..........

9
Oguz Boy Adlarnn Etimolojisi
Ahmet B. Ercilasun
*1
zet: Yazida 24 Oguz boyunun adlarinin etimolojisi zerine
bir deneme yapilacaktir. Boy adlarinin nce, drt kaynaktaki
yazilis biimi verilecek; sonra kaynaktaki anlamlari
aktarilacak; bilahare nceki grsler belirtilecek ve nihayet
kendi grsm delilleriyle ortaya konmaya alisilacaktir.
Anahtar Kelimeler: Oguz, boy adi, anlam, etimoloji.
The Etymology of Oghuz
Tribe Names
In this article, an etymologic essay is made on the names
oI 24 Oguz tribes. First, transcriptions oI the tribe names in
Iour sources will be mentioned; then their meanings in three
sources will be stated and then Iormer views will be denoted.
Finally, my own view will be pointed out with their evidences.
Key Words: Oguz, name oI tribe, meaning, etymology.
Bu yazida Oguz boy adlarinin etimolojisi zerinde duracagim. Oguzlar ve
onlarin boylari zerine yapilacak inceleme ve arastirmalar; Trkmenistan, Azer-
baycan, Irak, Anadolu ve Balkan Trkleriyle dogrudan ilgilidir. Bu yazida 24
Oguz boyunun adi zerinde ayri ayri durulacaktir.
Oguz boy adlarinin okunuslari iin drt, anlamlari iin kaynagi esas
aldim. Ilk kaynak Ksgarli Mahmud`un 1074`te yazimini tamamladigi DLT`dir.
Ksgarli, Oguz maddesinde 22 boyun adlarini ve damgalarini vermis; anlamla-
rini belirtmemistir. Ksgarli iin Besim Atalay (Ankara 1998) nesrini kullandim;
boylar birinci cildin 55-58. sayIalarinda yer almaktadir.
Ikinci kaynak 14. yzyilin baslarinda yazimi tamamlanan Resideddin`in
Cmi`t-Tevrh`idir. Resideddin, 24 boyun adini, damgasini, ongununu (boy
iin kutsal olan hayvan), lsn (ziyaIetlerde boyun payina dsen et`in, hayva-
nin hangi parasi oldugu) ve Farsa anlamini vermistir. Resideddin iin Zeki Ve-
lidi Togan`in 'Oguz Destani Resideddin Oguznmesi, Tercme ve Tahlili (Is-
tanbul 1982) eserini kullandim. Togan yayininda Istanbul`daki en saglam yaz-
malar ve agdas nesirler dikkate alinmistir. Boylarla ilgili bilgiler Togan nesrinin
50-52. sayIalarinda yer almaktadir.
*
ProI. Dr., Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Teknikokullar/ANKARA
Dil Arastirmalari Dergisi
Sayi: 3 Gz 2008, 9-25 ss.
10
Ahmet B. Ercilasun
nc kaynak Yazicioglu`nun 15. yzyila ait Trh-i l-i Seluk`udur.
Byk lde Resideddin`e dayanan Yazicioglu da boylarin adlarini, damgala-
rini, kuslarini (ongunlarini), sklerini (lslerini) ve Trke anlamlarini verir.
Yazicioglu iin Faruk Smer`in Oguzlar (Istanbul 1992) kitabini kullandim. S-
mer, Yazicioglu`nun Topkapi Sarayi, Revan Ksk Ktphanesi 1390 numara-
daki yazmasini kullanmistir. Boylar, Smer`in eserinin 171. sayIasindadir.
Drdnc kaynak, 1660`ta Eblgazi Bahadir Han taraIindan yazilan
Secere-i Terkime`dir. Eblgazi de boylarin adlarini, damgalarini, kuslarini (on-
gunlarini) ve adlarin Trke anlamlarini vermektedir. Eblgazi iin Zuhal Kargi
lmez`in Secere-i Terkime (Ankara 1996) nesrini kullandim. Boylar, bu nes-
rin, 153 ve 159 -161. sayIalarinda bulunmaktadir.
Ksgarli disindaki mellifer boy sirasini Bozok, ok ve Kn Han, Ay
Han, Yildiz Han, Kk Han, Tag Han, Teiz Han sirasina gre vermislerdir. Biz
de ayni sirayi takip ettik. Boylarin damgalari, ongunlari (kuslari) ve lsleri
(skleri) konumuz disinda oldugu iin onlar zerinde durmadik. Sadece bo-
yun adi (kaynaga gre sylenisi) ve kaynakta verilen anlam zerinde durduk.
Etimolojisi yapilacak kelimenin anlaminin bilinmesi sarttir. Anlami bilin-
meyen kelimelerin etimolojisi yapilamaz. Bu bakimdan eski aglara ait yer ve
kisi adlari zerinde yapilan etimolojiler daima meskktur. Ancak eski bir kay-
nakta, zel ismin anlami belirtiliyorsa etimoloji yapilabilir. Anlam belirtilmedi-
gi hlde zel adlar bazen ait olduklari yer veya kisinin zellikleriyle ilgili olabi-
lir. Bu gibi ipularina dayanilarak da muhtemel etimolojiler yapilabilir. ok eski
zel adlar iin kaynaklarda verilen anlamlar, halk etimolojisine dayanan yakis-
tirmalar da olabilir. Bu takdirde yapilacak etimoloji yine sphelidir. Oguz boy-
lari iin Resideddin, Yazicioglu ve Eblgazi Bahadir Han taraIindan verilen an-
lamlarin tamami veya bir kismi da halk etimolojisine dayaniyor olabilir. Ancak
elde baska veri yoksa arastiricinin dayanacagi baska bir sey de yok demektir.
Mecburen verilen anlamlardan hareketle bazi denemeler yapacaktir. Nitekim bu-
gne kadar yapilan da budur. Ancak bizim verilerimiz aisindan unutulmamasi
gereken iki nokta vardir. Biri 14, digerleri 15 ve 17. yzyillara ait olan ve Iarkli
cograIyalarda yazilmis kaynakta verilen anlamlar byk bir ogunlukla bir-
birini tutmaktadir. Ikinci olarak Begdili, Kara Evli, Ala Yundlu boy adlarinin an-
lamlari ve etimolojileri ok aiktir. Bu hususlar, digerleri iin verilen anlamlarin
da 'dogru olabilecegini dsndrmektedir. Bu mlhazalardan sonra boylarin
adlarina geebiliriz. Boylarin etimolojisi hakkinda Zeki Velidi Togan ve zellik-
le Bahaeddin gel, kendilerinden nceki dsnceleri de aktararak nemli grs-
ler ileri srmslerdir. Dolayisiyla onlarin nakil ve fkirlerinden ben de genis l-
de yararlanarak sonunda kendi grsm aikladim.
11
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
Kayi
Boyun adi Ksgarli`da Kavig, digerlerinde Kavi biimindedir. kay-
nakta da anlam 'muhkem yani 'saglam olarak verilmistir.
Zeki Velidi Togan, kelimenin Qav, Qivat vb. sekilleri de oldugunu belir-
terek (Togan 1982: 96) Kavi ile Mogol boyu Kav, Kivan~Kivat arasinda iliski
kurar. Bahaeddin gel de Resideddin`in Kivan hakkindaki aiklamasini nakle-
derek ayni ilgiyi kurar. Resideddin, Cengiz`in kabilesi Kivan hakkinda syle di-
yor: 'Mogol dilinde Kiyan`, dagin tepesinden akan kuvvetli sele denir. Sert, a-
buk, kuvvetli anlamina da gelir. Kiyan-Bahadir` ok yigit ve cesur bir kisi idi.
