Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2616 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1584
SOSYAL BLMLERDE TEMEL KAVRAMLAR
Yazarlar Prof.Dr. Ali ERGUR (nite 1) Prof.Dr. Veysel BOZKURT (nite 2) Prof.Dr. Yasin AKTAY (nite 3) Do.Dr. Aksu BORA (nite 4) Prof.Dr. Tanel DEMREL (nite 5) Prof.Dr. Sibel KALAYCIOLU (nite 6) Do.Dr. Hakan ERGL (nite 7) Yrd.Do.Dr. Emre GKALP (nite 7) Prof.Dr. mit TATLICAN (nite 8)
Editr Yrd.Do.Dr. Emre GKALP
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Funda Grbz Grafiker Hilal Kkdaaan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar ISBN 978-975-06-1281-7 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Kltr ........................................................................................
KLTRN NEM ...................................................................................... SOSYAL BLMLERDE KLTR .................................................................... Kltr Kavramnn Kkeni............................................................................ Antropolojik Yaklamlar .............................................................................. Evrimci ve Tarihselci Yaklamlar .......................................................... levselci ve Yapsalc Yaklamlar ....................................................... Sosyolojik Yaklam ..................................................................................... KLTR VE DEOLOJ ................................................................................ KLTR VE GELENEK.................................................................................. KLTR VE BLG LKS ......................................................................... SMGELERN KAYNAI OLARAK KLTR................................................. SANAT VE TOPLUM ..................................................................................... KRESELLEME VE KLTR ....................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 5 5 5 5 6 6 8 9 10 12 14 15 18 19 20 21 21 22
1. NTE
Ekonomi ................................................................................... 24
GR .............................................................................................................. EKONOMK DZENN SOSYOLOJK ANALZ .......................................... Fonksiyonalist Perspektif .............................................................................. Mallarn ve Hizmetlerin Datm ........................................................... Gcn ve Zenginliin retimi................................................................ Yenilik...................................................................................................... atma Kuram ............................................................................................. Sembolik Etkileim Yaklam....................................................................... ENDSTR TOPLUMUNDA N RGTLENMES..................................... Bilimsel Ynetim Anlay ve nsan likileri Okulu ................................... Fordizm: Kitle retimi................................................................................... Fordizmin Krizi.............................................................................................. POST-ENDSTRYEL ADA N RGTLENMES ................................ Standartlamann Sonu.................................................................................. in Yeniden rgtlenmesi: Esnek ya da Yaln retim.............................. Post-endstriyel an leri ve rgtleri.................................................... nc Sektr ............................................................................................... ALIMANIN GELECE............................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 25 25 26 26 26 26 26 27 28 28 30 32 33 33 34 38 41 41 43 46 47 47
2. NTE
iv
indekiler
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
48 48
3. NTE
Din.................................................................................. ........... 50
DN NEDR? ................................................................................................... Dinin Sosyolojik Tanm .............................................................................. Kutsal ve Din D .................................................................................. Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birletiren nanlar Btnl ................................................................................................ DN VE TOPLUM LKS ............................................................................ Dinin Dier Toplumsal Kurumlarla likisi.................................................. Din ve Siyaset likisi .............................................................................. Din ve Aile likisi................................................................................... Din ve Ekonomi likisi .......................................................................... Din ve Eitim likisi............................................................................... DN SOSYOLOJS......................................................................................... Din Sosyolojisinin Ortaya k ................................................................... Dinin Kkenine Dair Sosyolojik Yaklamlar .............................................. Din Sosyolojisi ve Din Sosyoloji Fark........................................................ Dinin Sosyolojik ncelemesi: Metodoloji Tartmas ................................... Bir Sosyal Aktr Olarak Din ve Din nanlar............................................. KLASK SOSYOLOJ TEORLERNDE DN ................................................. Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine ......... Karl Marx: Bir Yanl Bilin ve Kalpsiz Bir Dnyann Kalbi Olarak Din .. mile Durkheim: Toplumsal Yaptrc Olarak Din ................................... Max Weber: Anlaml Sosyal Eylem ve Motivasyon Olarak Din ................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 51 52 53 54 55 56 56 57 58 58 60 60 62 65 67 68 69 70 70 71 73 74 75 76 77 78 79
4. NTE
Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet................................. 80

GR .............................................................................................................. ALE................................................................................................................ Aileye Farkl Yaklamlar .............................................................................. Farkl Aile Biimleri....................................................................................... Toplumsal Deiim ve Aile .......................................................................... TOPLUMSAL CNSYET................................................................................. Toplumsallama Srecinde Cinsiyetin nas ............................................... Medyann Toplumsal Cinsiyetin nasndaki Rol ................................ Cinsiyet zellikleri ........................................................................................ Cinsiyet zelliklerinin Kltrel nas.................................................... Cinsiyet Kalplar ........................................................................................... Cinsiyet Kalplarnn Yeniden retilmesi ve Deimesi ....................... Medyann Cinsiyet Kalplarnn Yeniden retiminde ve Deiimindeki Rol................................................................................. Cinsiyete Dayal Blm .......................................................................... Delikli Ta Yerde, Gelinlik Kz Evde Kalmaz- Geleneksel Deyim ...... 81 81 82 83 83 84 85 85 86 88 89 89 90 91 92
indekiler
ATAERK (PATRARKA) ................................................................................ Bireysel Yaamlardan Toplumsal rgtlenmeye ........................................ Ataerkillik le Modernlik Arasndaki liki ................................................... TOPLUMSAL CNSYET ROLLER VE ETSZLK ....................................... Eitlik Fikrinin Gelimesi .............................................................................. Cinsiyet Eitlii Ne Demektir?....................................................................... Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eitsizlii .......................................................... CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK ................................................................ Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi (CEDAW) .................................................................................... Cinsel Ynelim ve Cinsel Ynelim Ayrmcl ........................................... Kadna Ynelik iddet .................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
93 94 94 95 95 96 99 100 101 101 102 104 105 106 107 107 108
Siyaset ....................................................................................... 110

SYASET NEDR? .......................................................................................... SYASET BLMNN TEMEL KAVRAMLARI ................................................ ktidar, Devlet, Egemenlik, Meruiyet.......................................................... Ulus-Devlet ve Kreselleme........................................................................ SYASAL DEOLOJLER ................................................................................ deoloji Kavram ............................................................................................ Liberalizm ..................................................................................................... Sosyalizm ....................................................................................................... Muhafazakrlk .............................................................................................. Milliyetilik..................................................................................................... Sosyal Demokrasi ......................................................................................... Faizm ............................................................................................................ Feminizm ....................................................................................................... evrecilik ...................................................................................................... DEMOKRATK REJMLERDE SYASAL KURUMLAR (DEVLETN RGTLENMES), DEVLET-TOPLUM LKLER VE SYASAL HAYAT .... Demokrasi Nedir? .......................................................................................... Seimler ve Yasama Organ ........................................................................ Yrtme Organ ve Brokrasi ...................................................................... Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri ................................................................. Bask Gruplar ve Sivil Toplum Kurulular ............................................... Kamuoyu ve Medya ..................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 111 113 113 114 115 115 116 118 119 121 123 124 125 126 127 127 128 129 130 131 132 134 135 136 137 137 138
5. NTE
vi
indekiler
6. NTE
Toplumsal Tabakalama ve Eitsizlik .................................... 140

GR VE KAVRAMSAL EREVE ................................................................ TARH NDE TABAKALAMA .................................................................. Klelik Sistemi .............................................................................................. Kast Sistemi .................................................................................................. Feodalitede Grlen Toprak Mlkiyetine Dayal Sistem .......................... Sosyal Snflar................................................................................................. TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI ................................................ Karl Marx ...................................................................................................... Max Weber .................................................................................................... Sosyal Snf ............................................................................................. Sosyal Stat.............................................................................................. Politik Parti ............................................................................................. Yapsal-levselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. Moore..................... E. O. Wright ................................................................................................. Toplumsal Hareketlilik ................................................................................ TOPLUMSAL ETSZLK VE TABAKALAMADA YEN TARTIMALAR VE KURAMLAR .......................................................... Sosyal Snf, Etnik Kken ve Toplumsal Cinsiyet Kimlikleri Arasndaki Kesime Modeli ......................................................................... Toplumsal Tabakalamann Yeni Aktr: Orta Snf ................................. Kltrel Dn Tartmalar ve Toplumsal Eitsizlik .................................. Pierre Bourdieu ve Yaam Tarz ................................................................. Toplumsal Tabakalama ve Yoksulluk ....................................................... Yeni Yoksulluk ve Tketimden Dlanmlk.............................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 141 142 142 143 144 144 145 145 146 147 148 148 149 150 151 152 152 154 155 156 156 157 158 160 161 162 162 163
7. NTE
Medya.................................................................................. ...... 164

GR: NEML BR TOPLUMSAL KURUM OLARAK MEDYA ................... Medya Nedir? Medyay Nasl Ele Alabiliriz? ................................................ MEDYA ARATIRMALARININ TARHES VE LK KURAMSAL YAKLAIMLAR ............................................................................................... MEDYAYA ADA ELETREL YAKLAIMLAR ....................................... Frankfurt Okulu............................................................................................. Medya, ktidar, deoloji ............................................................................... Britanya Kltrel almalar Okulu ....................................................... Feminist Yaklamlar .................................................................................... Post-Modern Yaklam .................................................................................. MEDYANIN EKONOM-POLT VE EKONOM-POLTK YAKLAIM(LAR) ............................................................................................ letiimin Yeni Snrlar: Dijital Uurumlar, Blnmeler .......................... ADA KRESELLEME SRECNDE MEDYA VE A TOPLUMU TARTIMALARI ............................................................................................. 165 166 167 171 171 172 173 174 175 176 177 178
indekiler
vii
A Toplumu Kavram .................................................................................. Kitle letiiminden A Toplumuna ............................................................... Etkileimli Medya .................................................................................... Yaknsama Kltr.................................................................................. Sosyal Alar, Sanal Cemaatler ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
179 181 183 184 186 188 190 191 192 192 193
Toplum...................................................................................... 196
TOPLUM NEDR?........................................................................................... TOPLUM FELSEFELER ................................................................................. Toplumsal Szleme Teorileri ve Toplum................................................... Muhafazakr Tepki ve Toplum .................................................................... Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon, Comte ve Spencer ......................................................................................... Bir Organizma Olarak Toplum: Spencer ............................................... KLASK DNEM TOPLUM TEORLER: MARX, DURKHEM, WEBER VE SMMEL.................................................... Karl Marx ...................................................................................................... mile Durkheim ........................................................................................... Max Weber .................................................................................................... Georg Simmel................................................................................................ MODERN DNEM TOPLUM TEORLER .................................................... Yapsalclk..................................................................................................... levselcilik..................................................................................................... Erken Dnem levselcilik...................................................................... Yapsal-levselcilik ................................................................................. atma Teorisi .............................................................................................. levselcilerin ve atmaclarn Toplum Anlaylar ............................. MKRO VEYA BREYSEL ETKLEM TEMELL TOPLUM ANLAYILARI .. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 197 197 198 199 200 200 201 201 204 206 208 209 210 210 210 211 212 213 214 215 217 218 219 220 221
8. NTE
viii
nsz
nsz
Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab uzaktan eitim yoluyla n lisans ve lisans dzeyinde Felsefe bata olmak zere sosyal bilimler alannda eitim alan sizlere ynelik olarak hazrlanmtr. Kitabn temel amac kltr, ekonomi, din, aile, siyaset, medya gibi temel toplumsal kurumlar temel alarak sosyal bilimlerdeki temel kavramlar -farkl yaklamlar ve tartmalar ekseninde- sizlere tantmaktr. Kitabn birinci nitesinde Kltrn insan-doa ilikisi balamndaki yeri ve kltrn gndelik yaamdaki eitli grnmleri ele alnmtr. Uygarlk, gelenek, ideoloji ve sanat kavramlarnn da tartld bu nitede ayrca kltr ve kreselleme ilikisi de deerlendirilmitir. Ekonomik dzenin farkl ynlerine odaklanan ikinci nitede taylorizm, fordizm, post endrstriyel ada iin rgtlenmesi konularyla birlikte almann gelecei tartlmtr. Din olgusunun sosyolojik boyutunun ele alnd nc nitede inan, kutsal, dind, seklarizm ve teokrasi gibi kavramlar eliinde din ve toplum ilikisi farkl yaklamlar erevesinde ele alnmtr. Aile, ataerkillik ve toplumsal cinsiyet zerine olan drdnc nitede aile kurumuna ilikin farkl yaklamlarla birlikte ataerkillik, toplumsal cinsiyet, cinsiyet kalplar, cinsiyet eitlii ve cinsiyete dayal ayrmclk kavramlar tartlmtr. Siyaset zerine younlaan beinci nitede siyaset bilimi disiplininin temel kavramlarn tanmlanm, demokratik rejimlerde siyasal kurumlarn ileyi mekanizmalar hakknda temel bilgiler verilmitir. Ayrca ideoloji kavram ile birlikte liberalizm, sosyalizm, muhafazakarlk, sosyal demokrasi, milliyetilik, faizm vb. belli bal siyasal ideolojiler tartlmtr. Altnc nitede toplumsal tabakalama ve eitsizlik olgular masaya yatrlmtr. Tarihsel srete toplumsal tabakalama ve eitsizliin deien biimleri klelik, sosyal snf, stat, toplumsal hareketlilik, yeni orta snf ve yoksulluk gibi kavramlarla birlikte tartlmtr. Medyann ele alnd yedinci blmde hem medya-ideoloji-iktidar ilikisi hem de medyann ekonomi-politii eitli yaklamlar dorultunda ele alnmtr. Kreselleme srecinde a toplumu tartmalaryla birlikte bata internet olmak zere yeni medya ve sosyal paylam alar ve sanal cemaatler deerlendirilmitir. Sekizinci ve son blmde ise farkl toplum felsefelerinin, klasik ve modern toplum teorilerinin toplum anlaylar ile bireyin doas ve toplum arasndaki iliki konusundaki grleri aklanmtr. Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab bir ok kiinin fevkalade nemli katksyla hazrlanmtr. Trkiyedeki sosyal bilim literatrne, zellikle de sosyoloji literatrne nemli bir katk oluturan bu kitap, ncelikle, her biri kendi alannda ok saygn olan deerli yazarlarmzn eseridir. nite srasyla Prof.Dr. Ali Ergur (Galatasaray niversitesi-Sosyoloji Blm), Prof.Dr. Veysel Bozkurt (stanbul niversitesi-ktisat Fakltesi), Prof.Dr. Yasin Aktay (Seluk niversitesi-Sosyoloji Blm, Stratejik Dnce Enstits), Do.Dr. Aksu Bora (Hacettepe niversitesi-letiim Fakltesi), Prof.Dr. Tanel Demirel (ankaya niversitesi-Siyaset Bilimi
nsz
ix
ve Uluslararas likiler Blm), Prof.Dr. Sibel Kalaycolu (Orta Dou Teknik niversitesi-Sosyoloji Blm), Do.Dr. Hakan Ergl (Hacettepe niversitesi-letiim Fakltesi) ve Prof.Dr. mit Tatlcana (Adnan Menderes niversitesiSosyoloji Blm) ok deerli emekleri ve bu kitabn bir paras olduklar iin ne kadar teekkr etsem azdr. Kitabn tasarmn gerekletiren retim tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer, metindeki dil ve yazm hatalarn dzelten Funda Grbz ve kitabn dizgi ve basm ilerindeki emeklerinden dolay bata Mehmet Emin Yksel ve Ufuk nce olmak zere A..F. dizgi birimi alanlarna da ok teekkr ederim.
Editr Yrd.Do.Dr. Emre GKALP
1
Kltr Uygarlk deoloji Simge
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kltrn insan-doa ilikisi balamndaki yerini tanmlayabilecek, Kltr kavramnn anlam zerine ok boyutlu bir baka sahip olabilecek, Kltrn bilgiyle ilikisini toplumsal balamda aklayabilecek, Kltrn gndelik yaamdaki eitli grnmleri hakknda bilgi edinebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilgi Sanat Gelenek Kreselleme
indekiler
KLTRN NEM SOSYAL BLMLERDE KLTR KLTR VE DEOLOJ KLTR VE GELENEK KLTR VE BLG LKS SMGELERN KAYNAI OLARAK KLTR SANAT VE TOPLUM KRESELLEME VE KLTR
Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar
Kltr
Kltr
KLTRN NEM
nsana dair zellikleri dier canl trlerinin zellikleriyle kyaslamak ve insann ayrcaln tanmlamak belirli ltler asndan mmkndr. rnein, insann yegne kltr reticisi varlk olduu sylenebilir nk insan kendi varl zerine dnebilme yetisine sahip bir canldr. Ksaca kltr bu ekilde bir dnme yetisinin sonucunda ortaya kan bir simge retme etkinliidir. Uygarlk da insann kltr retme becerisinin sonucunda ortaya kan bir durumdur. Trkede uygarlk szc Avrupa dillerinin birounda civilisation szc ile karlanr. Bu szck ise Latincede kent anlamna gelen civitas szcnden tremitir. Ayn anlam benzerlii Arapa Medeniyet ve Medine (kent) szckleri arasnda da vardr. yleyse insann yaam biiminin belli bir sreklilik, rgtllk ve karmaklk arz ettii durum olan uygarln ncelikle ve belirleyici olarak kent tipi bir yerlemenin ortaya kyla yakndan ilikisi olduu sylenebilir. Kent SZDE yalnzca ortak bir yaam alan olmann tesinde, ortak bir ruhSIRA hlinin de temsilcisidir nk kent yaam belirli bir yerde sabit kalmay gerektiren retim ilikilerine baldr. Dzenli tarm, istikrarl ticaret ve daha ileriki aamalarda sanayi, kenDNELM tin varlk nedeni olmutur. nsan trnn tarihinde bir dnm noktas olan yaznn icad da bu eklide rgtl hle gelen toplum yaamnn kavramlar yoluyla S O R U kendini ifade etmeye ihtiya duymasyla ilgilidir. Kent yalnzca ortak bir yaam alan olmann tesinde, ortak bir ruh hlinin D K Kde A T temsilcisidir; nk kent yaam belirli bir yerde sabit kalmay gerektiren retim ilikilerine baldr. Yakn zamana kadar insan dier trlerden ayran en temel zelliin zek olduu dnlm ancak dier canl trlerinde de zeknn varlna dair bulgulara rastlanmasyla bu kan yava yava terk edilmektedir. Ancak AMALARIMIZ zeknn varl sonucunda renme, aktarma ve bilgi birikimi gibi zellikler yalnzca insan trnde mevcuttur. Kltr oluturan bilgi ve rnler, soyutlamalar araclyla (resim, dil, K btnlemeyi T A P mzik, yaz) insanlk belleine aktarlrlar. Kltr bir toplumda salayan en temel unsur olarak kabul edilebilir. Kltrn oluumunda insann kendi varlnn farknda olmas ve kendisini dnen bir varlk olarak tasavvur etmesi etkilidir. Kendi varl zerine TELEV Z Y O N dnebilme yetisi her ne kadar modern ncesi alarda bilinen bir olgu olsa da Aydnlanma ann temel dnsel unsuru olarak kabul edilmitir. Dier bir deyile
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
4
Aydnlanma a: Orta ada dinsel dogmalarn egemen olduu feodal toplum dzeninde cemaat iinde kul konumunda olan insan, doasnda zgrlk olan ve kendi bana var olma hakkna sahip bir varlk olarak kavramsallatran felsefi yaklam. Tanr kelmnn sorgulanamaz merkezliine kar, yanllanabilir insan aklnn stnln ilan ederek 1789 Fransz Devriminin dnsel temellerini hazrlayan dnce balam.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aydnlanma a ve Rnesanstan itibaren insan, sadece Tanrnn iradesine gre ekillenmi bir varlk deil, kendi iradesiyle kendi kaderini oluturabilme gc olan dnsel bir birim olarak tasavvur edilmitir. Descartesin nl ifadesiyle dnyorum yleyse varm (cogito ergo sum) insann dnen bir varlk olduunu ortaya koymaktadr. Her insan ierisine doduu evreni ve kendi var oluunu aklayabilmek ister. Her toplum kendi rgtlenme biimi cinsinden bir inan sistemi gelitirir. Bu inan sistemi insann temel varolu sorularna tatmin edici yantlar vermek zorundadr. nsann bu sorularna tatmin edici yantlar en baarl ekilde vermeyi baaran inan sistemi kurumsallar. Doay dntrme ve oradan anlamlar biriktirme etkinlii olan kltr, bu bakmdan nce inanlar zerine kuruludur. Kltrn temelini oluturan inan dzlemi, tek bana bir toplum dzeni oluturmak iin fazla soyut bir anlatdr. Kklerini inanlardan alan deerler inanlar somutlatrma eiliminin bir sonucudur. Toplumsal ilikinin devamn salayacak olan gelenek ve greneklere dnecek olan deerler, ortak kurucu unsurlar olarak kabul edilir. Deerler sadece kalan ve deimeyen unsurlar deil, deimeye SIRA dair olanlar da SZDE harekete geirirler. Deerler kltrn nemli tayclar olmakla birlikte, toplumsal dzeni tam anlamyla kurmak iin gerekli olan dayatma gcnden yoksundurlar. Toplumsal dDNELM zen ancak kurumsallam kurallarla ayakta durabilir. Deerler ve gelenekler tek balarna bask unsuru olamayacaklarndan dolay, bir bask unsuru olan normlar S O R U en basit anlamyla yaptrm olan toplumsal kuraldr. mevcuttur. Norm, Norm yaptrm D Kolan K A T toplumsal kuraldr. nsan iin doa bir simge retme kaynadr. Bu retimlerin birou maddi koSIRA SZDE SIRA anlamda SZDE ullarn somut deiiklie uratlmasyla olur. ada toplumlarda neredeyse nesnelere indirgenmi olan teknoloji kavram, aslnda, ara gereten ziyade, onlar ortaya karan bilgi, alg, tasavvur, retim, deerler balamnn tamamdr. AMALARIMIZ DNELM yleyse kltrn bileenlerinden biri olan teknoloji an ruhunu, toplumsal ilikilerini ve bunlara hakim olan iktidar yaplarna ilikin kabulleri de beraberinde UP K S O TR A getirir. ada toplumlarda D K K A T neredeyse nesnelere indirgenmi olan teknoloji kavram, aslnda, T E L ziyade, EVZYON ara gereten onlar ortaya karan bilgi, alg, tasavvur, retim, deerler balamnn tamamdr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S OT RAU P

DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltrn bileenlerinden bir dieri de simgelerdir. Kltr sonucunda ortaya NTERNET kan retimler, onlara dair sylem, fikir, deer ve yarglarn soyut temsillere AMALARIMIZ dnerek her bir somut retimin kendisi yerine, onun yerine geen daha evrensel ve dolayl gndermeleri hline gelirler. te bu soyut temsillere simge ad K T A P verilir. Simgeler belirli bir eitlilik ve deime arz etseler de ortak yaam srdrmek iin baz simgelerin genel nitelikte olmas gerekir. rnein$ dil, kltrn belli topTELEVZ YON lumsal dzeyde varln koruyabilmesi iin vazgeilmez nemde bir simge sistemdir. Kendinde anlam olmayan ses birimlerine, toplumsal olarak zerinde uzlalm anlamlar atfedilmesi, en yaygn simge sistemi olan dili ortaya karmtr. Sonu olarak kltr, insan etkinlikleri iinde kendine zg dinamikleri olan ayNTERNET rcalkl bir alandr. Bu ayrcaln kkeninde insann kendini sorgulayabilme yeti-
1. nite - Kltr
si yatar. Kltr toplumsal ilikiler sistemi ve rgtlenme biiminin hem kurucusu hem de yansmasdr. Kent yaamnn kltrle olan ilikisi nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
SOSYAL BLMLERDE KLTR Kltr Kavramnn Kkeni
DNELM
DNELM S O R U
Latince Colere fiilinden tremi olan kltr terimi, 18.yya kadar tarmS Ogenellikle R U sal etkinliklerde topra slah etme ve rn yetitirme gibi anlamlarda kullanlmtr. Fakat 18.yy.dan itibaren, Aydnlanma dncesiyle birlikte kltr terimi topDKKAT lumsal deer ve davran biimlerini ifade eden toplumsal bir anlam kazanmtr. Bir dier ifadeyle, Aydnlanma Dneminde kltr terimi, tarmsal etkinlikler iin SIRA SZDE kullanld anlamnn yan sra, insan zihninin etkin olarak gelitirilmesi anlamn da kazanmtr. Aydnlanma Dneminde antropolojinin de gelimesiyle kltr belirli bir halkn AMALARIMIZ btn yaam biimi anlamnda yaygn olarak kullanlmaya balamtr. Williamsa (2005: 90) referansla kltr olgusunun anlam katman olduunu belirtebiliriz: iGenel bir entelektel, tinsel ve estetik geliim sreci (uygarlk Kmedeniyet T A P anlamnda); ii- Entelektel ve sanatsal ve etkinlik pratikleri (yksek kltr anlamnda) ve iii- Bir grubun ya da bir dnemin yaam biimi olarak kltr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Antropolojik Yaklamlar
TELEVZYON
TELEVZYON
Kltr, farkl antropoloji geleneklerinde farkl ekillerde ele alnmtr. Fakat birok antropolog kltrn, insanlarn rendiklerinin ve eylemlerinin niteliiyle ilNTERN ET gili olduuna dair hemfikirdir. nsan trn dier canl trlerinden ayran dnyay kavramsallatrma ve bunu simgeler araclyla anlatabilme yetenei en esiz niteliidir.
NTERNET
Evrimci ve Tarihselci Yaklamlar

Evrimciliin ilk ve en nemli temsilcilerinde olan Edward B. Tylor (1832-1917) ayn zamanda antropolojinin konusunun kltr olduunu belirten ilk bilim insandr. Tylor, kltrel olanla biyolojik olan arasndaki ayrma vurgu yapmtr. Tylora gre kltr Bir dnemin ya da bir toplumsal grubun yaam biimi olarak tanmlanr ve yalnzca insanlk kltre sahiptir. Bu tanm, kltr kavramn, insanlarn gndelik toplumsal yaamlarnn tamamn kapsayacak ekilde geniletir. Her bir kltrn ayr ayr incelenmesi gerektiini nk her kltrn kendine zg ve ayr bir tarihi olduu gr Franz Boas (1858-1942) tarafndan kltrel grecelilik yaklamyla ele alnmaktadr. Bu gre gre her kltr kendi tarihinin rnyse ve var olduu balam ierisinde inceleniyorsa insan kltrlerini daha ilkel ya da daha uygar olarak nitelemek veya kltrler arasnda karlatrma yapmak sorunlu bir analizdir. Taylora gre kltr insan yeteneklerinin birikimi iken Boasa gre kltr, bir topluluun toplumsal davranlarnn btn ifadelerini, bireylerin iinde yaadklar grubun alkanlklarndan etkilenen tepkilerini ve bu alkanlklarn belirledii insan etkinliklerini kapsar. Boas, bu noktada bize kltrel gzlk benzetmesini nerir. Bu gzlk, iinde yaadmz dnyay alglamamz ve toplumsal yaamlarmz anlamn yorumlamamz salar.
Kltrel greceliliin bir adm sonras ise etnik-merkezcilik eletirisidir. Etnik-merkezcilik, bireyin dier kltrleri yorumlarken kendi kltrn dikkate almas, yceltmesi ve dierlerini aalamasdr. Bu balamda, etnik-merkezcilik bnyesinde rkl da barndrd iin, kltrel grecelilii, yani baka kltrleri kiinin kendi kltrnn deil, o kltrn balam iinde grmesini savunmak nemlidir.
levselci ve Yapsalc Yaklamlar

Antropolojik yaklamda ilevsel yaklamn en nemli temsilcisi olan Bronislav Malinowskiye (1884-1942) gre her biyolojik ihtiya, bir kltrel sisteme yol amakta, gereksinimleri karlayan kltrel uygulamalar ise yeni kltrel ihtiyalar retmektedir. Toplumlar bu gereksinimleri karlamak iin din, sanat, hukuk, aile ve akrabalk gibi kurumlar gelitirmitir. Yapsalc-ilevselci ekoln kurucusu olan Radcliffe-Brown (1881-1955) din, sanat, hukuk gibi kurumlarn bir kltrn anlalmasnda merkez rol oynadklarn kabul ediyordu. Fakat Malinowskinin tersine, kltrel ilevler, bireysel ihtiyalarn karlanmas deil, toplumsal yapnn srdrlmesiydi. Farkl bir deyile, Brown, bir toplumun her gelenek ve inancnn, dolaysyla kltrn, o toplumun yapsn srdrmeye dnk belirli bir ilevi olduuna inanr. Toplumun varln srdrmesi buna baldr. Genel olarak yapsalclara gre ise kltr, temelde yatan bir dnce kalbnn rndr. Her bir kltr, kendi fiziksel ve toplumsal evresi tarafndan olduu kadar tarih tarafndan da biimlenir. Bir yapsalc olarak Lvi-Strauss (1908-2009) kltr insan zihninin simgesel ifadeleri olarak grr. Bu tikel kltrler iin olduu kadar genel kltr kavram iin de geerlidir.
Resim 1.1 Claude Lvi-Strauss: Yapsalc antropoloji yaklamnn kurucularndan Fransz dnr. Kltrler arasnda hiyerarik bir sralama yaplamayacan, kltr olgularnn kendi anlam balamlarnda deerlendirilmeleri gerektiini ileri sren Lvi-Staruss, bu dorulutuda birok aratrma yapm, ada sosyolojiye de nemli katklarda bulunmutur.
Sosyolojik Yaklam
Antropolojinin kltr terimini temel konu edinmesinin yansra sosyoloji de toplumun bir bileeni olarak inceler. Sosyolojide kltr, bir toplumun eitim, sanat, teknoloji, hukuk, siyaset gibi temel alanlarnda maddi ve maddi olmayan tm birikimlerini kapsar. Bu bakmdan birey, topluma ait olup kltre sahiptir. Sosyolojik dnce tarihinde kltr, farkl kuramsal bak alar tarafndan btnletirici gelerle atmac gelerin kayna olarak ele alnmtr. Bu bak asna gre, kltr toplumsal gelerin birbirleriyle olan ilikilerinde, ortak deerler erevesinde ortak bilinci ifade eden, dzen ve sreklilii salayan
1. nite - Kltr
bir kavram olarak btnletirici bir role sahiptir. Bu konuda, zellikle yapsalc ve ilevselci yaklamlar, kltrn, toplumsal uzlama ve toplumsal btnlk salamada byk nem tadn vurgularlar. Yapsalc yaklamn kltre ilikin kuramsal erevesinin temeli yapsal dilbilim ile gstergebilimsel alandaki almalardr. Yapsalclkta kltrle dil birbirine benzeyen kavramlar olarak ele alnr. Yapsalc yaklamda asl odak, bireysel insan bilinci deil, kltr sisteminin rol ve kltr sistemi almalardr. Bu anlamda, kltrn, tpk dil gibi btnlk bak asndan okunmas bu yaklamla mmkndr. Farkl bir deyile yapsalc yaklam, kltrn dilde yaad, gelitii ve biriktiini, dilin de kltrn hazinesi ve bilincini oluturduuna vurgu yapar. Dramaturjik yaklamsa, toplumsal eylemi oyun metaforu zerinden anlatr. Toplumsal hayat, sahnelenen bir dramaya benzeterek bireyleri bu oyunu sergileyen aktrler olarak ele alr. Bu yaklam, oyunun gereklemesinde bir arada tutucu motifler zerine eilir. Kltrn atmac gelerin kayna olarak en net hli Marksist yaklamdadr. Buna gre kltrn, ynetici snfn grlerini yanstan, onu merulatrp onun karlarna hizmet eden bir ilevi bulunmaktadr. Hegemonya ve ideoloji kavramlar erevesinde ele alnan kltr kavram, toplumsal eitsizlikleri, snf atmalarn ve baskn snfn meruluunu yeniden reten bir unsur olarak ele alnmtr. Bu yaklamlardan biri olan Frankfurt Okulu kltr bir mcadele alan olarak zmler. 1923te Frankfurtta kurulan ve bir grup gen filozofu bir araya getiren Sosyal Aratrmalar Enstits (Institut fr Sozialforschung), zaman iinde nemli bir dnce okulu hline gelmesiyle ksaca Frankfurt okulu olarak anlmtr. Balangta Marksist dnceye eletirel bir tavrla yeni bir yn varmeyi amalayan Frankfurt Okulu dnrleri, Nasyonal Sosyalizmin Almanyada iktidar ele geirmesiyle birlikte srgne gitmek zorunda kalmlar ve ou ABDdeki gzlemlerinden yola karak, kitle kltr, kltr endstrisi, propaganda, otoriter kiilik gibi olgular zerinde, kltr temelli aratrmalar yapmlardr. Kitle kltr eletirisi yapan okul, kltr endstrisi kavramn gelitirmitir. Buna gre, kltr endstrisi standartlam rnler sunarak, izleyicilerin algsnda gerilemeye neden olur ve toplumsal eitsizliklerin yeniden retir. Elence rn retimi ve datm yapan medya ve elence irketleri kltr endstrilerine girmektedir. (Adorno 2006: 98-106). Benzer bir bak asyla Birmingham Kltrel almalar Okulu, kltr, iktidarn ve direniin iledii bir alan olarak ele alr. Okul, kitle iletiim aralar ve medyayla sarmalanan kltr, kltrel rnlerin tketilmesi yoluyla atmay yeniden reten bir endstri olarak ele alr. Birmingham niversitesinde 1964 ylnda ada Kltrel almalar Merkezi (KM) olarak kurulduu iin Birmingham Okulu ya da Britanya kltrel almalar okulu olarak da anlan okul, ada kltrel kuram iindeki nemli okullardan biridir. Geniletilmi bir kltr kavramn yaama geiren Birmingham Okulu hem yksek kltr-aa kltr ayrmna hem de herhangi bir kltrel tabakalamaya kar gelerek bylesi yaklamlardan nemli bir kopu gerekletirmitir. Birmingham Okulu ayrca kltr birletirici bir sistem ya da paylalan deerler btn olarak deil, aksine bir mcadele ve atma alan olarak tarif etmitir. Toplumsal tabakalama ve snf atmasn dinamiklerinden olan yksek kltr ve popler kltr ayrm, kltrel etkinliklerin toplumsal kimlikler zerindeki yansmasndan, ana akm kltrn dnda kalarak alt-kltrlerin ortaya kmasna kadar bir atma ortam yaratmaktadr. Yksek kltr, bir dizi entelektel ve sanatsal faaliyetle bunlarn rnlerini tanmlamada kullanlrken popler kltrse,
Hegemonya: Bir toplumda hakim snf ya da ynetici snfn iktidarn doal ve meru gstermesi, kendi snfsal karlarn evrensel karlar olarak ifade etmesi durumu. Antonio Gramsci tarafndan formle edilem hegemonya kavram/kuram kapitalist bir toplumda, ynetici snfn ideolojisini kitlelere ou zaman gce bavurmakszn onlarn rzasn kazanarak empoze ediini aklar.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar DNELM
8D N E L M
S O R U
ok geni kitleleri hedef alarak pazara sunulan kltr rnlerini ve bu rnleri tS O ifade R U etmektedir. keten gruplar Yksek kltr, bir DK K Adizi T entelektel ve sanatsal faaliyetle bunlarn rnlerini tanmlamada kullanlrken popler kltrse, ok geni kitleleri hedef alarak pazara sunulan kltr rnlerini ve bu rnleri tketen gruplar ifade etmektedir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Sosyolojik dnce tarihinde, hangi yaklamlar, kltr, toplumun gelerini bir arada tuSIRA SZDE tan bir unsur olarak ele almtr? AMALARIMIZ
D NELM KLTR VE DEOLOJ
T A kavramlar, P deoloji veK kltr ideal olanla gerek olan arasndaki ilikiyi sorgulamas bakmndan S O R U S O R Ukarlkl iliki ierisindedir. Marksist perspektife gre ideoloji, iinde snf mcadelesinin verildii bir alanTELEVZYON TE LEV Z Yalann ON dr. Kltr ise bu en etkin unsurlarndandr. ktidar, yalnz ekonomik alana DKKAT DKKAT dayanmamakta, kltrel unsurlar da nemli rol oynamaktadr. Marxsist bak asna gre, kltr kavramnn ideolojik kullanResim 1.2 SIRA SZDE SIRA SZDE mnn en net grld rneklerden biri Louis NTERNET NTERNET Louis Althusser: Marksist Althusserin Devletin deolojik Aygtlar (DA) yapsalc Fransz kavramsallatrmasdr. Buna gre devletin kaAMALARIMIZ AMALARIMIZ dnr. Marksizmin pitalizmin yeniden retimini salamada iki tr temel eserlerini yeniden sistemi vardr: lki, Devletin Bask Aygtlar; hve yapsalc bir bak asyla okuyan, yeniden kmet, ordu, polis, hapishane. kincisi DevleK T A P K retimin T A P sadece tin deolojik Aygtlar; eitim, din, siyaset, senekonomik olan zerinden dika, basn-yayn. Bunlar ideolojik yeniden reolmadn, egemen snfn iktidarnn timi devletin ileyiine balayan kltrel aygtTEL E V Z Y O N iin ideolojik TELEVZYON sregitmesi lardr (Althusser 2006: 128). balamn da nem Kltr kavramna btnletirici bir ara gtadn vurgulamtr. Bu nedenle, ideolojiyi bir zyle bakmak, dnya siyasi tarihinde ulus-devtoplumsal N T E R N E T yeniden retim NTERNET letlerin kurulma sreleriyle balar. Ulus-devsreci olarak let terimiyle birlikte bir ulusal kltrden sz kavramsallatrmtr. edilmekte ve kltrel btnlemeyle ortak deerlerin yaratlp paylalarak korunmas hedeflenmektedir. Bu durumun tehlikeli yanysa devlet snrlar iinde bulunan farkl kltrlerin, asimilasyon yoluyla zgnlklerini kaybetmeleridir. Modernlemenin bir rn olan ulus-devletlerde, ulusal bir kltr yaratmak iin farkllklar eleme eilimi belirgin hle gelmitir. Kltr kavramnn ideolojik kullanmnn saflatrc boyutu ve ulus-devlet kapsamnda btnletirici rolnn yan sra kltrn oulculuu ncelediini belirSIRA SZDE SIRA SZDE ten bak alar da mevcuttur. Modernizmin kltre ykledii btnletirici, saflatrc rol postmodernizm tarafndan eletirilmitir. Postmodernizm, evrensel ahlak yerine, her trl oulculuk DNELM DNELM ve yerellikten yanadr. Modernlik kavram, ulus-devlet snrlar balamnda ulalmas gereken hedefleri olan bir ideolojiler btndr. Oysa postmodern yaklam, S O R U S O R U bu balamda gelecek btn ideolojilere kardr. K T A P
DKKAT
Postmodernizm, evrensel ahlak yerine, her trl oulculuk ve yerellikten yanadr. DKK AT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
1. nite - Kltr
Paralel bir ekilde, kreselleme kavramnda da kltrel oulculuk ilkesi benimsenmektedir. Esas olarak, kreselleme ekonomik bir kavramdr ve i gcnn, sermaye ve mal piyasalarnn ok-uluslu irketler araclyla uluslararas bir nitelik kazanmasn ifade etmektedir. Bu durum, fazla retimi satacak yeni Pazar araylarna dayanmaktadr. Kreselleme ok boyulu bir olgudur. Bu srete, ulus-devletler zayflamakta ve ulusal kltrler yerini, kresel ve yerel olann bir arada bulunduu bir yaplanma almaktadr. Kreselleme srecinde, ideoloji kltrel bir kod olarak kabul edilirken oulcu bak asyla tm yerelliklere byk nem atfedilmektedir. Fakat kreselleme kavram her ne kadar btnletirici yapy n plana karr grnse de bu btn olma hli ve oulculuk ilkesine ramen, indirgemeci ve tek tipletirici bir boyuta sahiptir. nk kresel kitle kltrnn oulculuu esasen Bat-merkezlidir ve kresel kitle kltrnde retim, kitle iletiim aralarnn egemenliindedir. Kreselleen, sermayeyle birlikte kltr ve iletiimdir. Kresel ve yerel kltrlerin ideolojik adan karlamasn deerlendirin. SIRA SZDE
D sistemli N E L M bir inceleGelenek kavram, sosyal bilimlerde sk kullanlan ama zerinde me yaplmam bir kavramdr. Gnlk dilde genel olarak, gemie ait pratik ve deerleri tanmlamak iin kullanlan bir szcktr. Oysa gelenek sadece S O R U gemile deil bugn ve gelecekle de ilgilidir (Glassie, 2002: 8-9). Bu kavram, dinamik olmad ve toplumun deien yapsn anlatDKKAT makta kullanlamad nedeniyle sosyal bilimciler tarafndan ihmal edilmitir. Fakat SIRA SZDE gelenek ilk bata, gemii ve duraanl anmsatsa da esasen dinamik bir kavramdr ve bugne ve gelecee ilikindir. AMALARIMIZ Gelenei tanmlarken yaanan sorun, kavram belli bir zaman dizgesine yerletirirken fazla tutarllk aramaktan kaynaklaK T A P nr. Bir davran ya da dnce belli saydaki kuaklar gerektirmeden de gelenek saylabilir. Buna karn daha fazla kuan bildiTELEVZYON i ve bir ekilde gelenek olduu konusunda mutabakata varlan bir ey de gelenek olarak kabul edilmeyebilir. Zira toplumlarn uzun bir gemie dayandn sand ve N T E dnemlere RNET gelenek olarak grd pek ok pratik aslnda grece olarak yakn aittir. Gelenek, det ve rf arasndaki snrlar ok belirgin deildir. detler, uzun bir zaman boyunca tekrar edilen, kurumsallam toplumsal alkanlklar olarak tanmlanabilir. det, gelenee benzer biimde sreenlik duygusu oluturmakta ve geSIRAykldr, SZDE mii imdiki zamana tamaktadr. Fakat detler daha az deer greli olarak daha az nemli toplumsal pratiklerdir. Bu adan da gelenekler kadar etkin bir benimseme ve aktarm srecini geirmezler. rf ise toplumsal D norm N E L M olarak tanmlanabilir. rfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlarn belirleyen temel kurallar oluturmaktadr. Bu nedenle toplum tarafndan bir yandan benimsenirS O R U ken bir yandan da ihmal edilir. Dolaysyla da deimeyi ifade ederler.
KLTR VE GELENEK
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Resim 1.3 DKKAT Dvme (yaptrmak) sanldnn aksine SIRA SZDE bugne dair bir pratik deildir. Yzyllardr sregelen AMALARIMIZ dvme geleneine bir ok blgede rastlamak mmkndr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
rfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlarn belirleyen temel oluD K K kurallar AT turmaktadr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
10
Ayrca gelenek kavram, antropolojide kimi kez kltrle eanlaml kullanlmaktadr. Bu balamda gelenek belirli bir topluluk iinde toplumsallama yoluyla bir kuaktan dierine aktarlan inan, det, deer, davran, bilgi ve uzmanlk rntleri olarak tanmlanmaktadr. Gelenek kavramnn tanmlanmasndaki nemli glklerden biri kavramn genellikle modernlikle kartlk iinde kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Oysa gelenek ve modern kart olarak dnlen iki toplum tipidir. Bu kartlk esas olarak geleneksel toplumlar ve modern toplumlar arasndaki kartlktr fakat hangilerinin geleneksel hangilerinin modern olduu net ve kolay olarak cevaplanabilecek bir soru deildir. Gelenek kavramnn modernlikle olan bu kart alglanndan tr, kavram gemie ait ve kalnt olarak dnlmektedir. Oysa geleneksel olarak adlandrlan pratikler modern olanla i iedir. Kresellemenin tanmlanmasndaki temel glklerden biri ekonomik ve kltrel kreselleme arasndaki balantlarn kurulmasndadr. Bir dier glkse, kresellemenin gelenek ve kltrle olan ilikisini kavramaktadr. Kresellemenin oulcu sylemi ierisinde kltr ve gelenein aslnda bir zenginlik olduu ve korunmas gerektii dile getirilmektedir. Fakat ayn zamanda gelenekler bir seime tabi tutulmakta ve kreselleme srecinde hangilerinin korunmas gerektii bir sorun olmaktadr.
KLTR VE BLG LKS

Kltr kavram, znde insann doayla kurduu uyum ve dntrme ilikisinin sonucunda oluur. Bu iliki sadece teknoloji, kurumlarn biimsel boyutlar vb. madd olgular olarak ortaya kmaz ayn zamanda madd-olmayan unsurlarda da somutlar. Bunlarn iinde bilgi kavram zel bir yer kaplar. Bilgi, ok basit olarak SIRA SZDE nesne arasndaki iliki olarak tanmlanabilir. Her ne kadar bu bilen zneyle bilinen iliki alar boyunca ayn kalsa da unsurlar farkl dnemlerde farkl ekillerde aklanmtr. Bilginin ne olduuna dair tartmalar, felsefenin temel konularndan DNELM biridir. Bilginin nitelii zerine dnme alanna epistemoloji ad verilmektedir. Bilginin toplumsal retim, edinim, kullanm ve anlamlar zerine yaplan tartmaS O R U lar ise bilgi sosyolojisi disiplininin alann oluturmaktadr. Bilgi, ok basit olarak DK K A T bilen zneyle bilinen nesne arasndaki iliki olarak tanmlanabilir. Bilgi zerine en eski felsefi tartmalar, Eski Yunan uygarlnda Sofistlerin SIRA SZDE yapm olduklar bilinmektedir. Onlara gre, bilgi aranp bulunacak bir hakikat olmaktan ziyade, insann akl ve gndelik pratikleri sayesinde oluan, bir anlamda ina edilen bir olgudur. Sofistlerin bu bilgi anlay, onlarn varlk kavramn algAMALARIMIZ laylaryla yakndan ilgilidir: Sofistlere gre, bata kendisininki olmak zere, insann varl aklay, aklnn rn olan bilgiden yola klarak yaplabilir. (Uslu, K lgin T A Pbir ekilde, Sofistlerin bilgi ve varlk arasnda kurduklar iliki, 2009: 76-77) ada felsefenin temel n kabulleriyle benzerlik gstermektedir. Byle bir bak as, doal olarak bilginin greliliini, znellikten geerek oluan bir olgu olduuTELE V Z Y O Nbilginin znellii zerine kurulu bu yaklam, yine Eski Yunu vurgular. Ancak nann, daha sonraki alar da derinden etkileyen dnr Platondan itibaren, yerini, zsel, mutlak ve evrensel bilgi kavramna terk edecektir. Platon, bilgiyi zaten doada var olan, insan aklnn kefettii ya da hatrlad bir olgu olarak grNTERNET mtr. Bu gr, bilginin, bireyi aan, nesnel bir gerekliin paras olarak alg-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1. nite - Kltr
11
lanmas anlamna geliyordu. Farkl biimlerde yeniden tanmlansa da bu mutlak bilgi anlay alar boyunca egemenliini srdrmtr. Gnmz modern dnyasnn dnsel temellerini oluturan Aydnlanma Felsefesi de bu tr bir bilgi anlayna sahiptir. Modernliin kurucu dnr olarak tanmlayabileceimiz Ren Descartes (1596-1650) bilgiyi, akl sahibi varlk olan insanla doay bir kartlk iinde dnerek zne-nesne ilikisi balamnda kavramsallatrmtr (zlem, 2008: 81). Modernliin temel bir dier dnr olan Immanuel Kant (1724-1804) ise insan bilen zne olarak kabul etmi ancak onu mutlak bir bilme durumu iinde, tarihsel ve kltrel btnlnden syrarak soyutlamtr. Bununla birlikte, bu egemen bilgi-varlk ilikisi yaklamna, grece erken bir dnemde, talyan dnr Giambattista Vico (1668-1744), doann bilgimizin nesnesi olamayacana dair nermesiyle kar kmtr. Bunun nedeni basittir: nsan doann varolu koul ve nedenlerini gerek anlamda bilemez. Bu nedenle, insan sadece kendi pratiklerinden doan bilgiyi edinebilir. Sosyoloji biliminin douu ve gelimesiyle birlikte bilginin toplumsallna arlk veren eitli yaklamlar ortaya kmtr. Ancak zne-nesne kartlna ilikin yaklam daha kktenci bir ekilde eletiren dnr Alman filozofu Wilhelm Dilthey (1833-1911) olmutur. Dilthey, modern felsefenin, tarihten soyutlanm bilen zne kavramna iddetle kar kar. Ona gre, bilgiye ulamak iin sadece akl yeterli deildir. nsan aklnn yardmyla, ama tarihsellii, gndelik yaam iindeki retimi, ksaca varlnn btnsellii iinde bilgiyi kurar. zellikle Alman Tarihi Okulu insann, tarihinden ve kltrnden ayr deerlendirilemeyeceini, bilginin sadece doa bilimleri ve onlara zg yntemlerle retilemeyeceini savunur. Bu nedenle, bilginin retiminde doa bilimleri kadar tin bilimlerinin (Geisteswissenschaften) de ayn nemde pay vardr. Her ne kadar kkl eletirileri yaplm da olsa doa bilimlerinin rettii, nesnel ve evrensel olduu varsaylan bilgi trnn en deerli bilme biimi olduu gnmzde yaygnlkla kabul edilmektedir. Oysa ada felsefe ve sosyal bilimlerdeki eletirel yaklamlar, bilginin tek, nesnel, evrensel ve mutlak olmadn gstermektedirler. Bu balamda, farkl bilgi trleri olduunu, toplumsal gerekliin farkl bilgi trleriyle rlen ok katmanl bir yap arz ettiini ifade edebiliriz. Birbirinden farkl tarihsel, corafi, kltrel koullarda olumu bilgi trlerinin, bir deerlilik sralamasna tabi tutulamayaca, bir bilgi hiyerarisi kurulmayaca fikri, artk yaygnlkla kabul gren bir yaklamdr. Bilgileri kltr kklerine gre ayrmlatrmak (rnein, Ugandadaki yerel bir cemaatin kltrnn karsna, ondan daha stn olduunu varsaydmz New Yorktaki kent yaamn yerletirmek) yerine, bunlarn farkl trde deneyimlerin sonucu ortaya ktklarn kabul etmek daha doru olacaktr. Bilgiyi snflandrmak ancak onun karlk geldii gereklik dzeyleriyle ilikisi kurularak yaplabilir. Dier bir deyile kltrler arasndan stnlk cetveli oluturulamaz. Bunun yerine, bilginin insann dnyay anlamlandrmasnda oynad ilevsel role gre d gereklikten (grnen olgularn dnyas, biimler, kurumlar, gndelik yaamn yapp etme bilgileri) en derindeki gereklik katmanlarna uzanan (dnyaya anlam veren temel bilgi kategorileri, inan, sezgi, imgelem vb.) bir sralamas yaplabilir. Farkl bilgi biimleri sadece insann doayla kurduu ilikinin sonular deil, ayn zamanda farkl toplumsal rgtlenmelerin gerektirici koullardr. Bilgi, bu balamda bireyin anlam dnyasnn tekilliinden toplumsal yaam mmkn klan kolektif anlam birimlerinin kurulmasna uzanan bir oulluk iinde kltrn kurucu unsuru hline gelir.
Alman Tarihi Okulu: nsan ve topluma dair olgularn aklanmasnn soyut kavramlarla yaplamayacan, tarihsel ve kltrel balamda deerlendirerek btnlk iinde anlalacan savunan, Almanyada 19.yy iinde gelien felsefe ve tarih yaklam.
12
SMGELERN KAYNAI OLARAK KLTR

Kltr kavramnn varolu koullarndan birisi, srekli olarak iletiime konu olmasdr. Zira insann doay dntrerek rettii nesneler ve simgeler, ancak insanlar arasnda srekli bir gsterge ve kod al-verii olduu srece var olabilirler. Bu srekli simge al-veriine iletiim adn veriyoruz. letiimin eitli biimleri ve aralar vardr. Ancak bu eitlilie ramen, her tr iletiim gstergelerin dolamn mmkn klar. ster karmzdaki kiiye basit bir gz krpma hareketi yapalm ister dumanla ya da elektrik sinyalleriyle kodlar gnderelim ister televizyon gibi kitlesel zellii olan bir arala milyonlarca insan hitap edelim, zde ayn gsterge al-verii araclyla anlam aktarmaya alrz. Gstergeler kendilerinden baka bir eye gnderme yapan eylem, nesne, kavram ve yaplar olarak tanmlanabilirler. nsannSIRA her SZDE eylemi, kltr retmeye ynelik olduu iin toplumsal gerekliin tamam eitli tipte gstergelerle doludur. Hatta her ey gstergedir diyebiliriz. Kavrama sosyal bilimlerde farkl yaklamlar gelitirilmi olsa da, gsterge, en ok DNELM gstergebilim yorumu iinde ele alnr. Gstergebilim, anlam taycs gstergeler ve bunlarn nasl dzenleneceine dair kurallar anlamna gelen kodlar zmleS O R U meyi ve sistemletirmeyi hedefler. Gstergeler kendilerinden baka bir eye gnderme yapan eylem, nesne, kavram ve yapDKKAT lar olarak tanmlanabilirler. Toplumsal gerekliin, bir metin gibi okunabilir gstergelerden olutuunu varsayan gstergebilim, sosyolojiden nce dilbilimde ortaya kmtr. Dilin bir kodlar ve AMALARIMIZ gstergeler sistemi olduunu, okuyucuya gre deien anlamlar tadn, bununla birlikte belli toplumsal kabuller zerinde ina edildiini ilk kez svireli dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) ne srmtr. Saussure, K gsteren T A P ve gsterilen olarak iki boyutu olduundan bahsetmitir. gstergenin (Saussure, 1995: 158) Gstergeyle karlatmzda, rnein bir film afiinde trpan nesnesinin resmini grdmzde, nce onun yzeyde ya da ilk anda algladmz T anlamn (bir tarm aleti olarak trpan). Ancak o gstergenin E L E V Z Y Odnrz N gerek anlamlandrmas onun iinde bulunduu gereklik balamyla yakndan ilikilidir. Balamsal geleri dikkate aldmzda, gsterge bizim znelliimizde zel ve ilk bakta fark edemediimiz bir anlam kazanmaya balar: zerinden kan NTERNET damlayan trpan, karanlk bir fonda, rktc bir atonun nnde kime ait olduu belli olmayan bir el tarafndan tutuluyorsa bunun bir korku filminin gstergesi olduunu anlarz. Ayrca trpan nesnesi, birok kltrde ortak olarak lmn simgesel anlatm olan Azrailin vazgeilmez gerecidir. Simgesel anlatm soyutlatka, gstergenin anlam da oullaacak, gnderme yapma gc artacaktr. rnein, filmin tamamn seyrettikten sonra bir seyircinin, sadece trpan nesnesini tekrar grmesi, onda btn filmin ieriini, onun uyandrd duygular yeniden artrabilecektir. Hatta bu teknik birok ynetmen tarafndan uygulanan bir anlatm biimidir: Filmin son sahnesinde, baka herhangi bir tamamlayc balamsal geye gereksinim duyulmadan sadece trpann gsterilmesinin yaratt etki, onun gl gsterge etkisinde gizlidir. 20.yyda Fransz edebiyat eletirmeni, kltr kuramcs Roland Barthes (19151980), Saussuren izinden giderek, ada gstergebilimin temel kavramlarn ortaya atmtr. Barthesa gre gstergenin anlamlandrlmas iki dzeyde gerekleSIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1. nite - Kltr
13
ir: Her metin (nesne, kavram, imge, sylem de birer metin olarak kabul edilebilir) yzeyde herkese zerinde uzlalabilir bir dz anlam, bir de balamna gre deierek okurun (gstergeyi Resim 1.4 zmleyen her zne bir okur olazerinden kan rak kabul edilebilir) anlam dnyadamlayan trpan, sna rtk bir ekilde ulaan yan karanlk bir fonda, kime ait olduu belli anlamdan oluur. Her trl metin olmayan bir el bir yananlam ierebilir nk tarafndan tutuluyorsa, nemli olan onun kendisinde bunun bir korku filminin gstergesi mevcut olan anlam deil (byle olduunu anlarz. bir mutlak anlam yoktur), okurda yapt armdr. Bylece metin bir kendisini bir de simgesel dzeyde anlatmak istediklerini ierir. Bu ikinci dzey, sonsuz sayda okumaya aktr. Baz metinler zellikle byle bir anlam tamas iin insanlar aras iletiime konu olurlar. Her trl ima, gnderme, kinaye, dolayl anlatm, eretileme vb. bu tr metinlerin temelini oluturur. Dvan airi Nedmin nl iinde redifli gazelinde, insanlar aras simge al-veriinde ne denli zel gstergeler kullanlabileceini ya da gndelik dilde herkes iin sradan olan bir Resim 1.5 szcn, zel bir balamda iki kii arasnda naTrpan, ayn sl zel bir yan anlam kazanabileceini gsteren zamanda, birok beyiti anabiliriz: Bir sz dedi cnan ki kermet kltrde ortak olarak lmn var iinde/ Dn gceye dair iret var iinde. simgesel anlatm [Sevgili, iinde keramet bulunan bir sz dedi olan Azrailin (syledi) (ve) o szde dn geceye (sevgili ile bevazgeilmez gerecidir! nim aramda geen gece) dair izler, iaretler, ipular vard.] Barthes, yan anlamlarn inasnda toplumsal olarak zerinde uzlalm baz kodlarn nemli olduunu belirtir. Bu kodlar, bir kltrde gerekliin anlamlandrlmasnda bir eit aklama paketi olan mit ya da mitoslar araclyla ilerlik kazanrlar. Dier bir deyile, gstergeler mitlere gnderme yaparak toplumsal gerekliin Mit: nsan ya da doa aklamak kurulmas ve anlam retmesini salarlar. Her kltrn, varl, evreni, olgularn ve olaylarn amacyla doast nesnelerin dzenini aklamak iin gelitirdii aklama emalar vardr. Mitoslar, varlklarn olaanst bu balamda dnyaya anlam vermeye yarayan, bireyin onunla kurduu ilikinin eylemlerini efsane biiminde anlatan ve kuaktan kuaa niteliini belirleyen, gstergelerle dolu kod sistemleridir. Ayn kltrel mantktan geen anlat. Barthesa gre tremi mitoslar, o toplumun belleinde ve gndelik yaam pratiinde ynlendiri- mit, baskn snfn ideolojik amalarna hizmet eden ci bir sistematik olarak genel bir mitoloji ya da mitologya olutururlar. karmak ve iyi biimlenmi Barthes, o gne kadar antropolojide eski ya da ilkel olarak adlandrlan basit bildiriim dizgesidir. retim ilikilerine sahip toplumlara atfedilen mitoloji kavramn, bu tanmndan kurtarm ada toplumlarn da aslnda benzer aklama emalar kullandklarn gstermitir. ada Sylenler (Mythologies) balkl kitabnda Barthes, mitos kavramnn modern toplumda ald biimleri tartmakta ve 1950lerin dnyasnn gncel rnekleriyle bu savn desteklemektedir. Barthesa gre popler kltr, medya sylemi, reklmlar, gndelik yaam nesneleri gibi unsurlar ada mitoslarn (sylenler) retildii alanlardr. Mitos, gizleyerek deil biimi deitirerek etki-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
14
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
li olur (Barthes, 1970: 207). Bu nedenle gsteren-gsterilen ilikisi en etkili ekilde mitoslardan yararlanarak kurulur. Kltrn simge retme ilevi, nemli lde AMALARIMIZ mitoslar ve bunlarn anlamlandrlmada kullanlmalar zerinden gerekleir. Daha ayrntl K bilgi T A iin P Roland Barthesn ada Sylenler (ev.: Tahsin Ycel, stanbul: Metis Yaynlar, 2011) kitabna bakabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SANAT VE TEL E V Z TOPLUM YON

Sanat eseri, belli bir tarihsel dnemde, belli toplumsal koullarda, bir anlamda bunlarn simgesel zeti saylabilecek bir estetik balam ina eder. Her sanat eseri, kendi ann ve iinde retildii toplumun zellikleri hakknda bize fikir veNTERNET rir. Bununla birlikte, her sanat eseri ya da etkinlii kendi toplumsal balamnda bile tek bir anlam tamaz. Tersine, her sanat eseri o toplumda yaayan her birey iin ayr bir anlam tayabilecek kadar oul anlama gelebilir. Ayrca, bir insann eitli zaman ve durumlardaki ruh hllerine gre, sanat eseri allmamas da deikenlik gsterebilir. Sklkla kamusal ortamlarda duyduumuz, bizim de dinlemekten holandmz bir popler mzik arks, birok benzerinden bizim iin farkszken, bir gn, bizde duygusal bir ykma yol aan bir olayla (sevgilimizin bizi terk etmesi, bir yaknmzn lm, toplumsal bir felaket, vb.) zde hle gelebilir. Kukusuz, ayn ekilde olumlu ve mutluluk verici olaylar da o gne kadar bizim gzmzde sradan olan arknn ok zel bir anlam kazanmasna neden olacaktr. Bununla birlikte, sanat eserine atfedilen kolektif anlamlar da vardr (rnein, 1974 Kbrs Bar Harekt srasnda Memleketim arksnn geni bir beeniyle toplumsal bir gsterge olarak benimsenmesi). Kolektif olarak zerinde uzlalan sanat eserlerinde bile, her birey kendi deneyim, kltr birikimi ve tarihsellii balamnda zel anlamlar bulabilir. Bylece sanat eserinin estetik ve anlamsal almlarnn yzeysel olarak grndnden ya da sanldndan ok daha fazla olabileceini iddia edebiliriz. Btn bu anlam oulluunun dnda, sanat eserini tasarlayan ve reten kii ya da kiilerin (sanat) sanat eserine katmak istedikleri bir anlam balam da vardr. Biz bir seyirci, dinleyici, okuyucu, vb. olarak sanatnn niyetini anlamaya almakla birlikte, aslnda ilikilendirdiimiz estetik ifadenin bizim zihnimizde ve o an edindii zel anlam ya da anlamlar zerinden sanat eserini anlamaya alrz. Sonuta, sanat eseri, grld gibi her zaman oul anlama sahiptir. Birok kez, ister istemez, sanat eseri karsnda sanatnn ona ykledii anlam zmeye alrz. Bu nedenle, bir sanat eseri karsnda sklkla sanat burada ne demek istemi? sorusunu kendimize ya da o eseri birlikte seyrettiimiz, okuduumuz, dinlediimiz, vb. baka insanlarla paylarz. Ancak bu sadece ikincil bir sorudur; nemli olan sanat almlayan znenin o eserde ve belli bir anda ona atfettii anlamlardr. ada sanat, nemli lde bu anlam oulluu ve deikenlii zerine kurulan bir estetik balam oluturmaya alr. Kimi eserler, almlayan etkin bir ekilde estetik balama dhil, hatta kimi zaman mdahil olmaya davet ederler. ada mzik bestecisi John Cagein (1912-1992) icracya byk zgrlk tanyan mzikleri bu yaklama rnek olarak verilebilir.
NTERNET
1. nite - Kltr
15
Resim 1.6 Sanat eserine atfedebildiimiz anlamlarn oulluu ve derinlii, bizim kltr alanndaki sermayemizin geniliini gsterir.
Sanat eserinin almlanmasnda en nemli kavramlardan bir tanesi Fransz toplumbilimci Pierre Bourdieunn (1930-2002) ortaya att kltr sermayesidir. Buna gre, toplumsal eylem sadece ekonomik sermayenin belirledii hiyerarilere gre yaplanmaz; ayn zamanda kiilerin kltr birikimi ve bunu toplumsal konumlarnn gereklerine uygun olarak en iyi ekilde seferber edebilme becerisi de nemlidir. Hatta Bourdieuye gre, kltre sermayesi olarak adlandrlan bu edinim ve beceriler toplam, kimi zaman ekonomik sermayeden bile belirleyici hle gelebilir. Zira toplum, srekli yeniden yaplanan alanlardan oluur. Bireyin alanlar iinde biimlenen hkmetme stratejileri, daima kltr zerinden gerekleecektir. Dier bir deyile kltr birikim, bilgi ve edinimlerimizi sergilemek, ayn zamanda dier insanlar zerinde bir iktidar kurmak anlamna gelecektir. Bylece SIRA SZDE toplum, kltr zerinden srekli yeniden yaplanan bir olgu olarak kavramsallatrlabilir. Sanat, bu kltr zerinden hkmetme stratejilerinin kuruluunda her zaman merkez bir rol oynar (Bourdieu, 1979:198-99) Sanat eserine atfedebildiimiz DNELM anlamlarn oulluu ve derinlii, bizim kltr alanndaki sermayemizin geniliini gsterir. O nedenle sanatn retimi kadar almlanmas ve toplumsal olarak kulS O R U lanlmas da iktidar olgusuyla yakndan ilikilidir. Toplumsal eylem sadece ekonomik sermayenin belirledii hiyerarilere D Kgre K A T yaplanmaz; ayn zamanda kiilerin kltr birikimi ve bunu toplumsal konumlarnn gereklerine uygun olarak en iyi ekilde seferber edebilme becerisi de nemlidir. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
KRESELLEME VE KLTR
Kreselleme, ncelikle ekonomik temelli bir olgu olarak ele alnmaldr. Bylece AMALARIMIZ bu ekonomik dnmn kltrel, toplumsal ve siyasal etkileri daha iyi zmlenebilir. Kreselleme kavramnn vurgulad kresel dzen, her ne kadar tarihsel K yydan T A Pitibaren solarak eskilere dayanyor gibi grnse de kreselleme ile 16. regelen denizar bir ticaret sistemi olan dnya ekonomisi arasnda fark vardr. Kresel ekonomiyi, dnya ekonomisinden ayran ey, iletiim ve ulatrma teknoTEL E V Z Y O N olmasdr lojilerinin gelimesiyle para bana retimin dnya leinde yaplyor (Castells, 1996: 92). Ayn zamanda bizim iin yeni olan, kreselliin, bugn iinde yaadmz dnyay tanmlama abasnda balca toplumsal olgulardan birisi olNTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
masdr. Bugnk anlamyla krselleme olgusunun ortaya k, sanayi kapitalizminden sanayi sonras kapitalizme gei dneminde, fordist retim biiminin 1973 petrol krizi ile yerini daha akkan neo-liberal ekonomik politikalara brakmas ile gereklemitir. Kltr ekonomiyle ve dnyadaki ekonomik dnmle ilgili en iyi aklayan kavramlardan birisi olan kltr endstrisi kavram, 20. yyn ilk yarsnda Frankfurt Okulu dnrlerinden Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno tarafndan Marksist altyap-styap ilikilerine referansla kavramsallatrlm bir olgudur. Kavram, geni anlamyla kltr rnlerinin endstrilemesi, yani ekonomik krllk esasyla yaratlmas, sanayileme ile birlikte kltr ve sanat rnlerinin metalamas olgusunun altn izer. Kltr endstrisinin rnleri, ister mzik, resim ister tiyatro veya edebiyat olsun, her biri ayn sistemin rnleridirler; bireye ayn mesaj iletirler. Bu adan bakldnda kltr endstrisi, ortak bir kltr yaratan btnleik bir sistemdir. Dolaysyla popler kltr, o toplumda yaayan bireylerin oluturduu ortak bir yapma/bilme dzleminin ifadesi olmaktan ok, bizzat kltr endstrisi tarafndan ilenen bir kltrel rnler btn olarak grlebilir. Popler kltr rnleri, teknoloji yardmyla geni kitlelere ulamas amalanan rnlerdir nk bir rnn geni kitlelere ulamas demek, sz konusu geni kitle tarafndan satn alnmas demektir. Kreselleme ayn zamanda standartlam kltr rnlerinin dnya leinde yaygnlamasna ve bu sayede ortak bir yeme-ime, giyinme, elenme, ksacas ortak bir beeninin olumasna zemin hazrlar. Bu da belirli markalarn dnyann her yerinde bir beeni lt olarak tketilmesi olgusunu beraberinde getirir. Bu olgya en iyi rnek, tketim yaznnda da kavramsallatrlm olan McDonalds zincir restoranlardr. George Ritzerin Mcdonaldslatrma (Ritzer, 2001: 198-218) dedii bu olgu, dnyann hemen hemen her yerinde var olan bu restorann, yeme ime beenileri dnda da tm kltrel pratikleri de standartlatrmas anlamna gelir. Bu durumun dier rneklerini jeans, t-shirt, kola gibi kltrel rnlerin dnyann her yerine hatta kasaba ve kylere kadar yaylmas oluturur.
Resim 1.7 Kreselleme ayn zamanda belirli markalarn dnyann her yerinde bir beeni lt olarak tketilmesi olgusunu beraberinde getirir.
Teknolojinin gelimesi ve yaylmasyla popler kltrn var olan btn alanlar igal ettii, yani aslnda bugn mevcut btn kltrel rnlerin popler kltr rnleri kapsamna girdiine dair kavramsallatrmalarn hakllk pay olmakla bir-
SIRA SZDE 1. nite - Kltr
SIRA SZDE 17
likte teknolojinin mikro-lekli birtakm bireysel ve etkileimsel mekanizmalarn DNELM olumasna olanak verdii de bir gerektir. Bireyi, kresel ekonominin standartlatrc dinamikleri ile ekillendiren toplumsal dzen, ayn zamanda yine kreselliin S O R U farkllatrc etkisi ile deime ve dnmeye ak hle gelmitir. Bireyi, kresel ekonominin standartlatrc dinamikleri ile ekillendirenD toplumsal K K A T dzen, ayn zamanda yine kreselliin farkllatrc etkisi ile deime ve dnmeye ak hle gelmitir. Ulam ve iletiim teknolojilerinin gelimesiyle birlikte, dnya zerinde farkl yerlere seyahat edebilme, farkl yerler hakknda enformasyon edinebilme kapasiS O R U temiz nemli derecede artmtr. Eskiden bir yerden bir yere gitmek gnler ve belAMALARIMIZ ki de aylar srerken bugn dnyann herhangi bir noktas bizim iin yalnzca saD K K A T ve yaknlatlerle ifade edilebilecek uzaklktadr/yaknlktadr. Bu sayede uzaklk K T A P Bylelikle n, zaman ve meknn anlam, birbirleriyle olan ilikisi dnmtr. SIRA SZDE farkl ldnya zerinde yaanan, hatta yaanmakta olan her olay takip etmemiz, kelerden insanlarla iletiim hlinde olmamz mmkn hle gelmitir. Bu durum bireysel etkileimleri artrd gibi, toplumlarn kresel dzenleT btnleip E L E V Z Y O N dnyaya AMALARIMIZ almasna, toplumsal hareketlerin rgtlenebilmesine, farkl kimliklerin seslerini duyurabilmelerine ve yeni kltrel bileimlerin ortaya kmasna olanak tanmaktadr. letiim teknolojilerinin gelimesi ve kitlelerin eriimine ak hle gelmesi ile K A EP N T ETR N T bugn insanlarn birbirleriyle olan etkileimleri giderek artmaktadr. zellikle nternet kullanmnn yaygnlamas bireyin, kendi talepleri ve arzular dorultusunda yeni insanlarla tanmasna, farkl etkinlikler iine dhil olabilmesine, dnyay TELEVZYON kendisi gibi anlamlandran dierleri ile karlamasna ve bunun sonucunda, kendisine yeni toplumsallama alanlar kurmasna olanak salamaktadr. Kresellemenin kltr karlamalar ve yeni bileimler yaratmasna olarak N T Ebir R N Ernek T http://www.ntvmsnbc.com/id/25312755/ adresindeki haberi okuyabilirsiniz. Teknolojinin, kltrn kresellemesinde nasl bir rol oynadn tartn. SIRA SZDE
DNELM S O R U DNELM SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
SIRA SZDE DKKAT

