanan

programla

karlatrldnda, mevcut olan Ulm- Dniye dersinin haftalk saat saysnn artrlarak Kuran ve Tecvid retimini de kapsamna ald, ayrca Ahlk dersine programda yer verildii grlmektedir. II.Abdlhamid dneminde kz rtiye mekteplerinin Drulmullimta talebe yetitirmek zere iptid snflarn da kapsar mahiyette alt yllk kurumlar olarak dzenlendikleri grlmektedir.491 Bu mekteplerin

programlar 1902 tarihinde yeniden dzenlenmitir. (Tablo D)

Tablo D: 1902 Tarihinde Kz Rtiyeleri in Ders Program

Dersin Ad K.Kerim, Tecvid Ulum- Diniye Ahlak Elif-ba ve ifahi Malumat Kraat mla Kitabet Kavaid-i Lisan- Osmani Arapa Farsa Hsn-i Hat
492

1.Sene 2.Sene 3.Sene 4.Sene 5.Sene 6.Sene 4 .2 18 4 4 ........2 ..2 6 2 2 .4 4 ....1 ...2 ..2 5 2 1 .4 3 .2 ..1 1 ..2 ..2 3 2 1 .2 2 .2 ..1 1 2 .2 2 1 2 2 2 1 .1 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 2 1 2 1 2 2 .1 1 1 2 2 1 1 1 2 1 1 2 1 2

Malumat- Nafia dare-i Beytiye Hfz's-Shha Hesap Corafya Tarih El Hnerleri

Kz rtiyeleri iin bu programla birlikte yer verilen derslerin ieriklerinin de hazrland grlmektedir. Burada yer verilen bilgilerden

BOA.Y.A.Res.No: 117/76, 9 Cemaziyelevvel 1320/31 Temmuz 1318 (14 Austos 1902). Bu program M.Cevadn eserinde de bulunmaktadr. Bk.Cevad, a.g.e., s.270. Burada, muhtemelen yanllkla Hsni Hat dersi 2. ve 3. snflarda ikier saat olarak gsterilmektedir.
492

491

154

Kurn- Kerim, Tecvd ve Ulm- Dniye derslerinde hangi konulara yer verildiini renmek mmkndr: Kuran- Kerim ve Tecvid: lk sene renciler okumay rendikten sonra, Nebe ve Mlk Sreleri yalnzca yznden okutturulacaktr. kinci sene ise Mcdele sresinden Ysin sresine kadar, sonraki yllarda ise tamam okutturulacaktr. Yine kinci snftan itibaren uygulamal olarak tecvid kurallar retilecek, ayrca Kurann belirli blmleri (ar) ve sreleri de ezberlettirilecektir.493 Ulm- Dniye: Olduka youn olan mfredat ierisinde yer verilen konularn tamamen iman ve ibadetlerle ilgili bilgileri ierdii grlmektedir. Programda her ne kadar mstakil ahlk dersi bulunmakta ise de bunun drdnc snftan itibaren yer aldn belirtilmektedir. lk bakta konularn belirli bir sistematik ierisinde snflara gre dizilmedii ve sk sk ayn konularn tekrar edildii gze arpmaktadr. Esasen baz dn bilgilerin, ocuklarn geliim seviyeleri dikkate alnarak farkl snflarda tekrarnn, bilginin pekitirilmesi asndan yanl olmayaca dnlmektedir. Programda yer verilen konular olarak imn ve ibdet retimine ayr ayr bakldnda, imn konularnn retimine 2., 3. ve 4. snflarda ayn konularn tekrar biiminde yer verilip son iki snfta hi yer verilmedii grlmektedir. Yukarda da belirtildii gibi esasen baz konularn tekrarnn her zaman yanl olduunu iddia etmek doru deildir. Zira, konunun arlna gre, ocuun geliim seviyesi dikkate alnarak farkl biimlerde tedricen retim, ayn zamanda pekitirmenin de gerekletirilmesi asndan yerinde bir davrantr. Mesela Allaha iman konusu, hem 2.ylda hem de 6. ylda ilenebilir; ancak her iki ileni arasndaki farkn iyi belirlenmesi gerekmektedir. Allaha iman konusunun ilk yllarda daha ok ocuun kendisi ve evresindeki olaylardan hareketle, sonraki yllarda ise temel inan unsuru olarak ele alnmas doru bir yaklamdr. Programda, iman konularna ilk yllarda yer verilirken son iki snfta ok az yer verilmesi de yanltr. nk mektebin retim seviyesi dikkate alndnda rencilerin yaklak olarak 8-14 ya grubunda olduklar, bu

493

Cevad, a.g.e., s.272-273.

155

yllarn ocuklarn soyut kavramlar idrak edebilmeleri iin uygun olmad, ayrca ergenlik dnemini de kapsad grlmektedir. Sz konusu zelliklerin din eitimi asndan dikkate alnmas gereken taraflarnn bulunduu, nitekim ocuklarn soyut dn kavramlar yeterli dzeyde kavrayabilmelerinin yaklak 10-12 yalarndan sonra sz konusu olduu bilinmektedir. Ancak bu durumda yaplmas gereken, soyut konulara hi yer vermemek deil, ocuun idrak edebilecei somut ara ve yaantlardan faydalanmak olmaldr.494 Dier taraftan, rh alkantlarn yaand ergenlik dneminde, soyut kavramlar idrak yeteneinin de gelimeye balad dikkate alnarak iman konularna ok daha youn olarak yer verilmesi yerinde olacaktr.495 badetlerle ilgili konulara ise btn snflarda, zellikle son iki snfta youn olarak yer verilmitir. Bu durumda ayn konular sk sk tekrarlanmak ve ayrntlara fazlaca girilmek zorunda kalnmtr.496 Genel olarak bakldnda byle bir program ile amacn, talebeye kendisinden hareketle dn duygu ve dncenin tantlmasndan ok te, din ile ilgili kavram ve bilgilerin, rencilerin ihtiyalar ok fazla dikkate alnmadan

kazandrlmasndan ibaret olduu ileri srlebilir. Nitekim, kzlara mahsus olan bu mektebin son snfnda, kadnlara farz olmayan Cuma, bayram ve cenze namazlarna ilikin ayrntlara girilmesi, dersin ierii hazrlanrken rencinin ihtiyac prensibinin gz nne alnmadn gstermektedir. Program, bu zellikleri ile geleneksel ilmihl retimi tarzndaki din eitimi anlaynn rnei niteliindedir. Programda yer verilen Ahlk dersinde ise ahlk ile ilgili teorik bilgiler yerine, mektebin kz mektebi olduu da dikkate alnarak zellikle cinsiyet fark erevesinde ve pratik olarak gerekli bilgiler dn temele dayal olarak verilmeye allmaktadr. Bu erevede doruluk, tevazu, sevgi, ana-baba ve byklere sayg, merhamet gibi konular yannda israf etmemek, el ileri ile uramann iyi taraflar gibi konulara yer verilmektedir.497
494

Mualla Seluk, ocuun Eitiminde Dini Motifler, DB Yay., Ankara 1990, s.153; Kerim Yavuz, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Gelimesi, DB Yay., Ankara 1987, s.197. 495 Mustafa cal, Din Eitimi ve retiminde Metodlar, TDV Yay. Ankara 1990, s.141-142. 496 Cevad, a.g.e., s.273-277. 497 Cevad, a.g.e., s.291-292.

156

Tanzimat yllarnda alan Kz Sanayi Mektebinin de bu yllarda gelitirilerek, tahsil sresinin iptid snflar ile birlikte be yl olarak belirlenip program ve nizmnmesinin hazrland grlmektedir. Daha sonra bu mektepler tarada da alarak 1900 tarihinde retim sresi yedi yla karlm498 ve programlar yeniden hazrlanmtr.499 (Tablo E) Hazrlanan programla birlikte yer verilen derslerin ierikleri hakknda da bilgi bulunmaktadr. Buradaki bilgilerden Kurn- Kerim, Ulm- Dniye ve Ahlk derslerinde, daha nce bahsedilen kz rtiyelerinin mfredatnn uygulanaca anlalmaktadr.500

Tablo E: 1900 Tarihinde Kz Sanayi Mektepleri in Hazrlanan Ders Program

Dersin Ad K.Kerim, Tecvid Ulum- Diniye Ahlak Elif-ba ve ifahi Malumat Kraat ve imla Kitabet Kavaid Arapa Farsa Hsn-i Hat Drus- Eya ve Malumat- Nafia dare-i Beytiye Hfz's-Shha Hesap Corafya Tarih Resim ve Hendese El Hnerleri 1.Sene 2.Sene 3.Sene 4.Sene 5.Sene 6.Sene 7.Sene 6 ..18 8 .....2 ..2 ...6 4 2 ..6 ....2 2 ..2 ...12 4 2 ..6 .2 ..1 1 ..2 ...12 4 2 ..6 .3 ..1 1 ..1 ...12 2 1 1 .2 .2 ..1 1 2 .1 2 2 1 12 1 1 1 .1 1 .1 1 1 1 2 1 1 2 2 1 12 1 1 1 .1 1 .2 1 1 1 2 1 1 2 1 1 12

Unat, a.g.e., s.80. Cevad, a.g.e., s.301. Programn hangi tarihte hazrland hakknda bilgi verilmemekle birlikte yedi yl zerinden hazrlandna baklarak 1900 ylndan sonra hazrland ileri srlmektedir. 500 Cevad, a.g.e., s.302,303,307.
499

498

157

II.Abdlhamid dneminde 1884 tarihinde retim sresi drt yllk zel bir mekteb olan Mekteb-i rfnnin retim program ve sresine bakldnda, bu kurumun rtiye seviyesinde retim yapt

anlalmaktadr. Mektebin nizmnmesi ile birlikte verilen programnda, ilk snfta haftada iki saat olarak Akid-i Dniye dersine yer verilmekte, ayrca Edebiyt- Arabiye dersi ierisinde Kelm ilmine dair Bahrl Kelm adl eserin okutulaca belirtilmektedir.501

D) Ders Kitaplar:
Eitimde, renme ve retme hadisesinin gereklemesi srasnda, retimin daha planl, etkili ve baarl olabilmesi ya da belirlenen hedeflere ulalabilmesi konusunda retim ara-gerelerinin doru ve etkili biimde kullanlmasnn nemli paynn olduu bilinmektedir.502 Bu erevede bir retim materyali olarak ders kitaplarnn ekil ve muhteva ynlerinden amaca uygun biimde hazrlanmalar gerekmektedir. Ders kitaplar zellikle ilk ve orta retimde daha da nemli bir yere sahiptir; zira bu aamada talebelerin farkl kaynaklara ulaabilme imkan henz tam olarak bulunmadndan, elinde hazr bir materyal olarak ders kitabnn bulunmas gerekmektedir. Yine ders kitabnda yer verilen bilgilerin, talebelerin hem geliim seviyelerine hem de ilgi ve ihtiyalarna uygun, dil olarak anlalabilir olmas yannda ekil asndan da ilgi ekici ve rahat kullanlabilir zelliklere sahip olmalar gerekmektedir.503 Ancak, dersin ilenmesi esnasnda sadece ders kitab ile yetinilmesinin doru

olmayaca da bir gerektir. Btn bunlar dier dersler iin olduu gibi din dersleri iin de geerlidir.504

Ahmet evki Efendinin idaresinde ehzdebanda 1884 tarihinde alan bu mektep ve 30 maddelik nizmnmesi hakknda bilgi iin, Bk. Cevad, a.g.e., s.242. Nizmnmenin son tarafnda mektebin iptid ksmnn da bulunduu belirtilerek program hakknda sadece usl-i cedde zere alan iptidlerde uygulanan programn geerli olduu bilgisi verilmektedir. 502 retim ara ve gereleri ile ilgili geni bilgi iin, Bk. Cevat Alkan, Eitim Ortamlar, AEF Yay., Ankara 1979, s.213-354. 503 Bu konuda geni bilgi iin, Bk. Cemal Tosun / Recai Doan / A. Korkmaz, Konu Alan Ders Kitab nceleme Klavuzu DKAB 4-8, Nobel Yay. Ankara 2001, s.19-24. 504 Beyza Bilgin / Mualla Seluk, Din retimi zel retim Yntemleri, Akid Yay., Ankara 1991, s.147-156; Seluk, a.g.e., s.170-172.