Bu ad, yigitliginden dolayi ona verilmistir. Kiyat` sz, Kiyan`in oguludur.
(gel 1971: 329). gel, bu aiklamayla Resideddin`in Kivan kabile adini Trk-
e 'kaymak filinden getirdigini ileri sryor. gel`in kendisine gre de Kavi
adinin kay-dan gelmis olmasi 'birinci ve en nemli ihtimaldir (gel 1971:
329-330). Ben DLT`deki kay- 'meyletmek, kaymak ve kavig ver 'yoldan sapa
olan yer kelimelerinin Kavig ile ilgili oldugunu dsnmyorum. 'Kaymak, yol-
dan sasmak ile 'muhkemin anlamca ilgisi yoktur. Tabii ki Kavig~Kavi adi-
nin katig~kati ile de hibir ilgisi yoktur; nk katig, Trkede hibir zaman
kavig~kavi biimine dnmemistir.
Bence Kavig boy adi, DLT`deki kadir 'g, sarp, zor, kadit- 'inat etmek,
dik bali olmak, kimseve bovun egmemek`, kaditgan er 'kimseye boyun egme-
yen adam. Basi sert hayvanlara da byle denir. kelimeleriyle ilgilidir. DLT`ye
gre kadir ne 'g olan nesne, kadir ver 'sarp yer, kadir ki 'kara kis, ka-
dir xan 'hakanlarin sert ve etin olani demektir. Kadir ve kadit- kelimeleri, bir
kad- fili tasavvur etmemizi mmkn kilar. 'Sert, kati, saglam olmak, katilas-
mak anlaminda kad- filinden g ile yapilan kadig ismi de sphesiz, 'sert, sag-
lam, kati, zor anlamlarina gelir. DLT`deki kad- 'tipiden lmek fili tasarladi-
gimiz fil olabilir. O takdirde filin 'katilasmak, sertlesmek anlami Ksgarli`ya
kadar ulasmamis demektir. 'Kayis anlamindaki kadi kelimesinin de ayni f-
ilden gelmis olmasi mmkndr. Bilindigi zere Eski Trkedeki -d-, -d sesi
Oguzlarda y olmustur. Ksgarli Mahmud da Oguzlara mahsus oldugunu bildir-
digi birok kelimeyi y ile kaydetmistir. Dolayisiyla bir Oguz boyu olan Kadig`in
Kasgarli taraIindan Kavig olarak kaydedilmesi tabiidir.
Bayat
Kelime drt kaynakta da Bayat biiminde kaydedilmistir. Resideddin ve
Yazicioglu`nda anlam 'devletli ve nimetli, Eblgazi`de sadece 'devletli ola-
rak verilmistir.
Togan kelimeyi bay`in okluk biimi olarak dsnmstr (Togan 1982:
97). Mogollarda da Bayit ve Bavaut kabile adlari vardir. Kipak boylarindan bi-
rinin adi da Bavawut`tur (gel 1971: 331-332).
12
Ahmet B. Ercilasun
Bence de Togan`in dsncesi dogrudur; Bayat, 'zengin anlamindaki
bay`dan gelmektedir; nk bay`in anlami ile Bayat iin verilen 'devletli ve
nimetli anlamlari uyusmaktadir. Tarkat, oglit gibi kelimelerde grldg gibi
Eski Trkede At~It okluk eki vardir. Oglit, ogul`dan geldigi gibi Bayat da
bay`dan gelmektedir. Tarkat ve oglit kelimelerinin teklik biimi tarkan ve oglan
oldugu gibi bayatin da teklik biimi bayan`dir ve bu kelime de Avar haninin adi
Bayan`da bulunmaktadir.
Alka Evli
Boyun adi Ksgarli`da Alka Blk, Resideddin`de Alkavli Avul (~Alka-
ravli), Yazicioglu`nda Alka Evli, Eblgazi`de Alka Ivli biimindedir. Anlami,
Resideddin 'vardigi her yerde basari ve reIaha mazhar olan; Yazicioglu 'her
yere yrrler, muvaIakat ederler; Eblgazi 'muvaIik olarak vermistir.
Adin ikinci kelimesi 'blk, avul, evli` aiktir; avil Trkiye Trkesinde
'agil, bazi Trk lehelerinde 'ky demektir.
Bahaeddin gel, bu boyun hemen arkasindan gelen Kara Blk ~ Kara
Evli`ye bakarak bunun da Ala Evli olmasi gerektigini dsnmekte; Iakat k sesini
aiklayamamaktadir (gel 1971: 333-334). k, inorganik bir treme olabilir; do-
layisiyla Ala Evli x Kara Evli aiklamasi dogru kabul edilebilir. Nitekim ben de
bir Trgis oymaginin incedeki biimi A-li-e ile Ala Ebi ~ Alka Evli`yi birles-
tirmistim (Ercilasun 2006: 91).
Ancak sorun, sadece k sesinde degildir. Kaynaklarin verdigi anlam da
'ala, alaca ile ilgili degildir. Bence ikinci bir ihtimal, kelimenin 'n, ileri anla-
mina gelen al isim kkyle ilgili olmasidir. +ka`yi kaliplasmis bir ynelme hli
eki olarak dsnebilir ve alka szne 'ileriye dogru anlamini verebiliriz. Bu
takdirde Kara Evli`nin de aslinda Arka Evli oldugu dsnlebilir.
nc bir ihtimal alka`nin, alkag kelimesinin Oguzca biimi olmasi-
dir. Kasgarli Mahmud, Kavig kelimesindeki g`yi dsrp kelimenin Oguzca bi-
imi olan Kavi biimini vermemis olsa da bu, her yerde ayni davranacagi anla-
mina gelmez. Oguzlara ait kelimelerde birok deIa Oguzca biimi vermektedir.
Burada da alkag yerine Oguzca biim olan alka`yi vermis olabilir. l- filinden
g ile tremis olan lg nasil 'l, lms olan anlamina geliyorsa 'vmek an-
lamindaki alka- filinden g ile tremis alkag da 'vlms olan anlamina gelir.
'vlms anlami da Resideddin`de verilen 'vardigi her yerde basari ve reIaha
mazhar olan anlamina uyar. Ayrica 'vlms anlami da 'Kara Evli ile bir zit-
lik olusturur. Bilindigi gibi Dede Korkut`ta oglu kizi olmayanlari 'Allah Taala
kargavuptur.`, bunun iin de onlar 'kara otaga kondurulur (Ergin 1994: 78);
yani kargananlar 'kara evli olur. Karga- filinin zit anlamlisi ise alka- filidir;
dolayisiyla alkag, yani vlms olanlar da 'ak evli olurlar.
13
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
Kara Evli
Boyun adi, Ksgarli Mahmud`da Kara Blk, Resideddin`de Kara
Avul, Yazicioglu`nda Kara Evl, Eblgazi`de Kara Ivli olarak verilmistir.
Resideddin`in 'kara yolda ve iyi giderdi anlamini verdigi isme, Yazicioglu 'ev-
leri kara, Eblgazi 'her kayda oltirsa xargh (byk adir, otag) birlen olturgu-
i anlamini vermistir. Faruk Smer, Resideddin`deki anlami 'kara otagli ola-
rak belirtmistir.
Bu boyun adinda bir tereddt yoktur; anlami ve etimolojisi aiktir.
Yazir
Kelime Ksgarli`da Ya:gir, digerlerinde Ya:ir olarak verilmistir.
Resideddin`de anlam 'ok lkelerden insanlar senin taraIini tutar seklindedir.