DNELM SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ
K N T E T R NAE TP
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
18
zet
A M A
Kltrn insan-doa ilikisi balamndaki yerini tanmlamak. Kltr, ncelikle insann, kendi varl zerine dnme etkinliklerinin sonucunda, lmszl aray arzusunun gdmyle doay dntrerek rettii btn nesne, deer, olgu, kullanm, kural ve rgtlenme biimlerinin tamamn ieren genel bir kavramdr. nsan, dier trlerinden farkl olarak, kendi varlnn farknda olan bir canldr. Bu farkndalk, onu, kendi varlnn sonluluu fikrine de gtrr. Bylece lme kar koymann bir yolu olarak, yaarken dnyaya bir anlam katabilecek eserler brakmay arzu eder. Bunu yapmann yoluysa doadan nasl farkllatn gsterebilecek eserler yaratmaktr. En basit iletiimizden bilim ve sanat yapmaya giden yelpazede, insan eitli biimlerde doay dntrr. Bu dntrme etkinliklerinin tamam, kltr adn verdiimiz birikimi oluturur. Kltr kavramnn anlam zerine ok boyutlu bir baka sahip olmak. Kltr, gndelik yaamda sklkla kullandmz ancak anlam zerine pek dnmediimiz bir kavramdr. Bu nedenle, kltr kavram birok anlama gelecek bir ekilde kullanlr olmutur. Bu nitede, kltr kavramnn sadece gndelik yaamda sklkla kullandmz ekilde kltrl olmak ya da kltrel etkinlikler anlamnda deil, bunlarn tesinde, insann kendi varln kodlama abasnn rn olan her eyin toplam olarak grebileceiz. Kltr olgusu genellikle sanatla zdeletirilir. Oysa sanat, kltrn sadece bir boyutudur. Gndelik yaamn her gesi, toplumsal yaamn her paras, insann her edimi aslnda kltr retimidir. Sanat bunun en incelmi ve simgesel anlamda soyut anlatmna verilen addr.
A M A
Kltrn bilgiyle ilikisini toplumsal balamda aklamak. Kltr, insan ve nesneler arasnda bir ilikiden doar. Kendini dnebilen bir canl olan insan, evresindeki nesnelerin doasn da anlamaya alr. Bu nedenle onlarla srekli olarak bir bilme ilikisi kurar. Bu nedenle, doay dntrme etkinlikleri daima bu srece dair bilgilerin de retilmesini gerektirir. Bilgi konusu, felsefenin temel ilgi alanlarndan biridir. Antik adan beri, filozoflar bilgi ve bilen insan arasndaki iliki zerine dnmlerdir. Baz yaklamlarda bilgi doada mutlak ve evrensel bir ekilde bulunan ve insann kefettii bir ey olarak dnlrken, bazlarnda insann kendi deneyim, birikim ve tarihsellii balamnda, znelliinden rettii bir olgu olarak kavramsallatrlmtr. Kltrn gndelik yaamdaki eitli grnmleri hakknda bilgi edinmek. Kltr sadece sanat eserleri, dnsel retim, felsefe, bilgi gibi alanlarda ortaya kmaz. nsann, iradi btn etkinlikleri bir anlamda kltr retme anlamna gelir. Bu etkinliklerin gndelik yaamda eitli ekillerde grndn biliyoruz. Gelenek, rf, det, kurallar, normlar, toplumsal yaamn dzenleniine ait btn unsurlar aslnda kltrn farkl grnmlerini oluturur. Ayrca sanat ve dn etkinlikleri de kukusuz kltrn en temel bileenleridir.
AM A
AM A
1. nite - Kltr
19
Kendimizi Snayalm
1. Aydnlanma ann felsefi temeli aadakilerden hangisidir? a. nsan aklnn stnl fikri b. Dinin evreni aklamada nemli bir referans noktas olmas c. Dinde reform yaplmas gerektii d. Bilimsel dncenin yeniden dzenlenmesi gerektii e. Bat toplumlarnn dier toplumlardan stnl 2. Aadakilerden hangisi Ren Descartesn dncesini yanstr? a. Toplum, yalnzca bireylerin bir araya gelmesinden olumaz b. Katolik Kilisesi yozlamtr ve dinin reform srecine girmesi gerekir c. Var olmann n-koulu, var olmann bilincine varmaktr d. Dnya bir tepsi gibi dz deil, yuvarlaktr e. Bilimsel bilgi yanllanamaz 3. Alman Tarihi Okulunun bilginin edinimi konusunda yapt katk aadakilerden hangisidir? a. Bilginin evrenselliini vurgular. b. Bilgiyi nesnel bir olgu olarak deerlendirir. c. Bilginin doada mevcut olduunu, insan aklnn ona erimek iin yeterli olduunu savunur. d. Bilginin znel ve greli bir olgu olduunu iddiaeder. e. Tin bilimlerinin doa bilimleri gibi bilgi rettiini belirtir. 4. Mitle gsterge arasndaki iliki aadakilerden hangisinde dile getirilmitir? a. Mit eski toplumlara, gsterge modern toplumlara aittir. b. Gsterge, varln kltrel anlamda aklamas olan mit zerinden anlamlandrlr. c. Mitler kahramanlk yklerini, gstergeler bunlarn simgesel ifadelerini dile getirirler. d. Gsterge, mitin daha az soyutlanm hlidir. e. Mit yabanc kltre, gsterge kendi kltrmze aittir. 5. Kresellemenin teknoloji ile olan ilikisi dnlerek aadakilerden hangisi sylenemez? a. Sosyal paylam siteleri ayn grte olan insanlarn bir araya gelmesine olanak salar b. letiim ve ulam teknolojileri kresellemenin hzn arttrr c. Teknoloji, kresellemenin standartlatrc etkisini azaltabilir d. Kreselleme toplumsal hareketlerin rgtlenmesini imknsz hle getirir. e. Farkl kimliklerin seslerini duyurabilmelerine olanak salar 6. Aadakilerden hangisi, L. Althusserin Devletin deolojik Aygtlar olarak tanmlad kltrel aygt ve rgtlenmelerden biri deildir? a. Eitim b. Din c. Hapishane d. Aile e. Sendika 7. Aadakilerden hangisi, kltr, atmac gelerin kayna olarak deerlendiren Birmingham Kltrel almalar Okuluna ait perspektiflerden biri deildir? a. Kltr, bir toplumda iktidar ve direniin iledii alanlardan biridir. b. Kltr zerk bir alandr. c. Kltr olgusu, medya analizleri ve kitle iletiim aralar zerinden deerlendirilebilir. d. Kapitalist pazarla ekillenmi yeni iletiim teknolojileri, kitle kltr oluumu zerinde etkilidir. e. Kltr, gndelik hayatta sahnelen bir dramaya benzer. 8. Kltr kavramnn sosyolojik boyutuna ilikin aada yer alan ifadelerden hangisi yanltr? a. Sosyoloji, kltr, toplumun bir bileeni olarak inceler. b. Bir toplumun yaps ve ileyii aratrlrken kltr kavramna byk nem atfedilir. c. Kltr, toplumdaki btnletirici ve atmac gelerin kayna olarak deerlendirilir. d. Kltr, bir toplumun maddi ve maddi olmayan tm birikimlerini ifade eder. e. Kltr yalnzca ilkel toplumlara ait bir kavramdr.
20
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi gelenein zelliklerinden biri deildir? a. Kuaktan kuaa aktarlan det ve inanlar. b. det hline gelmi dnme, eylem veya davran rntleri. c. Eskiden kalan, deimeyen det, inan ve alkanlklar. d. Belirli bir toplumdaki toplumsal tutum, detler ve kltrel sreklilikler. e. Bir topluluk iinde toplumsallama yoluyla aktarlan deer, davran, bilgi ve uzmanlk rntleri. 10. Aadakilerden hangisi, gelenein modernlikle kartlk iinde kullanlmas sonucunda ortaya kan sonulardan biri deildir? a. Gelenein deiebilecei ve ayn zamanda kimi kez modern olabilecei. b. Gelenein sadece eskiye ait bir olgu olarak grlmesi. c. Gelenein gnmzde deeri, nemi ve hkm olmayan bir ey olarak dnlmesi, d. Gelenein kalnt olarak grlmesi. e. Gelenein deimeden kald izlenimi vermesi. Herkesin dilinde bir kresellemedir gidiyor; bu moda deyim hzla bir parolaya, sihirli bir szce, gemi ve gelecek tm gizlerin kaplarn aacak bir anahtara dnyor. Bazlarna gre, kreselleme onsuz mutlu olamayacamz ey; bazlarna gre ise mutsuzluumuzun nedeni. Gelgelelim, herkesin birletii nokta, kresellemenin hem geri dn olmayan hem de hepimizi ayn lde ve ayn ekilde etkileyen bir sre; dnyann kaamayaca kaderi olduu. Hepimiz kreselleiyoruz ve kreselleiyor olmak tm kresellemiler iin aa be yukar ayn anlama geliyor... Zaman/mekn skmas terimi, insanlk durumunun parametrelerinde sregiden ok ynl dnm zetler. Bu skmann toplumsal nedenlerine ve sonularna bakldnda, kreselleme srecinin genellikle varsaylan ortak etkilere sahip olmad gn gibi ortaya kacaktr. Zaman ve meknn kullanmlar hem keskin bir biimde farkllam hem de farkllatrlmtr. Kreselleme ne kadar birletirirse, o kadar bler; birletirirken bler; yerkrenin tek tipliini tevik etme nedenleriyle blme nedenleri zdetir. , finans, ticaret ve enformasyon aknn yerkresel boyutlara ulayor olmasnn yan sra, bir yerelleme; mekn sabitleme sreci de ilemektedir. Bunlarn arasnda birbirleriyle yakndan balantl iki sre, tm insan nfusunun varolu koullar ile her bir yerli nfusun eitli kesimlerinin varolu koullarn birbirinden kesin izgilerle ayrmaktadr. Bazlar iin kreselleme olarak grlen ey, bakalar iin yerelleme anlamna gelmekte; bazlar iin yeni bir zgrln iaretini veren ey, bakalarnn zerine davetsiz ve kt bir kader gibi ullanmaktadr. Hareketlilik, gpta edilen deerler arasnda en st sralara ykselmekte; ve her zaman eitsiz datlan kt bir meta olan hareket zgrl hzla, ge modern ya da post modern zamanlarn temel katmanlatrc unsuru hline gelmektedir. Hepimiz ister istemez, kendi seimimizle ya da baka seenek olmad iin hareket hlindeyiz. Fiziksel olarak yerimizde akl duruyor olsak bile hareket hlindeyiz: Hareketsizlik srekli deien dnyada pek de geerli bir seenek deil. Bununla birlikte, bu yeni koulun yaratt sonular son derece eitsiz. Bazlarmz eksiksiz ve gerek anlamda kresel hle geliyor. Bazlarmzsa hayat oyununun kurallarn koyann da, gidiatn belirleyenin de kreseller olduu bir dnyada hi de memnuniyet verici ya da tahamml edilir bir durum olmayan yerelliklerine salanp kald. Kresellemi bir dnyada yerel kalmak, toplumsal se-
1. nite - Kltr
21
Sra Sizde Yant Anahtar

faletin ve alalmann bir gstergesidir. Yerel var oluun getirdii skntlar yetmezmi gibi, kamusal mekanlar yerellemi hayatn menzili dnda kmtr; ve yerel birimler anlam yaratma ya da anlam mzakere etme kapasitelerini kaybetmekte, kendi denetimleri dndaki anlam verme ve yorumlama eylemlerine giderek daha fazla baml hle gelmektedir. Kaynak: Zygmunt Bauman, Kreselleme ve Toplumsal Sonular, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2006, s. 7-9. Sra Sizde 1 Kltr, insann doay dntrme eylemlerinin tamm olarak tanmlanabilir. Kltr birikimi, insan topluluklarnn daha rgtl hle gelmelerini, bir uygarlk oluturmalarn mmkn klar. Uygarlk szc yabanc dillerde civilisation ya da medeniyet olarak karlanmaktadr. Her iki szcn de kkeninde kent (civitas, medine) kavramlar vardr. Kent yaam dorudan doruya uygarlkla iliki iindedir. nsann yaam biiminin belli bir sreklilik, rgtllk ve karmaklk arz ettii durum olan uygarln ncelikle ve belirleyici olarak kent tipi bir yerlemenin ortaya kyla yakndan ilikisi olduu sylenebilir. Kent yalnzca ortak bir yaam alan olmann tesinde, ortak bir ruh hlinin de temsilcisidir nk kent yaam belirli bir yerde sabit kalmay gerektiren retim ilikilerine baldr. Sra Sizde 2 Sosyolojide, ilevselci ve yapsalc yaklamlar, kltr bir sistem olarak deerlendirerek toplumsal geleri bir arada tutan bir motif ve toplumsal gelerin karlkl ilikilerinin dengesi olarak ele alarak btnc gr temsil etmektedir. te yandan, dramaturjik yaklam oyun metaforu zerinden toplumu bir araya getiren etmenleri aklarken semiyolojik yaklam da dilin ve kltrn yaps arasnda paralellikler kurar. Sra Sizde 3 Kreselleme tartmalarnda, kltr kavram ounlukla, sosyal ve kltrel almlarn yaylmasnda kullanlan ideolojik oluumlar erevesinde incelenmektedir. Bu oluumlarn, dnya apnda, unsurlarn btnlemesi ynnde oluu ve bu btnln tek tip bir kltre doru evrilmesi tehlikesiyle birlikte, kreselliin kapsaycl iinde kklere ve yerele nem verme ve sayg duyma durumu ortaya kmtr. Sra Sizde 4 Ulatrma ve iletiim alanlarndaki teknolojik ilerlemeler, kltrler aras al-verii hzlandrm ve kolaylatrmtr. Kreselleme, bir yanyla ekonomik bir btnleme ve standartlamaysa dier yanyla kltrel bir oullama ve yeni bileimlerin ortaya kmas anlamna gelir. Dnyann kresel bir pazar hline gelmesi iin yaplan icatlar, ayn zamanda birbrinden yaltlm ekilde uzak duran kltrlerin de karlamasn salamtr. Bylece kresel bir kltrn olumaya baladn, bunun srekli yeni bileimlerle beslendiini ifade edebiliriz.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. d 4. b 5. d 6. c 7. e 8. e 9. c 10. a Yantnz yanl ise Kltrn nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn nemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn ve Bilgi likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Simgelerin Kayna Olarak Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr ve deoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Bilimlerde Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Bilimlerde Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenek ve Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenek ve Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz
22
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Adorno, T.W. (2006). The Culture Industry, Londra: Routledge. Althusser, L. (2006). Yeniden-retim zerine (ev.: Ergden, Ik - Tmertekin, Alp), stanbul: thaki Yaynlar. Barthes, R. (1970). Mythologies, Paris: Eds. du Seuil. Bourdieu, B. (1979). La Distinction. Critique Sociale du Jugement, Paris: Eds. de Minuit. Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society, Madlen: Blackwell Publishers. Glassie, Henry (2002). Turkish Traditional Art Today, Ankara: Ministry of Culture of the Turkish Republic-Indiana Universty Pres, zlem, D. (2008) Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, Ankara: Dou-Bat Yaynlar. Ritzer, G. (2001). Explorations in Social Theory: From Metotherizing to Rationalization, London: Sage. Saussure (de), F. (1995). Cours de Linguistique Gnrale, Paris: Eds.Payot. Uslu, S. (2009). lka Felsefesi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Williams, R. (2005). Anahtar Szckler. Kltr ve Toplumun Szvarl (ev.: S), Kl, stanbul: letiim Yaynlar.
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ekonomik dzenin farkl ynlerine odaklanan sosyolojik yaklamlar aklayabilecek, Taylorist bilimsel ynetim anlayn zetleyebilecek, Endstri toplumunun ekillenmesini Fordist yaklam zerinden aklayabilecek, in yeniden rgtlenmesi sonucunda yaln retim sisteminin getirdii yenilikleri deerlendirebilecek, Endstriyel retim ile post endstriyel dnmn getirdii deiimi aklayabilecek, almann insan geliimi zerindeki etkilerini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ekonomi Taylorizm Fordizm: Kitle retimi Post Endstriyel ada in rgtlenmesi Esnek ya da Yaln retim Enformasyon Devrimi
Ekonomi
GR EKONOMK DZENN SOSYOLOJK ANALZ ENDSTR TOPLUMUNDA N RGTLENMES POST-ENDSTRYEL ADA N RGTLENMES ALIMANIN GELECE
Ekonomi
GR
Bata sosyoloji olmak zere birok sosyal bilim ok sayda nemli kavram ekonomistlerden dn almtr. zellikle Karl Marks ve onun atma yaklam, ekonomik almalardan ok byk lde etkilenmitir. Marksn almalarnn nemli bir ksm, insann toplumsal davrann ekonomiye dayandrr. Dier baz sosyoloSIRA SZDE ji kuramlarnda olduu gibi, fonksiyonalistler de sosyolojik analizlerinde ekonomiden etkilenmilerdir. Ksaca ifade etmek gerekirse ekonomi, toplumda mallarn ve hizmetlerin sistematik bir biimde retim, tketim ve datm D ile ilgilenir. N E L M nsanlar mallar ve hizmetler araclyla bir taraftan yaayabilmeleri iin gerekli ihtiyalarn karlarken dier taraftan da bunlar sayesinde toplumsal stat elde ederler (ThomS O R U son & Hickey, 1999:494). Ekonomi, mallar ile hizmetlerin, retimi datm ve tketimini rgtleyen D K K A T sosyal bir kurumdur. Ekonomiyi bir kurum olarak adlandrmak, en azndan genel hatlaryla kestirilebilir yerleik davranlar iinde ilev grdn ima eder. Sosyologlar, ekonoAMALARIMIZ minin dier sosyal kurumlarn alan ve oluumunu eletirel olarak inceleyerek belli ekonomik dzenlemelerin zelliklerini tartrlar. Mallar; yiyecek, giyecek korunma gibi zorunlu ihtiyalardan araba, yzme havuzu ve yat gibi lks unsurlara kaK Tdoktorlarn, A P dar geni bir alandaki rnleri kapsar. Hizmet ise din liderlerin, polislerin ve telefon operatrlerinin faaliyetlerinden elde edilen deerleri/kazanlar ifade eder. nsanlar, mal ve hizmetlere deer verirler nk onlar insanlarn hayatTELEVZ YON larn kolaylatrr (Macionis & Plummer, 1998:410). Tpk Anadolu insannn Mal cann yongasdr. dedii gibi. Ayrca mal ve hizmetlerin datm, eitli ekillerde insanlarn yaantlarn biimlendirir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
EKONOMK DZENN SOSYOLOJK ANALZ

Sosyolojide, ekonomik dzenin farkl ynlerine odaklanan farkl yaklamdan bahsedebiliriz. Bunlar: Fonksiyonalizm, atmac Yaklam ve Sembolik Etkileim Yaklamdr. Toplumsal hayatn farkl ynlerini anlamamza yardmc olan bu yaklamlar u ekilde zetleyebiliriz (Curry, Jiobu& Schwirian, 1997:380):
NTERNET
NTERNET
26
Fonksiyonalist Perspektif
Fonksiyonalist teoriler, daha ok toplumda istikrarn nasl srdrlecei ile ilgilenirler. Fonksiyonalistlere gre toplumsal istikrar, aadaki gerekler ve fonksiyonlarn yerine getirilmesiyle salanabilir:
Mallarn ve Hizmetlerin Datm

Fonksiyonalistler, serbest piyasa ve kr arayn ne kartan kapitalist sistemin, mallarn ve hizmetlerin datm ile retimin tevikini yeterince iyi saladna inanrlar. Eer yeni bir hizmet ve rn iin bir piyasa (talep) var ise baz giriimciler byk bir memnuniyetle onu kefedecekler ve sonra ondan kr elde edeceklerdir. Bir rnekle aklamak gerekirse Federal Express irketi (imdi ad FedEx ), kargolarn ok ksa bir srede devredilmesi ihtiyacn duyan bir niversite rencisinin fikridir. Bu renci, kendisini destekleyen bir finansr bularak fikrini uygulamaya geirmitir. FedEx bugn olduka baarl bir kargo irketi olarak varln srdrmektedir. te yandan merkez/brokratik yaplara sahip olan sosyalist ekonomiKaynak: htpp:// neo%20fonksiyonalist%20 ler, piyasann taleplerine yeterince hzl cevap veremezler. nk bu sistem insanlara, risk almalarn ve yeni iler gelitirmelerini tevik edecek yksek krlar salamaz.
Resim 2.1 Fonksiyonalistler serbest piyasa ve kar anlayn ne karrlar
Gcn ve Zenginliin retimi

Fonksiyonalistler, ekonomi ve siyasal kurumlar arasnda yakn bir iliki olduunu iddia ederler. Onlara gre bu iliki, toplumun kaynaklarnn ynlendirilmesinde etkinlii artrr. rnein, kapitalist toplumlarda, ekonomik baar bireylerin zenginlemelerine ve bunu gce dntrmelerine imkn salar. G bireylere hkmetleri etkileme imkn verir; bu da yeni yatrm alanlarnn bulunmasna yol aar. 19. yzyln soyguncu baronlar ekonomik ve siyasal gcn nasl bir arada yrtlebileceini gstermilerdir. rnein; John D. Rockefeller, Andrew Carnegie ve Andrew Mellon gibi kapitalistler, elde ettikleri dev boyutlardaki servetleri gce dntrmeyi bilmilerdir.
Yenilik
Fonksiyonalist perspektife gre kapitalist toplumlar, srekli yenilik iinde olduklar iin evrelerindeki deiime daha iyi uyum salamlardr. Bunun sebebi ise iletmelerin yeni hizmetler ve rnler nererek mteriler iin srekli rekabet hlinde olmasdr.
atma Kuram
stikrar: retim ve tketim arasndaki denge.
stikrar konusunu vurgulayan fonksiyonalist yaklamn aksine, atma kuramlar, ekonomik dzenin istikrarszln vurgular. Hatta baz atmac yaklamlar, kapitalizmin kendisinin bir eliki olduunu ne srerek uzun vadede kendi kendisini yok edeceini iddia ederler.
2. nite - Ekonomi
27
Resim 2.2 Karl Marx
Bilindii gibi atmac yaklamn temellerini Karl Marks (1818-1883) ortaya atmtr. Marks ve dier atmac kuramclar, serbest piyasann snf atmasna ve igcnn yabanclamasna yol atna inanrlar. atmac kuramclar, bir btn olarak ekonomik dzen sz konusu olduunda, kapitalizmin rettii byk ekonomik eitsizlie iaret eder. rnein; bugn Amerikan ailelerin en zengin %10luk grubu, nfusunun % 90nn sahip olduu servetten daha fazlasn ellerinde tutmaktadr. Ayrca bu durum bir sorun olarak da alglanmamaktadr nk ideolojik olarak desteklenen kapitalizm, kazananlar ve kaybedenleri merulatrr. Yine bu yaklama gre mevcut eitsizlik gelecek kuaklara da byk lde yansmaktadr.
Resim 2.3 atmac yaklamclar, kapitalizmin kendisinin bir eliki olduunu ngrerek uzun vadede kendi kendisini yok edeceini iddia ederler.
Sembolik Etkileim Yaklam
Fonksiyonalist ve atmac yaklamlar ekonomik dzenin ileyii ve sonular zerinde dururken Sembolik Etkileim yaklam bireyler, gruplar ve ekonomi arasndaki etkileimi konu alr. Birok sembolik etkileimci, kariyer sosyallemesi nin ( career socialization ) etkisini vurgular; zellikle de alma ve kariyer hakkndaki dnce biimimiz ile edinilen bilgi sKaynak: http://www.arastiralim. comtagkapitalizmpage4 reciyle ilgilenir. alma ve kariyer sosyallemesi, byk lde sosyalleme aralaryla yaam boyunca srer. Genel olarak formel ve informel olmak zere iki tr sosyalleme arac vardr. nformel sosyalleme aralar: Genelde aileler ilk ve en nemli sosyalleme aralardr. Ekonomik davranla ilgili olarak aileler, ocuklarn almaya ynelik tutumlarn ve kariyer srelerini etkiler. syankr ocuk imajna ramen, ocuklar genellikle aileleri ile ayn mesleklere girerler. Bu sre mesleki miras olarak adlandrlr. Baz durumlarda mesleki miras, aileler ocuklarn aile iletmelerine getirdiklerinde balar ve ncelikle sradan iler yapan ocuklar daha sonra orada ynetici olurlar. Mesleki miras baz durumlarda da spesifik meslekler iin sosyallemeyi kapsar. Ailenin yan sra arkada evresi de bir baka nemli informel sosyalleme aracdr. Yatlar, birer rol modeli oluturabilirler veya kariyer srecinde enformasyon salayabilirler. Medya, kariyer sosyallemesi srecinde bir baka nemli aratr. Televizyon, filmler, gazeteler, kitaplar, ile ilgili rol modellerinde hl en nemli kaynaklardr. Ancak medya nadiren ile ilgili gerekidir. Formel sosyalleme aralar: Aile, arkada evresi, medya gibi informel sosyalleme aralar yannda, okul ve i evresi gibi formel mesleki sosyalleme aralar da bulunmaktadr. rnein; okullarda meslek seimi konusunda tavsiyeler sz konusudur. Bu rehberlikler ou kere rencilerin meslek tercihlerini etkiler. Yine iverenler belki de en nemli formel kariyer sosyallemesi aracdr. Her meslek kendine zg vasflar ve kiilik zellikleri ister.
28
ENDSTR TOPLUMUNDA N RGTLENMES Bilimsel Ynetim Anlay ve nsan likileri Okulu

Weberden farkl olarak Taylor bilim adam deil bir mhendistir. Dolaysyla Weberin rgtlere ilikin almalarndaki teorik boyuttaki arln yerini Taylorda daha ok uygulamaya ynelik boyut alr. Bunun yannda Taylor, iin rgtlenmesi konusunda Weberyen teoriden byk lde etResim 2.4 kilenmitir. Dolaysyla Taylorun bilimsel yTaylor rgtlere netim yaklam ile Weberin brokratik rgt ilikin kuram arasnda byk lde benzerlikler sz almalarn konusudur. uygulamaya ynelik yapmtr. Bilgiyi iin incelenmesine uygulayan Taylor, nce iin analizini daha sonra da mhendisliini yapmtr. Bilindii gibi Taylorun i kavramn incelemeye balad dnemde iilerle iverenler arasnda olduka iddetli gerilimler mevcuttur. Ancak Taylora gre bu atma gereksizdir. Eer verimlilik artrlabilirse hem iiler hem de iverenler bundan kazanl kacaktr. Nitekim daha sonra uygulamaya geirilen Taylorun bu grleri kadar ok az insann grlerinin entelektel tarihte etkili olduu, baz yazarlar tarafndan iddia edilmektedir (Drucker,1994:55). Taylor ve onu izleyenler incelenen konuyu ok daha fazla snrlayarak bir taraftan iinde bulunduklar durumun tarihsel zelliklerini ve kiisel formasyonlarn, te yandan da rutin retim iinin gerekletirilmesinde makinelere ek olarak insan kullanmn incelemilerdir. nsanlarn istihdamResim 2.5 na ilikin temel sorunlar ortaya koymaya alarak bunlara ilikin zm yollar getirmi ve rutin reTaylor ilerin atlye tim ilerinde yaplan faaliyetlerin belirlenmesinin ve brolarda nemli bir hner mmkn olduunu gstermiler ve daha ok rggerektirmeden srekli tn mekanik boyutu ile ilgilenmilerdir (March & Sitekrarlanan ekilde mon, 1975:14). Atlyelerde ve brolarda yaplan ve yaplmasn gerekletirmitir. nemli bir hner gerektirmemekle birlikte srekli tekrarlanan ileri inceleyen Taylorun nermeleri Kaynak: (ya da daha doru bir ifade ile yntemleri) unlardr http://www.canaktan. (March & Simon,1975:21; Etzioni,1964:22): orgyonetimyonetimteorilerianasayfa Bir ii yapmak iin en iyi tek yolu bulmak amateoriler.htm cyla zaman ve yntem aratrmasn kullann. En iyi yntem, gnlk retimi en yksek ortalama dzeye karan ynetim anlaydr. iler, her iki el hareketlerini annda doal olarak yapabilir hle gelmelidir. i en iyi ve en hzl bir biimde yapabilmesi iin iiyi zendirin. Bu amala btn aletlerin yerleri sabit ve tanmlanm olmaldr. iye verilen cret ile onun performans arasnda yakn iliki olmaldr. i standart retim dzeyine eritii zaman, gnlk cret dnda belli bir ek prim verilerek motive edilmelidir.
2. nite - Ekonomi
29
inin almasn kuatan yntemde, makinelerin hz, i ncelikleri gibi koullar dzenlemek iin uzmanlam kimseler kullanlmaldr. zetle belirtmek gerekirse mevcut teoriler iinde en deterministik ve teknokratik karakterli olan (Grint,1992:117) Taylorun bilimsel ynetim anlaynn temel karakteristikleri unlardr ( Hicks&Gullett, 1992:117): Babadan kalma ynetim anlay yerine bilimsel ynetimin tesisi atma deil uyum Bireycilik deil i birlii Snrl retim yerine, maksimum retim Her insann etkinliinin ve refahnn maksimum dzeyde artrlmasdr. Bu anlay byk lde, hem sosyalist hem de kapitalist sistemlerde iinin tembel olduu, insann doas gerei almay sevmedii ve sorumluluktan kand varsaymlarna dayanr. Nitekim insann iten kaytarmasnn genel bir kural olduunu syleyen Trokinin insan tembel bir hayvandr sz byk lde bu mantalitenin bir rndr. Taylorun grleri sendikalar tarafndan byk tepki grm olmasna ramen uygulamada ncelikle ABDde byk rabet grmtr. zellikle Henry Fordun kitle retimini ngren ve 20. yzyla damgasn vuran ynetim anlaynn temellerini; bu iin deerlendirilerek kk paralara blnmesini ve standartlatrlmasn ngren ynetim anlayna dayandrdn gryoruz. Bu sayede endstri ncesi toplumun alma alkanlklarna sahip iilerin verimlilikleri ok daha kolay bir ekilde artrlabilmitir. Taylorun fikirlerinin uygulamaya geirilmesinden sonra tm ileri lkelerde verimlilik elli kat artmtr. Bu verimlilik patlamasndan iverenler kadar iiler ve toplumun dier yeleri de faydalanmtr. 1930 ylna geldiimiz zaman Taylorun bilimsel ynetimi gerek sendikalarn gerekse aydnlarn kar kmalarna ramen, gelimi lkelerin tmn sarmtr. Sonuta Marxn proleteri artk orta snfn temsilcileri hline gelmeye balamtr (Drucker, 1994:62). Daha sonraki yllarda ise gerek Taylorun ilkeleri dorultusunda, gerekse Mayo ve haleflerince farkl bir izgide, endstriyel iin rgtlenmesi konusunda endstri sosyolojisinin teorisine nemli katklar yaplmtr (nc,1982:30). rgt teorisinde insan ilikileri ekol olarak anlan bu teori, Taylorist ilkelere gre rgtlenmelerin alanlar ihmal ettiini, onlar sadece maddi unsurlarla motive edilebilecek bir homo economicus olarak ele aldn, oysa alan kiilerin her eyden nce insan olduu ve bunun ihmal edilmesinin iiler kadar verimlilii artrmak isteyen iletmeler asndan da sakncalar yaratabileceini ileri srmtr. Teorik planda byk yanklar yapan insan ilikileri ekolnn temel varsaymlarn Douglas McGroger (1970: 39-40) u ekilde sralamaktadr: te fiziki ve zihni abann harcanmas oyun ya da dinlenme kadar doaldr. Tayloristlerin grlerinin aksine sradan bir insan, doutan iten nefret etmez. bir doyum kayna olduu mddete ii onu severek yapar ancak ceza kayna hline dnt zaman yapmaktan kaar. Dardan denetim ve ceza ile korkutma alanlar rgtsel amalara yneltecek tek yol deildir. Bal olduklar amalar dorultusunda alan insanlar, kendi kendilerini ynetme ve kendi kendilerini denetim yollarn kullanrlar. Amalara ballk onlarn elde edilmeleriyle ilgili olarak dllere baldr. Bu dllerin en nemlisi ise benliin doyurulmas ve gerekletirilmesidir. Bu rgtsel amalarn gerekletirilmesi ile de salanabilir.
Proleterya: i Snf
Homo Economicus: Maksimum fayda peinde koan, aklc hareket eden ve kendi karlarn dnen insan.
30
Uygun bir ortamda sradan bir kii sorumluluu sadece kabul etmeyi deil, ayn zamanda aramay da renir. Sorumluluktan kanma, hrs yoksunluu ve gvenlie ar nem verme gibi zellikler genellikle tecrbeler sonucunda elde edilir; yoksa doutan gelen zellik deildirler. rgtsel sorunlarn zmnde insanlar gerekli yaratclk ve ustala sahiptirler. ada endstri toplumunda normal insann yeteneklerinin sadece bir ksmndan yararlanlmaktadr. rgt ve alanlar deta mekanik unsurlar olarak gren Taylorist grlerden farkl olarak iin rgtlenmesinde sosyolojik ve psikolojik unsurlar n plana kartan insan ilikileri ekolnn gnmzde ok daha fazla dorulanan bu varsaymlar 1930lu yllarda ortaya atlmasna ramen uygulamada Taylorist grler kadar etkili olmamtr.
SIRA SZDE
Taylorn alan mekanikletirdii i modelinin iin rgtlenmesi konusunda endstri SIRA SZDE sosyolojisine nasl bir katks olmutur.
D Kitle N E L M retimi Fordizm:
DNELM S O R U
Taylorun bilimsel ynetim anlaynn uygulamadaki temsilcisi Henry Ford olmutur. Ford bu Silkelerden hareketle kendi otomobil fabrikasnda sipari usul retimO R U den kitle hlinde seri retime ynelmitir. leri dzeyde i blm ve standartlamay, son derece kat bir biimde uygulayarak verimlilikte byk artlar salaDKKAT DKKAT mtr. Bu retim biiminde en nemli unsur, birok kiinin inand gibi hareket eden SIRA SZDE SIRA SZDE Daha ok paralarn birbirlerinin yerine tam ve uyumlu bir montaj hatt deildir. biimde konulabilecek ekilde deitirilebilir ve birbirine balanmasnn son derece basit olmasnin ok daha nemli olduu idResim 2.6 AMALARIMIZ AMALARIMIZ dia edilmektedir. Yine kitle retim biiminde Henry Ford: montajcnn, cvata skmak ya da retilen her Fordist retim arabaya bir tekerlek takmak gibi, sadece tek K T A P Kmodelinin T A P bir ii vardr. Montaj iisinin para smarlamakurucusu. s, aletlerini tamir etmesi, kalite kontrol yapKaynak: mas ve hatta yanndaki iilerin ne yaptn T Ehttp://www.answers. LEVZYON TELEVZYON bilmesi dahi gerekmemektedir. Bunun yerine comtopichenry-ford kafasn nne eip baka eyler dnmektedir. Bu paralarn nasl bir araya geldiini dNTERNET NTERNET nmek ise endstri mhendisinin grevidir. Buna karlk sadece birka dakikalk eitimden geen montaj iisi son derece kat bir disiplin iinde belirli rutin ileri tekrar tekrar yerine getirmektedir. Montaj hattndaki iiler araba paralar kadar kolay deitirilebilmektedir. Bu srete iinin herhangi bir gr bildirmesi sz konusu deildir. rnein, ii bir aracn hatal almasn dahi bildirememekteydi. Bu tr grevler ustaba ve endstri mhendisine aitti. Ayrca Ford igcn, sadece iiler arasnda deil mhendislerde de blmtr. Baz endstri mhendisleri montaj ilemlerinde uzmanlarken dierleri de tek paralar imal etmeye tahsis edilmi makinelerin iletiminde uzmanlamtr. Baz imalat mhendisleri montaj donanmnn tasarmnda uzmanlarken dierleri her zel para iin belli makineler tasarlamaktadrlar. Baz rn mhendisleri
2. nite - Ekonomi
31
motorlar zerinde, bazlar gvde zerinde, bazlar da elektrik sistemleri zerinde uzmanlamlardr. Bilgileri ve fikirleri ynlendiren fakat gerekte bir otomobile hi dokunmam ya da fabrikaya girmemi olan endstri toplumunun bu bilgi iileri emek sanat baml gemiin eitimli atlye sahiplerinin ve eski tip fabrika ustabalarnn yerlerini almlardr. Her ii kendileri yapan bu ii yneticiler montajc ile anlamakta paralarn tasarmn yapmakta, onu yapacak makineleri getirmekte ve ou zaman atlyede makinelerin iletimini ynetmektedirler. Bu yeni uzmanlarn grevi endstride vasfsz igcnn kullanaca makineleri tasarlamaktr (Womack&Jones,1993:27-33). Kitle retimi srecinde kullanlan makineler niteliksiz iilerin kullanabilecei ekilde dar amal olarak tasarlanmtr. Emek ile sermaye arasnda yaanan youn gerginliklerin de etkisiyle Fordist kitle retiminde i, belirsizliklerden korunmaya allm (Stinch-Combe,1990:62-3) ve iiler birbirlerinin yerine kolayca ikame edilebilecek ekilde rgtlenmitir. Bunun yannda ii, karar srecinin de btnyle dnda tutulmutur. Dier bir ifade ile iinin retim zerindeki kontrol tamamen ortadan kaldrlmaya allm ve iilerin tatmini byk lde cret artyla salanmaya allmtr (Yentrk,1993:44). zetle belirtmek gerekirse kitle retim biiminin temel zellikleri unlardr (Allen, 1992:185): Standart paralarn birletirilmesi, zel amal makinelerin kullanm, igcnn vasf ynnden fragmantasyonu ve montaj hatt, Byk hacimli kitle retimi yoluyla salanan lek ekonomileri, Gmrk duvarlar yoluyla korunan pazarlarda, uzun sreli standart mal retimi, Byk fabrikalarda yar vasfl kitle iileri ile yksek cretli iilerin konsantrasyonu, Merkez ynetim tarafndan karakterize edilen iin rgtlenmesinin hiyerarik ve brokratik biimi, Arz, talep ve refah dengeleri ve Keynezyen politikalar tarafndan dzenlenen ulusal devlet ekonomilerinin ynetimi, Kitle retimi ve kitle tketimi arasndaki balantnn mevcudiyeti. Endstri toplumunun ekillenmesinde olduka etkili olan Fordist retim biiminin yaygnlk kazanmasyla birlikte fabrika endstri toplumunun merkezi hline gelmitir. Bylece fabrika, endstri toplumunda eitim kurumlarndan aile yapsna kadar her alana daha ok nfuz eder olmutur. rnein; eitim kurumlar bir taraftan kitle eitimi erevesinde okuma-yazma, hesap ve biraz da tarih bilgisinin yan sra rencilere endstrinin gerektirdii; her eyi zamannda yapmak ve sz dinlemek gibi montaj hattnn taleplerine uygun bireyler yetitirmitir. Bununla iinin ie zamannda gelip gitmesi, amirlerinin ve yneticilerinin verecei emirleri tartmadan yerine getirmesi, broda ya da makinenin banda standartlatrlm rutin ileri bkmadan yapmasnn retilmesi amalanmtr (Toffler, 1981:53). Aslnda bu sre 19. yzylda balatlm olmakla birlikte 20. yzylda Fordist kitle retim sreci ile birlikte ok daha yaygnlatrlmtr. Bunun yannda Fordist kitle retiminin yaygnlamas endstri toplumunda sendikalar, meslek kurulular gibi kitle rgtlerinin de glenerek gelimelerine ve bunlarn yan sra kitle iletiim aralar ile kitle kltrnn de ykseliine yol am; toplumsal yapda ok kkl dnmleri beraberinde getirmitir.
32
Kitle retimi: in kk paralara blnerek byk miktarlarda retilmesi
Kitle retimi 20. yzylda egemenliini byk lde sosyo-kltrel unsurlarn varl ile srdrebilmitir. rnein; kitle tketimi anlayndaki bir gerileme 70li yllarn sonrasnda grld gibi kitle retimi srecinde de olduka ciddi krizlerin yaanmasna yol amtr. Durkheimin toplumsal farkllama srecinin artyla birlikte ortaya ktn syledii bireysellik olgusu, kitle retiminin yaygnlk kazanmasyla yani fabrikada, eitimde, iletiimde, mimaride ve tketimde giderek artan standartlama ile birlikte son derece zayflamtr. Rejimleri ne olursa olsun bu kitlesellemenin etkisiyle Kerr ve arkadalarnn (1960) vurgulad ekilde endstrilemi lkeler arasnda da giderek artan bir benzemeye tank olunmutur. te yandan kitlesellemi endstriyel standart retim dzeniyle bu toplumun kltrel ve siyasal mantn oluturan modernizm teorileri arasnda da byk paralellikler sz konusu olmutur (Jeanniere, 1993:21). Ykseliiyle retim srecinde maliyetlerin dnde ve toplumsal yaplarn deimesinde byk rol oynayan kitle retimi zamanla tm dnyaya yaylmtr ve bunu ilk kullanan firmalar asndan sz konusu rekabet avantaj da bylece ortadan kalkmtr.
Resim 2.7 Ford fabrikasndan almaya rnekler
Kaynak: http://www.sustainablecityblog.com/2009/06/retool-the-auto-industry/ http://asitoughttobe.com20110420henry-ford-socialist
SIRA SZDE
SIRA SZDE yaygnlamasnn endstri toplumunun ekillenmesinde nasl etFordist retim biiminin kileri olmutur?
DNELM Fordizmin Krizi
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
1970li yllar dnyada genel ekonomik krizle birlikte kitle retiminin de krize girS Kitle O R U retiminin varln srdrebilmesi standart tketim kalplar ve dii yllardr. istikrarl pazarlarn mevcudiyeti ile yakndan ilgilidir. Ayrca kitle retiminde pazarlar hem kitlesel retilmi mallar iin yeterli hem de byk lekli firmalarn D K Kolarak AT maliyetlerini amorti edebilmesi iin istikrarl olmaldr. 1970li yllara kadar gerek ulusal gerekse uluslararas piyasalar kitle retimi iin olduka msait olmutur SIRA SZDE (Yentrk, 1993:44). Bu dnemde uygulanan Keynezyen politikalarla desteklenen refah devleti uygulamalar piyasalar genileterek kitle retimi iin olduka uygun bir ortam salamtr (Loveman&Sengenberger,1990:2). AMALARIMIZ Yukarda belirtilen tarihten sonra ise piyasalarda genel bir istikrarszlk grlmeye balanmtr. Ayrca giderek ucuzlayan teknolojinin kk ve orta lekli firmalara gemiten olarak bykler karsnda rekabet edebilme ans vermeK T A farkl P si piyasalarda rekabetin daha ok kzmasna ve dolaysyla kitle retiminin de daha ok krize girmesine yol amtr. Rekabetin artt bu dnemde giderek daha
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE 2. nite - Ekonomi
SIRA SZDE 33
DNELM S O R U
ok seenee sahip hle gelen tketici de daha fazla nazlanr hle Do N Egelmitir. LM D laysyla esneklii olmayan ve byk stoklarla alan dev firmalar, talepleri ksa srede deien olduka nazl tketicilerden oluan istikrarsz piyasalarda eski S O R U avantajlarn kaybederek yaam mcadelesi vermeye balamlardr. 1970li yllar dnyada genel ekonomik krizle birlikte kitle retiminin de DKK A Tkrize girdii yllardr. Bunun yan sra 70li yllarn sonundan itibaren baz lkelerin, talebi canlandrmay ngren Keynesyen politikalardan sk para politikasn ngren Friedmanc AMALARIMIZ politikalara ynelmi olmasnn etkisiyle, talepte daralmalarn da ortaya kmas kitle retiminin ok daha olumsuz etkilenmesine yol amtr (Yentrk, 1993:47). zellikle petrol fiyatlarnn art devletlerin sosyal refah harcamalarn ksmalarna K anlan T A P faktrlerin neden olmutur. Ancak kitle retiminin zlmesinde yukarda dnda teknolojik gelimenin eitlilii ve sipari usul almay ucuzlatm olmas, kitle retiminin avantajlarn ortadan kaldrmtr. Bylece gemite kitle reT E L E yaplanmalar VZYON timinin rasyonel rgtlenmesi olarak kabul edilen kat brokratik yeni toplumun ve ekonominin gereksinimlerine cevap veremez olmutur. Dier bir ifadeyle, 70lerdeki petrol krizi ayn zamanda eski endstri toplumunun da lm anlamna gelmitir.
NTERNET SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
POST-ENDSTRYEL ADA N RGTLENMES

Post-endstriyel topluma geiin etkisini en ok hissettirdii alann alma hayat olmasndan dolay, nemli lde buradaki gereksinimlerin de etkisiyle ortaya kan teknolojik deimeler, ou kez deiimin ana kaynan tekil etmitir. in dnm srecinde ise alma yaamnn motor gcn teebbsler oluturmaktadr (Oscarsson, 1991:18).
Standartlamann Sonu
zellikle 1970li yllardan itibaren arResim 2.8 tan rekabet ortamnda faaliyette bulu1970'li yllardan nan iletmeler yeniden yaplanma sitibaren artan recine girmilerdir. nk kitle retirekabet ortamnda faaliyette bulunan mi iin gerekli olan piyasalar byk iletmeler yeniden lde doyma srecine girmi ve reyaplanma srecine kabet ise ok daha fazla iddetlenmigirmilerdir. tir. Yine ucuzlayan ve yaygnlaan teknolojiler sayesinde kitle iletiim aralarnda tekeller krlmaya balanm ve toplumsal farkllama ve dolaysyKaynak: http://www.designworldonline.comarticles238611Newla bireyselleme g kazanmaya baLean-Manufacturing-Podcast-from-Bosch-Rexroth.aspx lamtr. Tketici artk kendisine sunulan eitli rnler karsnda gerek anlamda kralln ilan etmitir. Bir rnden dierine ok daha kolay geer hle gelmitir. Srekli en iyi ve en ucuz mala doru deien ve farkllaan tketicinin taleplerine kitle retimi cevap veremez hle gelmitir. Eski yntemlerle alan, yani kitlesel retimde bulunan dev firmalar karsnda, daha kk ve esnek firmalar pazarlarda daha avantajl hle gelmeye balamtr.
34
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ayrca Fordizmin kitle retimi anlayna kar klmasnda, ekonomik faktrler yannda, onun beraberinde getirmi olduu bireyin konumunu geri plana iten, yeknesak hle dntrlm yaam biiminin de etkisi olmutur. Bilindii ekilde ar i blmn ngren kitle retiminin, bireyin yabanclamasna yol am olmas, Modern Zamanlar filminde ya da nsan likileri ekolnde olduu gibi aydnlardan olduka sert eletiriler almtr. Gemite kitle hlinde standartlatrlm retimde bulunan firmalar daha esnek ve daha mobil rgtlenme biimine ynelmilerdir. Bu ynelite 1974 Petrol krizinden sonra dnyann doal kaynaklar bakmndan en yoksul lkelerinden biri olan Japonyann zellikle mikro elektronik alannda yapt atlmlarla ncl stlendiini grmekteyiz. Bunun yan sra enformasyon toplumuna gei srecinde Taylorizm gibi endstri toplumunun rn olan ve Weber tarafndan rasyonel organizasyon biimi olarak sunulan brokratik rgtlenme de kat ve hantal yapsyla gnmzn gereksinimlerine cevap veremez hle gelmitir.Bugn brokratik rgtlenme olduka sert eletiriler almaya devam etmektedir. Bu rgtlenme biimi bugn katlkla ve ok farkllam mteri taleplerine cevap verememekle sulanmaktadr. Bu nedenle firmalar brokratik formaliteleri mmkn olduunca en aza indirmeye almaktadr. Sadece bununla kalmayp brokratik rgtlenmeye paralel ileyen kitle retimi anlay yerine kk ve orta leklerde esnek retim anlayn n plana kartan bir rgtlenmeye doru bir yneli de ivme kazanmtr. 1970lerdeki petrol krizi ayn zamanda eski endstri toplumunun da krizi anlamna gelmektedir. Ayrca bu tarihten sonra zellikle enformasyon teknolojileri alanndaki gelimeler, toplumsal dnm srecinde derin etkiler yapmaya SIRA SZDE balamlardr. Hizmet sektrnde hzl bir gelime gzlenmitir. Dnya ticareti byk lde artm ve ulusal pazarlarn nemi giderek azalmtr. Ayrca rnlerin yaam sreleri ksalmtr (Oscarsson, 1991:19). rnein Fordun, Model DNELM Tyi tm bir nesil iin retmesine karlk, gnmzde piyasaya kan bir bilgisayarn mr en ok iki yldr (Hammer, 1994:16). Bu sre her geen gn daha S O R U da ksalmaktadr. 1970lerdeki D petrol K K A T krizi ayn zamanda eski endstri toplumunun da krizi anlamna gelmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM
TketicininSIRA tamamen SZDE kralln ilan etmesi sonucu endstride nasl bir deiim olmutur?
DNELM in Yeniden rgtlenmesi: Esnek ya da Yaln retim
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TELEVZYON SIRA SZDE
Esnek retim: Talepteki farkllamalar K S O T RA UP gz nnde bulundurularak ve teknoloji etkin kullanlarak yaplan retim eklidir. DKKAT
NTERNET AMALARIMIZ
70lerin sonlarndan itibaren kitle retiminin krize girmesi neticesinde iin rgtKS OT RAaraylar lenmesinde yeni balamtr. Ortaya kan bu retim biimi Lash ve Urry UP gibi baz sosyologlar tarafndan ok net bir grnm sergilemediinden sermayenin dzensiz yeniden yaplanmas ya da rgtsz kapitalizm (disorganized capiDKKAT T E L E Vtanmlamaktadr. ZYON talism) olarak Ancak bugn yeni retim dzenini tanmlamada en ok kullanlan esnek reSIRA SZDE tim kavramdr. Giderek yaygnlk kazanan bu retim biiminde iin rgtlenmesinin gemiten farkl olarak ok kkl bir dnme uradna tank olmaktayz. NTERNET gcnn niteliinde ve sendikalarn fonksiyonlarnda ve nemlerinde deimeAMALARIMIZ ler ortaya kmaktadr.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2. nite - Ekonomi
35
Enformasyon toplumu, Masudann (Masuda,1990:46) da vurgulad ekilde byk lde kresellemenin egemen olduu toplum biimidir. Dolaysyla bu toplumda uluslararas rekabet son derece nemlidir ve firmalar bu srete en kaliteliyi en ucuza retmek zorundadrlar. Bir maln retimini ise doal olarak en iyi onu reten bilir. Dolaysyla en kalitelinin retilmesi isteniyorsa iin rgtlenmesi srecince o mal reten kiinin karar srecine dhil edilmesi gerekmektedir. Japon Toyoto firmas, yerel pazarn darl, buna karlk ara talebinin eitlilii gibi faktrlerin de basksyla kinci Dnya Savandan sonra Amerikal ve Avrupal firmalara gre daha esnek bir rgtlenmeyi tercih etmitir. Sonuta Japonlar bu uygulamadan olduka baarl sonular elde etmilerdir. 70li yllarda ise ortaya kan kriz btn sanayilemi lkelerde retim biimlerinin yeniden sorgulanmasna yol amtr. Dolaysyla Japonya kl bu yeni esnek retim biimi dier faktrlerin de etkisiyle son 20 ylda tm dnyada yaygn hle gelmitir. Yeni anlayn nemli unsurlarndan birisini Schumacern ifadesiyle kk gzeldir ilkesi oluturmaktadr. nk kitle retimi yapan dev firmalarn istikrarsz piyasalara kar kk firmalar kadar uyum gsteremedii anlay olduka yaygndr. Bu anlaya gre sadece esnek uzmanlam kk firmalar kriz artlarna daha kolay uyum salayabilirler. Ancak hem lek ekonomilerinden yararlanp hem de mikro elektronik teknolojilerini adapte ederek istikrarsz kk taleplerin ayr ayr dikkate alnabilecei retim sistemleriyle yeni alma dzenine adapte edilebilecei de iddia edilmektedir. Birinci yaklam iin talya rnei ska verilmekte, ikinci yaklam iin ise Japon firmalarnn baarlar rnek olarak gsterilmektedir. Ancak lek ekonomisiyle amalanan 70 ncesi farkl bir dnemin mant ile retim kastedilmedii gibi, sadece yeni ortamda kk firmalarn yaayabilecei de kastedilmemektedir (Yentrk,1993:49). Bir dier ifadeyle bugn genel eilim klmekten yana olsa bile baz sektrler (rnein otomotiv) Druckern da belirttii gibi hl byk olmay gerektirmektedir. Bunun yan sra zellikle bir Japon firmas olan Toyotann retim biiminden esinlenerek gelitirilen ve Toyotaizm denilen anlayn bir paras olan rgtlenme biimine gre kitle retiminin standartlama anlayndan farkl olarak rn farkllamasnn artrlmas yoluna gidildiini gryoruz. nk bireyselliin glendii ve ayn mal reten firma saysnn artm olduu gnmzde, tketicinin srekli deien taleplerine uygun mal en hzl ekilde retmek, firmalarn yaayabilmesi iin hayati nem tamaktadr. Bunun yan sra kitle retiminin bant retimi yerine yeni retim biimi ierisinde bilgisayarlarla desteklenmi modl retimi n plana kmtr. Standart retim mant erevesinde tek bir ama iin tasarlanan makinelerin yerlerini, yeni retim biimine uygun olarak esnek makinelerin almaya baladn grmekteyiz. in yeniden rgtlenmesi srecinde atma yerine ibirlii; makine temposunda alma yerine de bant retiminden bamsz alma tercih edilmeye balanmtr. Dolaysyla alan bireyin makineyle ilikisi deimektedir.
Toyotaizm: retim ve ynetimde srekli iyiletirme yaklam ile hatasz retim gerekletirme.
36
Resim 2.9
Charlie Chaplinin Modern Zamanlar filminde eletirilen (fordist kitlesel retim sisteminde) alan bireyin makina ile ilikisi (Solda) gnmzdeki bilgisayarlarla desteklenmi modl (esnek) retiminde (Sada) olduka farkllamtr Kaynak: http://salihcenap.wordpress.com20110424modern-zamanlar http://www.abprotek.com
Bir tr esnek retim biimi olan yaln retimin temel felsefesi, Japon toplumunun deerleriyle de yakndan ilgilidir. Japonlarn grup kltr, i yerine ar ball ngren i ahlak ve mr boyu istihdam gibi uygulamalar, yeni retim biimi iin uygun bir kurumsal ya da kltrel ortam oluturmutur. Ancak Fordist-Taylorist grlere alternatif olarak Toyota firmasndaki uygulamalardan esinlenerek gelitirilen iin rgtlenmesindeki bu yeni yaklam ile 1930larda Amerikada Hawthorne aratrmalar ile ortaya atlan insan ilikileri ekolnn varsaymlar arasnda da paralellikler sz konusudur. rnein, otoritenin daha lml hle getirilmesi, bireyselliin n plana kartlmas ve alanlarn karar srecine katlmalar gibi. Dolaysyla bu yaklam Japonyada gelitirilmi olsa bile btnyle sadece Japonlara zg bir ynetim biimi olarak grlmemelidir. Ksaca belirtmek gerekirse esnek ya da yaln retimin zelliklerini u ekilde sralayabiliriz (Preffer,1995:61): Fazla iiler de dhil olmak zere, stok fazlal kaldrlr, Kalite ve etkinlik doru orantl kabul edilir; kaliteden taviz verilemez, Bir rnden dierine hzla deiebilme yeteneine nem verilir, retim srecini gerekli ekilde anlayan ok becerikli elemanlar vardr, Eitime gerekli ekilde nem verilir, yi eitimli iileri elde tutmaya nem verilir, cret sistemi, irketin, tesisin ve bireyin performansna ksmen baldr, Stat engelleri azaltlr, Yksek balla dayal i uygulamalar vardr. Bylece firmalar esnekleme ile bir taraftan zerlerindeki fazla ykleri kaldrrken dier taraftan da retim srecinde sahip olacaklar belirleme yetkisinin artyla deiime daha kolay adapte olur hle gelmektedirler.
2. nite - Ekonomi
37
Resim 2.10
Zayf ergonomik sre tasarmnn veya organizasyonel kurgunun sonucu olarak fazla insan hareketi aba ve ilemler
Mterinin hangi rn, ne kadar ve ne zaman istedii ile gerekte retilen arasndaki fark
FAZLA RETM
1
HAREKET
ZAMAN
Gecikme bekleme sonucu atl insan, makina kayna
2
HATALAR
Uygunsuz dzeyde ( az ya da ok) malzeme, rn, ara stok veya bilgi
STOK
6 5 4
Spesifikasyon ve retilen rn arasndaki farktan dolay fire veya tekrar ileme domas
TAIMA
Gerekli olmayan, deer katmayan, malzeme, bilgi ve insan hareketi
SRE VERMSZL
Yetersiz proses tanmlar, karmaklk ve standardszlk sebebiyle mterinin istediinden daha az veya daha fazla i yaplmas
Esnek retim modelinde srekli iyiletirme esastr. Kaynak: http://www.eneraconsulting.comtagyalin-dusunce
Bunun yannda esnek rgtlenmeye ynelik gelimelerin tam karsnda yer alanlar da vardr. rnein nl Harward Business Reviewda kan bir makalede GM ve Toyotonun ortakl olan Kaliforniyada Foremont tesislerindeki uygulamadan hareketle Taylorist grlerin tekrar ne kartldn grmekteyiz. Bu aratrmaya gre ad geen yerdeki fabrikada uygulanan Taylorist Time and motion yntemi sadece i yerinde verimliliin ve kalitenin artrlmasna deil, ayn zamanda iilerin de daha iyi motive olmalarna yol amtr. Yine ayn uygulama neticesinde esnek retim teorisyenlerinin varsaymlarnn tam aksi istikamette renmenin ve srekli iyilemenin de ortaya kt vurgulanmaktadr. Bu da unu gstermektedir ki yeni alma dzeninde, gerek tarm toplumundaki, gerekse endstri toplumundaki gibi, sorunlara her yerde her zaman geerli kat, tek bir yntemle yaklamak mmkn deildir. Yeni alma dzeninde baar ok deiik yollarla elde edilebilir. Mevcut teknolojiler bireylere ve iletmelere byk bir esneklik kazandrmtr. Yine yukarda belirtilen grler esnek rgtlenme teorisini btnyle yanllamamaktadr. nk gnmzde zellikle yeni ilerde kklk, eviklik, brokratik formalitelerin azl ve esneklik dolaysyla sratlilik byk bir avantaj olarak kabul edilmekle birlikte zellikle otomotiv gibi vaktiyle endstrilerin endstrisi olarak kabul edilen baz sektrler hl byk olmay gerektirmektedir.
38
Post-endstriyel an leri ve rgtleri

Baz yazarlar endstriyel retim alannda artk verimlilik devriminin sona erdii grndedir. yle ki 1950li yllarda imalat ii yapan ya da eya tayan insanlar tm gelimi lkelerde ounluu oluturmaktayd. 1990l yllara gelindiinde ise bu say toplam igcnn bete birine dmtr. 2010 ylnda da bu rakam muhtemelen toplam igcnn onda birinden fazla olamayacaktr. Dolaysyla enformasyon toplumunda imalat, tarm, madencilik ve ulatrma dallarndaki beden iilerinin verimini artrmak artk kendi bana servet yaratamaz hle gelecektir. Enformasyon toplumunda zenginliin kayna beden iisi olmayanlarn yani bilgi iilerinin veriminin artrlmasndan geecektir (Drucker, 1994:4). Dolaysyla endstriyel retimden farkl srelere tabi hizmet/ bilgi/enformasyon retiminin egemen olduu enformasyon toplumunda iin yeniden rgtlenmesi bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Yeni toplumun merkezinin imalattan bilgiye kaym olmas doal olarak sadece imalat sektrnde iin rgtlenmesinde baz deimeler getirmekte deil ayn zamanda toplumdaki sektrel dalm iinde bilgi/enformasyon sektrnn arlnda da nemli deiiklikler ortaya karmaktadr. Bu srete zellikle bilgi ileri, merkez bir neme sahip olmaktadr. Ancak bununla imalatn btResim 2.11 nyle ortadan kalkaca dYeni toplumun merkezi nlmemelidir. Tarm toplumunimalattan bilgiye dan endstri toplumuna gei, kaymtr. tarmsal retimi azaltmam, akKaynak: sine artrmtr. Ancak yine de tahttp://www.bilgicagi.com rmn pay gerek istihdam, geYazilar1689-bilgi_ rekse toplam hasla iinde son toplumu_caginda_ mahremiyet.aspx derece gerilemitir. Benzer ekilde endstri toplumundan enformasyon toplumuna geite endstriyel retimi btnyle ortadan kaldrmayacaktr; buna karlk endstriyel retimin arl greli olarak gerilemeye devam edecektir. Yeni teknolojiler yukarda da vurguland gibi, zaman ve mekn kavramn deitirmesi dolaysyla rgtlerde yeri ve zaman da deiken hle getirmi; bir dier ifade ile standartlamadan uzaklamaya balanmtr. yerkrenin her yerinde her zaman yaplabilir hle gelmitir. Dolaysyla gelecekte kltrel eitlilik esas olacaktr; farkl etnik gruplar beraber alacaktr. Bunun yan sra rgtlerde hiyerarik yaplar hzla zlecektir. Enformasyon teknolojilerinin salad avantajla muhtemelen tek kiilik mteebbisler ordusunun ortaya kmas mmkn gzkmektedir. rgtler hzla deien i atmosferinde, deiimin nispeten daha yava olduu tarm ve endstri toplumunun rgtlerinden farkl olarak bu deiime ayak uyduracak ve projeler retip zm getirecek takm almalarnn geici sreler almalarna tank olunacaktr (Paker,1993:25-30).
2. nite - Ekonomi
39
Resim 2.12 Gnmzde i yerkrenin her yerinde her zaman yaplabilir hle gelmitir.
Bunun yan sra endstriyel retimin yapsnda da ok kkl dnmler ortaya kmas beklenmektedir. Yarnn fabrikas ok daha fazla bilgisayar kullanm ile karakterize edilecektir (Rrup, 1993:47). rnein, Workplace 2000 (Boyet & Conn, 1991:2-7) adl bir almaya gre iletmeler, mteri taleplerine adapte olabilmek amacyla bugnknden ok daha esnek olacaktr. Yine esnekliin yan sra yaratclk da son derece nemli olacaktr. Yeni rgtlerde enformasyon aknda da byk lde deiiklik ortaya kacak ve enformasyonun paylam en hayati konulardan birisini oluturacaktr. nk yeni teknolojiler paylam kolaylatrmaktadr. Ayrca ayn almaya gre iiler, ynetsel kontrolden daha ok kendi kendilerini kontrol edeceklerdir. te yandan dnm kanlmazdr nk kresel rekabet de art gstermektedir. Bu kresel rekabet ortamnda eitim, iletmelerin en nemli sorununu oluturmaktadr. Okullarda olduu gibi iletmeler de kendi ilerinde eitimi n plana kartmak zorunda kalmaktadrlar (Stone, 1991:46). Artk rgtlerde Taylor, Ford gibi gelimeleri renen bir kiinin olmas yetmemektedir. Bundan byle birinin tepeden dnp bulmas ve rgtte geriye kalan herkesin bu byk stratejistin emirlerini dinliyor olmas mmkn deildir. nk gelecekte dierlerinin nne geecek rgtler, kiilerin bir rgtn tm seviyelerinde renme ykmllk ve kapasitesini, nasl deerlendirebileceini kefedenler olacaktr (Senge, 1993:12). Aksi takdirde iletmelerin giderek iddetlenen rekabet ortamna uyum salamalar imknsz hle gelmektedir. Baz senaryolara gre bugnk ileri dzeyde endstrilemi lkelerin gelecekte, endstriyel retim yerine, iin tasarm ya da teorik bilginin retimiyle megul olan ofisler hline dnebilecei; imdiki gelimekte olan lkelerin ise gelecekte imalat iiyle megul olan fabrikalar olabilecei tartlmaktadr. Ancak bugnk gelimi lkelerin zellikle stratejik rnlerin imalatn, yarn gelimekte olan lkelere devredebileceini dnmek olduka gtr. Enformasyon toplumuna gei gemiten byk lde bir kopu anlamna gelmektedir. Yakn zamanlara kadar bilgi gerektiren ok az i sz konusudur. Bilgi bu toplumlarda gnmzdekinden farkl bir anlama ve ileve sahiptir. Bir dier ifade ile bilgi bu toplumlarda bir zorunluluktan daha ok bir sstr. rnein, 19. yzyl Amerikan i dnyasn kuranlar arasnda yalnzca banker J.P. Morgan adl birisinin ileri saylabilecek bir eitimi olduu ileri srlmektedir. O da niversiteyi brakm birisidir. Oysa gnmz enformasyon toplumlarna baktmz zaman niversite mezunlarnn saylarnda olaanst bir artn mevcudiyeti gze arpmaktadr (Drucker; 1994). Daha nce de vurguland gibi enformasyon toplumu imalata deil, hizmet ve dolaysyla enformasyon/bilgi retimine dayanan toplumdur. Nitekim Amerika Birleik Devletlerinde 80li yllarda yaand ekilde imalat sektr neredeyse k-
40
n eiine gelmitir. zellikle krizde olan sektrlere baktmz zaman bunlarn geleneksel endstriler olduunu grmekteyiz. 1970li yllarda Amerikada yaratlan 19 milyon yeni iin 17 milyonunu hizmet sektr ileri oluturmaktadr. Bu ilerin byk blm ise bilgi ileridir (Naisbitt, 1987). Ayrca endstri devrimiyle reticilikten km ve sadece tketici konumuna dm olan ailenin, enformasyon toplumunda retim srecinde, gemiten farkl ekilde de olsa tekrar merkez nem kazanmaya baladn grmekteyiz. Nitekim aile ilerinin saysnda da bir art gzlenmektedir. te yandan enformasyon toplumunun ana eksenini oluturan bilgi ilerinin rgtlenmesinin Weberyen anlamda kat brokratik ya da Taylorist yntemlerle yaplabilmesi olduka gtr. Gemite bu yntemler endstriyel retim srecinde ne kadar ilevsel olmu olsalar da bugn yeni toplumun ilerini, standart, kat ve hiyerarik yntemlerle rgtlemek mmkn deildir. Brokratik tutuculuk deiime adapte olabilmek iin yaplan abalarn nndeki en byk engel olarak gsterilmektedir (Thurman,1993:12). Bu yntemler yaratcl tevik eden yntemler deildir, aksine alanlara standartlatrlm kitle retiminin talimatlarn makine temposunda bkmadan tekrar tekrar yapmay empoze ederler. Emirler hep yukardan verilir ve ou zaman alanlarn fikirlerinin alnmasna gerek duyulmaz. Bu yntemler imalat sektrnn egemen olduu, alanlarn vasf dzeylerinin yksek olmad ve mevcut alma dzeninin deerlerinin iselletirilmedii koullarda olumlu sonular vermitir. Ancak gnmzde ykselmekte olan enformasyon toplumunun en nemli karakteristiini oluturan bilgi retiminin esas olduu ileri, mal retimini dikkate alarak yaplan i rgtlenmesi yntemleriyle yapabilmek mmkn deildir. Bilgi retimi her eyden nce onu reten bireyin yaratcln n plana kartmay gerektirir. Bu da yukardan dayatlan kat alma kurallaryla yerine getirilemez. Tam aksine mevcut retim srecinde alanlara gemiten daha ok bireysel sorumluluk dmektedir. Yine bu srete alanlarn karar srecine katlmalar gerektii gr de yaygnlk kazanmaktadr. Ancak bu katlm endstri toplumlarnda gzlediimiz motivasyon srecinin bir paras olmaktan ok, bugn kalite kontrol emberleri rneinde olduu gibi, bir ii en iyi yapan bilir anlayna dayanmaktadr. Modernist ve postmodernist rgtleri karlatrdmzda fonksiyonel sralamada brokrasinin yerini demokrasi, hiyerarinin yerini piyasa almaktadr. Koordinasyon ve kontrol ise endstri toplumunun modernist rgtlerinde yetki vermemeye dayanmasna karlk, enformasyon ann postmodernist rgtlerinde daha ok yetki devri n plana kmaktadr. Misyon, hedef ve stratejiler asndan baktmzda ise uzmanlamann yerini, postmodernist rgtlerde yaylma almaktadr. Mmkn olduunca dar bir alanda ar uzmanlamadan kanlmaktadr. Modernist rgtlerden farkl olarak post-modernist rgtler byk lde gvene dayanmaktadr. Karlkl gven, bugn insan kaynaklar ynetiminin en ok zerinde durduu ballk, aidiyet duygusu ve takm almas gibi kavramlarla da yakndan ilikilidir. Enformasyon ann rgtlerinde insanlar hem birbirinden izole olmadan srekli bir diyalog iinde alacaklar hem de ok daha vasfl, bamsz ve mobil olacaklardr (Alsene, 1994:657).
2. nite - Ekonomi
41
nc Sektr
Enformasyon toplumunun sosyal yapsnn nvesini, insanlarn kendi istekleri ile katlm olduklar gnll kurulular (yani nc sektr) oluturacaktr (Masuda, 1990:120). Nitekim Amerika gibi enformasyon toplumu srecinde olan lkelerde bu kr amasz izciler, Kzlha, kiliseler vb. gnll kurulularn ye saylarnda olaanst bir art gzlenen bu sektrde 80 milyondan fazla insan (yani her iki yetikinden biri) haftada be saatini, bir veya birden fazla kurulu iin alarak geirmektedir. Dolaysyla bylesine bir gelime toplum yapsnda da (iin rgtlenmesi dhil) olduka nemli deimeleri beraberinde getirecektir. Nitekim Drucker, iletmelerin karaca dersleri yle sralar: Kr amasz kurulular bilgi iilerinin nasl kullanlacan, gerekli olan eylerle ak-seik grev tanmn, bir davaya inanla ve tutkuyla balanmay, kendi kendini denetlemeyi, amalar dorultusunda ynetimi, srekli renme ve retmeyi, zor iler beklemeyi fakat karlnda yetki vermeyi, liyakat ve alnan sonularn sorumluluunu tayabilmeyi retmitir. Bylece iinde yeterince yetki ve mcadele frsat ile baar ortam bulamayan insanlar, bu arzularn gnll kurulularda ok daha kolay tatmin edebilir hle gelmilerdir (Drucker. 1993:229-64). Bugn hkmetlerin cevap veremedii sosyal sorunlarn zlmesinde katkda bulunan nc sektr kurulular, Amerikan toplumunun en nemli ayrt edici zelliklerinden birisi hline gelmitir (Drucker,1994). Ayrca giderek bireyselliin artt enformasyon anda insanlar, endstri uygarlnda yok saylan, ait olma, sayg grme, kendini gerekletirme gibi arzularn gnll kurulular iinde gerekletirme frsat bulmaktadrlar.
ALIMANIN GELECE
Bat dillerinde alma anlamna gelen travail, Latincede bir tr ikence aleti olan tripaliumdan tremitir. Yine Romallarn kulland labour szc de zahmet, yorgunluk, ac, zdrap gibi armlara sahiptir. Bizde de emek szc - bat dillerine benzer biimde - sknt, zahmet ve yorgunluk anlamna gelmektedir.Yani, gemite almak klelere zg, aalk bir i ya da ceza olarak grlmtr. Antik a filozoflar, birok konuda ihtilaf hlinde olmalarna ramen, almann klelere zg aalk bir i olduu konusunda hemfikir olmulardr. alma, modern ada endstrileme srecine paralel olarak toplumsal yaamda merkez bir nem kazanmtr. Pre-endstriyel toplumlarn doal insan iin alma, geim iin yaplan bir sretir, asla toplumsal btnlk unsuru olmam ve zel alana hapsedilmitir. Pre-endstriyel toplumlarda insanlar imdikinden daha az almaktadr. Bu toplumlarda alma, byk lde atadan kalma doal yaam ritmine bal, sezgisel bir hnerdir. Gorzun da ifade ettii gibi sanayilemenin balang yllarnda iilerin srekli tam gn almay istememeleri ilk fabrikalarn kmesine yol amtr. Bu dnemde kilise, alma kltrn yaratma yolunda, kapitalizmin entelektel ordusu gibi almtr. zellikle Protestanlk, hedonist yaam biimine ve gsteri tketimine kar km ok almay kutsallatrmtr. Bunun yan sra modern dnyann ekonomik organizasyonlar ve eitim kurumlar da gl bir alma disiplini/etii oluturulmasnda nemli ilevler grmtr. nsanln son 300 ylna damgasn vuran modern/endstriyel toplum, bir alma toplumu olmutur. alma bir tr, maddi ihtiyalar kar-
42
lama ya da zenginlik yaratma srecinin tesine gemi, insanlara kendini gerekletirme imkn sunmu ve kimlik kazandrmtr. Ancak bugn, yeni bir ekonomik ve toplumsal dzene geiin sorguland amzda almann sonu zerinde en ok dnlen konularn banda gelmektedir. 19. yzyln endstriyel dzeninde ylda yaklak be bin saat alan iiler, 1900 ylnda yaklak bin iki yz saat almaya balamlardr. Attaliye gre bu oran, gelimi lkelerde bin saate kadar inecek ve almaya adanan sre bete bire gerileyecektir.Yazar, gelecekte alanlarn yardan fazlasnn cret almayacan, cretlilerin ne tam zamanl alacan ne de snrl bir szleme ile iletmeye bal olacan ifade ediyor. yerine gitmeden alma, istihdamn yarsn oluturacak ve insanlar bir irketin hem orta hem de kendi ivereni olabileceklerdir. Weberin de belirttii ekilde, endstriyel dzenin ykseliine paralel bir biimde, ev ile iin ayrlmas (duygusal/kiisel ilikiler ile alma ilikileri birbirinden ayrlarak) toplumsal rasyonalizasyon iin uygun bir zemin hazrlamtr. Bu sayede modern toplumun alamet-i farikas olan rasyonalite, ekonomiden kltre btnyle toplumsal dokuyu derinden etkilemitir. Ancak gnmzn yeni dijital ekonomik dzeni iinde avukatlar, danmanlar, reklamclar, retim yeleri vb. giderek artan biimde enformasyon teknolojilerinin sunduu imknlarla ilerini evlerinden yapabilir hle gelmektedir. Endstriyel devrimin aksine enformasyon devrimi, birok meslek grubunda ev ile ii yeniden bir araya getirmektedir. Bu da doal olarak sadece alma hayatn deil, aile ilikilerinden serbest zaman etkinliklerine kadar birok alanda ekonomik ve toplumsal ilikileri dntrecektir. Btn bu gelimelerin bir sonucu olarak cretli almann sonunun geldii konusunda kayglar da artmaktadr. rnein Rifkine gre, yeni zeki makineler birok alanda, insanlarn yerine gemektedir; yani almann sonu gelmitir. Dahrendorfun te iki kuramna gre de gelecekte igcnn te ikisi i bulurken te biri alma hayatnn dnda kalacaktr. Bu da alma hayatnda vasfl iilerle dierleri arasnda bir kutuplamaya yol aacaktr. Bir baka ngrye gre de gelecek 50 yl iinde, yarm dzine vasfl ii ile otomobil fabrikalarnda retim gerekletirilebilecektir. Aslnda, cretli iin sonuna ilikin kayglar ifade eden grleri daha da uzatmak mmkn. Ancak ortada bir gerek var ki almann sonu tezleri abartl olsa bile bildiimiz ekonomik, toplumsal ve kltrel dzenin sonuna geliyoruz. Bir yazarn ifadesiyle almann dnyas deiiyor. Deien bu yeni dzen iinde alanlarn varln koruyabilmelerinin yolu, sahip olduklar vasflardan ve bunu srekli bir st dzeyde yenileyebilmelerinden geiyor. Nitelii ve almann gerekletirildii meknlar imdikinden ok farkl olsa bile bugn olduu gibi yarn da alma olacaktr. nsanlk grnr bir gelecekte alarak varolmaya devam edecektir. Ancak yeni alma dzeni, eitim dzeyinin ok dk olduu bizim gibi lkelerde toplumun geneli eer gerekli vasflarla donatlmazsa daha geni kitlelerin alma hayatndan dlanmasna yol aacaktr. Orta ve uzun vadede toplumun yeni alma dzenin gerektirdii vasflarla donatlmas, ekonomik ve siyasal istikrarn salanmas kadar nemlidir.
2. nite - Ekonomi
43
zet
A M A
Ekonomik dzenin farkl ynlerine odaklanan sosyolojik yaklamlar aklamak Sosyolojide, ekonomik dzenin farkl ynlerine odaklanan, farkl yaklamdan bahsedebiliriz. Bunlar: Fonksiyonalizm, atmac Yaklam ve Sembolik Etkileim Yaklam. Fonksiyonalist teoriler, daha ok toplumda istikrarn nasl srdrlecei ile ilgilenirler. Fonksiyonalistler, serbest piyasa ve kr arayn ne kartan kapitalist sistemin, mallarn ve hizmetlerin datm ile retimin tevikini yeterince iyi saladna inanr. Eer yeni bir hizmet ve rn iin bir piyasa (talep) var ise baz giriimciler byk bir memnuniyetle onu kefedecekler ve sonra ondan kr elde edeceklerdir. Fonksiyonalistler, ekonomi ve siyasal kurumlar arasnda yakn bir iliki olduunu iddia eder. Onlara gre bu iliki, toplumun kaynaklarnn ynlendirilmesinde etkinlii artrr. Fonksiyonalist perspektife gre kapitalist toplumlar, srekli yenilik iinde olduklar iin evrelerindeki deiime daha iyi uyum salamlardr. stikrar konusunu vurgulayan fonksiyonalist yaklamn aksine atma kuramlar, ekonomik dzenin istikrarszln vurgular. Hatta baz atmac yaklamlar, kapitalizmin kendisinin bir eliki olduunu iddia ederek, uzun vadede kendi kendisini yok edeceini iddia ederler. atmac yaklamn temellerini, Karl Marks ortaya atmtr. Marks ve dier atmac kuramclar serbest piyasann, snf atmasna ve igcnn yabanclamasna yol atna inanr. Fonksiyonalist ve atmac yaklamlar, ekonomik dzenin ileyii ve sonular zerinde dururken, sembolik etkileim yaklam, bireyler, gruplar ve ekonomi arasndaki etkileimi konu alr. Birok sembolik etkileimci, kariyer sosyallemesinin etkisini vurgularlar; zellikle de alma ve kariyer hakkndaki dnce biimimiz ile edinilen bilgi sreciyle ilgilenir. alma ve kariyer sosyallemesi, byk lde sosyalleme aralaryla yaam boyunca srer. Genel olarak formel ve informel olmak zere iki tr sosyalleme arac vardr. Genelde aileler ilk ve en nemli informel sosyalleme aralardr. Arkada evresi bir ba-
ka nemli informel sosyalleme aracdr. Yatlar, birer rol modelleri oluturabilirler veya kariyer srecinde enformasyon salayabilirler. Aile, arkada evresi, medya gibi informel sosyalleme aralar yannda, okul ve i evresi gibi, formel meslek sosyalleme yer alr.
A M A
Taylorist bilimsel ynetim anlayn zetletmek. Weberden farkl olarak Taylor bir bilim adam deil bir mhendistir. Dolaysyla Weberin rgtlere ilikin almalarndaki teorik boyuttaki arln yerini Taylorda daha ok uygulamaya ynelik boyut alr. Bilgiyi iin incelenmesine uygulayan Taylor iin analizini, daha sonra da mhendisliini yapmtr. Taylorun bilimsel ynetim anlaynn temel karakteristikleri unlardr: Babadan kalma ynetim anlay yerine bilimsel ynetimin tesisi, atma deil uyum, bireycilik deil ibirlii, snrl retim yerine maksimum retim ,her insann etkinliinin ve refahnn maksimum dzeyde artrlmasdr. Taylorist anlay byk lde, hem sosyalist hem de kapitalist sistemlerde iinin tembel olduu, insann doas gerei almay sevmedii ve sorumluluktan kand varsaymlarna dayanr. Taylorun grleri zellikle sendikalar tarafndan byk tepki alm olmasna ramen uygulamada ncelikle de ABDde byk rabet grmtr. zellikle Henry Fordun kitle retimini ngren ve 20. yzyla damgasn vuran ynetim anlaynn temellerini, bu iin deerlendirilerek kk paralara blnmesini ve standartlatrlmasn ngren, ynetim anlayna dayandrdn gryoruz. Bu sayede endstri ncesi toplumun vasf ve alma alkanlklarna sahip iilerin verimleri ok daha kolay bir ekilde artrlabilmitir. Taylorun fikirlerinin uygulamaya geirilmesinden sonra tm ileri lkelerde verim elli katna kmtr.
44
AM A
Endstri toplumunun ekillenmesini Fordist yaklam zerinden aklamak. Taylorun bilimsel ynetim anlaynn uygulamada temsilcisi Henry Ford olmutur. Ford bu ilkelerden hareketle kendi otomobil fabrikasnda sipari usul retimden kitle hlinde seri retime ynelmitir. leri dzeyde i blm ve standartlamay son derece kat bir biimde uygulayarak verimlilikte byk artlar salamtr. Bu retim biiminde en nemli unsur birok kiinin inand gibi hareket eden montaj hatt deildir. Daha ok paralarn birbirlerinin yerine tam ve tutarl bir biimde konulabilecek ekilde deitirilebilir ve birbirine balanmasnn son derece basit olmasnn ok daha nemli olduu iddia edilmektedir. Yine kitle retim biiminde montajcnn sadece tek bir ii vardr. Birka dakikalk eitimden geen montaj iisi son derece kat bir disiplin iinde belirli rutin ileri tekrar tekrar yerine getirmektedir. Montaj hattndaki iiler araba paralar kadar kolay deitirilebilmektedir.Bu srete iinin herhangi bir gr bildirmesi sz konusu deildir. Ayrca Ford igcn, sadece iiler arasnda deil mhendislikte de blmtr. Baz endstri mhendisleri montaj ilemlerinde uzmanlarken dierleri tek paralar imal etmeye tahsis edilmi makinelerin iletiminde uzmanlamtr. Endstri toplumunun ekillenmesinde olduka etkili olan Fordist retim biiminin yaygnlk kazanmasyla birlikte fabrika endstri toplumunun merkezi hline gelmitir. Bylece fabrika, endstri toplumunda eitim kurumlarndan aile yapsna kadar her alana daha ok nfuz eder olmutur. Bunun yannda Fordist kitle retiminin yaygnlamas endstri toplumunda sendikalar, meslek kurulular gibi kitle rgtlerinin de glenerek gelimelerine ve bunlarn yan sra kitle iletiim aralar ile kitle tketimi ve kitle kltrnn de ykseliine yol am; toplumsal yapda ok kkl dnmleri beraberinde getirmitir.
A M A
in yeniden rgtlenmesi sonucunda yaln retim sisteminin getirdii yenilikleri deerlendirmek. 70lerin sonlarndan itibaren kitle retiminin krize girmesi neticesinde iin rgtlenmesinde yeni araylar balamtr. Esnek retim biiminde iin rgtlenmesinin gemiten farkl olarak ok kkl bir dnme uradna tank olmaktayz. Enformasyon toplumda uluslararas rekabet son derece nemlidir ve firmalar bu srete en kaliteliyi en ucuza retmek zorundadrlar. Bir maln retimini ise doal olarak en iyi onu reten kii bilir. Dolaysyla en kalitelinin retilmesi isteniyorsa iin rgtlenmesi srecince o mal reten kiinin karar srecine dhil edilmesi gerekmektedir. Japon Toyota firmas, kinci Dnya Savandan sonra Amerikal ve Avrupal firmalara gre daha esnek bir rgtlenmeyi tercih etmitir. Sonuta Japonlar bu uygulamadan olduka baarl sonular elde etmilerdir. Japonya kl bu yeni esnek retim biimi dier faktrlerin de etkisiyle son 20 ylda tm dnyada yaygn hle gelmitir. Bunun yan sra zellikle bir Japon firmas olan Toyotann retim biiminden esinlenerek gelitirilen ve Toyotaizm denilen anlayn bir paras olan rgtlenme biimine gre kitle retiminin standartlama anlayndan farkl olarak rn farkllamasnn artrlmas yoluna gidildiini gryoruz. nk bireyselliin glendii ve ayn mal reten firma saysnn artm olduu gnmzde, tketicinin srekli deien taleplerine uygun mal en hzl ekilde retmek, firmalarn yaayabilmesi iin hayati nem tamaktadr. Bunun yan sra kitle retiminin bant retimi yerine yeni retim biimi ierisinde bilgisayarlarla desteklenmi modl retimin n plana ktn grmekteyiz. Standart retim mant erevesinde tek ama iin tasarlanan makinelerin yerlerini, yeni retim biimine uygun olarak esnek makinelerin almaya baladn grmekteyiz.
2. nite - Ekonomi
45
AM A
Endstriyel retim ile post endstriyel dnmn getirdii deiimi aklamak. Yeni toplumun merkezinin imalattan bilgiye kaym olmas sadece imalat sektrnde iin rgtlenmesinde baz deimeler getirmez. Ayn zamanda toplumdaki sektrel dalm iinde bilgi/enformasyon sektrnn arlnda da nemli deiiklikler ortaya karr. Bu srete zellikle bilgi ileri, merkez bir neme sahip olmaktadr. Ancak bununla imalatn btnyle ortadan kalkaca dnlmemelidir.Tarm toplumundan endstri toplumuna gei, tarmsal retimi azaltmam, aksine artrmtr ancak yine de tarmn pay gerek istihdam, gerekse toplam hasla iinde son derece gerilemitir. Benzer ekilde endstri toplumundan enformasyon toplumuna geite endstriyel retimi btnyle ortadan kaldrmayacaktr; buna karlk endstriyel retimin arl greli olarak gerilemeye devam edecektir. Enformasyon toplumunun ana eksenini oluturan bilgi ilerinin rgtlenmesinin Weberyen anlamda kat brokratik ya da Taylorist yntemlerle yaplabilmesi olduka gtr. Bu yntemler endstriyel retim srecinde gemite ne kadar ilevsel olurlarsa olsunlar, bugn yeni toplumun ilerini, standart, kat ve hiyerarik yntemlerle rgtlemek mmkn deildir. Brokratik tutuculuk deiime adapte olabilmek iin yaplan abalarn nndeki en byk engel olarak gsterilmektedir. Emirler hep yukardan verilir ve ou zaman alanlarn fikirlerinin alnmasna gerek duyulmaz. Bu yntemler imalat sektrnn egemen olduu, alanlarn vasf dzeylerinin dk olduu ve mevcut alma dzeninin deerlerini iselletiremedii koullarda olumlu sonular vermitir. Ancak gnmzde ykselmekte olan enformasyon toplumunun en nemli karakteristiini oluturan bilgi retiminin esas olduu ileri, mal retimini dikkate alarak yaplan i rgtlenmesi yntemleriyle yapabilmek mmkn deildir. Modernist ve postmodernist rgtleri karlatrdmzda fonksiyonel sralamada brokrasinin yerini demokrasi, hiyerarinin yerini piyasa almaktadr. Koordinasyon ve kontrol ise endstri toplumunun modernist rgtlerinde yetki vermemeye dayanmasna karlk, enformasyon a-
nn postmodernist rgtlerinde daha ok yetki devri n plana kmaktadr. Misyon, hedef ve stratejiler asndan baktmzda ise uzmanlamann yerini, postmodernist rgtlerde yaylma almaktadr. Mmkn olduunca dar bir alanda ar uzmanlamadan kanlmaktadr. Modernist rgtlerden farkl olarak postmodernist rgtler byk lde gvene dayanmaktadr. Karlkl gven, bugn insan kaynaklar ynetiminin en ok zerinde durduu ballk, aidiyet duygusu ve takm almas gibi kavramlarla da yakndan ilikilidir. Enformasyon ann rgtlerinde insanlar hem birbirinden izole olmadan srekli bir diyalog iinde alacaklar hem de ok daha vasfl, bamsz ve mobil olacaklardr. almann insan geliimi zerindeki etkilerini zetlemek. Modern dnyada alma, bir tr, maddi ihtiyalar karlama ya da zenginlik yaratma srecinin tesine gemi, insanlara kendini gerekletirme imkn sunmu ve kimlik kazandrmtr. Ancak bugn, yeni bir ekonomik ve toplumsal dzene geiin sorguland amzda almann sonu zerinde en ok dnlen konularn banda gelmektedir. Enformasyon devrimi, birok meslek grubunda ev ile ii yeniden bir araya getirmektedir. Bu da doal olarak sadece alma hayatn deil, aile ilikilerinden serbest zaman etkinliklerine kadar birok alanda ekonomik ve toplumsal ilikileri dntrecektir. Btn bu gelimelerin bir sonucu olarak cretli almann sonunun geldii konusunda kayglar da artmaktadr. Bir yazarn ifadesiyle almann dnyas deiiyor. Deien bu yeni dzen iinde alanlarn varln koruyabilmelerinin yolu, sahip olduklar vasflardan ve bunu srekli bir st dzeyde yenileyebilmelerinden geiyor. Trkiye gibi lkelerde toplumun geneli, eer gerekli vasflarla donatlmazsa geni kitlelerin alma hayatndan dlanma tehlikesi sz konusudur. Orta ve uzun vadede toplumun, yeni alma dzenin gerektirdii vasflarla donatlmas, ekonomik ve siyasal istikrarn salanmas kadar nemlidir.
A M A
46
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi toyotaizm denen rgtlenme biimini anlatmaz? a. rn farkllamasnn arttrlmas yoluna gidilmitir. b. Bant retimi modeli uygulamas. c. Bilgisayarlarla desteklenmi modl retimi n plana kmtr. d. retim biimine gre esnek makineler kullanlmaya balamtr. e. in yeniden rgtlenmesi sresinde atma yerine ibirlii almtr. 2. Aadakilerden hangisi Yaln retim felsefesini yanstmamaktadr? a. Grup kltr b. yerine ar ball ngren i ahlak c. in gelitirilmesine tedarik zincirinin de dhil edilmesi d. Srekli iyiletirme e. Stoklu retim 3. Aadakilerden hangisi Esnek retimin zelliklerindendir? a. Bir iinin yerine yeni bir ii kolaylkla getirilebilir. b. Bir ii birka dakikalk bir eitimden sonra iin bana geer c. Standart miktar retimi gerekletirildikten sonra ilave yaplan retim iin performans creti verilir. d. Yksek balla dayal i uygulamalar vardr e. Stoklu allr. 4. Aadakilerden hangisi Enformasyon Toplumunda zenginliin kaynan oluturan unsurlardan deildir? a. Bilgi iilerinin veriminin arttrlmas b. Hizmet retiminin artmas c. Beden iilerinin veriminin arttrlmas d. Bilgi sektrnn arlk kazanmas e. Enformasyon iilerinin veriminin arttrlmas 5. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Endstri toplumu mallarn retimi iin makinelerin ve insanlarn koordinasyonuna dayanr. b. Post-endstriyel toplum bilgi etrafnda rgtlenir. c. Tarm toplumlarnda stratejik kaynak toprak ve igcdr. d. Endstri toplumunda sermaye merkezi bir neme sahiptir. e. Endstri toplumunda sermaye sahipleri eitim ve aratrma gelitirmeye en ok harcamay yapmlardr. 6. Aadakilerden hangisi fonksiyonalist yaklam temsil eder? a. Toplumda istikrarn nasl srdrlecei ile ilgilenirler b. Ekonomik dzenin istikrarszln vurgular c. Kapitalizmin kendisinin bir eliki olduunu iddia eder d. Bireyler, gruplar ve ekonomi arasndaki etkileimi konu alr e. Kariyer sosyallemesinin etkisini vurdular 7. Aadakilerden hangisini formel sosyalleme aralar arasnda sayamayz? a. Okul b. Yarg kurumlar c. evresi d. Emniyet birimleri e. Arkada evresi 8. Aadakilerden hangisi Taylorun bilimsel ynetim anlaynn temel karakteristikleri arasnda yer almaz? a. Bilimsel ynetimin tesisi b. Babadan kalma ynetim anlay c. atma deil uyum d. Bireycilik deil ibirlii e. Snrl retim yerine maksimum retim 9. Aadakilerden hangisi McGrogerin insan ilikileri ekolnn temel varsaymlarndan biridir? a. Sradan bir insan doutan iten nefret eder. b. Dardan denetim ve ceza ile korkutma alan rgtsel amalara yneltecek tek yoldur. c. Amalara ballk onlarn elde edilmeleri ile ilgili olarak cezalara baldr. d. rgtsel sorunlarn zmnde insanlar gerekli yaratclk ve ustala sahiptir. e. alanlar kendi kendini ynetme ve kendi kendini denetim yollarn bir bask olmadan kullanamazlar 10. Taylorun bilimsel ynetim anlaynn uygulamadaki temsilcisi kimdir? a. Robert Bosch b. Henry Ford c. John D. Rockefeller d. Andrew Carnegie e. Andrew Mellon
2. nite - Ekonomi
47
Okuma Paras
Bugn esnek kapitalizm szyle nitelenen sistem, bildiimiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibadert deildir. Burada eseneklik vurgulanr. Bir yandan kat brokrasi biimleri dier yandan da kr rutinin zararlar eletirilir. ilerden seri hareket etmeleri, her an deiime hazr olmalar, srekli olarak risk almalar, dzenlemelere ve formel prosedrlere giderek daha az bal olmalar isteniyor. Esneklie yaplan vurgu bizzat iin anlamn ve dolaysyla onu anlatmak iin kullandmz kelimeleri deitiriyor. rnein ngilizcedeki career [kariyer] kelimesi eskiden tatlarn [carriage] kulland bir yolu ifade ediyordu. Kelime alma balamnda kullanlmaya balandnda da, kiinin ekonomik uralarnn bir mr boyu akt mecray anlatyordu. Esnek kapitalizm, kariyerin izledii dz yolu kesti ve alanlar aniden bir i trnden dierine ynlendirdi. XIV. Yzyl ngilizcesindeki Job [i] kelimesi bir maddenin tanabilir byklkteki bir miktarn veya parasn ifade ediyordu. Gnmzde esneklik, insanlarn hayat boyu gtr usul almalar, para para iler yapmalar eklinde, ie eski anlamn iade eder. Esnekliin kayg yaratmas son derece doal: nsanlar hangi risklerin olumlu sonu verecei veya hangi rotay semeleri gerektiini bilemiyor. Gemite, kapitalist sistem sznn tad lanetten kurtulmak iin serbest giriim sistemi veya zel giriim sistemi gibi pek ok dolaylama gelitirilmiti. Gnmzde esneklik de, kapitalimin zerindeki laneti silmenin baka bir yolu olarak kullanlyor. Kat brokrasi biimlerini eletiren ve risk almaya vurgu yapan esnekliin, insanlara kendi yaamlarn ekillendirmede daha fazla zgrlk tand syleniyor. Oysa yeni dzen sadece gemiin yrrlkten kaldrlm kurallarnn yerine yeni kontrol biimlerini geiriyor. Ancak bu yeni kontrol biimlerini anlamak olduka zordur. Yeni kapitalizm , genelde okunaksz bir iktidar rejimidir. Esnekliin kiinin karakteri zerindeki etkileri, onun belki de en kafa kartrc yn. Eski ngilizce kullananlarn, hatta antika yazarlarnn karakter kelimesinin anlam konusunda hibir pheleri yoktu: Karakter, kendi arzularmza ve dier insanlarla aramzdaki ilikilere yklediimiz etik deerdir. Horatius bir insann karakterinin, onun dnyayla olan balantlaryla ilintili olduunu yazar. Bu anlamda karakter, insann iinde besledii ancak kimse tarafndan gzlemlenemeyen arzu ve duyarllklar ifade eden kiilik adl modern trevinden daha kapsayc bir terimdir. Karakter, asl olarak duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli boyutu zerine odaklanr. Karakter kendini, sadakat ve karlkl ballk, uzun vadeli bir hedef iin aba sarf etme ya da gelecekteki bir ama uruna bugnk kimi mkafatlar erteleme eklinde gsterir. Her birimiz, belirli bir anda yaadmz duygu karmaasnn iinden baz duygular seer ve iimizde yaatrz: Yaattmz bu duygular karakterimizi oluturur. Karakter kendimizde deerli bulduumuz ve bakalarnn deer vermesini beklediimiz kiisel zelliklerimizdir. Sabrsz, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi zelliimizin kalc deer tadna nasl karar verebiliriz? Ksa vadeye kilitlenmi bir ekonomide nasl uzun vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an paralanan veya srekli olarak yeniden ekillendirilen kurumlarda, karlkl sadakat ve ballk nasl srdrlebilir? Bunlar yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karmza kard sorunlardr. Kaynak: Richard Sennett, Karakter Anmas. Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri (stanbul: Ayrnt Yaynevi, 2008), s. 10-11