501

158

Tanzimat dneminde rtiye mekteplerdeki din derslerinde okutulan kitaplara bakldnda, bunlarn byk ounluunun mekteplerde

okutulmak iin hazrlanm eserler olmadklar grlmektedir. Bununla birlikte bu dnemde rtiye mekteplerinde okutulmak zere yeni din dersi kitaplarnn hazrlanmaya baland da dikkati ekmektedir. Tanzimat dneminde din dersleri iin mstakil ders kitaplarnn hazrlanmas gerektii dncesinin ancak dnemin sonlarna doru gndeme geldii anlalmaktadr. Din dersi kitaplarnn hazrlanmas iin bavurulmamas, Tanzimatn sonuna yaklald 1870 yllarnda din eitim ve retiminde kitabn neminin anlalmadnn gstergesi olarak kabul edilmelidir.505 Tanzimat dneminin sonuna doru rtiye ve dier orta dereceli mekteplerde okutulan din dersi kitaplarnn varlna rastlanmaktadr. Bunlar arasnda daha nce yazlm ve kullanlmakta olanlarnn yan sra bu dnemde zellikle mektepler iin yazlm olanlar da bulunmaktadr. Ancak bunlarn saysnn ok snrl kald, derslerde byk ounlukla daha nce yazlm eserlerin okutulduu grlmektedir. lmihl-i Kebr506 ile bunun ksaltlm hali olan lmihl-i Sar507 adl eserler bu kitaplardandr. Bu iki eserin Drafakada din derslerinde okutulmak zere kaleme alnm olduklar anlalmaktadr.508 Her ikisi de ayn konular ihtiva etmekle birlikte lmihl-i Kebirde daha fazla bilgilere yer verilmektedir. lmihl-i Kebr, dierlerinde olduu gibi iman ve slmn tarifi ile balamakta ve bu esaslar ile ilgili konular ilenmekte, farkl olarak meseleler zerinde daha geni ve ayrntl olarak durulmaktadr. Dil, sade olmakla birlikte muhtemelen rtiye talebeleri gibi daha byk yataki ocuklara ve genlere hitabettii dnlerek konular iinde dn
T.V.No: 1217, 25 M 1287/27 Nisan 1870. Sleyman Paa, lmihl-i Kebr, Kandiye 1310. Eserin 1290/1873 tarihinde ksaltlm olmas (Sleyman Paa, lmihal-i Sair, stanbul 1290) Tanzimat yllarnda yazldn gstermektedir. Ancak Tanzimat yllarndaki basks bulunamadndan 1310/1892 tarihli basks esas alnmtr. 507 Sleyman Paa, lmihl-i Sar, stanbul 1290. 508 Bu kitaplarn Cemiyet-i Tedrsiye-i slmiye tarafndan Drafakada okutulmak zere hazrlatld anlalmaktadr. Ancak daha sonralar askeri rtiyelerde de okutulduu grlmektedir. Nitekim II.Merutiyet dneminde yaynlanan bir yazsnda renim hayatna dair anlarndan bahseden bir yazar, Tanzimat sonu veya II.Abdlhamid dnemine tekabl eden yllarda askeri rtiye birinci snftaki din dersinde bu eseri ezberlediinden bahsetmektedir. Bk.Siraceddin, Biz Nasl Yetitik, Terbiye, No: 5, sene 1, s.167.
506 505

159

terminolojiye ve anlalmas zor konulara yer verilmektedir. Mesela, Allahn mahiyeti

509

anlatlrken

onun

cevher

ve

araz

olmad

belirtilmektedir

ki bu bilgi orta retimdeki renci iin gerekli olmad

gibi kavranmas da olduka zordur. Dier taraftan Allahn sfatlar konusunda, onun sahip olduu zelliklerin insann sahip olduu zelliklerin veya tasavvurunun ok tesinde olduu fikri esas kabul edilerek rnekler verilmektedir. Mesela Mevcdttan hibir ey kendisine benzemez cihttan hldir yani ne stte ne altta ne nde ne arkada ne sada ne solda, bununla beraber her yerde hzr ve nzrdr lezzetten, kokudan, hararetten, soukluktan ve bunlara benzer miza ve terkbin hallerinden mnezzehtir510 gibi. Bu ifadelerle Allahn ne olmad ortaya konulurken, dier taraftan da ocuun veya gencin zihninde Allahn bunlarn dnda bir varlk olduu bilgisi verilmektedir. Esasen ilk ve orta retimin ba yllarnda ocuklarn soyut kavramlar tam olarak kavrayamad bunlar genelde somut varlklar olarak tasavvur ettii511 bununla beraber ilgilerinin genelde soyut kavramlar zerinde younlat bilinmektedir.512 ocuklarn ilgilerini eken ancak tam olarak kavramalar henz mmkn olamayan soyut kavramlarn anlatlmas esasen gnmz iin de nemli bir problemdir. Bunun kar yolu ise kavramlar ocuklarn anlayabilecekleri ekilde somutlatrarak ve kendi kelimeleri ile ifade ederek aklamak olarak gzkmektedir.513 Bu durumda kitapta, renci yukardaki tarzda bir yaklamla Allahn ne olmad noktasndan hareketle bunlarn dnda bir varlk olduu sonucuna gtrlm olmakta, bylece Allahn mahiyetinin ortaya konulmu olaca dnlmektedir. Ancak bu tarzn, bilgiyi anlalr hale getirmekten te daha da karmaklatrd dnlmektedir. Eserde, orta retim andaki renciler iin Kur'ann mahluk olup olmad meselesi gibi anlalmas g birtakm konulara yer verildii
Sleyman Paa, a.g.e., Kandiye 1310, s.4. Sleyman Paa, a.g.e., s.4. 511 Yavuz, a.g.e., s.159-192; Neda Armaner, Din Psikolojisine Giri, Ayyldz Matbaas, Ankara 1980, s.87. 512 Yavuz, a.g.e., s.83-88; Seluk, a.g.e., s.150-154. 513 Seluk, a.g.e., s. 154; Halis Ayhan, Din Eitimi ve retimi, DB Yay., Ankara 1985, s.104117.
510 509

160

grlmektedir.514 Buna karlk Kurann mcize olmasnn sebepleri,515 Hz.Peygambere ulatrlmas516 ve srelerin sralanmas ve ihtiva ettii konular517, dier kutsal kitaplar ve bunlar karsnda Mslmanlarn almas gerekli tavr518 gibi baz gerekli ayrntlara da yer verilmektedir. Ayrca eserde Hz.Peygamberin hayat, soyu, yakn arkadalar, mcizeleri ve ahlk konular da yer almaktadr.519 Konular daima aktarmaya ve nakletmeye ynelik olarak ilenmektedir. Mesela Hz.Muhammedin gnderili sebebi o dnem insanlnn iinde bulunduu dnem anlatlarak izah edilmeye allmtr.520 Yine, zekt konusu iinde, dinin alma ve kazanmaya verdii nem, bakalarnn srtndan kazan elde etmenin yanll meselesine temas edilerek521 ibadetler ve sosyal hayat arasnda balant kurulmaya allmtr. Ancak btn bunlara ramen genel olarak bakldnda kitapta din, sosyal ynyle deil daha ok inan ve ibadet sistemi olmas asndan ele alnmaktadr. lmihl-i Kebr daha nce bahsedilen kitaplarla karlatrldnda gerek ifade ve dil gerekse konularn derli-toplu, dzenli ve belirli balklar altnda ele alnmas, aklayc ve sosyal hayatla iliki kurmaya almas itibariyle ders kitab olarak daha iyi ve faydal olduu sonucuna varlabilir. Ancak her eye ramen kitabn fazla hacimli olduu ve bir ok yerde ayrntlara girildii gzden kamamaktadr. Sakncalar dourabilecek bu durum gz nne alnarak kitabn daha ksa ve zl hale getirilmesi yoluna gidilmi olmaldr. Rtiyeler iin Tanzimat dneminde hazrlanan522 dier bir ders kitab da Mustafa Hm Paa tarafndan kaleme alnan Vezifl Etfl adl eserdir.523 Eserde, uyulmas gereken ahlk esaslar ve inanla ilgili

Sleyman Paa, a.g.e., s.12. Sleyman Paa, a.g.e., s.13-14. 516 Sleyman Paa, a.g.e., s.16. 517 Sleyman Paa, a.g.e., s.18-21. 518 Sleyman Paa, a.g.e., s.23-27. 519 Sleyman Paa, a.g.e., s.30-49. 520 Sleyman Paa, a.g.e., s.44-45. 521 Sleyman Paa, a.g.e., s.93-97. 522 1870 tarihli bir belgede Mustafa Hami Paa tarafndan yazlan Vezifl Etfl adl bu eserin rtiyelerde okutulaca ve imdilik 1000 adet baslaca ve 4 kurutan satlaca belirtilmektedir. Bk.BEO.Ayniyt Defteri, No: 1068, s.1, 2 L 1283/28 Ekim 186. 523 Mustafa Hami Paa, Vezifl Etfl, Mekteb-i Sany hne Matbaas, stanbul (Tarihsiz).
515

514

161

meseleler tatl bir slp ve sade bir dille ocuklara hitaben anlatlmaktadr. Her konu daima din ile ilgi kurularak, rnekler verilerek ikna edici bir ifade ile sunulmaktadr. Kitapta yer alan konular daima rneklerle, ilgili kk hikayelerle birlikte anlatlmakta ve kinata ibretle bakmann nemi ve faydalar aklanmaktadr.524 Eserin dilinin sadelii ve akclnn yan sra ilenen konularn rneklendirilmesi ve ocuklarn dnmeye

sevkedilmesi, hem konularn daha kalc biimde kavranmasna hem de din konusunda zihn kabiliyetlerinin gelimesine yardm etmektedir. Tanzimat dneminde rtiyelerde din derslerinde okutulan kitaplar arasnda daha nce halk iin yazlm ilmihl tr kitaplar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda Birgivnin Vasiyetnme veya Risle-i Birgiv ad ile bilinen eseri525 bata gelmektedir. Nitekim 1847 tarihinde hazrlanan talimatta sbyan mekteplerinde renimlerini tamamlayan rencilerin rtiyelerde akid dersinde Risle-i Birgivyi okuyacaklar belirtilmektedir.526 Risle-i Birgiv daha ok inanla ve ksmen de ibadetlerle ilgili bilgilerin yan sra, nasihat niteliinde baz bilgilerin de yer ald ksa fakat zl bir eserdir.527 Olduka sade bir dil ve rahat anlalabilir bir slupla kaleme alnan eser halk arasnda daima okunan ve aranan bir kitap olma zellii tamtr. Bununla birlikte kitabn mektepler iin uygun bir ders kitab olduu dnlmemektedir. nk ncelikle eser bu amala hazrlanmamtr. Dolaysyla orta retimdeki bir rencinin henz ihtiya duymayaca bir ok konulara yer verilmitir. Mekteplerdeki din derslerinde okutulan kitaplar, Tanzimatn ilk yllarnda daha ok bu amala hazrlanmam eserler olmasna ramen, sonraki yllarda mektepler iin daha uygun ders kitaplarnn hazrlanmas almalar balatlmtr.528 II.Abdlhamid dneminde ise bu almalarn daha da ilerletilerek belirli bir mesafenin alnd grlmektedir. Aada

Mustafa Hami Paa, Vezifl Etfl, s.39. Birgiv, Risle-i Birgiv, Drt Tbatl Cedde, stanbul 1218. 526 Berker, a.g.e., s.6. 527 Mehmet eker, mam Birgiv, T.D.V.Yay., Ankara 1994, s.72; Kadzde, med b.Abdullah stanbl, Vasiyetnme-i Birgiv erhi, stanbul 1210/1795, s.245. 528 Zengin, Tanzimat Dnemi..., s.82-102.
525

524

162

1895 tarihli rtiye mekteplerinde okutulan ders kitaplar ve baz kitaplarn yazarlarnn listesi verilmitir. Merkez Rtiyelerinde Okutulan Kitap ve Risale simleri529

Dersler Ulm- Dniye Arab Hesab Corafya Kavid-i Osman lm-i Eya Ulm- Dniye Arab Faris Hesab Corafya Tarih Kavid-i Osman lm-i Eya Franszca Ulm- Dniye Arab Faris Franszca lm-i Eya Hesab Hendese Corafya Tarih Kavid-i Osman Usl Defteri Kitbet