Yazicioglu`nda 'ok vilyet anu ola seklinde, Eblgazi`de 'iller akasi (aga-
si) olarak verilmistir.
Togan; Sultan Veled`in bir siirinde 'va:ar` kelimesinin hem kabile ismi
olarak, hem 'ktip anlaminda getiginden hareketle va:ir`in 'ktip anlami-
na gelebilecegini dsnyor. Togan`a gre Yazir boy beylerinin Oguz hanlari-
nin veziri olmasi da onlarin 'okur-yazar olduguna dellet etmektedir. Togan ay-
rica kelimeyi 'va:iger` seklinde aiklamakta ve 'As`in baska bir sekli olan
Ya:ig`dan hareketle Ya:ir boyu ile As kabilesi arasinda ilgi olabilecegini dsn-
mektedir (Togan 1982: 101). Ben Ya:ir ile On Oklarin A-si-kie boyu arasinda ilgi
kurmustum (Ercilasun 1996: 91).
Paul Pelliot`ya gre Ya:ir, 'yaymak anlamindaki yaz- filinin aorist bi-
imidir (gel 1971: 334). gel, Pelliot`yu Ya:irin Ksgarli`daki asl biimi
olan Ya:gir seklini ihmal etmesi dolayisiyla elestiriyor. Bu, bence de dogrudur;
Ksgarli`daki en eski biim esas alinmalidir ve orada da genis zaman eki yok-
tur. Esasen yaz- filinin genis zamani va:ir degil, bazi arastiricilarin da belirtti-
gi gibi yazar`dir. gel ise Ksgarli`da 'yaymak anlaminda yaz- fili bulunma-
digi gerekesiyle kelimeyi yasa-dan vasa-gir seklinde tasavvur etmeye mey-
yal grnyor (gel 1971: 36). Oysa Ksgarli`da 'yaymak anlaminda yaz- bi-
imi yoktur ama onun trevleri olan va:il- 'ailmak, yayilmak, va:in- 'zn-
mek, zlmek, va:i 'kir, ova, bos ve aik yer, yazak 'otlak kelimeleri vardir.
Ksgarli`daki yas- 'dagitip yaymak, zmek filinin de yaz-dan degistigi aik-
tir. Bilindigi gibi yaz- TT`de de 'yaymak anlaminda kullanilmaktadir. Dolayi-
siyla Pelliot`nun 'yaymak anlamindaki yaz- filini kk olarak dsnmesi dog-
rudur. Ancak buradaki ekin, agataycada ve birok Trk lehesinde mbalga
iin kullanilan filden isim yapma eki -GXr oldugu bence kesindir. Trkmence-
deki bilgir 'bilgi, akilli, duvgur 'abuk sezen, si:gir 'hassas, duyarli, yz-
gr 'iyi yzen (Kara 2000: 34); zbekedeki bolmagur 'yaramaz, tkir 'kes-
kin, tapkir 'keskin zekli (Coskun 2000: 54); Yeni Uygurcadaki tkr 'keskin,
14
Ahmet B. Ercilasun
tapkur 'zihni evik, hazircevap, apkur 'hizli kosan (Necip 1995) rnekleri
bu ekle yapilmistir. 'Keskin anlamindaki tkr~tkir~tkir kelimesi Kirgizca,
Kazaka, ve Baskurtada da vardir; Trkmencede ise ayni anlamda kesgir keli-
mesi bulunmaktadir (Ercilasun vd. 1991).
Sonu olarak Ya:gir, 'yaymak anlamindaki yaz- filinden -gir ekiyle ya-
pilmistir ve 'ok yayan, ok yaygin anlamina gelmektedir. Bu anlam, kaynak-
larin verdigi 'iller agasi (byg), ok vilyete sahip anlamlarina uyar. Kay-
naklarin verdigi anlami rahatlikla 'hkimiyeti ok vilyete yayilmis seklinde
teIsir edebiliriz.
Dger
Boyun adi, Ksgarli`da Tger, digerlerinde Dger biimindedir; ancak
kelimeyi ile Tger~Dger biiminde ve k ile Tker~Dker biiminde oku-
mak da mmkndr. Nitekim Besim Atalay da kelimeyi Tger okumustur. To-
gan, inceledigi Resideddin nshalarinda anlamin yerinin bos birakildigini belir-
tiyor. Smer ise Resideddin`deki anlami 'toplanmak iin seklinde vermistir.
Resideddin`in Berezin nesrinde 'be-cihet kerdmedend (bir yn zerinde d-
np ve toplanan) anlami vardir (gel 1971: 336). Yazicioglu`nda anlam 'deril-
megin bir yire geleler seklinde, Eblgazi`de 'tgerek~trek seklinde veril-
mistir; tgerek 'yuvarlak demektir.
Zeki Velidi Togan Dger boy adini Tohar kavminin adiyla ilgili bulmus
ve kelimeyi Doher`den getirmistir. Ona gre Dede Korkut`taki Duha kisi adi
da Duhaer olmalidir (Togan 1982: 97).
Bahaeddin gel kaynaklarin verdigi 'derilmek, toplanmak, yuvarlak an-
lamlarinin hepsinde 'yuvarlak, degirmi kavraminin bulundugunu dsnms ve
kelimeyi, Ksgarli`da geen 'dgmlemek, baglamak anlamindaki tg- filine
baglamak istemistir (gel 1971: 336).
Bence de kaynaklarin verdigi anlamlar 'yuvarlak kavrami etraIinda
dsnlebilir; ancak tg- fili iin verilen 'dgmlemek, baglamak anlamini
'yuvarlak kavrami iinde dsnmek dogru olmaz. agdas Trk lehelerinde
Tger~Tger boy adi ile ilgili olabilecek, 'yuvarlak anlamina gelen kelimeler
vardir. Yeni Uygurcada tgr 'yuvarlak, tgrek 'daire, evre (Necip 1995);
Kirgizcada tegerek 'daire, tgrk 'yer kresi (Yudahin 1998); Tatarcada t-
gerek 'yuvarlak, daire, Baskurtada terek 'yuvarlak, daire, Trkmencede
tverek, tegelek 'daire (Ercilasun vd. 1991) kelimeleri bulunmaktadir. Trki-
ye Trkesindeki teker, tekerlek kelimelerini de bunlara katabiliriz. Tatarcada
ve Baskurtada kelimenin ile olmasina bakarak agatayca ve Eski Trkede-
ki biimleri tger, tgerek olarak dsnebiliriz. Trkiye Trkesi (teker), Trk-
mence (tegelek) ve Kirgizcadaki (tegerek) biimler ise dzlesmis yan biimler
olmalidir. Kelimenin +ek kltme ekini almamis biimi Yeni Uygurcada tgr,
15
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
Trkiye Trkesinde teker biiminde mevcut olduguna gre Oguz boyunun adi-
ni 'yuvarlak anlaminda tger olarak dsnmek rahatlikla mmkndr. Kelime-
nin kkn bulmamiza yarayacak trevler ise Yeni Uygurcada vardir. Bu lehe-
de dgle- 'yuvarlanmak, dglet- 'yuvarlatmak, dglek 'yuvarlak demektir
(Necip 1995). +le isimden fil yapan bir ek olduguna gre 'yuvarlak anlamin-
da bir *dg-, Eski Trkede *tg isim kk tasarlayabiliriz. Farazi *tg ismini,
bilinen tn- 'dnmek filiyle birlikte ele alir ve ikisinin de malum eklerle ayni
kkten tredigini dsnrsek Iaraz *t- filine ulasiriz.