1.b 2.e 3. d 4. c 5. e 6. a 7. e 8. b 9. d 10. b Yantnz yanl ise Post-Endstriyel ada in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post-Endstriyel ada in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post-Endstriyel ada in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post-Endstriyel ada in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Toplumunda in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Dzenin Sosyolojik Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ekonomik Dzenin Sosyolojik Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Toplumunda in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Toplumunda in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Toplumunda in rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
48

Sra Sizde 1 Taylorist ilkelere gre rgtlenmelerin alanlar ihmal ettiini, onlar sadece maddi unsurlarla motive edilebilecek bir homo economicus olarak ele aldn, oysa alan kiilerin her eyden nce insan olduu ve bunun ihmal edilmesinin iiler kadar verimi artrmak isteyen iletmeler asndan da sakncalar yarataca ortaya konulmutur. Taylorizm bir taraftan verimlilii ok byk lde artrrken dier taraftan da insann ihmal edildii bir alma dzeninde yabanclamann artabileceini fark etmemizi salamtr. Sra Sizde 2 Fordist retim biiminin yaygnlk kazanmasyla birlikte fabrika endstri toplumunun merkezi hline gelmitir. Bylece fabrika, endstri toplumunda eitim kurumlarndan aile yapsna kadar her alana daha ok nfuz eder olmutur. Eitim kurumlar bir taraftan kitle eitimi erevesinde okuma yazma hesap ve biraz da tarih bilgisinin yan sra rencilere endstrinin gerektirdii, her eyi zamannda yapmak, sz dinlemek, gsterileni kafa kullanmadan renmek gibi montaj hattnn taleplerine uygun bireyler yetitirmitir. Bununla iinin ie zamannda gelip gitmesi, amirlerin ve yneticilerin verecei emirleri tartmadan yerine getirmesi, broda ya da makinenin banda standartlatrlm rutin ileri bkmadan yapmasnn retilmesi amalanmtr. Endstri toplumunda i tm yaam hline dnmtr. Sra Sizde 3 Tketici bir rnden dierine ok kolay geer hle gelmitir. Bu sebeple en iyi ve en ucuz mala doru deien ve farkllaan tketicinin taleplerine kitle retimi cevap veremez hle gelmitir. Bunun sonucu olarak eski yntemlerle alan, yani kitlesel retimde bulunan dev firmalar karsnda, daha kk ve esnek firmalar pazarlarda daha avantajl hle gelmeye balamlardr. Rekabet artmtr ve bylesi bir rekabet ortamnda faaliyette bulunan iletmeler yeniden yaplanma srecine girmilerdir.

Allen, J. (1992). Post-Industrializm and Post-Fordizm, Modernity and Its Futures, Edit. S.Hall, Mc. Grew, Polity Press. Alsene, E. (1994). Computerized Integretion and The Organization Work in Enterpries, International Labour Review, vol.133. Boyet J.H. & Conn, H.P. (1991). Workplace 2000: The Revolution Reshaping American Business, A Dutton Book, Newyork. Curry, T., Jiobu, R., Schwirian, K. (1997). Sociology For The 21.st Century, Prentice Hall. Drucker, P.F. (1994). Managing The Non Profit Organizations, Buttenworth Ltd., Oxford. Drucker; P.F.(1994). Gelecek in Ynetim:1990lar ve Sonras, Trkiye Bankas Yay. ev. Fikret kan, Ankara. Drucker; P.F. (1993). Kapitalist tesi Toplum, nklap Yay., ev.Belks orak, stanbul. Drucker; P.F. (1994) Managing The Non Profit Organizations, Buttenworth Ltd., Oxford. Grint,K. (1992). The Sociology of Work, Polity Pres, Blackwell. Hammer, M. vd. (1994). Deiim Mhendislii, Sabah Yay., stanbul. Hicks, H.G.&Gullett, C.R. (1975). Organizations: Theory and Behaviour, Mc.Grow-Hill Book Company. Jeanniere, A. (1993). Modernite Nedir?, Modernite Versus Post Modernite, Der.M. Kk, Vadi/Toplum Yay., Ankara. Kerr, C.&Dunlop&Harbson&Myers (1960). Industrialism and Industrial Man, Harward University Press, Cambridge, Massachusetts. Loveman, G. & Sengenberger, W. (1990). Introduction-Economic and Social Reorganization in the Small and Medium- Seized Enterprise Sector, in The Reemergence of Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialized Countries, Edit by W.Sengerberger,G. Loveman, M.J. Piore,ILO Pub. Geneva. Macionis, J. J., Plummer, K. (1998). Sociology: A Global Introduction, Prentice Hall Europe, Printed in Great Britain. Etzioni, A. (1964). Modern Organizations, Foundations of Modern Sociology, Series. March,J.G.& Simon, H.A. (1975). rgtler, ev. . Bozkurt ve O. Onaran, TODAE Yay., Ankara.
2. nite - Ekonomi
49
Masuda Y. (1990). Managing in the Information Society, Relasing Snergy Japanese Style, Bassil Blackwell. Mc Groger, D. (1970). rgtn nsan likileri Yn, ev. D. Energin, ODT Yay. Naisbitt, J. (1987). 2000 Ylnn Sonras: Sanayi Sonras Toplum, Ter. Yay., stanbul. nc,A. (1982). rgt Sosyolojisi, Turhan Kitabevi, Ankara. Oscarsson, B. (1991). On Business and Work: An Overviev, in On Business and Work Toward New Frontiers, Sweden. Paker, C. (1993). Bilgi Toplumu, Bireyselleme ve Ynetim: Ynetiminde Devrim, stanbul Mlkiyeliler Birlii Vakv Yay. Preffer, (1995). Rekabette stnln Srr nsan, Sabah Yay., stanbul. Rrup, B. (1993). Work of the Future-The Future of Work, Deutschland, No.2,11. Senge, P. (1993). Beinci Disiplin, ev.A. ldeniz, A. Doukan, Yap Kredi Yay., stanbul. Stinch-Combe,A.L. (1990). Information and Organizations, University of California Pres Ltd. Stone, N.; (1991). Does Business Have Any Business in Education?, Harvard Business Review, MarchApril. Thomson, W.E and Hickey, J.V. (1999). Society in Focus, Third Edition, Longman, New York. Thurman, J.E. (1993). Competence and Choice and Work, On Business and Work, (Edit. J.Thurman vd) International Labour Office Pub., Geneva. Toffler, A. (1981). nc Dalga, Altn Kitaplar Yay., Tkesi: Ali Seden, stanbul. Womack, J.P.&Jones, Roos, (1993). Dnyay Deitiren Makine, Oto. San.Der.Yay., stanbul. Yentrk, N. (1993). Post-Fordist Fordist Gelimeler ve Dnya ktisadi blmnn Gelecei, Toplum ve Bilim, Say: 56-61, Bahar.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Dinin genel geer tanmnn tesinde sosyolojik tanmn saptayabilecek, Din ve toplum ilikisini, dinin dier toplumsal kurumlarla ilikisini aklayabilecek, Din sosyolojisinin ortaya kn ve dinin kkenine dair sosyolojik teorileri aklayabilecek ve din sosyolojisi ile dini sosyoloji arasndaki fark ayrt edebilecek, Klasik sosyolojik teorilerde dinin nasl ele alndn zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Din Sosyolojik Kurum Kutsal Din D Cemaat Altyap-styap Seklerizm Teokrasi
indekiler
DN NEDR? DN VE TOPLUM LKS DN SOSYOLOJS KLASK SOSYOLOJK TEORLERDE DN
Din
Din
DN NEDR?
Dnyada gelmi gemi btn toplumlarda ve hlen yaamakta olan btn toplumlarda din olgusuna rastlyoruz. Bu olgu ya tam teekkll bir kilise, cemaat, tapnak ve ritelleriyle yaanan ve btn toplumu etkisi altna alan bir ekilde ya da bir btnsellikten yoksun bireysel din inanlar veya davranlar eklinde ortaya kyor. stelik dnyann her yerinde dini inan ya da davran olarak ortaya konulan pratikler birbirinden olduka farkllk gsterebiliyor. Ksaca, dinin bir sosyal olgu olarak her yerde varln gryoruz.
Resim 3.1
Szlklerde bir tanrya veya tanrlara inanmay ve o tanrlara tapnma pratikleri ile ifade edilen din, Greke ve Latince religion olarak ayn zamanda belli bir inan erevesinde ballk ve dzenli olarak yaplan ritelleri kapsar. Dilimizde kullandmz din szcnn kkeni Arapa olup szcn deiik trevleri boyun eme, itaat, kulluk, hakimiyet, yasa, yol, mezhep, det, izlenen rnek, ceza ve mkafat gibi anlamlarda kullanlr.
Dinlerin byk ounluunun din hakknda da bir tanm vardr ve bu tanmlarda genellikle kendilerini standart, normal ve hak din olarak gsterirler. Dorusu bu tanmlarn her biri bir dinin kendisini baka dinlerden nasl ayrt ettiini grmek asndan nemlidir. Ancak bu tanmlardan yola karak dinin tabiat hakkn-
52
da sosyal bilimler asndan deerlendirilebilir bir tipolojiye ulamak mmkn deildir. Oysa sosyal bilim dnyann her yerinde karlalan bir olgu olarak dinin mahiyetine dair tarafl olmayan bir tanma ulamak durumundadr. Sosyologlar byle bir tanma ulamak iin epey almtr, ancak onlarn da ou din hakknda kendi znel tanmlarn gelitirmekten geri durmamtr. Onun iin ncelikle dinin sosyolojik mahiyetinin ne olduunu ve bu mahiyeti ortaya karmaya alan sosyolojik abalar ele alalm.
Dinin Sosyolojik Tanm

Din olgusu btn toplumlarda rastlanacak kadar yaygn ve eski bir davran rntsdr. Ancak dinin her toplumda ortaya k tarz farkldr. Eski olduu lde din, geni bir eitlilie sahiptir. Bu eitlilikte her dinin kendine zg bir hakikat iddias vardr. Dinin kendini tanmlay kadar dnyay da inananlaryla inanmayanlaryla tanmlayp tasarlamas sz konusudur. Genellikle her din kendine gre doru din hakknda kendini iaret eden bir tanma sahiptir. Ancak dinin bu ekilde kendini ve dnyay tanmlay belirli bir dinin sosyolojik incelemesi iin nemli bir veri olutursa da dinin sosyolojik tanm iin yeterli deildir. Sosyoloji belirli bir dinin kendini veya genel olarak dini tanmlayyla yetinemez. Bu o dinin iddiasn ayn dzeyden hareket ederek reddettii anlamna gelmez. Aksine toplumlarn ortak bir davran rnts olarak binbir eitlilie sahip olan din olgusunda ortak olann ne olduunu, o davran dinsel olarak nitelemeyi gerektirecek olann ne olduuna dair genel kurallar belirlemeye alr. Bu adan sosyolojik olarak dinin tanmnn, dinlerin din tanmyla kendini en temelde ayrt etmesi gerekir. Bunu yaparken dinin kendini tanmlayyla kendini bir tartmann iine sokmamas nemlidir. Aksi taktirde sosyoloji kendini bir anda teolojik bir tartmann iinde bulabilir. Oysa sosyolojik dnme ile dinsel dnme temelden birbirinden farkldr. Bu fark sosyoloji lehine bir farkllk olarak dnmek gerekmiyor. Sosyolojiyi dinsel bir dnce yapsna alternatif olarak o dnceyi yanllayan bir tez olarak dnmek de gerekmez. Aksine din sosyolojisi dinsel olarak tehis edilen davranlarn ne olduu ve bu davranlarn bir toplumun ekonomik, siyasi, ailevi, eitimsel ve sosyal tabakalama rntlerine nasl bir etkide bulunduu, toplumun genel ekillenmesine, meruiyet dzenlerinin oluumuna nasl bir katkda bulunduu konusuyla ilgilenir. Bunun iin din sosyolojisinin her eyden nce bir din tanmna sahip olmas gerekir. Dinin sosyolojik tanm ise sosyoloji tarihinde yle kolay yaplm deildir. Hangi tr davranlarn dinsel olarak nitelenebilecei ve genel olarak sosyolojik bilginin bir nesnesi olarak dinin nasl tehis edilecei hususu sosyologlar arasnda tartma konusu olmutur. Yine de toplumsal yap ve deiim sreleri iinde din, ayrt edilebilir bir etken olarak tehis edilmeye allmtr. Dini, sosyolojik bak asndan ayrt etmek zere bir tanma ulama abalarnda farkl sosyolog veya antropologlarn abalarn grebiliyoruz. Bu konuda mile Durkheimin (1961: 62) tanmndan yola karsak Kutsal eylere, yani bir kenara ayrlm ve yasaklanm eylere ilikin inan ve uygulamalarn birleik bir sistemi -Kilise diye anlan bir tek ahlk toplulukta birletiren inan ve pratikler, onlara taraftar olanlarn tmn din olarak ayrd edebiliriz. Bu tanmda gze arpan en nemli unsurlar, kutsal, kilise ve bir tek ahlaki toplulukta birletiren inan ve topluluklar (yani cemaat) olarak ayrt edilebilir.
mile Durkheim (18581917), sosyolojiyi bir disiplin hline getirmi, zellikle din sosyolojisi alannda en nemli almalar yapm ve ilevselci yaklamlar formle etmi Fransz sosyolog. zellikle Dini Hayatn lk Biimleri isimli eseriyle din sosyolojinin en nemli kitaplarndan birini yazmtr.
3. nite - Din
53
Kutsal ve Din D
Kutsal kavram Durkheimn btn toplumlar incelerken baz ald kavramlardan biridir. Ona gre btn toplumlar her eyi kutsal ve din d eklinde ayran bir kategoriletirme sistemine sahiptir. Din de bir bakma bu ayrma dayanr. Bu ayrmlarn karmakl veya basitlii sz konusu toplumlarn da karmakl, gelimilii, basitlii ya da ilkelliine paraleldir. Bir toplum ne kadar ilerlemise o kadar karmaklam olup kutsal ve din d ayrmlar da o lde bundan etkilenmitir. Kutsaldan ise sadece Tanrlar veya kutsal ruhlar kast edilmez. Bir ta, bir aa, bir odun paras, bir ev, bir sembol, bir nehir veya herhangi bir cisim kutsal olabilir. Bu lde geniletilmi bir kutsallk hemen hemen her yerde bulunabilir. Bu kutsal saylan eylerle insanlarn kurduklar ilikilerin toplumda bir etkisi, sonular veya tezahrleri vardr. Sosyoloji bu kutsallarn bizatihi kendi etkilerinin var olup olmad sorusuyla ilgili deildir. Kendilerine atfedilen inancn doruluu veya yanll ile ilgili asla bir ey sylemeksizin insanlarn onlara yaktrdklar zellikler dolaysyla kendi davranlarn belirlemeleri sosyolojik adan nemli bir durumdur. Din de Durkheima gre kutsal eylere yani bir kenara ayrlm ve tabulam eylere ilikin birleik bir inanlar ve davranlar sistemidir. Bu tr davranlara dnyann hemen btn toplumlarnda, hatta grnrde en din d toplumlarda bile rastlanmaktadr. Durkheim dinin en ilkel biimlerinden en karmak ileri biimlerine kadar hepsinde kutsal ve din d ayrmnn ortak bir zellik olduundan hareketle, sosyolojik olarak dini en kolay bu noktada tehis edebileceimizi syler. Kutsal saylan nesnelerin kendi znde bir kutsallk olup olmamas da sosyolojik adan anlaml bir soru deildir. nemli olan her kutsal saylan nesnede sembolik bir yan olmasdr. Kutsaln bir eyi temsil ediyor olmas sz konusudur. Kutsal anlay etrafnda toplumda oluan birliktelik duygusu topluluun bizatihi temelidir. Topluluk sembolletirdii kutsallar zerinden aslnda kendi topluluk snrlarn oluturur ve kendisini bakalarndan ayrr. Bu ayrm da topluluk duygusunu canl tutan bir tutumdur. Btn kutsallk anlaylarnda bu tarz bir toplumsal zdeliin izlerini bulmak mmkndr. Bunlarn en ilkel toplumlarda totemler eklinde ortaya ktn grebileceimiz gibi daha ileri toplumlarda daha karmak ekillerde ortaya ktn grebiliriz. Totemizm dncesinin modern dnyada da rnekleri hayatn iinde bolca bulunur. Totem dncesinin nasl domu olabildiini, gnmzdeki reklam ve oyun (futbol, basketbol oyunlarndaki) sembolizm trlerine bakarak tahmin etmek zor olmaz. Her takm temsil eden semboln zamanla fanatik taraftarlar iin fetileme srecine girdiini grebiliyoruz.
Resim 3.2 Hemen hemen dnyann her yerinde ou futbol taraftar iin tuttuklar takmn formas kutsaldr.
54
Aslnda modern sekler toplumlarda da grnrde bir kurumsal din sz konusu olmad hlde kutsallk atfedilmi baz sembollerin bu tr ilevleri yerine getirdiini grebiliriz. Farkl bir ifadeyle, kutsallatrma sadece bilinen geleneksel dinlerde sz konusu deildir. Ateist baz toplumsal hareketlerde de bile yaratlan ahs kltleri, mcadele srecine atfedilen kutsallk, lmlerin ehitlikle nitelenmesi gibi durumlar da din sosyolojisi asndan incelenmeyi hak eder. Kendisi dinleri aacak bir pozitivist felsefe iddiasnda sosyolojinin kurucusu Auguste Comteun da nihayetinde idealize ettii dnyay bir tr pozitivizm dini olarak tasarladn biliyoruz. Bu dnyann peygamberleri bilim adamlar, cenneti insanlarn hafzalar, kilisesi fabrikalar olarak batan sona bir kutsallk arayyla bezenmi olduunu gryoruz.
Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birletiren nanlar Btnl

Dinlerin en nemli ilevlerinden birisi mensuplarn ortak bir inan etrafnda birletirmeleridir. Din paylalan bir anlam sistemi oluturduu iin insanlarn dnyay, toplumu, tanry ve kendilerini nasl alglayacaklarna dair ortak bir anlay ve alg sistemi oluturur. Ayn inanc paylaan insanlar dnyaya ayn pencereden bakarlar ve o pencereden ayn eyleri grdklerini dnrler. Bu ortak anlam sisteminin paylam dnyaya dair derin bir dzenlilik ve anlamllk hissi verir. Dardan bakanlar iin genellikle bir anlam ifade etmeyen ritellerin devam ancak bunlara dair ortak kabullerin olumasyla srdrlebilir. Bir yamur duasna kan insanlar yaptklar duann sonunda yamurun yaabileceine inanrlar. Yamur yamad takdirde ise genellikle ibadet ettikleri tanrnn yamur yadramadna veya bu yaptklarnn etkisiz ve anlamsz bir ey olduuna deil, dualarnn kabul edilmediine hkmederek inanlarna sadakatlerini srdrrler. Bu durum ortak inancn srdrlebilmesi iin genellikle ileyen bir mekanizmadr. Esasen bu ortak alg ve inan sistemleri adna din denmese de toplumun kuruluunun temel bir dzeyidir. Fenomenoloji ve etnometodoloji gibi yaklamlar, btn toplumlarn ancak bu ortak alglar sistemiyle var olabildiini vurgular. Din bu ortak alglar sistemini en iyi dzenleyen mekanizmalardan biridir sadece. Dinin yeterince gl olmad toplumlarda bile bunun yerini deiik dzeylerde byk veya kk apl ideolojiler alr.
Resim 3.3
Kutsal topraklarda, Bat eriada Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler hep birlikte yamur duasndalar.
Kaynak: http://www.loonwatch.com/2010/11/west-bank-muslims-jews-and-christians-pray-for-rain/
Dinin inan paylamnn en dorudan toplumsal sonucu cemaatlemedir. Cemaat ortak inan ve algya dayal olarak oluan topluluu bakalarndan ayracak bir bilinci de gelitirir. Genellikle cemaatlerin gereklik hakkndaki ortak bilin ve
3. nite - Din
55
algs inananlarla inanmayanlar veya bu ortak algy paylaanlarla paylamayanlar arasnda bir ayrma da gider. Dinin inananlar gerektiinde tam bir grup bilinci iinde inanmayanlara kar bir birlik ve dayanma davranna kolaylkla girerler. Dini cemaat bylece insanlara bir kimlik (identity) verirken bakalarndan ayrmay da (difference) retir. Aslnda dinin sosyolojik tezahrleri asndan en nemli boyutu belki de cemaat boyutudur. nk dinin dorudan etkisi yol at bu grup bilinci, dayanma rntleri ve bunun zerinden girilen ittifak veya atmalardr. Toplumsal dzeyde dinin devrede olduu hadiselerin banda bu cemaat boyutu gelmektedir. Dinin sosyolojik grnrl de yine bu cemaat boyutunda olmaktadr. Sonu olaSZDE olarak dinrak burada sosyolojik olarak ayrt edilebilecek bir din tanm SIRA ile genel sel davran arasnda da bir ayrm yaplabilir. Her dinsel davran tam teekkll bir dine mensup olmay gerektirmeyebilir. Hayatlarnn merkezine dini L M koyan inDNE sanlar olduu gibi, dini hi nemsemeyen baz insanlarn baz davranlar dinsel olarak nitelenebilir. O yzden dinin sosyolojik incelemesi ok geni bir davranS O R U lar yelpazesini ierebilir. Her dinsel davran mutlaka bir dine ait olmay gerektirmeyebilir. Dini D Khi K A nemsemeyen T baz insanlarn kimi davranlar dinsel olabilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DN VE TOPLUM LKS
SIRA SZDE
SIRA SZDE
nsan sosyal bir varlktr. Tarihin yazl veya yazl olmayan en eski dnemlerine giAMALARIMIZ dildiinde bile insan varlnn bir toplum iinde cereyan ettiini grrz. Kk veya byk insan topluluklar insann yeryzndeki seyrinin vazgeilmez grnmn oluturmutur. nsann bu durumu deiik dnemlerde baz dnrler veya K T A P nsanlar bisosyologlar tarafndan zerinde ciddiyetle durulmu bir konu olmutur. lemediimiz dnemlerde de tek tek veya dank biimde yaamlar mdr yoksa batan beri toplum hlinde mi var olmulardr? ayet batan beri toplum hlinde deT E L E V Z Sonradan YON illerse insanlar hangi nedenlerle toplum hline yaamaya baladlar? herhangi bir nedenle toplum hlinde yaamaya karar verildiyse, bu karar nasl oldu da hi deimedi ve insan karakterinin vazgeilmez bir paras hline geldi? Bu sorular zellikle insanlarn birbirinin kurdu olduunu gzlemlediimiz duNTERNET rumlarda akla ok daha kolay den sorulardr. Gerekten de bir taraftan insanlarn srekli birbirleriyle atma, rekabet ve dmanlk hlinde bulunduunu grebiliyoruz. zellikle ngiliz filozof Thomas Hobbes tarafndan dillendirilen mehur insan insann kurdudur ifadesinin arka plannda insan toplumlar hakkndaki bu gzlem vardr. nsanlarn bir toplum hlinde yaadklar btn durumlarda lesiye ve ldresiye bir rekabet iinde bulunduklar vurgulanmtr. Bu vurgular dolaysyla insanlarn toplum hlinde yaamaya balamalar bir tr muamma olarak grlmtr. Ayn eyi dier sosyal dnrler de merak etmilerdir. nsan doas zerine tartan Rousseau, Locke ve Montesquieu gibi aydnlanma filozoflarnn asl amalar insann nasl olup da toplum hlinde yaamaya baladn anlamakt. nsann doasnda nasl bir varlk olduu hususunda birbirleriyle ihtilafa dtlerse de hepsi insann doa durumu hakknda aresiz bir dnce iindeydiler. nk doal durumunu bilimsel imknlarla hi kimsenin hi bir zaman bilme ans olmayacakt. Doal durum hakkndaki btn ngrler bir yandan insanlarn nasl toplum hline geldiklerini aklamaya alan senaryolard ama bir yandan da bu senaryolar tetikleyen ey gelecekte kurulmas hayal edilen dnya imgesiydi. Doal durumda, yani doasnda, yani znde iyi olduu anlatlan insan iin ge-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
56
lecekte kurulacak dzen insana gven esasna dayal, insan zgrlklerini alabildiine tanyan bir dzen olacakt. Sonuta btn bu yaklamlarn bir yandan da cevabn aradklar ana soru toplumlarn nasl var olabildiiydi. Ne kadar eski zamanlara kadar gidilebilse orada insanlarn kk veya byk toplumlar hlinde yaamalarnn bir alternatifi bulunamyor. Dolaysyla insann doas denilen eyin ne olduu zerinde her halkrda bitimsiz bir tartma olsa bile bu doann en tartlmaz yan onun toplumsal bir gereklik olduudur. Bu toplumsallk ise bizatihi doal olan ileyerek onu doa dna kararak var olabiliyor.
Dinin Dier Toplumsal Kurumlarla likisi

nsann toplumsal bir varlk olmas bylece tartlmaz bir gerek olarak kabul edilmitir. nsan kelimesinin kendisi bile ancak baka bir insann varlyla tamamlanan bir anlam ieriine sahiptir. nk insan kelimesi nsiyet (alma, snma, insan olma) anlamlaryla tanm gerei baka insanlarn varln kanlmaz klar. O yzden insan ancak baka insanlarn varlyla insan olabilen bir varlktr. te toplumsallk insann doasnn bir paras olarak insann ortaya kt her yerde ve her zaman rastlanan bir olgu olmutur. Ancak sosyologlar, bu toplumsalln kendisinde ortak veya ayrd edici baka nitelikler de aramtr. nsan toplumsallnn ortaya kt yerlerde toplumsal farkllklarn zerinde de bu nedenle durulmu, dier yandan bu toplumsalla elik eden vazgeilmez ortak baz kurumsal zellikler zerinde durulmutur. Bylece hangi insan toplumsallna gz atlrsa atlsn grlebilecek asgari dzeyde paylalan davran rntleri tespit edilmeye allmtr. Burada kurum, gndelik dilde kullanlan ve baz rgtlenmeleri ifade etmek zere kullanlan kurum szcnden farkl olarak davran rntlerini ifade eder. Toplumsal kurumlar, insan toplumsallnn kendileriyle tezahr ettii ve hi bir toplumda eksiklii grlmeyen toplumun varolu dayanan oluturan davran rntleridir. te din de bylesi bir kurumdur. Ne kadar eski olursa olsun ve nerede olursa olsun insanlarn te dnyayla, grnen dnyann tesiyle ilgilendikleri, nereden gelip nereye gittikleriyle ilgili sorular anlamlandrdklar ve toplumda kutsal ve din d alanlar oluturup tanmladklar belli bir davran dzeyi daha vardr. Bu da din kurumudur. imdi din kurumunun dier baz nemli kurumlarla olan ilikisini inceleyelim.
Din ve Siyaset likisi

Btn toplumsal oluumlarn kendi ilerinde bir liderlik, ynetim ve iktidar ilikileri ortaya kard tespit edilmitir. Bu ilikiler genel olarak siyasallk diyebileceimiz bir dzeyi iaret eder. Siyasal dzeyi olmayan hi bir toplum yoktur. Siyaset bir dnyay ve toplumu ina giriimi olduundan din ile yolu akr. nk genellikle dinin de byle bir iddias vardr. Dinin iddias ile siyasetilerin iddiasnn paralel gittii durumlarda toplum, siyasetin dinin etkisi altnda olduu rnekler ortaya karr. Bu ilikiye dayal olarak rejimler teokratik veya sekler rejimler arasnda farkl rneklerle eitlenir. Dinin devlet yapsn veya siyaseti tamamen belirledii rneklere teokratik rejim(ler) denir. Ancak teokratik saylan rejimlerde dinin gerekten de o rejimin hedefini mi belirledii yoksa o siyasetin dini inanlar kendi meruiyetini salamak iin bir ara olarak m kulland kolay ayrt edilebilen bir
3. nite - Din
57
durum deildir. slamn (veya aslnda slamn bir yorumunun) devletin kurumsal yapsn ve hedeflerini belirledii randa veya Suudi Arabistanda btn siyasetler dinin kurallar veya hedefleriyle merulatrlr. Ayn ekilde srailin hem devlet olarak varl hem de btn yaylmac politikalar Yahudiliin bir okuma biimine dayandrlr. ran ve Suudi Arabistann siyaset biimine slam adna muhalefet eden Mslmanlar olduu gibi srailin siyonist politikalarna daha doru bir Yahudilik yorumu adna iddetle muhalefet eden Yahudiler de bulunmaktadr. Din bir toplumsal birletirici olarak ilev grd hlde farkl dinler arasnda da bir atma etkeni olarak alabilir. O yzden siyasi atmalarn bir ounda dinin nemli bir unsur olarak ortaya kt grlr. ngiltere ve rlanda arasnda, Irakta ve Pakistanda iilerle Snniler arasnda veya yine srail ile blge halklar arasndaki atmalarla din unsuru nemli bir rol oynuyor. Orta a Avrupasnda otuz ve yzyl olarak bilinen din atmalar yznden milyonlarca insan ldkten sonra kilise ve devletin birbirinden tamamen ayrtrlmas ynnde genel bir ortak akl geliti. Bu akl ile laiklik din ve devlet ilikilerini dzenleyen bir ilke olarak ortaya kt. Ancak laikliin her yerde ayn ekilde uygulanmamas da din ve devlet arasndaki ilikileri dzenleme kapasitesini drmektedir. Fransa ve bir ok rnekte laiklik devletin tarafszlk ilkesi yerine kendisi dinler arasnda bir din gibi almakta olduundan dinler arasndaki atmay daha da artran rnekler ortaya koymutur. Bu arada toplumlar sanayilemenin ve kentlemenin de etkisi altnda siyasal dzenlerinden grece bamsz olarak seklerleebiliyor. Burada siyasal bir etki altnda laikleme ile seklerleme arasnda bir ayrm yapmak mmkndr.
Seklerleme dnyevileme anlamnda kullanlr. Gnlk hayatn veya siyasi dzenin dinin etkisinden arnmasdr. Baz kullanmlarda sadece siyasal dzenin bir zellii olan laiklik (laicite) den ayrt edilebilir. Seklerlemeyi insanlar kendi tercihleriyle veya toplumsal hayatn veya siyasal dzenin etkisiyle yapabilirler.
Din ve Aile likisi

Btn toplumlarda biyolojik ve kltrel yeniden retimi temin etmek zere belirgin bir biimde aile denilebilecek bir davran rnts bulunur. Bu aile hayatnn ekli, yaps ve kodlar farkllaabilir ancak aile hayat olmayan hi bir topluma rastlanmaz. Bir doal birlik olarak aile dinden bamsz olarak vardr ancak hem aile dini etkilemi hem de din aileden etkilenmitir. zellikle Yahudilik, Hristiyanlk ve slam gibi dinler kiminle evlenilebilecei veya evlenilemeyeceini belirlemede ve neslin devamnn hangi ilikiler dzeni iinde salanabileceine dair aile kurumunu ekillendiren deer yaplar ve kurallar ortaya koymulardr. Bu kurallarn en nemlilerinden birisi ensest yasadr. Kendileriyle evlenilmesi yasak olanlarn belirlenmesi tamamen din kaynakl bir konudur. Ayrca aile iindeki statler ve bunlara uygun rollerin belirlenmesinde de dinin ahlaki sylemi aile btnln koruma dorultusunda olduka etkili olmaktadr.
58
Daha baka tarih rnekler de gz nnde bulundurulursa din-aile arasndaki iliki konusunda u sonular ileri srlebilir: a) Yksek tipli dinler (salt toplumsal etkileimlerin rn olmayan din) aileye etki ederek onu yeni batan ekillendirmitir. Mesel Yahudilik, Hristiyanlk ve zellikle slam aile konusunda ayrntl kurallar getirmi ve onun (iki ayr cins arasnda meydana gelmesi, keyf ve geici olmamas, neslin devamn salamas, vb. gibi) doal yapsnn zerine deerler yklemilerdir. Buna gre evlenme ekli, boanma, karlkl haklar ve devler, ynetim, aileye ait mallarn kullanm, miras, kadn ve erkein konumu, vb. belli kurallara balanmtr... b) Toplumsal artlarn rn olan dinler ise dier kurumlarn etkisi ve belirleyiciliinde olduu kadar, doal/sosyal bir birlik olan aile tarafndan da ekillendirilmilerdir. Bu konuda en somut rnek politeist inanl site toplumlardr. Bu toplumlarda aile kurumu dinden daha gldr, dolaysyla da ailenin dini belirlemesi daha n plandadr. Burada ailenin pek ok motifi kutsal hle gelmitir. Aile reisi, atalar ruhu, ocak, evin belli keleri kutsaldr. Her eyin bir Tanrs vardr: Doum Tanrs, Bereket Tanrs, vb. gibi. Burada aile kendi yapsna uygun bir din gelitirmi bir klt oluturmutur: Ocak klt, atalar klt gibi... Kaynak: Mustafa Aydn, Kurumlar Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yaynlar, 1997.
Din ve Ekonomi likisi

Btn toplumlar bir retim, tketim ve paylam ilikileri ortaya koyarlar, bu da ekonomi dediimiz davran rntlerini grnr klar. Bu ilikiler zerinde de dinin dzenleyici kurallar var olduu iin din ve ekonomi ilikisi zel bir neme sahiptir. Dinlerin tpk siyasette olduu gibi mevcut ekonomik paylam ilikilerini olduklar gibi merulatrp onlarn maduru olan kitlelerin de bu durumu kolaylkla kabullenmelerini salamak gibi bir ilevi olabiliyor. Bu ilevi dinin hakim snflarn karna alt durumlar ortaya karr. Marxn yaklam dinin egemen snflarn hizmetinde bir styap kurumu olduu ynndedir. O yzden dini kitlelerin afyonu olarak grmtr. Oysa dinin ayn zamanda yardmlama alarn harekete geiren ve onlar dini yaamn bir paras hline getiren boyutlar daha belirgindir. ou durumda fakirlerin durumunu gzeten din egemen snflar rahatsz eden bir yaklam da temsil edebilir. Ayrca din bir zihniyet dnyas olarak insanlarn ekonomik davranlarn da belirler. Max Weber kapitalizm ile kapitalizmin ortaya kt balamda mevcut olan, priten i ahlak ve ok almay salk veren, Protestan ahlak arasnda bir iliki tespit etmitir. Ekonomide paylam da mutlaka salk veren bir din anlayla birlikte kapitalist bir gelimenin nasl yaanabilecei de bu balamda sorulan bir soru olmutur.
Din ve Eitim likisi

Yine btn toplumlar gelecek nesillere sahip olduklar anlam kodlarn, kltrn, tarzlarn aktarmak zere baz dzenlemelere, uygulamalara veya davran rntlerine yani eitim davranna sahiptir. Bilinen btn dinler kendi anlaylarn sonraki kuaklara en salkl biimde aktarmay nemserler. Dinde ilemekte olan tarihsel sreklilik mutlaka belli eitim rntlerinin de iliyor olmas sayesinde salanr. Dolaysyla dinlerin varl bizatihi gl bir eitim mekanizmasnn ileyiine dayanr. Din zgrlkleri de o yzden her eyden nce belli bir dinin eitiminin nnde bir engel olup olmamasyla ilgilidir.
3. nite - Din
59
Dolaysyla toplumun dayand bu kurumsal olgular arasnda din de bulunuyor. Bu kurumlarn her birinin mutlaka toplumun oluumunda ok nemli bir yeri vardr ancak muhtemelen her toplumda bu kurumlarn ayr arlklar veya dier kurumlara kar belirleyicilikleri olabiliyor. Ekonominin tam da Marksist anlamda dier btn kurumlar belirledii toplumlar olabildii gibi, bilhassa siyaset veya din tarafndan veya aile yaplar tarafndan belirlendii toplumlar veya durumlar da sz konusudur. rnein, Karl Marx (1818-1883) toplumu alt yap ve styap arasndaki bir belirlenim ilikisi olarak tanmlamtr. Altyap ekonomi yani maddi retim ilikilerinden oluur. Altyap her zaman kendi ihtiyalar temelinde belli bir aile, bir siyaset, bir din, bir ideoloji, bir aile ve bir eitim dzenini styap olarak belirler. Bylece ekonomi sabit, dier btn kurumlar deiken olarak dnlr. rnein, feodal retim biiminde insan emei ok merkez olduu iin aile de bu ihtiyalara gre geni aile olarak ekillenir. ocuk says zellikle emeiyle geinenler iin ekonomik olarak da gl olmay getirir. Oysa modern kapitalist toplumda, belki de ileri kapitalist toplumda giderek gelien teknoloji insan emeinin nemini azaltt lde aile hayat gevemeye yz tutmu en azndan ekirdek aileye doru bir geliim kaydedilmesine yol amtr. Peki bu belirlenimcilik ilikisinin baka trl cereyan ettii rnekler yok mudur? deolojik yaplarn ve bilhassa dinin ekonomik davran belirledii rnekler oka bulunabilir. nsanlar bir din inan etrafnda toplandklar, harekete geip o inancn ekillendirdii bir toplumu kurmaya almalar ska grlen rneklerdendir. srail devlet ve toplumunun tm ekillenii dinin anlamlandrd bir erevede gerekleir. Ayn ekilde Amerikadaki Mormonlar dinin toplumu ekillendirdii tipik toplum biimlerindendir. slamn da toplumu batan aaya yaplandrd rnekler oktur. Ancak btn bunlar her yerdeki Yahudilerin, Mslmanlarn veya Mormonlarn btn eylemlerindeki tek motivasyonlarnn din olduu anlamna gelmiyor. Yahudiler, Mslmanlar, Hristiyanlar, Budistler veya Mormonlarn iinde dinin emir ve yasaklarn gzeterek ve sadece bunlar gzeterek bir hayat kurmann ncelendii rneklerin yan sra din emirlerin bu toplumlar tarafndan hi nemsenmedii, grece seklerlemi rnekler de var olabilir. Bu durumda toplumun baka kurumsal rntleri, rnein, siyaset, ekonomi, aile veya eitim durumu bu toplumlarn nceliklerini belirleyebilir. Bu durumda dindarln ierii veya etkinlii dier kurumsal rntlerin belirleyicilii altnda kalr. Din yine var olmaya devam etse de belirleyicilii azalr. Hi bir toplum iin z itibariyle dinin veya dier sosyolojik kurumlarn daha belirleyici olduu ynnde bir saptama yaplamaz. Toplumlarda hangi kurumlarn daha belirleyici olaca toplumun tarihine, dinamizmine gre deiir. Yapsalc Marksizmin nl dnr Louis Althusser tam da bu kurumlar arasndaki belirlenimcilik (determinizm) ilikisini Marxn altyap-styap eksenine nc bir boyut getirerek aklar. Ona gre toplum yaps ekonomi, siyaset ve ideoloji ayaklar zerine oturur. Belirlenimcilik tek tarafl deildir. Baz toplumlarda ekonomi, baz toplumlarda siyaset baka baz toplumlarda da ideolojik sa aya belirleyicidir. Ancak Althussere gre hangi kurumun hangi toplumda son kertede belirleyici olacan yine ekonomi belirler (st-belirlenim) diyerek Marxn brakt boluu kendince kapatr. Max Weber (1864-1920) ise zellikle ekonomi ile din arasndaki belirlenimcilik hususunda dinin neminin Marksist literatrde fazla kmsenmi olmasna kar nemli bir tezi ifade etmitir. Onun Protestan Ahlak ile kapitalist ruh arasndaki ekicilie dair grleri bir ekonomik olgu olarak kapitalizmin oluumunda bir
60
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE dinsel zihniyet olarak Protestanln ok nemli bir katks olduuna dairdir. Bu katknn mahiyeti kukusuz tartlabilir. Aada bu konuya tekrar dneceiz, fakat buradaki konuyu D N E L M tamamlamak iin nceden diyebiliriz ki, Weber ekonomik belirlenimcilie tam kar bir alternatif olarak din belirlenimciliini savunmaz. Aksine bu belirlenimciliin tek tarafl olmadn ve zellikle kapitalist bir ahlak ile diS O R U nin bir araya gelmesinin bir tarihsel olay meydana getirdiini syler.
DKKAT
nsan toplumlarnn D K K A T olduu her yerde din var olsa da dinin hem her toplumdaki belirleyicilii ve hem de grnm biimi farkl olabilmektedir. Din ile dier sosyolojik SIRA SZDE kurumlar arasnda hangisi toplumun ekilleniinde daha belirleyicidir?
DNELM DN SOSYOLOJS
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O T RA U P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K S OT R AU P Din Sosyolojisinin Ortaya k
DKKAT TEL EVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Din sosyolojisinin ortaya k ve geliimi genel olarak sosyolojinin ortaya k ve geliimiyle aa yukar ayn tarihe sahiptir. O yzden sosyolojik bilginin kkeDKKAT T E L E V olarak Z Y O N ekillenmeye balad 19. yzyln ikinci yarsndan ok danini bir disiplin ha gerilere gtrebiliyorsak dine ynelik sosyolojik ilginin tarihini de paralel olaSIRA SZDE gtrebiliriz. rak ok daha eskilere Bu balamda Orta a Hristiyan kozmolojisinin dier insanlar ve inanlar hakNTERNET kndaki grlerine karlk slam dnyasnda ok daha eski bir literatr vardr. BAMALARIMIZ yk slam bilginlerinden ehristaninin el-Milel ven-Nihal (Dinler ve Heretik Gruplar) isimli eseri ile Endlsl byk alim bn Hazmn el-Fasl fil-Milel ve Ehvai ven-Nihal K (Dinler, ve Heretik Grup ve Dnceler iin Klavuz) isimli eseri bu T A P alandaki en nemli nc metinlerdir. Bu eserlerde farkl dinler kendi kavramlaryla tantlrken bir tr fenomenolojik veya anlamac din sosyolojisi abasnn ilk rnekleri de verilmi, farkl dinlerin inanlar kendi kavramlaryla anlatlmaya allTELEVZYON mtr. Ancak baka insanlarn hayatlarna dair bu ilgi kukusuz din sosyolojisinin btn ihtiyalarn karlayacak kadar ekillenmi deildir. Ancak farkl dinlerin tabiatna, yaaylarna ve dinlerin ortaya klarna dair nemli sosyolojik verileri NTERNET iermektedir.
ehristani, Muhammed b. Abdulkerim (. 548/1153) Horasann ehristan blgesinde domu, Kelam, felsefe ve dinler ve mezhepler tarihi alannda nemli eserler vermi bir slam alimi. Eitimini Horasann yan sra Nisabur, Harizm ve Crcanda srdrmtr. Bir sre Badata dersler vererek renci yetitirmitir. Eserleri arasnda en bilineni, vekilliini yapt vezire ithaf ettii Kitbl Milel ven Nihaldir. Bu eserinin yan sra el-rd il Akaidil bd, Telhisl Aksm li-Mezhibil Enm, Musratl Felsife, Trihl-Hkema ve el-Mebde vel Med adl eserleri saylabilir.
Batda ise Hristiyanln veya Yahudiliin baka dinlere olan ilgisi nispeten daha zayf kalmtr. Yahudilik srailoullarnn dnda kalan insanlarn tamamn gentile (Yahudi olmayanlar) olarak neredeyse tek bir kategoride deerlendirirken inanlarn nemsiz ve ilgilenmeye demez olarak grmtr. Hristiyanlar iin de insanlar yeterince tanmlanm ve snrl bir eitlilie sahipti. Yahudilik ve Hristiyanln dnda kalanlar paganistler olarak nemsenebilecek bir eitlilik arz etmiyordu. O yzden Bat dnyas corafi keiflerin sonucunda karlat yabanc
3. nite - Din
61
kltrleri deta bir srpriz gibi karlyordu. Batl artlarda ekillenmi olan Hristiyan teolojisiyle eitilmi kitleler bu dnyann geleceinde Hz. saya inanp Tanr Krallna girecek olan insanlarn dndaki hi kimse iin bir yer ayrm deillerdi. Bu yzden karlalan yeni din ve inanlar teolojik bakmdan bir bakma huzur karyorlard. Bu dnemde Francis Baconun ve David Humeun dinin tabiatna dair yaklamlar din sosyolojisinin ve antropolojinin modern zamanlardaki ilk nvelerini oluturur. zellikle David Humeun (1711-1776) dinin doas zerine olan kitab din sosyolojisi tarihi asndan balang metinlerinden biri saylabilir. 19. yzylda gelien sosyoloji disiplini iinde din de zel bir yer tutar. Sanayilemenin etkisiyle bu dneme kadar yaanan hzl ve ba dndrc toplumsal deiimden din de nasibini alr. Avrupada Rnesans ve reformasyon dneminde din algsnda nemli deiimler meydana gelir. Uzun yllara yaylan din savalar ve akabinde sanayi toplumunun etkisiyle yaanan seklerleme sreci dine ynelik bak da derinden sarsar. Bu atmosfer altnda gelien pozitivist-ilerlemeci yaklamlar yaanmakta olan gelimenin ileri aamalarnda dinin yok olacan ngryorlard. O yzden bu dnemde dine ynelik sosyolojik ilgi dinin bir sorun olduu algsna ve cenazesinin nasl kalkacana dair bir meraka dayanyordu. Buna ramen bu merak dini sosyolojik aratrmalarn nemli bir konusu olmaktan karmad gibi dine ynelik sosyolojik ilginin erevesini oluturmutur. Gerekten de dnyann sanayilemenin etkisiyle byk bir dnm iinde olduu 19. yzylda dine bir gelecek biilemiyordu. O yzden bu dnemlerde sosyolojik aratrmalarn nemli bir ksm dini toplumsal bir kurum olarak alsalar da bu kurumun zlmeye ve yok olmaya yz tutan bir kurum olduunda neredeyse birleiyorlard. Bu dnceye paralel olarak paylatklar bir kanaat de dinin insan uydurmas bir fenomen olduuydu. Sosyolojinin kurucusu saylan Auguste Comte tarihi dorusal bir ilerleme mant zerine kuruyordu. hl yasas olarak bilinen bu kurgusuna gre, Comte, dini teolojik dedii birinci hle ait gryordu. Felsefi dedii ikinci hlde zayflayarak da olsa ayakta kalm olan dinin, gelecein pozitif-bilimsel hlinde tamamen yok olacan ngryordu. Comteun bu yaklamlarna paralel olarak Marx da dini bir styap kurumu olarak ve yine bir sorun olarak ina ederken bu yaklamyla din sosyolojisinin ekillenmesine nemli bir katk yapm oluyordu. Marx, dini dier btn styap kurumlar gibi egemen snflarn karlarna hizmet eden bir ideoloji olarak deerlendiriyordu. Onun bu grleri kendisinden nce Hegel tarafndan balatlm olan ve nl Alman felsefeci Ludwig Feuerbach (1804-1872) tarafndan belli bir ynde gelitirilmi olan dncelere bir tr reddiye niteliindeydi. Feuerbach dinin tabiatn ve ortaya k artlarn anlamaya alrken Marx iin her ey ok belliydi, anlalacak bir ey yoktu. Aada her ikisinin grlerine daha detayl bir biimde deineceiz. Din sosyolojisinin genel sosyolojinin tarihine paralel olarak gelimesinde Marxn din hakkndaki olumsuz da olsa bu deerlendirmelerinin zel bir nemi vardr. Daha sonra Durkheimn dinin zn ve kkenini bulmak zere ilkel dinler zerine yapt ve Dini Hayatn Temel Biimleri bal altnda toplanm almalar ile Weberin Marxn maddeci yaklamlarna bir tr reddiye gibi alglanm olan Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu isimli eseri din sosyolojisi alann disipline eden temel referanslar oluturmutur.
62
Dinin Kkenine Dair Sosyolojik Yaklamlar

Dinin toplumda ne tr bir ilevi olduu, toplumsal olaylar nasl etkiledii, aile, ekonomi, siyaset ve eitim gibi dier kurumlarla ne tr bir iliki iinde olduunu tespit etmek nispeten kolaydr ve bunlar din sosyolojisinin aslnda en temel ve grece kolay cevap verebilecei sorulardr. Oysa din sosyolojisinin temel referanslar saylan isimlerin dinle ilgili sorduklar sorular bunlarla snrl kalmamtr. Onlar dinin nasl ortaya kt gibi hibir zaman renemedikleri ve belki de sosyolojik olarak hibir zaman tam olarak bilinemeyecek bir sorunun peinden gitmilerdir. Bu konuda sergilenen yaklamlar aslnda bir yandan da sosyolojinin ok temel bir metodoloji sorununu da aa karmtr. Sorun u ki bugn test edilebilecek bir alanda sosyal bilim yapmak mmkn, dolaysyla belli bir olgunun bugn baka olgularla olan temaslarn ve etkileimlerini tespit etmek mmkn. Ama hibir zaman test edilemeyecek dnemlere veya alanlara dair bir ey sylemeye sra geldiinde bunu bilimsel olarak temellendirmek nasl mmkn olacaktr? Bu noktada ilk dnem sosyologlarn hepsi binlerce yl ncesine ait bir olgunun nasl ortaya km olduunu sormaya kalknca bunu bilimsel olarak temellendirme sorunuyla karlamlardr. rnein, Comte bugn bir veri, bir gerek olarak karmzda duran din olgusunun tamamen insann kendi uydurmasyla ortaya km olduunu sylemitir. nsan, nedenleri aklanamayan ve korkutan yldrm, deprem, frtna, yamur gibi doa olaylarn aklamak zere tanr dncesini uydurmutur. Bu yzden sebebi aklanamayan bu olaylarn gerek nedenleri anlaldnda, yani bilim btn aklanamayanlar akladnda, tanr fikrine de ihtiya kalmayacak demektir. O yzden gelecein pozitif dnyas bilimin her eyi aklayaca bir dnya olaca iin dine de Tanr fikrine de yer kalmayacaktr. Comteun dndnn aksine insanlarn baz konulardaki bilgileri artt hlde, dini dnce terk edilmiyor, aksine insanlar daha fazla bilgilendike dinsel aklamalarn yeri ayr tutuluyor hatta bu aklamalarla din dnce daha da pekiebiliyor. Dinlerin kkenine dair 19. yzyl filozoflar arasnda arpc grlerden birini de Ludwig Feuerbach ortaya atmtr. O da Tanrnn yine insan tarafndan uydurulmu olduunu, ama biim olarak Comteun dndnden farkl olarak ve bir ihtiya olarak yaratldn dnmtr. Ona gre yeryznde yetenekleri ve gleri bakmndan doa karsna olduka zayf kalan insan, kendi zaaflarnn ve eksikliklerinin tamamlanm olduu kendi varlnn mkemmel bir suretini Tanr olarak yaratmtr. Yani Tanr mkemmel bir insan olarak insan tarafndan bir yanstma arac olarak ortaya kmtr. Feuerbachn tanr dncesine (teolojiye) getirdii antropolojik yaklam teoloji tarihinde olduka nemsenmitir. Dinin kkenine dair syledikleri yntemsel olarak sylenemeyecek eyler olsa da teolojiyi insan anlamann bir yolu olarak ele alan yaklam antropolojiye nemli bir katk saylmtr. Feuerbacha gre bir dnemin dncesine yansyan tanry renince aslnda sadece o dnemin insann renmi oluruz. Dinin kkenine dair bu cesur aklamasna karlk Feuerbach, yine de dinin toplumsal ilevlerini nemsemekte, bu ilevler zerinde durmaktadr. Karl Max ise dinin kkenine dair Feuerbachn aklamalarn paylam ancak onun dinin ilevlerine gereinden fazla nem vermi olduunu dnmtr. Marxa gre din bir styap kurumu olarak insanlarca yaratlm bir olgudur: Cennetin fantastik gereklii iinde sper insan arayan fakat orada kendi yansmasndan baka bir ey bulamayan insan, kendisinin asl gerekliini ara-
3. nite - Din
63
Resim 3.4 nl Alman Felsefecisi Ludwig A. Feuerbachn Hristiyanln z kitabndaki din hakkndaki grleri, Marxn kendi teorisini gelitirmede nemli olmutur.
d, aramas gereken yerde, artk kendi benzerinden -insan dndan- baka bir eyi bulmaya almayacaktr (Marx & Engels, 2007: 121). Bu da tanr veya dier dini unsurlardan baka bir ey olmayacaktr. Bu terimlerle yaklalan dine dair hkmler, dine kar tmevarmsal bir tutumdan kaynaklanr. O tutum dinin kkenine dair nceden verilmi bir hkmden bakas deildir. Dinin hakiki bir gerekliinin olmad peinen kabul edildiinde geriye onun ne ekilde uydurulmu olduunun aklamasna gelir. Din yine tmevarmsal olarak altyapnn (maddi dnyann, retim dzenlerinin) bir trevi olarak kabul edildiinde yine geriye bu ilikiyi mantksal olarak kurmak kalyor. Marx, gl retoriiyle bu ilikiyi kurmakta zorlanmayacaktr.
Din d eletirinin temeli (esas), udur: nsan dini ina eder, din insan deil. Baka bir deyile din henz kendini bulamam veya zaten kendini tekrar kaybetmi insann z bilinci, z hissiyatdr. Fakat insan dnyann dnda ikamet eden soyut bir varlk deildir. nsan insann dnyas, devleti, toplumudur. Bu devlet, bu toplum dini bu tersine dnm bilinlilii retir, nk bu tersine dnm bir dnyadr. Din, bu dnyann genel teorisidir, onun ansiklopedik bir zeti, popler bir form iindeki mant, onun ruhsal onur meselesi, cokusu, onun manevi meyyidesi, ciddi tamamlan, teselli ve hakllatrm iin evrensel bir zemindir. nsann znn fantastik gerekletirimidir nk insann z hakiki bir gereklie sahip deildir. Bu yzden dine kar olan bu sava dolayl olarak teki dnyayla olan savatr -dinin ruhsal bir koku katt dnyaya kar. Dinsel zdrap ayn zamanda gerek (reel) zdrabn bir ifadesi, gerek zdraba kar bir protestodur. Din, bastrlm varln mahadesi, kalpsiz bir dnyann kalbidir, tpk ruhsuz bir dnyann ruhu olduu gibi. Din insann afyonudur... Dinin ortadan kaldrlmas insanlarn gerek mutluluu iin gerekli olan aldatc (illusory) bir mutluluk gibidir. Onun koullaryla ilgili aldantan (llzyondan) vazgeme istei, aldanlara ihtiya duyan bir kouldan vazgeme isteidir. Dinin eletirisi, bylece hlesi din olan bir hzn, bir sknt rmann tasar hlindeki eletirisidir. Karl Marx - Hegelin Hukuk Felsefesini Eletirisine Katk
Marx dinin kkenine dair bu kadar kesin konuurken dinin sosyal ilevine dair yer yer ar ekonomik indirgemeci bir yaklam benimsemitir. Dini afyon olarak niteleyen ifadeleri ise genellikle onun dine kar uzlamaz kartl eklinde anlalm olduu hlde farkl yorumlara da konu olmutur. rnein dinin bir afyon olmasnn basite dinin insanlar uyutan bir olgudan te, insanlar tedavi ve rehabilite eden bir snak olmaya da iaret edebilecei zerinde durulmutur. Buna gereke olarak da Marxn anda afyonun uyuturucu anlam kadar ila anlamnn da revata olduu ileri srlmtr. Kukusuz bu dinin ilevine dair baka bir konudur. Dinin bugn baz toplumlarda, baz rneklerde Marxn tam da resmettii ekilde iliyor olmas, onun kkeni hakknda ne Marxn ne Comteun ne de Feuer-
64
bachn yapt karma imkn vermiyor. Buna ramen bir snflandrmaya gre tam kart bir noktada olmasna ramen mile Durkheim de dinin kkeniyle ilgili ayn cesur yaklam paylayor. Dinin sosyolojik ilevlerine dikkat eken almalaryla din sosyolojisinin tartmasz en nemli isimlerinden olan Durkheimin dinin kkenine girerken sosyolojinin bilimsel snrlarn zorlamak durumunda kaldn kaydetmek gerekiyor. Din hayatn ilk biimlerini anlamay hedeflerken bu ilk biimleri nereden bulaca ister istemez akla geliyor. nk insanlk tarihinin ok eski olduu gerei gz nnde bulundurulduunda en temel biimlerin de bu en eski toplumlarda olaca da kabul edilir. Oysa Durkheim en eski toplumlarn amzda Avustralyann balta girmemi ormanlarnda yeterince temsil ediliyor olduunu dnm ve bu kabileleri incelediinde sanki binlerce yl nceki ilk insan toplumlarn da incelemi olacan varsaymtr. Binlerce yl nceki ilk topluluklarn nasl olduu bile tartma konusuyken ve o toplumlara dair elimizde hibir konuda kesin bilgiler yokken bugn yaamakta olan bir kabilenin onlar temsil ediyor olabileceini dnmek, dorusu bilimsel adan ciddi skntldr. Durkheimin almalarna yn veren varsaymlar yle sralanabilir. 1. Dinin en ilkel toplumlarda da bulunan temel bir ekli vardr ve ilk ortaya ktnda nasl ise bu ekil bugnk ilkel kabilelerde de ayn ekliyle bulunabilir. O yzden de Avustralya kabileleri arasnda yaamakta olan din binlerce yl nce dinin ilk ortaya ktnda yaayan dinle ayndr. 2. Din toplumlarn gelimesine paralel olarak basitten karmaa, ok tanrllktan tek tanrcla doru bir evrim geirir/geirmitir. 3. Din, basite insan tarafndan ve toplumsal bir ilevi yerine getirmek zere uydurulmutur. Durkheim, her toplumda bulunuyor olmasndan hareketle bu ilevin toplum iin ok nemli ve evrensel nitelikli olduunu kabul eder. Ancak bu kabul, dinin sonuta uydurulmu olduunu dnmesine engel deildir. Aslnda burada Durkheimin dinin kkenine dair yaklam dier pozitivist gelenekten gelen ann dnr ve sosyologlarnkini tekrarlamaktadr. Durkheimin da Marxn da gzlemini yapmakta olduklar dinsel olgularn ilevleri hakknda sylediklerine ilk anda itiraz edilmeyebilir. nk kendi teorik yaklamlarn dorulayacak kadar ampirik veriye dayanabilirler. Dinin belli pratiklerde gerekten iktidarlar merulatran bir ideolojik ara olarak kullanm da yaygndr. Ayrca dinin toplumsal btnl salamak gibi baz ilevlerine deinilebilir. stelik baz rneklerde belli dinsel inanlarn uydurulmasna da tank olunabilir. Oysa btn bunlar dinin ilk kkeninin ne olduuna dair bu kadar kesin konumaya imkn vermez. nk din fikrinin ilk defa btn insanln aklna nasl gelmi olduunu bugnden bilimsel bir yolla tespit etmenin imkn yoktur. Bugn baz ilkel kabilelerde dinin yaanma biimi dinin gemiteki btn rneklerde byle yaanm veya byle domu olmasn da gstermez. Nasl bugn ilkel kabilelerle ezamanl olarak alabildiine gelimi medeniyetler rneklerini beraber sergiliyorlarsa gemite de en ilkel sanlan dinsel biimlerle e zamanl olarak daha medeni veya karmak versiyonlar da ortaya konulmu. Dahas ok ilkel saylabilecek baz toplumlarda yine tek tanrl dinsel inanlarn varl da gsterilebilir. Tek tanrl dinsel pratiin tarihi de ok eski zamanlara gtrlebilecei gibi baz tektanrl dinlerin ksa bir sre iinde pagan bir kltre doru farkl bir deiim yaadklar da grlmtr. rnein, Hristiyanlk ilk ortaya ktnda tam ikonoklazmik (put krcl, heykel kartl) bir vurguya sahip olduu hlde ksa bir sre iinde nce teslis inanc arkasndan da kutsallatrlm saysz figrn yeermesine imkn veren bir genilii benimsemitir. Demek ki dinlerin kkeninin ok tanrl olduu ve dinlerin tek tanrl bir dine doru bir evrim geiriyor olduu dncesi basit bir
3. nite - Din
65
evrimci tarih anlayn temel almaktan kaynaklanmaktadr. Oysa bu temel varsaymn kendisi sorunludur. lk dinsel tecrbenin nasl yaanm olabileceine dair gzlem ve deneye dayal modern bilimin syleyebilecei fazla bir ey yoktur. Dinin ilk kez ortaya kt zamanlar veya nedenleri bugnk ilkel rneklerden SIRA SZDE yola karak ne lde bilebiliriz?
SIRA SZDE
Din Sosyolojisi ve Din Sosyoloji Fark
DNELM
DNELM S O R U
Din sosyolojisi, dinin bir toplumsal kurum olarak toplumdaki roln ve etkisini incelemeye alan bir bilim daldr. Dinin sosyolojik bir kurum olduu S O R U yani dnyann her yanndaki btn toplumlarda mutlaka var olduu zerinde uzlalm bir tespittir. Dinin u veya bu ekilde olmas, u veya bu ierie sahip olmas burada DKKAT nemli deildir. Toplumlarda paylalan belli bir kutsallk inanc ve bu kutsallk etrafnda paylalm bir uygulamalar alan varsa sosyoloji iin ilgiye veya kayda deSIRA bu SZDE er bir din olgusu da var demektir. Sosyolojinin grevi paylalan kutsallklarn toplumda ne lde etkili olduu, toplumu bir arada tutma veya baka toplumlara dair ne tr alglar rettii ve bu alglardan ne tr toplumsal dayanma veya aAMALARIMIZ tmalarn ortaya ktn tespit etmeye almaktr. Bunun yan sra, din sosyolojisinin grevi bu asgari hliyle tespit edilen din olgusunun dier sosyolojik kurumlarla olan etkileimlerini de incelemektedir. Din inan veya davranlar ekonomiK T A P ye nasl etki eder? Ekonomik gelimeye etkileri olumlu mu yoksa olumsuz mudur? etki eder. Ekonomik ilikilerde Protestanlkta veya Yahudilikte olduu gibi rasyonel davran besleyerek sermaye birikimine mi yol aar, yoksa tamamen irrasyoTELEVZYON nel bir ekilde insanlar her trl dnyevi etkinlikten uzak durmaya m yneltir? Dahas ekonomik ilikiler mi kendine zg bir dinsellik yaratr yoksa din mi ekonomik ilikilere gerek anlamda yn verir? Yan sra bir sosyolojik kurum olarak N T biyolojik ERNET ne tr bir ailenin oluumuna ne lde yn verir? Aile toplumun yeniden retimini salayan temel bir sosyolojik kurumdur. Bu kurumu ayakta tutan, ekillendiren deerlerin oluumunda dinin etkisi nedir veya din inanlarn nesilden nesile aktarlmasnda aile kurumunun rol nedir? Dier sosyolojik kurumlardan siyasetle din arasndaki iliki de her zaman din sosyolojisinin nemli konularndan birisi olmutur. Teokrasi, laiklik veya din devlet ilikilerine dair dier kombinasyonlar da din sosyolojisinin nemli konularndandr. Demokratik siyasete katlmda bulunan vatandalarn davranlarnda din inan veya cemaatlemelerinin etkisi de din sosyolojisi asndan her zaman nemsenen konulardan olmutur. Bir baka sosyolojik kurum olarak eitim ile din arasndaki ilikiden de din sosyolojisinin ilgilenecei bir dizi soru retilebilir. Dinin kendisinin eitim rol veya eitim ihtiyac olduu aktr. Hem dinin yeni nesillere geleneksel bilginin aktarlmasnda oynad rol hem de dinin kendi srekliliini salayabilmek iin ierdii eitim boyutu din sosyolojisinin nemli konularndandr. Btn bu sorular bir sosyolojik kurum olarak dinin dier sosyolojik kurumlarla (ekonomi, aile, siyaset, eitim) olan ilikilerine dair sorulardr. Din sosyolojisi, din kurumunun dier sosyolojik kurumlarla olan ilikisini, dinsel davranla dier sosyolojik davranlar arasndaki ilikiyi anlamaya ve aklamaya alan sosyolojinin bir alt disiplinidir. Btn bu aklamalar yaparken din sosyolojisi inceledii din davrann doruluu veya yanll hakknda bir yargda bulunmaz. Amac hangi dinsel davrann doru veya hangisinin yanl olduunu anlatmak deil, belli dinsel anlaylar ile belli sosyal gelimeler arasnda ne trden bir iliki olduunu bulmaya almaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
66
Oysa din sosyoloji, sosyolojiyi dinin veya belli bir dinin perspektifinden ele almaktr. Buna gre sz konusu dinin nasl bir toplum yaps nerdii, kurumlar arasndaki ilikilerin nasl olmas gerektiine dair tespitlerinden ziyade nerileri temellendirilmeye allr. Burada sz konusu dinin iinden, o dinin hakikat iddialarna inanlm olarak yola klr. Hristiyan teolojisi ile sosyoloji arasnda, byle bir iliki olmutur. Kilise; Hristiyanln gl, ahlakl ve Hristiyan bir toplum oluturma konusunda sosyolojinin verilerinden nasl yararlanlabileceini aratrr. Ayn zamanda Hristiyanln referans kaynaklarnda nasl bir toplum ve toplumsal deiim modelinin karsanabileceine dair baz aratrmalar da yaplmtr. Hristiyanln toplumsal btnl, dayanmay ve bar salama konusunda ierdii ahlaki unsurlara vurgu yaplr. Hristiyanln nemsedii aile kurumunun toplumdaki olumlu ilevlerine vurgu yaplmas ayn zamanda din bir sosyolojinin de temel ncelikleri arasndadr. Protestanln ekonomik bir gelime olarak kapitalizmin geliiminde oynad role dikkat ekilmesi bir tr Protestanlk gzellemesi olarak okunmutur. Benzer bir tartma slam sosyolojisi iin de geerlidir. Kuran- Kerimde toplumsal deiimin tarzna ve kurallarna dair ok nemli tespitler vardr. Bu tespitlerden yola klarak slamn toplumsal deiim iin kendine zg bir teorisinin bulunduu zerinde durulmutur. bn Haldun (1332-1406), Kurandaki bu tarz tespitlerden yola karak toplumsal deiimi modellemitir. Kukusuz o da Kurandaki verileri temel, tartmasz gerek veriler olarak almtr, ancak o verilerin anlalmas ve yeniden yorumlanmas hususunda kendine zg bir kuramsallatrma yapmtr. O, sadece Kurandan okuduunu yaln hliyle aktarmam, ayn zamanda onlar ok derin tarihsel gzlemlerinden derledii verilerle bir arada dnp karmlara varmtr.
Resim 3.5 bn Haldun, Tunusta domu ve hayat boyunca Fas, Grnata, Cezayir, Msrda deiik devlet grevlerinde bulunmu ve bu grevleri dolaysyla devlet hakknda gl gzlemler yapm bir tarihi. Sosyolojinin bir disiplin olarak adnn bile konmad bir tarihte yaam olsa da tarihi yapma tarz dolaysyla dnyadaki ilk sosyolog olarak nitelenmeyi hak etmektedir. Gerekten de bata temel eseri Mukaddime olmak zere dier kitaplarnda da gelitirdii yaklamlar bugn de toplumsal deiimi anlamak iin nemli bir ereve sunmaktadr.
bn Haldunun Mukaddime isimli kitab aslnda bir bretler Kitab olarak tasarlad tarihin yntem bilgisini ieren giriidir. Bu kitap tarihte en erken sosyolojik metinler arasnda yer almakla birlikte hareket noktas byk lde slam dininden esinlenmi temel kabullerdir. Bu durumda din sosyolojisi ile din sosyoloji arasndaki ayrmn da yaplmasnn kolay olmad gl rneklerin olduunun en nemli kantn oluturuyor.
3. nite - Din
67
Dinin Sosyolojik ncelemesi: Metodoloji Tartmas