Kitap simleri Birinci Sene Mufassal lmihl Mezzeb Sarf Ksm Yeni Hesab (kinci Ksm) Corafya Kavid-i Osman lm-i Eya kinci Sene Drri Yekta Mezzeb Sarf Ksm Hulsy- Ruhnmy- Faris, Ta'lim-i Faris Yeni Hesab (nc Ksm) Memlik-i Osmaniye Corafyas Muhtasar Tarih-i slam Tertib-i Cedd-i Fevid-i Osman lm-i Eya Alfabe Fransa nc Sene Drri Yekt Bin, Avmil Rehber-i Faris,Mntehebt- Glistn Lektr lm-i Eya Yeni Hesab (nc Ksm) Yeni Zbdet'l-Hendese Mulahhas Yeni Corafya Muhassar Osmanl Tarihi Mufassal Nahv-i Osman Usl Defteri Numne-i n

Yazar Mustafa Bey Zihni Efendi Ali Nazime Bey Azmi Bey Cevdet Paa smail Bey

Zihni Efendi Habib Efendi Ali Nazime Bey Ali Tevfik Bey Ali Cevad Bey Cevdet Paa smail Bey Rt Bey ve Msy Franko

Habib Efendi Naim Bey Rt Bey ve Msy Franko Ali Nazime Bey Abdllatif Efendi Ali Tevfik Bey Hakk Bey Rifat Bey Hasan Tahsin Efendi Asm Bey

rencilere mla Yazdrmak zere Yalnz retmenlere Tavsiye Edilen Kitaplar dman kinci Ksm Ali Nazime Bey dman nc Ksm Ali Nazime Bey Talim-i Kraat nc Ksm Muallim Nci Efendi Talim-i Kraat kinci Ksm Muallim Nci Efendi ocuklara Yadigar Kk Hfz's-Shha Ahmet Rasim Efendi

529

BOA. .MF. 1313/S-8.

163

Kz Rtiye Mekteplerinde Okutulan Kitap simleri530

Dersler Elifby- Osman Eczy- erife Kraat-i Trkiye Hesab- Zihn Kitap simleri Birinci Sene Elifby- Osman Eczy- erife lk Kraat Kitab, Risle-i Ahlk Ahmed Rasim Efendinin

kinci Sene lmihal Muhtasar lmihl Kraat-i Trkiye ve ml Vazifi'l-Etf Hesab Ali Nazime Beyin Muhtasar Yeni Hesab Tecvd lmihal Hesab nc Sene Tecvd lmihal Ali Nazime Beyin Muhtasar Yeni Hesab

Drdnc Sene Ulm- Dniye Drri Yekt Arab Mezzeb Sarf Ksm Faris Ta'lim-i Faris, Rehber-i Faris Kavid-i Osman Kavid-i Osman Hesab Yeni Hesab (nc Ksm) Corafya Srr Beyin Osmanl Corafyas Kraat-i Trkiye ve ml Ksas- Enbiya cz bahri Beinci Sene Ulm- Dniye Drri Yekt Arab Mezzeb Sarf Ksm Faris Hulsy- Ruhnmy- Faris Kavid-i Osman Kavid-i Osman Hesab Yeni Hesab (nc Ksm) Corafya Mcemmel Corafya Tarih Kk Osmanl Tarihi Hakk Beyin Kraat-i Trkiye ve ml Ta'lim-i Bent ki Ksm Hsn- Hat Ziya Efendinin Karalama Mekalleri Sls Ulm- Dniye Arab Faris Kitbet Hendese Corafya Tarih Altnc Sene Drri Yekt Mezzeb Nahiv Ksm Mntehebt- Glistn Hanmlara Mnt Yeni Zbdet'l-Hendese Mcemmel Corafya Muhtasar Tarih-i slam

530

BOA. .MF. 1313/S-8.

164

Tm bu almalara ramen ders kitaplar meselesinin nemli bir problem olarak varln devam ettirdii, dnemin ortalarna ait bir belgeden anlalmaktadr. Belgede, mektep programlarnda din derslerine yer verilmesine ramen, derslerde yalnz, ilmihl retimi ile yetinildii, okutulan ilmihllerin de teki-beriki tarafndan kaleme alnan ve resmi tasdiki bulunmayan eserler olduklar belirtilmektedir.531 Belgede dile getirilen esas nemli husus, kitaplarla birlikte din dersinin ieriinin de ilmihl bilgilerinden ibaret olmamas gerektii konusudur; ancak mevcut kitaplara bakldnda dile getirilen bu problemin giderilmesi konusunda ok fazla bir ilerlemenin kaydedilemedii, ders kitaplarnn eskiden olduu biimde ilmihl tarznda hazrland veya ders kitab olarak hazrlanmam eserlerin okutulmaya devam ettii grlmektedir.532 Rtiye verilen ahlk dersi iin baz kitaplar kaleme alnmtr. Bunlar arasnda Rehber-i Ahlk ve Bergzr- Ahlk adl eserler bulunmaktadr. Bunlardan Bergzr- ahlk adl eserde de benzer bir yaklamla, ahlkn teorik temeli hakknda bilgi verildikten sonra pratik yn zerinde durulmaktadr. Eserin dierlerinden farkl olan yn, son tarafnda ahlk ve itikda ilikin birtakm sorularn sorulup cevaplarnn verilmesidir.533 Ayn yntem Rehber-i Ahlk adl eserde daha youn olarak kullanlmakta, ahlka dair konular, talebenin sorularna mullimin verdii cevaplarla ilenmektedir. Mesela, talebenin nezfet nedir? sorusuna, mullim tarafndan gerek esvb ve eyamz gerek bilcmle azamz temiz tutmaktr biiminde cevap verilmektedir.534 Byle bir tarzn, talebenin ilgisini ekmesi asndan yararl olaca ileri srlebilir. Kz rtiyelerinin 4. ve 5. senelerinde okutulmak zere hazrlanan iki ders kitabnda da ahlkn pratik yn zerinde durulmu ve bu hususta dn bilgiler esas alnmtr. Genel konularn yannda, kzlarn ileride birer
BOA.Y.EE.No: 5/127, 8 Ramazan 1317 (10 Ocak 1900). 1885 tarihinde iptidailerdeki ders kitaplarnn tetkik ve slah iin Maarif Nezaretine bnyesinde bir komisyon kurulmutur. Ancak komisyonun din dersi kitaplar konusunda ne gibi almalar yapt hakknda bilgi bulunmamaktadr. Cevad, a.g.e., s.245. 533 Ahmet Rfat, Bergzr- Ahlk (Mektib-i ddiye-i Mlkiyenin 4.Senesinde Tedrise Marif-i Ummiye Nezretince Tensib Klnmtr), Matbaa-i mire, Drl Hilfetil liye 1315, s.51,66. 534 Ali rfan, Rehber-i Ahlk, (Umm Mektib-i Rtiye ve ddiyenin 2. Senelerinde Tedris Olunmak zere Marif-i Ummiye Tarafndan Kabul Olunmutur), A.Sadoryan irket-i Mrettibiye Matbaas, stanbul 1317, s.14-15.
532 531

165

ev hanm olacaklar da davranlar belirtilmektedir. verilmektedir.536

535

hatrlatlarak, kazanmalar gereken ahlk Ayrca anlatlan her konunun sonunda rnek

bir olay veya menkbeye, kimi konularn sonunda da devlere yer

Rtiyeler iin din derslerinde okutulmak iin hazrlanan eserin ad Birinci lmihldir.537 Eser, iptidlerin stndeki bir retim aamasnda okutulmak amacyla hazrlanmasna ramen, ierik olarak iptidler iin hazrlanan kitaplardan farkl bir yn bulunmamaktadr. 1898 tarihine ait bir belgede asker mekteplerin programnda yer verilen din derslerinde, sivil mekteplerde de okutulan ders kitaplarnn okutulaca, dier yksek dereceli mekteplerin ilk iki snfnda ise Mevidl Enm fi Berhin-i Akidil slm adl eserin okutulaca belirtilmektedir.538 Allahn varl, sfatlar ve peygamberlik konularna zellikle arlk verilen bu eserde, bahsedilen konularla ilgili olarak dn delillerin yan sra akl delillere de yer verilmektedir. Kitabn ba tarafnda verilen bilgiden, asker ve sivil iddlerde ders kitab olarak okutulduu belirtilmektedir.539 II.Abdlhamid dneminde iptidler ve rtiyeler iin hazrlanan eserlerin ekil ve ierik ynlerinden birbirinden ok farkl olmadklar grlmektedir. Esas itibariyle geleneksel ilmihllerin zelliklerini tayan bu
A.Rza, Kzlara Mahsus lm-i Ahlk, 1.Ksm, (ns Mektebinin 4.Senesinde Tedris Edilmek zere Marif Nezret-i Cellesi Cnib-i lsince ntihab ve Kabul buyrulmutur), Karabet Matbaas, stanbul 1316, s.31, 39. Eserde kzlarn mutlaka ev hanm olmalar gerektii biiminde bir telkin bulunmamakta; ancak netice itibariyle ev ilerinden ncelikle hanmlar sorumlu olacaklar iin bu konuda hazrlkl olmalar, bu amala da ev idaresi yannda, el ileri gibi becerileri kazanmalar gerektii, ayrca savurganlktan kanmalar gerektii zellikle vurgulanmaktadr. Benzer konulara II.Merutiyet yllarnda Ali Seydi tarafndan hazrlanan Kzlara Mahsus Terbiye-i Ahlkiye adl eserde de yer verilmektedir. Bk. Yurdagl Mehmedolu, 1838-1920 Yllar arasnda rgn Eitimde Kullanlan Dini ve Ahlaki Bilgi eren Ders Kitabna Eletirel Bir yaklam, slami Aratrmalar XIV, Say: 3-4, Ankara 2001, s.531. Bu tarz yaklam, slamclarn kadn eitimi hakkndaki grleri ile paralellik tamaktadr. 536 A.Rza, Kzlara Mahsus lm-i Ahlak, 2.Ksm (nas Mektebinin 5.Senesinde Tedris Edilmek zere Maarif Nezaret-i Celilesi Canib-i Alisince ntihab ve Kabul Buyrulmutur), Karabet Matbaas, stanbul 1316, s.7,9,11,14,16,20-21vd. 537 Musahhah Zkr Rtiye Mektibine Mahsus Birinci lmihal/Zkur Rtiye Mekteplerinin 2.Senesinde Tedris Olunmak zere Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi Tarafndan Tertib Olunmutur, Dersaadet (Tarihsiz). 538 BOA.Y.MTV.No: 175/215, 13 Zilkade 1315/24 Mart 1314 (5 Nisan 1898). 539 smail Hakk (Manastrl), Mevidl Enam f Berhin-i Akidil slam, Dersadet 1314. Mellifin Telhsl Kelm f Berhin-i Akidiil slm adl baka bir eseri de bulunmaktadr. Bk. Yurdagl Mehmedolu, Tanzimat Sonrasnda Okullarda Din Eitimi (1838-1920), MF Vakf Yay., stanbul 2001, s.56.
535