Sonu olarak 'dnmek, yuvarlak olmak anlami verilebilecek *t- fil k-
knden -g ekiyle *tg ismi yapilmis; oradan da +e- ile fil ve genis zaman siIat
fil eki -r ile tger kelimesi tretilmistir.
Dodurga
Kelime, Ksgarli`da Totirka, Resideddin`de Durdurga, Yazicioglu`nda ve
Eblgazi`de Dodurga biimindedir. Kelime u ile Tutirka~Dudurga biiminde de
okunabilir. Manasi Resideddin`de 'lkeyi alan ve dzene sokan, Yazicioglu`nda
'mlk tutmak ve yasamak, Eblgazi`de 'yurt almakni ve ani saklamakni bilig-
i olarak verilmistir.
Zeki Velidi Togan Kitaylarin Liao tarihindeki Tu-tuku kabilesiyle
Dodurganin ayni oldugunu dsnr (Togan 1982: 97).
Bahaeddin gel Dodurganin baslangita Tuturga biiminde oldugunu
dsnr ve Ksgarli`daki tuturgu ne 'tutulmasi ve buyurulmasi gerekli olan
sey rnegi ve anlamindan hareketle kelimeyi tut- filine baglar.
Bence de Dodurga, tut- filinin ettirgen atisi olan *tutur- trevinden -ga
eki ile tremistir. Tutur- fili Ksgarli`da olmasa da tuturgu trevi, tutur- filinin
varligini gstermeye yeterlidir. Benim gel`e eklemek istedigim husus tut- fili-
nin Kktrk beng taslarindaki kullanimi ve anlamidir. Anitlarda il tut- 'devle-
ti, lkeyi muhaIaza etmek demektir ki bu anlam, Yazicioglu ve Eblgazi`de ve-
rilen anlam ile tam tamina uyusmaktadir. Buna gre gel`in, kelimenin baslan-
gitaki biimini 'Tuturka` olarak tasarlamasi da isabetlidir.
Yaparli
Kelime Resideddin ve Yazicioglu`nda Yaparli, Eblgazi`de Yasir~Yapir
biimindedir. Bu boyun adi Ksgarli`da yoktur. Bilindigi gibi Ksgarli Oguzlari
aslinda 22 boy olarak kabul eder ve iki Hala boyunun Oguzlara sonradan katil-
digini anlatir; Iakat bu iki boyun adini da vermez. Ayrica Ksgarli`daki aruk-
lug da diger kaynaklarda yoktur. Bu durumda Ksgarli`da bulunmayan Yaparli,
Ki:ik ve Karkin boylarindan ikisini, aslinda Hala olup sonradan Oguzlara kati-
lan iki boy, birini de aruglug`un yerine ikame edilen boy kabul etmek gerekir.
Faruk Smer, her ikisi de Yildiz Han`in ogullari olan Kizik ve Karkin`i, Oguz-
lara katilan iki Hala boyu olarak tahmin eder. lug ve linin ayni ek olduguna
16
Ahmet B. Ercilasun
dayanarak da Ksgarlidaki aruklug boyunun digerlerinde Yaparli oldugunu d-
snr (Smer 1992: 164). Smer`in dsncesine ben de katiliyorum.
Boyun anlami sadece Eblgazi`de verilmistir. Eblgazi kelimeyi
Yapir~Yasir olarak kaydetmis; anlamini da 'aldiga (nne) her nemerse urasa
(ne rastlasa) ani yikar. olarak vermistir.
Sadece Ksgarli`da geen aruklugun anlami aiktir; 'arikli demek-
tir. Ksgarli`da aruk 'arik, arukla- 'Trk arigi giymek; aruk boyuna nis-
bet etmek demektir.
Btn Oguz boylari Anadolu`da yer adi olarak kullanildigi hlde Yaparli
adina rastlanmamasini F. Smer 'boyun adini degistirmis olmasi ile aikliyor.
Buna karsilik arikli adli kyler ve bir oba vardir (Smer 1992: 201). Buna ba-
karak boyun adini Yaparli yerine Ksgarli`daki biimiyle aruklug olarak kabul
etmek daha dogru olmalidir.
Zeki Velidi Togan Liao tarihinde Kay (Hsi) kabilesinin alti kolundan biri-
nin adi olarak geen Ya-oli, Jen-mo, Yen-moli, Yang-mo kelimelerinden Yao-liyi
Yapirli, digerlerini de Yagma kelimesiyle ilgili bularak iki kabilenin ayni oldugu-
nu dsnr ve Yao-liden dolayi Yapirli yerine Yavirli okunusunun dogru olaca-
gini ileri srer. Togan, Trh-i Oguzn`in HIiz Ebr nshasinda ismin sonradan
avurli veya apurli sekline sokuldugunu da syler (Togan 1982: 97).
Yaparli kelimesinin etimolojisi iin F. Smer Yapirli yani 'miskli ih-
timalinden bahsediyor (Smer 1992: 200). B. gel ise kelimenin etimolojisinin
karanlik oldugunu belirterek herhangi bir fkir ileri srmyor (gel 1971: 338).
Gerekten de Yaparli kelimesini vap- 'rtmek filiyle aiklamak iin
kaynaklarin buna benzer bir anlam vermesi gerekir. Hlbuki Eblgazi disinda-
ki kaynaklar kelimenin anlamini vermiyorlar. Eblgazi de sadece kendi eserin-
de geen Yasir biiminden hareketle kelimenin anlamini yas- 'dagitip yaymak
filinden ikarmis grnyor.
Avyar
Kelime Ksgarli`da Afar, digerlerinde Avar biiminde kaydedilmistir.
Resideddin`de 'isinde evik ve avciliga dskn, Yazicioglu`nda 'cst lk
ve ava ve canavara ve kusa havesl, Eblgazi`de 'isni yildam (abuk) isleg-
i anlamlari verilmistir.
Togan`a gre kelime avcier`den gelmektedir (Togan 1982: 96).
Bahaeddin gel, 'av anlamindan hareketle, Ksgarli`daki aw- filini
Avar`in kk olarak grmekte; aw-dan treyen aw-i-- filinin -ar ile 'recipro-
que present durativ yapildigini kabul etmektedir (gel 1971: 339).
Bence de gel`in aw-i-ar ~ avar etimolojisi dogrudur. Ancak aw- fi-
linde 'avlamak anlami yoktur; aw- 'toplasmak, ssmek demektir. Indeksteki
17
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
'avlamak anlami Besim Atalay`ca ilve edilmistir. Esasen bir kelimenin ayni
anlamda hem isim hem fil kk olmasi Trkede mmkn degildir. Buna rag-
men ben kaynaklarin verdigi anlamin 'toplasmak, ssmek anlamiyla da ok
aykiri oldugunu dsnmyorum.
Kizik
Kizik Ksgarli`da gemeyen boylardandir. Diger kaynakta Ki:ik bi-
iminde kaydedilmistir. Anlami Resideddin`de 'kuvvetli olup yasa ve savasa
akli eren, Yazicioglu`nda 'kuvvetl ve yasakda ciddu cehd edici, Eblgazi`de
'bke (kahraman, savasi) olarak verilmistir.
Togan ki:uk sznn zbekede 'artist anlaminda oldugunu belirterek
'kabile isimleri esnaI teskilti ile ilgili oldugundan 'sanatkr manasini uygun
grmektedir (Togan 1982: 97).