Metodoloji her zaman bir eyin aslna en uygun bilgiyi elde etmenin yolunu ifade eder. Sosyolojik metodolojide, din olgusunun toplumdaki etkilerini, insanlar iin anlamn geree en yakn ekilde zmlemek hedeflenir. Metodoloji eletirisi de belli bir yntemin bize belirli bir konudaki bilgiyi yeterince verip verememesiyle ilgilenir. Bir anket sorusuna verilen cevaplar grnte sosyolojik bir zmleme iin bir veri salar, ancak ankette yanl sorulmu bir soru yanl ynlendirerek yanl cevaplarn ortaya kmasna da yol aabilir. Ayrca aratrlan konuyla ilgili olarak anketin uygun bir veri salamayaca da dnlebilir. Derinlemesine mlakat, odak grup almalar, katlmc gzlem gibi yollar din sosyolojisi almalar iin oka bavurulmas gereken yollardr. Din ile belli sosyal olgular arasndaki ilikileri anlamak nemli olduundan dinin etkisinin nasl ortaya ktn tespit etmek ok nemlidir. Bu da insanlarn olaylara hangi anlam kodlaryla baktklarn tespit etmekle balar. Yani insanlarn zihinlerinde yaadklar olaylarla ilgili anlam kodlarnn ne olduu ve hangi duygularla ne tr davranlar yapmaya yneldiklerini tespit etmek nemlidir. Bu da tmdengelimsel baz yarglarla insanlarn davranlar hakknda karar vermekten ziyade insanlarn zihinlerini anlamay gerektiriyor. Pozitivist yaklamlar din hakknda nceden baz yarglara sahiptir. Dinin kkeni ve toplumdaki ilevine dair nceden benimsenmi yaklamlardan yola karak btn dinler hakknda aklamalar yapmaya giriildiinde insanlarn zihinlerinden neyi ne ekilde tasarladklaryla ilgilenmenin gerei olmuyor. Marksist bir bak asndansa, din bir styap kurumu olduu iin onu anlamak iin ona bakmak bile gereksizdir. Varolan retim ve paylam ilikilerine bakarak bu ilikilerin nasl bir din kurumu gerektirdii karsanabilir. u veya bu retim sistemi iinde varolan din kurumunun da naslsa o retim sistemiyle uyumlu ve onun bir sonucu olduu varsaymyla dine dair doru drst bir merak bile gereksiz grlebilir. Aktr ki, bu da bir metodoloji sorunudur. Dine belli teorik varsaymlardan hareketle aklamac bir yolla yaklarken aktrlerin kendi eylemleri hakkndaki niyetleri veya anlam kodlar genellikle ihmal edilir. Oysa bu niyetler ve aklamalar ok nemlidir ve insanlarn belli olaylara katlrken hangi niyet ve motivasyonla hareket ettiklerini gsterir. Sonuta din olgusunun arln ve etkisini tehis ve tespit etmenin yolu budur. Dini incelemenin bir yolu olarak bir din cemaatinin referans ald metinleri incelemek de ska bavurulan bir yoldur. Oysa bu yol o dinin teorik veya doktrin temelini verse de iin sosyolojik yansmalar hususunda her zaman salkl bir sonu vermez. Bir dinin referans metnini insanlarn sosyolog gibi anlamalarnn ne bir zorunluluu ne de bir garantisi vardr. Ayrca bir dine mensup olan insanlar her zaman o referansa mracaat etmiyor olabilir, edince de farkl yorumluyor olabilirler. O yzden bir din cemaatinin mensuplar ayn kitab yorumlarken ok farkl yorumlarla birbirlerinden farkl pratikler ortaya koyabilir. Bu durumda dinin referans kitabndan yola karak o dinin sosyolojisi yaplamaz. Kukusuz dinin referans kitab o dine mensup olanlarn o referans kitabndan en kadar etkilendii hususunda da bir fikir verebilir, ama Sosyoloji referans alnan kitaplar zerinde bir incelemeden ziyade o dine mensup olan insanlarn zihinlerinde her eyi nasl alglayp yorumladklaryla ilgilenir. Bu alg ve yoruma referans alnan kitap hakkndaki baklar da dahildir. Dine mensup olanlar arasnda o referans metinler hakknda da farkl alg, yorum veya ilgi olabilir. Sosyoloji, rnein slama ilikin bir sosyoloji yaparken slam dininin temel metinlerinde neyin nasl tanmlandndan ziyade,
68
bu tanmlarn insanlar tarafndan ne lde benimsendii ve baz eylemleri ne lde belirlediinden hareket eder. O yzden sosyolojinin doru slam veya slamn dorusu gibi bir endiesi yoktur. Bu sosyoloji yapan birinin ayn zamanda byle bir endiesi olamayacan gstermez. Sadece yntemsel olarak iki ii birbirinden ayrt etmenin gerekliliini syler. Ksacas dinin sosyolojik incelemesi yaplrken aslolan o dinin belli bir dnemde belli insanlar tarafndan nasl anlalp o anlama eklinden nasl bir pratik ortaya ktdr.
Bir Sosyal Aktr Olarak Din ve Din nanlar

Sosyoloji sosyal aktrlerin, yani insanlarn birbirleriyle etkileimlerini, bu etkileimler sonucunda ortaya kardklar sosyal olay ve olgular ele alr. Bir kiinin kendi bana yapt ve sadece kendisini ilgilendiren, kendi bireyselliiyle snrla kalan bir davran genellikle sosyal bir davran olarak nitelenmez. O davrann sosyal saylabilmesi iin baka birinin davranna ynelmesi ve baka insanlarla bir etkileim iinde olmas gerekli grlr. Bu konuda tartmalar var olsa da sosyolojik davrann kabaca snrlarn bu esas erevesinde grebiliriz. Bu durumda bir kiinin hi kimseyi ilgilendirmeyen bir biimde kendi bana dua etmesinin ne lde sosyal bir eylem olduu sorulabilir. Tamamen bireysel snrlarda kalan bu davrann sosyolojinin konusu olmas iin ya o duann bakalaryla da paylalan bir ortak inanc aa karmas ya da bu dua eyleminin bir araya getirdii insanlarda yaratt sosyallemeyi iaret etmesi gerekiyor. Her iki durumda insanlar arasnda ileyen ortak anlay bir dnya kurma srecini de barndrr. Dua eyleminin bir anlam olduu ve bu eylem yoluyla dnyaya bir etkide bulunulabilecei ortak anlaynn kendisi dnyaya bir etkide bulunuyordur. Topluca yaplan duann dnyann alglanmasnda ve inasnda zel bir etkisi vardr.
Resim 3.6 Topluca yaplan duann dnyann alglanmasnda zel bir etkisi vardr.
Sosyal eylem sadece eylemi fiziksel olarak yapt grlen bir insan mdr, yoksa insann ina ettii bir alan olarak kutsallklarn da bu eyleme bir katklar varsaylabilir mi? Bu soru aslnda daha tede Allah iin de sorulabilir. Sosyolojinin bir konusu olarak sosyal eylem iin eylemi yapann ynelmesi gereken baka bir insan eylemi gerekiyorsa insann Tanr ile kurduu iliki sosyal bir eylem saylamaz m? Dahas insann etkisine inand ve bu yolla etkisine cevap verdii bir inan konusu olarak Tanr sosyolojik anlamda bir sosyal aktr saylabilir mi? Allaha inanan bir insan iin kukusuz bu soru anlamsz hatta yanl bir sorudur. Allah tabii ki her eyi belirliyordur ve her eyin mutlak failidir. Ancak burada bahsettiimiz bu deil, sosyolojik bir aratrmada tespit edilmek zere, Allahn eylemidir. Marksist adan bakldnda Allah veya genel olarak din inan ve tasavvurlarn insan eylemi zerinde bir etkisi vardr ama bu etki zaten ekonomik retim ilikilerinin bir trevi ola-
3. nite - Din
69
rak styapsal bir etkidir. Yani insan zaten kendi yaratm olduu tanrnn etkisi altna girer. nsan retimi olan bir eyin (emek veya dncenin) insan etkileyecek bir noktaya gelmesi yabanclamann bir baka rneini ortaya koyar. Dorusu sosyolojik anlamda farkl Allah dncelerinin insanlarn hayatlar zerinde farkl etkileri oluyor. Farkl din inanlar farkl eylem tarzlarn ortaya karabiliyor. Bu din inancn insan hayat zerindeki etkisini gsteriyor. Sonuta din inanc benimseyerek insanlar kendileri aktif bir tercih yapyor olabilir. Ancak ortalkta fiziksel olarak bulunmayan ama varl insanlarn benimsedikleri inanla ekillenen tanr, tam da benimsenen ekline uygun olarak da insanlar etkisi altna alr. rnein, dnyada olup biten her eyi insana hi bir seme gc vermeksizin Tanrnn yarattn dnen insanlarda bir tr kaderci, muhafazakar ve sac davran tarz hakim olur. nk olup bitenlerde naslsa bir etkileri olmayacaklarn dndklerinden, olup biten her eyin tanrnn bir takdiri olduu inancyla hi bir eye itiraz etmemeyi doru sayarlar. Oysa Allahn insanlara hem seme gc vermi olduunu ve yaplan her eyden de sorumlu tutacan, bu sorumluluu yerine getirmeyenleri de cezalandracan dnenlerden sosyal hayata daha aktif bir katlm beklenebilir. Baz toplumlarn gelimilik seviyesi o yzden dorudan tanr veya din anlaylarna balanabiliyor. Bugn Trkiyenin kendine zg bir slam anlaynn olduu ve bunun SIRA slam SZDE dnyasndaki dier lkelere nazaran onu daha avantajl kldn ne lde syleyebiliriz?
Resim 3.7 Tanr veya din sonuta insann zihninde veya kalbinde olan bir konu olsa da insan davranlar zerinde en azndan bu yolla da olsa bir aktr olarak etkide bulunmaktadr.
SIRA SZDE
KLASK SOSYOLOJ TEORLERNDE DN D N E L M

Klasik sosyoloji teorisyenleri iin dinin yeri, ilevi ve konumu konusu ok zel bir O R U yere sahiptir. Yukarda dinin kkenine dair aklamalaryla buSdnrlerin aklamalarnn sadece bir ynne iaret etmi olduk. Oysa bu dnrlerin din hakkndaki grleri dinin kkenini aklamaktan ibaret olmamtr. Sonuta dinin DKKA T toplumsal hayatta oynad role dair bu dnrlerin her biri kendine zg teorileri iinde bir aklamaya sahiptir. Klasik sosyologlardan bahsederken sosyolojinin SIRA SZDE bir disiplin olarak teekkl ettii anlardan itibaren, her biri kendi sosyolojik erevelerini oluturmu sosyologlardan bahsediyoruz. Yoksa bilmemiz gerekir ki Aydnlanma Dnemi dnrlerinin hemen hepsinin dine dair bir baklar vardr. AMALARIMIZ Toplum filozoflarndan Jean-Jacques Rousseau, John Locke ve Thomas Hobbesdan Montesquieu ve Alexis de Tacquevilleye ve Vico, Newton, Hume, Spinoza, LeibK aklamalar T A P niz, Kant ve Hegele kadar btn byk felsefecilerin dine dair olmutur. Burada dinin btn bu felsefeciler iin ne anlam ifade ettiinden ziyade bir disiplin olarak din sosyolojisini ekillendiren sosyologlarn grlerini baz alyoruz.
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
70
Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine

Comteun din hakkndaki grleri ok karmaktr. Dinsel dnceyi ilkel zamanlardaki insanlk durumuna zg bir cehalete balam ve bilgi seviyesinin art orannda alacak bir evre olarak grm olduu hlde Comteun kendisinin bilimsel dnemlere zg bir din ina etme yoluna gitmi olmas da ilgintir. Bu yolla Comte, aslnda dinin bir hurafe ve uydurma olduunu dnse de bunun ayn zamanda toplum iin ilevsel ynleri olan bir gereklilik olduunu da kabul etmi olur. Comte bu dnceden hareketle bilimsel bir ada, toplum iin daha faydal, an ruhuna uygun bir din gelitirme yolunu deneyerek bir insanlk dini tasarlad. Gelitirdii dinin terminolojisi aslnda Hristiyanln kavramlarn taklit ediyordu. Yce Varlk, Byk Feti ve Byk Orta eklinde ifade ettii bir tr teslis dncesi gelitirdi. Bilimsel dnceye dayal olaca olduu iin evrensellii ve kesinlii ispatlanm olaca beklenen bu insanlk dinine bir de ilmihl yazd. Aslnda Comteun bu din kurma giriimi ile din hakkndaki genel grlerini bir arada almak lazm. Bu durumda Comteun dinin toplumda oynad olumlu ilevlerine inand ama bu ilevine ramen dinin insan zihni tarafndan uydurulmu bir hurafe olduu inancnda olduunu gsteriyor. Gemite uydurulmu ve olumsuz ilevleri de olan dinlere karlk, gelecein bilim insanna hizmet edecek, onun dnyasna denk decek uygun bir din gelitirmek pekla iyi olabilirdi. Bu dinin kiliseleri niversiteler ve okullar, rahipleri ise bilim adamlar olacakt.
Karl Marx: Bir Yanl Bilin ve Kalpsiz Bir Dnyann Kalbi Olarak Din
Marxn din hakkndaki grleri onun toplumsal yap hakkndaki genel grleriyle tutarl bir grnm sergiler. Bu gre gre dinin gerek bir varl yoktur, olsa olsa maddi dnyann arptlm bir yansmasdr ve toplumdaki ilevi de bu temel varsayma gre deerlendirilmelidir. Toplumsal yapnn temeline retim ilikilerini, yani maddi-ekonomik altyapy koyunca dinin de bunun bir trevi olan dier birok styapsal kurumlarn yan sra bir baml deiken gibi deerlendirilmesi kanlmaz olmutur. Ancak muhtemelen dier styapsal kurumlardan biraz daha farkl olarak din hakkndaki temel varsaym, yukarda da belirttiimiz gibi, dine ilikin her eyin tamamen insan zihninin bir rn olduudur. O yzden Hegelin Hukuk Felsefesini Eletiriye Katk isimli mehur eserinde din eletirisinin Almanyada tamamlanm ve geride kalm olduunu sylemise de o bu eletiriyi daha da ileriye gtrmtr. Almanyadaki din eletirisinden kast Ludwing Feuerbachn din eletirisidir. Feuerbach da dinin insan zihninin bir rn olduunu savunmu ama bu retimin insann yaad tarihsel artlarda kendisine teselli hatta g veren bir imge olarak yani bir bakma toplumsal hayatta bir ilevsellii olmak zere dini yaratm olduunu anlatmt. Buraya kadar, yani dinin insan zihninin bir tasarm olduu dncesi Marxa yeter grnm, sonrasnda bu retimin mahiyeti zerine kendi eletirisini katmtr. Bu dorultuda Marx, dinin bireysel deil toplumsal bir rn olduunu ve bu rnn de yanl ve aldatc bir dnya oluturduunu anlatr. Bu yanl ve aldatc dnya tpk ideoloji gibi egemenlerin karna hizmet eder, egemenlerin kurduu dnyann yeniden retilmesine katkda bulunur. Bu yanyla din egemen dzenin srdrlebilmesi iin gerekli ideolojik destei, bu dzenin yaralad ve konumlar gerei isyan noktasna gelebilecek insanlara gerekli teselliyi ve huzuru yattr-
3. nite - Din
71
c bir afyonla, yani aldatarak verir. inde bulunulan gerek dnyadan farkl fantastik bir dnya kurarak yanl bir dnya bilinci kurar. Bu hliyle arpk da olsa gerekliin rettii bir yansmadr din. Ama Marxa gre dine kar mcadeleyi dorudan dine yneltmek de gereksizdir. nk aslolan onu bu hliyle yanstmasn salayan maddi gereklii, yani retim ilikilerini deitirmektir. Altyapy deitirmeden sadece styap zerinde yaplacak bir deiikliin kalc olma ans yoktur.
Karl Marx (1818-1883) Almanyada, avukat bir babann olu olarak dodu. 1841de doktorasn tamamlad. Sonraki yllarda Brksel, Kln ve Paris de bulunan Marx Pariste Friedreich Engels ile devrimci gruplara katld, burada 1848 ylnda mehur Komnist Manifestosunu yazd. En nemli eseri ise Kapitaldir. Marxn din konusundaki almalar u kitaplarnda arlkl olarak yer almtr: Hegelin Hukuk Felsefesini Eletiriye Katk, Alman deolojisi, Feuerbach zerine Tezler ve Kapital
Ksacas Marx, dine hem bir styap kurumu olarak hem de ideoloji olarak yaklam, her iki yaklamnda da dinin bir insan kuruntusu olduunda srar etmitir. Tamamen kuruntu olan bir inan ve ideoloji zamanla insanlar nasl bu kadar etkisi altna alabilir? Marx, dinin insan zihninden yola karak zamanla insanlar etkisi altna almasn yabanclama teorisine uygun olarak aklar. Nasl insan emei kapitalizme art-deeri tayarak kendine yabanclaan ve kendisini ezen-smren bir sistem kuruyorsa din de benzer bir yabanclama srecinin sonucunda insan kuatr. Marxn dini bir afyon olarak niteleyen szleri 20. yzylda dindar marksistler arasnda farkl yorumlara almtr. zellikle Latin Amerika ve talyadaki Hristiyan-Marksist ittifaklar bu tr yorumlara yklenmitir. Bu hareketler iin dine ok ak cephe alm olan Marxn szlerinin elverili bir yorumu zorlamalardan kurtulamam, nihayetinde Marxn dine atfettii afyon nitelemesinin bir metafor olarak ayn zamanda tedavi edici anlamna dikkat ekilmitir. Buna gre afyon nitelemesi dini aalayan bir ey deil aksine rahatlatan, tedavi eden bir ila boyutuna vurgu yapan bir niteleme olarak anlalabilir ki Marxn zamannda afyonun bu anlamnn daha baskn olduu bile dnlmtr. Oysa Marxn dinle ilgili teorik yaklamlar dinin kkenine dair kesin bir yarg ierdiinden, hem dindar hem Marxist olmann yolu Marxn bu yaklamlaryla daha eletirel bir hesaplamadan gemek zorundadr. Marxn din konusundaki yaklamlar din sosyolojisinin ihtiyalarn tam olarak karlamaktan uzak olmutur. Dini hayatn baz rneklerini kukusuz aklamakta, hatta anlamakta yardmc olsa da btn din olgusunu anlamamz salayacak bir teorik ereve sunamamtr. Din egemen snflara hizmet eden bir ideoloji midir yoksa yoksul kitlelerin duygularn ve SIRA SZDE isyanlarn dillendirmenin bir arac mdr? Gncel rneklerle aklaynz.
DNELM mile Durkheim: Toplumsal Yaptrc Olarak Din
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Din sosyolojisinin gerek anlamda erevesi belirlenmi bir disiplin olarak ilk deS O R U fa Durkheim tarafndan uygulanm olduu rahatlkla sylenebilir. ncelikle din olgusunu btn boyutlaryla anlamaya alm ve onun toplumdaki roln, ilevini ampirik yntemlere dayanan yaklamyla aklamaya almtr. Dinin ilevi DKKAT hakknda alabildiine nesnel gzlemlere dayanarak karmlarda bulunmaya almsa da bu onun dine olan ilgisinin tamamen deerlerden bamsz olduu anlaSIRA yaanmakta SZDE mna gelmez. Durkheim, zelde Fransada ve genelde Avrupada olan
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
72
byk paralanma dnemini kendilerine dert edinen ve bu paralanmadan bir btnleme forml veya harc retmeye alan toplum dnrleri evresinde yetimitir. Durkheimn din almalar o yzden toplumsal btnl hedefleyen arasalc bir yaklam da iinde barndrr. Yani dini toplumsal btnln salanmasnda ve srdrlmesinde en gl yaptrc (tutkal veya imento) olarak gryor ve bu ilevinin srdrlmesine olumlu bakyordu. Dinin bu olumlu ilevine olan inanc, yukarda da belirttiimiz gibi, dier pozitivist adalar gibi dinin sonuta insan zihninin bir rn olduu dncesinden de alkoymuyordu. Hatta Durkheim btn dinlerin kkeninin bir olduunu ve dnyada var olan btn dinlerin belli bir tarihsel geliimin deiik evrelerine gre ekillendiini dnd. Bu noktada Comteun evrimci dncesini dinin tarihi iin paylat ve dinlerin basit mekanik toplumdan karmak organik topluma doru evrildike paralel olarak karmaklap gelitiini dnd. Ancak modern dnyada organik yapya doru gelitike farkllaan ve giderek paralanma eilimine giren toplumsal yapy bir arada tutan dinde de kayg verici bir geveme ba gstermitir. Bu da dinin eskiden olduu gibi toplumu bir arada tutan bir tutkal ilevini yerine getirmeyi zorlatrmtr. Sanayi toplumu farkl kltrlere ve inanlara sahip bir ok insan bir araya getirmitir. Daha nce homojen bir evrede yaamakta olan ve bundan dolay beraber yaad insanlarla ayn anlam dnyasn paylaan modern insan ehirde kendi inancn hi tanmayan, o inanlara kar tamamen kaytsz insanlarla karlatka kendi inanlarna olan ballnda bir gvensizlik hissi olumaya balamtr. Durkheimin anomie dedii bu oluum sanayi sonucu oluan kentlerin tipik zelliidir. Bu ortam paylalan normlarn zayflamas anlamna gelir. Bireyleme ve ortak deerlere ballktaki geveme toplumda ciddi sorunlara yol amaktadr. Durkheimin mehur eseri ntihar, dini inanlarn bu ekilde zayflamas ile intihar oranlarnn art arasnda da anlaml bir ilikinin var olduunu vulgular. Ayn ekilde grece bireysellii tevik eden bir din olarak Protestanlarn daha fazla yaad lkelerde de cemaat deerlerini daha fazla nemseyen Katoliklie nazaran daha fazla intihar vakasnn yaandn tespit eder. O yzden Durkheimin dinle ilgili almalar da tpk intihar ile ilgili almalar gibi toplumsal btnlk ve dzen gibi pratik sorunlara bir zm araynca ynlendirilmitir. Kuru akademik almalar olmaktan te, gerek bir sorunun zmne odaklanan almalardr. Yapsalc-ilevselci dncenin en nemli ismi saylan Durkheim, toplumu bir organizma olarak dnm ve her toplumsal kurum veya birimin bu yapda bir ilevi yerine getirdiini belirtmitir. Dinin de ilevi toplumu bir arada tutmak, toplumu kaynatrmaktr. Bu ilev iin imento veya tutkal gibi metaforlar kullanlmtr. Ancak Durkheim sonras ilevselciler dinin grd bu ilevin ne trden bir ilev olduu konusunda Durkheim kadar emin olamamtr. Robert K. Merton, rnein, bir ilevi yerine getiren herhangi bir kurum veya birimin bunu hangi lekteki bir toplum iin yerine getirdiini sormutur. zellikle din sz konusu olduunda belli lekteki bir toplumsal oluum iin tutkal veya yaptrc ilevini yerine getirdii hlde bir baka lekteki bir toplumsal oluumda toplumsal gruplar birbiriyle attran ve o toplumu bir arada tutmak yerine blen bir etki yapabilmektedir. O durumda dinin ilevsel deil ilev-bozma (disfunctional) etkisi daha ar basmaktadr. Yine de bu atma ortamnda bile dinin belli lekteki grubu bir arada tutma ilevi daha fazla almaktadr. nk grup atmalar grubun dayanmasn ve grup bilincini canl tutar.
3. nite - Din
73
Max Weber: Anlaml Sosyal Eylem ve Motivasyon Olarak Din

Yorumlamac sosyolojinin ilk ve en nemli ismi olan Weberin din sosyolojisi ile ilgili ok zel ve gl almalar vardr. Onun dine dair yaklam sosyal eylem hakkndaki tanmyla tutarldr. Sosyolojinin balca roln sosyal eylemin yorumlanmas ve anlalmas olduunu syleyen Webere gre sosyal eylem de anlaml eylemden ibarettir. nsan btn eylemlerini bir anlam atfederek yapan bir varlktr. O yzden yemek yemek, imek gibi en temel beeri hareketlerini bile hayvanlardan farkl olarak kendi kltrel farklln, yani anlamn atfederek yapar. O yzden yemek yeme adab veya davranlar her kltrde deiir. Byle olunca sosyolojinin de temel grevi eylemleri yapan insanlarn kendi yaptklar hareketleri hakkndaki niyetlerini, anlamlarn veya tanmlarn renmeden onlar hakknda baz teorilerden yola karak aklama yapamayz. Bu eletiri aklamac sosyoloji ile anlamac sosyoloji arasndaki bir ayrmn netlemesine yol aarken Weberin birinci nceliinin eylemin aktrn anlamak olduu grlr. Weberin bu yaklamn uygulad mehur almas Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhunda Marksistlere gre basite ekonomik artlarn bir sonucu veya trevi olmaktan ibaret olan Protestan hareketin, aksine kapitalizmin ortaya kmasnda etkili olan bir alma ve i ahlak motivasyonu saladn kefeder. Bu sonuca Weber kapitalizmin ilk ortaya kt yerlerin Protestanlarn youn olarak yaad yerler olduundan hareketle varr. O Protestanlarn dnyay ve kendi eylemlerini nasl yorumladklarna, bizzat onlar dinleyerek kendi sosyolojik yaklamnn farkn ortaya koyar. Dorusu kendisi de bir Protestan olduu iin Protestanlarn anlam dnyasn zaten yeterince tanyordur. nsanlarn doutan gnahkr olduuna inanlan Hristiyanlkta bu gnahn yknden kurtulmann bir yolu olarak dnya zevklerine mesafeli, ileci bir hayat nerilir. Protestanlk ise bu ileyi dnya iin pozitif bir deere dntrm ve ile ekercesine ok almay bu ilenin bir kefareti olarak alr. Bu anlayn harcamakszn ok almay ve bu yzden bir maddi birikimi rettiini kefeden Weber bylece bir zihniyet dnyasnn kapitalizm gibi znde maddi veya ekonomik olan bir gelimeye etki ettiini syler. Bylece Marksizmde ihmal edilen ve maddi artlarn bir sonucu olarak gelien zihniyet dnyasn sosyolojik aratrmann merkezine koyar. Weber bu yaklam altnda dnya dinlerini ve dinlerin farkl stat veya snflar arasndaki ekilleniini de inceler. Onun Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu isimli kitabnn dnda ayr bir Din Sosyolojisi ve Din Sosyolojisi zerine Makalelerinin derlendii kitaplar da vardr. Bugn din aratrmalarnn bir ou Weberin yorumlamac sosyolojisinin etkisi altnda daha kolay yaplmaktadr. Aslnda sadece din aratrmalar iin deil, her eit kltr aratrmas iin Weberin bu yaklam olduka verimli bir ereve sunmaktadr. nk insan varlyla doal olarak oluan kltr bir anlam sistemidir ve bu anlam bireysel veya kolektif olarak insanlarn zihinlerinde yer almaktadr. Onu ortaya karmak iin bizzat eylemi yapan insanlar dinleyip anlamaktan baka bir yol da yoktur.
74
zet
A M A
Dinin genel geer tanmnn tesinde sosyolojik tanmn saptamak. Sosyoloji belirli bir dinin kendini veya genel olarak dini tanmlayyla yetinemez. Sosyolojik bak dinsel olarak tehis edilen davranlarn ne olduu ve bu davranlarn bir toplumun ekonomik, siyasi, ailevi, eitimsel ve sosyal tabakalama rntlerine nasl bir etkide bulunduu, toplumun genel ekillenmesine, meruiyet dzenlerinin oluumuna nasl bir katkda bulunduu konusuyla ilgilenir. Durkheimin tanmyla din: Kutsal eylere, yani bir kenara ayrlm ve yasaklanm eylere ilikin inan ve uygulamalarn birleik bir sistemi olarak tanmlanabilir. Din ve Toplum ilikisini, dinin dier toplumsal kurumlarla ilikisini aklamak. Din kurumu dier baz toplumsal kurumlarla olduka ilikilidir. Siyaset bir dnyay ve toplumu ina giriimi olduundan din ile yolu akr, zira genellikle dinin de byle bir iddias vardr. Dinin iddias ile siyasetilerin iddiasnn paralel gittii durumlarda toplum, siyasetin dinin etkisi altnda olduu rnekler ortaya karr. Bir doal birlik olarak aile dinden bamsz olarak vardr ancak hem aile dini etkilemi hem de din aileden etkilenmitir. Dinlerin mevcut ekonomik paylam ilikilerini olduklar gibi merulatrmak gibi bir ilevi de olabilmektedir. Ayrca dinin tarihsel sreklilii mutlaka belli eitim rntlerinin de ilemesiyle salanr. Dinlerin varl gl bir eitim mekanizmasnn ileyiine dayanr.
A M A
A M A
Din sosyolojisinin ortaya kn ve dinin kkenine dair sosyolojik teorileri aklamak ve din sosyolojisi ile din sosyoloji arasndaki fark ayrt etmek. Din sosyolojisinin ortaya k genel olarak sosyolojinin ortaya k ve geliimiyle aa yukar ayn tarihe sahiptir. O yzden sosyolojik bilginin kkenini bir disiplin olarak ekillenmeye balad 19. yzyln ikinci yarsndan ok daha gerilere gtrebildiimiz gibi dine ynelik sosyolojik ilginin tarihini de paralel olarak ok daha eskilere gtrebiliriz. Din sosyolojisi, dinin bir toplumsal kurum olarak toplumdaki roln ve etkisini incelemeye alan bir bilim daldr. Oysa din sosyoloji, sosyolojiyi dinin veya belli bir dinin perspektifinden ele almaktr. Burada dinin iinden, yani o dinin hakikat iddialarna inanlm olarak yola klr. Klasik sosyolojik teorilerde dinin nasl ele alndn zetlemek. Klasik sosyoloji teorisyenleri iin dinin yeri, ilevi ve konumu konusu ok zel bir yere sahiptir. Bu dnrlerin din hakkndaki grleri dinin kkenini aklamaktan ibaret olmamtr. Sonuta dinin toplumsal hayatta oynad role dair bu dnrlerin her biri kendine zg teorileri iinde bir aklamaya sahiptir. Klasik sosyologlardan bahsederken sosyolojinin bir disiplin olarak teekkl ettii anlardan itibaren, her biri kendi sosyolojik erevelerini oluturmu Comte, Durkheim, Marx ve Weber gibi sosyologlardan bahsediyoruz.
AM A
3. nite - Din
75
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki cmlelerden hangisi dinin sosyolojik ynne vurgu yapmaz? a. Din, toplumlarn ortak bir davran rntsdr. b. Din, toplumun siyasi, ekonomik, eitimsel ve snfsal rntlerine etkide bulunabilir c. Din, meruiyet dzeninin oluumuna katkda bulunabilir. d. Din insanlarn bu dnya ve te dnyalar iin bir klavuzdur. e. Bireyleri bir tek ahlaki toplulukta birletiren inan ve topluluklar dinin bir unsurudur. 2. Aadakilerden hangisi Durkheimn din tanmnn unsurlar arasnda yer almaz? a. Cemaat b. Kilise c. Kutsal d. Birleik inanlar ve davranlar e. Doyumluluk 3. Din bir toplumsal birletirici olarak i grebildii halde farkl dinler arasnda bir atma etkeni olarak alabiliyor ifadesi dinin hangi kurumla ilikisinin bir tezahrdr? a. Din-Aile likisi b. Din-Siyaset likisi c. Din-Ekonomi likisi d. Din-Eitim likisi e. Din-Hukuk likisi 4. Dinin kkeni hakknda sunulan grler erevesinde aadaki hangi eletirme yanl yaplmtr? a. A. Comte - Din tamamen insann kendi uydurmasyla ortaya kmtr. b. K. Marx - Din, bir styap kurumu olarak insanlarca yaratlm bir olgudur. c. Durkheim - Din basite insan tarafndan ve toplumsal bir ilevi yerine getirmek zere uydurulmutur. d. F. Engels - nsan, dini ina eder. e. L. Feuerbach - Tanr, bir ihtiya olarak insan tarafndan yaratlmtr. 5. Din ve dini inanlar bir sosyal aktr olarak nasl tezahr eder? a. Bir dindar insann yatana yatarken dua okumas eklinde b. Bir Hristiyann gnah karmas eklinde c. Bir Yahudinin alama duvarndaki ayini eklinde d. Yarn lecekmi gibi vecd ile ibadet etmek eklinde e. Hi lmeyecekmi gibi dnya iin almak eklinde 6. Aadakilerden hangisi Karl Marxn din hakkndaki grleri arasnda yer almaz? a. Din, sosyal olaylara etki eden bir anlam sistemidir. b. Din, maddi dnyann arptlm bir yansmasdr. c. Din maddi retim ekillerinin bir sonucu olarak ekillenmitir. d. Din, halklarn afyonudur. e. Dinin insanlar etkisi altna almas yabanclama ile olmutur. 7. Aadaki nermelerden hangisi mile Durkhemin din gr ile badamaktadr? a. Din, kkeni bilinemeyen bir olgudur. b. Din olgusu, herhangi bir metodoloji ile aklanamaz. c. Din, sosyolojik deil psikolojik bir olgudur. d. Din toplumsal btnleme iin bir yaptrcdr. e. Dinin kkenleri ve ilevleri birbirinden farkldr. 8. Dini, anlaml bir sosyal eylem ve motivasyon olarak aklayan Weberin din teorisi dikkate alndnda aadaki nermelerden hangisi yanltr? a. Davranlarn arkasnda yatan niyet ve anlamlar bir sosyolojik aratrma iin esastr. b. Kapitalizmin gelimesi Protestanln ortaya kmasn salamtr. c. Maddi artlarn oluturduu zihniyet dnyas sosyolojik aratrmann merkezinde yer alr. d. Protestan Hareket, i ahlak motivasyonu salar. e. Protestan Ahlak, kapitalizmin ortaya kmasnda etkilidir.
76
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi dinin, tarihsel sre ierisinde evrilerek gelitiini ve ok tanrl dinlerden tek tanrl dinlere doru bir gelime kaydettiini dnmektedir? a. Tom Bottomore b. bni Haldun c. Platon d. Auguste Comte e. Pitrim Sorokin 10. Dinin sosyoloji iin bir aratrma konusu olmasnn nedenlerinden biri aadakilerden hangisidir? a. Dinin metafizik gereklerinin yaygn bir merak konusu olmas b. Cehalete kar korunmas iin dinin dorusunu ortaya koymak c. Dinin bireyin isel dnyasyla ilgili sergiledii performans d. Dinin bilimsel bir ierikle deerlendirilememesi e. Bireyin inan dnyasnn sosyal yaamn etkilemesi Din Sosyolojisi Bundan otuz yl nce, ne sosyologlar tarafndan dinin sosyal yaamda nemli bir etken olduuna gereken nem veriliyor, ne de dinin ok byk nem tad dnlyordu. Antropolog Anthony Wallace (1966: 265) dnemin geerli anlayn, daha sonralar u ekilde zetlemitir: Dinin, evrimsel gelecei, onun sona ermesidir. Doa kanunlarna bal olmakszn doay ekillendiren doast varlk ve glere inan ypranacak ve sadece ilgin bir tarih hatra haline gelecektir. Bilimsel bilginin insanlar iin giderek daha yeterli hale gelmesi ve yaylmas sonucu doast glere inan yava yava yok olmaya mahkmdur. Fakat daha sonraki on yllarda iler nemli lde deimitir. nceki dnemin seklerlii en iyi anlatan kuramclarndan biri olan Peter Berger, artk dinin krizinden, seklerliin krizine doru bir gei yaandndan ve gerileyen seklerlikten bahsetmektedir (Berger, 1983, 1996). Berger, ayrca, gncel olaylara ilikin analizlerinde dini gz ard edenlerin, byk bir tehlikede olduklar sonucuna varmaktadr (Berger, 1996: 12). Sosyologlarn, dine sosyal bir etken olarak yaklamada yeniden artan ilgisinin temel nedeni, onun hayat nemini vurgulayan kresel gelimelerdir. Dinin akademik ynden ihmal edildii dnem boyunca sosyal yaamda sregelen toplumsal nemini gstererek sekin bilimsel almalar ortaya koyan sosyologlar bulunmaktayd. Bunlara ramen, bilim dnyasnn hayrette kalp eski seklerleme paradigmasndan uyanmas, ancak uluslararas arenada yaanan siyasi olaylarla mmkn olmutur. Buradaki kritik seneler ise 1979 ve 1980dir. 1979da, Mslman militanlar ah rann devirmi, Ortadou ve Ortadounun da tesinde pek ok blgede, militan slami hareketlerin yaylmasn da beraberinde getirecek olan, slami bir cumhuriyet kurmulardr. Ayn zamanda, kendilerini Hristiyan fundamentalistler olarak tanmlayan Hristiyan Sandan bir kesim Amerikan siyasetine ynelmi -bu kiiler yarm yzyl boyunca siyasi arenada grnmemi ve sekler hmanizm glerine kar ahlakl bir ounluu harekete geirme ve bu suretle de yeniden bir Hristiyan Amerika oluturma niyetlerini aka ilan etmilerdir. Daha sonra 1980de, Salvador-Roma Katolik Bapiskoposu Oscar Romero, blge kilisesini giderek artan sosyal eylemcilik ve bazen de yoksullarn adna bakaldrc isyanlara tevik eden, Latin Amerika zgrlk dini hareketindeki etkinlii nedeniyle, suikast dzenlenerek ldrlmtr;
3. nite - Din
77

Romero hadisesi 1970lerde karlan, ikence edilen ve ldrlen on binlerce Latin Amerikal Hristiyan sosyal eylemci ierisinde sadece en ok bilinenidir... Takip eden yllar, dnyann pek ok farkl kesinde nemli din-temelli bir dizi hareketin ortaya kna tank olacaktr: Gney Afrikadaki imtiyaz-kart hareket, Dou Almayada komnizm-kart hareket, Birleik Devletlerdeki Orta Amerika bar hareketi. Dinin toplumsal ve siyasal nemine farkl bir bak asyla yaklaan sosyologlar, ayn zamanda giderek artan bir ekilde Latin Amerikada yaylmakta olan Pentakostalizm, Dou Asyann baz blgelerinde yaylan Hristiyanlk, yeni g dalgalar ile Amerikada dinlerin ok daha btnlk kazanan yaps, eski-komnist Avrupann baz yerlerinde yeniden dirilen dini kimlikler vs. gibi gelimelerin younluk kazandnn da farkna varmlardr. 1990lar ile birlikte, Virginia niversitesinden James D. Hunter (1991) Amerikada din temelli bir kltrler sava olduunu aklyor ve Harvard niversitesinden Samuel Huntington (1996) dinsel farkllklardan kaynaklanan kresel bir medeniyetler atmasnn yaanaca ngrsnde bulunuyordu. Bunlar abartl saylabilirse de, temel nokta deimez: Din geri dnmtr.
Christian Smith - Robert D. Woodberry, Sociology of Religion, The Blackwell Companion to Sociology, Edited by Judith R. Blau, Blackwell Publishers, 2001, s. 100-114. (Kaynak: AFD 47 (2006), Say 2, s. 215-216, eviren: hsan apolu) [Yaznn tamamn http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/59/568.pdf adresinden erierek okuyabilirsiniz]
1. d 2. e 3. b
4. d
5. e
6. a
7. d
8. b
9. d
10. e
Yantnz yanl ise Din Nedir ve Dinin Sosyolojik Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dinin Sosyolojik Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dinin Dier Sosyolojik Kurumlarla ilikisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dinin Kkenine Dair Sosyolojik Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Sosyal Aktr Olarak Din ve Dini nanlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik Sosyoloji Teorilerinde Din: Marx konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik Sosyoloji Teorilerinde Din: Durkheim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Klasik Sosyoloji Teorilerinde Din: Weber konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din ve Toplum likisi le Dinin Sosyolojik ncelemesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
78

Sra Sizde 1 Toplum sosyolojik (toplumsal) kurumlardan oluur. Bu kurumlar dnyann her tarafnda bulunan ekonomi, aile, siyaset, din, eitim ve bo zamanlar gibi davran rntlerinden oluur. Farkl toplumlarda bu kurumlarn bazlar dierlerinden daha nde, daha belirleyici olabilir, ama btn toplumlarda bu kurumlarn hepsi bulunur. Bir bakma toplumlarn karakterini oluturan konulardan biri de bu kurumlardan hangisinin ne lde belirleyici olduudur. Dinin btn toplumlarda dier kurumlar zerinde ayn etkiye sahip olduu sylenemez. Bu konuda farkl rnekler zerinde durulabilir. Marx, Durkheim ve Weberin her birinin sosyolojik kurumlar kendilerine zg bir snflandrmas var ve her birinin hangi kurumun daha belirleyici olduuna dair kendilerine zg grleri vardr. Marx, rnein, ekonominin btn dier kurumlar zerinde belirleyici olduunu ve her eyin ona gre ekillendiini sylerken dinin de ekonominin bir sonucu olduunu sylemi olur. Sra Sizde 2 Bugnk ilkel saylan kabilelerin kadim zamanlarda yaam olan insanlara benzedii dncesi ampirik verilere dayanmyor. Bu yaklam biraz da mantksal veya teorik bir faraziyeye dayanyor. lk dnem hakkndaki bilgiler ampirik deil mantksal olarak temellendirilir. O mantn temeli de a. Btn toplumlarn ayn srelerden getii, b. Bu srecin basitten karmaa, zel mlkiyetin yokluundan mlkiyetli topluma ve ailenin de mlkiyetin bir paras olduu, c. Bugnn ilkel kabilelerinde (naslsa geliimini tamamlamam toplumlar olmas dolaysyla) eski toplumun grlebilecei gibi alt varsaymlara dayanyor. Oysa bilinen en ilkel insan topluluklarnda bile tevhid dncesi ve uygulamas ile paganist, totemist veya animist uygulamalar e zamanl olarak bulunmutur. En ilkel topluluklarn pagan veya totemist olduu dncesi dinin kayna hakknda da bir hkm vermi oluyor. Sra Sizde 3 Trkiyenin baka slam lkelerinden farknn onun farkl slam yorumuna veya anlayna balanmas sz konusu edilebiliyor. rnein, Trkiye slamnn Hanefi-Maturidi olduu iin daha radikal, rnein Taliban slamndan daha lml ve daha gelimelere ak olduu sylenir. Oysa bu yorumun gz ard ettii bir gerek Talibann gl olduu Afganistanda da Hanefiliin yaygn olduu ve Talibann da Hanefi olduudur. Din anlaynn farkl davran tarzlarna yol at dncesi Max Weberin Protestan Ahlak teziyle rneklenebilir, ancak bu karlatrmalar daha sosyolojik-siyasal nedenleri grmezden gelmemize yol amamaldr. Sonuta btn dinler btn toplumlarda ayn etkiyi yapp ayn sonular dourmazlar. Sra Sizde 4 Din tarih boyunca Marxn tespitlerine hakllk verecek ekilde egemen snflara hizmet eden saysz rnekleri olmutur ama her zaman bu ynyle ortaya km deil. ou zaman din yoksullarn, ezilmilerin, stelik bu ezilmilii baka bir dini anlayla iselletirmi olanlarn bakaldrn da salamtr. Esasen tek tanrl dinin her birinin ortaya knda bunu grmek mmkndr. Yahudilik Hz. Musann srailoullarn klelikten karmak zere yapt uzun yolculuk, Hristiyanlk ise bir rkn stnlne ve bir oligarinin paras hline gelmi olan Yahudi din kurumuna bir itiraz, slamiyet ise batan itibaren Mekkedeki egemenlerin adaletsizliklerine, klelie ve kadnlarn ezilmesine kar gl bir itiraz olarak ortaya kmtr.
3. nite - Din
79

Aktay, Yasin ve M. Emin Kkta (1998). Din Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yaynlar. Aktay, Yasin (1999). Trk Dininin Sosyolojik mkn, stanbul: letiim Yaynlar. Aydn, Mustafa (1997). Kurumlar Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yaynlar. Berger, Peter L. (1967). The Social Reality of Religion, Londra, 1969; ilk basks The Sacred Canopy adyla, Garden City, New York, 1967 (Trkesi iin bkz, Dinin Sosyal Gereklii, ev. Ali Cokun, 1993, stanbul: nsan Yaynlar). Comte, Auguste (1952). Pozitivizmin lmihali, ev. Peyami Erman, Ankara: MEB Yaynevi. Durkheim mile (1961). The Elementary Forms of Religious Life (ev. J. Swain), New York, 1961 Feuerbach, Ludwing (1841). The Essence of Christianity (ev. George Eliot), New York, 1957, ilk basks 1841. Fuseth, Inger ve Pal Repset (2011). Din Sosyolojisine Giri: Klasik ve ada Kuramlar, ev. hsan apolu ve Halil Aydnalp, Ankara: Birleik Yaynlar. Hume, David (1945) Dinin Doas, ev.Selmin Evrim, Ankara: MEB Yaynevi bn Haldun (1986). Mukaddime, 2 cilt, ev. Sleyman Uluda, stanbul: Dergah Yaynlar. bn Hazmn el-Fasl fil-Milel ve Ehvai ven-Nihal Marx, Karl (1971). Theses on Feuerbach, K. Marx ve F. Engelsin On Religion, Moskova,. Marx, Karl (1999). Hegelin Hukuk Felsefesini Eletiriye Katk (Yasin Aktay ve M. Emin Kkta der.) Seme metinler, Ankara: Vadi Yaynlar) ehristaninin el-Milel ven-Nihal: stanbul: Litera Yaynclk (Dinler ve Heretik Gruplar). Turner, Bryan S (1997). Max Weber ve slam: Eletirel Bir Yaklam, Ankara: Vadi Yaynlar. Turner, Bryan S. (1994). Religion and Social Theory, Second edition, London: Sage. Weber, Max (1930). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, trans. by Talcott Porsons, London: Allen & Unwin. Weber, Max (1965). The Sociology of Religion (ev. Eprahim Fischoff), Londra.
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Aile kurumuna ilikin farkl yaklamlar aklayabilecek, Toplumsal cinsiyet kavramn tanmlayabilecek, Ataerkillik kavramn aklayabilecek ve farkl grnmlerini ayrt edebilecek, Eitlik ve cinsiyet eitlii kavramlarn tanmlayabilecek, cinsiyet rolleri ile cinsiyet eitsizliini ilikilendirebilecek, Cinsiyete dayal ayrmcln tanmn yapabilecek ve ayrmc tutumlara ilikin farkndalk gelitirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aile Toplumsal Cinsiyet Cinsiyet zellikleri Cinsiyet Kalplar Ataerkillik Cinsiyet Eitlii Cinsiyete Dayal Ayrmclk Cinsiyet Eitlii
indekiler
Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet
GR ALE TOPLUMSAL CNSYET ATAERK (PATRARKA) TOPLUMSAL CNSYET ROLLER VE ETSZLK CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK
Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet

GR
Toplumsal cinsiyet ve toplumsal cinsiyet eitlii/eitsizlii, sadece gndelik yaammzda ve siyasal alanda deil, sosyal bilimlerde de giderek daha geni yer kaplayan kavramlar hline geldi. Bu gelime, bizim aile konusunu da yeni bir k altnda ele almamza neden oluyor. Aileyi elikisiz ve tutarl bir btn olarak grmek yerine, yeleri arasndaki ilikileri eitlik ve adalet kavramlar erevesinde ele alabildiimiz bir kurum olarak deerlendiriyoruz. Aile iinde balayan cinsiyet eitsizlii, toplumun eitli kurumlarnda ve alanlarnda devam ederek sistematik bir rnt hline geliyor. Bylece, toplumsal cinsiyet ve cinsiyet eitlii kavramlarnn sadece kadn haklar ile deil, toplumun anlalmas ile de ilgili olduu sonucuna varabiliyoruz.
rnt: Franszca patron kelimesinden gelen rnt (pattern), meydana gelen olaylar ya da nesnelere ilikin belirli bir iliki modeline iaret eder. Bu olay ya da nesneler, ngrlebilir bir ekilde tekrarlanr, aralarnda dzenli ve sistematik ilikiler vardr.
ALE
Aile, birbirlerine dorudan akrabalk balaryla bal olan, erikin yelerin ocuklara bakma sorumluluunu stlendii bir insan topluluudur. Akrabalk, bireyler arasnda kan ya da evlilik ba ile oluturulan soy izgilerine iaret eder. ou toplulukta ocuklarn toplumsallamasnn temel kurumu da ailedir. Ailenin birincil ilevi, biyolojik ve kltrel yeniden retimdir; yani, ocuklarn dnyaya getirilmesi ve bytlmesidir. Aile ile hane halk, birbirlerine benzeyen ama ayr iki kavramdr. Aile, ortak mekndan ok, ilikileri vurgulayan bir kavramdr. Aile yeleri ayn evde oturabilecekleri gibi, farkl meknlarda da yaayabilirler. rnein, bir ailenin baka ehirde okuyan ocuu, aile yesi olarak kabul edilir. Hane halk ise, asl olarak meknsal birliktelii vurgular. Ayn kazandan yemek olarak da tarif edilen bu iliki, aralarnda akrabalk ba olmad halde ayn evde yaayan kiilere iaret eder. rnein, bir grup niversite rencisi ailelerinden uzakta bir kentte birlikte yayorlarsa bunlar bir hane halk olutururlar ama aile deildirler.
Toplumsallama, bireyin topluluun deerlerini ve normlarn renme ve iselletirme srecidir. Birincil toplumsallama, ailede ve yzyze ilikiler iinde olur. ocuk, bata dil olmak zere, iine doduu topluluun kltrn renir. kincil toplumsallama, eitim kurumlar, medya gibi kurumsal araclarla gerekleir.
82
Aileye Farkl Yaklamlar

Aile kurumu, farkl sosyolojik yaklamlar tarafndan farkl biimlerde ve dzeylerde kavramsallatrlmtr. Biz burada makro dzeydeki temel yaklamdan sz edeceiz: levselci yaklam, atmac yaklam ve feminist yaklam. Aileyi mezo (orta) ve mikro (kk) lekte ele alan ok sayda yaklam da mevcuttur. Bu yaklamlar, sosyal psikoloji, psikoloji ve psikiyatri disiplinlerinden de beslenmilerdir. Aileye makro yaklamlarn en yaygn olan ve en bilineni, ilevselcilik okuludur. levselcilik okulunun sosyolojik yaklam, toplumsal sreklilii ve oydamay odaa alr; onlara gre her toplumsal kurum, belirli ilevleri yerine getirmek zere varln srdrr. Aile de bu toplumsal kurumlardan biri olarak farkl tarihsel dnemlerde farkl ilevler stlenmitir. Tarmsal retimin yaygn olduu dnemde ailenin biyolojik ve toplumsal yeniden retim ilevinin yan sra, retim ilevi de vard. Modern sanayi toplumlarnda ise ev ile i yerinin ayrmas sonucunda ailenin retim ilevi gerilemi, buna karlk tketici ilevi arlk kazanmtr. Bir baka deyile aile artk retim deil, tketim ve yeniden retim birimidir. levselci okulun en nemli ismi Talcott Parsons, ailenin asl olarak iki ilevi olduunu syler: Birincil toplumsallama ve kiiliin dengelenmesi. Birincil toplumsallama (toplumsal yeniden retim), bebeklerin iine doduklar kltrn deerlerini renmesidir. Kiiliin dengelenmesi ise erikinlerin duygusal ve maddi destek bulmalaryla mmkn olur. Aile, yetikin yelerine de destek vermeyi srdrerek onlarn kendilerini gvende hissetmelerine katkda bulunur. levselci okul, sosyoloji iinde yaygnln kaybederken aileye ilikin grleri de eletirilmitir. Kadnlarn evde, erkeklerin darda almas biimindeki modern aile idealinin zayflamasyla birlikte, Parsonsun aile kuram da gzden dmtr. Bu yaklama ynelik eletirilerin banda, aileyi iinde bulunduu toplumsal balamdan ayr olarak ele almas gelir. Bu eletirilere gre, ailenin toplumun hangi kesiminden olduu, onun yapsn byk lde belirleyecektir. Bir baka eletiri, Parsonsun modern aile idealini norm olarak kabul ettii ve bylece farkl aile biimlerini birer sapmaym gibi ele alddr. Yani, darda alan bir baba, ev kadn olan bir anne ve bunlarn ocuklarndan oluan Bat tipi orta snf ailesini evrensel bir norm olarak grmektedir. Aile iindeki rol dalmn sorgulamadan kabul etmesi de eletiri noktalarndan biridir. Aileye ilikin makro yaklamlardan ikincisi, atmac okulun yaklamdr. Buna gre aile kurumu, zel mlkiyetin ortaya kmasyla birlikte, mirasn gvenceye alnmas amacyla olumutur. Kapitalist toplumlarda ise ailenin ilevi, emekilerin biyolojik ve toplumsal yeniden retimlerinin ok dk maliyetle salanmasdr. Ayn zamanda aile, toplumsal atmalarn hafifletilmesinde de nemli rol oynar. atmac yaklamlara ynelik eletiri, asl olarak feminist sosyologlardan gelmitir. Kadnlarn ev iindeki emeinin grlmeyip yalnzca cretli emee katlmalar durumunda emeki olarak adlandrlmalar ve bakm ilerinin deersiz klnmas, bu eletirilerin en nemlileridir.
4. nite - Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet
83
Resim 4.1
Yirminci yzyln Amerikan ailesine ilikin en nemli analizlerden biri, Christopher Lasch tarafndan yaplmt. Haven in the Heartless World (Kaplsiz Bir Dnyada Snak) isimli ok ses getiren kitabnda, ailenin toplumsal btnlemeyi saladn ve eitsizlikleri hafifleterek atmay engellediini sylemiti. Kaynak: https://picasaweb. google.com/lh/photo/iJMmD Bc9pC1nONfO4OAPNA?feat =embedwebsite
Aileye ilikin nc makro dzey sosyolojik yaklam, feminist yaklamdr. Bu yazarlar, aileyi toplumsal ilevi asndan deil, aile iindeki ilikiler ve eitsizlikler asndan ele alrlar. Bylece geleneksel sosyolojinin aileyi bir btn olarak alan yaklamn kkten deitirirler. Ayn zamanda, aileyi iinde bulunduu toplumsal balam erevesinde ele alarak yoksulluk ve tek ebeveynlilik arasndaki ilikileri de analiz ederler.
SIRAnedir? SZDE levselci yaklam ile feminist yaklam arasndaki en nemli farkllk
Farkl Aile Biimleri
SIRA SZDE
Aile, farkl kltrlerde ve toplumlarda farkl biimlerde tanmlanabilir ve farkl bileenlerden oluabilir. Modern toplumlarda en sk rastlanlan aile biimi, ekirdek S O R ile U ocuklarnailedir. ekirdek aile, birbirleriyle evlilik bayla bal iki yetikin dan oluur. Geni aile ise ikiden fazla kuan oluturduu bir aile trdr. Burada evli olan ocuklar da kendi ocuklaryla birlikte, anne ve babalarnn oluturDKKAT duu haneye dhil olurlar. Benzer biimde, ok elilik gnmz modern toplumlarnda yasal deildir anSIRA SZDE cak hem tarihte hem de gnmzde, ok eli evliliklere rastlanmaktadr. Bir erkek ve birden fazla kadn ve bunlarn ocuklarndan oluan aileler de geni aile biimlerinden biridir. AMALARIMIZ Modern ekirdek aileler genellikle anne, baba ve ortak ocuklarndan olusalar da farkl biimler alabilirler. rnein, dnyann pek ok yerinde, yalnzca anne ile ocuklarndan oluan tek ebeveynli aileler vardr. Ayn cinsiyetten arasnK T bireyler A P da evliliin yasal kabul edildii toplumlarda, iki kadn ya da iki erkek ve edinilmi ocuklarndan oluan aileler de ekirdek ailenin farkl bir biimine iaret ederler.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Toplumsal Deiim ve Aile
TELEVZYON
TELEVZYON
Toplumsal deiimin dorudan etkiledii (ve ondan etkilendii) aile, gnmz sosyolojisinin temel konularndan biri hline gelmitir. Gen kuaklarda evlilie ve ana NTER NET babala ilikin tutumlarn deimesi, boanma oranlarndaki art, kadnlarn artan oranda ev dnda almaya balamas gibi deiimler, aile kurumunu nemli l-
NTERNET
84
de deitirmitir. Daha nce yaygn olmayan baz kavramlar, 1970ler sonrasnda sosyoloji literatrne girmitir. Bunlar arasnda tek ebeveynli aile, aile ii iddet, olmayan baba, alan anne, birlikte yaama, rklar aras evlilikler ve ecinsel evlilikler vardr. Ayn ekilde, ocuklara verilmek istenen deerlerin de zaman iinde dnt gzlenmitir. rnein idem Katba, fark blgelerde ve farkl sosyal snflardan aileler iinde yapt aratrma sonucunda, orta snf ailelerde ocuklara zerk davranma alkanl ve zgven kazandrmann nemli olmasna karlk, daha alt snflarda itaat ve uyum salamaya nem verildiini ortaya koymutur. Ailenin deiimine ilikin tartmalar, aile deerlerinin ortadan kalkmas ve bunun da toplumsal kaosa yol amas korkusundan beslenir. Bir baka gr ise aile deerlerinin ortadan kalkmad, sadece biim deitirdii ve eitlendii yolundadr.
TOPLUMSAL CNSYET
Cinsiyet, doutan getirdiimiz zelliklerimiz kadar hatta ondan ok daha fazla, dnyada bamza gelen eylerle ilikilidir. Daha biz domadan ailemizin beklentileriyle balar hikyemiz: Ah derler, bir olan olsa!... Olan bulana kadar ocuk yapmaya devam etmek ya da sohbetlerde uzayan bir sessizlik olduunda kz dodu galiba akas yapmak ender grdmz eyler deillerdir. Sonra sra isim koymaya gelir. simler, ailemizin bizden beklentilerini ve bizimle ilgili umutlarn yanstrlar; bu beklenti ve umutlar yaammz boyunca tarz, bazen benimseriz bazen bize yk gelir; ama tarz. simler, sadece ailemizin beklenti ve umutlarn deil, iinde yaadmz toplumda deer verilen eyleri de gsterir.
Kz iek Gl Yaprak Duygu Sevgi Gnl Kader Dnd (artk olan istiyoruz!) Olan Arslan Pars Ylmaz Sava Hncal Zeki Yaman Hakan
iekleri de azmi de seviyoruz, birini kadnda, dierini erkekte! Dnyaya geliimiz muhtemelen ailemize sevin verir ama bazlarmzn gelii biraz daha fazla: Olan annesi olmak, pek ok yerde gen gelinin aile iindeki statsn ykseltir; tabii erkek adamn erkek evlad olur ayn zamanda...
85
Erkein ve Kadnn Toplumsal Deeri Bedevilerin kadnlardan ok erkeklere deer verdiklerinin nemli bir ifadesi, olanlar kzlara tercih etmeleridir. Erkeklerin de kadnlarn da azlarndan erkekler olan yapmak iin kadnlarla evlenirler. Kz ocuklar bir ie yaramazlar gibi laflar kar. (...) nsanlar, olanlara kzlardan daha ok sevinirler. Ebelik gnlerini anan yal bir kadn, ayn gn iinde iki olan ocuu dourttuunu gururla anlatmt: Olan dourmak daha hayrldr. Herkes dn bayram eder. Babasna koup olunun olduunu sylerler. Eer kzsa, onu douran, doumda hazr bulunanlar, herkes zlr. Gidip erkeklere haber vermezler. Yemek yenmez. Hatta adr yasa boulur. Eer olansa adr mutludur, baba mutludur, amcalar mutludurlar ve anneonun ne kadar mutlu olduunu anlatamam! (Lila Abu-Lughod, Peeli Duygular, 2004)
Toplumsallama Srecinde Cinsiyetin nas

ocuklar, ok erken yatan itibaren etraf kefetmeyi, kk maceralar yaamay, de kalka renmeyi severler. Aratrmalar gsteriyor ki erken ocukluk evresinde ailelerin kz ve erkeklere davranlarnda belirgin bir farkllk var: Kzlara daha koruyucu, erkeklere daha cesaretlendiricidirler (ona bouna koymamtk Yaman ismini zaten, deil mi?!). Minik kzlarn ve minik olanlarn oyuncaklar da birbirinden farkldr: Bebekler, plastik fincanlar, mutfak eyalar bir yanda; arabalar, tabancalar, toplar dier yanda. Okul ana gelen bir ocuk, artk cinsiyet kimliini kazanmtr ama yine de ii sk tutar, eitimine devam ederiz: Olan dn dernek snnet ederiz, bylece erkekliiyle gurur duymay renir (ve erkek olmann bir bedeli olduunu!). Kzn kadnla geii byle trenle olmaz, bedenin geliimi onun iin doal bir eydir. Sessizce, utan ve skntyla geer o, hatta bazen annesinden bir tokat yiyerek (kadnln bedeli yle bir seferde denip bitmez!). Okul; ocuklar ve ergenler iin renme kadar toplumsallama yeridir. Babann gazete okuduu, annenin mutfakta alt kitaplardan hayat renirken retmenlerin ounun kadn ama mdrn neredeyse hep erkek olduunu da zihninin bir kesine yazar. Olanlarn terbiyesizliklerinin normal karlandn hatta byk altndan glndn, kzlarn snrlar ihlal etme giriimlerine ise hem ailelerinin hem de retmenlerinin dehetle baktn fark eder. Birinin hayat bilgisinin kendini gsterme, cesaret, g ile dierininkinin itaat, yumuaklk ve idare etme ile ilikili olduunu sezer.
Medyann Toplumsal Cinsiyetin nasndaki Rol

Gnmzde medya, okul kadar belki ondan da daha etkili bir renme aracdr. ocukluun ilk dnemlerinden balayarak medyann etkisi altnda sosyalleiriz. Haberlerden reklamlara, dizilerden elence programlarna kadar cinsiyet rollerine ilikin mesaj bombardmanna tutuluruz. Bu mesajlar bize birka hikye (klie) anlatr: Kadnlar kurbandr, erkekler canavar, bu klielerden biridir. Aile ii iddet haberlerinde sklkla karmza kan klie budur. Bylece kadna acrken bir yandan da onun edilgenliini onaylam oluruz. Erkek canavardr ama znedir de ayn zamanda. Bir bakas, kadnlar fettandr, erkekler saf kliesidir. Bu klienin ka-
zne: nsan bilimlerinin temel kavramlarndan biridir. Toplumsal gerekliin oluumunda ve srdrlmesinde etkin olarak rol oynayan bireyler ya da birey gruplarna atfta bulunur. znelii vurgulamak, bireylerin ya da birey gruplarnn kendilerini saran toplumsal gerekliin rn deil, bu gerekliin kurucular olduuna iaret etmek anlamna gelir.
86
Yeme Bozukluklar: Bireyin zihinsel ve fiziksel saln tehlikeye atacak nitelikteki yeme alkanlklardr. Bunlar, ar yemek ya da yetersiz beslenmek biiminde ortaya kabilir. Sklkla gen kadnlarda grlmekle birlikte son yllarda kz ve erkek ergenlerde rastlanmaktadr. Bu trden bozukluklarnda yaygn beden imajlarnn olumsuz etkisi olduu dnlmektedir.
dn zne olmay becerebilmitir ama gcn ktye kullanmakta erkeklerin hayatn mahvetmektedir. Buradaki erkee de acrz ama onun gln bir yan da vardr: Erkeklikle edilgenlik bir arada olmaz nk!.. Tabii en ok da u klieleri duyarz: Mutlu, gzel, baarl kadnlar bizim deterjan kullanrlar... Kadnlarn bayldklar erkeklerin altnda, bizim arabamz vardr... Bylesine bir bombardmandan sa salim kmak zordur: Kadn ve erkeklerin nasl olduklar (ve ayn zamanda nasl olmalar gerektii) hakknda kklemi kanaatler ediniriz. Bu kanaatler, lmcl sonulara yol aabilir: Kadnlarn ince, ok ince, ok ok ince olmalar gerektiini dinleyen kk kzlar, yeme bozukluu hastalklarna yakalanrlar rnein. Erkeklerin sert, ok sert, ok ok sert olmalar gerektiini dinleyen delikanllar, bir bakarsnz snf arkadan baklayvermi. Yeme bozukluklaryla SIRA SZDE cinsiyet kalplar arasnda nasl bir balant vardr?
D N E Lkz M ya da olan bebekler olarak geliriz. Bu bizim setiimiz bir ey Hepimiz dnyaya deildir. Hangi kltrde, ada yaarsak yaayalm, kz ya da olan olarak domak, tpk lmlSolmak O R U gibi biyolojik varlmzn bir niteliidir. Byle olduu iin zerinde dnmeye gerek duymayz: yle ya nasl mavi gzl, uzun boylu yahut siyah sal olmak doal durumlarsa kadn ya da erkek olmak da yledir. Oysa biraz DKKAT daha yakndan baktmzda, cinsiyetin yalnzca biyolojik varlmzn bir nitelii olmakla kalmadn, toplumsal konumumuzu da derinden etkilediini grebiliriz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Cinsiyet zellikleri
DKKAT
SIRA SZDE
Resim 4.2
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Beauvoir, Kadn
Simone de
AMALARIMIZ
doulmaz, kadn olunur diyerek cinsiyetin K T A P toplumsal boyutunun altn izmitir.
K T A P
TELEVZYON
Kaynak: http://www.listal.co m/viewimage/1454 686h
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Yani, cinsiyetimiz, yalnzca biyolojik bir nitelik olmakla kalmaz, bizim toplumsal varlmzn da en nemli bileenlerinden biridir. Kadn ve erkekler iin uygun grlen baz nitelikler vardr: Cesaret, zgven, g gibi nitelikler erkeklere, yumuaklk, fedakrlk, ekingenlik gibi nitelikler ise kadnlara atfedilir. Peki nedir bu cinsiyet zellikleri dediimiz ey?
87
Kadn Dourabilir Sevecen ve fedakrdr Sessizdir Ayrntcdr Duygusaldr Tek elilie yatkndr Dikkati insanlar ve ilikilere yneliktir Dedikoducudur
Erkek Zihinsel yaratcl yksektir Sorumluluk duygusu gldr Ynetmeyi bilir Soyut dnme yetenei gelikindir Rasyoneldir Bir iekle bahar olmaz der. Duygular ve ilikilerden ok, teknolojiye ve nesnelere ilgi duyar Saldrgandr
SIRA SZDE
SIRA SZDE Hangileri Cinsiyet zelliklerinden hangilerinin biyolojik olduunu dnyorsunuz? iine doduumuz kltrn bize rettii nitelikler?
Cinsiyete gre datlan bu nitelikler, bizim biyolojik varlmzla ilikilendirilir: Yani cinsiyetin, anatomik ve hormonal yap tarafndan belirlendii dnlr. rS O R U denir. Cinsinein, kadnlar anne olduklar iin erkeklere gre daha yumuaktr yetimiz ile biyolojimizi birbirine en kolay balayabileceimiz nokta budur nk: Annelik. Kadnlarn annelik potansiyelleri nedeniyle kadns davrandklar syleDKKAT nir. Oysa bu potansiyelin tamamen baka trl toplumsal niteliklere kaynaklk etmesi mmkndr: Bir kadn, anne olduu iin daha yrtc, daha korumac ve sert SZDE de olabilir. Baz kltrlerde bunun rneklerine de rastlarz; SIRA rnein, ocuklarn atalarn ruhlarnn yeniden cisimlemesi olduklarna inanan topluluklar, ocuk bakmn da topluluun ortak ii olarak tanmlarlar; bu durumda annelik ve babalk AMALARIMIZ rolleri bizim doal kabul ettiimizden ok farkl biimlenir.
Avustralya yerlilerinde annelik ve babalk temelde biyolojikKolmayan, T A P zellikle toplumsal kavramlar olarak grlr. Anne ile ocuk arasnda da kan ba olduuna ilikin bir fikir yoktur- ayn ekilde, baba ile ocuk arasnda da. Bu geree pek nem verilmez... Bizim inan sistemimiz bize bir ocuun kendisini tayan kadnn TELEVZYON yumurtasnn dllenmesinin rn olduunu syler -fizyolojik annelik- ama Aborjinler arasnda kadn ile ondan kan ocuk arasnda bu trden temel bir fizyolojik iliki bilinmez. Kadndan doan ocuun, o srada kabilede yaayan herkesten Ndnyaya T E R N E T yeniden daha yal olduuna, nk atalardan birinin ya da bir bilgenin geldiine inanlr; bu nedenle de bebek, kabileye doduu ya da yeniden dnyaya geldii zamandaki herhangi bir fizyolojik nedenden kken olarak tamamen bamsz bir varlk olarak kabul edilir (Ashley-Montagu, Coming into Being among the SIRA SZDE Australian Aborigines, 1974).
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
deal Annelik: Her kltre, dnemine gre deiebilen ideal bir annelik modeli hakimdir. Bilerek ya da bilmeyerek btn kadnlar SIRA SZDE bu modelden etkilenir. Onu olduu gibi kabul edebilir ya da etrafndan dolanabilirsiniz; D mzakere NELM edebilir ya da reddedebilirsiniz ama son kertede kendinizi hep bu S O R U modele gre belirlersiniz.
Bizim annelik ile kadnslk arasnda kurduumuz ba, gerekte biyolojiden DNELM ok, cinsiyete ilikin inan ve deerlerimizden kaynaklanr. Bir baka deyile kadnlar anne olduklar iin fedakr deiller, kadnlarn fedakr olmalar beklendii S O R U iin annelik de fedakrlkla tanmlanyor. Biyoloji ile kltrn birbirlerine kart iki alan olarak grlmesinin D kendisi, K K A T tartlmaya muhta bir yaklamdr. Antropoloji disiplininin bize rettii bir gerek, insan biyolojisi ile insan kltr arasnda yakn bir etkileim olduudur. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
88
Resim 4.3 deal annelik kavram, cinsiyet kalplarnn en SIRA SZDE gllerinden birine iaret eder.
DKaynak: NELM
SIRA SZDE
http://www.formeo. com.tr/anne-cocuktum/4.html S O R U
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Elisabeth Badintern K T A P Kadnlk m Annelik mi (letiim Yaynlar, 2011) balkl kitab, ideal anneliin deiimi zerine geni bir perspektif sunmaktadr.
TELEVZYON
Cinsiyet Tzelliklerinin Kltrel nas ELEVZYON