166

kitaplarda, imn ve ibadetlerle ilgili bilgilere ok youn biimde yer verilmekte, buna karlk henz ilk ve ortaokul seviyesinde bulunan ocuklarn ilgilerini ekecek, zihinlerinde oluabilecek muhtemel sorulara cevap olabilecek aklama ve rneklere ise hi yer verilmedii

grlmektedir. Bu ekilde yaplacak bir din eitiminin, rencilerin, mensubu olduklar dini hem gerek anlamda tanmalarna hem de dinden psikolojik ve sosyal alanda etkili biimde yararlanabilmelerine yeterli katksnn olamayaca dnlmektedir.540 Halbuki din eitimindeki temel ama, sadece din ile ilgili birtakm bilgilerin renciye kazandrlmas deil, ayn zamanda rencinin hayatnda karlaabilecei problemleri

zmesinde yardmc olabilecek yollarn gsterilmesi olarak kabul edilmelidir.541 Bu dnemde hazrlanan ders kitaplar, ekil ve grn itibariyle de rencilerin geliim seviyesine uygun grnmemektedir. Mesela,

ibadetlerin farzlar, vacipleri ve snnetleri gibi bilgilerin maddeler halinde verilmesi veya baz sayfalara resimlerin konulmas ocuklarn ilgisinin ekilmesine yardmc olabilirdi.542 Kz renciler iin ayr ders kitaplarnn hazrlanm olmas da dikkat ekmektedir.543 Her ne kadar bu kitaplarda ibadetler hususunda kadnlar iin sz konusu olan bilgilere ayrca yer verilmi ise de byle bir ayrma gidilmesinin ok gerekli olmad dnlmektedir. Ayn zamanda din derslerinin mfredatn oluturan kitaplarda, iman ve ibadetlerle ilgili bilgilerin adeta yn halinde verilmesi ve ska tekrar edilmesi, hem dersin amac hem de retim teknii asndan doru bir yaklam olarak grnmemektedir. Bilgilerin her snfta aama aama,

lmihallerin, insanlarn dine bak ve anlay zerinde oluturduu nitelik hususunda gncel ve eletirel bir yaklam iin, Bk.M.Hayri Krbaolu, lmihal Dindarlnn mkan zerine, slmiyt V, Say: 4, Ankara 2002, s.109-124. 541 Mualla Seluk, Din retiminin Kuramsal Temelleri, Din retiminde Yeni Yaklamlar, MEB Yay., stanbul 2000, s.19. 542 Din dersi ile ilgili kitaplarn resimlenmesi konusundaki ilk rneklerin II.Merutiyet dneminde ortaya kt anlalmaktadr. Mehmedolu, Tanzimat Sonrasnda Okullarda Din Eitimi, s.56. 543 Kz renciler iin din ve ahlak retiminde ayr ders kitaplarnn hazrlanmasna Tanzimat yllarnda rastlanmamaktadr. Zengin, Tanzimat Dnemi..., s.82-102. Bu tarz uygulamann II.Abdlhamit dneminde balad ve sonraki dnemde de devam ettii anlalmaktadr. Mehmedolu, 1838-1920 Tarihleri Arasnda rgn Eitimde Kullanlan Dini ve Ahlaki Bilgi eren Ders Kitabna Eletirel Bir Yaklam,s.531.

540

167

sadece tanmlamalardan ibaret olarak deil, ayn zamanda rencinin geliim seviyesine uygun aklamalarla ve ocuun ilgisini eken, konuyla ilgili okuma paralar ile birlikte verilmesinin daha yararl olaca aktr. Byle bir yaklam, retim ilkelerine de uygun olacaktr.544 Bu dnemlerde mekteplerde yer verilen din derslerinde ncelikli ama, ocuklardaki din duygusunun gelitirilmesi, zihninde oluan sorulara cevaplarn verilmesi deil, birtakm bilgilerin ezberlenmeye uygun ifadelerle renci zihnine aktarlmas olarak grlmekte ve ocuun duygusal ynne hitabetme amac gdlmemektedir. Din eitiminin bir paras olan ahlk eitimi iin hazrlanan kitaplarn bu adan daha uygun olduu, rencinin akl ile birlikte ayn zamanda duygusal ynne de hitabettii grlmektedir. Btn bunlara ramen, mektepler iin mstakil din dersi kitaplarnn hazrlanmas konusunda Tanzimat dnemine gre bu yllarda daha ciddi almalarn yapld da bir gerektir.

E) Rtiye Mekteplerinde Kullanlan retim Metodlar

retimde beklenen hedefe daha abuk, etkili ve kalc ekilde ulamak zere takip edilen yol, usl anlamna gelen metod, eitim-retim srecinde zerinde en fazla durulmas gereken esaslardan birisini tekil etmektedir. zellikle, hedefi sadece dn bilgiyi aktarmakla kalmayan ayn zamanda bu bilgiyi insanlarn dnce ve duygularna ileyerek onu dinin istedii biime koymak olan din dersi iin, kabiliyetleri ve mevcut ruh halini de dikkate alarak hitabetmek nemli bir konudur.545 Byle olunca, aktarlacak bilginin tr ve mahiyeti ile muhatap alnacak insann iinde bulunduu geliim dnemi psikolojik durumu ve yaad ortamn artlarnn da dikkate alnarak yaklam tarznn belirlenmesi takip edilecek en isabetli yol olacaktr.546 Aksi takdirde yaplan retim beklenen lde

Sz edilen bu yaklamn renciye ynelik, bilinenden bilinmeyene, somuttan soyuta gibi retim ilkelerinin gerekletirilmesi asndan da doru olaca dnlmektedir. Mehmet Tademir, Eitimde Planlama ve Deerlendirme, Ocak Yay., Ankara 2000, s.94-99. 545 Bilgin, Eitim Bilimi..., s.11. 546 Bilgin/Seluk, a.g.e., s.107-144.

544

168

verimli olamayaca gibi, kimi zaman beklenmedik sonularn domas da muhtemel olabilecektir. Genel olarak bakldnda Tanzimat dneminde mekteplerindeki din eitimi ve retiminde zellikle eskiden beri kullanlan baz metodlara yer verilmi ancak bu metodlarn daha verimli hale getirilmesi veya yenilerinin ortaya konulmas iin ciddi bir aba harcanmamtr. Tanzimat dneminde metod konusunda ortaya konulan fikirlerden dikkat ekici olan mekteplerdeki retimde ciddi ve doru bir metod anlaynn olmamasdr. Gerek 1839 tarihinde Meclis-i Umr- Nfia tarafndan mekteplerin slah ve kurulu esaslar konusunda kaleme alnan lyihada547, gerekse 1869 tarihinde hazrlanan Marif-i Ummiye Nizmnmesinin mazbatasnda548 mekteplerdeki retimde talebeyi renmeye sevkedecek, davranlarn istenilen noktaya ulatracak ve verimi artracak terbiye usllerinin uygulanamadndan ikayet edilerek zamann boa harcand ifade edilmektedir. Eitimin genel problemi olarak tesbit edilen bu hususun ayn zamanda din dersleri iin de geerli olduunu sylemek mmkndr. nk, ncelikle din dersleri genel retimin bir parasn oluturmaktadr. te yandan yaplan tenkitlerin, programnda zellikle din derslerine yer verilen sbyn mektepleri ile ilgili olmas, bu mekteplerdeki eitimde dolaysyla din eitiminde metodsuzluk yznden bir takm problemlerin olduunu ortaya koymaktadr. Tespit edilen bu aksakln giderilmesi iin zaman zaman almalarn yapld veya yaplan dzenlemelerde metod konusuna zel bir nemin verildii grlmektedir. Tanzimat yllarnda rtiye mekteplerindeki din derslerinde hangi metodlarn uygulandna dair ak bir bilgi bulunmamakla birlikte, sbyan mekteplerinde geerli metodlara buralarda da yer verildii tahmin edilmektedir. Nitekim, o yllarda asker rtiyeye devam eden bir yazarn rencilik yllarna dair yazd hatralarnda, din derslerinde okutulan kitab ezberlediinden bahsetmesi549 bunu glendirmektedir. Yine 1876

547 548

Takvm-i Vaky, No: 176, 21 Za 1254/ 5 ubat 1839. Takvm-i Vaky, No: 1130, 17 Ca 1286 /25 Austos 1869; Cevad, a.g.e., s.103. 549 Siraceddin, a.g.e., s.167.

169

tarihli bir belgede rtiyelerdeki talebelerin mektepte olduklar le ve ikindi vakitlerinde namazlarn mektep iinde veya yakn camilerde topluca klmalar ve Perembe gnleri Kuran okumalar gerektii belirtilerek muallimlerden bu hususa dikkat etmeleri istenmektedir.550 Belge,

rtiyelerde namaz ve Kuran okuma eklinde talebenin ibadete uygulamal olarak ynlendirildiini ortaya koymaktadr. Rtiye mekteplerinin din derslerinde uygulanan metodlar, daha nceki dnemlerde de geerli olan metodlarla ayn niteliktedir. Bunlar arasnda ezberin nemli bir yerinin olduu aka anlalmaktadr. Her ne kadar inan ve ibadetlere dair birtakm bilgilerin veya sure ve dualarn retiminde ezberin yeri ve nemi ak ise de, din eitiminin amacnn sadece bilgi kazandrmak deil ayn zamanda benimseterek yaatmak olduu dikkate alndnda sadece veya zellikle bu metodun yetersiz kalaca, ayrca bktrc ve uzaklatrc olaca da ak bir gerektir.551 retmenin, ocuklarn zeka seviyeleri, bilgi dereceleri ve psikolojik geliimlerini dikkate alarak aklamalar yapmas, rnekler vermesi ve soru sorulmasna imkan tanyarak bunlara tatminkr cevaplar vermesi de gerekecektir. zellikle bu nokta rtiyeler iin ok byk bir nem arzetmektedir. Zira nceki blmlerde de belirtildii gibi bu dnemde rtiyelerden sonraki eitim aamalarnda birka mektep dnda din derslerine yer verilmemektedir. Bu durum sbyn mekteplerinde ve zellikle rtiyelerdeki din derslerinin ok daha kalc ve etkili biimde ilenmesi zorunluluunu dourmaktadr. Talebelere derslerle ilgili aklamalarn yaplmas, Kuran retiminde hocann bizzat talebe ile yakndan ilgilenmesi ve ibadetlerin retiminde uygulamalara yer verilmesi, zerinde durulan esaslar arasndadr. Ancak buna ramen zellikle sbyan ve rtiye mekteplerinde soru-cevap ve tartma gibi metodlardan hi sz edilmemesi din dersinin bu yllarda zellikle ezber, ksmen de anlatm ve uygulama metodlar ile ilendiini ortaya koymaktadr ki bunun da ideal anlamda din eitimi bakmndan yetersiz kalaca aktr. Ezber metoduna verilen bu arlk o dnemde
550 551

Cevdet Maarif, No: 5445, 29 Za 1293/ 16 Aralk 1876. Siraceddin, a.g.e., s.162.

170

sadece din dersleri iin deil, retimin neredeyse btn alanlar iin nemli oranda geerlidir.552 Bu durumda, retimdeki bu yaygn anlay ve uygulamay geleneksel anlayn devam olarak grmek gerekir. Nitekim Tanzimat dnemi boyunca yaplan almalar iinde sz edilen metodlarn aslnda geleneksel metodlar olduklar, bunlarn verimli bir ekilde uygulanmasnn ise gndeme gelmedii, zaman zaman sz edilse bile uygulanmad grlmektedir. Sonu olarak Tanzimat ve daha sonraki dnemlerde rtiye mekteplerindeki din derslerinde uygulanacak metodlar hakknda yeterli almann yaplmad, bu konuda tespit edilen esaslarn ise yeterince uygulanamad dolaysyla eskisinden farkl nemli bir gelimenin olmad grlmektedir. Byle bir durumun tabii sonucunun ise beklenen veya olmas gereken lde baarnn elde edilememesi olmutur. Nitekim daha sonraki yllarda rtiye mekteplerindeki din derslerinin baarszl hakknda yaplan tenkitler iinde uygulanan metodlara verilen yer bu durumu ortaya koymaktadr. Tenkitler iinde derslerde arln daha ok bilgi aktarmaya verilerek, talebenin kuru bilgilerle donatlmaya alld, ibadetlerin yerine getirilmesi konusunda kimi zaman bask yapld, birok talebenin ibadetleri mecburiyet karsnda inanmadan yaptklar, halbuki asl yaplmas gerekenin ncelikle talebeye sarslmaz bir imann kazandrlmas gerektii fikirleri dikkat ekmektedir. Byle bir yaklamn ise talebelerin dinden soumasna, inan ve sayglarnn kaybolmasna neden olduu belirtilmektedir.553 Rtiye mekteplerinin iinde bulunduu srete toplumun nemli bir dnm noktas iinde bulunduu, Bat kaynakl eitli fikir akmlarnn gelitii, her alanda mevcut gelenein sorguland, ksaca zihn hareketlenmenin gittike younlat bir ortamda, rtiye mekteplerinde din eitiminin yeni gelimeler dikkate alnmadan, yeni bir yaklam tarzyla icra edilmesi, neticeleri son yllara kadar uzanan problemlere neden olmutur. Bu noktada insanlarda yeni bir ruh halinin domas ve dinin

Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihinde retimde Ezbercilik ve Kaynaklar, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994, s.2257-2275; Siraceddin, a.g.e., s.162. 553 Akyz, Trk Eitim Tarihi, s.171.