Bahaeddin gel, kelimeyi kis- filine baglamaktadir. Ona gre Kktrk
anitlarinda geen 'trt bulunig kismi`, (Gktrk kagani) 'dnyanin drt k-
sesindeki milletlerin hepsini kendi hakimiyeti ve tresi altina almis demektir
(gel 1971: 340). Oysa Ongin yazitinda geen bu cmleyi Hseyin Namik Or-
kun 'drt taraIi kismis olarak manalandirmistir (Orkun 1936: 128). Ongin ve
Tonyukuk anitlarinda birka deIa geen kis- fili ya 'kismak ya 'kilmak an-
lamindadir. Ergin tarIindan kelime dogrudan dogruya kil- okunmustur. DLT`de
kis-, 'kisaltmak, kistirmak demektir.
Bence Ki:ik kelimesi TT`de 'kizmak, sinirlenmek; disi hayvanin erkek
istemesi anlamlarina gelen ki:- filiyle ilgilidir. Kirgizcada bu filin -i- ile pe-
kistirilmis ki:i- trevi de vardir ve 'adamakilli kizmak, hiddetlenmek, heyeca-
na gelmek, ilgilenmek demektir (Yudahin 1998). Iste Ki:ik, bu ki:i- filinden -k
ekiyle yapilmis isimdir. Ki:ik kelimesi Kirgzicada 'zevkli, eglenceli, eglendi-
rici demektir. Yeni Uygurcada ise 'zevkli, ilgi ekici, cazip anlamlarina gel-
mektedir (Necip 1995). Bence 'kizmak, hiddetlenmek manalarindan hareketle
ki:ik sznn ilk anlami 'kizmis, hiddetli olmalidir; bu anlam da kaynaklarda
verilen 'kuvvetli, kahraman anlamlarina uyar.
Begdili
Kelime Ksgarli`da Begtili, Resideddin ve Yazicioglu`nda Begdili,
Eblgazi`de Bigdili olarak geer. Anlami, Resideddin`de 'byklerin szleri
gibi aziz olur, Yazicioglu`nda 'begler sz azizdr, Eblgazi`de 'szi hr-
metli olarak verilmistir.
B. gel`in de dedigi gibi bu adin etimolojisi aiktir (gel 1971: 341).
Begdili 'beylerin dili, sz demektir ve bu anlam, kaynaklarda verilen anlam-
la uyusmaktadir.
18
Ahmet B. Ercilasun
Karkin
Bu da Ksgarli`da gemeyen boylardandir. Diger kaynakta Kar-
kin olarak kaydedilmistir. Anlami, Resideddin`de 'asi ok ve halki doyurucu,
Yazicioglu`nda 'ulu as ve doyurucu, Eblgazi`de 'asli olarak verilmistir.
B. gel bu adi 'ok karanlik' bulmaktadir (gel 1971: 341). Bence Kar-
kin, etimolojisi en aik boy adlarindan biridir. Kar- fili Ksgarli`da 'bir seyi bir
seyle karistirmak; katmak, karmak anlamindadir. Oguzlar disindaki Trklerce
kat- filiyle birlikte kullanilmaktadir. 'Bir seyi bir seyle karistirmak, katmak el-
bette 'artirmak, ogaltmak demektir. -kin eki de bilinen bir ektir ve eklendigi
filin bildirdigi hareketi ok ve devamli yapani iIade eder. O hlde karkin, 'ok
ve devamli karistiran, katan, ogaltan demektir ki bu anlam, kaynaklarin ver-
digi anlam ile uyusmaktadir. Kar- ve kat- filinin her ikisi de ka- filine dayanir.
Ka- DLT`de 'yigmak, sandiga koymak demektir. Bu anlamin da 'ogaltmak
ile ilgili oldugu grlyor.
Bayindir
Kelime Ksgarli`da Bavundur, Resideddin`de Bavandur, Yazicioglu`nda
Bavindur, Eblgazi`de Bavindir biiminde kaydedilmistir. Anlami, Resideddin`de
'her zaman bolluk iinde olan, Yazicioglu`nda 'hemse bay ve nimetl ol,
Eblgazi`de 'nimetli olarak verilmistir.
Zeki Velidi Togan bu kelimenin kknn umumiyetle 'zengin anlamin-
daki bay olarak kabul edildigini; Paul Pelliot`ya gre Bayan`dan dur ekiyle ya-
pildigini belirtir. Kipakada durun okluk eki oldugunu bayanin daha ok
Mogollarda kullanildigini da ilve eder (Togan 1982: 98).
B. gel Ksgarli`daki bavu- 'zenginlesmek filinden hareket eder; bu
filin, bavin- dnsl atisina -dir ekinin gelerek Bavindir kelimesinin olustu-
gunu dsnr; Iakat -dir ekinin aiklanmasinin zor oldugunu iIade eder (gel
1971: 342).
Bence de kelimenin kk bay`dir. Ancak ben bavu- ve bavin- fillerini
dsnmyorum. Bayan sz tipki bayat gibi baydan tremistir; bayat okluk,
bayan teklik biimdir. Bayan, Avar haninin adinda ve daha ok Mogolcada g-
rlmekle birlikte Trkede tremis olmasi da ok tabidir. Trkede er-eren,
ki:-ki:an, ogul-ogulan (oglan) rnekleri bulunduguna gre bay`dan bayan ke-
limesinin tremis olmasi da yadirganamaz. Bayan da bay gibi 'zengin demek-
tir. Buna gre dur ekini file degil isme gelen bir ek olarak dsnmek gerekir.
gel, bagatur kelimesiyle Mogolcadaki Yesder, Negder, Temder kisi adlarin-
da ve Mongoldur kabile adinda ayni ekin bulundugunu; Iakat Mogolcada ekin
isimlere geldigini belirtir (gel 1971: 342, 351). Aslinda Trkede de isimle-
re gelen +DXr eki vardir. DLT`de bk 'kse, bucak, bktir 'daglardaki ukur
ve sert yerler; daglarin inisli ikisli yerleri demektir. Yine DLT`de bala 'kus
19
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
ve hayvan yavrusu, daha sonraki metinlerde 'ocuk demektir. DLT`de 'vey
ogul, vey kiz manasina gelen baldir ogul, baldir ki: tamlamalarindaki baldir
kelimesi bence baladir`dan gelmektedir. Bktir ve baldir (baladir) rnek-
leri benzerlik iIade eden bir +DXr ekinin Ana Trkede mevcut oldugunu gs-
teriyor. Bagatur rnegini de bunlara katabiliriz. yle anlasiliyor ki ek Trke
ile Mogolcanin ortak eklerinden biridir. Buna gre bavandur 'zengin, zengince
demektir ve bu anlam kaynaklarin verdigi anlamla uyusmaktadir.
Beenek
Kelime Ksgarli`da Beenek, Resideddin`de Becene, Yazicioglu`nda
Biene, Eblgazi`de Beene olarak kaydedilmistir. Resideddin`deki yazilisin
Beene okunmasi da mmkndr. Anlami, Resideddin`de 'iyi gayret eden,
Yazicioglu`nda 'ey drsici (gayret edici), Eblgazi`de 'kilgui, sa`y kilgui
(gayret eden) olarak verilmistir.
Zeki Velidi Togan, AIrasiyab`in babasi Beenk ile Beenek arasinda ilgi
kurar (Togan 1982: 98).
Birok arastici Karadeniz`in kuzeyindeki Peenek`lerden bir grubun
Oguzlara katildigini ve 24 boydan biri olan Beenek boyunu olusturdugunu d-
snr. On Ok (Bati Kktrk) kabilelerinden Pai-sa-kan ile Peenek arasindaki
iliski dolayisiyla ben aksini dsnmekteyim. Bence Pai-sa-kan`lar (Peenekler)
kalabalik bir On Ok (Oguz) boyu idi; Kipaklarin Kimeklerden ayrilip msta-
kil bir boy olmasi gibi Peeneklerin bir kismi da bir dnemde On Oklardan yani
Oguzlardan ayrilarak mstakil bir boy olmustur.