Kadnlk ve erkekliin toplumda nasl algland, bunlara hangi anlamlarn yklendiini bize gsteren pek ok ey olabilir: Deyimler, ataszleri, halk hikyeleri gibi... Bunlar yalnzca bizim iinde yaadmz (ya da aratrdmz) toplumun NTERNET zelliklerini anlamamz salamakla kalmaz, ayn zamanda kadnlar ve erkekler olarak belirli rol kalplarna girmemizi de salar. rnein, elinin hamuruyla erkek iine karma! deyiinin iki farkl ilevi olabilir: Birincisi, bu deyiin geerli olduu bir toplumda, kadnlarn ikincil sayldklarn, erkek ii olarak tanmlanan karar verme ilerinin dnda brakldklarn gsterir. kincisi, kadnlara yerlerini hatrlatr: Hamur yourmak ve erkek ilerine karmamak. Geleneksel ifadeler, modern toplumlarda etkisini yitirmi ve gszlemi gibi grnseler de farkl biimlerde varlklarn srdrrler. Kadnn yumuak erkeinse sert olduu yolundaki eski inan, gnmzde bir madencilik teriminde varln srdrmektedir rnein: Kolay ilenen madenlere dii, ilenmesi g olanlarna ise erkek denir.
NTERNET
SIRA SZDE
Modern toplumlarda SIRA SZDEerkeklik ve kadnlk kalplarna ilikin hangi rnekleri verebilirsiniz?
DNELM Cinsiyet zelliklerinin anlamlar gz nne alndnda, kadn ve erkek, cinsiyetlerin isimleri olduklar kadar, o cinsiyetten olan insanlara uygun grlen sfatS O R U lardr da. Biyolojimiz, basite bizi kadnlar ve erkekler olarak ikiye ayrmakla kalmaz, uymamz gereken kurallarn, iine smamz gereken kalplarn ve bize uygun grlen sfatlarn olduu bir dnyaya da sokar bizi. Artk burada biyolojiden DKKAT deil, toplumdan ve kltrden sz etmeye balamamz gerekir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
89
Cinsiyet Kalplar
Cinsiyetle ilgili isimlendirmeler, beklentiler, onaylamalar ya da cezalandrmalar, ocuklarn ok kk yatan itibaren birtakm kalplara uygun biimlenmelerini salar. Kz kalplar ya da erkek kalplar diyebiliriz bunlara. Ancak, hatrlatmak gerekir ki btn kzlar ya da btn erkekler iin tek bir kalp yoktur: Yaanan yere, ailenin durumuna, zengin ya da yoksul olmaya... Pek ok eye gre farkllaan kalplar vardr. rnein, zmirde yaayan bir ortaokul rencisi kzn iine smas gereken kalpla Afyonun bir kynde yaayan kznki ayn deildir. Bu kalplarn hem biimleri hem de genilikleri farkldr: Kimisi o kadar geni olabilir ki, iine girmek hi sorun olmaz ve varl fark edilmez; kimisi de o kadar dardr ki iinde soluk alamayan kz kendini can havliyle dar atar... Bu kalplar, ocuklukta bizi ekillendirmekle kalmaz, hayatmz boyunca deiseler de varlklarn korurlar: ffetli gen kz kalb, uysal gelin kalb, fedakr anne kalb, cad kaynana kalb... Kimimiz, eitli nedenlerle bu kalplara smakta dierlerinden daha fazla zorluk ekeriz: Hayallerimiz vardr, yeteneklerimiz, arzularmz... Ya da bazen hayatmzda yle bir ey olur ki artk orada duramaz hle geliriz: Biz fedakr anne/iffetli e kalbna uyduumuz hlde kocamz evi geindiren/aileye kol kanat geren adam kalbna uymamtr mesela. Yahut komunun kz niversiteye gitmeyi baarmtr ve onu grdke artk evde eyiz hazrlamak bize daha zor gelir. Cinsiyet kalplar o kalba uymakta glk eken bireyler tarafndan deitirilebilir mi? SIRA SZDE Elbette ki sadece kadnlar iin deil, erkekler iin de byle rseleyici, daraltc NELM kalplar vardr. Onlarnki hemen her durumda daha genitir- D ne de olsa erkektir! Ama her zaman gl olmak, her zaman kararlar vermek, sorumluluk tamak, naS kadnlardan O R U mus bekilii yapmak... ok kolay olmasa gerektir. Erkeklerin daha gl olduklar bir toplumsal dzende, erkeklik kalbnn erkeklere nasl zarar verdiini grmek daha gtr. DKKAT G, sorumluluk getirir. Erkekler iin de gl cins olmann ar bir bedeli daha vardr: Gl olmaya devam etme gerilimi! Erkeklerin strese bal hastalklara SIRA SZDE daha sk yakalanmalar, erken tehis edilmesi gereken hastalklardan lm oranlarnn daha yksek olmas, bu bedelin paralardr. Erkek adam alamaz diye balayan hikye, hastalklarn geitirilmesi, gerektiinde yardm istenememesi, stresAMALARIMIZ le baa kmann becerilememesi ile devam eder. Bunlar kadar yaamsal grnmeyen ama belki de birden fazla kua etkilemesi bakmndan zerinde daha fazla durulmay hak eden bir baka K T Ayk, P duygular dnyasna uzaklktan kaynaklanr. nsan trnn her iki cinsinde de benzer biimde yaanan duygular, kadnlar iin serbestken erkekler iin yasaktr. ocuuna sevgisini gstermemeyi babaln bir paras sanan erkek kuaklar sandmz kaTELEVZYON dar geride kalmad!
Kalp tip: belirli zelliklere sahip en genel model anlamna gelir. Btn modeller gibi, kalp tiplerin de gereklikte birebir karlklar yoktur, ancak gereklii anlamak iin son derece elverili aralardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Cinsiyet Kalplarnn Yeniden retilmesi ve Deimesi

NTER NET Cinsiyet kalplar, baka toplumsal deer ve normlar gibi toplumu oluturan bireyler tarafndan yeniden retilir, tekrarlanarak oaltlr. Bu sre, genellikle farknda olunmadan yaanr. nk uygun davranlar kuaktan kuaa aktarlr, renme srelerinde pekitirilir. Bylece, komunun gelini alyor diye dedikodu yapmak ya da kzn okula gndermemek gibi gndelik davranlar, varolan kalplarn yeniden retilmesini salarlar. NTERNET
90
Bir yandan da ayn kadn ve erkekler, bu kalplarn esnemesi, deimesi iin abalarlar. Bu aba her zaman dorudan bir kar k niteliinde deildir; tpk kalplarn yeniden retiminde olduu gibi, bunlarn deiiminde de gndelik davran ve tutumlar belirleyici bir rol oynarlar. rnein, kadnlarn almasnn uygun bulunmad bir toplumsal evrede dedikodulara kulak vermeden almaya gitmek ya da kz ocuklarnn okutulmad bir yerde okuma hakkn elde edebilmek iin yetkililere mektup yazmak gibi davranlar, yalnzca belirli bir bireyin hayatnda deiiklik yaratmakla kalmaz, cinsiyet kalplarnn deiiminde de etkili olur. Cinsiyet kalplar sadece insanlarn onlar deitirmesiyle deil, toplumsal koullara bal olarak da deiir. rnein otuz yl nce ok gl bir ideal olarak izilen ev hanml, artk yeni yetien gen kadnlar iin arzu edilen bir ey deildir; onlar meslek sahibi olmay hayal ederler. nk en azndan belirli sektrler iin kadn i gcne talep vardr, eitimli kadnlar piyasaya ekmek daha uygun grnmektedir.
Medyann Cinsiyet Kalplarnn Yeniden retiminde ve Deiimindeki Rol

Medya, cinsiyet kalplarnn retilmesinde ve deimesinde nemli bir etkendir: deal tipler yaratarak baz tipleri komikletirerek hatta bazlarn sulu/eytan gstererek bunu yapar. Reklamlar, dizi filmler, nc sayfa haberleri... Bu gzle bakldnda, belirli bir toplumda revata olan kadn ve erkek kalplarnn hangileri olduuna ilikin ok fazla ipucu verirler.
Trkiyede kadnlar ve medya Trkiyede kadnlar bir yandan gelimi Bat lkelerinde yaanan kadn sorunlarnn birou ile gerek zel gerek kamusal hayatlarnda youn biimde karlamakta te yandan da kltr ve gelenein arlatrd baka trl basklarla mcadele etmektedirler. Geni bir kadn nfusu, kadn erkek ilikileri sz konusu olduunda, kendilerine sz ve yaam hakk tanmayan bir gelenein ve trelerin basks altndadr. Babakanlk nsan Haklar Bakanl tarafndan Haziran 2008de aklanan Tre ve Namus Cinayeti Raporuna gre; son be ylda namus nedeniyle ilenen cinayetlerin says bini gemitir. Raporda 2002 ylnda 150 olan tre cinayeti saysnn 2007 ylnda 220ye ykseldii belirtilmektedir. Cinayetlerin fail ve madurlarnn says eitim seviyesi dtke artmakta ve bu cinayetlerin %9unu ocuklar ilemektedir. Rapora gre tre ve namus cinayetlerinin ilendii yerlerin banda byk iller gelmektedir. Sadece stanbulda her hafta en az bir kadn tre cinayetine kurban gitmektedir (Radikal, 20 Haziran 2008). Ksacas, Trkiyede medyada kadnn temsiliyle ilikili sorun, eitliki bir temsil sorunu olmann tesine geer; kadnlarn yaam hakkn ve kadn cinselliini yok sayan bir gelenek ve kltrn medyada nasl yeniden retildii ya da pekitirildii sorununa dnr. Trkiyedeki kadn rgtleri televizyon haberlerindeki zensiz dil kullanm veya canlandrmalar ile gelenek, tre, namus saikiyle ilenen cinayetlere deta meruiyet atfedildiini sklkla dile getirmektedir. rnein, namus cinayeti teriminin yanllna birok kadn rgt dikkat ektii hlde, bu tr merulatrc ifadeler medyada sklkla yer alabilmektedir. Benzeri bir zensizlik kskanlk nedeniyle ilenen cinayetlerle ilgili haberlerde de karmza kmaktadr. Sz gelimi, getiimiz gnlerde popler bir gazete, karsn ve karsnn sevgilisini ldren kskan kocayla
91
ilgili haberi u balk altnda vermiti; fettan kadn iki erkei birden yakt. Bu rnekte hemen her zaman olduu gibi, sadece len sevgili ile hapse giden koca kurban olarak grlyor ve kadnn da ldrlm olduu gerei bsbtn gzard ediliyordu. stelik btn su da bu fettan kadna ykleniyordu. Kadnlarla ilgili bu tr haberlere televizyonda da sklkla rastlanmaktadr. Bunun gibi tecavz olaylarnda da tecavz ya da saldrya urayan kadnlarla ilgili haberlerde, cmlelerin bana gece elencesinden dnen kadn veya alkoll gen kz gibi tanmlamalar yerletirilerek, bu kadnlarn adeta kendilerine yaplan saldrlar kkrttklar ya da bunu hak ettikleri ima edilmektedir. Tecavz haberlerinde madur kadnlarn sulu gibi sunulduu konusu kadn rgtlerinin mtemadiyen dikkat ektii bir konudur. Kasm 2008de medyaya bir ar yapan Kadnlarn Medya zleme Grubu (MEDZ), zensiz bir haberciliin tecavz suuna itirak etmek anlamna geldiinin altn izmi ve tecavz haberleri ile ilikili olarak u konulara dikkat edilmesi gerektiini belirtmitir. Sevilay elenk, Kadnlarn Medyada Temsili ve Etik Sorunlar, Televizyon Haberciliinde Etik Sorunlar inde, s. 232-233.
Cinsiyete Dayal Blm

Kadn ve erkeklere atfedilen nitelikler yalnzca onlarn kendilerine ve birbirlerine baklarn belirlemez, ayn zamanda yaamlarn, etkinliklerini de biimlendirir. Dnyann her yerinde ve bildiimiz btn kltrlerde, kadnlarla erkekler, her eyden nce yaptklar ilerle birbirlerinden ayrlr. Cinsiyetlerden beklentiler birbirinden ok farkl olabilir, rnein kimi kltrlerde erkekler iirle ve estetikle urarken kaba iler kadnlar tarafndan yaplr ya da kadnlarn sava zelliklerini ycelten toplumlar vardr. Ama cinsiyetlerin yaptklar ilerle ayrlmas, yani cinsiyete dayal i blm, btn toplumlarn ortak bir zelliidir (bilebildiimiz btn kltrlerde kadnlarn ikincil olduunu da buna eklemeliyiz). Bizim toplumumuzda, kadnlarla erkeklerin yaptklar iler yaadklar ortama gre deise de genel kalp ayndr: Kadnlar evle ve eve yakn olan ilerle urarlar, erkeklerse toplulukla ve evin dndaki ilerle.
Resim 4.4 Kadnlar, dnyadaki tarmsal retimin %75ini gerekletirirler. Ancak tarmdaki lek bymesi ve makinelemeyle birlikte kadnlarn retimdeki pay da dmektedir. Kaynak: http://static.panora mio.com/photos/ori ginal/15328108
92
Cinsiyete dayal i blmne rnekler dnelim: Kadnlar ev ilerini yapar, ocuklara bakar. Ev dnda cretli alyor bile olsalar, asli ileri her zaman evle ilgili olanlardr. Ne de olsa, yuvay dii ku yapar. Erkekler ise asl olarak ailenin geimini salamakla ykmldr. Ein ve ocuklarn maddi ihtiyalarnn karlanmas, onlarn sorumluluundadr. Bunun iin ev dnda alr. Bu temel i blm, hayatn pek ok alannda tekrarlanr. rnein tarm kesiminde, kadn ileri ve erkek ilerine baktmzda, ayn ayrm grrz: Bahecilik, hayvanlarn bakm gibi emek youn ve eve yakn ilerde kadnlar, makineli tarmda ise erkekler alrlar. ocuklarn terbiyesi ve temizliinden anne, okula gidebilmesinden baba sorumludur. Kadnlarn bilinen btn kltrlerde erkeklere gre ikincil oluu, yani cinsiyet eitsizlii, genellikle cinsiyete dayal i blmnn bir sonucu olarak grlr. Yani kadnlarn ve erkeklerin yaptklar ilerin farkllamas, bu farkl ilere farkl deerler yklenmesi, cinsiyet eitsizliinin de temelidir.
SIRA SZDE
Btn kadnlar ve btn erkekler ayn ileri mi yaparlar? SIRA SZDE

DNELM Kadnlk, baka eylerin yannda alma ile belirlenir. Tpk bulgur tmeye yarayan delikli bir tan ilevsellii nedeniyle sahiplenilmesi gibi, gelinlik kz da aiS O emek R U leye getirecei gc yznden, evde kalmaz. Bu geleneksel deyim, sadece krsal retim iin deil, toplumun farkl kesimlerinden kadnlar iin farkl biimlerde geerlidir. DKKAT
DNELM Kadnn grnmeyen emei: Bu kavram, kadnlarn ev iinde harcadklar ve S O R U herhangi bir karlnda cret almadklar iin alma saylmayan emee iaret DK K A Tetmek zere kullanlr.
Delikli Ta Yerde, Gelinlik Kz Evde Kalmaz- Geleneksel Deyim
SIRA SZDE
Kadnlar ne yapar?
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
alr Kadnlarn birincil alma alanlar, evdir. Ev AMALARIMIZ ii, maddi karl, mesai saati, sigortas ve emeklilii olmayan bir almadr. Yapldnda deil de yaplmadnda fark edilir. Bu Krn TmA eyP en bir emektir. Kadnbakmdan, g larn evde yaptklar i gnde 18 saatlik bir alma anlamna gelse bile, sevgi emei T E L Eve VZ YON olarak grlr kadnln doal bir paras gibi alglanr.
NTERNET alr Kadnlar igc piyasasnda da alrlar. Tarmsal igcne byk bir katklar vardr. Gda, tekstil gibi sektrlerde kadn emei arlkldr. Kayt d ekonomide byk lde kadnlar istihdam edilir. Bu istihdam grnmez olduu iin bu kadnlar da istatistiklerde ev hanm olarak grlrler.
SIRA SZDE
Erkekler ne yapar? alr Erkeklerin alma alanlar, evin ddr. Genellikle cret karl alrlar. Ekonomik krizlere bal olarak alma koullar arlasa bile sigorta ve emeklilik haklar vardr. Ayrca, alan bir insan olarak toplumsal stat de kazanrlar. Bu stat, erkeklerin aile iindeki konumlarn pekitirir. Ancak ayn zamanda byk bir risk de tar: Erkeklik evin geindirilme sorumluluu ile tanmland srece, isizlik yalnzca yoksullama deil, erkekler asndan kimlik kayb ve buna bal gszleme anlamna da gelir. likiler kurar Erkekler, toplumsal hayata katlmak iin eitli kanallara sahiptir. Bu kanallarn banda, almak gelir. Erkekler, ii, memur ya da esnaf olarak toplumun retici emeinin bir parasdrlar ve bu onlara toplumsal bir kimlik salar. Bu kimliin bir paras olarak sendika, meslek rgt ya da odas trnden rgtlere katlrlar. Kahvehaneler ve stadyumlar, erkeklerin kendi aralarndaki toplumsallamann meknlardrlar.
NTERNET
93
alr Kadnlar, sosyal hizmet uzmanlar ve hemirelerdir. Ailedeki engelli ve yallara, hastalara onlar bakarlar. Bunu yaparken genellikle destek grmezler. Ama yapmadklarnda kadnlktan uzak olmakla sulanrlar. alr Kadnlar, halkla ilikiler uzmandrlar. Konu komuyla akrabalarla grmeleri, ilikileri ayarlar, evlilikleri dzenlerler. Yl dnmlerini hatrlar, hediyeleri dnrler.
Siyasetle urar Trkiyede siyasal rgtlerin tamamnda erkekler yer alrlar. Merkez ve yerel siyasetin aktrleri onlardr. Belediye meclislerinden parlmentoya, parti delegeliine kadar her aamada erkekler byk bir arl olutururlar. Karar verir Yalnzca siyasal diyebileceklerimiz deil, gndelik yaammz etkileyen pek ok konuda erkekler karar verirler. Aile bireyleri hangi saatlerde evden kacaklar, gidebilecekleri ve gidemeyecekleri yerler nerelerdir, kimlerle grebilirler, kimlerle gremezler... Sanatla ve bilimle urar Sanat ve bilim, insan trnn geliiminde temel nemde faaliyet alanlardr ve bu iki alan, pek az saydaki istisnalar dnda, erkeklerin tekelindedir.
alr Kadnlar, diplomattrlar. Babayla ocuklar, kendi aileleri ve kocalarnn ailesi arasndaki ilikileri ustalkla yrtmek zorundadrlar. Kim, ne sklkla ziyaret edilecek? Kime ne kadar hizmet edilecek? Hangi konular teki taraf bilmese daha iyi olur? Hangi selamlar iletilecek, hangi haberler iletilmeyecek? Hangi durumda ocuklar idare edilecek, hangi durumlarn babaya bildirilmesi gerekir? Gndelik yaamn siyasetini yrtr Kadnlarn yrttkleri halkla ilikiler ve diplomasi ileri, sadece alma deil, ayn zamanda onlar iin bir glenme kaynadr da. Gndelik yaamn dzenlenmesine ilikin kararlarn alnmas, bu kararlara ilikin rza retimi, kadnlara nemli bir hareket ve g alan aar. Sanatla ve bilimle urar Kadnlarn estetik ve bilgiyle ilikileri, kurumsallam bilim ve sanatn dnda kurulur. Onlar, gndelik deneyimin bilgisini biriktirirler. Bu bilginin yaamn devamnda byk bir rol olmasna karn, deersiz kabul edilir. Benzer biimde, gndelik yaam estetize etme abalar da genellikle grmezden gelinir.
Bu izelgeye sizin ekleyebileceiniz faaliyetler var m?
ATAERK (PATRARKA)
Ataerkillik, bir sosyal sistemdir. Bu sistemde erkeklerin temel otorite figr rolleri, toplumsal rgtlenmenin merkezinde durur ve babalar, kadnlar, ocuklar ve mlkiyet zerinde egemendirler. Ataerkillik, erkeklerin egemen ve ayrcalkl olduklar kurumlara ve kadnlarn itaatine iaret eder. Ataerkil toplumlarn ou, ayn zamanda baba soyludur. Ataerkillik, tarihsel olarak ok farkl kltrlerde toplumsal,
Baba soyluluk: Soyun baba tarafndan takip edildii, mlkiyetin ve nvanlarn da babadan oula getii soy sistemidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
94
DNELM U ayrtrlm S O R gre Cinsiyete istatistikler: eitli dzeylerde istatistiki veri toplanrken veri toplama DKKAT aamasndan ham verinin ilenmesi ve analizi aamalarna kadar, SIRA SZDE cinsiyete gre ayrtrma ileminin yaplmas son derece nemlidir. Bylelikle kadn ve erkekler arasndaki AMALARIMIZ farklln toplumsal sonularna ilikin veriye dayal bir bilgi edinmek mmkn olur. Trkiye K T A P bata statistik Kurumu olmak zere, istatistiki veri toplayan kurulularn ynelimi, verinin cinsiyete gre ayrtrlmas T ELE V Z Y O N olmakla birlikte, bu konuda henz pek ok eksiklik mevcuttur.
DNELM
yasal, siyasal ve ekonomik rgtlenmelerde kendini ortaya koyar. Ayn zamanda, pek ok kltr daha eitliki sosyal sistemlere gemekte ise de ataerkilliin etkisiS O R U ni modern uygarlkta da grrz.
KKAT Bireysel D Yaamlardan Toplumsal rgtlenmeye
Toplumsal cinsiyet, cinsiyet kalplar ve cinsiyete dayal i blm balklar altnda grdmz gibi cinsiyet farkllnn kiisel yaamlarmz zerinde son derece SIRA SZDE nemli etkileri vardr. Bu etkiler, basite bir farkllk deildir, kaynaklardan yararlanma ve frsat eitlii anlamnda da dikkate alnmas gereken sonular dourur. AMALARIMIZ Eitim, salk, siyasal katlm, istihdam gibi temel alanlardaki cinsiyete gre ayrtrlm istatistikler, bize kadnlarla erkekler arasndaki farkllklarn toplumsal sonularn gsterir. te bu sonularn domasna yol aan, iinde yaadmz K T A P sosyal sistem ataerkilliktir. Yani, toplumsal cinsiyet ile ataerkillik arasnda dorudan bir balant vardr; ataerkil bir sosyal sistem iinde yaadmz iin toplumsal cinsiyetler arasndaki T Eortaya L E V Z Y kmaktadr. ON eitsizlikler Birincisi kiisel dzeydeki ilikilerimize iaret ederken ikincisi toplumsal ve genel dzeydeki iliki rntlerine odaklanr. Cinsiyete gre ayrtrlm ve gncel istatistikler iin www.ksgm.gov sitesini ziyaret edeNTE RNET bilirsiniz.
NTERNET
Ataerkillik le Modernlik Arasndaki liki

Ataerkillik ile ilgili sklkla tekrarlanan bir yanlg, bunun gemite kalm bir sistem olduudur. Bu yanl kavraya gre, gnmzde baz ataerkil kalntlarla karlasak bile gerekte bunlar ancak gemiin miras olarak deerlendirilebilir. Oysa daha nce de belirttiimiz gibi modern toplumsal kurumlar da ataerkilliin farkl biimlere SIRA SZDEbrnmesini, yeni koullara uyarlanm biimde varln srdrmesini salarlar. rnein, modern eitimin cinsiyet asndan eitliki olduunu, dahas, topDNELM lumsal eitlii salamakta ilevsel olduunu dnebiliriz. Trkiyede ve dnyada yaplan pek ok aratrma, bize bunun doru olmadn gsterir. Ataerkilliin geS O R U leneksel biiminden modern biimine geilirken kadnlk ve erkeklik modellerinde (kalplarnda) deiim olmakla birlikte, kadnlarla erkekler arasndaki eitsizlik varln D srdrmtr. Kz ve erkeklerin eitimden yararlanabilmekteki eitsizKKAT likleri ile birlikte eitim kurumlarnn yapsnda ve eitimin ieriinde de eitlie aykr pek ok ge vardr. Ders kitaplarnda annenin mutfakta, babann salonda SIRA SZDE temsil edilmesinden eitim sektr alanlarnn neredeyse yar yarya kadn ve erkeklerden olumasna karn, okul mdrlerinin ve yneticilerin arlkla erkekler olmasna kadar pek ok ey, modern eitim kurumlarnn eitsizlii pekitirici AMALARIMIZ etkileri olduuna iaret eder. Konuyla ilgili bilgi iin Firdevs Helvacolunun (1996) Ders Kitaplarnda K daha T A ayrntl P Cinsiyetilik 1928-1995, (Kaynak Yaynlar, 1996) kitabn okuyabilirsiniz. KlasikT ataerkillik, E L E V Z Y O N babann otoritesinin sarslmaz ve tartlmaz olduu, kadnlarn ve genlerin bu otoriteye tabiyetlerinin namus kodlaryla dzenlendii bir toplumsal sisteme iaret eder. Bu sistem, modern dnemin ekonomik, siyasal ve kltrel deiimleri karsnda varln olduu gibi srdrememitir. Siyasal olarak N T E R N Etemsil T mutlak monarkta edilen patriark modeli, toplumsal dzeyde de aile reis-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T ELEV Z Y O N Deniz Klasik Ataerkillik:
Kandiyoti, klasik ataerkillik kavramn modern ncesi Orta Dou ve Akdeniz toplumlar iin NTERNET kullanr.
95
lerinde karln bulur. Siyasal dzeydeki modernleme monarklar yerlerinden ederken sosyal dzeyde de aile reislerinin otoritesinin sarsldn grrz. Ancak, yal reislerin otoritesi sarslr ve geni haneler zlrken yeni, modern ailenin de bir reisi vardr: Erkek. Trkiyede yasal olarak 2002 ylna kadar devam eden aile reislii kavram, gnmzde de fiilen srmektedir.
TOPLUMSAL CNSYET ROLLER VE ETSZLK

Eitlik, bilindii gibi, Fransz Devriminin ilkesinden biriydi: Eitlik, zgrlk, Kardelik. Bu ilkeler, modern toplumun kurucu ilkeleri oldu. nsanlarn doutan getirdikleri baz nitelikleri sebebiyle dierlerinden daha stn ya da aa olmayacan teminat altna alan eitlik ideali, insanlarn birlikte yaamalarnn kurallarn belirleyen Toplum Szlemesinde de yepyeni bir dneme iaret ediyordu. Eitlik ilkesi hibir zaman insanlarn birbirlerinin ayn olmas anlamna gelmedi. Elbette ki yalnzca cinsiyetimiz deil, baka pek ok niteliimiz nedeniyle de birbirimizden farklyz ve toplumu toplum yapan da btn bu farkllklarn getirdii zenginliktir. Ancak, btn bu niteliklerimizin bizim dierlerinden daha fazla (ya da daha az) frsata sahip olmamza, seeneklerimizin bu niteliklere bal olarak genilemesi ya da daralmasna neden olmamas, eitliki bir toplumun vazgeilmez kouludur. Yani bir insann iine doduu ailenin diyelim bir ayakkabc ya da ifti ailesi olmas, o insann zorunlu olarak ayakkabcl ya da iftilii srdrecei anlamna gelmez. Bunun gibi, kadnlarn da doutan getirdikleri nitelikler nedeniyle erkeklerden daha stn ya da daha aa bir konuma yerletirilmesi, erkeklere tannan frsatlardan yararlanamamas, engellenmesi, ayrmclktr ve eitlie aykrdr.
Eitlik Fikrinin Gelimesi

Bir ideal olarak eitlik yaygnlkla benimsense de gerekletirilmesinin ok kolay olmad ortadadr. Doutan eit haklara sahip olmak ve kanun nnde eitlik son derece nemli kazanmlardr ancak bu kazanmlarn fiilen eitlii salamas iin baz ek nlemler gerekir. nk fiilen eit olmayanlara eit muamele, varolan eitsizliklerin srdrlmesini salar. rnein, anne ve babas okur yazar olmayan, kendisi de alt yandan itibaren tarlada almaya balam bir ocukla kentli ve eitimli bir ailenin ocuunun eit frsatlara sahip olmas iin temel eitim herkes iin zorunlu ve paraszdr hkm yeterli olabilir mi? Yoksul olan ocuk almad zamanlarda okula gidebilse bile alaca eitimin onu dieriyle eit klmas mmkn mdr? Bunun gibi, kadnlarn erkeklerle eitliinin salanmas iin de her eyden nce eitli alanlardaki eitsizliklerin farkna varlmas, bunlarn kabul edilmesi, sonra da bu eitsizlikleri gidermek iin nlemler alnmas gerekir. te, geici zel nlemler, byle bir mantkla gelitirilmitir. rnein; Haydi Kzlar Okula Kampanyas, yalnzca ideolojik ve politik bir kampanya deil, ayn zamanda yoksul kyl kzlarnn eitim haklarndan yararlanabilmesini salamaya dnk bir geici zel nlemdir. nk bilinmektedir ki bu kzlar, erkek yatlarnn yaad engellenmelere ek olarak bir de cinsiyetleri nedeniyle okuma hakkndan mahrum kalmaktadr. Kadnlarn siyasette erkeklerle eit biimde varolabilmeleri iin gelitirilmi kota gibi geici zel nlemler de benzer biimde, eitsiz koullarda balayan bir yarn daha eit hle getirilebilmesini salamay amalar. Kadnlarn kendilerini sis-
96
tematik olarak dlayan bir mekanizmaya girebilmelerini mmkn klar, bylece daha fazla sayda kadnn siyasette varolmas yoluyla cinsiyet eitsizliklerine siyasal zmlerin salanmasnn kolaylaacan ngrr.
Cinsiyet Eitlii Ne Demektir?

Cinsiyet eitlii, en geni anlamyla kadnlarla erkeklerin eit haklara ve sorumluluklara sahip olmalar anlamna gelir. Trkiye Cumhuriyeti, kuruluundan bu yana, kadn erkek eitliini ve kadnlarn toplumun her alannda hibir kstlama ve ayrmcla uramakszn var olmalarn tartlmaz ilkeler olarak kabul etmitir.
Resim 4.5 Atatrk ve retmenler kadn erkek eitliini gerekletirmek iin byk admlar atmt. Kz ocuklarnn eitimine byk nem vermesi, eitliin ancak eitimle gerekleebileceine inanmasndand. Kaynak: http://nkfu.com
Yasalar nndeki eitlik, yani yasalarda cinsiyet ayrmclnn yaplmamasnn eitlii salamaya yeterli olmad, zellikle son otuz ylda, btn dnyada ok farkl kesimler tarafndan dile getirilmektedir. Fiilen eit olmayanlara eit muamele yapmak, eitsizliklerin ortadan kalkmasn salamaz. Bunun yerine eitsizlikleri gren, dikkate alan ve dzeltmeye alan bir bak asna ihtiya vardr. rnein, Trkiyede kadnlar 1934ten beri seme ve seilme hakkna sahipler. Bu hakk dnyann baka pek ok lkesindeki hemcinslerinden nce kazandlar. Bu hakk kazandktan sonraki ilk seimlerde, Atatrkn de mdahalesi ile Mecliste %4.2 orannda temsil edildiler. Aradan geen yetmi ylda bu oran deimedi. Bugn Mecliste kadn milletvekili oran % 9.1. Demek ki fiilen eitsiz olanlarn yasa nnde eit olmas, eitsizliin ortadan kalkmasn salamyor. O hlde, eitsizlii ortadan kaldrmak iin zel politikalara, nlemlere ihtiya var. Atatrkn bundan yetmi yl nce grm olduu bu gerei bugn hl gremeyenler olsa da zellikle son yirmi ylda, eitlik ynnde ciddi admlarn atldn syleyebiliriz.
97
Okuma Paras Trkiye Cumhuriyeti, varlnn ilk yllarndan itibaren ada anlamda kadn-erkek eitliine ok olumlu bir anlam yklemi, hatta o dnemde birok Bat lkesine kyasla ok daha radikal dzenlemeler ve uygulamalar gerekletirmitir. Bu durumun en bilinen rneklerinden bir tanesi, kadnlarn gerek vatandalar olarak tannmasnda nemli bir adm olan kadnlara seme ve seilme hakknn Trkiyede kadnlara hayli erken bir dnemde (1934) tannm olmasdr. Ancak, kadn-erkek eitlii alannda Cumhuriyet mirasnn z, kanmca, eit vatandalk tanm ierisinde kadnlarn yalnzca kamusal alanda eitlii ilkesini deil, ayn zamanda zel alana ynelik eitlik ve hak tanmlarnn da yer alm olmasdr. Cumhuriyet reformlarnn ok elilii kaldrmas ve evlilik kurumu balamnda kadn-erkek eitliini ngrmesi, dnemin koullar gz nne alndnda, bu reformlarn ne denli radikal olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim, Cumhuriyetin ada medeniyetler seviyesine kma sylemi ve bu ynde benimsedii politikalar, Trkiyede kadnlarn nemli bir kesiminin toplumdaki konumunu kkten deitirmi ve lkemizde kadnerkek eitlii alannda ok ciddi bir srama kaydedilmesinde etken olmutur. Laik devlet yaps ve Cumhuriyetle benimsenen tekil hukuk sistemi, gnmze kadar gelen kadn-erkek eitliine ynelik olumlu yasal ereveyi mmkn klmtr. Uluslararas deneyimin iaret ettii bir gerek, oklu hukuk sistemlerinin uyguland toplumlarda ahs hukuku ve zel alan ilikilerinin (kadn haklar ve evlilik, boanma, miras vb. konularn) daima din hukuk ya da rf det hukukuna tabi olarak kalddr. Bu durumlarda da kadn-erkek eitliinde yol alnmasnn neredeyse imknsz olduu aktr. Buna karlk aklc yaklam ve pozitif hukukun tek yasal dzenleme erevesi olduu devletlerde cinsiyet ayrmn gzetmeyen, eitliki bir dzene ynelik admlarn ok daha kolay atlabildii malumdur. Nitekim, Trkiyede durum byle olmutur. Cumhuriyet reformlar bir yandan kadnlarn kamu alanna almasnn nndeki ok sayda engeli ortadan kaldrrken bir yandan da toplumda kadn-erkek eitlii fikrine olumlu bir ideolojik anlam yklemi ve bu ideolojiyi benimseyen kadn ve erkek yeni kuaklar ve kadrolar yaratmaya almtr. Feride Acar, Kadn Haklar/Uluslararas Hukuk ve Uygulama
Kadn ve erkee atfedilen nitelikler kltrden kltre ve tarih iinde deiimler gsterse de baz unsurlarn deimediini syleyebiliriz. Bunlardan biri, kadnlarn doaya erkeklerden daha yakn olduklar fikridir. Annelie ve lmeden kanama yeteneine bal olarak kadnlarn erkeklerden daha doal olduklar varsaylr. Bu nedenle rktc, anlalmas zor, gizemli grnrler. Tam da bu noktada, cinsiyet eitlii ile cinsiyet kalplar arasndaki balant berraklar: Kendilerinden korkulan cinsiyet olarak kadnlar, farkl kltrlerde ve tarih boyunca, ikincilletirilmilerdir.
98
Resim 4.6 nsanolunun bilin dn kefeden Freud, kadnlar karanlk bir ktaya benzetmi ve sormutu: Kadnlar ne ister?! Kaynak: http://www.mamm akaze.com/wpcontent/gallery/ma mmakazipics/freud -final.jpg
Bu varsaymn bir sonucu, kltrn ve uygarln erkeklere, doann ise kadnlara ait olduu fikridir. Gerekten de eski Yunandan balayarak Bat felsefesinin nemli temsilcileri (Aristotales, Pythagoras, Heiddegger, Nietzsche...) uygarln bir erkek rn olduunu ne srmlerdi. Kadnlarn korkulacak varlklar olduuna ilikin szlerdeyse karmza kadn dmanl (misogyny) kar: Evrende, dzeni, ve erkei yaratan iyi bir geyle karkl, karanl ve kadn yaratan kt bir ge vardr (Pythagoras). Dzen ve k kadar karanln da insanlara zg bir nitelik olduunu hatrmzdan karmadan, cinsiyetlere atfedilen zelliklerin gerekten cinsiyetle ilikili olup olmadn sorabiliriz: Nezaket, bilgelik, adalet duygusu, zgrlk arzusu... Bunlarn biyolojiyle ya da anatomiyle bir ilikisi var m? Ya hesaplk dzenbazlk yahut kabaln? reme organlarndaki ve hormonlarndaki hangi nitelik insan yalanc yahut drst yapar? nsan trne ait niteliklerin ve potansiyellerin her birimizde farkl derecelerde bulunduunu syleyebiliriz. Bazen hayatmzn sonuna kadar bu nitelik ve potansiyelleri ortaya karmaya, hatta fark etmeye imkn bulamayz. Tpk olaanst resim yeteneini kefedemeden yalanan bir kyl gibi. Daha sk yaadmz durum, baz niteliklerimizin desteklenip yeertilirken bazlarnn bastrlmasdr. Kz ve erkek ocuklar yetitirirken sistematik olarak kimi niteliklerini destekler, kimilerini cezalandrrz: Ne iin var kz bana senin orda? Erkek adam alamaz! Hadi hanm kzm, aabeyine su ver, olum, kardeine sahip k... Sonra da kadnlar ekingen, erkekler duygularn gstermeyi bilmez gibi yarglara kolayca varrz. Kendi yaptmz eyi doaya ykleriz yani! Kadnlarn erkeksi nitelikleri benimsemesi, byle zellikler gstermesi, belirli snrlar iinde hogrlebilir: Erkek gibi kadn! bir vgdr. Kadnn cinsiyetinden beklenmeyecek bir cesaret ya da mertlik gsterdiini ifade etmi oluruz bunu syleyerek. Oysa bir erkee kadn gibi demek, yaplabilecek en byk hakaretlerden biridir. Neden byle dersiniz?
99
Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eitsizlii

Kadnlarla erkeklerin yaptklar ilerin farkll, onlarn eitsizliinin de temel kaynadr. Cinsiyete dayal i blm, basite kadnlarla erkekleri farkllatrmaz, ayn zamanda, onlar eitsiz de klar. Kadnlarn yaptklar ilerle erkeklerinkiler arasndaki farklara baktmzda bu eitsizlii grmemiz kolaylar. Farkllklarn banda, emein karlnn olup olmamas gelir. Erkekler, almalarnn karlnda genellikle maddi bir kazan salarken kadn ilerinin karl, ancak manevi olabilir. Bunun sonucunu mlkiyet ve gelire ilikin rakamlarda grmek ok kolaydr: Btn dnyada zel mlkiyetin %1i, gelirin ise %10u kadnlarndr. Rakamlar, onlarn daha az altn deil, emeklerinin karln almadklarn gsterir. Kadnlarn yaptklar ilerin byk blm, ailenin ve evin evrilmesine ilikindir. Dolaysyla, i olarak grlmeyen, yapldnda deil ancak yaplmadnda farkna varlan byk bir i yn, ev kadn rolnn arkasnda gizlidir. Kadnlarn kendileri bile kendilerini almyor olarak grrler nk yaptklar ey gn be gn tekrarlanmas gereken, karl olmayan, grnmeyen bir eydir. Bir baka farkllk, yaplan ilerin niteliine ilikindir. Btn bir ailenin gnde n doyurulmas, evin temizlenmesi, amarlarn ykanmas, alveriin yaplmas... Btn bu iler, son derece rutin, bezdirici, kendini tekrarlayan ilerdir ve insann kendini gelitirmesine bir katklar yoktur. stelik tam da masalda dendii gibi, ev kadn da az gider, uz gider, dere tepe dz gider, bir de dnp arkasna bakar ki bir arpa boyu yol gitmi! Arkasna dnp baktnda ite bunu da ben yaptm diyebilecei somut bir rn yoktur. Toplumsal stat ve gelir getirmeyen, stelik pek ok durumda varl bile fark edilmeyen bir alma alannda mr tketmeleri, kadnlarn erkeklerle eit olmaSIRA SZDE snn nndeki en byk engeldir. Yine buna bal olarak cretli almaya katldklarnda, ailenin geiminden sorumlu olmadklar, sadece muavin ve mavir addedildikleri Diin daha N E L M dk cretlere raz olurlar. Kamu kesiminde, yani eit ie eit cret ilkesinin en gl uyguland yerde bile, kadnlarn ve erkeklerin kazandklar cretler arasnda nemS O R U li farkllklar vardr.
D K K A T kar ve ko2002 ylnda yaplan Medeni Kanun deiikliklerinden nce, evlilik birliinde cann rolleri tanmlanrken kocann aile birliinin reisi, kadnn ise onun muavin ve maviri olduu ifade ediliyordu. 2002 ylnda bu tanmlamalar kaldrld. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kadnlar, asl olarak aile ve evle tanmlandklar iin toplumsal sorunlarla ilgiAMALARIMIZ lenmeleri, siyaset yapmalar ho karlanmaz. Elinin hamuruyla erkek iine karma sz, bunun bir ifadesidir. Byle olduu iin de yaadklar sorunlar dile getirmeleri, zm nerileri gelitirmeleri mmkn olmaz. Bu nedenle rnein aile K ii T A olarak P ii iddet gibi ok nemli bir toplumsal sorunun ailenin kendi grlmekten kp kamusal zmler retilmesi gereken bir konu olarak grlmesi, ancak son yirmi ylda mmkn olmutur. T E Lakraba EVZYON Hareket alanlar evle ve mahalleyle, grtkleri kiiler ise ve komularla snrlandrlm kadnlarn var olan haklarn bilmeleri, kullanmalar da mmkn olmaz. Eitim ve salk hizmetlerinden yararlanmalarnn nndeki engellerden biri budur. Byle bir kstlanma, sadece kadnlar deil, erkekleri ve btn bir NTERNET toplumu da gsz drr. nk nfusun yars, retim gcn, yaratc kapasitesini yeterince kullanamamaktadr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
100
Btn bunlar, cinsiyete dayal i blmnn basit bir alanlarn ayrlmas meselesi olmadn, hem cinsiyet eitsizliine hem de toplumsal gszle kaynaklk ettiini gsterir.
CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK

Getto: Bir kentin herhangi bir aznlka yerleilen blmne verilen addr. Orta a Avrupasnda Yahudiler ve yabanclar, siyasal ve sosyal haklardan mahrum olarak kentin eperlerindeki mahallelerde yayorlard. Bugn de getto szc, gmenlerin ve aznlklarn yaadklar ve kt koullara sahip mahalleler iin kullanlr.
nyarglar, bir gruba ya da grup yelerine kar olumsuz bir deerlendirme ve tutumdur. Bu deerlendirme ve tutumlar, bireysel varolulardan ok, ait olunan grubu hedef alrlar. rnein, belirli bir Trk vatandana ynelik olarak bu aidiyetinden tr bir nyarg, Btn Trkler... biimindeki bir deerlendirmeden kaynaklanr. nyarglarn davranlara dnmesine, ayrmclk ad verilir. Ayrmclk, kimi durumda, yneldii grupla her trl ilikinin kesilmesi anlamna gelir ama daha sk rastlanan ayrmclk biimi, sosyal farkllama yaratmaya yneliktir. rnein, Yahudilerin gettolarda yaamak zorunda kaldklar dnemler, ayrmcln fiziksel yaltm biiminde kt bir rnektir. Buna karlk, kadnlara ynelik ayrmclk, onlarn fiziksel olarak yaltlmalarna deil, belirli sosyal ilevlerle snrlandrlmalarn amalar. Ayrmclk, sosyal gerekliin kabaca ematize edilmesini salar, bylece karlatmz durumlar ya da kiileri gereklikte olduklar gibi deil, nceden olumu yarglarmz dorultusunda deerlendiririz. Bu deerlendirme, biz/onlar ayrmn pekitirdii gibi onlar olarak adlandrdmz grubu da trdemi gibi alglamamza neden olur.
Resim 4.7 Cinsiyetlere dayal nyarglar ve ayrmclk, kar cinsin teki olarak alglanmas, ok kk yalarda balayabilir. Bu izimde, byle bir farkllamaya eletirel bakn da ok kk yalarda mmkn olabildiini gryoruz. Kaynak: http://www.children slibraryorg/library/r eviews/Grace_YR24-3-05-Friends. web.jpg
101
Cinsiyetilik ya da cinsiyete dayal ayrmclk, bir kiinin cinsiyetle ilgili olmayan alanlardaki yeteneklerinin ve kapasitesinin cinsiyetiyle ilikili olduunu varsayan yanl inanlara iaret eder. Geleneksel cinsiyet kalplar ve cinsiyet rollerine dayal nyarglardan kaynaklanr. Cinsiyetilik terimi, daha ok kadnlara ynelik cinsiyet ayrmcl durumlarnda kullanlr. Cinsiyetilik, belirli bir cinsiyete ynelik nefret veya ayrmclktr; genellikle belirli bir cinsiyetin stnl inancyla beslenir.
Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi (CEDAW)

Trkiyenin de 1985 ylnda baz ekincelerle imzalayp 2000 ylnda tm ekinceSIRA SZDE leri kaldrarak tam taraf olduu Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi (CEDAW), taraf devletlere cinsiyet ayrmclnn her d szlemenin NELM zeyde ortadan kaldrlmas iin eitli grevler yklemektedir.DBu birinci maddesi, kadnlara kar ayrmcl yle tanmlar: bu szlemeye gre, S O R U kadnlara kar ayrm deyimi kadnlarn, medeni durumlarna baklmakszn ve kadn ile erkek eitliine dayal olarak politik, ekonomik, sosyal, kltrel, medeni veya dier sahalardaki insan haklar ve temel zgrlklerinin tannmasn, kullanlDKKAT masn ve bunlardan yararlanlmasn engelleyen veya ortadan kaldran veya bunu amalayan ve cinsiyete bal olarak yaplan herhangi bir ayrm, mahrumiyet veya SIRA SZDE kstlama anlamna gelecektir. Bu szleme, taraf devletlerin cinsiyete dayal ayrmclk ieren her trl yasal dzenlemeyi ve kurumsal uygulamay deitirmesini ve ayrmcl nlemeye daAMALARIMIZ yal somut nlemler almasn gerektirmektedir. Konuyla ilgili daha ayrntl bilgi iin Gkeiek Ayata, Sevin Erylmaz K Dilek T A Pve Bertil Emrah Oderin Kadn Haklar. Uluslararas Hukuk ve Uygulama (Bilgi niversitesi Yaynlar, 2010) kitabna bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Cinsel Ynelim ve Cinsel Ynelim Ayrmcl
TELEVZYON
TELEVZYON
Cinsiyete dayal ayrmcln zel bir tr, cinsel ynelim ayrmcl adn alr. Heteroseksel olmayan bireylere ynelik her trl nyarg ve kalp tipletirme, cinsel NTERNET ynelim ayrmclna temel oluturur.
Bedensel cinsiyetimiz doutan belirlenir. Hepimiz kadn ya da erkek cinsel organlar ile doarz. Tek istisna nadir grlen hermafroditlerdir. lk ocukluk yalarnda cinsel kimliimiz geliir, Ben kadnm ya da Ben erkeim duygumuz oluur. Bunun istisnas da gene nadir olan cinsel kimlik farkllklardr. Ergenlikten itibaren de cinsel ynelimimiz belirginleir. Kendimize kendi cinsimizden birini cinsel e olarak istiyorsak ecinsel, kar cinsten birini istiyorsak heteroseksel, her ikisini de istiyorsak biseksel oluruz. Bu cinsel ynelim de birbirine edeerdir ve hibiri psikiyatride, en az 30 yldr hastalk ya da bozukluk olarak kabul edilmiyor. Ayrca cinsellikle ilgili bu temel kavram, bedensel cinsiyet, cinsel kimlik ve cinsel ynelim, kiilerin istemli olarak setikleri deil, kar karya kaldklar durumlardr. Hibirimiz kadn ya da erkek olarak domay seemeyeceimiz gibi, cinsel ynelimimizi de seemeyiz. Ecinsel ynelim, keyf, ahlaki veya istemli bir seim deildir, aynen heteroseksel ynelim gibi bir durumdur.
NTERNET
102
nyarglar Deitirmek Toplumsal nyarglar, zellikle cinsellikle ilgili olanlar, doru bilgilendirme olsa bile,ok yava ve g deiir. stelik yanl bilgilerle pekimesi ne yazk ki daha yaygndr. Homofobiyi, ecinsellie, ecinsellere kar yanl ve eksik bilgilenmeden kaynaklanan, genellemelere dayanan, yeni bilgi ve anlaylarla karlaldnda deimeye ak olmayan, olumsuz veya dmanca tutum, bir nyarg olarak tanmlayabiliriz. Cinsel ynelim nedeniyle ayrmc davranlarn temelinde homofobik inanlar, nyarglar vardr. Homofobik inanlar da tm nyarglar gibi toplumun her kesiminde, retmenlerde, psikologlarda, doktorlarda, psikiyatristlerde, medya yelerinde, hukukularda, politikaclarda yaygndr ve deiime direnlidir. Mesleimiz ve cinsel ynelimimiz ne olursa olsun, hepimiz az ya da ok homofobiiz. nk hepimiz ecinsellie kar olumsuz deer yarglarnn yaygn olduu bir toplumda yetitik. Hepimiz bu homofobinin izlerini dncelerimizden, duygularmzdan ve belki de en nemlisi dilimizden temizlemek zorundayz. Toplumun bilgilenmesinde rol oynayan tm profesyoneller bu ilevi yerine getirirken doru bilgiler vererek nyarglarn krlmasna yardm edebilecei gibi, yanl bilgiler vererek ya da farknda olmadan verdii yanl mesajlarla, nyarglarn pekimesine, srmesine de neden olabilir. Oysa, ecinsel/biseksel bireylerin sorunlar, ecinsel olmalarndan deil, ecinsellii normalize edemeyen, tekiletiren bir sistem iinde yayor olmalarndan kaynaklanr. Dr. Nesrin Yetkin CETAD: Cinsel Eitim, Tedavi ve Aratrma Dernei Kaynak: www.cetad.org.tr
Kadna Ynelik iddet

Ayrmcln ve eitsizliin sonularndan biri, kadnlara ynelik iddettir. Kadnlara ve kz ocuklarna ynelik iddet, en yaygn insan hakk ihlalidir. Bu fiziksel, cinsel, psikolojik ya da ekonomik iddet olabilir. Genellikle iddet trlerinden biri varsa dierlerinden biri ya da bir kann da bulunduu dnlr. Ulusal ve kltrel snrlar aan, her rk ve her snfta yaanan bir sorundur. 20. yzyln son eyreine gelininceye kadar kadnlara ynelik ev ii iddet, yasal bir dzenlemeye konu olmamtr. nk aile iinde yaanan atmalarn ve sorunlar kamusal bir sorun olarak grlmemitir. Bylelikle, kadnlarn evde uradklar her trl iddet, ailenin i sorunu olarak yasal ve kurumsal dzenlemelerin dnda braklmtr. Aile ii iddet, bebeklerin cinsiyetinin nceden tahmin edilebilmesi ve kz bebeklerin daha domadan hamilelie son verilmesinden namus cinayetlerine, zorla altrmaya ve tecavze kadar, yaamn her safhasnda karlalabilen bir insan hakk ihlalidir. Birlemi Milletler tarafndan 20 Aralk 1993 tarihinde kabul edilen Kadnlara Ynelik iddetin Ortadan Kaldrlmasna Dair Bildirgenin ikinci maddesi, kadnlara ynelik iddeti u ekilde tanmlar:
Madde 2: Kadnlara ynelik iddetin, bunlarla snrl olmakszn aadakileri ierir biimde anlalmas gerekir: a) Dayak ve hrpalama, ev halkna dhil olan kz ocuklarnn cinsel suistimali, drahoma balantl iddet, evlilik ii tecavz, kadn cinsel organn sakatlama veya kadna zarar veren dier geleneksel uygulamalar, e haricinde (ev halkna dhil) kiilerce uygulanan iddet, smryle balantl iddet dhil olmak zere aile iinde meydana gelen fiziksel, cinsel veya psikolojik iddet;
103
b) Tecavz, cinsel suistimal, i yerinde, eitim kurumlarnda ya da dier yerlerde meydana gelen cinsel taciz ve sindirme, kadn ticareti ve fahielie zorlama dhil olmak zere genel olarak toplum iinde meydana gelen iddet; c) Nerede olursa olsun devlet tarafndan ilenen veya gz yumulan fiziksel, cinsel veya psikolojik iddet. Resim 4.8 iddete uramak, bireylerin kapasitesini azaltan, kiiliklerini rseleyen bir etki yapar. Bu nedenle, iddet grm bireylerin salkl bir yaama dnebilmeleri iin iddetin etkilerini azaltacak bir tedavi srecinden gemeleri gerekir.
Kadnlara ynelik iddetin eitimsizlikten, alkol ya da uyuturucu gibi bamllklardan ya da ruh hastalndan kaynakland sylense de iddet uygulayanlar zerinde yaplan aratrmalar, durumun byle olmadn gstermektedir. Her eitim dzeyinden, her toplumsal kesimden erkek, kadnlara kar iddet uygulayabilmektedir. Bu davran, kadn denetleme arzusundan ve kadnlarn ikincil cinsiyet olduklarna duyulan inantan kaynaklanr. Yani erkekler, kadnlarn dvlebilir olduu bilgisi nedeniyle iddet uygularlar. Bu nedenle, kadn erkek eitliinin salanmas, iddetin ortadan kaldrlmas, en azndan azaltlmas iin son derece nemli bir hedeftir. Dnyada ve Trkiyede iddete urayan kadnlarn bavurabilecei telefon hatlar, snaklar, danma merkezleri bulunmaktadr.
104
zet
A M A
Aile kurumuna ilikin farkl yaklamlar aklamak. Aile kurumuna makro dzeyde temel sosyolojik yaklam vardr: levselci yaklam, atmac yaklam, feminist yaklam. Bunlarn de ailenin toplumsal organizasyonundaki yerine ilikin makro dzeyde analizler yaparlar. levselci yaklam, ailenin ilevlerine odaklanr ve bunlarn tarihsel olarak nasl deitiini tartr. Modern ncesi dnemde soyun yeniden retimi ve retim arlkl olan bu ilevin modernleme ile birlikte soyun yeniden retimi ve tketim olarak belirdiini ne srer. atmac yaklam, ailenin zel mlkiyetin miras braklmasn garanti altna almak zere ortaya kan bir kurum olduunu iddia eder. Bu yaklama gre, kapitalist dzende ailenin rol, eitsizlikleri hafifletmek, emek gcnn yeniden retimini salamaktr. Feminist yaklamn dierlerinden temel fark, aileyi bir btn olarak ele almayp iindeki ilikilere, eitsizliklere ve atmalara odaklanmasdr. Toplumsal cinsiyet kavramn tanmlamak. Toplumsal cinsiyet, kadn olmann ve erkek olmann toplumsal inasna iaret eden bir kavramdr. Buna gre, ailedeki birincil toplumsallamadan balayarak kltr, eitim ve medya gibi kurumlar araclyla ikincil toplumsallama srecinde de devam eden bu ina, bireylerin belirli cinsiyet kalplarna uygun olarak biimlenmelerini salar. Yani toplumsal cinsiyet, doutan getirilen biyolojik zelliklere deil, toplumsal ilikiler iinde kurulan cinsiyet kimliklerine odaklanan bir kavramdr. Ataerkillik kavramn aklamak ve farkl grnmlerini ayrt etmek. Ataerkillik, erkeklerin temel otorite figr olduklar bir sosyal sistemdir. Ataerkil toplumlar genellikle baba soyludur. Erkeklerin egemenliinin sonular, mlkiyet, siyaset, sosyal yaam ve kltrde grlebilir. Modern toplumlarda ataerkillik yeni biimler alarak kendini srdrr. Klasik ataerkillikte yallarn ve erkeklerin egemenlii geleneksel kltrn kalplaryla desteklenirken modern olanlarda yal egemenlii sarslmtr ve modern kltrn kalplar daha byk nem tamaya balamtr.
A M A
Eitlik ve cinsiyet eitlii kavramlarn tanmlamak ve cinsiyet rolleri ile cinsiyet eitsizliini ilikilendirmek. Eitlik, insanlarn birbirinin ayn olmas deil, kaynaklardan ve frsatlardan eit oranda yararlanabilmesi anlamna gelir. Cinsiyet eitlii de kadnlarla erkeklerin eit hak ve sorumluluklara sahip olmalar demektir. Yasalar nnde eitlik, eit hak ve sorumluluklar gvence altna almaya yetmez. Bu nedenle, eitsizliklerin ortadan kaldrlmasn salamak zere geici zel nlem ad altndaki eitlik politikalarnn uygulanmas gerekir. Ayrmcln tanmn yapmak ve ayrmc tutumlara ilikin farkndalk gelitirmek . Ayrmclk, nyarglarn davrana dnmesidir. nyarglar, bir gruba ya da grup yelerine kar olumsuz deerlendirme ve tutumlardr. Ayrmclk, toplumsal gerekliin kabaca ematize edilmesini salad iin ok kolay yaylabilen ve kolay benimsenen bir tutumdur. Kadnlarla ilgili kalp yarglar ve nyarglar, onlarn cinsiyetleriyle ilgili olmayan alanlardaki yeteneklerinin de cinsiyetleriyle ilikili olduunu varsaymaya neden olur. Cinsiyete dayal ayrmcln bir biimi de cinsel ynelim ayrmcldr. Heteroseksel olmayan bireylere ynelik her trl ayrmclk ve iddet, bu erevede dnlmelidir. Kadnlara ynelik iddet de ayrmcln sonularndan biridir. Kadnlara ynelik ayrmcln ortadan kaldrlmasn salamak zere bir uluslararas szleme imzalanm ve taraf devletlerin yasal ve kurumsal dzenlemelerle ayrmcl ortadan kaldrmalar hedeflenmitir.
A M A
A M A
A M A
105
Kendimizi Snayalm
1. Aile ile hane halk arasndaki fark nedir? a. Aile iinde sevgi ve sayg vardr, hane halknda yoktur. b. Aile ilikilere, hane halk mekna iaret eder. c. Aile ile hane halk ayn eydir. d. Aile daha geni, hane halk daha dardr. e. Aile daha dar, hane halk daha genitir. 2. Aadakilerden hangisi atmac aile yaklamlarna ait bir gr olabilir? a. Aile ii kavgalar normaldir. b. Aile, zel mlkiyetin kuaktan kuaa aktarlmasn salar. c. Aile iindeki sorunlarn aile iinde kalmas gerekir. d. Modern dnemde ailelerin tketim ilevleri nem kazanmtr. e. nemli olan, ailenin kendi iindeki eitsizlikler ve atmalardr. 3. Toplumsal cinsiyetin oluumunda aadakilerden hangisi etkilidir? a. Ailemizin beklentileri b. Bize konan isimler c. Eitim sistemi d. Medyadaki rol modelleri e. Hepsi 4. Cinsiyet kalb ne demektir? a. Kadnlarn kendilerini belirli modellere gre biimlendirmesi b. Kadnln ve erkekliin biimlenmesini salayan inan, deer ve tutumlar c. Erkeklerin nyarglar d. Kadn erkek eitsizlii e. Namus anlaylar 5. Aadakilerden hangisi cinsiyete dayal i blm iin sylenemez? a. Btn kadnlarn benzer ileri yapmasdr. b. Farkl toplumsal kesimlerde cinsiyete dayal iblm farkllar. c. Zaman iinde cinsiyete dayal i blm farkllar. d. Eitim sistemi, cinsiyete dayal i blm pekitirir. e. Kr ya da kentte yaamak, cinsiyete dayal i blmn etkiler. 6. Kadnn grnmeyen emei ne demektir? a. ocuk dourma gibi bedensel ve mahrem eylerdir. b. Kadnlarn kadn olduklar iin doal olarak yaptklar ilerdir. c. Kadn iilerin fabrikada almas ama emeklerinin karln alamamalardr. d. Kadn kuaklar arasnda aktarlan baz gizli becerilerdir. e. Kadnlarn kapatlmasdr. 7. Ataerkillik aadaki toplumlardan hangisinde grlmez? a. Geleneksel toplumlarda b. Modern toplumlarda c. Kapitalist toplumlarda d. Sanayi sonras toplumlarda e. Hepsinde grlr 8. Cinsiyet eitlii ne anlama gelir? a. Kadnlarn haklarnn verilmesi b. Erkek imtiyazlarnn ortadan kaldrlmas c. Kadn ve erkeklerin eit hak ve sorumluluklara sahip olmalar d. Yasalar nnde herkesin eit olmas e. Kadnlarn da erkekler gibi olmalar 9. CEDAW, aadakilerden hangisini amalamaktadr? a. Btn dnyada kadn okumaz yazmazlnn sfra indirilmesi b. Kadnlara ynelik iddetin sona erdirilmesi c. Kadnlara ynelik her trl ayrmcln sona erdirilmesi d. Kadnlarn temiz ime suyuna kavuma haklarnn salanmas e. Erkeklerin eitlik konusunda eitilmeleri 10. Kadnlara ynelik iddet konusunda aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Kadna iddet uygulayanlar, ruh hastasdr. b. Bir tokat yahut fiske gibi eyler iddet saylmaz c. Kadnlarn ikincillii ile iddet arasnda balant vardr d. Ekonomik zgrln elde etmi bir kadn iddete uramaz e. Kadnlar iddete urasalar bile yuvalarn datmamaldrlar
106
Yaamn inden
Sen olmak isterdim Adam, kadna ona nasl ilham verdiini anlatr. Ne anl bir tanra olduunu. Dnyasn kadnn dndrdn. Filmlerini ona yaptn, yazd ne varsa ona yazdn... Hep yle olacan, o olmadan yazamayacan, bir kare bile film ekemeyeceini. leceini, yok olacan... Kadndan ona doru akan iir olmazsa kl olacan, bir hi olacan... Ve kadn konuur: Senin yerinde olmak isterdim. Sekiz Buukun Eksik Yars Bu, gsterime yeni giren Dokuz filminden bir sahne. Federico Fellininin Sekiz Buuk filminin eksik kalan yarsn, yani ynetmenin yaratrkenki yarsn anlatyor. Yaratan erkein hayat nasl, gryorsunuz... Nasl diyeyim? Nasl hizmeti kadnlarla dolu yaratan erkein hayat, onu gryorsunuz. Anne, metres, e, dost, ilham perisi, cilveli hayran... Nihayet, bir erkek, btn o kadnlar bir araya gelince var olabiliyor. Erkek patronunuza bakn. Onun hayatnda sizin bu rollerden hangisini stlendiinize, bir erkein var olmas iin ne ok kadnn abaladna bakn. stelik o kadnlar hep bir araya geliyorlar, erkee hizmet etmek iin. Neleri var neleri yoksa vermek iin hep oradalar. Bu yzden ite filmde kendisine ilham perisi olarak vgler dzlen Nicole Kidman, Fellininin ilham perisi Claudiay canlandrrken byle diyor: Senin yerinde olmak isterdim. Ben de! Ben de isterdim! Yaratan erkeklerin duygusal olarak bir eli yada bir eli balda lksn, hi deilse bir kez olsun... Ne bileyim ite... Filmi izlerken aklma bir baka film geldi. Rodinin ak ve kendisi de en az Rodin kadar arpc bir heykeltra olan Camille Claudelin hayatnn anlatld filmi hatrladm. Sanrm yaratan erkek ile yaratan kadnn hayatlar arasndaki trajik fark grmek iin iki filmi art arda izlemek iyi bir ders olacaktr. Kendisine iir yazlmasna deil iiri kendisi yazmaya karar vermi kadnlarn bana ne tr fenalklar gelebileceini grmek iin... Peki temel fark nerede? Bu tr bir duygusal bolluun sadece erkeklere ait olmasnn nedeni ne? Yaratan Erkein Krall Bir sr ey sralayabilirsiniz. Erkek egemenlii vesaire vesaire... Ama esasnda udur sorun: Kadnlar, duygu hizmetisi istemiyorlar. Egolar bunun iin yaplandrlmam. Bu her ey dahil servis onlarn ruhuna iyi gelmiyor. Erkeklerin iinde ok rahat hissettii bu marklk saraynda onlar ireti duruyorlar. Yaratan erkekler tanr-kral tahtnda, o taht hak ettiklerinden btnyle emin, rahat oturabiliyor. Ama yaratan kadnlar o tanra-kralie tahtnda bir trl... Anlarsnz. Onlar baka bir ey istiyorlar. Baka bir ey ite... Erkein ocukluk Hakki Niye peki? nk yaratan erkeklere btn dnya olarak biz ocuk kalma hakkn veriyoruz. Daha da beteri, tpk her ocuk gibi istedikleri her eyi hak ettikleri duygusunu yaama hakkn veriyoruz. Elde edemediklerinde de varolusal kvranlar ad altnda marklk etmelerini ho gryoruz. Hatta bu yetmiyor, onlarn derdiyle dertleniyoruz. Ah! Ne ok ac ekiyorlar! Ama kadnlar... Onlar, yetikin. Her eyi hak ettii bysne kaptramyorlar kendilerini. Elde edemedii eyler yznden marklk yapma hakk olmadn bilen yetikinler... Ne Halt Edecekler? Bu yzden yaratan kadnlar, yaratclklarnn onlara verebilecei marklk hakkn kullanamadan ve kimseden duygusal hizmet talep etmeden yaamak zorunda kalyorlar. Nedir yani sonu olarak? Kadnlar, yeteneklerini hayatlarn kolaylatran bir hediye olarak deil, srtlarnda bir yk olarak yayorlar. nk... iir yazan bir erkek tm dnyay, tm dnya kadnlarn tavlayabilir. Ama iir yazan bir kadn... Erkeklerin bucak bucak kat ey budur. Neden? Kadnlar nk, dinlemeyi bilirler, severler. Ama erkekler mikrofon kendilerinde olmadnda... Bilirsiniz, ou ne halt edeceklerini kestiremezler. Ece Temelkuran Haber Trk Gazetesi, 6 Mart 2010
107

1. b 2. b 3. e Yantnz yanl ise, Aile konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Aileye farkl yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsallama srecinde cinsiyetin inas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cinsiyet kalplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cinsiyete dayal i blm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cinsiyete dayal i blm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ataerkillik ile modernlik arasndaki iliki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cinsiyet eitlii ne demektir? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Kadna ynelik iddet konusunu yeniden gzden geiriniz. lendirici bir etki yapmaktadr. Yaplan aratrmalar, orta snftan ergen kzlarn ok kk yalardan itibaren lmcl diyetler yaptklarn ve beden imajlarnn arplm olduunu ortaya koymaktadr. Sra Sizde 3 Biyoloji ile kltr arasnda bir kartlk ilikisi kurmak ve kltrn doaya ramen gelitirilen bir insan etkinlii olduunu ileri srmek, modern toplumlara zg bir anlaytr. Oysa biyoloji ile kltr arasnda bu trden bir kartlk yoktur ve biyolojik niteliklerimizin pek ou, kltr tarafndan biimlendirilir. Tpk yemek yemenin sadece karnmz doyurmak anlamna gelmemesi gibi biyolojimizle ilgili olduunu dndmz tutumlarmzn ou da kltr iinde ekillenmitir. Bu nedenle cinsiyet zelliklerinden bazlarnn biyolojik bazlarnn kltrel olduunu ileri srmek, mmkn deildir. Sra Sizde 4 Modern toplumlarda erkeklik ve kadnlk kalplar kltre, snfa ve yaa gre farkllk gsterir. Bat toplumlarnda orta snf kadnlar ve erkekler iin geerli olan kalplar, alt snftakiler iin geerli olmayabilir. Ancak unutmamak gerekir ki orta snflar, toplumsal normlarn ve kalplarn oluumunda dierlerinden daha etkilidirler. Bu nedenle, cretli almaya katlmaktan baka seenei olmayan alt snftan bir kadn iin de orta snf ev kadnnn dii ku kalb nemli ve etkilidir. Ayn ekilde, kentli gen erkekler iin bir stat sembol olan otomobili satn alma gc olmasa da borlanarak alan erkek, gl ve paral erkek kalbna uymaya almaktadr. Sra Sizde 5 Cinsiyet kalplarna eitli nedenlerle uyum salayamayabiliriz. Yukarda belirtilen alt snftan kadnn orta snf ev kadn kalbna uymakta glk ekeceini kestirebiliriz rnein. nk onun orta snf ev kadn kadar zaman ve maddi imkn olmayabilir. Bu nedenle, kalb biraz esnetmek, mutfakta harcayaca zaman azaltacak yollar aramak gibi davranlar benimseyebilir. Bu trden abalar zaman iinde kalplarn deimesini salayabilir ancak bu deiimin snrlar olduunu unutmamak gerekir. rnein, hl annesinin yan kullanmayan meslek sahibi gen kadnlar da tpk anneleri gibi ailenin beslenmesinin birincil sorumlusudurlar.
4. b 5. a 6. b 7. e
8. c 9. c
10. c

Sra Sizde 1 levselci yaklam aileyi bir btn olarak alarak toplumsal ilevini analiz ederken feminist yaklam, aile iindeki eitsizlik ve atma noktalarna odaklanr. Bu bakmdan, ilevselci yaklam atmay deil uzlamay, deiimi deil, sreklilii anlamaya alr. Ailedeki deiimlere dikkat ettiinde de bunlarn toplumsal deiimlerden kaynaklandn ileri srer; feminist yaklamlar ise toplumsal deiimlerle ailedeki deiimler arasndaki etkileimi dorudan bir yansma olarak deil, karlkl bir deiim biiminde kavramaya alr. Sra Sizde 2 Cinsiyet kalplar, toplumdan topluma ve zaman iinde deiir. Gnmzde, orta snftan kentli gen kadnlar iin bedensel imaj son derece nemlidir nk bedenin forma sokulmas, kadn-bireylerin en nemli sorumluluklarndan biri olarak grlmektedir. Medyada ok zayf modellerin cinsel cazibe rnekleri olarak sunulmas, bu kalbn dndakiler iin baarszlk duygusunu g-
108
Sra Sizde 6 Cinsiyete dayal i blm, kltrel ve snfsal farkllklar gsterir. Bu nedenle, btn erkekler ve btn kadnlar ayn ileri yapmazlar. Ancak, cinsiyete gre i blmnn snflar ve kltrleri aan genel rntleri yine de vardr. rnein, kadnlarn ev ilerinden sorumlu olmas, baz kadnlarn evin btn iini yapmas, bazlarnn ise bu ii yapacak bir baka kadna cret demesi biiminde gerekleir. Bu fark, sorumluluun kadnda olduu gereini deitirmez.