552

171

istedii insan yetitirmeyi hedefleyen din eitiminin baars iin insann aklnn yan sra baka kabiliyetlerine de hitap etmek isabetli olmaktadr.554

F) Din Dersi retmenlerinin Yetitirilmesi Meselesi:

Baarl bir retim iin, her retim alan iin zel olarak yetitirilmi ve pedagojik altyaps oluturulmu retmenlerin yetitirilmesi nemli bir esastr. Eitim tarihimize bakldnda, eitli dnemlerde retimde ihtisaslamaya gidildii grlmekte ise de bu snrl ller iinde kalmtr. Belirli retim alanlar iin ayr retmen yetitirilmesine ise Tanzimat dnemi de dahil rastlanmamaktadr. Rtiye mekteplerindeki din derslerinin tedrisi meselesine

bakldnda, bu mekteplerde genellikle bir veya iki muallimin grev yapt555 dikkate alndnda din derslerinin de atanan muallim veya muallimler tarafndan okutulmaktadr. ok sayda yeni rtiyeler

almasna ramen buralarda grevlendirilecek din dersleri iin mstakil muallimlerin tayinini beklemek devrin artlar iinde mmkn olamayacak bir durumdur. nk her ders iin deil, btn bir mektebe sadece bir veya iki muallim yetitirmekte glk ekilmektedir.556 Din derslerinin bulunduu rtiyelere atanan mderrislerin zellikle din derslerini okutmak zere grevlendirildiklerine dair bir delil

bulunmamaktadr. Bu durumda varlacak sonu, kayna ne olursa olsun atanan retmenlerin ayn zamanda din derslerini de okuttuklardr. Zaten mekteplerde bu dersleri verebilmek iin, zel bir eitimi gerektirecek nitelik grnmemektedir. Din konusunda az ok bilgisi olan neredeyse herkesin bu artlarda din derslerini okutabilecei sylenebilir. Tanzimatn ilk yllarndan itibaren uygulamaya konulan ve dnem iinde devam eden muallim mektepleri ama abalar iinde din dersi muallimleri yetitirmek iin ayr bir alma grnmemektedir. 1848

554 555

Bilgin, Din Eitimi..., s.11. .DH.No: 8034, 11 1263/ 25 Temmuz 1847; Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, mad.21, s.8.DH.No: 8034, 11 . 1263/25 Temmuz 1847.

9.
556

172

tarihinde rtiye muallimleri yetitirmek iin alan mektebin programnda din derslerine yer verilmemektedir. Mektebe, medrese talebelerinin alnmas, din konusundaki bilgilerin oralarda kazanlm olabilecei dncesinden dolay din derslerine yer verilmedii ileri srlebilir. Ancak bu dncenin tutarl olmad, medrese programnn retim sresinin neredeyse ilk yarsna kadar rencilere dn konularda dzenli bilgi vermeye ynelik olmadndan anlalmaktadr. Bu durum, din derslerini din konusunda az ok bilgisi olanlarn okutmasnn yeterli grldne dair dnceyi desteklemektedir. Rtiye, idd ve sultnlere retmen yetitirmek zere Marif-i Ummiye Nizmnmesi ile al kararlatrlan Drulmuallimnin erkek rencilere mahsus ksmndaki ders programnda da din derslerine yer verilmemektedir. Ancak bu mekteplerden din dersi okumadan mezun olan ve mekteplerde grev alan muallimler, mevcut muallim sknts yznden dier derslerin yan sra zellikle rtiyelerde din derslerini de okutmak zorunda kalacaklar da bir gerektir. Byle bir durum din derslerinden beklenen verimin elde edilmesi meselesinde ortaya kabilecek nemli bir meseledir. in dier bir yn, din bilgisinden mahrum olarak yetiecek muallimin dine kar veya kaytsz fikir akmlarnn yaylmaya balad o dnem artlarnda din karsnda alaca tavr meselesidir. Bu artlarda muallimin dine kar umursamaz ve habersiz hatta muhalif olmasnn ok da yadrganacak bir durum olmamas gerekmektedir. Meseleye genel olarak bakldnda grlmektedir ki Tanzimat dneminde mekteplerdeki din derslerinin tedrisi, bu maksatla yetitirilmi retmenler tarafndan yaplmamaktadr. Rtiyelerde bir ok snf ve retim alan olduu halde byk lde birka retmenin tayin edilmesi, bunlarn dier derslerle birlikte din derslerini de okuttuunu gstermektedir. Ancak rtiye retmenlerinin resm ve ideal kaynaklar Drulmuallimnin ders programlarna

bakldnda bu derslere ya hi veya ok az yer verilmesi, buradan yetien retmenlerin ileride grevlendirilecekleri rtiyelerde din derslerini hangi artlarda ne kalitede retebileceklerini ve renciye ne derecede faydal olabileceklerini aka gstermektedir.

173

retmen sknts dolaysyla bavurulan retmen tayinleri ile din derslerinin retimindeki kalitenin ne olduu konusunda ak bir belge bulunmamaktadr. Ancak din eitimi konusundaki genel anlay zihniyet ve artlar gz nne alndnda bu uygulamann da meseleyi zemeyecei anlalmaktadr. Nitekim sonraki yllarda din dersi retmenlerinin devrin bilim ve fikir hareketlerinden habersiz, dinin ruh ve gayesinden uzak kiiler olduklarna ve bunlarn eitli problemlerin domasna neden olduklarna dair tenkitler bulunmaktadr.557 Ayrca, din konusunda farkl fikirlere sahip retmenlerin ortaya attklar fikirlerin renci zihninde buhranlar

dourduklar grlmektedir. Yaplan bu tenkitlerdeki hususlar Tanzimat dnemi iin verilen bilgilerle karlatrldnda bunlardan birounun bu dnem iin de geerli olduu grlecektir. Dier taraftan Tanzimat dneminde bu konudaki ihmal ve yanllklarn sonraki yllarda ortaya kan problemlerin kayna ve balangc olmu, ayn problemler sonraki yllarda da yaanmtr. ncelikle Tanzimat ve sonraki dnemlerde rtiye mekteplerinde din derslerini okutacak retmenlerin dersin nemine binaen ayrca yetitirilmeleri veya hi olmazsa programda bu derslere yeterince yer verilmesi gerektii dnlmektedir. Sonu olarak rtiye mekteplerine din dersi retmeni yetitirmek iin gerekli kurumlar, ders programlar, din dersi retmenlerinin istihdam konularnda dzenlemeler gibi gerekli almalarn mevcut olmad, bu dersin bran eitimi sz konusu olmayan bir ortamda yetien retmenler, medreseliler veya bu konuda yeterli bilgisi olduu kabul edilenler tarafndan okutulduu ve bundan da beklenen verimin elde edilemedii grlmektedir. Byle bir tutumun sebebinin ncelikle devrin eitim alanndaki mevcut skntlarnn olduu ileri srlebilirse de, aslnda gerek sebebin bu dnemde bu konuda takip edilecek bir usln belirlenememesi olduu dnlmektedir.

ERGN, a.g.e., s.1348; Muallim Cevdet, Mektep ve Medrese, Haz.: Erz Erdoan, nar Yay., stanbul 1978, s.110; AKYZ, Trk eitim Tarihi, s.163.

557

174

SONU
Rtiye mekteplerinin kuruluu Tanzimat Dnemine rastlamaktadr. Tanzimat Dnemi'nin ise, Tanzimat Fermannn okunmasyla balad kabul edilmektedir. Tanzimat Fermannn, siyasi bir belge olduu dnlrse, yaplacak yenilikler arasnda, eitime hi yer verilmedii grlmektedir. Ancak Tanzimat Fermannda eitimle ilgili herhangi bir maddenin bulunmamas, Tanzimatlarn bu konuya deer vermemi olduklar anlamna gelmemektedir. nk, eitim alannda reform yapmann bir zorunluluk olduu, 18.yyda anlalm ve Tanzimat Dnemine kadar baz yeni okul modellerinin kurularak, eitim ve retim yapmas uygun grlmtr. Fakat, Tanzimat genel hatlaryla, bat medeniyetine doru atlm bir adm, Avrupa yaam tarzn lkeye kazandrma konusunda yaplan nemli bir giriimdir. Bununla beraber, Tanzimat giriiminin, Bat'nn dnce tarzn, bilim ve tekniini lkeye sokamad, yani Osmanl Devleti iin gerek bir reform eylemi olmad da sylenebilmektedir. Tanzimatlarn amalad reformlarn gerekleememesinin en nemli sebeplerinden birisi olarak, geleneksel deerlere ters den yenilik giriimlerinin, cahil halk tarafndan srekli olarak tepki ile karlanmas ve halkn kar gruplar tarafndan ynlendirilmeye msait olmas

gsterilebilir. Bir baka nemli neden, bu hareketin banda bulunan devlet adamlarnn ounluunun gerek Avrupa kltr alm insanlar

olmamasdr. Bu hareketin nde gelenlerinin ou, bu hareketi, daha ok kerhen desteklenmesi gereken, devletin devamnn zorunlu reetesi olarak grmlerdir. Medreselerin, dt skolastik anlaytan bir trl kamamas ve yeniliklere direnmesi de, gelime giriimlerini olumsuz etkilemitir. Ayrca, yeniden yaplanma misyonunu yklenen yneticilerin

deiim ajan rollerinin gerektii gibi yerine getirememi olmalar da gelime abalarn olumsuz ynde etkileyen faktrler arasnda saylabilir. Deiimi gerekletirmek iin ncelikle toplumun bu deiime

inandrlmas ve deiimi ister hale getirilmesi ynetimsel bir sorumluluk

175

olarak deerlendirilebilir. Deiim ne ynde olursa olsun, toplumun ne kadar yararna olursa olsun, deiime direnenler olaca, zellikle deiimden zarar grebilecek kar gruplarnn, toplumu deiime direnme iin motive etmeleri beklenilebilecei dnlrse, ynetimin zellikle deiimin yararlar konusunda geni kitleleri ikna etmesi ve isteklendirmesi gerekecektir. Bu yntem uygulanmaz da, zorlayc veya toplumdan kopuk bir deiim gerekletirilmek istenirse, tabann yabanclamas kanlmaz olur. Tanzimattan 150 yl sonra bile bu yabanclamann etkilerinin silinmedii grlmektedir. Btn bu nedenlerden dolay, Tanzimat Dnemi yneticileri, eitim kurumlarnda, kkl deiiklikler yapamamlar, eski kurumlara

dokunamamlardr. Plansz ve endieli, elikilerle dolu baz yzeysel yenilikler gerekletirebilmilerdir. Dolaysyla bu dnemde kurulan rgn eitim kurumlarndan biri olan rtiye mekteplerinden beklenilen verim alnamam, bu olumsuzluklar rtiye mektepleri yklncaya kadar devam etmitir. Sonu olarak, Tanzimat dnemi eitimi ve rtiye mektepleri Trk Eitim Tarihinde nemli bir aamadr. Bugn bile ilk ve orta retim kurumlarnn tarihi incelense Tanzimat dnemi ya da rtiye mekteplerinin izlerini bulmak olasdr. lkretimin zorunlu klnmas ve yaygnlatrlmas, yzlerce yllk eitim yntemlerinin deitirilmesi, okullama srecinin balatlmas, laik eitimin gndeme gelmesi, kzlara ortaokul, retmen okulu kaplarnn almas, yeni ders ara-gereleri ve yeni retim tekniklerinin eitimle bulumas, eitim sisteminin, yasal dzenlemeler yoluyla kurallara balanmas, retmen yetitirme iinin ciddiye alnmas ve retmen yetitirecek kurumlarn almas, her kesimden vatandan eitimle ilgilenmesi, retmen, okul, defter, kalem vb. kavramlarn gncellik kazanmas tm bunlar, birlikte deerlendirildiinde, bu gnk Trk Eitim Sisteminin temellerinin atlmasnda, Tanzimat Dneminden Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen dnemin ve Tanzimat dneminde kurulan rtiye mekteplerinin byk etkisinin olduu anlalmaktadr. Rtiye mekteplerinde din eitimi konusuna gelince:

176

Osmanl devleti iinde din daha nceleri, eitim anlaynn temelinde ve onu ynlendiren temel zellik kimlii tarken Tanzimat dnemi, din derslerinin dier derslerin yannda ayr bir ders haline geldii dnem olmutur. Buna gre Tanzimat yllarnda eitim alannda yaplan almalar sonucunda dn eitimden din eitimine geilmi olmaktadr. Byle bir deiimin sonucunda din derslerinden beklenen ama, genel zellikleri itibar ile daha ok sbyan mektepleri ve rtiye mekteplerindeki ocuklara Kuran okunmas, baz srelerin ezberletilmesi ve ksa ilmihl bilgilerinin verilmesi olmutur. Bu amalara ulama konusunda

faydalanlan belli-bal metotlar ise ayn zamanda geleneksel metotlar olarak da gsterilebilecek ezber ve muallimin dersi szl anlatmna bal takrir metotlar olmutur. Rtiye mekteplerinde verilen derslerde okutulan kitaplar ise gerek muhteva gerekse talebelerin zihn ve psikolojik geliimlerine uygunluk bakmlarndan yetersizdir. retimde kullanlan balca ara ise kitaplar olmu, bunun dnda o dnemde kullanlabilecek yaz levhas veya kara tahta gibi aralara ok az yer verilmitir. Rtiye mekteplerinde din derslerini amalarna uygun ekilde okutmak zere hem pedagojik formasyon hem de alan bilgisi ynlerinden zel eitilmi muallimlerin yetitirilmesinin ve istihdamnn ise gndeme dahi gelmedii grlmektedir. Bu yzden din dersleri, ounlukla din konusunda az-ok bilgisi olanlar tarafndan okutulmu, bu da beklenen verimin elde edilememesinde nemli bir etken olmutur. Muallim mekteplerindeki ders programlarnda din derslerine yer verilmemesi sonucu, bu kurumlardan yetien ve ayn zamanda din derslerini de okutan muallimler, din ile ilgili alan bilgisinden mahrum olarak yetitirilmitir. Muallim mekteplerinde genel retim yntemleri ile ilgili olarak birtakm derslere yer verildii bilinmekte ise de din derslerindeki baar iin nemi olan zel retim yntemleri ile ilgili herhangi bir ders bulunmamaktadr. Bu itibarla rtiye mekteplerinde din derslerini okutan muallimlerin ciddi bir alan bilgisi yannda pedagojik formasyon asndan da yetersiz kaldklar grlmektedir.

177

Rtiye mekteplerinde din derslerine yer verilmesini bir medrese etkisi veya medreselilerin mekteplere mdahale etmelerinin ve kendi gdmlerine alma gayretlerinin sonucu olarak deerlendirmek tutarl ve gereki grnmemektedir. ncelikle, din o yllarda toplum zerinde nemli bir saygnlk ve gce sahiptir. Yeniliklerin tutunmas ve halk nazarnda kabul grmesinde byle bir gten istifade edilmesinin dnlm olmas akla daha yakn ve gl bir ihtimal olarak grnmektedir. Dier taraftan, bu gcn hakim olduu bir toplumda yetien devlet adamlarnn ve idarecilerinin de, en azndan ok byk ounluunun, dine kar olmalarn beklemek zordur. Nitekim bu dnemde eitimle ilgili dncelerin dile getirildii belge ve kaynaklarda din eitiminin gerekliliine olan inan samimi olarak ifade edilmektedir. yle grnyor ki din dersleri gerekten medreselilerin mektepler zerinde nfuz salama gayreti olsayd bu derslere asgar seviyede deil ok daha geni olarak yer verilmesi gerekirdi. Tanzimat yllarnda rtiye mekteplerinde olmas gereken llerde ve ihtiyalara cevap verebilecek zellikte bir din eitimi ve retiminden sz edebilmek mmkn grnmemektedir. Bu dnemdeki din eitiminin en nemli problemi gereki ve tutarl bir din eitimi anlaynn olmamasdr. Buna bal olarak ders programlarnda din derslerine ayrlan yer, derslerde takip edilen kitaplar, retim usulleri ve gerekli alan ve pedagojik formasyona sahip muallimlerin asgar seviyede bulunmas problemleri gndeme gelmitir. Etkileri ar biimde hemen sonraki dnemlerde ortaya kan bu problemlerin giderilmesi iin planl ve ciddi bir almaya rastlanamamaktadr. Hem temelleri Tanzimatta atlan modern eitimin sisteminin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmasnda, hem de din eitimi konusunda, II.Abdlhamid dneminde nceki dneme gre nemli gelimelerin kaydedildii bir gerektir. Bu dnemde genel retimin amalar ierisinde, yeni yetien nesillerin an gerektirdii bilgilerle donatlmas, ncelikli hedef olarak belirlenmektedir. Bunun yannda devletin ve milletin birlik ve btnlne inanan, saltanata bal, gelenek ve grenekleri ile dn deerlerini bilen ve benimseyen insanlar olarak yetitirilmeleri de, en

178

azndan bilgi ile donatlmalar kadar nemli hedefler olarak saylmaktadr. eitli adlarla yer verilen din bilgisi dersleri ise, hem dn deerlerini bilen ve benimseyen hem de belirttiimiz genel hedefler arasnda yer alan dier hedeflere ulama noktasnda vazgeilmez bir vasta olarak grlmektedir. II.Abdlhamid dneminde rtiye mekteplerinin ders programlarnda din derslerine yer verilmekle veya haftalk ders saatlerinin arttrlmas ile yetinilmeyerek, yeni ders kitaplar da hazrlanmtr. Bu konuda

yaplanlarn birtakm eksiklikleri bulunmakla birlikte, en azndan verimli bir din eitiminin gerekletirilebilmesi iin yaplmas gerekenlerin belirlenmesi ve bunlarn dile getirilmi olmasn dahi nemli bir gelime olarak kabul etmek gerekmektedir. Buna karlk din eitiminde yer verilen retim yntemleri ile muallimlerin yetitirilmesi konularnda, bu hususlarn zlmesi gereken nemli problemler olduklarnn tespit edilmesi dnda, herhangi bir ilerleme grlmemektedir. Genel eitimdeki olumlu gelimelerin yannda ve buna paralel olarak, rgn eitim kurumlarnda din eitimi adna, zellikle bir nceki dnemle karlatrldnda, tutarl ve olumlu admlarn atld grlmektedir. Bu konuda, eitli seviyedeki retim kurumlarnda din derslerine verilen arln yan sra, dnem boyunca retim programlarn gelitirme ve ders kitaplarnn hazrlanmas hususunda gsterilen abalar, retim yntemleri ve retmen yetitirme sorunlarnn tespit edilmi olmasn ileri srmek mmkndr. Tanzimat dneminden farkl olarak, bu hedef sadece ifade edilmekle kalmam, ayn zamanda gerekletirilmesi iin de somut admlar atlmtr. retim programlarnda din derslerine ayrlan yerin arttrlmasndaki temel gaye, bu hedefe ulaabilme abasndan baka bir ey deildir. II.Abdlhamid dneminde, Tanzimat dneminde balatlan modern eitimin yaygnlatrlmas iin nemli admlarn atld; ancak bir nceki dnemde varolan pek ok meselenin bu dnemde de varln devam ettirdii grlmektedir. Rtiye mekteplerinde gerekletirilen din eitiminin geliimini de bu sreten ayr dnmek doru olmayacaktr. Genel eitimde karlalan ve var olan skntlarn ayns ya da benzerlerinin din eitimi iin de geerli olduu grlmektedir. Genel eitimde karlalan bu

179

problemlerin zmnde elde edilen ilerlemenin nitelik ve miktar ile, din eitiminin problemleri arasnda bir benzerlik ve paralellik sz konusu olmaktadr. Mesela, retim yntemleri ve retmen sknts sadece din eitiminin deil ayn zamanda genel eitimin en nemli problemleri arasnda yer almaktadr. II.Abdlhamid dneminde, rtiye mekteplerinde nemli almalarn gerekletirilmi olmasna ramen, iinde bulunulan skntlar ve

imkanszlklar yznden birok temel problemin sonraki yllara devredildii grlmektedir. Gnmz okullarndaki din derslerinde karlalan bir ok problemin varlnn Tanzimat yllarna ve bu dnemde kurulan rtiye mekteplerine kadar uzand grlmektedir. Gnmzde yaplan almalarla bunlarn zlmesi iin nemli admlarn atld bilinmektedir. Bu itibarla din eitimi ve retimi alannda bugn gelinen noktann, eskiye oranla ok daha iyi olduu ileri srlebilir. Ancak bu durum, temel problemlerin salkl bir ekilde zld anlamna gelmemektedir. Rtiye mekteplerinde ve bu mekteplerin sonuna kadar geen srete tespit edilen aksaklklarn ve yanllklarn dikkate alnarak gzden uzak tutulmamas, ayn yanllklarn tekrarlanmamas ve problemlerin zm yolunda ilerleme ve baar salanmas asndan byk nem tamaktadr. Sonu olarak diyebiliriz ki rtiye mekteplerinin geirdii srece baktmzda, ama ve kavramlarnn belirlendii, mevcut imkan ve artlarn gz nne alnd bir din eitimi teorisi gelitirilememi ve din eitimi rtiye mekteplerinin geirdii srecin sosyal, siyasal ve kltrel farkllama ve alkantlara bal olarak verilmitir.

180

KISALTMALAR
Ans. A.MKT.MVL. BEO. BOA. DB DMRDMT Gel.Maa. Gid.Maa. .DH. .MF. .MVL. .D. MUN. SNMU D. D.MF. T.V. TDV TMRDMT TTK Y.A.Hus. Y.A.Res. Y.EE. Y.Mtv. Yay. : Ansiklopedisi : Sadret Meclis-i Vl : Bb- l Evrak Odas : Babakanlk Osmanl Arivi : Diyanet leri Bakanl : Dersadet Mektib-i Rdiyesinin dre-i Dhiliyesine Mahsus Talimat : Gelen Marif : Giden Marif : rde Dhiliye : rde Marifi : rde Meclis-i Vl : rde ry- Devlet : Marif-i Ummiye Nizmnmesi : Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiye : ury- Devlet : ry- Devlet Marifi : Takvm-i Vaky : Trkiye Diyanet Vakf : Tara Mektib-i Rdiyesinin dre-i Dhiliyelerine Mahsus Talimat : Trk Tarih Kurumu : Yldz Ayniyt Huss Evrak : Yldz Ayniyt Resm Evrak : Yldz Esas Evrak : Yldz Mtenevv Maruzat Evrak : Yaynlar

VII

BBLYOGRAFYA
BELGELER Babakanlk Arivi Cevdet Marifi Tasnifi, 21 aban 1293, No: 3328. Babakanlk Arivi, 1263 yl maruzat, No. 7193, 25 Reblhir 1263 (12 Nisan 1847). BEO, Ayniyat Defteri, No: 1068, s.1, 2 L 1283/28 Ekim 1866. BEO, Ayniyat Defteri, No: 1069, s.16, 20 N 1284/ Ocak 1868. BEO, Ayniyat Defteri, No: 1070, s.2, 27 Ra 1283 / 9 Agustos 1866. BEO, Ayniyat Defteri, No: 1070, s.41, 21 S 1286 / 2 Haziran 1869. BEO, Ayniyat Defteri, No: 1076, evrak no: 329, s.29, 21 B 1284 / 18 Kasm 1867. BEO, Ayniyat Defteri, No: 1243, 1301/ -12. BEO, Ayniyat Defteri, No: 1421, 1299/ L-20. BEO, Ayniyat Defteri, No: 980, evrak no: 169, s.48-49, 12 1289/15 Ekim 1872. BEO, Ayniyt Marif Defteri, no: 1420, s. 179, sene: 12 L 1298; BEO, Ayniyt Marif Defteri, no:1420, s. 141, 24 Cemziyelevvel 1298. BEO, Gelen Maarif, No: 390/9-1, evrak no: 61. BEO, Gid.Maa., No. 396/9-7, evrak no. 5. BEO, Gid.Maa., No. 396/9-7, no: 203. BEO, Gid.Maa., No: 395/9-6, evrak no: 1. BEO, Gid.Maa., No: 396/9-7, evrak no: 105. BEO, Gid.Maa., No: 396/9-7, evrak no: 167. BEO, Gid.Maa., No: 396/9-7, evrak no: 223. BEO, Gid.Maa., No:395/9-6, evrak no: 21. BEO, Gid.Maa., No:395/9-6, evrak no: 323. BEO, Gid.Maarif, No: 395/9-6, evrak no. 22. BEO, Giden Maarif, No: 395/9-6, evrak no: 2; Terakki, no; 156, 28 Safer 1286 / 28 Mays 1869. BEO, Giden Maarif, No: 395/9-6, evrak no: 61. BEO, Giden Maarif, No: 396/9-7, evrak no: 105. BEO, Giden Maarif, No:396/9-7, evrak no: 142.