Genellikle Beenek ile bacanak arasinda ilgi kurulmustur (Golden 2002:
219). Ancak Beenek iin kaynaklarin verdigi 'gayret eden anlamiyla bir hi-
simlik ismi olan bacanak arasinda semantik bir baglanti kurmak imknsizdir ve
Golden`in dedigi gibi 'byle bir treme hibir sekilde kesin degildir.
Ancak metatetik bir sekil kaynaklarin verdigi anlamla ilgili olabilir. Ta-
rama Szlg`nde apinmak 'hizli hareket etmek, atilmak, saldirmak, sr`atle
kosmak anlamindadir. Bu filden ok bilinen -ak ekiyle *apinak 'hizli hareket
eden, sratle kosan ismi yapilabilir ve gsme sonucu kelime painak hline
dnsebilir. Nitekim 'glk, aprasiklik anlamindaki apari:lik sznn Ta-
rama Szlgnde paari:lik biimi de vardir.
avuldur
Kelime Ksgarli`da uvaldar, Resideddin`de avuldur, Yazicioglu`nda
avindir, Eblgazi`de avuldur~avdir biimlerinde kaydedilmistir. An-
lami, Resideddin`de 'herkese isinde yardim eden, savasan, durmayan,
Yazicioglu`nda 'namuslu ve irak avlu, Eblgazi`de 'nmsli olarak verilmis-
tir. Resideddin`deki anlam, Faruk Smer`ce 'serefi, n yaygin olarak nakle-
dilmistir.
20
Ahmet B. Ercilasun
Bahaeddin gel hakli olarak kelimeyi, Ksgarli`da 'shret, san; ses
anlamina gelen aw kkne baglar. Ancak gel`in Bavindir`da yaptigi gibi
awi-, awi-n-, awi-l- gibi fil trevleri tasarlamasi ve kelimeyi fil gvde-
sine baglamasi (gel 1971: 342-344) bence dogru degildir. aw sznden Trk-
ede +l ile de +n ile de isim tretilmesi mmkndr. Bilindigi gibi Trkede r
ile biten yansima szler l ile pekistirilir. gr-grl, ar-aril, mir-miril. 'Ses
anlamina gelen aw da bir yansima kke benzemektedir. Ayrica ki:-ki:il, va-
vail (~veil), bgr-bgrl (Ksgarli`da 'bgr ak olan hayvan) rneklerin-
de grldg gibi yansima olmayan kklerden de +l ile isim yapilabilmektedir.
Kelimenin avindir biimini dsnsek de durum degismez. Trkede, u:-u:un,
tz-tzn (Eski Uygurcada 'asil, DLT`de 'yumusak huylu), bod-bodun rnek-
lerinde oldugu gibi +n ile de isimden isim yapilabilir; dolayisiyla *avin ismi de
mmkndr. dir/dur eki ise daha nce Bavindir`da bahsettigim ekle aynidir.
gel`in Seyh Sleyman EIendi`den naklettigi agataycadaki avdur 'namus sa-
hibi, sanli sz de (gel 1971: 343) nemlidir. Burada avdur`un 'namuslu,
sanli anlaminda dogrudan dogruya bir cins isim olarak kullanildigini gryo-
ruz. Dogrudan av szne gelmis olsa da, avuldur`dan kisalmis olsa da dur
eki bu rnekte belli bir islevle net olarak grlmektedir.
epni
Kelime drt kaynakta da epni biiminde kaydedilmistir. Anlami,
Resideddin`de 'yagi olan her yerde durmayip savasan, Yazicioglu`nda 'kande
ki yagi grr, derhal savasur ve apar, Eblgazi`de 'bahdir olarak verilmistir.
Ben 'Trk Dili Tarihi adli eserimde On Ok boylarindan Su-ni-e ile ep-
ni arasinda ilgi kurmustum (Ercilasun 1996: 91). Faruk Smer ve Hseyin Sal-
man Oguzlari, On Oklarin devami olarak dsnyorlar. Ben de yle dsnyo-
rum. O hlde 24 Oguz boyunun kaynaklarini ilk nce On Ok boylari arasinda
aramamiz son derece normaldir.
epni iin kaynaklarda verilen anlama en uygun kk ap-`tir. ap-,
Ksgarli`da 'yzmek, vurmak, Tarama Szlg`nde 'yagma, apul etmek, sal-
dirmak, atilmak, vurmak, hcum etmek demektir. apul sz de ap-`tan ge-
lir. ap-`tan -n- ile dnsl ati kurulmasi ve oradan da -i ile isim yapilmasi
Trkede mmkndr. Kn- 'dzelmek, dogrulmak filinden kni 'dz, dog-
ru, yaz- 'yaymak filinden va:i 'ova -I ile fillerden yapilmis isimlerdir. Do-
layisiyla apin-`dan apini (~apni) da yapilabilir. etkisi ile incelme ise (bi-
~bi-) Trkede olagandir.
Salur
Kelime Ksgarli`da Salgur, digerlerinde Salur biimindedir. Anlami,
Resideddin`de 'vardigi yerde kili alip omakla harbeden, Yazicioglu`nda 'kan-
de ki irisesin kili ve omaku revn olsun, Eblgazi`de 'kilili olarak verilmistir.
21
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
Zeki Velidi Togan Salgur`un, Kke-nor tarafarinda yasayan Sarigur ka-
bilesinin adindan geldigini dsnyor (Togan 1982: 98). Ben On Ok - Oguz de-
vamliligi fkrinden hareketle Trgis oymaklarindan Sou-ko ile Sal-gur`un ayni
olabilecegini ileri srmstm (Ercilasun 2006: 91).
Paul Pelliot ve Bahaeddin gel`in kelimeyi sal- kkne baglamalari
(gel 1971: 345) yerindedir. Sal- filinin 'koymak anlami yaninda gel`in de-
digi gibi 'saldirmak anlami da vardir. Esasen Tarama Szlg`nde, Ata`den
alinan 'salar gergedan gibi grdgne` tanigiyla bu anlam kaydedilmistir.
Ksgarli`da verilen 'atmak anlami da 'saldirmak anlamindan uzak degildir.
-gur eki Ya:gir dolayisiyla daha nce bahsetmis oldugum mbalga ekidir; yani
salgur 'ok ve devamli saldiran demektir ki bu anlam kaynaklarin verdigi an-
lamla tamamen uyusmaktadir.
Eymr
Kelime drt kaynakta da Evmr biimindedir. Eblgazi`de Evme-
r, Avmir biimleri de vardir. Anlami, Resideddin`de 'askeri ok ve zengin,
Yazicioglu`nda 'hadsz ey bay ol, Eblgazi`de 'baylarni bayi olarak veril-
mistir.
Zeki Velidi Togan bu boyun adini Sakalar dnemindeki Yamar kabilesiy-
le ilgili grms ve Yamar`i da vamer 'postaci olarak aiklamistir. Ona gre
Azerbaycan Trkleri arasindaki Avrum toplulugu da bu boyla ilgilidir (Togan
1982: 98).
Bahaeddin gel, Marquart`in, Kipak boyu Imak~Yimak ile Evmr ara-
sinda ilgi kurdugunu; Pelliot`nun da em-~am- filinden -ir ile genis zaman yapa-
rak *Em-ir szn trettigini naklettikten sonra kendi grs olarak Evmr s-
znde vagmur`daki -mur ekinin bulundugunu iIade eder; Iakat kelimenin kk
konusunda bir sonuca varamadigini belirtir (gel 1971: 346-347).