Ayata, Gkeiek vd. (2010). Kadn Haklar ve Uluslararas Hukuk ve Uygulama. Bilgi niversitesi Yaynlar: stanbul. Badinter, Elisabeth (2011). Kadnlk m, Annelik mi. letiim Yaynlar: Ankara. Bek, Mine Gencel ve Mutlu Binark (2000). Medya ve Cinsiyetilik. A Kasaum Yayn: Ankara. http://kasaum.ankara.edu.tr/gorsel/dosya/1215414832MedyaveCinsiyetcilik.pdf Bora, Aksu (2008). Sivil Toplum Kurulular in Toplumsal Cinsiyet Rehberi. STGM Yayn: Ankara. Bora, Aksu (2009). Yerel Kalknma ve Cinsiyet Eitlii. Ka-Der Yayn: Ankara. Bora, Aksu (2010). Kadnlarla Grup almas in Rehber. Ka-Der Yayn: Ankara Fenstermaker, Sarah ve Candace West (2002) Doing Gender, Doing Difference. Routledge: New York. Giddens, Anthony (2005). Sosyoloji. Ayra Yaynevi: Ankara. Gmolu, Firdevs (eriim tarihi: 10 Aralk 2011) http://www.huksam.hacettepe.edu.tr/Turkce/SayfaDosya/ders_kitaplarindaki_cinsiyetcilik.pdf Kardam, Filiz vd. (2008). Trkiyede Kadna Ynelik Aile i iddet Aratrmas. HNE Raporu. KSGM (2011). Toplumsal Cinsiyet Gstergeleri. www.ksgm.gov.tr UNIFEM (2011). Progress of Worlds Women. http://progress.unwomen.org/
5
Amalarmz
Siyaset Uzlama atma
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset ve siyasal faaliyetin ne olduu hakkndaki farkl grleri aklayabilecek, Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlarn tanmlayabilecek, deoloji kavram ile birlikte belli bal siyasal ideolojileri zetleyebilecek, Liberal demokrasi kavramn deerlendirebilecek, Demokratik rejimlerde siyasal kurumlarn neler olduklar ile birlikte, bu kurumlarn ileyi mekanizmalar hakknda temel bilgileri zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
deolojiler Liberal Demokrasi
indekiler
SYASET NEDR? SYASET BLMNN TEMEL KAVRAMLARI SYASAL DEOLOJLER DEMOKRATK REJMLERDE SYASAL KURUMLAR, DEVLETTOPLUM LKLER VE SYASAL HAYAT
Siyaset
Siyaset
SYASET NEDR?
nsanlar ancak toplum iinde yaayabilirler. Yunanl dnr Aristoteles, toplum dnda yaayabilen kiilerin ya Tanr ya da ucube olmalar gerektiini belirtmitir (Aristoteles, 1948). Toplum iinde yaamak demek, herkesi balayan bir arada yaamay mmkn klan ortak kurallar ve ortak karar alma mekanizmalarn gerekli klar. te siyaset en geni anlamyla bu ortak kurallar ve karar alma mekanizmalaryla ilgilenen sosyal bilim daldr. Kimlerin topluma ait saylacaklar ya da toplumun snrlarnn ne olaca, kimlerin nasl ynetici olabilecekleri, yneticilerin ynetilenlerle ilikilerinin nasl dzenlenecei bu kurallarn banda gelir. Siyaset sadece ortak yaam mmkn klan kurallarla ilgilenmez, ayn zamanda toplum hlinde yaamann gerektirdii kolektif kararlar (ve karar alma sreleri) ile de ilgilenir. Kimlerden ne kadar vergi alnaca, bu vergilerin ne kadarnn yol, su, elektrik gibi altyap hizmetlerine ne kadarnn sosyal harcamalara, ne kadarnn eitime ve ne kadarnn da savunmaya harcanaca, eitimin ieriinin ne olaca, kamu yatrmlarnda nceliin hangi alanlara ve hangi blgelere verilecei siyasetin ilgilendii gnlk kolektif kararlarn banda gelir. Toplumsal yaam srdke bu hayatn devamnn mmkn klan ortak kurallar ve ortak sorunlar hakknda karar alma sreci de olacaktr. Bu nedenle siyasetsiz bir toplumsal hayat dnebilmek mmkn deildir. Siyaset bir kez olup biten bir durumdan ziyade bir sretir. Ortak kurallar bir kez koyduktan sonra sre sona ermez. Bu kurallar deien siyasal g dengeleri ve toplumsal artlara uygun bir biimde deitirmek gerekebilir. Kolektif karar alma sreci de ayn ekilde toplum varln devam ettirdike var olacaktr. nsanlarn ortak kurallara ve bu kurallara uyulup uyulmadn gzetecek kurumlara ihtiya duymasnn temel sebebi kurallar olmazsa insanlar arasndaki atmalarn kontrolden kmas, gl olann yeni bir gl gelene kadar hakim olmas ihtimalini nleme arzusudur. nsanlar arasndaki atmalarn bir ksm farkllktan kaynaklanr. nsanlar bata cinsiyet, miza, alkanlklar, dnceler, arzu ve isteklerin mahiyeti asndan olmak zere birok adan birbirlerinden farkldr. kinci bir sebep ise kaynak problemidir. Bir toplumdaki kaynaklar da snrldr. Herkesin yeme ime, barnma, gvenlik ve soyunu srdrme arzusu gibi maddi nitelikli isteklerini doyurabilecek bir bolluk toplumu hi bir zaman sz konusu olmamtr. Tatmin edilen isteklerin yerini hemen bir yenisi almaktadr. Maddi isteklerin tatmini bir yana, beenilme, takdir edilme, deer verilme gibi kiinin baka-
112
Resim 5.1 Siyaset felsefecisi Thomas Hobbesa (1588-1679) gre insan insann kurdudur.
larnn gzndeki yeri ile ilgili manevi ya da duygusal ihtiyalarn tatmini maddi ihtiyalarn tatmininden daha zordur. Dolaysyla toplum hlinde bir arada yaayan insanlardan bahsettiimizde, birbirinden ok farkl, kt olan maddi kaynaklar yannda, manevi, duygusal ya da statye ilikin deerler iin de birbirleriyle mcadele eden insanlar akla gelmektedir. Eer mcadele srecinde herkesin uymas gereken ortak kurallar olmazsa gl olann hi bir snr tanmadan gsz ezdii bir kaos ve kargaa hli sz konusu olur. Siyaset felsefecisi Thomas Hobbes insan insann kurdudur diyerek bu durumu anlatmak istemitir (Hobbes, 1968: 185). Toplumsal kurallar bu ihtimali nlemek iin vardr. Her toplumsal kural siyasetle ilgili deildir. Ahlak ve rf ve det kurallarnn ihlali hlinde devreye bir otorite girmez, toplumsal baskya gvenilir. Siyaset, ahlk ve rf det kurallaryla deil kalabalk yn ya da insan kmesini toplum hline getiren, onu dier toplumlardan ayran, ortak kurallar belirleme ve gerektiinde zor kullanarak uygulama yetkisine sahip olan siyasi/merkez iktidarn ortaya k ve varln srdrmesi ile ilgilidir. Toplumsal hayatn doasnda atma olgusu yatar. Siyaset bu atmay kontrol altnda tutmaya, dzenlemeye ve ehliletirmeye gayret gsterir. Bu, bizi siyasetin bir dier ayrlmaz unsuru, uzlama ya da anlama boyutuna getirir. Ortak kurallardan bahsetmek, siyasi birimin tamamn ilgilendiren kararlardan bahsetmek uzlamay ierir. Uzlama farkllklarn ortadan kaldrlmas ya da atmann ebediyen sonlandrlmas anlamna gelmemektedir. Taraflar, atma noktalarn ortadan kaldrmadan bir sre iinde olsa ortak noktalar vurgulamakta ve bu ortaklklar zerinden yeni diyalog frsatlar yaratmaktadrlar. Hi bir atma sonsuza kadar srmez. Hatta atmann en sert hli olan sava durumunda bile belli kurallara -ki bu asgari bir uzlamann varlna iaret eder- riayet edilir. Toplumlar srekli deitikleri iin, atmalarn ierii ve atan taraflar da srekli deiirler. Bu deiim srecinde atmalardan daha ok diyaloun srdrlmesi ve uzlama noktalarnn vurgulanmas hayati neme haizdir. Siyaset, srekli yenilenen ittifaklar yapma sanatdr. Kimi dnrler, siyasetin kanlmaz bir zorunluluk olduu gereini belirttikten sonra, bu kanlmazln insann insanlamasna yapt olumlu katklar da vurgulamtr. rnein; Aristotelese gre, siyasal faaliyetlere katlm yoluyla insanlar, dnme, fikir yrtme, kendilerini ifade etme, bakalarn etkileme gibi siyaset olmasayd kazanlmas kolay olmayan yetenekler kazanabilmitir. Keza, insann kendi hayatn ilgilendiren konularda sz sahibi olduunu dnebilmesinin de zgveni artrc, insann kendini deerli hissetmesine yol aan bir faktr olduu vurgulanmtr. Siyasetsiz bir toplum hayal edebilmek mmkn mdr? SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
5. nite - Siyaset
113
SYASET BLMNN TEMEL KAVRAMLARI ktidar, Devlet, Egemenlik, Meruiyet

Herkesi ilgilendiren kurallar ve herkesi ilgilendiren kararlar alma anlamnda siyasetten bahsedildiinde, merkez iktidar ya da ou zaman onunla e anlaml olarak kullanlan devlet kurumundan bahsetmek gerekir. Merkez iktidar tanmlamadan nce iktidar kavram zerinde duralm. ktidar kavram iktidara sahip olan ve iktidara tabi olan arasndaki bir ilikiyi belirtir. Bir kii bir bakasna normalde yapmayaca bir eyi yaptrabiliyorsa o kii dieri zerinde bir iktidara sahiptir. ktidar, bir kimsenin kendi istediini bu talebe ynelik muhalefetin varlna ramen yaptrabilme gcn ifade eder (Weber, 1970: 181). ktidar ilikilerinin znde zor kullanma tehdidi yatar. Bir kii gerekte istemedii bir eylemi, eylemi yapmasn isteyen kiiyi ok sevdii iin ya da kendisi de bu eylemden yarar greceine inand iin yapabilir. Ancak ou zaman iktidar ilikilerinde karlkllk ya da sevgi yerine zor kullanma tehdidinin ne ktn grrz. Her iktidar kendisini meru gstermek zorundadr. Osmanlca kkenli meruiyet kelimesi er kknden gelir ve temel yasa olan eriata uygunluu ifade eder. Bir eylemin ya da durumun meru olmas demek onun dierleri tarafndan normal, akla ya da geleneklere uygun, ahlken kabul edilebilir olarak grlmesi anlamna gelir. Meruiyet aray yaplan eylemin veya uyulmas istenen kuraln keyf olmadn, eylemi yapann iradesinden bamsz bir dayana olduunu dile getirir. Bu dayanak, dinsel olabilecei gibi, doal hukuk kavramnda olduu gibi din d da olabilir. Merulatrmak demek, iktidara itaat etmeyi normal, olaan, olmas gereken bir eylem olarak gsterebilmek demektir. Bir iktidar kendisini ne kadar ok merulatrrsa o kadar az zor kullanr. Bir iktidarn meruiyeti ne kadar az ise o kadar ok zor kullanmaya bavurmak zorunda kalacaktr. Merkez siyasal iktidar ya da devlet dediimiz zaman, belli bir corafya zerindeki iktidar tekeline alm bir kurum akla gelir. Devlet belli bir corafi alan ve alan zerinde yaayan nfus zerinde iddet kullanma tekeline sahip olduunu iddia eden hiyerarik bir rgtler btndr (Weber, 1947: 154). Devlet, devletin kurumlarnn banda olan kiilerden bamsz olarak varln devam ettiren bir tzel kiiliktir. Devlet, sadece kendisinin kulland iddetin meru olduunu, dier kii, grup ya da rgtlerin ise meru mdafaa hli dnda iddet kullanamayacaklarn iddia eder. Kendisi dndaki iddet kullananlar cezalandrr. Devlet; blnmez, devredilemez bir g olarak egemen olma iddiasndadr. Hukuki anlamda egemenlik ve lke snrlar iinde hakim olan kendisinde baka snrlama kabul etmeyen herkesi balayan kararlar alan en stn gcn devlet olduunu ifade eder. Egemenlik siyasal gc ifade etmeye yarayan bir soyutlamadr. Egemenlik millete aittir denildiinde, siyasal sistemin en stn gcnn bir baka soyutlama olan millet olduunu ifade ederiz. Egemenlik Krala aittir dediimizde ise Kraln asl g oda olduu iddiasn dile getiririz. Egemen g olarak devlet ortak kurallar herkes eit bir biimde uygulama iddiasndadr. Geleneksel toplumlarda egemenlik iddia eden krallar kendilerine itaat edilmesini isterlerken ya dinsel/geleneksel merulatrma tezlerini dile getirirler ya kendilerinin karizmatik ynlerini ne karrlar. Keza, itaat edilmesini istedikleri toplumun varln srdrmesine yardm etmek, onu dierlerinden korumak, lke iinde dzeni salamak gibi modern iddialar da kullanlmtr.
114
Ulus-Devlet ve Kreselleme
Modern toplumlarda devlet, ulus-devlet olarak da nitelendirilir. Modern devletler, genellikle kendilerini bir ulus ile zdeletirirler. Devlet, ulusun egemenliinin somut tezahr olarak grlr. Modern devletlerde, din/geleneksel merulatrma biimleri etkisini yitirmi ve onun yerine Max Weberin, yasal/aklc dedii -brokrasinin modern hayatn devam iin ne kadar merkez olduunu vurgulayan- merulatrma biimleri arlk kazanmtr. Devlet mekanizmasna hakim olmak, onun kararlarn etkilemeye almak ya da devlete kar koymak siyasal faaliyet ve siyaset yapma srecinin z ve temelini oluturur. Ancak, siyaset sadece devlet dediimiz kurumu etkilemeye ynelik olarak yaplan bir faaliyet deildir. Kendi iyi toplum anlaynz sizden farkl olan dierlerine anlatmak, farkl kii ya da gruplarla ittifaklar i birlikleri iine girmek de siyasetin ayrlmaz bir parasdr. Gndelik hayatta, zel kii ya da gruplar kendi geleceklerine ilikin planlarn da siyaset kelimesini de kullanarak ifade edebilmektedirler. Modern dnya ulus-devletlerden olumakta, ulus devletler uluslararas siyasetin temel aktr olmaya devam etmektedir. Kresellemenin ulus-devletin sonunu getirecei iddia edilmiti. En basit anlamyla kreselleme mal, insan, sermaye ve fikirlerin dnya zerinde her zaman olduundan ok daha hzl biimde hareket etmeleri olgusunu ifade eder. Kreselleme lkeler arasndaki ilikileri ve karlkl bamllklar artrr. Snrlar bulanklar. Dnyann bir blgesinde olan bir olay dierini de yakndan etkiler (Stiglitz, 2002: 9). Kreselleme yeni bir olgu deildir. Siyasi fetih ve kr amacyla Batl devletlerin ve giriimcilerin dnyann Avrupa dnda kalan dier blgelerine ulama abalar 17. yzyldan itibaren hz kazanmtr. Teknolojinin geliimi kresellemenin hzn etkileyen esas dinamik hviyetindedir. Hava ve deniz yoluyla ulamn kolaylamas, uzun menzilli silahlarn kefi, iletiimin kolaylamas insan, mal, hizmet, bilgi ve parann dnya zerinde hareket edebilmesini, yzyl nce hayal bile edilemeyecek llerde hzlandrmtr. Kreselleme sermayenin de ok kolaylkla lkeler arasnda hareket edebilmesi anlamna geldiinden devletlerin sermayeyi vergilendirme kapasitelerinin dmesi anlamna gelmi, bu da refah devleti uygulamalarn srdrmeyi zorlatrmtr. Dier bir deyile, ulus-devletlerin kaynak datma yoluyla meruiyet salama ilevleri zorlamtr. Ulus-devletlerin vatandalarnn fikirlerini biimlendirme abalar da kreselleme ile byk yara almtr. nternet ve uydu televizyonlar sayesinde, devletler, istemedikleri fikirleri lke dnda tutma konusunda, hi olmadklar kadar gsz bir hldedirler. Tm bu gelimelerin ulus-devletleri zayflattklar bir gerektir. Ancak ulus-devletin bittiini sylemek ise abartl olacaktr. Bir rgtlenme biimi olarak ulus-devletlerin gereki bir alternatifi bulunmamaktadr. Kreselleme olgusu ulus devletleri eit olmayan biimlerde etkilemektedir. Baz ulus-devletler kresellemeden olumlu etkilenir ve glenirlerken dierleri zayflamaktadr. Bu nedenle de genellemelerden kanmak gerekir.
Refah Devleti: Bireylerin hayat, hrriyet ve mlkiyet haklarn koruma ile beraber, belli bir sosyoekonomik dzeyde yaamalarn da amalayan devlet tr. Refah devletleri gelir eitsizliklerini gidermeye alr, isizlik, hastalk gibi hllerde vatanda korumaya gayret gsterirler. Refah devletlerinde salk ve eitim harcamalarnn nemli bir ksm devlet tarafndan karlanr.
5. nite - Siyaset
115
SYASAL DEOLOJLER deoloji Kavram

Siyasal ideolojiler, bireylerin siyasal dnyay yorumlama ve aklamalarna yardm ettii gibi daha iyi bir dnyann nasl kurulacan gstererek insanlar siyasal eyleme davet eden bir lde sistematik ve kendi iinde tutarl dnceler demetidir. deoloji kelimesi ilk kez Fransz Destutt de Tracy (1754-1836) tarafndan dnceleri inceleyen bilim anlamnda kullanlmtr. Daha sonralar, ideoloji yanl, arpk, arptlm dnceleri ifade etmek iin kullanlr olmutur. Karl Marx, ideolojiyi snf ve smr gerekliini gizlemek iin egemenler tarafndan oluturulup srdrlen dnceler anlamnda kullanmtr. Dier bir deyile ideoloji, doruyu ve gerei temsil eden bilimsel dncenin zttdr, bilimsel olmayandr. 1950li yllarda Marksist olmayan Amerikal sosyal bilimciler de benzeri bir anlaytan yana olmulardr. Ancak bu sefer, sosyalist ve faist fikir sistemleri, bilimsel olmayan kat ideoloji olarak grlm ve ideoloji toplumsal hayatn tm vehelerine nfuz etmeyi amalayan totaliter devlet ile zdeletirilmitir. Bilim ile ideolojinin birbirinden nasl ayrlaca konusu uzun yllar tartlmtr, SIRA SZDEdaha ncehalen de tartlmaktadr. Gelinen noktada, bilim ile ideoloji arasnda, leri dnld gibi, kat bir ayrm yapmann imknsz olduu gr hakim olmaya balamtr. Bilimi ideolojiden ayrmamza yardm edebilecek mkemmel lDNELM tlere sahip deiliz. Bu, ideolojik denilerek kmsenen bak alarndan kendini kurtarabilmenin hi de kolay olmadn da gsteriyor (Hoffman ve Graham, S O R U 2009: 172). deoloji, doruyu ve gerei temsil eden bilimsel dncenin ztt, yani D basite K K A T bilimsel olmayan deildir. Bugn bilim ile ideoloji arasnda net bir ayrm yapmak imknsz olarak grlmektedir.
SIRA SZDE
Totalitaryanizm: Farkllk ve oulculuu redderek hakikatin ne olduunu bildiini iddia eden sekin kadronun tartlmaz nderliinde toplumsal yapnn her alanna SIRA nfuz SZDE etmeyi amalayan siyasi anlay. Nazi Almanyas ve Stalin dnemi Rusyas D hayata NELM totaliter ideolojinin geirilmeye alld iki ok nemli rnektir. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
deolojiler karmak gereklii basite indirgeyerek dnyay anlamamza yardmc olurlar. nsanlar sadece maddi gereksinimleri tarafndan ynlendirilen varlkAMALARIMIZ lar deillerdir. Yaptmz ilere, hayatmza, bir anlam da yklemek zorundayz. deolojiler bize anlam sistemleri salarlar. Bize neyin nemli neyin nemsiz olduK T A P unu ifade ederler, karmak sosyal olgular iinden elemeyi mmkn klan yol haritalar sunarlar. Bir insana liberal, sosyalist ya da muhafazakr dediimizde o insann siyasi duruu hakknda belli armlar uyanr. deolojiler, toplumsal yaamTELEVZYO N da hep var olan su, adaletsizlik, eitsizlik, yoksulluk gibi olgularn sebeplerinin neler olduunu, bunlarn nereden kaynaklandklarn basite ifade ederler. deolojinin ikinci ilevi insanlara, anlaml yaamn mmkn olduu iyi toplumun nasl bir toplum olaca, nasl ileyebileceini gstermektir. Her ne kadar NTERNET bir ideoloji var olan dzeni merulatrmaya ve onun kurulabilecek en iyi dzen olduunu iddia etmeye alabilirse de ideolojiler genellikle dzeni eletirip kkl ya da kk deiikliklerle daha iyi bir dzen hline getirmeye/ deitirmeye ynelik araylar ifade ederler. deolojiler, insanlar siyasal eyleme dier bir ifadeyle siyasete katlmaya arrlar. Esasen, ideolojinin asli ilevlerinden biri soukkanl, objektif analiz ya da aklama ve neriler sunmaktan ziyade, ksa basit, anlalr bir biimde sradan insanlarn duygularna hitap etmektir. deolojiler, st dzey siyasal aktrlerin sradan insanlar siyasete ekebilmelerini kolaylatrrlar.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
116
AMALARIMIZ
K T A P
Siyasal ideolojiler daha detayl bilgi iin Andrew Heywoodun Siyasal deolojiK T Ahakknda P ler, (Anahtar Yaynlar, 2007) kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
Gerekli eytan: Hi arzulanmayan ama kanlmaz olarak katlanlan kiiler ya da kurumlar iin ngilizce de kullanlan bir deyimdir .
Bir ideoloji olarak liberalizm, insan ne karan, akl ve bilim yoluyla insann doa ve kendi hayat zerinde kontrol kurabileceini ve insanln srekli daha iyiye doru ilerledii varsaymlarna dayal aydnlanma geleneinin bir parasdr. NTE R N E T bnyesinde gl bir aydnlanma eletirisi de barndrr. LiAncak liberal ideoloji beral gelenek iinde aklcl ve ilerlemeyi ne karan izgi ile akln nemiyle birlikte ilerleme dncesini de sorgulayan izgi arasnda bir mcadele vardr. Esasen bu zellik, farkl liberalizmlerin ortaya knda etkili olan en nemli faktrlerden biridir. Liberal ideolojinin ne kard temel deer birey ve bireyin zgrldr (Yayla, 1993: 137). nsanlar srf insan olmalar dolaysyla baka hi bir arta gerek kalmadan, renk, rk, dil, din, soy gibi farkllklar bir kenara brakarak belli haklara sahip olmaldr. Liberaller zgrl bireyin herhangi bir snrlamaya tabi olmadan ve dier bireylerin zgrlne zarar vermeden istedii ekilde hareket edebilmesi olarak tanmlar. Bir birey ya da kurum, bir dier bireyi herhangi bir biimde dnmeye ya da davranmaya zorlayamaz. Bireyler kendileri iin neyin iyi olduunu bilme ve seme potansiyeline sahiptir. Bu zgrlk anlayna negatif zgrlk de denilir. Liberal toplum, her bireyin kendi hayat anlayn zgrce seebildii, bir kiinin zgrlklerinin snrnn dierinin zgrlkleri olduu bir toplumdur. zgrlk, bakasna zarar vermedike dilediini yapabilmektir. Bu ilkeye zarar ilkesi de denilir. Liberalizme gre, birey zgrlne en byk tehdit devletten gelir. Ancak liberalizm devletsiz bir toplum dnmez. Liberaller iin devlet gerekli eytandr. Bir bireyin dieri zerinde bask yapmasn (zor kullanmasn) nlemek iin devlete ihtiya vardr. Devlet; hayat, hrriyet ve mlkiyet haklarn koruyacaktr. Ayrca devlet, toplumu dier devletlere kar koruduu gibi, lke iinde szlemelerin yerine getirilmesini de garanti altna alr. Ancak liberaller, bireyi dier bireylere kar koruyan devletin kendisinin de zgrlklere bir tehdit oluturabileceinin farkndadr. Bu nedenle, gl ve fakat snrl bir devletten yanadr. Devlet; hayat, hrriyet ve mlkiyeti koruyacak btn bireylerin birbirlerine zarar vermeden dilediklerince yaamalarn mmkn klan genel hukuk kurallarn herkese eit ekilde uygulayacak, bunun dnda bireylere herhangi bir doktrin alamaya almayacaktr. Liberalizm, ortak iyi ya da kamu kar kavramnn kapsamn olabildiince daraltmaktan yanadr. Liberalizmin ortak iyisi, her bir bireye en ok negatif zgrlk alan tanyan bir toplumsal/siyasal rgtlenmenin kurulmasdr. Bunun tesinde bireyleri ortak amalar dorultusunda ynlendirmeye ya da ekillendirmeye ynelik politikalardan kanlmas gerektiini savunur. Liberaller, ortak iyi adna hareket ettiini iddia eden kamusal otoritelerin gerekte belli zel karlar ortak iyi maskesi altnda savunduklarn dnr ve devlet mdahaleciliinin en aza indirilmesi gerektiini ifade eder. Liberaller, bireylerin sahip olduklar mallar ve sunabildikleri hizmetlerin karlkl kar temelinde deitirilmesine dayal piyasa ekonomisinden yanadr. Arz ve talebe gre belirlenen fiyatlar, hi kimsenin tekelinde olmayan bilgileri uzun dnemde herkesin yararna olacak ekilde toplumun menfaatleri iin kullanlmasn
Liberalizm TELEVZYON
5. nite - Siyaset
117
salar. Bir mal ve hizmetin fiyatnn dk olmas, onun beenilmediini gsterir ve reticileri daha iyi mal retmeye ya da piyasadan tamamen ekilmeye zorlar. Yksek fiyatlar ise, talebin okluunu gsterir ve yeni oyuncularn ayn mal ve hizmeti retmelerini tevik eder. Belli bir doygunluk noktasnda fiyatlar yeniden der ve bylece ihtiyalar merkez planlamann beceremeyecei bir biimde karlanm olur. Piyasa ekonomisi salad sinyallerle, birbirinden habersiz milyonlarca farkl bireyin arzu ve taleplerini birbiriyle buluturan bir ara olarak grlr. Liberallerin piyasa savunusu, piyasann alternatifinin olmadna inanmalar kadar, zgrlk idealinin de piyasalara asgari mdahaleyi gerektirdiini dnmeleriyle balantldr. Dier bir deyile iktisadi hayatn devlet kontrol altna girmesi ya da devletin arlnn artmas temel hak ve hrriyetlerin korunmasn da zorlatrr. Gndelik hayatlarn srdrmek iin u ya da bu ekilde devlete baml olan insanlar, zgrlklerine ynelik bir tehdit hlinde devlete kar gl bir biimde hareket edemez. Liberalizm ile demokrasi birbirinden farkldr. Demokrasi, siyasal karar alma mekanizmalarnda ounluun ya da ounluun temsilcilerinin olabildiince yer almas gerektiini savunur. Demokrasi, liberalizm ya da dier ideolojiler gibi kapsaml bir insan ve toplum anlayna sahip deildir. Liberaller asndan demokrasi, yneticileri kansz bir biimde ibandan uzaklatrmaya yarayan vazgeilemez bir aratr (Popper, 1945: 123). Siyasal katlm ya da daha fazla demokrasi her zaman en iyi sonular dourmaz. Demokratik ounluklar, ounluun tiranl da denilen, birey zgrlklerine tehdit oluturma potansiyeline sahiptirler. Bireylerin hibir demokratik ounluun dokunmamas gereken hak ve hrriyetleri vardr. Keza, demokratik ounluk iktisadi srelere mdahale edilmesini de arzu eder. Bu da piyasada olumu bulunan dengeyi bozma potansiyeline sahiptir. Liberalizm kaynak dalmnn piyasa tarafndan gerekletirilmesini savunur. Siyasal sre kaynak dalmna mdahaleden olabildiince kanmaldr. Tm bu eletirilere ramen liberaller demokrasiden vazgemez. Zira hayat, hrriyet ve mlkiyet haklarn koruyan bir diktatrn var olabileceine inanmak hayatn olaan akna aykrdr. Demokrasi, liberaller asndan temel deer olan hayat, hrriyet ve mlkiyet haklarn tehlikeye drebilir ancak faydas potansiyel zararlarndan daha fazladr. Demokrasinin alternatifi yoktur. Liberalizme ynelik eletirilerin banda, liberallerin bireyin arzu ettiklerini gerekletirebilme potansiyeline -literatrde buna pozitif zgrlk de denilir- sahip olup olmad sorusuna dikkat etmedikleri gelir. Liberaller, bireylerin pozitif zgrlklerini artrmaya ynelik nlemlerin, dier bireylerin negatif zgrlklerini zedeleyebileceini iddia eder. Liberalizm her bir bireyin farkl olduunu, farkl bireyleri ortak payda da eitlemeye almann hem mmkn olmadn hem de baz bireylerin zgrlklerini zedelediine inanr. Liberalizmin refah devleti kartlnn arka plannda yatan gerekelerden biri de budur. Bir dier eletiri, liberalizm ve liberal deerlerin evrensel olmayp Bat kltrnn bir rn olduu bu nedenle de Bat d kltrler iin fazlaca bir anlam ifade etmediidir. Liberaller insana verilen deer, iktidarlarn keyfiliklerinin snrlandrlmas gibi iki temel liberal deerin sadece bat kltrne zg olmayp baka kltrlerde de bulunabildiini belirtir. Bir ideolojinin deerinin onun nerede ktndan bamsz olarak deerlendirilmelidir eklinde bir baka cevap da verilir.
118
Sosyalizm
Sosyalizm sosyo-ekonomik eitlik, paylama, kardelik, topluluk ve kolektif mlkiyet gibi deerleri ne karan bir ideolojidir (Heywood 1998: 105-116). Tpk liberalizm gibi sosyalizm de aydnlanma dncesinin bir rndr. nsann hem doaya hem de sosyal dnyaya hakim olabileceine inanr. Sosyo-ekonomik eitliin zlenilir olmad gibi, gerekletirilemeyeceine de inanan liberallerden farkl olarak sosyalistler, hem zgrlk hem de eitliin saland bir dzenin mmkn ve kurulabilir olduunu belirtmilerdir. Sosyalist dnce, bireylerin tek balarna yaayamayacaklarn belirterek beraberce retmenin ve paylamann nemli olduunu vurgular. Tarih boyunca sosyo-ekonomik eitsizliklerin eletirisi hep var olmutur. Bu anlamda sosyalist dncenin kkleri ok gerilere gtrlebilir. Dier yandan, toplumu deitirmeye ynelik kapsaml bir ideoloji olarak sosyalizmin ortaya k Avrupada Endstri Devriminin yaratt ii snfnn douu ile paralel seyretmitir. Karl Marx (1818-1883) sosyalizmin tarihinde bir dnm noktasdr. Marxtan nce kaynaklarn eit bir biimde dald, eitsizliklerin olmad bir toplum hayalini kuran topyac sosyalistler vard. Bu isimler, eitsizliklerin kaynaklar konusunda kapsaml bir aklama getirmedikleri gibi bu ideal toplumun nasl kurulabilecei konusunda da gereki neriler getir(e)mediler. Kendi yaklamn bilimsel, dierlerininkiniyse topik ya da ideolojik olarak nitelendiren Marx, etkileyici bir kapitalizm eletirisiyle birlikte sosyalizmin kapitalizmin krizlerinin kanlmaz bir neticesi olarak kurulabileceini ileri srd. Rus Marksisti Vladimir lyi Lenin (1870-1924) sosyalist devrimin gelimi kapitalist lkelerde gerekleeceini ileri sren Marxn teorilerini gelitirerek devrimin emperyalizmin en zayf halkasnda gerekleebileceini savundu. Rusyada 1917 Ekim Devrimi ile iktidar ele alan Lenin ve arkadalar sosyalist toplumu ina etmeye soyundu. Bundan sonra da bata Dou Avrupa lkeleri ve in olmak zere dnyann birok yresinde sosyalizmi amalayan yeni rejimler kuruldu. Bylece insanlk tarihinin en byk sosyal mhendislik tecrbesi balam oldu. Kendilerine sosyalist adn veren bu lkelerde altyap yatrmlar gerekletirildi, belli bir iktisadi gelime saland, okuryazarlk ile kadn/erkek eitlii gibi konular olumlu gelimeler gzlendi. Dier taraftan, reel sosyalist rejimlerde insan hak ve hrriyetleri byk lde ihlal edildi. i snfnn tamamn temsil etme iddiasyla devleti snrlandran mekanizmalar reddeden sosyalist devletler, komnist parti mensuplarnn ayrcalkl bir snf oluturduu dierlerininse yoksullukta eitlendii yeni baskc rejimlerin koruyucusu hviyetine brndler. Sosyalist rejimler iktisadi kalknma srecinin ksmen kolay ilk aamalarnda gsterdikleri baarlar tketim mallar retiminde gsteremediler. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) 1991 ylnda dald. Dier byk lke in ise sosyalizm sylemini koruyarak hzla kapitalist bir sisteme doru evrilmeye devam etti.
Resim 5.2 Karl Marx (18181883)
5. nite - Siyaset
119
Reel sosyalizmin k sosyalizm ideolojisinde de byk bir aray srecini tetikledi. Bir ksm sosyalistler, sosyalizmin Marx tarafndan ifade edilen teorisinde bir sorun olmadn meselenin uygulamadan ve Marxn yanl anlalmasndankaynaklandn ifade etti. Bu gr savunanlar, semen dzeyinde anlaml bir baarya ulaamad. Dier bir kesim ise, zellikle erken dnem sosyalistlerinin kmsedii temel hak ve hrriyetlerin sosyalist devlete kar da korunmas gerektii fikrini reddetmeyecek bir sosyalizm aray iine girdi (nsel, 2010). Merkez planlamaya dayal bir iktisadi sistemin belli bal temel ihtiya maddelerini ancak ksmen retebilecei, hibir zaman kapitalist sistemin sahip olduu verimlilik, esneklik ya da rn eitliliini salayamayacan iddia eden liberal tezleri ciddiye alan baz sosyalistler piyasa sosyalizmi kavramn tartmaya balad. Tartmalar daha uzunca bir sre devam edecee benziyor. Sosyalist olmann ne anlama geldiinin yeniden tanmland bir dnemde olduumuz sylenebilir. Gnmzde kendilerini sosyalist olarak nitelendirenlerin nemli bir ounluu, kapitalist sistemi btnyle reddetmeden daha fazla sosyo-ekonomik eitlii salamaya ynelik nerilerle geliyor, refah devletini koruma ve glendirmeyle beraber, kapitalizmin eletirdikleri ynlerini de trplemeye alyorlar. Sosyalistler, eski snf siyasetini sorguluyor, evreci, etnik ve cinsiyet temelli siyasi hareketlere ynelik daha hassas tutum ve davranlar, daha uluslararas bir ynelim sergiliyor. Kapitalist sisteme radikal bir meydan okuma olup olmad ok pheli bu tutum ve davrann ne lde sosyalist olarak nitelendirilebilecei tartlabilir. Birok sosyalist bunun sosyalizm deil, bilindik sosyal demokrat siyasal izginin devam olduunu sylyor.
Muhafazakrlk
Muhafazakrlk tanmlanmas en zor olan ideolojilerdendir. Var olan durumu koruma eilimi olarak muhafazakrlk -Samuel Huntington buna durumsal muhafazakrlk der- insan doasnn temel zelliklerinden biri olduu gibi hemen her ideolojide bulunan bir zelliktir (Huntington, 1957: 455-6). Bu anlamda sosyalist muhafazakrlktan, brokratik muhafazakrlktan bahsedilebilir. Dier taraftan liberalizm ya da sosyalizm kadar net olmasa da kapsaml bir insan ve toplum anlayna dayal bir doktriner diyebileceimiz bir muhafazakrlk da sz konusudur. Muhafazakrlar, kendi yaklamlarn genellikle bir ideoloji olarak grmez. Muhafazakrlk olsa olsa ok temel bir iki deer/ilke dnda olmazsa olmazlar olmayan bir pozisyon altr. Onlara gre liberalizm, sosyalizm ve milliyetilik gibi ideolojiler, akl yoluyla akln izdii plana gre toplumu deitirmeye ynelen toplumsal mhendislik projeleridir. Muhafazakrlk tam da soyut prensipler nda toplumu deitirmeyi amalayan bu tr projelere kar olduu iin kendisinin bir ideoloji olmad iddiasn dile getirir. Soyut prensiplerden ziyade, somut durumun gereklerine gre tutum ve davranlar ayarlamak politikalar belirlemek gerekir. Fransz Devrimi ve onun arka planndaki Aydnlanma felsefesinin sorgulanmas Avrupada muhafazakrln ortaya kn tetikleyen temel siyasal olgudur (zipek, 2004: 5-6). Muhafazakrln babas saylan Edmund Burke, tezlerini Fransz Devriminin eletirisi zerinden aklamaya almtr. Muhafazakr felsefe, Fransz Devrimini nceleyen toplumun soyut ilkeler ve akl yoluyla ekillendirebilecei, toplumsal deiimin hzlandrlabilecei dncesini sorgular. Muhafazakrlara gre, insan aklnn gc abartlmamaldr. nsan asla mkemmel olamayacak kusurlu bir yaratktr, dolaysyla toplum da hibir zaman mkemmel ya da kusursuz olmayacaktr.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
120
AMALARIMIZ
K T A P
Muhafazakrln K T bir A P ideoloji olarak nasl ortaya ktn ve ne olduunu kapsaml bir biimde ele alan Bekir Berat zipekin Muhafazakrlk: Akl, Toplum, Siyaset, (stanbul: Tima Yaynlar 2011) almasna bakabilirsiniz. Muhafazakrlara gre toplumu akln bulduu ilkelere gre yeniden ekillendirme giriimi, byk bir baarszlkla sonulanmaya mahkmdur. NTERNET Hzl toplumsal deime ve hzl siyasal deimenin bir rnei olarak devrim muhafazakrlarn hep eletirdikleri bir olgudur. Keza muhafazakrlar her zaman her yerde uygulanabilecek olan kurallarn var olduu dncesini -evrenselcilii- sorgular. Sosyal dnya karmaktr, yerellik nemlidir, bir toplum iin geerli olan ey dieri iin geerli olmayabilir. Bu nedenle muhafazakrlk her toplumda ok farkl biimler alabilmekte; bu da genel olarak muhafazakrlk zerine konumay gletirmektedir. Muhafazakr felsefe, geleneksel deerleri koruma hedefi urunda deiimi durdurmay denemeyi dnmez, onun kanlmaz olduuna inanr. nemli olan deiimin hzdr, madem deiim kanlmazdr bu tedrici/lml/yava bir toplumsal deiim olmaldr. Korumak iin deimek ya da deiime katlanmak birok muhafazakrn benimsedii bir slogandr. Tedrici dnmlere kar klmamaldr aksi takdirde ok daha radikal ve hzl dnmn nne geilememi olur. Muhafazakrlar, gideni yeniden geri getirmeyi, eskiyi geri getirmeyi amalayan reaksiyoner veya gerici gelenekten de ou zaman ayrlr. Gelenei koruyarak deimek temel muhafazakr slogandr. nsan aklna duyulan gvensizlik muhafazakrln temel ke talarndan birisidir. Dolaysyla, insann kendi hline braklrsa en iyiyi seecei gr de sorgulanr. nsan ahlaken bozulmaya meyyal bir yaratktr. Muhafazakr felsefe din, ahlak, aile ve baz durumlarda devlet gibi kurumlarn sosyalleme sreciyle sosyal dzenin srdrlmesinde aktif rol almalarn ister. Bu kurumlar, doalar itibaryla yanl yapmaya meyyal bireyleri kontrol altnda tutmaya yardm edebilecek kurumlardr. Ne ekilde olursa olsun doruyu yanltan ayrmamz kolaylatran bir otorite arttr. Bu otorite her eyden nce ailedir. ocuk, nce aile iinde doruyu, yanl ve sayg, sevgi kendini kontrol etme gibi deerleri renir. Din kurumu da ayn ilevi yetikin hayatnda yerine getirir. Devlet tarafsz olamaz. Bu felsefenin arka plannda insanlarn eit yaratlmad ve buna uygun olarak da eit muameleye tabii tutulmasn savunan hiyerarik toplum anlay yatar. Birok muhafazakr kanun nnde eitlik ilkesini kabul eder. Ancak yine de bu ilkeye liberaller gibi yaklatklarn sylemek zordur. Muhafazakrlar, var olan geleneksel hiyerarilerden, statlerden, rahatszlk duymaz. Herkesin haklar ve sorumluluklar vardr. Bunlarn yeni kuaklara retilmesi ve uymayanlarn uyarlmas gerekir. Gelenek, muhafazakrlar iin ok nemlidir zira yzyllarn tecrbesi iinden szlp gelmitir. Gelenee sayg, o tecrbenin kaybolmamas ve yeni kuaklara aktarlmasna yardmc olmaktadr.
TELEVZYON
T E L E VResim Z Y O N 5.3
NTERNET
5. nite - Siyaset
121
Muhafazakrlarn toplum anlay bir sreklilik ierir, toplum dn yaam olan bugn yaayan ve yarn da yaayacak olan kuaklar arasndaki bir badr ve tamamen aklc ve szlemeci teoriler temelinde aklanamaz. nsann gemii ve gelecei olan kurallar bulunan bir toplulua ait olma ihtiyac vardr. Toplum yaayan bir organizmadr, farkl gruplar birbirlerine ihtiya duyarlar; herkesin bu organizma iinde belli bir yeri ile birlikte grev ve sorumluluklar da vardr. Bu noktada muhafazakrlk milliyetilik ile benzer bir pozisyondadr. Ancak muhafazakrlarn nemli bir ounluu milliyetiliin de aklcla dayanan sosyal mhendislik arzusundan fazlaca etkilenebileceinden de korkarak milliyetilik ile araya belli bir mesafeyi koymay arzularlar. Muhafazakr felsefe iin zel mlkiyet kutsal deildir fakat ok nemlidir. Mlkiyet kiinin kendisi ve ailesi iin kk ve zel bir dnya yaratmasn kolaylatrr, gvenlik hissi verir, keyf siyasi mdahaleler sz konusu olduunda snlacak bir kale grevi grebilir. zel mlkiyet savunusu muhafazakrlarla liberalleri birbirine yaklatran bir ortak noktadr. Liberallerden farkl olarak muhafazakrlar, siyasi otorite ve devleti ok nemser, bunlar liberaller gibi gerekli eytan olarak grmez ancak bu devlete mutlak gven anlamna da gelmez. Devlet ou zaman mistik anlamlar da yklenen bir mekanizmadr. Devletin iktisadi hayata mdahalesi sz konusu olduunda liberallere gre ok daha devleti bir izgiden yanadr. Devlet, yoksullar korumal, sosyal harcamalar artrmaldr, yoksa zengin yoksul uurumu sistemin tamamn tehdit edebilir. st snflarn da -haklar kadar- sorumluluklar vardr. Ancak bu, devletin iktisadi hayat kontrol etmesini talep etme aamasna kadar gelmez. Liberal-Muhafazakrlk tutarsz bir ideolojik bileim midir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D N Ebir L M insan, topMilliyetilik; liberalizm, sosyalizm ya da muhafazakrlk gibi kapsaml lum ve siyaset anlayna dayal temel ideolojilerden biri deildir. Milli-devletlerin hakim siyasi rgtlenme biimi hline dnmeleriyle beraber, her u ya da S O ideoloji R U bu ekilde milliyetilik ideolojisi ile yaknlamak/hesaplamak durumunda kalmtr. Milliyetilik de ayn ekilde, ok farkl ideolojilerle yan yana gelebilmitir. DKKAT Millet ya da ulus, kendisini dier milletlerden dil, soy, kltr, gelenek ve birlikte yaama iradesinin varl-yokluu asndan farkl gren kimselerin oluturduu SZDE bir btn olarak grlebilir. Milliyetilik bir bilin meselesidir.SIRA Eer insanlar, u ya da bu ekilde, bir milletin paras olduklarn iddia ediyorlarsa bu iddia hayata geirilebiliyorsa orada bir milletin var olduunu dnmek yanl olmaz. AMALARIMIZ deoloji olarak milliyetilik, her milletin kendi devletine sahip olmas gerektiini ifade eder. Devlet, hakim milleti temsil eden bir kurum olarak mill kimlik ile rtmelidir (Gellner 1991: 382). Milliyeti ideolojiye gre, devletlerin snrlar iinde K T A P mmkn olduunca tek bir millet yaamaldr. Millete balln dier tm ballklarn zerinde olmas gerektii de milliyetiler tarafndan savunulur. Bir ideoloji olarak milliyetilik teorik tutarllk asndan en sorunlu olan ideolojilerden biridir. nTELEVZYON sanlar arasndaki din, cinsiyet, stat, sosyo-ekonomik kken gibi hayati farkllklar bir kenara iterek sadece bir hayal edilen bir cemaat olarak millete ait olanlar ile o milletin dnda kalanlar ayrmna indirgeme eilimi iindedir. Keza, millet olma lN T E R N E T hayata getlerinin ne olduu ile milletlerin kendi kaderlerini tayin etme hakknn irilmesi konusunda milliyetilik net ve tutarl aklamalar getirmekten uzaktr. Dnyann mill devletler tarafndan paylald dnldnde bir milletin kendi ka-
Milliyetilik
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
Resim 5.4 Ressam Eugne Delacroixun Fransz Devrimini temsil eden yal boya tablosu (1830).
Resim 5.5
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
derini tayin hakk dier mill devletin toprak kayb anlamna gelmektedir. Bu da atmalar beslemektedir. Milliyetilik Fransz Devriminden sonra yaylmaya balamtr. Mutlakiyeti imparatorluklara kar meydan okuyan yeni siyasi gler, egemenliin krala ya da hanedana deil soyut bir kavram olarak millete ait olmas gerektiini ifade etmilerdir. Bu anlamda milliyetilik, anayasal idare ve insan hak ve hrriyetlerinin tannmas talebini de iermekteydi. Erken dnem Avrupa milliyetilii ile liberal talepler arasnda nemli bir yaknlama ve benzerlik vardr. Bu nedenle birok yorumcu buna liberal milliyetilik der. Ayn ekilde smrge ynetimlerine kar ayaklanan mill bamszl savunan hareketler de liberal ideallerden esinlenmilerdi. Yurtseverlik, bir kiinin lke ya da yurduna duyduu sevgi ya da ballk anlamna gelir. Yurtseverlik ile milliyetiliin ayn ey olduunu dnenler yannda, insanlardan ziyade corafyay ne karan yurtseverliin rkla meyletme potansiyeli yksek milliyetilikten daha liberal bir anlay temsil ettiini syleyenler de vardr. Dier taraftan milliyetilik, rahatlkla dlayc, otoriter ve genilemeci bir eilim iine de kolaylkla girebilmitir. Milliyeti ideoloji, lke iindeki -sosyolojik anlamda- hakim millete ait olmayanlara ynelik baskc politikalara ynelimi kolaylatrabilmektedir. Milliyetiliin mill karlarn dier btn deerlerin stnde tutulmas talebi, dili, dini, rengi, siyasi inanlar ne olursa olsun insann hi bir biimde ihlal edilemeyecek teSIRA SZDE mel hak ve hrriyetlere layk bir varlk olduu dncesinin sorgulanmasn kolaylatrmaktaDNELM dr. Bizden olanlar ve olmayanlar ayrm baskc politikalara temel oluturabilmekte, bizden olmayanlarn hayat hakknn olmad noktasS O R U na kadar gidilebilmektedir. Milliyetiliin doas gerei yapmak zorunda olduu farkllatrma DKKAT dlamaya dnebilmektedir. Biz farklyz noktasndan biz stnz noktasna gei zor deilSIRA SZDE dir. Mill devlet iinde sosyolojik anlamda aznlklara bask eklinde tezahr edebilen bu eilim, uluslararas siyaset arenasnda yaylmac AMALARIMIZ eilimleri glendirmektedir. MilliyetilikKve kuramlarna ilikin eletirel bir deerlendirme iin Umut z milliyetilik T A P krmlnn Milliyetilik Kuramlar: Eletirel Bir Bak (Ankara: Dou-Bat Yaynlar, 2008) kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
5. nite - Siyaset
123
Sosyal Demokrasi
Sosyal demokrasi, liberalizm, sosyalizm, muhafazakrlk gibi kapsaml bir insan ve toplum anlayna dayal temel ideolojiler arasnda saylmaz. Sosyal demokrasi, gelimi kapitalist lkelerde 19. yzylda ortaya kan ve ii snfnn kapitalist dzeni devirmesini deil de sistem iinde kalarak demokratik mcadeleler yoluyla haklar elde etmesini savunan bir ideolojidir. Sosyal demokrasinin kaynanda sosyalizme bar parlmenter yollardan geme fikri yatar. Marksist toplumsal analizden esinlenen ve kendilerini sosyalist diye tanmlayan ilk sosyal demokratlar, ii snfnn oy hakknn genilemesine paralel olarak en azndan Avrupada ii snfnn parlmenter yollarla iktidara gelebilecei, sosyalizmin bu ekilde kurulabileceini savundu. Ortodoks Marksistler Eduard Bernstein (1850-1932) ve Karl Kautsky (1854-1938) gibi ilk sosyal demokratlar revizyonist olmakla eletirdi. Dnyann en eski partilerinden Alman Sosyal Demokrat Partisi kendisini sosyalist bir parti olarak nitelendiriyor, sosyalizmi amaladn belirtiyordu. ngiliz i Partisi, keza, ierii bulank braklm bir sosyalizm hedefinden vazgememiti. Her iki parti de iktidar olduklarnda yksek vergilendirme yoluyla toplumsal eitsizlikleri gidermeye alt, ii ve cretli kesimin sosyal haklarn geniletti, orta snflara da gvence salayan refah devleti kavramn gelitirdi. Sosyal demokratlar, devletin aktif olarak retim faaliyeti iinde yer almasn savundu. Sosyalizm ile kapitalizmin en iyi ynlerini verimlilik sayesinde artan retim ve artan zenginliin piyasa mekanizmas tarafndan deil adil bir biimde paylalmas- birletirme iddias dile getirildi. Karma ekonomi sylemlerine ramen, kurulan dzen sosyalizm deildi, alt snflar lehine devlet mdahaleciliini ngren bir kapitalizmdi. Sosyalizmin gerek bir tehdit olarak algland souk sava yllarnda burjuvazi ya da kapitalistler ii snfn sistem iinde tutaca gerekesiyle yksek vergilere, sosyal devlete fazlaca itiraz etmedi. Sosyal demokrasi altn an sava sonras iktisadi genilemesine tekabl eden 1950-1973 yllar arasnda yaad. Petrol kriziyle birlikte Avrupann belli bal lkelerinde refah devleti uygulamalar ve ekonomiyi uyarmak iin kamu harcamalarnn artrlmasn savunan Keynezyen iktisat sorgulanmaya baland. SIRA SZDE 1970lerin iktisadi krizinin etkisiyle devletin iktisadi alandan geri ekilmesini, ekonomilerin da almasn ve sermayenin serbeste dolamn salamay hedefDNELM leyen neo-liberal iktisadi politikalar yeniden gndeme geldi. Bu politikalar, bata ngiltere ve ABD olmak zere birok lkede uygulanmaya baland. Sosyalist sisS O R U temlerin k ve sermayenin dolam nndeki engellerin azaltlmas, devletlerin sermayeyi vergilendirme kapasitelerini de olduka azaltt. Zira ii snf rejime bir tehdit olmaktan kmt ve sermaye artk daha dk maliyetli lkelere yatrm DKKAT yapabiliyordu. Bu, bildiimiz anlamda sosyal demokrat politikalarn savunulmas ve uygulanmasn da zorlatrd. Anthony Giddens tarafndan gelitirilen ve ngiliz SIRA SZDE i Partisince Tony Blair iktidarnda uygulanan nc yol siyaseti, sosyal demokrat ideolojiyi yeniden canlandrma abalarnn en nemli rnei oldu (Giddens, 1998). Ancak seim baarlarna ramen nc yol siyaseti, birok kii taAMALARIMIZ rafndan kapitalizmin daha yumuak bir biimde sunulmas olarak algland. Anthony Giddens tarafndan gelitirilen nc yol siyaseti hakknda daha K T A P detayl bilgi iin kuramcnn nc Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilii (Birey Yaynclk, 2000) kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
124
Resim 5.6
i snfnn nicel olarak zayflamas, kimlik siyasetlerinin ortaya k, devlet mdahaleciliinin yaratt iktisadi sorunlar, Asyann ykselii vb. gelimeler Avrupada bildiimiz anlamda sosyal demokrasinin geleceinin parlak olmadn dndryor. Ancak gnmzde neo-liberal iktisadi politikalarn ok sorguland gz nne alndnda, sosyal demokrat araylarn hlen nemini koruduu grlmektedir.
Faizm
Faizm, kitle mobilizasyonuna zel nem veren belli bir ulus ya da rkn stnln vurgulayan, devleti ne karan otoriter bir 20. yzyl ideolojisidir. Dnceden ziyade eylemi vurgulayan faistler, sistematik bir ideolojik ereve kaygs duymamtr. Faizm kendisini daha ok kar olduu eyle tanmlamaya alan bir ideolojidir. Bu noktada, liberal deerler, demokrasi ve Aydnlanma dncesi kartl ne kar (Hoffman ve Graham, 2009: 287-9). Bir siyasi hareket olarak faizm, talya ve Almanya bata olmak zere, 1930lu yllarda doruk noktasna km sava sonrasnda ise ksmen marjinal bir hareket olarak devam etmitir. stn bir ulus ya da rkn stn olmayan dier uluslar zerinde egemenlik hakk olduu fikri, ovenist milliyetilik ya da rkla dayal yaylmac ve saldrgan d politika anlay, bireyin tamamen stn liderin kiiliinde somutlaan devlete tabi olmas, devlet dndaki ara kurumlara izin verilmemesi, temel hak ve hrriyet kavram ile parlmenter demokrasinin reddi, iddet, sava ve militarist deerleri ne karan bir kltr savunusu, komnizm ve sosyalizm kartl, faist ideolojilerin neredeyse ortak diyebileceimiz temel zelliklerindendir. Alman faizmi, Yahudi aleyhtarln vurgular ve rk zellikler tarken talyan faizmi devlet kltne dayal olmutur. Her ikisi de sorgulanmayan stn liderler kavramlatrmasndan yanadr. Faizmi dier geleneksel otoriter rejimlerden ayrt eden balca zellik, kitlenin radyo gibi dneminin ada iletiim aralar kullanlarak harekete geirilmesidir. Faist hareketler, topluma nfuz etmeyi bir kitle temeli yaratmay amalamlardr. Kesif propaganda ve ajitasyon faizmin temel zelliklerindendir. Genellikle korkularn kkrtarak harekete geirdikleri sradan insanlar etkilemek iin, byk ve gsterili mitingler, protestolar, yryler yapmlar, i yerleri ve okullarda rgtlenmeye gitmilerdir. Faizm bazen asker rejimlerle birlikte, yaylmac ya da rk nitelii ne kmamakla beraber aka otoriter olan dier rejimleri de ifade etmek iin de kullanlabilmektedir. Bu kullanm faizmi, kendi aralarnda birok farkllk ve eitlilik gsteren otoriter rejimleri ifade eden genel bir kavram hline dntrd iin eletirilmektedir. Faizmin kendine has zelliklerinin gzden karld sylenmektedir. Gnmzde gelimi lkelerde, faist hareketler daha ok rklk, yabanc dmanl ve slamofobi temelinde g toplamaya almaktadrlar. Ar milliyetilikle faizm snrlarnda dolaan yasal rgtlenmelerin g kazandklar hatta koalisyon orta olarak hkmete girebildikleri grlebilmektedir. Keza, yabanclara y-
5. nite - Siyaset
125
nelik dlama, ayrmclk ve fiziksel iddet hareketlerinin yaygnlat bir vakadr. Faist hareketlerin gc iktidara gelme ihtimallerinden ziyade, yabanc kart bir atmosfer yaratarak merkez partileri bu konuda daha milliyeti bir izgi izlemeye zorlama gcne sahip olmalarnda yatar.
Feminizm
Genellikle klasik ideolojiler arasnda saylmayan feminizm, gnmz siyasal ve sosyal dzeninin erkein lehine kadnn aleyhine iledii dncesinden yola kar. Gelimi lkelerde bile kadnlar nfusun yarsn oluturmalarna ramen, toplumsal zenginliin ancak ufak bir ksmn kontrol etmektedir. Byk irketlerde, siyasette, akademik dnyada st pozisyonlarda yer alan kadnlarn oran dktr. Keza, kadnlar hem cinsel hem de cinsel kaynakl olmayan iddete maruz kalmaktadr. Feminizmin ilk ortaya k, kadnlarn erkeklerle eit siyasi haklara sahip olmalar, yeni filizlenmekte olan kamusal alana girebilmeleri, erkeklerle eit vatanda olabilmeleri talepleriyle paralel gelimitir. lk dalga feminizmi ya da liberal feminizm denen bu eilim, kadnlarn kanun nnde eitlik ilkesini zellikle de kadnlarn erkeklerle eit seme ve seilme ve miras haklarna sahip olmalarn amalyordu. Bunun tesinde kadnlara ynelik pozitif ayrmclk talepleri sz konusu deildi (Heywood, 1998: 239-240). 1960lardan sonra ise ikinci dalga feminizmi diyebileceimiz siyasal eilim gndeme geldi. Buna gre, kanun nnde eitlik yeterli deildi. Seme ve seilme haklarna sahip olmak, bir ilerlemeydi ancak bu kadnlar aleyhine ileyen ayrmclk dzenini deitirmeye yetmiyordu. Liberallerin soyut insan haklar savunusu, cinsiyet ayrmclna dayal fiil durumun gzden kamasna sebep oluyordu. kinci dalga feminizmi bnyesinde ok farkl eilimler barndrmaktayd. 1980lere kadar etkili olan sosyalist feministler, kadnlarn yaad sorunlarn kapitalist sistemin gereklerinden kaynakladn belirtiyordu. Onlara gre kapitalist sistem ortadan kaldrlmadan bu sorunlarn dzelmesi imknszd, kurtulu ancak sosyalizm ile mmkn olacakt. Sosyalist bloun kmesi ile sosyalist feminizm de ikinci plana dt. Radikal feministler, liberal ve sosyalist feministlerin toplumsal cinsiyet (gender) kavramna gerekli nemi vermedikleri tespitiyle yola kt (Donovan, 2005: 268 vd). Toplumsal cinsiyet kavramyla kadnlk ya da erkeklik gibi rollerin doal biyolojik farkllklardan kaynaklanmayp erkeklerin egemenliini srdrmeye ynelik olarak retildiklerini belirttiler. Kadnlk rol ve hllerinin tanmlanmas ve belirlenmesi erkekler tarafndan yrtld ve erkek egemen dzenin devamna ynelik olarak gelitirildi. Radikal feministler, erkek egemen dzeni sembolize eden patriyarki (ataerkillik) kavram yardmyla kadn/erkek eitsizliinin dier eitsizliklerle benzer statye sahip olmadn belirtti. Onlara gre, insanlk tarih patriyarkal kltrn yeermesi ve yerlemesinin de tarihidir. Ekonomi, tarih, din, edebiyat, sanat gibi faaliyetler erkek-merkezli ve erkeklerin egemenliini yeniden retmeye ynelik bir eilim iinde ekillenmilerdir. Aile, ataerkil deerlerin yeniden retildii en nemli kurumdur. Ataerkil dzenden hak talep etmek yetmez, onu tamamen dntrmek gerekir.
Resim 5.7 Toplumsal cinsiyet eitlii sembol
126
Feminizm klasik siyasi ideolojilerin ihmal ettii nemli bir atma ekseni olan kadn/erkek eitsizliini gndeme getirerek ok nemli bir hizmette bulunmutur/bulunmaktadr. Farkl ideolojik geleneklerden beslenen farkl feminizmler, meselenin deiik boyutlarn ortaya koymulardr. Feminizme ynelik eletirilerin banda, kadn/erkek farkllamas dndaki alanlarda feministlerin sylebildiklerinin snrl kald gelir. Kapsaml bir ideolojinin karmak atma eksenlerini tek bir boyuta indirgememesi gerektii de ne srlr.
evrecilik
evrecilik ou zaman ekolojizm ile eanlaml olarak kullanlr. Yeil siyaset de her iki eilimi ifade etmek kullanlan bir dier kavramdr. evrecilik akmnn temel tezi, toplumsal siyasal hayat mmkn klan doal dnyann, insanlar ve insanlarn faaliyetleri neticesinde zarara urad, tahrip olduudur. Biyolojinin bir alt dal olarak gelien ekoloji bilimi, doadaki tm canllarn hayatlarn srdrmelerini mmkn klan kendi kendini yeniden dzenleyen/reten bir doal mekanizmann varln kabul eder. Ekolojizm bu mekanizmann insan mdahalesiyle bozulduu varsaym zerinden ekillenir. Dnyann byle devam edemeyecei vurgulanr. evrecilik denilen geni ideolojik ereve iinde iki farkl eilimden bahsedilebilir. Birinci eilim, meseleyi teknik bir sorun olarak ele alr. evreyi korumak iin, hem evre duyarllnn artrlmas hem de evreyi kirleten faaliyetlerin azaltlmas ve evreci teknolojilerin tevik edilmesi merkezinde politikalar demeti nerilir. Sosyalist evreciler, evre sorunlarnn kaynanda kapitalizmin ve sistemin tevik ettii bitmek bilmez retim ve tketim lgnlnn yattn syler. Liberal evreciler, evreyi kirletmenin maliyetinin artrlmas ilkesine dayal serbest piyasa zmleri nerir. Meselenin teknik boyutunu ne karanlar, glge ekolojist olmakla sulayan ve derin ekoloji de denilen akm ise ok daha radikal ve kapsaml bir dnmn peindedir. Bu akma gre, son iki yzyldr btn siyasi ideolojiler antroposantrik ya da insan merkezli olmulardr (Heywood, 1998: 266-7). Bu, insann btn dnyann merkez ve efendisi olduu ve btn doal yaamn da (tabiat ve hayvanlarn) insana hizmet etmek iin var olduu anlaydr. Derin ekolojistlere gre bu anlay toptan reddedilip ekosantrik ya da doa-merkezli bir toplumsal siyasal rgtlenmeye gidilmedike sorun zlmeyecektir. Doal dnyaya ve insan dndaki dier canllara ve gelecek kuaklara kar sorumluluklarmz vardr. Doa-merkezli bir siyasal rgtlenmeden ne anlald konusunda da farkl grler sz konusudur. Fakat derin ekoloji dediimiz akmlarn ortak noktas srekli daha fazla tketimi tevik eden kapitalist iktisadi dzenin reddedilmesi ya da zararl olduuna inanlan ynleri kontrol altnda tutacak bir otorite tarafndan kontrol edilmesidir. rnein; ekososyalistler, klasik sosyalist gelenein retimin artrlmas hedefinden vazgeilmesi gerektiini belirterek doa-merkezli bir sosyalist anlay nerir. Ekofeministler ise kapitalizmle beraber patriyarkinin de reddedilmesi gerektiini belirtir. lk ikisi kadar gl olmasa da endstri kapitalizmi ile byk ehir yaamn reddeden basit, krsal hayat ile cemaati bir toplumsal yaplanmaya dn arzulayan dinsel renkler tayan ekomuhafazakar bir izgi de sz konusudur. Derin ekolojistler, modern hayat mmkn klan teknolojileri ve onun gerisindeki kapitalist sistemi reddettikleri iin gereki olmamakla eletirir. Hangi eilime sahip olursa olsunlar, evreci tezlerin, klasik siyasal ideolojileri evre meselesini
SIRA SZDE
5. nite - Siyaset
SIRA SZDE
127
DNELM S O R U
yeniden ciddi bir biimde dnmeye zorladklar bir vakadr. evre meselesinin en ncelikli gndem meselesi olacandan ok az kimse kuku duymaktadr. Bu O R U nedenle evreci dnce geleneinin canlln srdreceini Ssylemek gerekir. evrecilik, klasik siyasal ideolojileri evre meselesini yeniden ciddi bir dnmeKKAT D biimde ye zorlamaktadr
DNELM
DKKAT
DEMOKRATK REJMLERDE SYASAL KURUMLAR (DEVLETN RGTLENMES), DEVLET-TOPLUM LKLER VE SYASAL HAYAT AMALARIMIZ Demokrasi Nedir?
K biimlerinden T A P Demokrasi modern devleti idare etmekte kullanlan siyasi rejim biridir. Demokrasinin tanmlayc zellii nihai siyasi karar alclarn serbest seimlerle iktidara gelmeleri ve siyasi iktidarn snrlarnn hukuki normlarla belirtilmi -bu T E L E V daha Z Y O N korunakl temel hak ve hrriyetlerinin demokratik olmayan rejimlere kyasla olmas anlamna gelir- olmasdr (Schmitter ve Karl, 1991: 76). Sosyo-ekonomik eitlie ya da seimler dnda yurtta katlmna zel bir yer vermeyen bu kavramlatrmaya minimalist ya da liberal demokrasi de denilmektedir (Przeworski, NTERNET 1999: 23-55). Bu yaklamda, dolaysz demokrasi idealini ifade eden, Cumhuriyeti halkn halk tarafndan halk iin ynetimi anlay gereki bulunmaz, halkn, halkn setii -ve geri arabilecei- temsilciler tarafndan halk iin idaresi anlay savunulur. Demokrasi, asl deer olan zgrlkleri korumak iin bulunabilen en iyi sistem olmas hasebiyle deerlidir. Ynetilenlerin ynetime katlmlar, ynetilenlerin haklarnn tannmas, kanun nnde eitlik ve siyasi eitlik prensiplerinin kabul, zerk birey kavramyla birlikte gnlllk temelinde rgtlenmelerin ne kmas, demokrasinin zelliklerindendir. Demokratik rejimler, devlet aygtnn ve bir btn olarak tm yneticilerin hangi hllerde g kullanacan ve gcn snrlarnn ne olacan aka belirtmeyi amalarlar. Demokrasilerde asker/sivil brokrasi, seilmi siyasiler tarafndan belirlenmi politikalar uygulamakla mkelleftir. Seimler, seilmileri denetim altnda tutmann temel aracdr. Ancak demokrasi sadece seimlerden ibaret deildir. Seilmi otoriteler btn eylem ve ilemlerinde hukuka uygun davranmakla ykmldr. Bamsz yarg, yurtta giriimleri, sivil toplum kurulular ve medya effafln salanmasnda hayati rol oynar. Demokrasiler, toplumlara damgasn vuran atma ve farkllklar, iktidar ilikilerini ortadan kaldrma iddiasnda deildir. Sadece bu farkllk ve atmalarla bir arada yaamaya, bunlar belli kurallara tabii tutarak, dzenlemeye gayret gsterirler (Mouffe, 1993:146). Siyasal mcadelede neyin yaplp neyin yaplamayacan belirlemeye/snrlandrmaya alarak siyasal hayata bir dzen vermek amalanr; siyasal mcadele ehliletirilmek istenir. Demokratik rejim hem temel hak ve hrriyetlerin daha iyi korunabilmesine imkn verir, hem sosyo-ekonomik, kltrel, etnik ya da cinsiyet ayrmlarna dayal eitsiz ilikileri grnr klarak dzeltme ynnde admlar atlmasnn nn aar. Ayrca yneticilere deien derecelerde hesap sorabilmeyi de mmkn klar. Demokrasi btn toplumsal ve siyasal atmalar zecek sihirli bir anahtar olmad gibi, bu sorunlar zlnce kurulabilecek bir siyasi rejim de deildir. Toplumdan bahsetmek demek din, dil, rk, cinsiyet, stat ya da dnce farkllklaryla kt
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Cumhuriyetilik: Siyasi gcn kaynanda hanedan ya da monarinin deil, halkn rzasnn olmas gerektiini syleyen siyasi ilke. Cumhuriyetilik ilke olarak liberal demokrasiyi dlamaz. Ancak birey deil topluluk ne karlr. Bu ilke ayn zamanda, iyi vatanda olmann haklar yannda sorumluluklar da yklediini belirtir ve kamusal alann glendirilmesini savunur.
128
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kaynaklarn eitsiz dalmndan kaynaklanan sorunlarn hep var olaca gereini kabul etmek demektir. Demokrasi, bizatihi sorunlarla bir arada yaamann, onlar ynetilebilir ve katlanlabilir hle getirmenin en nemli yollarndan biridir. Demokrasilerin dzeyi ya da kalitesi hakknda eitli ltler kullanlarak snflandrmalar yaplmaktadr (Munck, 2009). Bu snflandrmalar, oka tartlsalar da, herhangi bir demokratik rejimin nasl algland konusunda fikir verirler. En basit anlatmyla demokrasiler, bireylerin hak ve hrriyetlerini devlet aygtna karSIRA SZDE koruyabildikleri, kamusal kararlara olabildiince katlm salayabildikleri ve kamusal gc kullananlara hesap sorabildikleri lde yksek kaliteli bunlar yapamadklar lde de dk kaliteli demokrasi olarak nitelendirilebilirler (DiaDNELM mond ve Morlino, 2004). Hi bir demokrasi mkemmel olmad gibi yksek kaliteli demokrasilerin hep ayn dzeyi tutturabileceklerini dnmemeliyiz. DemokR U S O rejimlerdir. rasiler krlgan Demokrasiler, hak ve hrriyetlerini devlet aygtna kar koruyabildikleri, kaD bireylerin KKAT musal kararlara olabildiince katlm salayabildikleri ve iktidar kullananlara hesap sorabildikleri lde yksek kaliteli olur.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Serbest piyasa ekonomisi olmadan liberal demokrasi olabilir mi? SIRA SZDE
Seimler ve Yasama Organ

D N E L M rejimin olmazsa olmazdr. Seimler yoluyla halkn temsilcileSeimler demokratik rini setii K kabul Kimlerin oy kullanabileceine ilikin rk, dil, din, mlkiyet, T Aedilir. P eitim dzeyi ya da cinsiyet temelinde oy hakk snrlamalar modern dnyada orS O R U tadan kalkmtr. Genellikle 18 ya ve zerinde olma art ile vatandalk art dnda baka sz konusu deildir. Kimlerin temsilci olabilecekleri koT E Lbir E V snrlama ZYON DKKAT nusunda da genellikle ya ve vatandalk snrlamalar dnda herhangi bir snrlandrma getirilmez. Baz lkelerde kadn temsilci kotalar getirilmitir. SIRAile SZDE Temsilciler seenler arasndaki iliki bir emredici veklet ilikisi deildir. SeNTERNET ilenler, semenlerin taleplerini arzularn dikkate alacaklardr ancak temsilci semenin taleplerini harfiyen yerine getirmesi beklenen bir kii deildir. Zaten temsilAMALARIMIZ cilerin sadece seildikleri blgeyi deil, tm lkeyi temsil ettikleri parlmenter sistemlerde zel olarak vurgulanr. Kullanlan oylarn parlmentoya nasl yansyacan seim sistemleri vastasyla K T A P buluruz. Seim sistemleri, kullanlan oylarla milletvekili saylar arasnda orantl bir temsili ngren nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantaj salayan ounluk sistemi olmak zere ikiye ayrlr. Birinci sistem temsilde adaleTELEVZYON ti ne karrken ikincisi hkmet kurabilecek ounlua sahip parlmento kompozisyonu yaratmay amalar. Seim sistemleri ou zaman her iki sistemden zellikler tar. NTERNE T Halkn setii temsilcilerin oluturduu yasama organ ya da parlmento siyasal gcn topland, millet egemenliinin tezahr ettii esas odak noktasdr. Yasama organlar tek ya da ift meclisli olabilir. ktidarn merkez hkmet ile yerel hkmet arasnda paylald federal sisteme sahip lkelerde genellikle ift meclis olur. Amerika Birleik Devletleri ile Almanya buna rnektir. kinci meclisler tamamen sembolik de olabilir. Birleik Krallk Lordlar Kamaras bunun bir rneidir. Yasama organlarnn ilk grevi -anayasa da dhil olmak zere- yasa yapmak, yasalar kaldrmak ya da deitirmektir. kinci bir grev ise yrtme organn denetlemektir. Meclis aratrmas, meclis soruturmas, soru ve gensoru yollar denetimin
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
5. nite - Siyaset
129
temel aralardr. Yasama organlar ayn zamanda halka ak lkenin btnn ilgilendiren sorunlarn tartld bir platform hviyetindedir (Carey, 2006: 430-434). Parlmenter sistemlerde, babakan ve bakanlar kurulu parlmento yeleri arasndan seilirler ve parlmentonun gvenine mazhar olduklar mddete iktidarda kalabilirler. Dier bir deyile parlmento gvensizlik oyu verirse herhangi bir hkmeti iktidardan drebilir. Bakann, yasama organndan ayr olarak seildii bakanlk sisteminde ise yasama organ yrtme organn gvensizlik oyu ile dremez. Bakanlk sistemi ile parlmenter sistem arasndaki temel fark budur.
Yrtme Organ ve Brokrasi

Yrtme, yasalarn ve alnan kararlarn hayata geirilmesinden sorumlu olan devlet organdr. Yrtme devlet aygtnn ilk planda grnen yz, temeli ve merkezidir. Yrtme organ devleti temsil ettii gibi parlmenter sistemlerde yrtme organ bakan ve babakanlardan oluan hkmet tarafndan oluturulur. Buna ksaca kabine de denilir. Babakan hukuken dier bakanlardan farkl bir statde olmasa da eitler arasnda birinci konumundadr. Cumhurbakan ya da varsa Kral ya da Kralie de yrtmenin sembolik badr. Ancak ad zerinde herhangi bir sorumlulua sahip olmad iin kural olarak yetkisi de yoktur. Bakanlk sisteminde ise belli bir sre iin seilen bakann grevde kalmak iin meclisin onayna ihtiyac yoktur. Ancak yasa yapm ve yksek brokratlarn atanmalar srecinde bakan meclisin desteine ihtiya duyar. Bakan ile yasama organnn karlkl olarak birbirlerini etkileme olaslklar bulunur. Bakanlk sisteminin yaps piramide benzer. Bakan yrtmenin asli unsurudur. Bakan tarafndan atanan bakanlar sadece bakana kar sorumludur. Yar Bakanlk sistemindeyse Bakanlk sisteminde olduu gibi bakann yasama organndan ayr seildii ancak parlmentoya kar sorumlu ve parlmento iinden gelmesi zorunlu bir kabineyi de ngren karma bir sistem sz konusudur. Tipik rnei 1958 sonras Fransadr. Yrtme organ hkmetin gndelik ileyiinden sorumludur. Kriz ynetimi de yrtmenin sorumluluundadr. Yasama organlarndan farkl olarak yrtme organlar ortaya kan kriz durumlarna kar hzl ve kararl bir biimde mdahale etme ansna sahiptir. Teorik olarak yrtme organ yasama tarafndan yaplan yasalarn uygulanmasn gzetmekle sorumludur. Ancak disiplinli partiler sayesinde parlmenter sistemlerde yrtme organnn yasama organ zerindeki etkisinin artt bir gerektir. zellikle de tek bana iktidar olabilecek kadar bir ounlua sahip olan parti, yasama organna da hakim olacak, yasama neredeyse yrtme organna tabi hle gelebilecektir. Byk Britanya ve 2007 seimleri sonras Trkiye, bu duruma rnektir. Yeni yasa nerilerinin byk bir ksm sradan milletvekillerinden deil, hkmet tasars olarak meclise gelir ve tartlr. Dolaysyla yrtme organnn yasa yapma konusunda da inisiyatifi ele alabildii bir gerektir. Devlet, hizmetlerini yerine getirmek iin srekli memurlara ihtiya duyar. ve d gvenlikten sorumlu olan ordu ve polis tekilat, vergi toplamadan sorumlu maliye tekilat, yarg tekilat brokrasinin temelini oluturur. Brokrasi alnan kararlar hayata geirir (Kettl, 2006: 366). Brokrasi kelime anlamyla brokratlarn idaresi anlamna gelir. Geni anlamda yrtme denildiinde sadece hkmet, kabine ya da bakan deil, brokrasi de anlalr. Demokrasilerde brokratlar ya da atanmlar seimlerle gelenlerin belirledii politikalar uygulamakla/hayata geirmekle ykmldrler. Kendi balarna siyaset belirleyemezler. Zira semenlere hesap vermek durumunda deillerdir. Ancak fiili durum ou zaman farkldr.
130
Brokrasinin denetim ve kontrolnn ok zor olduu, brokrasinin belirlenen politikalar uygulamak yerine politikalarn biimlenmesinde merkez rol oynad eletirileri sklkla dile getirilmektedir. Brokrasinin gcnn kaynanda brokratn hem kendi konusuna hkimiyeti hem de devletin ileyiine ilikin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas nemli rol oynar. Brokrat, siyasetiyi nemsemeyen bir siyasi zihniyeti benimsemi olabilir. Keza, brokrasi ii dayanma da nemlidir. Seilmi otoritelere bilgi salayanlar, uygulamaya ilikin tavsiyeler de bulunanlar ou zaman brokratlardr. Bu, brokratlarn beenmedikleri proje ve programlarn hayata geirilmesine, eksik bilgi verme, hukuki engel yaratma, ii uzatma gibi yollarla sekte vurabilmelerini kolaylatrr. Brokrasiyi kontrol altnda tutabilmenin sihirli bir reetesi bulunmu deildir.
SIRA SZDE
DemokratikSIRA rejimin istikrar asndan bakanlk sistemi mi, parlmenter sistem mi tercih SZDE edilmeli?
D N E L M ve Parti Sistemleri Siyasi Partiler
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Siyasi partiler seimlerde halkn oylarn alarak iktidara gelme amacyla rgtlenmi, genellikle S O belli R U bir ideolojik uyum gsteren rgtlerdir (Heywood, 2007: 272). Siyasal partiler devlet ile toplum arasndaki temel balant noktalarndan birini temsil ederler. Siyasal partileri bir sarka gibi dnebilmek mmkndr (Schwartz DKKAT and Lawson, 2005: 281). Partiler iktidara geldiklerinde devletin en st karar alma mevkilerini igal etmi olurlar. Muhalefette olduklarnda ise topluma yaknlarlar. SZDE topland bir havuz olan siyasal partiler bu talepleri birbirleToplumsal SIRA taleplerin riyle badatrmay denerler. Siyasi partiler, eitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi yanstmazAMALARIMIZ lar. Toplumsal kesimlerle srekli bir biimde karlkl etkileim iindedirler. Adna toplumsal dediimiz talepler de bu karmak sre iinde ekil alr. Bu beklentiler partileri nasl ekillendirirse partilerin de bir lde bu talepleri ve daha genel K T A P dzlemde toplumsal tabanlarn biimlendirebilme gleri vardr. Siyasi partiler, gelecein siyasal elitinin de yetitii yerlerdir. Siyasal Partiler, toplumsal talepleri dikkate alr, bunlar bir siyasi paket hline dTELEVZYON ntrrler ve semenlerin karsna karlar. ktidara gelmeleri hlinde, bu politikalar uygulamaya alrlar; durumun deien gereklerine gre deiiklikler de yaparlar. Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiye ayrlrlar. Kadro partileri, genellikle seim zamanlar aktif olan dar bir kadro ile faNTERN ET aliyet gsteren semen tabannn geniletme ve dntrme ilevine ncelik vermeyen partilerdir. Kitle partileri ise ye saylarn artrmay ve yeleriyle her zaman sk iliki kurmay hedefleyen partilerdir. Bir baka ayrm ise, ksmen net bir ideolojiyi yaymaya, belirli bir toplumsal kesime hitap etmeye alan ve uzun dnemde iktidar olmay amalayan partilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip olup tm toplumsal kesimlere hitap etmeyi amalayan hepsini yakala (catch all) partileri arasndadr. Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileimini ifade eden parti sistemleri de farkllklar gsterir. ki partili sistem, seimlerin iki parti arasnda getii ve bir partinin iktidarnn dierinin muhalefette olmas anlamna geldii sistemlerdir. Kazanan ve kaybedenler bellidir. Keza, partiler yaptklar ve yapamadklar iin sorumlu tutulurlar, sorumluluu koalisyon ortaklarna ykleyemezler. Ilml ok parti sisteminde, genellikle hibir parti tek bana hkmet kuracak kadar oy alamaz ve koalisyonlar zorunluluk olur. Koalisyon iki ya da parti tarafndan kurulabilir.
5. nite - Siyaset
131
Eer iktidara gelebilmek iin ya da daha fazla partinin i birlii yapmas gerekli oluyorsa ar ok partili sistemden sz etmek mmkn olacaktr. Koalisyonlar zorunlu kld iin lml ya da ar ok partili sistemlerin siyasal istikrar olumsuz etkiledikleri, her partinin baary kendilerine baarszl ise koalisyon ortaklarna mal etmelerine imkn verdii dnlr. Dier taraftan, lml ya da ar ok partili sistemlerin her siyasi gr ve toplumsal taleplerin bir biimde iktidarda yer almalarna imkn vererek siyasal btnlemeye hizmet ettikleri de dile getirilmektedir. Parti sistemlerinin biimlenmesinde o lkenin siyasal atma eksenleri rol oynad gibi seim sistemleri de rol oynar. Gnmzde siyasal partilerin etkisinin azalmakta olduu gzlemlenmektedir. ye saylar azalmakta, partilere duyulan bamllk (partizanlk) dzeyinde de zayflama olduu iddialar dile getirilmektedir. Siyasal hayatta grselliin ne kmas kanlmaz olarak liderleri ne karmaktadr. z itibaryla brokratik bir yaplanma olan siyasal partilerin bir siyaset snfnn karlarn gzettii, yeni gruplara ve onlarn taleplerine yant vermedii eletirileri de yaplmaktadr. Siyasi partilerin yeni siyaset yapma biimleri karsnda yetersiz kalarak siyasetin odann siyasi parti kart gruplar ve yeni sosyal hareketlere doru kayd da ifade edilmektedir. Keza sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalarnn eskisi gibi srdrlemeyecei anlamna gelen dnya ekonomik sistemindeki deiimler, partiler arasndaki ideolojik ve siyasi farkllklarn azalmasn gndeme getirmi bu da parti ballklarn zayflatan bir dier etken olmutur.
Bask Gruplar ve Sivil Toplum Kurulular