183

BEO, Giden Maarif, No:396/9-7, evrak no: 65089/286. BEO, No: 112417. BOA BEO A.MKT.MVL, 1272 L 8, 87 / 86-1. BOA BEO, A.MKT.MVL, 1267-7-16, 41/69. BOA BEO, A.MKT.MVL, 1278 R 21, 134 / 33. BOA, Ayniyat Maa., No. 1598. BOA, Ayniyat Maa., No: 1070, s.271, evrak no: 13. BOA, Ayniyat Maa., No: 1071, sene: 16 M 1290. BOA, D., No: 15765, 19 N 1268 / 7 Temmuz 1852. BOA, .DH., No: 16635, 5 Ca 1269 / 14 ubat 1853. BOA, .DH., No: 23335, 19 N 1272/ 24 Mays 1856. BOA, .DH., No: 23335, 29 Ca 1272 / 7 ubat 1856. BOA, .DH., No: 23335, 4 C. 1263 / 20 Mays 1847. BOA, .DH., No: 27616. BOA, .DH., No: 32359, 17 R 1278 / 22 Ekim 1861. BOA, .DH., No: 41219, sene: 14 S 1286. BOA, .DH., No: 42865, 29 Ra 1287 / 30 Haziran 1870. BOA, .DH., No: 66879, sene: 1298. BOA, .DH., No: 66944, sene: 1298. BOA, .DH., No: 71123, sene: 1300. BOA, .DH., No: 72729, sene: 1300. BOA, .DH., No: 7648, 12 C 1263/28 Mays 1847. BOA, .DH., No: 76613, sene: 1303. BOA, .DH., No: 79951, sene: 1304. BOA, .DH., No: 8034, 11 aban 1263 / 25 Temmuz 1847. BOA, .DH., No: 8034, 9 N 1263/21 Austos 1847. BOA, .DH., No: 80800, sene: 1304. BOA, .DH., No: 90458, sene: 1305. BOA, .DH., No: 93728, sene: 1308. BOA, .MF., 1313/S-8. BOA, .MF., 1314/C-7. BOA, .MF., 1322 Za 7-1-896 (649). BOA, .MF., 1324/M-6; BOA, .MF., No: 1318/S-2. 184

BOA, .MF., No: 1323/R-6. BOA, .D., No: 1097, 11 1289 / 14 Ekim 1872. BOA, .D., No: 1316. BOA, .D., No: 476, 8 R 1287/ 8 Temmuz 1870. BOA, .D., No: 637. BOA, rade Meclis-i Mahss, No: 3720, 27 B 1303 / 1 Mays 1886. BOA, rde Meclis-i Mahss, No: 4704, sene: 1307. BOA, D., No: 221/12, sene: 24 za 1323. BOA, D.MF., dosya no. 220, evrak no.34, sene:1323. BOA, D.MF., dosya no. 221, evrak no.11, sene1323. BOA, D.MF., No: 206/44, 14 Ra 1290/1 Ocak 1874. BOA, D.MF., No: 214/65, sene: 4 R 1314. BOA, uray- Devlet-i Maarif (.D.MF.), dosya no. 213, evrak no.11, sene:1311 (1893). BOA, Y.A. Res., No: 56/51, 12 Rebiulahir 1309/3 Terinisani 1307 (15 Kasm 1891). BOA, Y.A.Hus., No: 248/15, 3 Zilkade 1308/29 Mays 1307 (10 Haziran 1891). BOA, Y.A.Hus., No: 252/156, 28 Rebiulahir 1309/ 3 Terinievvel 1307 (1 Aralk 1891). BOA, Y.A.Hus., No: 331/100, 15 Muharrem 1313/26 Haziran 1311 (8 Temmuz 1895). BOA, Y.A.Res., No: 105/13, 13 Ramazan 1317/2 Kanunusani 1315 (15 Ocak 1900). BOA, Y.A.Res., No: 117/76. 9 Cemaziyelevvel 1320/ 31 Temmuz 1318 (14 Austos 1902). BOA, Y.EE., No: 10/34/14-126/1438, 20 Cemaziyelevvel 1324 (3 Temmuz 1906). BOA, Y.EE., No: 5/127, 8 Ramazan 1317/ 10 Ocak 1900; BOA, Y.Mtv., dosya no. 200, evrak no.38. BOA, Y.Mtv., No: 172/20, 8 Selh-i aban 1315/10 Kanunisani 1313 (23 Aralk 1897); BOA, Y.Mtv., No: 175/215, 13 Zilkade 1315/24 Mart 1314 (5 Nisan 1898). 185

BOA, Y.Mtv., No: 180/16, 2 Rebiulevvel 1316/9 Temmuz 1314 (20 Temmuz 1898). BOA, Y.Mtv., No: 189/184, 20 Zilhicce 1316/ 29 Nisan 1315 (31 Nisan 1899). BOA, Y.Mtv., No: 39/67, 11 Zilkade 1306/27 Haziran 1305 (9 Temmuz 1889). BOA, Yldz Mtenevvia Tasnifi (Y.Mtv.), dosya no: 200, evrak no: 38, sene: 11 Za 1317. .MVL., No: 15268, 22 B 1272 / 29 Mart 1856. .MVL., No: 15492, 23 1272 / 29 Nisan 1856. .MVL., No: 16301, 13 B 1272 / 8 Mart 1857. .MVL., No: 19173, 17 S 1270 / 19 Ekim 1853. .MVL., No: 19767, 13 1277/ 24 ubat 1861. .MVL., No: 23032. .MVL., No: 23870, 11 L 1281 / 9 Mart 1865. .MVL., No: 24964, 1 S 1283 / 13 Temmuz 1866. .MVL., No: 26278, 20 N 1284 / 15 Ocak 1868. .MVL., No: 26278, 29 C 1284 / 23 ubat 1868. .MVL., No: 3324, 24 Ca 1264 / 22 Ekim 1848. .MVL., No: 5661, 2 M 1267/ 7 Kasm 1850. .MVL., No: 6894, 17 C 1268 / Mart-Nisan 1852.

SALNAMELER Aydn Vilyeti Salnmesi, sene: 1302. Badat Vilyeti Salnmesi, sene: 1319. Bosna Vilyeti Salnmesi, sene: 1292. Konya Vilyeti Salnmesi, sene: 1298, 1317. Salnme-i Nezret-i Marif-i Ummiye, sene: 1316, 1317, 1318, 1321. Salnme-i Devlet-i liyye-i Osmniye, sene: 1271, 1276, 1282, 1287, 1288, 1291, 1292, 1293, 1294, 1295, 1296, 1297, 1298, 1299, 1300, 1301, 1302, 1303, 1304, 1305, 1311, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317, 1319, 1320, 1321, 1325, 1327, 1328 .

186

DER YAYINLAR Cerde-i Havdis, 3 Muharrem 1272, no: 756. Cevdet Maarif, No: 5445, 29 Za 1293/ 16 Aralk 1876. Marif Nezreti Cellesi daresinde Bulunan Mektib kirdnn 1291 Sene-i Hicriyesinde cr Olunan mtihanlarn Tevzii Mkft Cetvelidir, stanbul 1291. Dstr, 1.Tertip, c.II. Hanmlara Mahsus Gazete, no: 25, 13 Ternisn 1311 / 8 Cemziyelhir 1313. Hanmlara Mahsus Gazete, no.5, 4 Eyll 1311/27 Rebilevvel 1313. Hanmlara Mahsus Gazete, no.61, 25 Nisan 1312/ 23 Zilkade 1313. Marif tarihesi, sene 1291 (1874), s.38; Mektib-i Rdiye-i Askeriyeye Kabul Olunacak akirdn ile Tedrsi Mukarrer Olan Derslerin Program ve ssi Miznyla Usl-i

mtihniyelerine Dair Talimattr., Mekteb-i Fnn- Harbiye-i hne Matbaas, 17 Zilkde 1298/29 Eyll 1297 (11 Ekim 1881), stanbul. 1310-1311 statistii. 1312 statistii. Takvm-i Vaky, No:17 6, 21 Za 1254/ 5 ubat 1859; No: 229, 5 Cemziyelhir 1257; No: 245, 10 aban 1258; No: 303, 27 Receb 1262 / 21 Temmuz 1846; No: 361, 11 Muharrem 1264/19 Aralk 1847; No: 372, 23 Rebilhir 1264/29 Mart 1848; No: 410, 10 evval 1265; No: 427, 29 aban 1266/10 Temmuz 1850; No: 435, 1266 / 1849; No: 561, 18 Recep 1271; No: 573, 3 Reblevvel 1275; No: 649, 26 Zilhicce 1278; No: 720, 19 Ca 1280 / 31 Ekim 1863; No: 922, 5 evval 1284; No: 936, 22 Zilkde 1284; No: 1025, 4 1285/ 20 Kasm 1868; No: 1130, 17 Ca 1286/25 Austos 1869; No: 1217, 25 M 1287 / 27 Nisan 1870; No: 1234, 8 Ra 1287 /8 Haziran 1870; No: 1346, 28 M 1288/ 19 Nisan 1871; No: 1363, 8 Ra 1288/ 28 Mays 1871; No: 1646, 23 M 1291/ 8 Mart 1874; No: 1677, 26 C 1291/10 Austos 1874; No: 1684, 28 B 1291/10 Eyll 1874; No: 1755, 30 B 1292/1 Eyll 1875.

187

KTAPLAR-MAKALELER

A.CEVDET PAA, Tezkir IV. A.RIZA, Kzlara Mahsus lm-i Ahlk, 1.Ksm, (ns Mektebinin 4.Senesinde Tedris Edilmek zere Marif Nezret-i Cellesi Cnib-i lsince ntihab ve Kabul buyrulmutur), Karabet Matbaas, stanbul 1316. --------, Kzlara Mahsus lm-i Ahlak, 2.Ksm (nas Mektebinin 5.Senesinde Tedris Edilmek zere Maarif Nezaret-i Celilesi Canib-i Alisince ntihab ve Kabul Buyrulmutur), Karabet Matbaas, stanbul 1316. A.SLEYMAN, Mekteblerde Din, Srt- Mstekm VII, say: 164. ABDURRAHMAN eref, Corafya Dersleri (Rtiye Mektepleri in), stanbul 1324. ----------, lm-i Ahlk, (Marif Nezretinin Ruhsatnmesi ile Matbaa-i mirede Tab olunmutur), Drl Hilfetil liye 1316. AGRBAS, Ali rfan, Rehber-i Ahlk (Rtiyeler iin), stanbul 1900. AHMET LTF, Vak'nuvis Ahmet Ltfi Tarihi, c.IX, Yay. Mnir AKTEPE, stanbul 1984. AHMET RIFAT, Bergzr- Ahlk (Mektib-i ddiye-i Mlkiyenin 4.Senesinde Tedrise Marif-i Ummiye Nezretince Tensib

Klnmtr), Matbaa-i mire, Drl Hilfetil liye 1315. AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1839-1856), Eren Yay., stanbul 1993. AKYZ, Tanzimat Dnemi Eitiminin zellikleri, Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslar aras Sempozyumu, T.T.K. Basmevi, Ankara 1994. ----------, Trk Eitim Tarihinde retimde Ezbercilik ve Kaynaklar, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994. ----------, Darlmualliminin lk Nizamnamesi (1851), nemi ve Ahmet Cevdet Paa, Milli Eitim, say 95, Mart 1990. ----------, Osmanl Son Dneminde Kzlarn Eitimi ve retmen Faika nlerin Yetimesi ve Meslek Hayat, Milli Eitim, say.143, TemmuzAustos-Eyll 1999.