Bence bu kelimenin kknde ed kelimesi vardir. Besim Atralay`in keli-
meyi hem ad hem ed seklinde okumasi dogru degildir; kelime ed okunmalidir;
nk 'iyi anlamindaki edg bu kkten tremistir.
Ed, DLT`de 'ipekli kumas ve benzeri gibi dokuma cinsinden sanat ese-
ri olan her sey; iyilik ve ugur belgisi anlamlarina gelen bir kelimedir. Edg
'iyi, ed+iz 'yksek, ed+le- 'lk yapmak, deger vermek, edlig 'Iaydali
kelimeleri de bence ed kkne dayanir. Bu kelimelerin anlamlari, Evmr iin
kaynaklarin verdigi 'zengin, iyi anlamlarina uyar. Ancak sorun, ed`in fil de-
gil isim kk olmasindadir. Bilindigi gibi -mur filden isim yapar. Bence bu-
nun basit bir zm vardir. Toki-, bavu- rneklerinde grldg gibi ed`den
de *edi- ~ *ed- seklinde bir fil yapilmasi Trkede mmkndr. Byle-
ce *edimr kelimesi rahata treyebilir ve bu Iarazi treve kaynaklarin verdigi
'iyi, zengin anlamini rahata verebiliriz. i`nin dsmesi ve d`nin Oguzcada y`ye
22
Ahmet B. Ercilasun
dnmesi ise Trkede bilinen ses olaylaridir. Sonu olarak Evmr boy adinin
ilk biimi edimr`dr ve edimr~edmr~evmr gelismesiyle Evmr olmustur.
Ksgarli`nin d-y degismesi konusunda Oguzlar iin hemen her zaman y`li sekil-
leri verdigini; bir Oguz boyu olan Eymr`de de ayni tutumu gsterecegini ha-
tirlamamizda Iayda vardir. Daha dogrusu Ksgarli`nin Oguzca iin y`li sekilleri
vermesi, daha 11. asirda Oguz agzinda d~v degisiminin gereklestigini gsterir.
Faruk Smer Evmr~Evmir~Imir adlarinin Anadolu, Azerbaycan ve
Trkmenistan`daki yayilimini belgelere dayanarak gsterir (Smer 1992: 254-
256). Bence Avrum da Evmr`n metatetik bir biimi olabilir ve Azerbaycan
Trklerindeki Ayrumlar da Eymrlerden gelebilir.
Alayundlu
Kelime Ksgarli`da Ulavundlug, Resideddin`de Alavutlu, Yazicioglu`nda
Alavundlu, Eblgazi`de Ala Yuntli biimindedir. Anlami, Resideddin`de 'hay-
vanlari (atlari) daima iyi ve ok olan, Yazicioglu`nda 'kisraklari ala ve ey
atlu, Eblgazi`de 'ala atli olarak verilmistir.
Zeki Velidi Togan, VIII. yzyil baslarinda Tibete yazilan Uygur elisi ra-
porunda bu boyun zikredildigini kaydeder (Togan 1982: 99).
Bu boy adinin etimolojisi aiktir. Zaten Ksgarli`da ala at 'alaca renkli,
ala kir at olarak geer. Yund sz de Ksgarli`da 'at, atlar, at srs anlamla-
rinda mevcuttur.
regir
Kelime Ksgarli`da regir~Yregir, Resideddin`de rgr,
Yazicioglu`nda regir, Eblgazi`de regir~Avagir biimlerindedir. Anlami,
Resideddin`de 'isi daima yksekte olan, Yazicioglu`nda 'hemse eylk ve
ihsn edici, Eblgazi`de 'yaxsi is kilgui olarak verilmistir.
'Trk Dili Tarihi kitabimda regir ile On Ok boylarinda Hu-lu-u arasin-
da ilgi kurmustum (Ercilasun 2006: 91).
Bahaeddin gel regir~Yregir kelimesinin yr- veya vgr- 'kos-
mak filinden -gr ekiyle yapildigini dsnyor (gel 1971: 348-349).
Ben, Resideddin`in verdigi 'isi daima yksekte olan anlamindan hare-
ketle kelimenin kknn, 'ykselmek anlamindaki r- fili oldugunu dsn-
yorum. Tik-`tan tika-, sor-dan sora- filleri yapildigi gibi r-den de *re- fili
yapilmis olabilir ve Ya:gir boy adinda bahsettigimiz -gXr ekiyle regir kelimesi
tremis olabilir. Esasen Ksgarli`daki regir`i Oregir okumak da mmkndr.
~ degismesi de Trkede her zaman grlebilen bir degisikliktir.
Igdir
Kelime, Resideddin`de Yigdir, digerlerinde Igdir biimindedir.
Resideddin`de 'iyi ve byk, Yazicioglu`nda 'eylk ve ululuk ve bahdurluk,
Eblgazi`de 'ulug anlamlari verilmistir.
23
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
Bahaeddin gel, P. Pelliot, Gy. Nemeth ve Houtsma`nin fkirlerini kisaca
nakletmistir. Buna gre kelimenin etimolojisini Pelliot igid- 'yetistirmek filin-
den genis zaman ekiyle igid-er, Nemeth eski bir unvan kabul ettigi ig`den +dir
ekiyle igdir, Houtsma ise vegdir olarak yapmislar. gel ise dir`in ancak fil-
lere gelebilecegini dsnerek veg 'daha iyi kknden *vege- ve *vege-d- f-
illeri tasarlamis ve oradan genis zaman ekiyle vege-d-ir 'iyilestirir, ykseltir
seklinde bir etimoloji ileri srmstr (gel 1971: 350-351).
Isimden isim yapan bir +DXr ekinin hem Trkede, hem Mogolcada
mevcut oldugunu Bayindir boyunu aiklarken gstermistim. Bence burada da
ayni ek vardir ve bu ek veg ismine gelmistir. Yeg DLT`de 'yeg, st, stn, daha
iyi, iyi, hayirli anlamlarinda, Tarama Szlg`nde 'daha iyi, stn, eIdal; kuv-
vetli anlamlarindadir; Eski Oguz Trkesinde ogunlukla vig seklinde yazil-
maktadir. Yeg`in bu anlamlari, Igdir iin verilen anlamlara uymaktadir.
Bahaeddin gel`in dedigi gibi vigit sznn de Igdir~Yigdir`le ilgili ola-
bilecegini unutmamalidir. Daha dogrusu vigit de vig~veg kelimesinden tremis
olmalidir.
Bgdz
Kelime drt kaynakta da Bgd: biimindedir. Eblgazi`de Bgdi: biimi
de vardir. Ilk hece bg, bk, bk seklinde de okunabilir. Anlami, Resideddin`de
'herkese karsi alak gnll ve hizmet eden, Yazicioglu`nda 'dkeline (herke-
se) tevzu ve kulluk ve hizmet ider, Eblgazi`de 'xizmetkr olarak verilmistir.
Bahaeddin gel, Nemeth`in Bgd: Bke-dr ile mukayese ettigini
naklediyor. gel`in kendisi ise Bgd:, Uygur aginda 'sihirbaz, hikmet sa-
hibi kimse, Ksgarli aginda 'akilli, becerikli anlamlarina gelen bg sz-
ne bagliyor. Ona gre +dz de kndz, mundu: kelimelerinde grlen isimden
isim yapma ekidir. Ikinci bir ihtimal olarak da 'pehlivan anlamindaki bke`den
bke+dz isminin tretilebilecegini dsnyor (gel 1971: 352-353).
gel`in ileri srdg ihtimaller, morIolojik bakimdan saglamdir; ancak
semantik bir uyusmazlik sz konusudur; nk kaynaklar Bgd:`n manasini
'mtevazi, alakgnll, hizmet eden olarak vermektedirler.