Bask gruplar belli kesim ya da gruplarn taleplerini siyasal alana tamay amalayan genellikle snrl ye saysna sahip rgtlerden oluan siyasi aktrler olarak tanmlanabilirler. Ancak ekli olarak rgtlenmemi daha ok klik hviyetini tayan bask gruplar da sz konusu olabilir (Granados and Knoke, 2005: 287-289). Bask gruplarnn amac iktidara gelmek deil, kendilerini ilgilendiren konularda iktidardakileri etkilemeye almaktr. Eer toplumlar ok farkl siyasi, ekonomik, kltrel karlar bnyelerinde barndryorlarsa bu farkl karlarn da temsil edilmeleri zlenilir. Siyasi partiler bu temsil iin ou zaman yeterli olmazlar. Burada devreye bask gruplar girer. Bir grup ya da kesimin arlkl olarak maddi karlarn korumak ve geniletmek isteyen gruplara rnek olarak ii ve iveren rgtleri verilebilir. Bu trl rgtler yelerinin ou zaman maddi menfaatlerini ne karrlar. Bir ideali, bir fikri yaymak iin kurulan bask gruplarna rnek olarak ise evre ya da hayvanlar koruma gruplar ile beraber, herhangi bir dini ya da inanc yaymak iin kurulan gruplar verilebilir. Keza hemehri dernekleri ya da kadnlara ynelik iddetin nlenmesi ya da yoksullara yardm etmeyi amac gden dayanma alarn glendirmeye ynelik gruplar da bu ikinci gruba girerler. Siyaset bilimi literatrnde, bask gruplar yerine sivil toplum kurulular kavramnn giderek daha fazla kullanld grlmektedir. Sivil toplum kurulular devletten bamsz olarak kamusal alan etkilemek isteyen bireyler tarafndan oluturulmu, gnlllk esasna dayal rgtlenmeler olarak tanmlanabilirler. Her bask grubu ayn zamanda bir sivil toplum kuruluudur ya da bask gruplar sivil toplumun vazgeilmez unsurlardr. Ancak sivil toplum kurulular denildii zaman ok daha geni bir yelpazeyi kapsayan rgtlenme alar akla gelir. rnein, cami yaptrma derneklerini ya da Anarist Dnce Topluluunu siyasi iktidar etkilemeye ynelik ve cretli alan nfusun byk bir ksmn bnyesinde barndran
132
SIRA SZDE
DNELM S O R U
byk ii sendikalar ile ayn kefeye koyarak bask grubu olarak nitelendirmek yerinde olmayabilir. Ancak her ikisinin de sivil toplum kuruluu olduklar tartma gtrmez. Bask gruplar ya da sivil toplum kurulular, siyasal partiler tarafndan yeterince temsil edil(e)meyen karlar siyasal sistemin merkezine tama potansiyeline sahiptirler. Zira siyasi partiler, ok kk bir kesimi ilgilendiren ayrntl teknik meseleleri gzden karabilir ya da bilerek bir kenara itebilirler. Bu gruplarn, siyasi iktidarlarn kendilerine ynelik uygulamalarna kar ses karmalar, iktidarlar zerinde bir bask unsuru oluturabilmektedir. Bask gruplar ve sivil toplum kurulular, devletin ezici gc ile kyaslandnSIRA bireylerin SZDE da zayf kalan sadece kendi karlarn savunmalarna deil, kendilerini de devlete kar daha iyi korumalarna da yardm ederler. rgtlenme dzeyi yksek bir toplumda devlet kaynakl hak ve hrriyet ihlallerine kar tepki gstermek DNELM daha kolaydr. Sendikal bir ii, isizlik ihtimalinden daha az ekinir. veren sendikasna ye bir iveren, kendi iletmesine ynelebilecek eitli siyasi basklara S O R U kar daha gl bir biimde mcadele edebilir. rnekler oaltlabilir. Bask gruplar, devletin ezici gc karsnda zayf kalan bireylerin hem kendi karlarn DK KAT savunmalarna hem de kendilerini devlete kar daha iyi korumalarna yardm ederler. Bir lkede sivil toplum kurulularnn saysnn ya da genel olarak rgtlenme dzeyinin yksek olmasnn, yurttalk deerlerinin de geliimine olumlu katkda bulunduu genellikle kabul edilir. nsanlar, rgtler yoluyla siyasete katldka taAMALARIMIZ hamml, bakalarn anlama, sorunlar diyalog yoluyla zme gibi demokratik deerleri iselletirme ihtimalleri de artar. Dier taraftan rgtl ve ok kuvvetli bask gruplarnn zayf K T A P siyasi iktidarlar etkileri altna alarak kendi lehlerine ve fakat kamusal karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vakadr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kamuoyu ve Medya TELEV ZYO N

Kamuoyu kavram tartmaldr. Kelime anlam olarak halkn kanaatleri anlamna gelir. Kamuoyu byle dnyor denildiinde ortak, herkesi ilgilendiren, kamuya ilikin meselelerde hakim olan fikirler akla gelir. Ancak, milyonlarca insann benNTERNET zer fikirde olmas mmkn olmad gibi bir toplumda yaayan herkesin o topluma ilikin sorunlarn tamam hakknda fikir sahibi olmasn beklemek de gereki deildir. O hlde kamuoyu, daha ok rgtl ve sesini duyurabilen kesimlerin nemli grdkleri meseleler hakknda oluturduklar ve dierlerine benimsetmeye altklar fikirler btn olarak grlebilir. Bask gruplar, medya, siyasetiler ve hatta brokratlar nemli olduklarn dndkleri meselelerde kamuoyu oluturma abas iindedirler. Kamuoyu dediimiz ey hi de yle nemli bir ounluun arzularnn yansmas olmayabilir. Her rgtl aznlk kendi fikirlerini kamunun fikirleriymi gibi sunma abas iine girecektir. Eer demokrasi halkn isteklerine uygun ynetim ise halk iradesinin yanstt dnlen bir olgu olarak kamuoyu da nemli olacaktr. Ancak hkmetlerin her zaman kamuoyunu ok ciddiye aldklarn sylemek kolay deildir. Hkmetler, kamuoyunun ounluun nemli bir ksmnn iradesini yanstmayabilecei ihtimalini bilirler. Kamuoyunun hkmetin ne yapacan deil de neler yapamayacan daha fazla etkileme potansiyeline sahip olduu sylenmitir. Dier bir deyile kamuoyu kararlarn alnmasnda fazla etkili olmasa bile hkmetlerin neleri yapamayacaklarnn belirlenmesinde etkili olur (Qualter, 1991: 511).
NTERNET
5. nite - Siyaset
133
Medya, kamuoyu oluturma faaliyetinin en nemli unsurlarndan biridir. Zira, arlkl olarak yazl ve szl medya araclyla insanlar gndemden haberdar olurlar. Sradan insan, lke ii ve dnda neler olup bittiini arlkl olarak medya kanallaryla renmektedir. Medya, var olan sosyal siyasal gereklii bir ayna gibi yanstmaz; onu nemli llerde yeniden biimlendirir ve bizlere sunar. Bir szge ilevi grr. Medya neyin nemli olup olmad, hangi meselenin tartlp hangilerinin tartlmayaca konusunda ok etkili olabilecek bir gtr. Hangi haberin ne zaman ve ne ekilde verileceini kararlatrma gcnn nemi ihmal edilemez. deal olarak medyann demokrasilerde hkmet ile brokrasinin iktidarlarn ktye kullanmalar ihtimallerine kar bir denetim ve bask unsuru olabilecei dnlr. Medya, iktidarlarn bilinmesinin istemedikleri hak ihlallerini gndeme tama potansiyeline sahiptir. Medya ayrca, kamusal meseleler hakknda anlaml ve ciddi bir tartma platformu olma potansiyeline de sahiptir. Medyann ou zaman demokratik deerleri iselletirme seviyesinin yksek olmamas, iktidarlarla kurduklar zel ilikiler ve medyann kendi iinde effaf olmaktan uzak olmas, bu roln yerine getirilmesini gletiren faktrler arasnda saylmaktadr. rnein; hkmete destek olmay dnen bir medya grubu, kt ekonomik haberleri grmezden gelir ya da ok az yer verir, hkmete ynelik ikyetlerden ya da protestolardan bahsetmeyebilir ya da tam tersi, hkmete sempatiyle bakmayan bir medya gurubu, olumlu gelimeleri grmezden gelebilir, hkmete ynelik muhalefeti gsteren haberleri ne karabilir. Byk i dnyasnn medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte kr gdsnn ne kt, gazete yazar ve editrlerinin, ait olunan holdingin karlarn zedeleyebilecek haberler yapmaktan kandklarna ilikin eletiriler giderek artmaktadr. Medyann demokratiklemeye hizmet eden bir yn olduu dncesi de giderek daha az taraftar bulmaktadr (Dumitrescu ve Mughan, 2010: 490). Siyasi iktidarlarn medyaya ynelik ilgisi ise yeni deildir. Diktatrlkler, kendi kontrollerindeki medyay etkin bir propaganda arac olarak kullanmlardr. Demokrasilerde de siyasi iktidarlar medya zerinde etkili olmaya almaktan vazgeemezler. Dier taraftan medyann gcnn abartlmamas gerektiini syleyenler de vardr. nsanlarn zaten kendi grlerine yakn olan grleri dile getiren medya organlarn okuduklar ya da izledikleri, medyaya olan gvensizliin orada ifade edilenlere kar kat bir gvensizlik yaratt, medyann maniplatif faaliyetlerinin ters teptii gibi iddialar dile getirilmektedir.
134
zet
A M A
Siyaset ve siyasal faaliyetin ne olduu hakkndaki farkl grleri aklamak. nsanlar ancak toplum iinde yaayabilir. Toplum iinde bir arada yaamak demek, herkesi balayan, bir arada yaamay mmkn klan ortak kurallar ve ortak kararlar alma mekanizmalarn gerekli klar. te siyaset en geni anlamyla bu ortak kurallar ve karar alma mekanizmalaryla ilgilenen sosyal bilim daldr. Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlarn tanmlamak. ktidar, bir kimsenin kendi istediini bu talebe ynelik muhalefetin varlna ramen yaptrabilme gcn ifade eder. Devlet belli bir corafi alan ve alan zerinde yaayan nfus zerinde iddet kullanma tekeline sahip hiyerarik bir rgtler btndr. Modern devletler, genellikle kendilerini bir ulus ile zdeletirirler. Devlet, ulusun egemenliinin somut tezahr olarak grlr. Hukuki anlamda egemenlik ve lke snrlar iinde hakim olan kendisinde baka snrlama kabul etmeyen herkesi balayan kararlar alan en stn gcn devlet olduunu ifade eder. Egemenlik siyasal gc ifade etmeye yarayan bir soyutlamadr. deoloji kavram ile birlikte belli bal siyasal ideolojileri zetlemek. Siyasal ideolojiler, bireylerin siyasal dnyay yorumlama ve aklamalarna yardm ettii gibi daha iyi bir dnyann nasl kurulacan gstererek insanlar siyasal eyleme davet eden bir lde sistematik ve kendi iinde tutarl dnceler demetidir. Liberal ideolojinin ne kard temel deer birey ve bireyin zgrldr. nsan, srf insan olmas dolaysyla baka hi bir arta gerek kalmadan renk rk, dil, din, soy gibi farkllklar bir kenara brakarak, belli haklara sahip olmaldr. Sosyalistler ise hem zgrlk hem de eitliin saland bir dzenin mmkn ve kurulabilir olduunu belirtir. Muhafazakr felsefe, toplumun soyut ilkeler ve akl yoluyla ekillendirebilecei dncesini sorgular. Muhafazakrlara gre insan asla mkemmel olamayacak kusurlu bir varlktr dolaysyla toplum da hi bir zaman m-
A M A
kemmel ya da kusursuz olmayacaktr. deoloji olarak milliyetilik, her milletin kendi devletine sahip olmas gerektiini ifade eder. Devlet, hakim milleti temsil eden bir kurum olarak mill kimlik ile rtmelidir. Milliyeti ideolojiye gre devletlerin snrlar iinde mmkn olduunca tek bir millet yaamaldr. Faizm, belli bir rk ya da milletin stnln ne karan, iddeti ycelten yaylmac bir otoriter ideolojidir. evrecilik ve feminizm, geleneksel ideolojilerden farkl olarak evre ve kadn/erkek eitsizliini vurgulayan ideolojilerdir. Liberal demokrasi kavramn deerlendirmek. Liberal demokrasinin tanmlayc zellii siyasi karar alclarn serbest seimlerle iktidara gelmeleri ve siyasi iktidarn snrlarnn hukuki normlarla belirtilmi olmasdr. Demokratik rejimler, devlet aygtnn ve bir btn olarak tm yneticilerin hangi hllerde g kullanacan ve gcn snrlarnn ne olacan aka belirtmeyi amalarlar. Demokratik rejimlerde siyasal kurumlarn neler olduklar ile birlikte bu kurumlarn nasl ilediine ilikin temel bilgileri zetlemek. Seimler demokratik rejimin olmazsa olmazdr. Seimler yoluyla halkn temsilcilerini setii kabul edilir. Seim sistemleri, kullanlan oylarla milletvekili saylar arasnda orantl bir temsil ngren nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantaj salayan ounluk sistemi olmak zere ikiye ayrlr. Halkn setii temsilcileri oluturduu yasama organ ya da parlmento siyasal gcn topland, millet egemenliinin tezahr ettii esas odak noktasdr. Yasama organlarnn ilk grevi -anayasa da dhil olmak zere- yasa yapmak, yasalar kaldrmak ya da deitirmektir. kinci bir grev ise yrtme organn denetlemektir. Yrtme, yasalarn ve alnan kararlarn hayata geirilmesinden sorumlu olan devlet organdr. Siyasi partiler seimlerde halkn oylarn alarak iktidara gelme amacyla rgtlenmi, genellikle belli bir ideolojik uyum gsteren rgtlerdir. Siyasal partiler devlet ile toplum arasndaki temel balant noktalarndan birini temsil ederler.
AM A
AM A
A M A
5. nite - Siyaset
135
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ideolojilerin ilevlerinden biri deildir? a. Siyasal eyleme ar b. Siyasal olaylar aklama c. Siyaseti anlamlandrma d. yi toplumun nasl olacan gsterme e. Siyasal karlarn temsili 2. Kamuoyu hakknda sylenilenlerin hangisi yanltr? a. Hkmetler kamuoyuna ters den bir biimde davranamaz. b. Kamuoyu ounluun gr anlamna gelmez. c. Kamuoyunun oluumunda btn siyasi gler eit bir biimde yer almaz. d. Medya kamuoyu oluturulmasnda etkili bir aratr. e. Hkmetler de kamuoyunu biimlendirmeye alrlar. 3. Aadakilerden hangisi siyasal partilerin grevlerinden biri deildir? a. Siyaseti yetitirmek. b. Farkl karlar temsil etmek. c. Kamusal meseleler hakknda gr bildirmek. d. yelerinin siyasal sosyallemesine katkda bulunmak. e. yelerine maddi karlar salamak. 4. Parti sistemleri hakknda aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Hkim parti sisteminde hr seimlere ramen ayn parti seim kazanr b. Ilml ok partili sistemde hkmet kurmak iin iki ya da partili koalisyon gerekir c. ki partili sistemde kazanan ve kaybedenler bellidir d. Ar ok partili sistemlerde tek parti iktidar olabilir. e. ki partili sistemde koalisyon kurmak gerekli deildir. 5. Feminizm ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Liberal feminizm kadnlar ve erkeklerin kanun nnde eitliklerini savunur. b. Btn feministler erkek dmandr. c. Sosyalist feministler kapitalizmi sorgulamazlar. d. Radikal feminizm liberal feminizmi tamamen reddeder. e. Feminizm 20. yzylda ortaya kmtr. 6. Faist ideoloji aadaki grlerden hangisini benimser? a. Btn milletler eittir. b. iddet kullanmak yanltr. c. Devlet gc kontrol altnda tutulmamaldr. d. Liderlik sorgulanmamaldr. e. Sosyalizm kabul edilebilir bir ideolojidir. 7. Milliyeti ideoloji aadaki nermelerden hangisini savunmaz? a. Her millet kendi devletine sahip olmaldr. b. Her devlet kendi milletini ynetmelidir. c. nsan haklar millet kavramndan nce gelir. d. Millet bir hayali cemaat deildir. e. Baz milletler dierlerinden stndr. 8. Sosyalist ideoloji hakknda aadaki nermelerden hangisi dorudur? a. Sosyalistler zgrlk istemezler. b. Sosyalistler her eyin devlet kontrol altnda olmasn isterler. c. Sosyalistler rahatlkla milliyeti olabilirler. d. Sosyalist ideoloji hem zgrlk hem eitlik arzu eder. e. Kadn/erkek eitlii reddedilir. 9. Aadakilerden hangisi sivil toplum kurulularnn zelliklerinden biri deildir? a. Gnlllk b. Devletten bamszlk c. Kamusal meselelere ilgi duyma d. Siyasi iktidar etkilemeye alma e. Siyasi iktidara gelmeyi hedefleme 10. Aadakilerden hangisi liberal demokrasinin olmazsa olmazlarndan deildir? a. Serbest seimler b. Bamsz yarg c. Bakanlk sistemi d. Medya e. Yasama organ
136
Okuma Paras
Demokrasi zerine Bak Alar Liberaller, demokrasiyi, bireyci terimler erevesinde oy sandnda ifadesini bulan rza olarak grrler. Yani demokrasi, dzenli ve rekabete ak seimler ile ayn eymi gibi grlr. Demokrasi bir yandan iktidarn ktye kullanmn engellemektir ama ounluun zorbalnn engellenmesi adna, her zaman anayasal bir erevede iletilmelidir. Muhafazakrlar, liberal demokratik ynetimi benimsemektedirler ama bu demokrasi, mlkiyeti ve geleneksel kurumlar, terbiye grmemi halk ynnn iradesinden korunma ihtiyacn karlayacak nitelikleri barndrmaldr. Ancak yeni sa, temsili demokrasiyle ar mdahaleci ynetim ve iktisadi durgunluk meseleleri arasnda iliki kurmaktadr. Sosyalistler, geleneksel olarak, halkn katlmna dayal radikal bir demokrasi eklini benimserler. Kapitalist demokrasi olduu gerekesiyle liberal demokrasiyi dlayan sosyalistler, iktisadi yaam kamusal denetim altna alma arzusu tarlar. Ancak, imdisi modern sosyal demokratlar, liberal demokratik yaplara sadk kalmada phe etmezler. Anaristler, dorudan demokrasiyi savunurlar ve sreklilik arz eden halk katlmla beraber radikal adem-i merkeziyetilik vurgusu yaparlar. Temsili demokrasi, sekin tahakkmn rtme ve kitleleri baskya boyun edirme teebbslerini gizleyen sahte bir grntden baka bir ey deildir. Ekolojistler, ounlukla radikal ya da katlmc demokrasiyi desteklerler. Koyu yeiller, zel bir temsili demokrasi eletirisi gelitirmilerdir. Bu eletiri temsili demokrasiyi , mevcut kuan ( bu ynde oy hakk olmakszn) karlarn gelecek kuaklara, dier trlere ve doaya bir btn olarak dayatma arac gibi tanmlar. Faistler, totaliter demokrasi dairesindeki fikirleri benimserler. Hakiki bir demokrasinin mutlak diktatrlk olduu dncesini tarlar. nk nder, ideolojik bilgelii tekeline alabilir ve yalnzca bu lider tek bir halkn gerek karlarn dillendirebilir. Bu yzden parti ve seim rekabeti, yozlam ve kokumutur... Devlet zerine Bak Alar Liberaller, devleti toplum iinde rekabet ve mcadele eden snflar arasnda sosyal dzeni salamak iin gerekli, tarafsz bir hakem olarak grrler. Klasik liberaller devleti gerekli bir ktlk olarak grrler ve minimal devleti verler, modern liberaller zgrl genileten ve frsat eitliini salayan devletin pozitif roln vurgularlar. Muhafazakarlar, devleti otorite ve disiplini salayarak, toplumu kaos ve dzensizlikten koruma ihtiyacyla balantl olarak grdkleri iin geleneksel olarak gl bir devleti tercih ederler. Geleneksel muhafazakrlar devlet ve sivil toplum arasnda pragmatik bir dengeyi desteklerken, neo-liberaller brokratik ilemlerle ekonomik baary engelledii iin devletin etkisinin aa ekilmesini benimserler. Sosyalistler, devletle ilgili birbiriyle atan gr alarna sahip olmulardr. Marksistler snflar arasndaki mcadeleyi dzenleyen devlet ve snf sistemi arasndaki mcadeleyi dzenleyen devlet ve snf sistemi arasndaki balanty vurgularlar. Dier sosyalistler devleti ortak faydann somutlam hali olarak grrler ve bu yzden sosyalizmin hem sosyal demokrat hem de devleti-kolektivist ekli, devletin mdahaleciliini onaylar. Feministler, devleti; kadnlar kamusal ve siyasal ve hayattan dlamaya veya bu alanda onlar ikincil konuma itmeye yarayan ataerkil devletin, erkek ihtiyacnn bir arac olarak grrler. Liberal feministler yine de devleti, seimlerde hayata geirilebilecek reformlarn bir arac olarak grrler. Anaristler, devletin gereksiz bir ktlk olduunu kabul ederler. Devletin hakim, baskc ve zorlayc otoritesi gl, ayrcalkl sekinlerin basksndan daha az mas-um deildir. Devlet doal olarak baskc ve zalim olduu iin tm devletlerin ayn karakteri vardr. Faistler, totalitarizme olan inanlarndan tr, zellikle talyan geleneinde, devleti, ulusal topluluun btnln yansyan stn etik ideal olarak grrler. Naziler devleti iinde rk ya da ulus bulunan bir damar olarak grrler. Dini Fundamentalistler, sosyal, moral ve kltrel yenilenmeyi getirecek ara olarak grdkleri devleti pozitif olarak deerlendirirler. Dini fundamentalist devlet, dini otoritenin ve hikmetin siyasi manifestosu olarak kabul edilir. Kaynak: Andrew Heywood, Siyasi deolojiler, Ankara: Adres Yaynlar, 2007, s. 56 ve 238
5. nite - Siyaset
137

1. e 2. a 3. e 4. d 5. a 6. d 7. c 8. d 9. e Yantnz yanl ise Siyasi deolojiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamuoyu ve Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Feminizm konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Faizm konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Milliyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Sosyalizm konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Bask Gruplar ve Sivil Toplum Kurulular konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Demokrasi Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz scak bakar hldedir. Bylece liberalizm ile muhafazakrlk arasnda yaknlama platformu domutur. Bu meyanda, liberal muhafazakrlk da daha az elikili bir grnm alm gibidir. Sra Sizde 3 Serbest piyasa ekonomisi ve bu sistemin dayand zel mlkiyet rejimi olmadan liberal demokrasi de mmkn olmaz. zel mlkiyetin tannmad rejimlerde, kamu otoritesine muhalif olabilmek ok zordur. Zira otoriteyle ters dtnz anda iinizi de kaybedersiniz. zel mlkiyet ve serbest teebbsn varl sizin kamu otoritesine bamllk dzeyinizi drr. Piyasa ekonomisi, muhaliflerin bavurabilecei alternatif iktisadi g odaklarnn var olmasna izin verir. Serbest piyasa ekonomisi olmadan liberal demokrasi olmaz demek, serbest piyasa ekonomisinin mutlaka liberal demokrasiyi gerektirdii anlamna gelmez. Serbest piyasa ekonomisi otoriter rejimlerle de uyum gsterebilir. Sra Sizde 4 Siyaset bilimcilerin nemli bir ounluu demokratik rejimin istikrar asndan parlmenter sistemin tercih edilmesi gerektiini ileri srmlerdi. Bu teze gre bakanlk sistemi sadece ABDde de baarl olmu, uzlama kltrnn eksik olduu dier lkelerde sistemin tkanmasna ve asker darbelere yol amtr. Hkmetlerin kolayca kurulmasna izin veren parlmenter rejimin sistem d araylar da frenleyecei, atmalar yumuatabilecei de sylenmitir. Bu tez giderek daha fazla siyaset bilimci tarafndan sorgulanmaya balanmtr. Zira tek ya da saf bir bakanlk ya da parlmenter sistem tipi yoktur. ok farkl, ara renkler tayan sistemler de sz konusudur. Ayrca demokratik rejimin istikrarl olup olmamas etkileyen birok faktr vardr. Siyasal rejim bunlardan sadece biridir.
10. c

Sra Sizde 1 Siyasetsiz bir toplum hayal edebilmek ancak insanlarn birbirlerini tam olarak anlayabildikleri, birbirlerinin hak ve sorumluluklarnn neler olduunu kendiliinden bilip buna uygun davranabildikleri bir toplumda dnlebilir. Bu toplumun dman da olmamal ya da kendisini dierlerinden tamamen ayrabilmelidir. Tm bunlar da yetmez. Byle bir toplumun ktlk gibi bir sorun da yaamamas gerekir. Ancak byle bir toplumda ortak kurallar ve kurallar uygulayacak bir mekanizmaya gerek kalmaz. Sra Sizde 2 Eer liberalizmden akl yoluyla insanln srekli daha iyiye gideceini varsayan aydnlanmac liberalizm anlalyorsa bu trl bir liberalizmin muhafazakrlkla yan yana bulunmas mmkn deildir. Ancak post modern dnce ikliminin de katksyla aydnlanmac liberalizmin liberal gelenek iinde giderek g kaybettii de aktr. 20. yzyl liberalleri zellikle de Hayek, klasik muhafazakr tezlerden yakndan etkilenmilerdir. te yandan muhafazakrlarn nemli bir ksm da liberallerin bireysel zgrlk vurgusuna her zamankinden daha
138

Aristotle (1948). Politics (yay. haz. E. Baker), Oxford: Clarendon. Carey, John M. (2006) Legislative Organization, The Oxford Handbook of Political Institutions (der. R.A.W. Rhodes, Sarah Binder, Bert A Rockman. Oxford), Oxford: University Press. Donovan, Josephine (2005). Feminist Teori (ev. Aksu Bora ve dierler), stanbul: letiim. Dumitrescu Delia ve Anthony Mugan (2010). Mass Media and Democratic Politics, Handbook of Politics -State and Society in Global Perspective, (der. Kevin T. Leicht ve J. Craig Jenkins), New York: Springer. Gellner, Ernst (1991). Nationalism, The Blackwell Encyclopedia of Political Science, (der. Vernon Bogdanor), Oxford: Blackwell. Giddens Anthony, (1998).Third Way: the Renewal of Social Democracy Cambridge: Polity. Granados Fransisco, J ve David Knoke (2005). Organized Interest Groups and Policy Networks, The Handbook of Political Sociology, (der. Thomas Janoski ve dierleri, Cambridge), Cambridge: University Press, Heywood, Andrew (1998). Political Ideologies, New York, Palgrave. Heywood Andrew, (2007). Politics, New York: Palgrave. Hobbes, Thomas, (1968). Leviathan, (yay. haz. Christopher B. Macpherson), London: Penguin. Hoffmann John ve Paul Graham (2009). Introduction to Political Theory, London: Longmann Pearson. Huntington, Samuel P. (1957). Conservatism as an Ideology, American Political Science Review, 51, 2, s. 454-473. nsel, Ahmet (2010). Sosyalizm. Esasa, Ufka ve Bugne Dair, stanbul: Birikim Ketll, Donald F (2006). Public Bureaucracies The Oxford Handbook of Political Institutions, (der. R.A.W. Rhodes, Sarah Binder, Bert A Rockman), Oxford: Oxford University Press. Mouffe, Chantal (2005). For an Agonistic public sphere, Radical Democracy, Politics Between Abundance and Back, (Der. Lars Tonder and Lassa Thomassen, Manchester), Manchester: University Press. Munck, Gerardo L (2009). Measuring Democracy. A Bridge Between Scholarship & Politics, Baltimore: The Johns Hopkins University Press. zipek, Bekir Berat (2004). Muhafazakrlk. Akl, Toplum, Siyaset, Ankara: Liberte. zkrml, Umut (2009). Milliyetilik Kuramlar. Eletirel Bir Bak, Ankara: Dou Bat. Popper, Karl (1945). Open Society and Its Enemies, vol 1, Plato, London: Routledge and Paul. Przeworski, Adam (1999). Minimalist Conception of Democracy: A Defence, Democracys Value, (Der. Ian Shapiro & Casino Hacker Gordon, Cambridge), Cambridge: University Press. Qualter, Thomas H (1991). Public Opoinion The Blackwell Encyclopedia of Political Science, (Der. Vernon Bogdanor), Oxford: Blackwell. Schmitter, C. Philippe ve Karl, Tery Lynn (1991). What Democracy is and is not, Journal of Democracy, 2, 3, 1991, Schwartz, Mildred A ve Kay Lawson, (2005). Political Parties: Social Bases, Organization, and Environment, The Handbook of Political Sociology, (Der. Thomas Janoski ve dierleri, Cambridge), Cambridge: University Press. Stiglitz, Joseph E. (2002). Globalization and Its Discontents, New York: London, Norton. Weber, Max (1947). The Theory of Social and Economic Organization, (ev.: A.M Henderson ve Talcott Parsons), New York: Oxford University Press Weber, Max, (1970). From Max Weber- Essays in Sociology, (Der. H.H. Gerth ve C. Wright Mills), Kegan Paul, London: Routledge Yayla, Atilla, (1993). Liberalizm, Ankara: Turhan.
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal tabakalama ve eitsizlik olgularn ve onlarla ilgili kavramlar tanmlayabilecek, Tarih boyunca toplumsal tabakalama ve eitsizliin deien biimlerini aklayabilecek, Toplumsal tabakalama ve eitsizlik konusunda farkl yaklamlar zetleyebilecek, Gnmz toplumlarnda toplumsal tabakalama ve eitsizlie ilikin yeni tartmalar ve kuramlar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Tabakalama Toplumsal Eitsizlik Sosyal Snf Sosyal Stat Toplumsal Hareketlilik Orta Snf Kltrel Dn Yaam Tarz Yoksulluk ve Yeni Yoksulluk
indekiler
GR VE KAVRAMSAL EREVE TARH NDE TABAKALAMA TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI TOPLUMSAL ETSZLK VE TABAKALAMADA YEN TARTIMALAR & KURAMLAR
Toplumsal Tabakalama ve Eitsizlik
Toplumsal Tabakalama ve Eitsizlik

GR VE KAVRAMSAL EREVE
Sosyolojide toplumsal tabakalama ve eitsizlik kavramlar toplumda bireyler veya gruplar arasnda var olan eitsizlikleri tanmlamak iin kullanlr. Genellikle bu eitsizliklerin kayna olarak ekonomik gelir ve mlkiyet farkllklar dnlrse de toplumsal cinsiyet, ya, farkl etnik kken ve inanlarda toplumsal eitsizliklere neden olabilir. Toplumun yeleri arasnda ekonomik, siyasi ve sosyal frsatlara eriim asndan bir farkllk bulunmad; kimsenin dierine gre daha az eit olmad; sosyal adaletin tm bireyler arasnda tmyle saland eitliki bir toplum daima eriilecek bir hedef olmutur. te yandan en bandan beri en basit rgtlenmi olandan en gelimi rgtlle sahip toplumlara kadar tm toplumlarda toplumsal eitsizliin farkl derece ve trlerine rastlamak mmkndr. Ancak toplumsal tabakalama ve eitsizlik kavramlarnda dnm noktas 1789 Fransz Devrimi ve kapitalist toplumdur. Kapitalizm ncesi toplumlarda eitsizlikler var olmakla beraber bu eitsizlikler doal, kanlamaz ve mutlak olarak kabul edilmitir. Krallar ve din otoriteler gibi eitli egemen gler bu dnceyi desteklemektedir. 1789da ilan edilen Fransa nsan ve Yurtta Haklar Bildirisine gre nsanlarn eit doduu ve eit yaamasnn gerekli olduu belirtilmitir. Daha nceki egemenlerin ne srd dine ve soy sopa dayal eitsizliklerin yerine Fransz Devriminin insanla sunduu zgrlk, eitlik ve kardelik ilkeleri evrensellemi ve kaytsz artsz eitlik ok nemli bir insanlk deeri olarak meruiyet kazanmtr. Modern toplum artk krallarn veya din otoritelerin ynlendirmesine bal olmayan, insann kendi akln kullanarak kendi kaderi ve gelecei zerine karar verebilecei bir toplumdur. Bu toplumda insanlar arasndaki sosyal adaleti salamak iin eitliin olabilmesi ve bunun iin gerekli ekonomik, siyasal, sosyal yapsal mekanizmalarn gelitirilmesi gerekmektedir. Eitsizlikleri ortadan kaldrmak iin tm bireylerin eitime, i gcne, siyasi yaama eit bireyler olarak katlabilmeleri ve kendilerini sosyokltrel dzlemde temsil edebilmeleri gereklidir. Toplumsal tabakalama ve eitsizlik konusunu daha iyi anlayabilmek iin baz nemli kavramlarn iyi aklanmas gereklidir. Bu kavramlardan ilki farkllamadr. nsanlar ve gruplar arasnda fiziksel, biyolojik, psikolojik, ekonomik, kltrel ve sosyal bir ok farkllk bulunmaktadr. Ancak ne zaman ki egemen deer yarglar ve normlara gre bu olas farkllklar normal - anormal, iyi - kt, st - alt, gibi bir deerlendirmeye, sralamaya sokmaya veya deerlendirmeye balarz ite
142
toplumsal tabakalama ve eitsizlik o noktadan sonra bireyin yaamna girer ve tm yaamn belirler. Sralama yapldnda baz farkllklar daha st bir deer alrken bazlar daha alt bir deer alrlar. rnein, toplumda varlkl olmak st bir deer ve olanaklar salarken yoksul olmak alt bir deer alr ve olanaklar kstlar. Eitimli olmak st bir deer alarak toplumda ykselmeye olanak tanrken eitimsiz olmak alt bir deer alr ve bireyin toplumda ykselmesini olumsuz etkiler. Belli bir gruba, snfa ait olmak daha st bir deer ve imtiyaz getirirken bir baka bir gruba, snfa aidiyet alt bir deer ve imtiyazszlk olabilir. Dolaysyla toplumda daha ok yapsal olarak ortaya kan farkllklar bu anlam sistemi iinde bireyler ve gruplar arasnda eitli (ekonomik, siyasal, sosyal, kltrel) eitsizliklere neden olabilirler. Sosyolojide, toplumsal eitsizliin sosyal snf, stat ve giktidara gre tanmlanmas ve bunlarn neden ve sonularnn allmas en temel konulardan biridir. Dier bir kavram ise imtiyaz kavramdr. mtiyaz toplumdaki insanlarn elde etmek istedikleri, herkesin tercih edecei, zenilen ancak herkesin ulaamayaca frsatlar anlatmak iin kullanlr. Ekonomik frsatlara ulaabilen kiiler ayn zamanda siyasi ve sosyal gce de ulaabilir ve bu anlamda imtiyazl olabilir. Ancak prestij kavram toplumda nem verilen ve kltrel ve sosyal olarak anlaml zelliklere iaret etmektedir. nsanlarn yaam stilleri, toplumsal konumlar, liderlik yetenei, unvan, an, eref gibi zellikler prestij farkllklar yaratmaktadr. Bu anlamda prestij daha ok subjektif ve deerler sistemine bal bir farkllktr. rnein, zenginlik bir imtiyaz olabilirken her zaman prestij salamayabilir (Haralambos ve Holborn, 2004, s. 1). Bunlarn yan sra G ve ktidar kavram da eitsizliin sosyolojik analizinde nemli bir kavramdr. G ve iktidar bireylerin ve gruplarn kendi iradelerini ve isteklerini bakalarna, onlarn onaylar olsun veya olmasn, dayatabilmeleri anlamna gelir.
TARH NDE TABAKALAMA

Toplumsal tabakalama insanlk tarihinin ilk aamalarndan beri farkl formlarda grlen bir gerekliktir. Bu anlamda tarihte drt farkl toplumsal tabakalama sisteminden bahsetmek mmkndr: Klelik sistemi Kast sistemi Feodalitede grlen toprak mlkiyetine dayal sistem Sosyal snflar
Klelik Sistemi
Klelik, bir insann dier insan zerindeki mlkiyet hakkn tanmlayan en ar eitsizlik olarak kabul edilir. nsanln yerleik dzene gemesi ve zellikle insan emeine dayal tarm topluluklarnn gelimesi ile balayan tarihsel srete ortaya kmtr. Klelik daha ok doutan belirlenen ve babadan oula geen bir statdr. Ancak tarmn temel retim olduu bu toplumlarda savata kaybeden taraftan olan kiilerde kleletirilerek tarm ilerinde ve asker grevlerde kullanlrlar. Bu toplumda insanlar ya kle olarak ya da kle sahibi olarak doar. Aristonun belirttii gibi klelerin de kle sahibi olanlarn da bu konumlarnn olmas gerektii gibi olduu dnlr. Tarm iinin yorucu ve hor grlen bir i biimi olarak kleler tarafndan yaplmas normal karlanr. Kle sahipleri ise yneticilik, sanat ve kltrel etkinlikler gibi daha zor ve toplumda daha st grlen
6. nite - Toplumsal Tabakalama ve Eitsizlik
143
grevleri yerine getirmektedir. Buradan grlebilecei gibi beden ii ile beyin iinin toplumlarda farkl deerlendirilmeleri konusu ok eskilere dayanr. Klelik ok kat kurallar olan bir sistemdir. Burada nemli bir farklla da deinirsek eski Yunanda gvenilir ve akll olduu grlen klelere bazen khyalk gibi grevler verildii, baz klelerin de sadakatlerini ispat ederlerse serbest brakldklar grlse de Gney Amerikada var olan klelik bundan ok daha katdr.
Resim 6.1 Steven Spielbergin ynetmenliini yapt ve konusu yaanm gerek bir olaya dayanan 1997 tarihli Amistad filmi 1839 ylnda siyahi kleleri tayan ayn adl gemide klelerin kard isyan sonras yaananlar konu edilir.
Kast Sistemi
Kast Orta ada, zellikle Hindistanda geerli olan ve Hindu felsefesi, din, tre, gelenek ve mesleki ayrmlara dayal bir tabakalama biimidir. Kast Hindistandan baka tm Uzak Dou toplumlarnda da grlebilen ve Asyann kolonilemesi srasnda spanyol gemicilerin bu toplumsal kuruma verdikleri isimdir. spanyolcada Kast tr veya akraba grubu anlamna gelir. Dier taraftan, Hindistanda Sanskrit dilinde Kast kelimesinin karl varnadr ve renk anlamna gelir. Hindu toplumu drt temel Varna grubuna ayrlmtr: Brahmin (din adamlar), Kashtriya (askerler), Vaishya (tccarlar) ve Shudra (iiler). Buradan grlecei gibi Varna sistemi din ve geleneklerin yan sra toplumda bir i blm ve meslek blnmesine de dayanr. Her Varna grubuna yelik doutan kazanlan, kaltsal bir statdr ve ortak bir soy ve bir atadan gelir. Kast konusunda eitli tanmlar mevcuttur. M.N. Srinivas, kast sistemini, herbir kast grubunun kendi iinde alt kastlara blnerek toplumu kesitlere ayran bir mekanizma olarak grr. Baileye gre kast yelerinin ortak bir meslek, sosyal ve dinsel yaam ve ortak kltr takip etmeleri gerekir. Bu da toplumda ok kat bir hiyerari ve paralanmlk yaratr. Kast yelerinin bal bulunduklar Kast grubunu deitirmelerine olanak yoktur. Ancak Hindu inanlarna gre insanlar bu yaamlarnda ait olduklar kast grubunun grevlerini yerine getirdi ve kurallara harfiyen uydu ise ikinci defa dnyaya geldiklerinde bir st kast yesi olarak doar ve bu ekilde dllendirilebilirler. Bu drt kast grubundan baka birde herhangi bir kast yesi olamayan kastd (dokunulamayan) gruplar vardr. Bu gruplar toplumda hayvan bakcl ve temiz olmad kabul edilen ileri yaparlar. Kast yelerinin, zellikler Brahmin olanlarn, kastd gruptan birisinin sunduu bir hizmeti kullanmas veya temas etmesi yasaktr. Bu ekilde bir temas olursa kast yelerinin arnma treninden gemeleri gerekir.
144
Feodalitede Grlen Toprak Mlkiyetine Dayal Sistem

Feodalitede topraklar kral tarafndan soylular arasnda datlr. Bu topraklarn bykl ve kullanm haklar yasal olarak tanmlanr. Her toprak paras yasal hak ve grevleri, yetkileri ve ykmllkleri ile birlikte bir soyluya verilir. Bu toprak da soylu derebeyi tarafndan zerinde yaamakta olan serf aileleri arasnda topran ekilmesi amac ile datlr. Bu sistem 9. yzyldan 14 - 15. yzyla kadar bu ekilde devam eder. Ancak 15. yzyldan sonra feodalite eitli faktrlere bal olarak zlmeye balar ve 18. yzyldan sonra Kapitalizme gei ile beraber bu sistem sona erer. Bu sistem iinde temel grup; soylular, serfler ve din adamlardr. Soylular bu toprak paras zerindeki retimden, vergileri toplamaktan ve geSIRA SZDE rektiinde kraln hizmetine sunacaklar bir ordu yetitirmekten sorumludur. Serfler ise toprakta alp vergilerini rn olarak vermek ve askerlik grevlerini yerine getirmekleDsorumludur. te yandan soylular serflerin doum, lm, pazar yeri giNELM bi sosyal gereksinimlerini karlamak ve bir kuraklk durumunda a brakmamaktan sorumludur. Serfler ise kendi yaamlarn srdrebilmek iin soylulardan zeS O R U rinde retim yapabilecekleri bir toprak parasn alabilmek hakkna sahiptir. Feodal sistem, D kral K K AT soylular - serfler arasndaki karlkl haklar ve sorumluluklara dayanan bir sistemdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sosyal Snflar
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sosyal snflar dier tm toplumsal tabakalama sistemlerinden farkl olarak kiinin iine doduu mevkii/staty deitirebilme zelliine sahip olduu, bunu da AMALARIMIZ kendi yetenekleri ve kazanmlar ile yapabilecei iin deiime ve dinamizme en ak sistem olarak tanmlanr. K T, ekonomik A P Sosyal snf kaynaklara ayn uzaklkta veya yaknlkta olan, yelerinin siyasi g ve iktidara eriebilirlii, toplumsal yaam tarzlar ve tercihlerinin birbirine benzedii, byk bir topluluk kesiti olarak tanmlayabiliriz. E L E V kavram ZYON Sosyal Tsnf sosyolojik almalarda ok eitli kuramlarla aklanmaktadr. Bu kuramlara altta deineceiz. te yandan sosyal snf sisteminin dier sistemlerden baz farklar vardr (Giddens, 2001: 282). Bunlar: 1. Sosyal snflar herhangi bir kanunla veya dinsel bir aklama ile yaplanmaz. NTERNET Sosyal bir snfa ait olma durumu aileden miras alnan ve yasal veya geleneksel bir temele oturmaz. Farkl snflar aras evlilik daha yaygn ve herhangi bir resm veya din kstlanma yoktur. 2. Bir kiinin sosyal snf, yine iine doulan konum nemli olmakla beraber, bir lde de kazanlm bir konum olmaya izin verir. Tabakalar aras yukar ve aa, dikey ve yatay toplumsal hareketlilik olasl vardr. 3. Sosyal snf kiiler arasnda zellikle maddi kaynaklarn mlkiyeti ve kontrol gibi ekonomik temelli farkllklara dayanr. Ancak dier sistemlerde unvan, saygnlk, geleneksel ve kltrel kurallar gibi ekonomik olmayan farkllklar daha nemlidir. 4. Sosyal snflar daha ok formal ilikiler iinde belirlenir. rnein, alma yaamnda kiiler arasnda aldklar cret, alma artlar, bilgi ve becerileri, meslekleri asndan farkllklar vardr. Buradan anlalaca gibi eitli aklamalar olmakla beraber, sosyal snflar daha ok modern ve sanayilemi toplumlarda ortaya kt kabul edilen bir eitsizlik biimidir. Dier toplumsal tabakalama biimlerinde ise eitsizlikler daha ok bireyler aras hak ve grev ili-
145
kilerine dayanr (soylular ve serfler, veya kleler ve efendiler veya st alt kastlara ait olan kiiler arasndaki gibi). Sanayilemi ve ekonomik olarak gelimi toplumlarda genellikle sosyal snftan sz etmek mmkndr: st Snf - gayrimenkul ve menkul sahiplii, iveren, sanayici veya st dzey ynetici konumunda toplumda kaynaklara sahip veSIRA SZDE konumunya kontrol edebilen grup; Orta Snf - beyaz yakal, masa ba i yapan da alanlar, profesyonel mesleklere sahip olanlar, devlet grevlileri; Alt Snf mavi yakal, genellikle imalatta alan iiler, el emei ile alanlar, D N E L Mdevlet grevinde daha alt cretli ilerde alanlar. Bunlardan baka sanayilemekte olan ve tarm sektrnn hlen gl olduu toplumlarda birde kyllerden bahsetmek S O R U gerekmektedir. Doal olarak kylln de kendi iinde toprak sahibi olup olmama, sahip olduu topran bykl, iledii rn, pazarla btnlemi olup olmama, blgesel farkllk gibi birok nedene bal olarak kendi farkllaD K K iinde AT tn da gz nnde bulundurmak gereklidir. Trkiyede sanayileme srecinde hzla gelimekte olan toplumlardan olup kyllkle geinenSIRA kitleler giderek azalSZDE makta ve kentlere byk oranlarda gle beraber kyler boalmaktadr. Ancak hlen nfusun % 25i kylerde yaamakta ve ky hem kentsel yaam biimlerini, tercihleri, yaam stratejilerini ve hem de deerleri, kltrel dnmleri AMALARIMIZ byk lde etkilemektedir.
T A P stanbul ve Trkiyede snflarla ilgili olarak daha ayrntl bilgi iin KorkutKBoratavn Anadoludan Snf Profilleri (stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995, [nc bask 2009]) kitabn okuyabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
nsanlk tarihi iinde ka tabakalama sistemi sayabilirsiniz?
SIRA SZDE
Karl Marx (1818-1883) ve Max Weber (1864-1920) eitsizlik zerine birbirlerinin yazdklarndan etkilenmiler ancak kendi epistemolojik ve mantksal ereveleri S O R U iinde ok farkl sonulara ulamlardr. Daha sonra 1950de Amerika Birleik Devletlerinde ilk kez akademik sosyoloji iinde ekillenen Yapsal- levselci okul ve atma okulu iinde daha farkl ele alnmtr. 1980 sonrasnda ki eitsizlik tarDKKAT tmalarnda ise sosyal snf kavramnn toplumdaki gelimeleri, deimeyi ve ortaya kan yeni eitsizlikleri anlamak iin yeterli bir kavram olmad kuvvetle idSIRA SZDE dia edilmitir. Artk toplumlarda toplumsal cinsiyet, etnik kken, rk, tketim farkllklar gibi farkllklarn, salt ekonomik analize dayal sosyal snf farkllnn nne getii dncesi nem kazanm ve eitsizlie tketim AMALARIMIZ farkllklar, tercihler, yaam biimleri zerinden yaplan tartmalar damgasn vurmutur.
TOPLUMSAL TABAKALAMA KURAMLARI NTERNET
SIRA SZDE
DNELM
N T M DT E R N NE EL
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Karl Marx
Almanyada doup yaamnn byk blmn ngilterede geirmesi Marx ngiliz sanayilemesini ve ii snfnn douunu izleme ans verilmitir. Marx ayn zamanda o dnem ngiltere, Fransa ve Almanyada ekonomik paralel T Egelimelere LEVZYON olarak yaanan, liberalleme ve bireysel zgrlk gibi konular zmeye alan siyasi hareketler ve dnmlerin ounun iinde bizzat yer almtr. Bu deneyimlerine bal olarak Marx, almalarnda sosyal snflar ve toplumsal eitsizlik NTERNET kavramlarn kuramlarnn bel kemii olarak kullanmtr. te yandan Marxn sosyal snflar zerinde yazd bir eser veya blm yoktur. En byk eseri olan Kapitalin (Das Capital) nc cildi zerinde alrken Sosyal snf nasl oluur?
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
146
Mlkiyet ilikileri: Snflarn yaamlar srdrmeleri iin retim yapabilmelerini salayan retim aralarnn sahiplii ve kontrolne olan yaknlk ve uzakl belirtir. retim aralar: Sanayi ncesinde toprak ve topran ilenmesi iin kullanlan aletler, kapitalist sanayileme sonrasnda ise topraa ilaveten, fabrikalara, makinelere sahip olan sermaye ve bu sermayenin kontrolnde olan emektir.
bal atldktan sonra, eserin geri kalan ksm tamamlanamadan hayata veda etmitir (Marx, 1974). Dolaysyla sosyal snf kavramn nasl anlad, tm eserlerinin okunmas ve incelenmesinden ortaya karlan bir analize dayaldr. Bu da eitli analistler arasnda tartmaya yol aabilmektedir (Giddens, 2001: 284). Marxa gre eitsizlik toplumda birbiriyle zt ve elikili karlara sahip iki sosyal snf arasndaki kutuplamaya dayal olarak oluur. te yandan, Marxa gre snf eitsizliinin olumas toplumdaki snflar mcadelesi iinde anlalmaldr. Ayrca snflar kendi karlar iin dier snflara kar mcadele verirken tarihi oluturan tarihsel aktrlerdir. Marxa gre sosyal snflar basite gelir farkllklarna, meslek gruplarna, veya prestij farkllamasna gre tanmlanmazlar. Tabakalama yaznnda sk kullanlan st snf, orta snf ve alt snf kavramlar Marxn snf tanm dndadr. Bu tr tanmlar sadece bir tr kategoriletirmedir. Hlbuki Marxn tanmlad sosyal snflar sosyal ve ekonomik yapda i blmndeki eitsizliklere dayal oluan gerek snflardr. Marx gerek snflar derken her snfn kendi artlarnda bizzat yaad deneyimleri kastetmektedir. Tarihsel srete snf karlar mcadelesi iinde oluan snflar bir yandan da kendi tarihlerini yazmakta ve kendi deneyimlerini yaamaktadrlar. Bu deneyimler sayesinde snflar snf elikisini yaarlar (Marx, 1974). Sosyal snflarn yapsal temelini mlkiyet ilikileri oluturur. Mlkiyet ilikileri iinde retim aralarnn mlkiyetini ve kontroln elinde tutan ancak retici olmayan snf giderek birikimini artrr ve zenginleirken retim aralarnn mlkiyetinden dlanan ancak retici olan snf srekli kaybeden ve ancak geimini salayabilen bir durumda kalmaktadr. Marx bir retim tarz iindeki sosyal snflar tanmlamak iin boyutun gerekli olduu syler. Ekonomik alt yap, yasal, hukuksal st yap ve snf bilinci. Bu dzey birbirleri ile diyalektik bir iliki iindedir. retim ilikileri kavram ise retim srecindeki i blmne dayal olarak yaratc olan ve deer reten snf ile deerin retimine katk yapmayan, retmeyen ancak retilen deere el koyan snf tanmlar. Tarih boyunca tm toplumsal aamalarda retimdeki i blmne gre reten ve retmeyen iki temel snf vardr. Tarihteki aamalarda temel snflar kle - efendi, soylu toprak sahibi - serf, sermaye sahibi burjuva - emek gcn oluturan proletaryadr. retim ilikilerinin ve retim aralar sahipliinin birbirleri ile olan btnl o tarihsel aamadaki retim tarzn belirler. Bu iki kavramn birbirleri ile olan elikisi ise toplumlardaki dnm belirleyen temel unsurdur. Ne zaman ki toplumda var olan retim ilikileri retim aralarnn gelimesine engel olur o zaman retim ilikilerinin zlp yeni bir retim tarzna gei gerekleir (Marx, 1974).
Max Weber
Marx gibi Weberde Almanyada domu, Almanyadaki gl Bismark dnemini grm ve Almanya tam kendi sanayileme hamlelerini gerekletirirken izlemek ansn bulmutur. Ancak Almanyada sanayilemeye kar kan gl toprak sahiplerine karn, sanayileme devletin sanayicilere verdii destek ile gereklemitir. Weberin tabakalama konusundaki grleri de bu nedenle ekonomik temeli deil st yapnn etkisini, yani siyasi erkin belirleyici gcn vurgular. Aslnda kendinden nce Marxn yapt analizin etkisinde kalsa da her iki dnrn analize balama ncleri ok farkl olduundan, Weberin kuram Marxdan ok farkl ve kendi yaad deneyimleri daha iyi yanstr ekilde biimlenmitir. Weberle Marx arasnda iki temel fark vardr. Birincisi, Weberde sosyal snflarn ounlukla ekonomik temeller zerinden belirlendiini kabul etmekle beraber,
147
ekonomik faktrlerin sadece retim aralarna uzaklk zerinden deil, vasfllk derecesi, kiiler arasndaki bilgi beceri farkllamas gibi ok eitli faktrlere gre de belirlendiini sylemektedir. kincisi ise Weber sosyal snflar tabakalamann sadece bir boyutu olarak grr. Dolaysyla Weberin toplumsal tabakalama kuram boyut zerinden tanmlanmaktadr (Bendix ve Lipset,1967; Gerth ve Mills,1948). Bunlar sosyal snf, stat ve politik partidir (Kalaycolu, 2002: 300). Kuramsal olarak bu boyut birbirinden bamsz olarak belirlenir. Zengin olmak otomatik olarak kiiye yksek stat veya iktidar konumu salamaz. te yandan Weberin tabakalama kuramnda nemli olan kavram nemlidir: 1. ktidar-G; 2. Egemen ve stn olma; 3. Toplumsal eylem. G bir grubun veya kiinin iradesini dier kii ve gruplara ramen gerekletirebilmesi olarak tanmlanr. Gcn meru olarak siyasi alanda kullanm otoriteyi oluturur ve egemenlii salar. Toplumsal eylem ise bir konuda benzer dnen kiilerin beraber bir eylem ortaya koymalardr. Bu kavram tabakalamann boyutunun tanmnda kullanlacaktr. rnein, stat gruplar toplumsal eylemin iinde olabilecekler, politik partiye yelik egemenlik ve g getirebilecektir. Marxtan ok farkl olarak Weberde snfa ait olma bir g veya siyasi egemenlik salamaz. Ancak bazen snf partileri veya stat partileri olabilir. Bu durumda gcn bir snf tarafndan kullanm olas olur.
Sosyal Snf
Weberin sosyal snf tanmnn nemli zellii vardr: 1. Ekonomik karlara ve zenginlie baldr. 2. Sadece mal ve emein karlkl deiiminin yer ald pazar ilikileri iinde tanmlanr. 3. Bireylerin yaam frsatlarn (life chances) belirler. Webere gre, snf konumu bireylerin piyasadaki ekonomik konumudur. Bireylerin snf konumu bir anlamda yaam frsatlarn belirler. Mlkiyete sahip olmak temel snf farklldr. Mlkiyet ve mal sahiplerinin emee sahip olanlara gre ak bir imtiyaz fark vardr. ki tr mal sahibi vardr: 1. Gayrimenkul sahiplii, rantiyer olmak ve sahip olduu toprak veya gayrimenkuln kirasna sahip olmak. 2. Mteebbis olmak ve ticari yatrm sermayesine sahip olarak bu yatrmlarn karndan yararlanmak. Her iki mlkiyet sahiplii de mlk paraya dntrerek imtiyaz ve stnlk salayabilecek gce sahiptir. gc pazarna saladklar hizmet ile dhil olan iiler mlk sahibi deildir, saladklar hizmet karlnda cret kazanmlar vardr. iler vasfl, yar-vasfl, vasfsz olarak hizmet sunarlar ancak bu gruplar arasnda imtiyaz fark vardr. cretleri hizmetlerin deerine gre farkl olur. Her iki grubun kazanmlarna gre yaam standartlar ve yaam frsatlar farkldr. Ayrca her iki grubun sadece birbirlerine kar deil kendi ilerinde de farkllklar vardr. rnein, mal sahibi olan grup kendi iinde sahibi olduu maln kullanm ve deiim deerine gre daha st imtiyazl veya alt imtiyazl gruplara ayrlrken iilerde sunduklar hizmetin vasf dzeyine ve cretlerine gre daha st veya alt imtiyaz gruplarna ayrlr. Hizmet sunanlar mal sahiplerine gre daha az imtiyazl yaam frsatlarna sahip olsalar da her grup kendi iinde daha st veya daha alt imtiyazl ve ayrcalkl gruplara ayrlr. Weberin bu gr, Marxn birbirine zt ve aralarnda snf elikisi bulunan iki temel snf anlayndan farkl olarak oklu snf anlayn temsil eder. Bu anlamda snf deikendir ve snf elikisi yaratacak bir aidiyet iermez (Weber, 1947).
148
Resim 6.2 gc pazarna saladklar hizmet ile dhil olan iiler mlk sahibi deildir, saladklar hizmet karlnda cret kazanmlar vardr. cretleri hizmetlerin deerine gre farkl olur.
Sosyal Stat
Weberin bu kavram toplumda an, eref, unvan gibi prestij faktrlerine gre yaplan ayrmaya karlk tanmlanmtr. Toplumlarda var olan kltrel kodlara gre baz sosyal konumlara verilen deer ve tanma dier konumlardan stndr. rnein, eitimli olmak st bir deer iken eitimsizlik alt bir deerdir. Buna gre eitimli olann toplumsal stats ve prestiji dierine gre daha stndr. Toplumda dili kullanma, giyinme, davranma veya belli bir gruba ait olma gibi birok stat konumu olabilir. Var olan dilin kullanlan iveleri arasnda bir prestij farkll olabilir. rnein; Trkiyede stanbul ivesi, ngilterede Oxford ivesi ile konumak st bir stat kriteridir. Toplumlarda meslekler arasnda da mesleklere verilen deerler arasndaki farklara dayal olarak stat farkll belirlenir. Gnmzde en ok tketim normlarna bal olarak bu tr stat farkllklar yaanmaktadr. Yaam tarzlar ve kltrel farkllklara atfedilen deerlere gre stat farklar ortaya kmaktadr. te yandan Weberde nemli bir nokta zenginlik veya mlkiyet her zaman yksek stat salayacak diye bir kuralda yoktur. Zira stat kuramsal olarak zenginlik veya ekonomik yaam frsatlarndan bamsz belirlenir. Weberde sosyal snf objektif kriterlere gre ve ekonomik dzlemde belirlenirken sosyal stat subjektif kriterlere gre ve sosyal dzlemde ve tketim iinde belirlenir. Sosyal snf kiiye aidiyet salamaz iken kiinin kendi stat grubuna aidiyeti beklenir. Sosyal snflar toplumsal bir hareketin temelini oluturamazken statye bal toplumsal hareketler oluabilir. rnein, tketiciler stat grubu olarak artan fiyatlara kar karlar (Weber, 1947).
Parti
Weberde parti siyasi erke ve otorite konumlarna yaknlk ve uzakl belirler. Yine snftan bamsz bir boyuttur. Toplumda herkesin bir partiye ye olmas dnlmediinden bu boyut sadece parti yesi olanlar kapsar. Bir partiye veya sendikaya, dernee ye olmak ye olan kiilere toplu olarak baz ayrcalklar salar. En azndan bu kiiler karar mekanizmalarna daha yakndrlar ve alnan kararlar kendi karlar iin etkileme ansna sahiptir.
149
Weberin parti boyutu da bugn siyasi ynetimlerde ok sesli demokrasi kavram ile anlatlmak istenen ve toplumda ortak kar, deneyim ve ilgi alanlar olan kiilere seslerini duyurabilecekleri bir platform olabilme ayrcaln salad iin ok kullanlan bir kavramdr. Dolaysyla bu tr bir parti, sendika veya dernek yesi olamama daha az siyasi ayrcalk anlamna gelmektedir (Kalaycolu, 2002: 301). Marksist ve Weberyan Snf grlerini karlatrnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yapsal-levselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. Moore

Eitsizlii anlatmak iin toplumsal tabakalama kavramn kullanan ilevselci okula gre toplum aynen jeolojide olduu gibi farkl katmanlara ayrlmtr. Ancak bu S O R U katmanlar birbirleri ile etkileime geen insan katmanlardr. Tabakalama gr eitsizlii tarihsel balamndan bamsz sadece var olan toplumdaki bir farkllama olarak grr. Bu yzden tabakalama Marxtaki gibi dnme neden olmaz. DKKAT Dinamik deil statik bir bak as sz konusudur. Ayrca tabakalama gelir, eitim, prestij ve stat gibi kavramlar kullanarak alt snftan st snfa kadar toplumu SIRA SZDE baz katmanlara ayrr. levselci okulun toplum analizi toplumun gereksinimleri kavramndan balar. Toplumun gereksinimlerine gre de toplumdaki ilevler belirlenir. levselci AMALARIMIZ okula gre toplumsal tabakalama, toplumun gereksinimleri ile belirlenen ilevler arasndaki uyum ve bireylerin belirlenen ilevler arasnda kendi yetenekleri ve eitimlerine uygun olarak datlmas srecinde oluur. Yapsal ilevselci K T A P okul toplumu analiz ederken btn oluturan paralardr mant ile hareket ettii iin bu ilevlerin yerine getirilmesi ve gereksinimler arasndaki uyum ok nemlidir ve toplumda dzeni salar. Bu manta bal olarak toplumsal tabaklama T E L E V Z Y O N toplumda eitsizlik deil doal ve kanlmaz olarak ele alnmas gerekli bir farkllama ortaya karr. Bu farkllk toplum iin olumlu ve gereklidir. Bu farkllama sayesinde toplumda gerekli ilevler liyakata (meritokrasi) dayal bir biimde yerine getiNTERNET rilir ve toplumda istikrar ile dzen salanr. Davis ve Moorea (1945) gre: Toplumlarda gereksinimlerin salanabilmesi, ileyiin dzenli olabilmesi iin her trl bilgi, beceri, vasf ve yetenee gereksinim vardr. Tm paralar btn tamamlamak iin gereklidir. Ancak toplumdaki baz ilevler dierlerinden daha nemlidir. nemi yksek olan bu ilevler ya toplumun srdrlebilmesi iin byk nem tarlar ya da gereksinim duyduklar bilgi, beceri, vasf dzeyleri yksektir ve bu bilgi becerilere sahip olabilen kii says azdr. Dolaysyla tm bilgi ve beceriler toplumun ilevsel nceliklerine gre bir sralamaya tabi tutulur. Bylece ortaya en stten en alta kadar toplumdaki ilevleri ve karlnda beklenen becerileri sralayan bir sistem kar. Toplumda herkesin farkl yetenekleri bulunur. Ancak toplumun ortaya kan bu ilevsel ncelikler sralamasna gre bu yeteneklerin ncelikle bir eitimden geerek bilgi, beceri ve vasf niteliine dnmesi gereklidir. Buna liyakat sistemi denir. Eitim ise kii iin bir anlamda uzun sreli ve masrafl bir fedakrlk anlamna gelir. Buna bal olarak kiiler bu uzun ve masrafl eitime ve fedakrla ancak bu konumlara daha yksek dller verilirse hevesli olabilirler. Bu masraf ve fedakrl yapabilme durumuna gre kiiler toplumun kendilerine saladDNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Toplumun gereksinimleri: O toplumdaki ekonomik, AMALARIMIZ teknolojik, siyasi, sosyal ve kltrel gelime dzeyine bal olarak verili bir zamanda, toplumun devam ve dzenin salanmas iin K T A P gerekli olan ilevlerdir.
TELEVZYON
NTERNET
150
frsatlardan ne kadar yararlanabileceklerine karar verirler. Sonunda her birey kendi karar ve gerekli eitimi gerekletirdii lde toplumda bir konuma sahip olur. rnein, lise mezunu olmak ile niversiteye gitmek arasnda herkesin raz olamayaca veya karlayamayaca ok uzun, pahal ve farkl yetenekler isteyen bir farkllk varsa bireyler kendi durumlarna gre karar vererek bu eitime devam eder. Ancak sonunda toplumda o eitimin salayabilecei konuma ve bu konuma verilen dle raz olurlar. Bu yzden toplumlarda her toplumsal konumun eitim ve bilgi, beceri gereksinimine gre ve gerekli fedakrlk lsnde dller belirlenecei iin toplumda eit olamayacak olan bir dllendirme sistemi olmak zorundadr. Bu dllendirme sistemi zerinde toplumun deerler sisteminde olumu herkesin farkl olduu ve herkesin ayn ii yapamayaca zerine- bir uzlama (value consensus) vardr ve bu durum eitsizlik olarak deil farkllk veya ilevsel bir tabakalama olarak alglanr. Bu durum bireylerde konumlarna ynelik bir eliki, memnuniyetsizlik duygusu deil tam tersine bir btnn paras olma, topluma yararl olma, toplumun devamn ve btnln salama gibi duygular yaratr. Dolaysyla Davis ve Moore toplumsal tabakalamann bu anlamda olumlu katklar olduunu ne srer. Onlar iin toplumsal tabakalama, toplumlarn devam ve yeni konumlarn gereklerini yerine getirecek ama toplumlarda az bulunan yetenekli kiilerin bu grevleri kabul edebilmesi iin gerekli ve kanlmazdr. Eer toplumlarda kilit konumunda olan ve byk sorumluluk isteyen grevleri dolduracak doru insanlar zendirecek bir dl mekanizmas yoksa o toplumlarda istikrar ve salkl bir toplumsal dzen srdrlmesi olanakl deildir. Bu tartma Trkiyede cret ve maalar arasndaki dengesizlik tartmalarn veya ie gre adam deil, adama gre i uygulamas eletirilerini akla getirmektedir. Ayrca bu kurama gre kiiye eitim verilmeli ve bu kiinin de fedakrlnn karln almas salanmaldr. Yine bu nerme Trkiye iin zellikle niversiteyi bitirip isiz kalan genler rneini hatrlatmaktadr. Davis ve Mooreun bu yaklamlar baz ynleri ile eletiriye aktr. rnein; toplumda baz konumlarn dierlerinden nemli olduu fikrine, bu nem srasnn objektif olarak yaplamayaca nedeni ile kar klmaktadr. Ayrca, toplumda nemli konumlara uygun kii saysnn az olduu dncesine de belki daha fazla sayda yetenekli kii var ama ellerine frsat gemedii iin ortaya kamyorlar diyerek karlk verilmektedir (Kalaycolu, 2002:310).
E. O. Wright
Yeni saylabilecek tartmalardan olan 1980 sonras daha ok nem kazanan bir baka gr ise E. O. Wrightn sosyal snflarn gnmzde nasl alglanmas gerektii zerine yapt almalardan kmtr. Wright ilk almasnda 1979da Amerikada tabaka/snf analizlerinde kuramn ihmal edildii ve Marxn snf analizlerinin bugnn ekonomik ve teknolojik artlarna uyarlanarak yeniden dnlmesi gerektiini savunmutur. Wright farkl snflar aralarndaki retim, kontrol ve mlkiyet, otorite ve smr ilikilerine gre tanmlayarak Amerika iin bir snf haritas ortaya karmakta ve bu kriterlerle her lke iin benzer bir almann yaplabileceini savunmaktadr (Wright, 1976; Wright, 1985). Wright, Marxn snf kuramn modern topluma uyarlarken ortaya kan ara katmanlar Marxtan farkl olarak bir snf olarak grmektedir. rnein, Marxn iki snfl yapsna ilaveten, kk burjuva da kendi bana snf olma zellii kazanmtr. Ayrca Wright, bu
151
l snf yaps yan sra mlkiyet, i konumu ve otoriteye yaknlk gibi kriterlere gre bu snflara katlamayacak ara snflardan da (contradictory class locations) bahsetmitir.
Toplumsal Hareketlilik
Yapsal - ilevci okul ve Weberyan okulun toplumsal tabakalama konusuna yaptklar bir baka katk da Toplumsal Hareketlilik kavramdr. Her iki kuramda kapitalist toplumlar inceledikleri, bu toplumlara zg oklu snf konumlarn kabul ettikleri ve kapitalist toplumun tm bireylere eitlik deilse bile frsat eitlii sunan ak toplumlar olduu fikrinden hareketle farkl toplumsal konumlar arasndaki geikenlii, yer deitirmeyi toplumsal hareketlilik olarak adlandrmlardr. Toplumsal hareketlilik kavram bireylerin babadan oula olarak tanmlanan, kiinin babasna gre toplumsal konumundaki deiiklikleri aklamak iin kullanlr. Toplumsal konum bireyin toplumda kendisine verilen frsatlar deerlendirerek eitimle ve fedakrlkla kazand (ascriptive) konumdur. Kapitalist toplumlarda bireyin bu kazanmlar ile babasndan (ailesinden) daha farkl ve tercihen daha st bir konuma gelecei varsaylr ve aradaki farka baklarak toplumdaki frsatlardaki yaygnlk, toplumdaki gelimilik dzeyi llmeye allr. Toplumsal hareketlilikte iki olaslk vardr: Nesiller aras yukar dikey hareketlilik ve aa dikey hareketlilik. Ekonomik, sosyal ve siyasi adan gelimi saylan bir toplumda tm bireylerin bir evvelki nesile gre yukar hareketlilik yapmalar beklenir. Aaya doru hareketliliin daha yksek olmas ise o toplumda ekonomik gelimenin eksik olduu, yeni frsatlarn yaratlmad, frsatlarn ak ve herkes tarafndan ulalr olmad, demografik yap ile var olan toplumsal konumlar arasnda uyumsuzluk olduu (nfus artn karlayacak sayda pozisyon olmamas, niversite mezunu isizlerin yaygn olmas vb.), liyakat sisteminin (meritokrasinin) ilemediinin gstergesi olarak kabul edilir. Bunlara ilaveten, toplumsal hareketliliin iki farkl formu vardr. 1. Bir kiinin yaam sresi boyunca nesil ii (intragenerational), yani kendi ilk iine baladndan son iine kadar yapt tm kazanmlar anlatan hareketlilik 2. Bir kiinin kendi ailesine kyasla yapt kazanmlar anlatan, nesiller aras (intergenerational) hareketlilik. Toplumsal hareketlilik ile ilgili ilk almalar, ngilterede 1954te D.V. Glassn balatt ve bir hareketlilik analizi gelitirme amacna ynelik olarak balayan almalardr (Glass ve Hall, 1963). Toplumsal hareketlilik almalarnda daha ok Weberin stat, g ve iktidar kavramlar kullanlmaktadr. Buna gre beyaz yakal iilik, masa ba i, kol emei yerine kafa emei kullanan, creti daha yksek, temiz i ve stats daha yksek bir i konumu olarak yorumlanm, ayrca ynetim ve karar verme kademelerine yaknl ile de kol emeinin nne gemitir. Glass, ngilterede yukar hareketliliin orann dk bulmu, ayrca st tabakadan ailelerin ocuklarn ayn konumda tutamadklarn ve bu ocuklarn yaklak % 50sinin aa hareketlilik yaparak babalarna gre konum kaybettiklerini ortaya karmtr. Bunun nedeni kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya kan savan ekonomik etkilerinin insanlarn yaamna ve kazanmlarna etkisidir. Daha sonra 1980de J. Goldthorpen Oxford Toplumsal Hareketlilik Projesinde meslee endeksli bir snf/tabaka almas yaplmtr. Savan etkileri getiinden ve toplumda ekonomik gelime salandndan kol emei ile alan ve en alttaki kategori olan hnersiz, yar-hnerli iiliin ok azald, te yandan orta gruptaki beyaz yakal iilik ve teknisyen grubunun ok artt grlmtr (Goldthorpe, 1980). Bu da o toplumdaki ekonomik, toplumsal, teknolojik gelimelerin toplum
152
katmanlar zerinde etkisini gstermektedir. Mavi yakal babalarn oullar artk ynetici kademelerine gelebilmektedir. Goldthorpe buradan devamla, zellikle genileyen orta snflarn/katmanlarn siyasi grlerini, siyasi partilere ve sendikalara kar tutumlarn inceleyerek 1980lerde Avrupadaki sa ve muhafazakr partilere yneliin nedenlerini irdeler. Sonu olarak snf/tabakalama ve hareketlilik analizlerinde bugn gelinen noktada sadece meslek kategorilerinin kullanld grlmektedir. Meslee dayal stat endekslerine en ok yneltilen eletiriler arasnda meslein kiilerin ellerindeki sermaye, mal ve tanmazlara ait mlkiyet konumlarn belgelemekten uzak oluu; toplumda her zaman aktif igc iinde yer almayan ancak potansiyel i gcn oluturan gruplar kapsam d brakmas; zellikle hane reisinin meslek stats zerine younlap hanelerde artk giderek nemli bir gelir getiren kadn emeini yok saymasdr. Trkiyede toplumsal snflar/tabakalama konusunda yaplan almalarda daha ok 1960-70 dneminin zelliini yanstan tarihsel ve siyasi gelimeler ar basmtr. Bu almalar ncelikle Trkiyenin ii snf tarihini yazmaya ynelmilerdir. 1970de Kray ve Hinderikin almas ukurovada drt ky tabakalama asndan karlatrmaktadr. Trkiyenin tarmsal yapsna uygun olarak ukurovadaki 4 kyde karlatrmal olarak tarmdaki toprak sahiplii, topran verimlilik dzeyi, ekip biilen rnler, kylerin pazara alp almad, kyde yaayanlarn geimlerini kazanma biimleri (tarm iisi veya kk toprak sahibi), kylerin suya ve yola yaknl uzakl gibi birok faktr kullanarak yaplan alma drt kydeki farkl gelime olanaklarna bal olan toplumsal tabakalama biimlerini anlatmaktadr. 1995te Boratavn almas 1991-1992 arasnda gelien ekonomik koullarn toplumsal snflar nasl etkiledii sorusundan yola karak nce krda ve kentteki snflar tanmlamaktadr. Daha sonra bu snflarn ekonomik koullara kar nasl savunma stratejileri gelitirdiklerini irdelemitir. Kentsel snflarn tanmlanmasnda en ok meslek ve meslekteki mevki, krsal snflarn tanmlanmasnda ise toprak mlkiyetlerinin ekli ve bykl ana kriterleri oluturmutur. Boratavn almas lek gelitirme ynnde ilk almadr (Kalaycolu, 2002: 313).
TOPLUMSAL ETSZLK VE TABAKALAMADA YEN TARTIMALAR VE KURAMLAR Sosyal Snf, Etnik Kken ve Toplumsal Cinsiyet Kimlikleri Arasndaki Kesime Modeli
1980lerin balarnda sosyal snf tartmalarnda yeni bir evreye girildi. 1980lerle birlikte alma yaamnn deimesi, fordist i srelerinin yerini fordizm sonras (post-fordist) i srelerine brakmas, emek gcnn becerisinin ve dolaysyla iyerinde inisiyatifinin almas, kol emeinden kafa emeine geiin gereklemesi, iiler arasnda farkllamann olumas (Sennett, 1998) ve benzer ekilde i dnyasnda ynetim ile mlkiyet arasnda bir blnme yaanmas tartlmaya baland (Harvey, 2000). te yandan, siyasi yaamda sosyal refah devletinden vazgeilmesi ve toplumda herkesin kimseden destek almadan artk kendi ayaklar zerinde durabilecei ve refah demelerinin zaten ok fazla bymesi nedeniyle artk devlet tarafndan karlanamayaca savlar da nemli bir dnme neden oldu.
153
Resim 6.3 Gnmzde iilik kol emeinden ok belirli vasf ve beceri gerektiriyor.
Artk gnmzde zenginleen, becerisi artan ve dolasyla yaam standard ykselen bir iilik var ve bu iilik Marxn zamannda bahsettii kol emeinden ok farkl zellikler tayor. Bir kere bu iilik artk tm zamanlarn i yerinde ve iten sonra i arkadalar ile geirmek istemiyor. Yeni iilerin istedii i sonras vakitlerini ailesi ile veya farkl kiilerle geirmek ve baz yeni bo zaman faaliyetlerine ynelmek. Bu bo zaman faaliyetlerinin daha ok yneldii alan ise tketim alan olmutur. rnein, yeni markalar satn alarak giyim kuamna dikkat etmek, salkl yaam iin spor yapp hep fit gzkmek, iyi bir restoranda yemee gitmek, ev eyalarn yenilemek ve genelde i yaam dndaki yaama nem vermek tipik davran rnekleridir. Bylece 1980 ncesinin i yaam odakl iilii gitmi, yerine tketim odakl bir yeni toplum gelmitir. Bu yeni toplumda ise artk ekonomik SIRA SZDE yaam, siyaset ve sosyal yaam deimek zorundadr. Bu yeni toplumda eskiden olduu gibi i odakl bir snf kimlii insanlar arasndaki eitsizlik ve farkllklar ortaya koymaya yeterli olmamaktadr. Bu nedenle sosyal snf kavramna D N E L M ilikin tartmalarda bir dnm geirmi ve toplumsal cinsiyet, etnik veya rka dayal kken, ya ve tketim normlarna dayal yeni kltrel kimlikler snf kimliinin yan S O R U sra nem kazanmtr. 1980ler sonrasnda sosyal snf kavram ilikin tartmalar bir dnm ve topD K Kgeirmi AT lumsal cinsiyet, etnik kken, ya ve tketim normlarna dayal yeni kltrel kimlikler snf kimliinin yan sra nem kazanmtr. SIRA SZDE Burada snf tartmalarnda nemli bir tartma ortaya kmtr. Bir grup sosyal snf kimliinin hlen geerli olduu ve terk edilmemesini savunurken AMALARIMIZ dier bir grup ise snf kimlii kavramnn tabakalama tartmalarnda yetersiz kaldndan karak toplumda daha ok nem kazanan yeni kltrel kimliklere dayal eitsizK ile T kltrel A P likleri almaya ynelmilerdir. Bir grup ise sosyal snf kimlii kimliklerin kesitii iddias ile yeni tartmalar yrtmlerdir. 2000lere gelindiinde artk sosyoloji eitsizlik ve tabakalama almalarnda en ok arlk kazanan tartmalar sosyal snf, toplumsal cinsiyet ve etnik kken kimliklerinin ile orT E L E Vkesimesi ZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
154
taya kan eitsizliklerdir. Burada nemli olan insanlarn yaamnda bu kesimenin ne gibi yeni eitsizliklere neden olduunu anlamaktr. rnein, siyah bir kadnn i yaamnda kendi durumuna zg yaad eitsizliklerin sadece ii olmaktan deil, kadn olmak ve siyah olmaktan da kaynakland ve hatta l bir etki yarattnn yeni kavramlarla gzlenmesi daha olaslkl hle gelmitir (Anthias, 2005). Dier bir rnek, Avrupada gmen iilerin sosyal yaamdan dlanmasnn ve alma yaamnda en alt statde iler almalarnn nedeni sadece ii olmalar ile deil, gmen ve farkl etnik kimliklerden olmalar ile anlalmaldr (Kastoryano, 2004). Buradan anlald gibi artk toplumsal eitsizlik kavram sosyal snflar anlay ile herkesi homojen olduu varsaylan tek bir snfta toplamak yerine, daha rafine ve incelikli katmanlarda kadn/erkek olmann veya bir etnik kkene ait olmann sosyal snfn stne neler kattn grebilmemizi salamtr. Belli bir toplumsal cinsiyet veya etnik veya rk kimlii insanlara var olan snf eitsizliklerinin stnde ve onlarn etkisini katlayan, daha derin eitsizlikler ortaya karmaktadr. nsanlar toplumsal cinsiyet veya etnik kken kimlikleri ile dlanmakta, toplumdaki en alt statde, en alt cretli ve gvencesiz ileri yapmakta en alttakiler olmaktadr. Bu nedenle eitsizlik tartmalarnda toplumsal cinsiyete dayal eitsizlikler ok nemli bir yer tutmaktadr.
Toplumsal Tabakalamann Yeni Aktr: Orta Snf