188

----------, Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri (1848-1940), Ankara 1978. ----------, Balangtan 2001e Trk Eitim Tarihi, Alfa Bas.Yay., stanbul 2001. ALBAYRAK, Sadk, Osmanl mparatorluunda Kz Mekteplerinin Kd, Diyanet Dergisi, XI. AL RFAN, Rehber-i Ahlk, (Umm Mektib-i Rtiye ve ddiyenin 2. Senelerinde Tedris Olunmak zere Marif-i Ummiye Tarafndan Kabul Olunmutur), A.Sadoryan irket-i Mrettibiye Matbaas, stanbul 1317. AL NAZMA, Lisn- Osmn, stanbul 1308. AL SEYD ,Kzlara Mahsus Terbiye-i Ahlkiye. ----------, Terbiye-i Ahlkiyye ve Medeniyye, Dersadet 1329. ALKAN, Cevat, Eitim Ortamlar, AEF Yay., Ankara 1979. ANTEL, S.Celal, Prof., Tanzimat Marifi, stanbul 1940. ARMANER, Neda, Din Psikolojisine Giri, Ayyldz Matbaas, Ankara 1980. AYAS, Nevzat, Trkiye Cumhuriyeti Eitimi: Kurulular ve Tariheler, Ankara 1948. AYASBEYOLU, Nevzat, slamiyetin Eitimimize Getirdii Deerler ve Kurn- Kerim'in Eitim le lgili Ayetlerinin Tahlili, M.E.B. Yay. ----------, Okullarda Din retimi I, Bilgi Mecmuas. AYHAN, Halis, Din Eitimi ve retimi, DB Yay., Ankara 1985. BERKER, Aziz, Trkiyede lk retim (1839-1908), Ankara 1945. BERKES, Niyazi, Trkiye'de adalama, stanbul 1973. BLGN, Beyza / SELUK, Mualla, Din retimi zel retim Yntemleri, Akid Yay., Ankara 1991. BLGN, Beyza, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Ankara 1998. BLHAN, Saffet, Eitim Felsefesi Kavram zmlemesi I, 1.Ksm, AEBF Yay., Ankara 1991. BLM, Cahit Yakn, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, Eskiehir 1984. ----------, Trkiye'de Ortaretim'de adalama, 1839-1876 Trk Kltr, say: 171, Ocak 1977. 189

BRGV, Risle-i Birgiv, Drt Tbatl Cedde, stanbul 1218. Bulgaristan Mullimn-i slmiye Cemiyeti ttihdiyesi, Mektib-i btidiye ve Rdiye Mfredt Program, Terakk Matbaas, umnu 1338. CEVAD, Mahmud, Marif-i Ummiye Nezreti Tarihe-i Tekilt ve crat, stanbul 1338. Cevdet Paa ve Zaman, Kanaat Matbaas, stanbul 1332. ERGN, Osman Nuri, Trk Marif Tarihi, c.I-V, stanbul 1940. FEYZ, Zebn- Fris, Dersadet 1327. FDAN, Nurettin/ERDEN, Mnire, Eitim Bilimine Giri, Ankara 1991. GNAY, nver, Eitim Sosyolojisi Dersleri, Kayseri 1992. HASAN TAHSN, Usl Defteri, Dersadet 1311. HSEYN REMZ, Hfz- Shhat'-bbn, Dersadet 1306. HSANOLU, Ekmelettin, Tanzimat ncesi ve Tanzimat Dnemi Osmanl Bilim ve Eitim Anlay, 150.Ylnda Tanzimat, Yay.Haz. Hakk Dursun YILDIZ, Ankara 1992. MAMZDE, Mehmed Esad b. Abd. el-Konev, Drri Yekt, stanbul 1306. SMAL HAKKI (Manastrl), Mevidl Enam f Berhin-i Akidil slam, Dersadet 1314. ---------- Telhsl Kelm f Berhin-i Akidiil slm, Dersadet 1314. ----------, Din ve Hayat, Kader Matbaas, stanbul 1334. KADIZDE, med b. Abdullah stanbl, Vasiyetnme-i Birgiv erhi, Abdurrahman Efendi Matbt, stanbul 1210/1795. KANSU, Nafi Atuf, Trk Marif Tarihi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1930. ----------, Nafi, lk Erkek ve Kz ddleri, Trk Yurdu, c.I, stanbul 1930. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.V, Ankara 1970. KOER, H.Ali, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi, Uzman Yaynlar, Ankara 1987. ----------, Trkiye'de Modern Eitimin Douu ve Geliimi, stanbul 1970. KODAMAN, Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991.

190

----------, Abdlhamid Devri Eitim, Doutan Gnmze Byk Tarih Ansiklopedisi c.XII, stanbul 1989. KODAMAN, Bayram/SAYDAM, Abdullah, Tanzimat Devri Eitim Sistemi, 150. Ylnda Tanzimat, Yay.Haz.Hakk Dursun YILDIZ, Ankara 1992. KPRLZDE, Mehmet Fuad, Mektep-Medrese, Yeni Tasvr-i Efkr, 6 R 1331 / 15 Mart 1913. LEWS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Tanzimat, stanbul 1940. KIRBAOLU, M.Hayri, lmihal Dindarlnn mkan zerine,

slmiyt V, Say: 4, Ankara 2002. MAHMUD ESAD, Tarih-i slam, stanbul 1314. MEHMED CELAL, Hesb- Amel, stanbul 1314. MEHMED NSHET, Risle-i lm-i Hesab, stanbul 1288. MEHMED SAD, Ahlk- Hamde, (Mekteb-i dadiyenin 5.senesinde Tedris Olunmak zere Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Kabul Olunmutur), irket-i Mrettibiye Matbaas, stanbul 1318. MEHMEDOLU, Yurdagl, 1838-1920 Yllar arasnda rgn

Eitimde Kullanlan Dini ve Ahlaki Bilgi eren Ders Kitabna Eletirel Bir yaklam, slami Aratrmalar XIV, Say: 3-4, Ankara 2001. ----------, Tanzimat Sonrasnda Okullarda Din Eitimi (1838-1920), MF Vakf Yay., stanbul 2001. MEHMED ESAD, Mirt- Mekteb-i Harbiye. MUALLM CEVDET, Mektep ve Medrese, Haz.: Erdoan Erz, nar Yay., stanbul 1978. Mufassal Yeni Sarf- Osmn, stanbul 1317. Musahhah Zkr Rtiye Mektibine Mahsus Birinci lmihal/Zkur Rtiye Mekteplerinin 2.Senesinde Tedris Olunmak zere Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi Tarafndan Tertib Olunmutur, Dersaadet. MUSTAFA HM PAA, Vezifl Etfl, Mekteb-i Sany hne Matbaas, stanbul (Tarihsiz). CAL, Mustafa, Din Eitimi ve retiminde Metodlar, TDV Yay. Ankara 1990. NDER, Mehmet, Konya Maarif Tarihi, Konya 1952. 191

ZCAN, Abdlkadir, Tanzimat Dneminde retmen Yetitirme Meselesi, 150.Ylnda Tanzimat (Yayn Haz. Hakk Dursun YILDIZ), Ankara 1992. PAKALIN, M.Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-III, M.E.B. Yay. stanbul 1983. SAKAOLU, Necdet, Eitim Tartmalar, Tanzimattan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, stanbul 1985. ----------, Osmanl Eitim Tarihi, stanbul 1991. ---------, Rtiyeler, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1994. Sarf- Osmn, stanbul 1314. EKER, Mehmet, mm Birgiv, T.D.V. Yay., Ankara 1994. SELUK, Mualla, ocuun Eitiminde Dini Motifler, DB Yay., Ankara 1990. ----------, Mualla, Din retiminin Kuramsal Temelleri, Din retiminde Yeni Yaklamlar, MEB Yay., stanbul 2000. SELM SIRRI, Nahv-i Arab, stanbul 1310. SEYDANLIOLU, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (18381868), T.T.K. Basmevi, Ankara 1994. SRACEDDN, Biz Nasl Yetitik, Terbiye, No: 5, sene 1. SOMEL, Seluk Akin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire (1839-1908): slamization, Autocracy and Discipline, Leiden: EJ 2001. SNMEZ, Veysel, Eitim Felsefesi, An Yay., Ankara 1998. SUNGU, hsan, Mekteb-i Marif-i Adliyenin Tesisi, Tarih Vesikalar I, say: 3, Birinci Terin 1941. SLEYMAN PAA, lmihl-i Kebr, Kandiye 1310. ----------, lmihl-i Sar, stanbul 1290. SLEYMAN stanbul 1305. EYH VASF, Nahv-i Osmn, stanbul 1314. TADEMR, Mehmet, Eitimde Planlama ve Deerlendirme, Ocak Yay., Ankara 2000. EVKET, Muhtasar Corafya-i Mekteb-i Rdiye,

192

TEKEL,

lhan,

Tanzimattan

Cumhuriyete

Eitim

Sistemindeki

Deimeler, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ansiklopedisi, stanbul 1985. TEZCAN, Mahmut, Eitim Sosyolojisi, Ankara 1991. TOPALOLU, Bekir / Karaman, Hayrettin, Arapa Dilbilgisi IV, Nesil Yay., stanbul 1991. TOSUN, Cemal / DOAN, Recai / KORKMAZ, A., Konu Alan Ders Kitab nceleme Klavuzu DKAB 4-8, Nobel Yay. Ankara 2001. UNAT, Faik Reit, Trk Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1964. YAVUZ, Kerim, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Gelimesi, DB Yay., Ankara 1987. YCEL ,Hasan Ali, Trkiyede Ortaretim, Devlet Basmevi, stanbul 1938. ZENGN, Zeki Salih, II.Abdlhamid Dnemi rgn Eitim

Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1876-1908), Baki Kitabevi, Adana 2003. ----------, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1839-1876), Kayseri 1997.

193

ZET
Osmanl mparatorluunda uzun yllar rgn eitim kurumu olarak faaliyet gsteren medreseler, gerileme srecine girmi durumdayd. zellikle Tanzimatla birlikte eitli alanlarda gerekleen reformlar, medeniyet ve kltrn gelimesinde temel unsur olan eitim alannda da kendini gstermitir. Bu yenilik ve reform hareketleriyle, nceleri temel eitimin

tamamnda, yksek ve meslek eitimde ise btne sinecek ekilde retimi yaplan din, yeni alan mekteplerde dier derslerle birlikte okutulmaya balamt. Dier bir ifadeyle dn eitim den din eitimine geilme sreci yaanmt. Bu aratrma, Tanzimatla birlikte medresenin yannda alan mekteplerden biri olan, balangta ortaretim seviyesinde, sonradan ortaretimin en alt seviyesinde bulunan rtiye mekteplerinin,

Tanzimattan Cumhuriyetin kuruluuna kadar geen srete eitimde ne kadar baarl olduu, bu sre ierisinde meydana gelen gelimelerden ne ekilde etkilendii, zellikleri, bu mekteplerin mfredt programlarnda din derslerinin yeri, din eitiminin verili metodu, mahiyeti, kalitesi, ortaya kan problemler incelenmitir. Aratrma giri ve sonu blmleri hari blmden olumaktadr. Giri blmnde aratrmann problemi, amac ve nemi ile snrllklar ve yntemi aratrlmtr. Aratrmann birinci blmnde, Tanzimattan nce Osmanl Devleti eitim sisteminin genel grnts, aratrmamza konu olan rtiye mekteplerinin aratrlmtr. kinci blmde rtiye mekteplerinin tekilat ve idr yaps, retim kadrosu, mfredt programlar, bu mekteplerde verilen baz derslerin ierii ve tedris maksatlar, bu mekteplerdeki renci disiplini, snav sistemi, tatil dzeni, mali durumu ve bina problemleri aratrlmtr. Aratrmann nc blmnde ise Rtiye mekteplerinde din eitimi ve retimi bal altnda, Tanzimat Dneminde genel eitim anlay erevesinde din eitiminin etkinlii, rtiye mekteplerinin ders kuruluu, erkek ve kz rtiyelerinin tarihi geliimi

194

programlarnda din derslerine verilen yer, II.Abdlhamid dnemi din eitimi ve retimi anlay, ders kitaplar, retim metodlar, din dersi retmenlerinin yetitirilmesi meselesi aratrlmtr. Sonu zikredilmitir. blmnde ise aratrmadan elde edilen sonular

195