Bence Bgdz`n etimolojisi DLT`de 'yere kapanmak, gizlenerek alal-
mak anlaminda geen bk- filine dayanilarak yapilabilir. Atalay kelimeyi ter-
cmede bk- olarak verdigi hlde, dizinde yanlis olarak bk- seklinde vermek-
tedir. Bk- filinin trevleri ayni anlamlarda Tarama Szlg`nde de vardir: b-
k- 'yere kapanmak, bkt- 'egilmek. Aslinda bu fil 'egmek, kivirmak an-
laminda bildigimiz bk-`ten baskasi degildir. Bence bk- fili bz- ve bur- ile bir-
likte dsnlmelidir. O takdirde her filin Iaraz kk *bu- ~ *b- olmakta-
dir. Bu Iaraz kkten k ile isim tretilebilir: bk. Nitekim byle bir isim DLT`de
'kse, bucak ve 'tomurcuk anlamlarinda mevcuttur ve bu anlamlar bk- fi-
24
Ahmet B. Ercilasun
liyle dogrudan baglantilidir. Bk, Anadolu agizlarinda da 'nehir kivrimi anla-
minda kullanilmaktadir. Iste Bgd:, 'kivrim, kse, egim anlamlarina gelebi-
len bu bk isminden +dz ekiyle tremistir. Belki de Eski dnemlerde kelime-
yi Bkdz okumak daha dogrudur. Anadolu`da sonradan kelime Bgd:~Bgd:
hline gelmistir. Faruk Smer Trkiye`de bugn Bgd: adli yer adi bulundu-
gunu haber vermektedir (Smer 1992: 261).
Yiva
Kelime Ksgarli`da Iwa~Yiwa, Resideddin`de Yiva, Yazicioglu`nda Yiva,
Eblgazi`de Ava biimindedir. Anlami, Resideddin`de 'atlari yksek ve ayni za-
manda hnerli olan, Yazicioglu`nda 'mertebesi dkelinden (herkesten) stn
olan, Eblgazi`de 'mertebesi blend olarak verilmistir.
Bahaeddin gel kelimeyi eski Uygurcada geen viv- 'vmek filinden
a ekiyle yapilmis bir isim kabul ediyor (gel 1971: 353-354) ki bu bence de
dogrudur. 'vlms anlami, kaynaklarin Yiva iin verdigi 'mertebesi yksek
anlamiyla uyusmaktadir.
Kinik
Kelime drt kaynakta da Kinik olarak gemektedir. Anlami, Resideddin`de
'bulundugu her yerde aziz olan, Yazicioglu`nda 'dkelinden (herkesten) her
yirde bunlar aziz ola, Eblgazi`de 'azz olarak verilmistir.
Zeki Velidi Togan, silh kinina 'kinik` denildigini belirtmekle yetinmis-
tir (Togan 1982: 99).
Bahaeddin gel, RadloII`tan Altay Trklerinde (Sor, Sagay, Kerik) kul-
lanildigini tespit ettigi kin- 'istemek, bir seyi siddetle arzu etmek ve tutulmak
filini Kinik boy adinin kk olarak dsnmektedir. Yine Altay Trklerinde (Al-
tay, Telet, Lebed, Sagay, Koybal) kinik sznn de bulundugunu ve 'zahme-
te katlanan, aliskan, Iedakr kimse anlamina geldigini belirtir. Ona gre kay-
naklarin verdigi 'aziz sznn manasi genis olup yukaridaki anlamlari da kap-
sar (gel 1971: 354). gel, Eski Trkede de 'istekle ise koyulmak anlamin-
da kini- kelimesinin bulundugunu ilve eder. gel`in bu son verisiyle ilgili dip
notu kitaba girmemistir; 'istekle ise koyulmak anlamindaki kini- fili DLT`den
alinmistir. Altay agizlarindaki kin- filinin, DLT`deki kini-`in kk oldugu an-
lasiliyor. 'Istemek, arzu etmek anlamindaki kin- filinin esitli trevleri Tara-
ma Szlg ile Kirgizcada da vardir. TS: kindir- 'tahrik, tesvik, tergip etmek,
kindiri- 'birbirini tesvik etmek, kindirt- 'tahrik, tesvik ettirmek, kinik- 'is-
tahlanmak, kini 'naz, eda, isve, kiritis. Yudahin: kinik 'det, aliskanlik, ki-
nik al- 'dadanmak, heves etmek, kinik- 'heves etmek, dadanmak, alismak, ki-
nuu 'det, aliskanlik.
Yukaridaki trevlere bakarak ben de kin- filinden Eski Trkede *kin-uk
isminin yapildigini ve bunun 'istenmis, arzu ve heves edilmis anlamini tasidi-
25
Oguz Boy Adlarinin Etimolojisi
gini dsnyorum. 'Istenmis, arzu edilmis bir seyin veya bir kimsenin aziz, iz-
zetli sayilacagi da sphesizdir.
Byk bir kismi tarihin derinliklerine uzanan, en erken okunus biimleri-
nin 11. asrin ikinci yarisinda grndg ve en erken manalarinin ancak 14. yz-
yil baslarinda verildigi bu zel adlarin etimolojileri zerinde belki de daha ok
durulacaktir. Her yeni arastirma ve yorumun, konunun aydinlatilmasina katki
yapacagi muhakkaktir. Sz gelisi Bahaeddin gel`in arastirmasi olmasaydi ben
bu konuyu islemeye belki de cesaret edemezdim. Onun binasi zerine bazi tas-
lar koydugumu saniyor ve kendisini rahmetle aniyorum.
Kaynaklar
ATALAY, Besim (1941-1943), Divan Lugat-it-Trk Tercmesi I-III, Divan Lugat-it-Trk
Di:ini 'Endeks` (DLT), Ankara.
COSKUN, Volkan (2000), O:bek Trkesi Grameri, Ankara.
ERCILASUN, Ahmet Bican vd. (1991), Karilatirmali Trk Leheleri S:lg I, Ankara.
(2006), Trk Dili Tarihi, Ankara.
ERGIN, Muharrem (1970), Orhun bideleri, Istanbul.
(1994), Dede Korkut Kitabi I Giri-Metin-Faksimile, Ankara.
GOLDEN, Peter (2002), Trk Halklari Tarihine Giri (ev.: Osman Karatay), Ankara.
KARA, Mehmet (2000), Trkmence, Ankara.
NECIP, Emir Necipovi (1995), Yeni Uvgur Trkesi S:lg (ev.: Iklil Kurban), Ankara.
ORKUN, Hseyin Namik (1936), Eski Trk Ya:itlari I, Istanbul.
GEL, Bahaeddin (1971), Trk Mitolofisi, I. Cilt, Ankara.
LMEZ, Zuhal Kargi (1996), Secere-i Terakime (Trkmenlerin Sovktg), Ankara.
SALMAN, Hseyin (1998), Trgiler, Ankara.
SMER, Faruk (1992), Ogu:lar (Trkmenler) Tarihleri Bov Tekilati Destanlari,
Istanbul.Tarama S:lg I-JI (1963-1972), Ankara.
TOGAN, A. Zeki Velid (1982), Ogu: Destani Reideddin Ogu:namesi, Tercme ve
Tahlili, Istanbul.
YUDAHIN, K. K. (1998), Kirgi: S:lg I-II (Trkeye eviren: Abdullah Taymas),
Ankara.