Tketim odakl yeni toplum biiminin ortaya kard baka bir kavram ise iiliin esas faktr olarak alld dnemlerde fazla zerinde durulmayan ancak 1980 sonras toplumda temel aktr olarak ne kan Orta Snftr. Orta snf, snf analizlerinde kullanlan meslek sralamalarnda ve toplumsal tabakalama kategorilerinde emee dayal olmayan ileri yapanlar, kafa emei, ynetim ve bro ilerini yapan beyaz yakallar (kol emeine mavi yakal dendii gibi) eklinde adlandrlr. 1980 sonras teknolojinin gelimesi ile ortaya kan yeni ve profesyonel meslek alanlar (enformasyon teknolojileri, iletmecilik, yneticilik, reklamclk, tasarm ve grafik, medya ve iletiim sektr vb.) eski beyaz yakal orta snftan ok farkl, st dzey eitimli, profesyonel, inisiyatifi yksek, otoriteye bal olmadan alabilen, ok vasfl bir gruptur. Orta snf kendini ii grmeyen, kendini iiden farkllatran bir gruptur. Orta snfn en nemli zellii ii snfndan farkl olarak kendi iinde heterojen olmasdr. Orta snf oluturan bireyler ok farkl zelliklere sahiptir ve bu farkllklarn da zellikle ne karmak yani bir birlerine benzememek isterler. Tketim odakl bir dnyada bu farkllklar zellikle tketimde farkl yaam tarzlar, stiller, zevkler, marka kullanm olarak belirlenir. maj ve kiinin kendine bir tarz edinmesi gndelik yaamda nemli bir faktr olur. i snfnn hi bu ekilde bir davran yok iken orta snf iin gndelik yaamda en nemli konu bu farklln gsterimidir. Toplumlarda yeni yaam, yeni aktr orta snf tarafndan artk farkllklarn tasarland bir gsteri dnyas olarak yeniden yaplanmaktadr. Bu yeni toplumsal aktrn eski siyasi ve sosyal snf rgtlenmelerine, toplu snf davranlarna, toplu kimliklere ve aidiyete kar olan tutumu kendi snfnn zeliklerinden kaynaklanmaktadr. Zira orta snf heterojen yaps nedeniyle bir araya gelemeyen, tek tip olamayan hatta buna kar olan, bireysel zelliklerin ve her trl bireysel zgrlk ve temsillerin nem kazand bir yeni snftr.
155
Resim 6.4 Orta snf oluturan bireyler farkllklarn ne karmak ister. Tketim odakl bir dnyada bu farkllklar zellikle tketimde farkl yaam tarzlar, stiller, zevkler ve marka kullanm olarak belirlenir
Kltrel Dn Tartmalar ve Toplumsal Eitsizlik

Geleneksel snf teorilerini, eitli alardan eletiren ve snf analizlerinde kuramsal ve kavramsal yeniliin gerekliliine ar yapan yeni yaklamlar sosyolojide kltrel dn (cultural turn) olarak isimlendirilmitir. Bu yaklamlar, yukarda akladmz geleneksel snf teorilerine eitli eletiriler getirmektedirler. Bu yeni paradigmaya gre ncelikle geleneksel almalardaki kstllklar amak iin ekonomik alan ile sosyal alann karlkl kurduu ilikiye odaklanarak kimliklerin ve kiilerin zel ilgilerinin, beenilerinin, farkllklarnn yakndan aratrlmas gerekmektedir. Ancak toplumsal eitsizliklerin derinleerek devam ettii bir dnemde snf kimliklerinin net bir biimde gzlemlenemiyor oluu, bu yeni yaklamn gnmz toplumunu analizinde karlat en temel sorun olarak gsterilmektedir. Savage`in ngiltere`de snf kimlii zerine yapt almalarndan kard sonularda snfn deien deneyimlenme biimine iaret etmektedir. Savagea gre, ngilterede, kolektif hareketlerde somutlaan geleneksel snf tanmlaryla lldnde snf farkndaln ve bilincini gzlemlemek mmkn deildir nk toplumsal snflar kolektif hareketler ve kmelenmeler araclyla somutlaamamaktadr. Ancak grup aidiyetlerinin temel kayna olmaktan uzak ve salt balamsal bir snrllk iinde olsa bile bireylerin kendilerini bir snfa mensup olarak tanmladklar gzlemlenmitir (Savage, 2000: 40). te bu tartma sonucunda Savage ve dier baz akademisyenler sosyal snfa bal kolektif bir bilin olumuyorsa ve snf kendi bana kolektif bir bilin yaratmyorsa niin hl snf `kltrel dn` paradigmas iin aklayc bir deiken olarak nemlidir? sorusunu sormaktadrlar. Yeni paradigmaya gre snflar aratrmaclar tarafndan doldurulan nesnel ve bo kategorilerden ziyade bireylerin sosyal pratikleri ve sembolik aralar araclyla ina olunan bir deikendir. Bir baka deyile snfn izleri kolektif hareketlerde deil, gndelik yaantmz, alkanlklarmz, deerlendirme emalarmz ieren bireysel alanlarda aranmaldr. Bu yeni paradigma snf kimliklerini kolektif olarak tanmlamak yerine, bireysel kimliklerin snf sreleri ile nasl ekillendiini sorunsallatrarak almalarn odak noktasn kolektif snf kimliklerinden snflaan bireysel kimliklere tamtr.
156
Pierre Bourdieu ve Yaam Tarz

Yukarda belirttiimiz gibi 1980 sonrasnda sosyal bilimlerde uzunca bir sre ihmal edilen tketime olan ilginin artmas, deien yaam standartlar, teknoloji ve sanayide ortaya kan yenilikler snf/tabaka terimlerinin ve tabakalama kavramnn yeniden ele alnmas tartmalarn getirmitir. Artk snf/tabaka terimlerinin sanayi sonras toplumlardaki gelimeleri aklamaktan yoksun olduu, bunun yannda veya alternatif olarak ya, toplumsal cinsiyet, rk veya etnik kimlik gibi deikenlerin aklayclna gereksinim olduu belirtilmektedir. Bu tartmalara nemli bir kuramsal katkda P. Bourdieuden (1989) gelmitir. Bourdieu, gnmzde toplumsal snflarn belirlenmesinde yaam tarz, tketim, hobiler, bo zaman alkanlklar gibi farkl zevklere hitap edebilen konularn allmas gerektii zerinde durmakta ve ekonomik sermaye (kiinin elindeki maddi olanaklar); sosyal sermaye (kiinin sosyal iliki alar); kltrel sermaye (kiinin eriebildii eitim, bilgi olanaklar); sembolik sermaye (kiiyi etkileyen deerler, normlar) gibi drt yeni deikenin eski snf analizlerindeki meslek, gelir, eitim deikenlerinin yerini almas gerektiini savunmaktadr.
Toplumsal Tabakalama ve Yoksulluk

Tabakalama almalar iinde yoksulluk konusu 1980 sonralarnda yer almaya balamtr. Dnyada giderek sanayilemi ve ekonomik olarak gelimi lkelerde bile sosyal devlet kavramndan vazgeilmesi, sanayilemenin gerilemesi, isizliin artmas gibi nedenlerle yoksulluun nedenleri, boyutlar ve sonular kavramlatrlmak istenmitir. Yoksullukla ilgili en tartmal konu yoksulluun nasl tanmlanmas gerektiine dairdir. Her alma yoksulluu farkl tanm ve leklerle almaktadr. Bunlardan en yaygn olan yoksulluu mutlak yoksulluk (absolute poverty) veya greceli yoksulluk (relative poverty) gibi iki kategoriye ayrarak incelemektir. Mutlak yoksulluk hanelerin veya bireylerin asgari geim standardnn altna dmesini ve hesaplanm yoksulluk snrnn altna denleri tanmlar. Mutlak yoksulluk daha ok refah devleti politikalarnda gelir dalm ve tketim harcamalar hesaplamalarna dayal olarak somut ve llebilen kriterlerle tanmlanmakta ve kullanlmaktadr. te yandan greceli yoksulluk daha ok bir kiinin veya grubun yaam dzeyini, kendisinden daha yksek yaam standardna ve frsatlara sahip bir referans grubu ile karlatrmas sonucunda ortaya kan greceli mahrumiyet olgusudur. Greceli yoksulluu maddi kaynaklarn toplumda norm olmu veya en azndan zendirilen ve onaylanan normal etkinliklere katlmn, konfora ve yaam koullarna sahip olmann olanaksz veya son derece kstl hle gelecek kadar yetersiz kalmas eklinde tanmlamak da mmkndr. Greceli yoksulluk mutlak temel ihtiyalarn karlayabilen ancak frsat eitsizlikleri yznden toplumun genel refah dzeyine, kaliteli eitime, insanca bir yaam dzeyine ve toplumdaki sosyal temsile katlmann engellenmi olmas durumunu iermektedir. Bu durumda daha yaygn kullanlan mutlak yoksulluk daha ok bireylerin fiziksel yaamlarn srdrebilme hedefine ynelikken greceli yoksulluk bireylerin dier kesimlere grece olarak yaama standartlarn karlatrmaktadr. Eitsizlik ve yoksulluk ilikisini anlamak iin nemli olan bir baka kavram ise kent yoksullar kavramdr. Birlemi Milletler Habitat Raporunda (1996) nfusun kentlerde yaayan bir kesiminin, eitli nedenlerle tarihsel ve corafik olarak belirlenmi asgari bir geim standardn salayabilecek yeterli kaynaklara ve konuta ulaamamas, barnma yoksulluu ile beraber davransal ve toplumsal ilikiler asndan sorunlara yol aabilecek bir konumda olmas durumunu anlatmaktadr.
Greceli mahrumiyet: (relative deprivation) Alt gelir gruplarna ait kesimlerin daha st konumda olann ok fazla gz nnde olan yaam biimlerinden etkilenmesini ve karlatrdnda kendini mahrum hissetmesini aklayan bir kavramdr.
157
Btn bu tanmlarn yan sra 1990 sonras literatre giren snf alt ya da snf d (underclass) kavram ise uzun sren isizlik eken ve i bulma olasl zayf veya artk alamayacak durumda olan kesime iaret eder. Formel sektrden dlanm ancak marjinal - enformel sektr ileri de kstlanm olan, toplumdan ve var olan kamusal veya sosyal olanaklardan dlanm bir gruptur sz konusu olan.
Yeni Yoksulluk ve Tketimden Dlanmlk

Yoksulluk almalarnda yeni bir eilim tketim erevesinden sosyal yaama bakarak yeni toplumsal kimliklerin ve farkllklarn, eskisinden farkl olarak retime dayal toplumsal snf kimlii ile deil, bireylerin tketim alannda benimsedikleri tarzlar, yaam stilleri ve tketime ilikin beenileriyle olutuunu ne sren almalardr. Kltrel ve sosyal pratikler araclyla snf srelerinin kimliklere nasl rtl bir ekilde ilendiini aratran farkl lkelerde farkl yntemlerle yaplm almalarn hepsine bu blmde deinmemiz almamzn snrlar asndan mmkn deildir. Ancak tketim ve yoksulluk arasndaki ilikiye vurgu yapan Zymaunt Baumandan (1998) burada bahsetmek gereklidir. Baumana gre iinde yaadmz toplumsal yapda kat modernlikten daha esnek ve deiken bir moderniteye geilmitir. Bu yeni modernitede birey daha zgrdr. Bu zgrlk ise daha ok tercih yapabilme zgrl, satn alabilme zgrl, tketim zgrl ve yaamdan haz alma zgrl olarak tanmlanmaktadr. Toplum, reticiler arlkl bir toplumdan tketici arlkl bir topluma evrilmitir. Bireyleri yaamlar da tketim toplumu iinde paral, esnek bir hl almaktadr. Bireylerin hzla deien srelere adaptasyon yetenei onlarn yaamdaki baarsn belirlenmektedir. Birey yeni koullara uygun olarak srekli deien stratejiler yapabilmeli, belirsizlikler iinde srekli kayplarn ve kazanlarn hesap ederek yaamaldr. Birey, yaamnn yegne sorumlusu olmutur. Bireyin refahnda ve baarsnda toplumun sorumluluu son derece azalm, birey ise tm yaamnn sorumluluunu stlenmitir. Toplumda tam istihdam olsa bile alan yoksullar olabilecei, tm sosyal hastalklarn ilac olarak dnlen i ve istihdamn aslnda yoksulluk problemini tam da zmedii bilgisi hayal krklna neden olmutur. Baumana gre yoksulluk sadece yokluk ve bedensel tehlike anlamna da gelmemektedir. Yoksulluk ayn zamanda sosyal ve psikolojik bir durumdur. Toplumda nezih yaam standard olarak kabul edilmi ltlerde yaayamamak bireyin z saygsn yitirmesine de sebep olur. Ayrca mutlu bir yaam tketim toplumunda hayatn sunduu frsatlardan yararlanma, zevk alma, yakalad frsatlar kamusal alanda gsterebilen tketici bireyler olarak tanmlandnda, tketim toplumu yoksullar mutlu yaam yle dursun, normal yaama bile eriemeyen bireylerdir. Tketim toplumu zevk ve haz zerinden tanmlad toplumsallk ile yoksullar sakat, arzal, kusurlu, yetersiz olarak tanmlayarak dlar. Bu yetersizlik ncelikle tketici olarak yetersizliktir. Toplumda tketici grevlerini yerine getirememenin gszl, onur krc durumdan tek k yolu tketici yetersizlii ile ba etmektir. Baumann vurgulad gibi yeni yoksulluk anlay tketim toplumunda toplumda yaygn kabul gren ve gsterisel biimde tketemeyenin yoksulluu olarak tanmlanmaktadr. Grld gibi yoksulluk toplumsal tabakalama ile yakndan ilgilidir ve u sralar tabakalamann en ok gndeme gelen konusudur. Toplumlarda i olanaklar azaldka kitleler giderek beklentilerinin altna dtke ve sosyal devletin salad bir ok yardm kesildike bireylerin kamu harcamalarna katlmalar anlay egemen olduka yoksulluun ve toplumdaki olumsuz etkilerinin artmasndan korkulmaktadr. Buna karlk sivil toplum kurulular aracl ile balatlan birok sivil inisiyatif bu noktada ok nem kazanmtr.
158
zet
AM A
Toplumsal tabakalama ve eitsizlik olgularn ve onlarla ilgili kavramlar tanmlamak. 1789da ilan edilen Fransa nsan ve Yurtta Haklar Bildirisine gre nsanlarn eit doduu ve eit yaamasnn gerekli olduu belirtilmitir. Fransz Devriminin insanla sunduu zgrlk, eitlik ve kardelik ilkeleri evrensellemi, kaytsz artsz eitlik ok nemli bir insanlk deeri olarak meruiyet kazanmtr. Sosyolojide toplumsal tabakalama ve eitsizlik konusunu daha iyi anlayabilmek iin nemli kavramlardan ilki farkllamadr. Bu kavram insanlar ve gruplar arasnda fiziksel, biyolojik, psikolojik, ekonomik, kltrel ve sosyal bir ok farklla iaret eder. Ancak bu farkllklar toplumdaki egemen deer yarglar ve normlara gre, st - alt gibi bir deerlendirmeye tabi tutulduklarnda toplumsal tabakalama ve eitsizlik bireylerin yaamnda nem kazanmaya balar. Belli bir gruba, snfa ait olmak daha st bir deer ve imtiyaz getirirken bir baka bir gruba, snfa aidiyet alt bir deer ve imtiyazszlk olabilir. Toplumda daha ok yapsal, ekonomik ve kltrel nedenlerle ortaya kan farkllklar bireyler ve gruplar arasnda eitli eitsizliklere neden olabilirler. Tarih boyunca toplumsal tabakalama ve eitsizliin deien biimlerini aklamak. Tarihte drt farkl toplumsal tabakalama sisteminden bahsetmek mmkndr. Bunlar; 1. Klelik sistemi 2. Kast sistemi 3. Feodalitede grlen toprak mlkiyetine dayal sistem ve 4. Sosyal snflar olarak kabul edilir. Klelik bir insann dier insan zerindeki mlkiyet hakkn tanmlayan en ar eitsizlik biimidir. Genelde doutan kazanlan babadan oula geen bir statdr. Ancak savalar sonunda da yenilen tarafn kleletirilmesi mmkndr. Kast Orta ada, zellikle Hindistanda geerli olan ve Hindu felsefesi, din, tre, gelenek ve mesleki ayrmlara dayal bir tabakalama biimidir. Drt temel kast (Varna) grubu vardr: Brahmin (din adamlar), Kashtriya (askerler), Vaishya (tccarlar) ve Shudra (iiler). Bu gruplara yelik doutan kazanlan kaltsal bir statdr ve kast yelerinin bal bulunduklar kast grubunu deitirmelerine olanak
yoktur. Feodalitede topraklar kral tarafndan soylular arasnda datlr. Bu topraklarn bykl ve kullanm haklar yasal olarak tanmlanr. Bu sistem iinde temel grup soylular; serfler ve din adamlardr. Sosyal Snflar ise dier tm toplumsal tabakalama sistemlerinden farkl olarak kiinin iine doduu mevki/staty deitirebilme zelliine sahip olduu, bunu da kendi yetenekleri ve kazanmlar ile yapabilecei iin deiime ve dinamizme en ak sistem olarak tanmlanr. Sosyal snfa aidiyet aileden miras alnmad gibi yasal veya geleneksel bir temele de oturmaz. Toplumsal tabakalama ve eitsizlik konusunda farkl yaklamlar zetlemek. Sosyolojide Karl Marx ve Max Weber eitsizlik zerine birbirlerinin yazdklarndan etkilenmiler ancak kendi epistemolojik ve mantksal ereveleri iinde ok farkl sonulara ulamlardr. Daha sonra eitsizlik 1950de ABDde ilk kez akademik sosyoloji iinde ekillenen Yapsal-levselci okul ve atma okulu iinde daha farkl ele alnmtr. 1980 sonrasndaki eitsizlik tartmalarndaysa sosyal snf kavramnn toplumdaki gelimeleri, deimeyi ve ortaya kan yeni eitsizlikleri anlamak iin yeterli bir kavram olmad yaygn bir ekilde iddia edilmitir. Artk toplumlarda toplumsal cinsiyet, etnik kken, rk, tketim farkllklar gibi farkllklarn, salt ekonomik analize dayal sosyal snf farkllnn nne getii dncesi nem kazanm ve eitsizlie tketim farkllklar, tercihler, yaam biimleri zerinden yaplan tartmalar damgasn vurmutur. Marxa gre eitsizlik toplumda birbiriyle zt ve elikili karlara sahip iki sosyal snf arasndaki kutuplamaya dayal olarak oluur. Ona gre snf eitsizliinin olumas toplumdaki snflar mcadelesi iinde anlalmaldr. Weberin toplumsal tabakalama kuramysa boyut zerinden tanmlanmaktadr. Bunlar; sosyal snf, stat ve politik partidir. Kuramsal olarak bu boyut birbirinden bamsz olarak belirlenir. Yapsal-levselci okula gre toplumsal tabakalama toplumun gereksinimleri ile belirlenen ilevler arasndaki uyum ve bireylerin belirlenen ilevler
AM A
A M A
159
arasnda kendi yetenekleri ve eitimlerine uygun olarak datlmas srecinde oluur. Bu dalma liyakat kuralna gre olmaldr. 1980 sonrasnda E. O. Wright tabaka/snf analizlerinde Marxn snf analizlerinin bugnn ekonomik ve teknolojik artlarna uyarlanmasn savunmutur. Gnmz toplumlarnda toplumsal tabakalama ve eitsizlie ilikin yeni tartmalar ve kuramlar aklamak. 1980lerin balarnda sosyal snf tartmalarnda yeni bir evreye girildi. alma yaamnn deitii, fordist i srelerinin yerini fordizm sonras i srelerine brakt, emek gcnn becerisinin artt, kol emeinden kafa emeine geiin gerekletii, iiler arasnda bir farkllama yaand, bo zaman faaliyetlerinin ve tketim alannn insanlarn yaamnda daha ok yer tuttuu bu yeni zamanlarda eitsizlik tartmalar da bu yeni alanlarda oluan eitsizlikleri anlamaya doru evrildi. Sosyal snf kavramna ilikin tartmalar da bir dnm geirdi. Toplumsal cinsiyet, etnik veya rka dayal kken, ya ve tketim normlarna dayal yeni kltrel kimlikler snf kimliinin yan sra nem kazand. 1980 sonras toplumda temel aktr olarak ne kan Orta Snf, emee dayal olmayan ileri yapanlar, kafa emei, ynetim ve bro ilerini yapan beyaz yakallar (kol emeine mavi yakal dendii gibi) gibi i ve meslekleri temsil eder. 1980 sonras teknolojinin gelimesi ile ortaya kan yeni ve profesyonel meslekler (enformasyon teknolojileri, iletmecilik, yneticilik, reklamclk, tasarm ve grafik, medya ve iletiim sektr, vb.) ise eski beyaz yakal orta snftan ok farkl, st dzey eitimli, profesyonel, inisiyatifi yksek, otoriteye bal olmadan alabilen, ok vasfl bir grup olarak yeni orta snf oluturmaktadr. Orta snfn tketim odakl bir dnyada farkllklar zellikle tketimde farkl yaam tarzlar, stiller, zevkler, marka kullanm olarak belirlenir. Bu yeni toplumsal aktrn eski siyasi ve sosyal snf rgtlenmelerine, toplu snf davranlarna, toplu kimliklere ve aidiyete kar olan tutumu kendi snfnn zeliklerinden kaynaklanmaktadr. Zira orta snf heterojen yaps nedeniyle bir araya gelemeyen, tek tip olamayan ve buna kar kan, bireysel zelliklerin ve her trl bireysel zgrlk ve temsillerin nem kazand bir yeni snf-
AM A
tr. Tabakalama almalar iinde yoksulluk konusu 1980 sonralarnda yer almaya balamtr. Dnyada sanayilemi ve ekonomik olarak gelimi lkelerde bile sosyal devlet kavramndan giderek vazgeilmesi, sanayilemenin gerilemesi, isizliin artmas gibi nedenlerle yoksulluun nedenleri, boyutlar ve sonular kavramlatrlmak istenmitir. Yoksulluk ve eitsizlik arasndaki iliki mutlak yoksulluk, greceli yoksulluk, kent yoksullar ve snf alt gibi kavramlarla anlatlmaktadr.
160
Kendimizi Snayalm
1. Eitsizlik kavramnn toplumda dikkat eken bir konuma gelmesi ve sorgulanmaya balanmas iin aada verilen gelimelerin hangisi en nemlidir? a. Kapitalizmin gelimesi b. Modern toplum c. Soy sopa bal eitsizliklerin ortaya kmas d. 1789 Fransz Devrimi e. 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 2. Aadakilerden hangisi bir toplumsal tabakalama sistemi deildir? a. Klelik sistemi b. Stat gruplar c. Kast Sistemi d. Sosyal snflar e. Feodalitede grlen toprak mlkiyetine dayal sistem 3. Tarihte klelik sisteminin en ar eitsizlik olarak tanmlanmasndaki temel neden aadakilerden hangisidir? a. Kleliin babadan oula gemesi. b. Kleliin bir insann dier insan zerindeki mlkiyet hakk olmas. c. Klelerin en yorucu ilerde almas. d. Klelerin zgrlklerinin olmamas. e. Kleliin kat kurallar olmas. 4. Kast sistemi toplumda uzun seneler yaayabilmesin temelindeki meruiyet aadakilerden hangisine dayanr? a. Hindu felsefesine ve ikinci hayat inanna dayanr b. Toplumun farkl kast gruplarna blnmesine dayanr c. Farkl kastlar arasndaki i blmne dayanr. d. Toplumda kat bir hiyerari olmasna dayanr e. Kast sistemi dnda gruplar olmasna dayanr. 5. Sosyolojide Sosyal Snf kavram daha ok hangi amala kullanlr? a. Soy sopa dayal eitsizlikleri ifade etmek iin kullanlr b. Miras yolu ile kiilere geen varsllk- yoksulluk konumunu anlatr c. Toplumda kt bulunan maddi kaynaklarn mlkiyetine ulaabilme yetkisini ifade eder d. Kiiler arasndaki hak ve grev ilikilerine dayanr. e. Modern toplumda alma yaamndaki iblmnde kazanlm bir statnn paylald bir gruba ait olma durumunu ifade eder. 6. K. a. b. c. d. e. Marx iin snf elikisi kavram nasl tanmlanr? Toplumsal sre iinde geicidir Snflar arasnda ztlklar oluturur Toplumsal sre iinde kalc ve zlemezdir Toplum dzeninin bozulmasdr. Toplumsal uzlama ile zlr.
7. Aadakilerden hangisi Sosyal stat kavram iin doru bir ifadedir? a. T. Parsonsn ne srd bir kavramdr b. K. Marxn ne srd bir kavramdr c. Siyasi gc olan ile olmayan arasndaki farklla karlk gelir d. Toplumda eref, an, unvan farkllklar ile belirlenir e. Toplumdaki ekonomik farkllklar ile belirlenir 8. Toplumsal hareketlilik toplumda bireylerin toplumsal konumlar arasnda yukar- aa dou hareketliliinin aadaki faktrlerden hangisine bal olduuna iaret eder? a. Aile kkenine bal olduunu b. Bireyin doum yerine bal olduunu c. Eitim sistemine bal olduunu d. Toplumdaki liyakat mekanizmasna bal olduunu e. Bireyin babasnn konumuna bal olduunu Syler. 9. Sosyal snf tartmalarnda 1980 sonras en nemli gelime nedir? a. Snf, toplumsal cinsiyet ve etnik kken gibi kimlikler arasnda kesime ile ortaya kan eitsizlikler b. alma yaamndaki dnmler c. Toplumsal cinsiyet kimliinin toplumda nem kazanmas d. Yeni markalarn ortaya kmas e Toplumda gvencesiz ilerin artmas 10. Greceli yoksulluk kavramna aadakilerden hangisi karlk gelir? a. Temel ihtiyalarn karlayamayan gruplar b. Dk cretliler c. Yallar ve engelliler d. Dezavantajl gruplar e. Genel refah dzeyine ve insanca bir yaam dzeyine erimesi engellenmi olanlar
161
Okuma Paras
Kentte Yeni Yoksulluk ve p nsanlar* Kreselleme ve buna bal olarak yeni ekonomi politikalarndaki (NEPs) yaylma, tabaka ve snf analizleri konusunu revize etmemizi gerektirecek yeni analizlere ihtiya duyurdu. 1980leri izleyen yllarda, ...kr/kent dengelerinde bozulmalar, kentsel yaplarda gerilemeler, g, eitim sisteminde niteliin btnsel olarak azalmas, yeni ikollarnn ortaya kmas, kentlere farkl tabakalardan ve nedenlerden akan g ve gle birlikte hareket eden igc, bu yeni durumun gstergeleri olarak kabul ediliyor (Payne & Payne& Hyde, 1996:1). Bu gstergeler g, yoksulluk, krsal alan, kentsel alanlar ve alma zerinde yeniden dnmemizi gerektirdi. Bu dnm Kreselleme ve Post-Fordist retim sistemlerin yaygnlamas ve buna bal olarak yoksulluun yaygnlamas ile birlikte alan grler (Jessop, 1993); imalatn bu yolla nc dnyaya yayldn ve bu nedenle yoksulluun arttn ne srenler (Brown & Scase, 1991) ve spesifik retim normlarnn kapitalist pazar ekonomisini bu yolla yaygnlatrdn iddia edenler (Lipietz, 1992), meslektalar tarafndan ekonomistik aklamalarla yetindikleri iin eletirildiler (Burrows & Loader, 1994). Yeni iktisadi yaplanmalarn yaratt etkiyi en iyi yeni kentsel ikollar ve kentsel mekan dalmlar ile zebileceimiz aktr (Lash & Urry, 1994). Yeni kentsel snflarn ya da tabakalarn ortaya kmas, kentsel yeni yoksulluk kavramn da ortaya karmtr. Kentsel yeni yoksulluk kavram, gerek zorunlu g kapsamndaki byk yer deitirmelerin gerekse kresellemenin ortaya kard dk nitelikli igcnn kentlere aksnn bir kts olarak; yeni g ve yeni kentli analizlerinde anahtar bir kavram olarak kullanlmaya balanmtr (Bkz. Gven, (2000); Kaygalak (2001); Mingione (1996)). Marxn Yedek igc ordusu (Marx, 1962) ya da E.O Wrightn Kapitalin bir fonksiyonu olarak snf kavramlarndan farkl bir yeni aklama gerektiren bu yeni tabaka, gstergelerle urasan akademisyenler kadar, sosyal hizmet uzmanlarnn da ilgi oda olmaktadr. Marx iin lmpen proleter:...tm su ve hrszlk trlerine bulam, toplumun krntlaryla yetinen, belirli bir ii, balants, olmayan... ordu art askerler, hapishane kaknlar, kaak kleler, cepiler, tokatlar, trtklar, torbaclar, tombalaclar, kumarbazlar, genelev kapclar, anta tayclar, cahiller, sokak algclar, ul-aput toplayanlar, bileyciler, tenekeciler, dilenciler...bu ayaktakm, sprnt, tm snflardan kovulmu artklardr (Marx, 1962:295). Yoksulluun bu tabakasnn Marxa gre tarifi moral bir kavramlatrma iermekteydi ve sonradan bu moral kavramsal analizle alan birka sosyolog iin de anahtar olabildi. Ne yazk ki bu anahtar, yine moral bir tersine evirmeyle Yeni sa teorilerine, tehlikeli yeni snfn (Snf dnn, istenmeyen ve tehlikeli olann) analizleri yapmada da nc olabilmitir (Westergaard, 1992; Jenks & Peterson, 1991). Kentsel yeni yoksulluk tartmalar; yoksulluun hangi kategorilerle tanmlanaca, ayrca yeni ikollarnn kentte yaratt yoksulluk ve yoksullukla birlikte yaama biimlerine ilikin almalarla birlikte ilerlemektedir. Kentsel igcnn yeni nitelikleri zerine almalar, zellikle iin ve almann yeni biimleri ve kentsel meslek ve i d alanlara ilikin aklamalar bu erevede deerlendirilmektedir. Birlemi Milletler iin Dezavantajl gruplar, Parkin iin non-labor, Myrdal iin underclass (snf d) kavramlaryla aklanan bu yeni yzer-kategorileri tanmlamada; ncelikle ngilterede yaplan almalar etken olmutur. Pahl (1984;1988), Payne (1987), Goldhorpe ve Marshall (1992) yeni retim sistematii ve kentsel snf analizlerinde Halihazrdaki toplumda 2/3 istihdama karlk 1/3 isiz orann vurgulayarak, bunlarn belirgin yaam stilleri ve tketim kalplar asndan ayrt edilebileceini gsterdiler. Granovetter, gelir ve stat ilikisini, kincil gc Pazar kavramyla tartt analizinde; bu balantnn basit bir korelasyona dayanmadn gsterir (Granovetter, 1999). Ona gre nsan Kaynaklar Teorisi, kendiliinden karn maksimize eden insan temelinde, stat ile i arasnda anlaml bir korelasyon olduunu iddia ederken, tamamyla sosyal ve sosyalpsikolojik erime ve edinme faktrlerini gz ard etmektedir. te yandan Yeni Endstriyel Paradigma ve Kurumsal Ekonomi teorileri ise; analizlerinde cret yaplarn ve i gc pazarn dorudan ekonomik pazarn birer baml deikeni olarak almaktadr. Oysa der Granovetter, ...ikincil igc pazar aklamas, iin sreklilii ve karakteristii; ii yapan kiinin bireysel karakteristiklerini ve ayrca ie erime yollarn; iin statsn ve iinin buna bal statsn etkileyen asl faktr olarak alr (Granovetter, 1999). Hareket kabiliyeti ve frsatn en az ele geirebilenler, yani ikincil i gc pazarnn daimi oyuncular: kadnlar, siyahlar, kent yoksullar, 13-18 yas_ gruplardr. Parkin, non-laborun
162

kategori ile belirlenebileceini belirtir: rk, cinsiyet ve etnisite (Parkin, 2000). Treanor, yeni eitsizlik kategorilerinin; salt etnisite, rk, gelir gibi eski kriterlerle aklanamayacak yeni bir kast sistemine doru evrildiine dikkati eker. Abelda (1999:725) yoksulluu, i ve kazan olanaklarna ve refahn istihdam, aile yaps, bakm sz ve kazan konusundaki ykmllklerine erimede yetersizlik hali olarak tanmlar. Ancak bu aklamalar, kentsel yeni yoksulluu yine de yapsalc aklama abalar olmakla eletirildiler (Bauman (1998); Harris(1996); Scott(1994); Erder(1996;1997)). Bu almada, kentsel bir yoksul tipi olarak p toplaycln bir i ya da meslek kategorisi olarak ele alnp alnamayaca tartlacak; bu yolla p insanlar aratrmas, yeni yoksulluk kavramn tartmak iin arac klnacaktr. Bir yl arayla iki ehirde (Denizli ve Samsun) gerekletirilen Kentsel Kat Atk Projelerinde toplanan veriler nda, yeni kent yoksulu profili; ncelikle kresel ekonominin kentsel igc zerindeki mikro ve makro etkileriyle, ikinci olarak pn ekonomik ve ekolojik deerleriyle birlikte ele alnacaktr. pte Yaayanlar ve pten geinenler kategorileri, kentsel yeni yoksulu tanmlamada olduka elverili kavramlardr. Kentsel yeni yoksulluun, yoksulluun daha ileri ve ar bir biimi olduuna iliin nermelerin tartlmas ise son ksm oluturacaktr. *"p nsanlar" terimi, kentsel alanda "Sokaktan p toplayarak geinen," "pte alan ve pte yaayan" ya da gnlk deyimiyle "korsan p toplayclar"n tanmlamak iin retilmi bir kavramdr. Trke dndaki karl olan 'scavengers' ise, argoda 'le yiyen' anlamna gelmektedir. Kaynak: Nee zgen, Kentte Yeni Yoksulluk ve p nsanlar, Toplum ve Bilim, Say: 89, s. 88-89. Makalenin devamn/tamamn http://www.neseozgen.net/tr/yayinlar/7.pdf adresinden okuyabilirsiniz. 1. e 2. b 3. b 4. a 5. e 6. c 7. d 8. d 9. a Yantnz yanl ise Giri ve Kavramsal ereve konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih inde Tabakalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih inde Tabakalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih inde Tabakalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih inde Tabakalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Tabakalama Kuramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Tabakalama Kuramlar konusunun gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Hareketlilik konusunun gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Eitsizlik ve Tabakalamada Yeni Tartmalar, Kuramlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Tabakalama ve Yoksulluk konusunu gzden geiriniz.
10. e

Sra Sizde 1 nsanlarn edindikleri eitim ve meslee dayal bir gelir elde etmeleri daha ok Weberci ve Yapsal levselci kuramlarn zerinde durduu doal, kanlmaz ama toplum iin gelimeyi salayan bir eitsizliktir. Weber toplumda snfa dayal eitsizliklerin piyasa mekanizmas iinde ortaya ktn kabul ettii iin farkl meslek gruplarnn farkl eitim dzeylerine gereksinimleri olaca ve bu edinilen bilgi becerinin de iiler arasnda farkl gelir gruplar yaratacan grmek mmkndr. Ayrca Weber pazara mal sunanlar ile hizmet sunanlar arasndaki temel eitsizlii de yine gelir fark olarak anlar. Yapsal-ilevsel okul ise toplumun gereksinimlerinden yola karken farkl meslekleri topluma yararl farkl ilevler olarak kabul edip bu yararl bilgi becerilerin elde edilme sresi (eitim) ve bu konuda yaplan fedakrlklarn (zaman ve para harcama) ilerde farkl gelir dzeyleri olarak bir dl sistemine dnmesini ngrr. te yandan, her iki okulda kapitalizmin ak bir toplum olarak insanlara eit dzeyde frsatlar sunduunu ama insanlarn bu frsatlardan yararlanmalarnn kendi kararlar olduunu syler. Liberal grn de temel fikri olan insan zgrl bu anlayn temel dayanadr. Ancak Marx kapitalist sistemin insanlara dayatt toplumsal i blm ile ortaya kan egemen snf ve tabi olan snf yapsnda byle ak bir
163
toplum olamayacan belirtir. nsanlar kendilerine dayatlan ekonomik, siyasal ve sosyal konumlarnda kendileri semese de yaamlarn srdrmek zorundadr. Bu anlamda, gnmzde kalknma dendiinde ekonomistlerce ortaya atlan kavram geliri artrmak veya pastay bytmek olsa da sosyolojide ve eitsizlik yaznnda bu gelirin/pastann blm veya bu sistem iinde kimlerin kendi toplumsal konumlarn seme hakkna ne kadar sahip olabildikleri konusunda bir tartma vardr. Dolaysyla kalknm toplumlar bireylerinin kendi toplumsal konumlarn grece zgr ve kendi tercihleri dorultusunda belirleyebildikleri toplumlardr. Sra Sizde 2 Toplumsal hareketlilik toplumdaki gelimelerin bireylerin refahna, gelirine, eitimine yansyarak daha gelitirecei varsaymndan yola kar. Ayrca bu kavram dier tabakalama kavramlar iin olduu gibi eril bir kavramdr. Yani erkekler iin tanmlanm, onlarn ev d faaliyetleri zerinden tanmlanm bir kavramdr. Dolaysyla toplumsal cinsiyet kimliine gre ayrm bir toplumda bu varsaym tam da yerine gelmez. ncelikle toplumsal cinsiyet rollerinin retisi kadnla erkein farkl rolleri olduunu, kadnlarn ev ii emeklerinin daha nemli olduunu vurguladka kadnlar toplumsal hareketlilikte bir konum almaktan geri braktrlm olurlar. Kadn ev dnda bir eitim, kariyer edinebilecei bir i, toplumsal temsiliyet kazanamadndan ve srekli kocasna, babasna baml olarak yaamak zorunda kaldndan toplumsal statsnn ykselmesi de olanaksz hle gelir. Erkek ise toplumsal konumunu eitimi, i gcne katlm ve ykselen kariyeri ile srekli ykseltebilir. Ayrca, toplumsal hareketlilik kavramnn ngrd liyakat ve kazanlan toplumsal konumlar, toplumsal cinsiyet rollerine bal olarak kadnlar iin geerli olmayan kavramlardr. ou durumda kadn ailesinin statsne bal kalarak liyakat ilkesinden yararlanamamaktadr.
Anthias,F. (2005). Social Stratification and Social Inequality: Models of Intersectionality and Identity iinde Devine, F.; Savage, M.; Scott, J. ve Crompton, R., (Eds.) Rethinking Class, New York: Palgrave Macmillan. Bauman,Z. (1998). Work, Consumerism and the New Poor, Buckingham/ Philadelphia: Open University Press. Bendix, R. Ve Lipset,S.M., (ed.), (1967) Class, Status And Power, Londra: Routledge. Boratav, K. (1995) stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri, Trkiye Aratrmalar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Bourdieu, P. (1989). Distinction : A Social Critique of Judgement of Taste, London: Routledge Davis, K. ve W.E. Moore (1945) Some principles of Stratification, American Sociological Review, cilt:10, syf. 242-249. Glass, D.V. ve Hall, J.R. (1963). Social Mobility in Great Britain: A study of Intergeneration Changes in Status iinde Glass, D.V. (ed.) Social Mobility in Great Britain, Londra: Taylor & Francis Giddens, A. (2001). Sociology, 4. Bask, Oxford : Polity Gerth, H. ve Mills, C.W. (1948). From Max Weber: Essays in Sociology, Londra: Hutchinson. Goldthorpe, J. (1980). Social Mobility and Class Structure in Modern Britain, (2. basm), Oxford: Clarendon Press. Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004). Sociology: Themes and Perspectives, 6. Bask, Londra : Collins. Harvey, D. (2000). From Fordism to Flexible Accumulation iinde Nash, K., Readings in Contemporary Political Sociology, Blackwell. Kalaycolu,S. (2002). Toplumsal Tabakalama, Sosyolojiye Giri, (ed. hsan Sezal), Ankara : Mart Kitap ve Yaynevi, s. 295-316. Kalaycolu, S. (2011). Toplumsal Eitsizlikler, Snf ve Yoksulluk Toplumsal Tabakalama ve Eitsizlik kitab iinde, nite 7, T.C. Anadolu niversitesi Yayn No: 2415, Eskiehir : Akgretim Fakltesi Yayn No: 1401. Kastoryano,R. (2004). Race and Ethnicity in France in Devine, F. ve Waters, M.C., (ed), Social Inequalities in Comparative Perspective, Londra: Blackwell, s. 66- 88. Kray, M. ve Hinderik, J. (1970). Social Stratification as an Obstacle to Development : A Study in Four Turkish Towns, New York : Praeger Publications Savage, Mike (2000). Class analysis and Social Transformation, Open University Press, Londra. Sennett, R. (1998). Corrosion of Character, New York: Norton Marx, K. (1974). Capital, Cilt: 3, Londra: Lawrence Wishart Walby, S. (1986). Gender, Class and Stratification iinde Crompton,R. ve Mann, M. (eds.) Gender and Stratification, Polity Press. Wacquant, L.J.D. (1996). The Red Belt, Black Belt : Racial Division, Class Inequality and the State in the French Urban Periphery and the American Ghetto iinde Mingione,E. (ed.) Urban Poverty and The Underclass, Londra: Blackwell, s. 234-274. Weber, M. (1947). The Theory of Social and Economic Organization, NewYork: Oxford University Press Wright, E.O. (1976). Class Boundaries in Advanced Capitalist Societies, New Left Review, no. 98. Wright, E.O. (1985). Classes, London: Verso Yuval-Davis, N. (2006). Intersectionality and Feminist Politics, European Journal of Womens Studies, 13 (3): 193-290
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Gnmzn nemli toplumsal kurumlarndan biri olan medyann nasl ele alnmas gerektiini aklayabilecek, Medya aratrmalarnn tarihsel olarak nasl dnemselletirdiini saptayabilecek ve medya sosyolojisindeki egemen paradigmay tartabilecek, ada eletirel yaklamlarn medyay nasl ele aldn analiz edebilecek, Medyaya ekonomi-politik yaklamlar ve dijital uurum tartmasn zetleyebilecek, Medya-kreselleme ilikisini deerlendirebilecek ve kreselleme srecinde ortaya kan a toplumu kavramn tanmlayarak yapsal zelliklerini aklayabilecek, Kitle toplumundan a toplumuna geiin tarihsel temellerini saptayabilecek ve a toplumunun teknolojik, ekonomik, toplumsal niteliklerini tanmlayabilecek, Bata nternet olmak zere yeni medyann ve sosyal medyann potansiyelini deerlendirebilecek ve a toplumunda deien cemaat yaplarn ve sanal cemaatler kavramn karlatrmal olarak aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
A Toplumu Enformasyon/Bilgi Toplumu Bilgisel Ekonomi Dijital Uurum-Dijital Blnme Etkileimli Medya nternet zleyici Kreselleme Medya Endstrisi Medya erii Medyann Almlanmas Medyann Ekonomi-Politik Yaps Sanal Cemaatler Sosyal Paylam Alar /Sosyal Medya Yaknsama Yeni Medya
indekiler
GR: NEML BR TOPLUMSAL KURUM
OLARAK MEDYA MEDYA ARATIRMALARININ TARHES VE LK KURAMSAL YAKLAIMLAR MEDYAYA ADA ELETREL YAKLAIMLAR MEDYANIN EKONOM-POLT VE EKONOM-POLTK YAKLAIM(LAR) ADA KRESELLEME SRECNDE MEDYA VE A TOPLUMU TARTIMALARI
Medya
Medya
GR: NEML BR TOPLUMSAL KURUM OLARAK MEDYA
Gnde ortalama ka saatinizi TV izlemek ya da bata farkl sosyal alar olmak zere nternet banda geirdiinizi hi dndnz m? Kabaca bir hesap yaptnzda muhtemelen sizi bile rktecek ya da en azndan dndrecek bir zaman diliminde medya ile i ie olduunuzu fark edeceksiniz. Brakn on sene evvelini anmsamay, be yl ncesini gz nne getirdiinizde bile, bugn medyann hayatnzda -dne kyasla- ne kadar ok yer aldna hayret edeceksiniz. 20. yzyldan itibaren, zellikle iinde yaadmz 21. yzyln en nemli toplumsal kurumlarndan biri hline gelen medyann kapsama alan hayal gcmz zorlayacak bir hzla genilemi durumdadr. Bu srete bata nternet olmak zere yeni medya, dier iletiim aralar ierisinde ne kt, sosyal alar ya da yaygn tabirle sosyal medya hayatmzn her alann sarp sarmalad. Gnmzde milyarlarca insann gnlk yaamnn en nemli parasn artk medya oluturuyor. Bireyler aras iletiim bugne dek hi olmad kadar artk etkileimsel mecralarda sosyal alarda gerekleiyor. Sadece gnlk hayatmzda deil sosyal, kltrel, siyasal ve ekonomik alanda da medyann ok nemli bir yeri olduu uzun zamandr tartmasz kabul gryor. Toplumsal yaamn, kltrel alann ve siyasi arenann nemli bir gesi hline gelen medya artk hayatmzn merkezindedir. yle ki epeydir medya kltrn (Kellner, 1995) soluduumuzu syleyebiliriz. Medya, bugnn kresel dnyasnda insann hayata, lkeye ve dnyaya dair imgelerinin yegne kayna hline gelmitir. Toplumsal/siyasal yaamda gereklik(ler)in ne(ler) olduu artk nemli dzeyde medya dolaymyla ina edilmektedir. Medyann toplumsal, siyasal ve kltrel alanda bylesine kritik bir rol oynuyor olmas zerinde nemle durulmas gereken bir durumdur. nk nemi her geen gn artan bir toplumsal kurum olan medyann, eitim kurumu hari, dier toplumsal kurumlardan farkllat bir nokta sz konudur. Medya ayn zamanda devasa hacimde bir ekonomik sektrdr. Dier bir deyile gnmzde medya kurumlar kapitalist piyasa koullarnda ve kr maksimizasyonu mant/hedefi ile faaliyet gsteren birer endstridirler. 1980lerde ivme kazanan neo-liberal politikalarla e zamanl gerekleen zelletirme ve dereglasyon uygulamalaryla medya kurumlarnn yaps ve ilevi farkllamtr. Gnmzde medya kltrn soluyan bireyler olan biteni anlama, toplumsal dnyay yorumlama srecinde byk lde medyaya baml bir duruma gelmi olduklarndan bu endstrilerinin kapsaml bir ekilde kavranmas hayati nem arz eder.
Yeni (etkileimli) Medya Radyo, gazete, dergi ve televizyon gibi geleneksel medyadan farkl olarak kullanclarna etkileimli iletiim imkn salayan cep telefonlar, tablet ve avu ii bilgisayarlar, oyun konsollar vb nternet eriimli iletiim ve enformasyon teknolojilerinin genel addr. Sosyal A(lar) ya da sosyal paylam alar, kullanclarn bir a ya da site iinde btn nternet kullanclarna ak (istee gre yar ak veya kapal) bir profil oluturmalarna, ayn a/site ierisinde iletiim iinde olduklar dier kullanclarn profillerini karlkl etkileim iinde takip etmelerini salayan web tabanl servislerdir.
166
Dereglasyon, her ne kadar kurallarn kaldrlmas demek olsa da esas olarak 1970lerden itibaren kamu yayncl tekellerinin ortadan kalkmas ve zel radyo/televizyon yaynclnn yaygnlamas ynnde kurallarn deitirilmesi srecini anlatmak iin kullanlr. Web 2.0: 2004 ylnda gelitirilen Web 2.0, ikinci nesil nternet hizmetlerini, yani nternet kullanclarnn ortaklaa ve paylaarak yaratt sistemi tanmlar Bata Facebook ve Twitter olmak zere dier sosyal alarnn kendi reticilerini yine tketicileri arasndan oluturabilmesine imkn veren nternet teknolojisinin temelinde Web 2.0 tabanl, etkileimli uygulama yatar. Yaknsama: Farkl teknolojik sistemlerin benzer grevleri uyum iinde yerine getirebilecek ekilde gelitirilmesidir.
Modern kitle iletiim kurumlarnn, yani medyann toplumsal ve ekonomik yaamdaki yerinin ve neminin genilemesi, medyann daha ok mercek altna alnmasna neden olmutur. Ayrca iletiim ve enformasyon teknolojilerinde ahit olduumuz ba dndrc gelimeler medyaya ilikin akademik tartmalarda da yanklanmaktadr. kinci nesil nternet hizmetlerini, yani Web 2.0 tabanl etkileim uygulamalarn, akll mobil (cep) telefonlar, akll TVleri, avu ii bilgisayarlar, tablet bilgisayarlar ve bu yeni iletiim ve enformasyon teknolojileri arasnda gerekleen yaknsamay gz nne aldmzda yaanan srecin arpcln grebiliriz. te ikinci nesil nternet hizmetleri, akll TV ve mobil telefonlar ile bunlar bir arada kullanmamz mmkn klan yaknsama televizyon ve gazete gibi geleneksel medyann ilevlerini farkllatrrken aratrmaclar iin de yeni inceleme alanlar oluturmaktadr. Bylelikle medya sosyolojisi, medya almalar, kltrel almalar, sinema-televizyon, gazetecilik vb. ok farkl disiplinlerin bir araya geldii disiplinleraras, hatta disiplinler-st zellikler gsteren geni kapsaml almalar ortaya kmtr.
Medya Nedir? Medyay Nasl Ele Alabiliriz?

Trkede kullandmz medya kavram ngilizcedeki mediann karl olup Latince ara, ortam, arac anlamlarna gelen mediumteriminin ouludur. Birbirleriyle iletiimi olmayan, iletiim kuramayan iki dzlem ya da iki balam arasnda iletiimi salayan aralar medya olarak tanmlanmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta medya teriminin oul olarak bu iletiimi mmkn klan aralara karlk geldiidir. Dolaysyla szc tekil, yani tek bir ara olarak grerek farkl iletiim aralarndan sz edilirken medyalar denilmesi yanl bir kullanmdr. Medya terimini karlamak zere son dneme kadar kitle iletiim aralar kavram kullanlm olsa da zellikle son 20 yldr medya szc yaygn olarak kullanlmaktadr. Gnmzde kitle iletiimi, kitle iletiim aralar kavramlarnn yerine artk sadece medya kavram kullanlmaktadr. Bunun nedeni sadece medya kelimesinin daha popler olmas deil, yeni nesil nternet hizmetlerinin gelimesiyle birlikte kitle iletiimi kavramnn karlkl etkileimin mmkn olduu iletiim ortamlarn yeterince tarif edemez hle gelmesidir. Peki ilk kullanmyla kitle iletiim aralar ya da bugn kullandmz ekilde medya dediimizde hangi iletiim aralarna iaret ediyoruz? En geni anlamyla dndmzde kitap, gazete, dergi, bror, bildiri, funzin, billboard, telefon, mobil telefon, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, nternet gibi iletiim aralarn bu kavramn snrlar iinde dnebiliriz. Gnmzde toplumsal iletiim byk lde bu amala gelitirilmi ileri teknoloji rn aralarla gerekletirildiinden bu nitede medya denildiinde ounlukla kitle medyas yani kitlesel dzeyde eriime ve/veya etkileime olanak salayan aralar, zellikle radyo, gazete, televizyon ve nternet kast edilmektedir. Bir rpda saydmz iletiim teknolojilerinden sz ederken sadece teknik aralardan sz etmiyoruz elbette: Teknoloji onlar ortaya karan bilgi, alg, tasavvur, retim, deerler balamnn tmne karlk gelir. Alman filozof Martin Heideggerin (1889-1976) nl deyiiyle ifade edersek teknoloji hi teknik bir olgu deildir. Teknoloji, tekniklere dair bilgiyi iermekle birlikte asl bunlarn fikrini ve bu fikrin toplumsal meruiyet kaynaklarn ierir. Farkl bir ifadeyle teknoloji, ann ruhunu, toplumsal ilikilerini ve bunlara hakim olan iktidar yaplarna ilikin n-kabulleri de beraberinde getirir (Ergur, 2011: 13) ki bu anlamda ideolojik bir olgudur. Kald ki iletiimin [de] ncelikle teknik deil, kltrel ve politik bir olgu olduunu (Maigret, 2011:20) vurgulama-
7. nite - Medya
167
lyz. Teknolojinin ve iletiimin ideolojik olduu vurgusu nitenin ilerleyen blmlerinde ayrntl olarak karmza kacaktr. Kuramsal bir bakla iletiim srecini ve ortamn anlarken ncelikle medyann hitap ettii izler kitleden, yani izleyici/dinleyici/okuyuculardan; hitap ederken aktard ierikten ve sz konusu ierii nemli lde reten kurumsal yapdan sz ediyoruz. te medyay ve medya-toplum ilikisini anlamak iin bu boyutu mmkn olduunca birlikte dnmemiz gerekir. Her ne kadar izlemek mastar, seyretmeyi, grmeyi ifade etse de medya almalarnda izleyici ya da izler kitle szc, btn medya tketicilerine karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr. Peki izleyici olmak, medya ne aktaryorsa, ne gsteriyorsa onu olduu gibi alSIRA medyann SZDE mak, edilgin bir tutumla kabul etmek anlamna m geliyor? Peki ilevi sadece bir noktadan dierine aktarlan ieriklerle mi snrldr? Yoksa bu ierikler bireyin toplumsal ilikilerine katkda bulunur mu? zleyicilerin toplumsal dnyay DNELM yorumlamalarnda medya nasl bir rol stlenir? Medya organlarnn genel olarak kr amacyla ileyen kurulular olduunu ve byk sermayedarlarn elinde bulunO R U duunu dndmzde medya ieriklerine sadece medya Sprofesyonellerinin karar verdiini syleyebilir miyiz? Medyann ynetimi sadece ona sahip olanlarn kontrolnde midir? Devlet aygtnn ve siyasi iktidarlarn medyaDzerindeki ak ya KKAT da rtk bask ve mdahalesi yok mudur? Son olarak Trkiyede RTK (Radyo-Televizyon st Kurulu) rneinde grdmz denetleme/dzenleme kurulularnn SIRA SZDE medyaya ynelik ne gibi yaptrmlar sz konusudur? (Nalaolu, 2003: 43-55). imdilik cevaplardan ok sorular ne km durumda olsa da ilerleyen blmlerde bu sorulara farkl yaklamlar ekseninde ok boyutlu bir AMALARIMIZ tartma iinde cevap aranacaktr. Bu niteyi okurken kavramakta zorlandnz ya da hakknda daha ayrntl almak isK T A bilgi P tediiniz kavramlar iin Erol Mutlunun letiim Szlne (Ankara: Ayra Yaynevi, 2008) ve/veya Hseyin Ksenin letiim Sosyolojisi: Temel Kavramlar Antolojisine (stanbul: Yirmi drt Yaynevi, 2006) bavurabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N Takn, E R N E T dier yanKapitalist modernitenin gelimesi, enformasyonun hzl ve etkili dan kitlesel ve kamusal bir iletiim ortamn gerekli klm, modern kitle iletiim aralarnn ortaya k ile Bat toplumlarnda modernitenin belirmesi e zamanl gereklemitir. Modernitenin ortaya kard olgulardan birisi de kitle iletiimi olmu ve kitle medyasnn yaygnlamas sonucunda da kitle iletiim (ya da medya) aratrmalar 20. yzyln balarnda ortaya kmtr. 20. yzyl bandan 1940a kadar iki byk dnya sava arasndaki yllar kapsayan ilk dnemde medyann ok gl ve ikna edici bir etkisi olduuna dair ortak bir gr egemen olmutur. Sava atmosferinin ve kitle toplumu paradigmasnn sz konusu olduu bu dneme, kitle iletiim aralarnn ok gl propaganda kurumlar olduklarna ve insanlarn bir anlamda beynini ykadna dair bir medya gr damgasn vurmutur. Bu dnemin hakim yaklam olan Hipodermik rnga modeline gre medya mesajlar insanlarn beynine tpk bir rngadan ilacn zerk edilmesi gibi veriliyordu. Kitlelerin ok gl olduu kabul edilen medya tarafndan kolayca maniple edildii ve bylece kitle iletiim aralarn elinde bulunduran ve iyi kullananlarn kitlelere istediklerini yaptrabilecekleri varsaym bu dneme damgasn vurdu. Propaganda analizinde Harold Laswell, 1. Dnya
MEDYA ARATIRMALARININ TARHES VE LK KURAMSAL YAKLAIMLAR
NTERNET
168
Fotoraf 7.1 Paul Lazarsfeld
Sava sonrasndaki olumsuz koullarn, byk ekonomik bunalmn ve siyasal istikraszln insanlarn psikolojisini kt etkilediini ve medyann bir rnga inesi gibi insanlarn bilincine girip onlar maniple edebileceini belirtti. 19. yzylda ortaya kan propaganda olgusu yeni iletiim teknolojileri sayesinde ok daha etkili bir ilev kazand. Kitle iletiim aralarnn 1. Dnya Sava srasnda propaganda aralar olarak ok kritik bir rol oynadn gr, 1930larda Avrupada faizm ve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin ivme kazanmasyla zirveye trmand. 2. Dnya Sava srasnda ise kitle iletiimi neredeyse propagandayla e tutuluyordu (Curran vd., 1982: 230; Williams, 2003:23-31, Mutman, 1995: 27). Kitle iletiimi aratrmalarnn 1940-60lar dnemini kapsayan ikinci evresinde totaliter tehlikenin ve beraberinde kitle toplumu paradigmasnn ortadan kalkmasyla ilk dneme damgasn vuran her eye gc yeten medya anlay da geerliliini nemli lde yitirdi. Pasif ve atomize olmu bireylerden oluan, iktidarn tek bir merkezde bulunduu bir toplum tasavvuru yerine; zengin ve ok eitli balarla ii ie gemi, dayanmann egemen olduu, iktidarn tek bir merkezde olmad ve farkl toplumsal gruplarn temsil edildii oulcu toplum gr medya almalarnda da yank buldu. Ampirik almalar etrafnda ekillenen bu paradigmada medyann etkisi niceliksel bir aratrma konusuna; neyin, kimin zerinde ne kadar etkili olduu sorunsalna dntrld. Ana akm ya da liberal/oulcu olarak adlandrlan almalarn yeerdii bu dnemde, ABDde yaplan Etki Aratrmalar sonucunda medyann snrl bir etkisi olduuna dair bambaka bir yaklam ortaya kt. Bu dnemin en nemli isimlerinden Paul Lazarsfeld (1901-1976) ve arkadalar 1940 ylnda ABDde yaptklar aratrmada kitle iletiim aralarnn etkisinin ok snrl olduu sonucuna vard. Aratrmaclara gre kitle iletiim aralar araclyla gerekleen seim kampanyalar, semenlerin oy verme davranlar zerinde ok fazla bir etkiye yol amamt. Aratrmann sonunda kiileraras ve iki aamal bir iletiimin daha ok etkisi olduu, mesajlarn grup iindeki kanaat nderine ulat ve onlar araclyla toplulua aktarld vurguland. Elihu Katz ve Paul Lazarsfeldin Kiisel Etki adl almalarnda yazdklar gibi kitle iletiimi aknda insanlarn oynad rol ile ilgiliydiler. Propagandann incelenmesinden vazgeen ve rnga modelini ortadan kaldrmay hedefleyen bu yaklam genellikle kitle iletiim aralarnn hangi koullar altnda izlerkitlenin tutum ve davranlarnda deiiklie yol atn anlamay amalamaktayd. letiim aralarnn ieriinin sadece bireysel, llebilir, ksa vadeli ve davransal etkilerinin aratrlmas hedeflendi. Sadece kampanya tr mesajlara bakan aratrmaclara gre reklam ya da seim kampanyalar gzlemlenebilir davranlarda llebilir etki yaratmsa medya etkilidir, yaratmamsa etkili deildir. Bylece ounlukla medya endstrileri ya da hkmetlere yaplan profesyonel aratrmalarda seim ve reklam kampanyalarnn etkisi llmeye alld. Bu tr kurumlarn kendi ynetsel amalar iin anlaml olabilecek ve bir kullanm deeri
7. nite - Medya
169
olabilecek bu bak asnn, medyann toplumsal anlamna dair sosyolojik bir deerlendirmeye katks ise snrl olacaktr. Lazarsfeld ve Robert K. Mertonun bu snrlln farknda olmadklarn sylemek elbette hakszlk olur. Zira birlikte yazdklar u satrlarda medyaya dair ok daha sofistike bir yaklamn ipucu vardr: Medyann gc sylediinden deil asl sylemediinden gelir nk bu aralar statkoyu onaylamay srdrmekle kalmyor, ayn zamanda toplumun yaps hakknda temel sorular sormay baaramyor. (Akt, Mutman, 1995: 30). Sz konusu aratrmaclar, eletirel medya almalarnda byk lde kabul byle bir argmana 1948 ylnda imza atm olsalar da bu gr hem gelitirmemiler hem de almalarn bu yaklam erevesinde yapmamlardr. Kendi dile getirdikleri sorular cevapsz brakarak altklar kurumlarla uyum iinde, kendilerini televizyon ebekelerine, piyasa aratrmas irketlerine ve siyasal adaylara yararl hle getirmeyi tercih etmilerdir (Gitlin, 1978: 21). Medyann iinde yer ald kapitalist dinamikler ve devlet dzenlemelerinin denetiminde var olabilmesi, medyann mlkiyet yapsnn ve kontrolnn merulatrlmasna da yol at. Ayrca mevcut kurumsal dzeni verili kabul ederek dikkati kitle iletiim retiminin daha genel toplumsal anlamlarndan uzaklatrd. Kitle iletiim aralarnn etkisinin ok snrl olduu gr ite bu balam iinde dnlmelidir. Yine de medya sosyolojisinde egemen paradigmann olumasnda olduka etkili olan Lazarsfeld ve Merton kitle iletiim aralarnn etkilerine ynelik olarak ne srdkleri uyuturma etkisi kavram ile izlerkitlenin toplumsal sorunlara tepki vermek ve mdahale etmek yerine tepkisiz kalmasnn altn izmilerdir. Aratrmaclara gre bu durumun sorumluluu kitle iletiim aralardr (Gitlin, 1978; Mutman, 1995; Williams, 2003; Curran vd., 1982; Mutlu, 1998).
Fotoraf 7.2 Elihu Katz: Kullanmlar ve Doyumlar Yaklam Sosyolog Elihu Katz (1926-), ilevselci bir bak asyla gelitirdii Kullanmlar ve Doyumlar yaklam ile izleyicilerin izlenilen medya ieriklerini aktif bir ekilde deerlendirmelerinin ve medyay farkl amalar iin kullanmalarnn mmkn olduunu belirtti. nsanlarn birey olarak ne gibi beklenti ve amalarla medyay kullandnn gz ard edildiini ifade eden Katz, medyann insanlara ne yaptn deil, insanlarn medyay ne amala kullandna baklmas gerektiini vurgulad. Medya izleyicisinin verileni olduu gibi alan pasif bir tketici konumunda olduu grne kar kt. Bu tespit, sonraki yllarda artan bir ivmeyle medya aratrmalar iinde yer bulacaktr. Kullanmlar ve Doyumlar yaklamna gre izleyiciler gnlk hayatn skntlarndan uzaklama, elenme, yalnzlk duygularn hafifletme, gncel gelimelerle ilgili bilgi edinme, dnya olaylarndan haberdar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amacyla medyay kullanrlar. zellikle 1960 ve 70li yllarda iletiim almalarnda ok etkili olan bu yaklam izleyicilerin medyay farkl ekillerde deerlendirebilecei vurgusuyla nemli olsa da, iletiim aralarn ilevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletiim deneyimini doyum anyla kstlamas nedeniyle eletirilir (Mutlu, 1994:140141den zetlenerek aktarlmtr).
Medya sosyolojisi alannda paradigmatik nem kazanan bu ampirik aratrma gelenei topluma dair birbiriyle ilikili iki teorinin eliinde gelimitir. Bunlar ilevselcilik ve oulculuktur. levselcilik ve oulculuk, topluma ve siyasete byk lde eletirel olmayan iki yaklamdr. levselcilik ve oulculua gre medya-
170
nn temel rol ve ilevi istikrarl bir toplumu koruyacak deerlerin aktarlmasdr. levselcilik, medyann demokrasinin ortak deerlerini insanlara zmseterek bir gr birlii salamadaki rolne dikkat ekerken oulculuk, medyann toplumdaki farkl gruplarnn kendilerini duyurabilmesi iin gerekli olduunu vurgular. Toplumlar canllara ve toplumu oluturan birimleri de canllarn organlarna benzeten, toplumun sal iin de btn organlarnn uyumlu bir biimde ilemesi gerektiini ifade eden bu yaklama gre toplumsal dzen, bireyler birbirinden izole olduka bozulmakta ve kolektif bilinin kmesi toplumsal sorunlara ve felaketlere neden olmaktadr. levselci yaklam ite bu balamda medyann sosyal dzen ve yapnn korunmasndaki rol zerine younlamtr. levselci yaklamn amaz ise bir ilevin ne olduunun tamamen tanmlanamamas, hangi ve ne tr bir medya aktivitesinin toplum dzeni iin ilevsel olup olmadnn belirli ve sabit olmamasdr (Williams, 2003: 47-49). levselciliin siyasal manifestosu olarak grlebilecek oulculuk, toplumu, hibir grubun tam olarak egemenlik kuramad, birbiriyle srekli rekabet hlindeki gruplar ve karlar karmas olarak grr. Bat toplumlarnda g/iktidar, hibiri tek bana hakim olmayan eitli gruplarn elindedir. Bu gruplar arasndaki rekabet gcn/iktidarn tek bir merkezde toplanmadan dalmn salarken medya kurumlar da -gruplar aras bu rekabette hakem rolnde olarak grlen- devletten, siyasal partilerden ve dier bask gruplarndan zerk bir yapya sahiptir. Medya, yasama, yrtme ve yarg glerine ek olarak drdnc g konumundadr (Curran, 1990:330). Liberal-oulcu yaklama gre medya ieriini belirleyen, medyann mlkiyet sahipleri deil, tketiciler/izleyiciler ve onlarn istekleridir. Liberal demokrasi teorisinin merkezinde yer alan oulculuk, liberal demokrasinin bugnden yarna var olabilmesi ve gelimesi iin medyann olmazsa olmaz olduunu vurgular (Williams, 2003: 50-51). Liberal/oulcu yaklama gre medya kurumlarnn topluma, haber medyas kurumlarnn da toplumsal gereklie ayna tutmas gerektiini ve istenirse ayna tutulabileceini belirtir. Demokratik sistemin salkl ileyebilmesi iin 4. G payesiyle haber medyas kurumlarna ok nemli bir misyon yklenir: Kamu, yani halk adna gzetim yapmak ve serbest dnce pazar oluturmak. nk yurttalar oylaryla yasama, yarg ve yrtme gcn teslim ettikleri erk sahiplerinin sahip olduklar iktidar suiistimal edip etmediklerini, bu gc toplumun karlar lehine kullanp kullanmadklarn ancak -onlar adna bu g odaklarn gzetleme/denetleme grevi verilmi olan- haber medyas sayesinde renebilir. Bundan dolay haber medyas kurumlar, yani kamusal iletiim zerinde dorudan ya da dolayl her trl hkmet ve/veya devlet sansr ve mdahalesi olmamaldr. Ayrca, yurttalarn doruyu ve gerei renebilmesi iin, haber medyas da yaynlarnda tarafsz ve nesnel olmaldr. Bu paradigmann epistemolojik arka planna bakldnda ise ksaca pozitivist bir yaklam sz konusudur. Bu erevede dil, iinde yaanlan dnyay, var olan d gereklii nesnel bir biimde yanstan/yanstabilen bir ara olarak grlr. Medyann topluma, haber medyasnn ise toplumsal gereklie ayna tutan bir ilevle tanmlanyor olmas; medyann toplumsal/siyasal alann dnda ve bu dsal konumu nedeniyle de toplumsal yanstabilen bir ara olarak kabul edilmesi ile i iedir. Ancak bu dnce, haber medyasnn yanllna ilikin gzlemlerle sarslp liberal/oulcu literatrde bile nce yanll sergileyen almalara, sonrasnda ise temsil kavram ile medyay ele alan eletirel aratrmalara brakmtr (Hall, 1997; Hackett, 1985; nal, 1996; rvan, 1996; Gkalp, 2009).
7. nite - Medya
171
MEDYAYA ADA ELETREL YAKLAIMLAR Frankfurt Okulu

Amerikan medya sosyolojisinin hakim olduu snrl etkiler dneminde iki yaklam, egemen paradigmann yannda yeterince etkili olamad. Bu yaklamlar birbirlerinden farkl olsalar da, her iki yaklamda Frankfurt Okulu olarak adlandrlan ada eletirel gelenek bnyesindeki nemli kuramcdan gelir: Adorno, Horkheimer ve Benjamin. 1920lerin balarnda Frankfurt niversitesinde kurulan Sosyal Aratrmalar Enstits, sosyal bilim literatrnde ksaca Frankfurt Okulu olarak bilinmektedir. Frankfurt Okulu yaklam, literatrde yaygn olarak Eletirel kuram ya da Eletirel teori olarak da adlandrlr. zellikle Theodor W. Adorno (1903-1969), Max Horkheimer (1895-1973), Walter Benjamin (1892-1940), Leo Lowenthal (1900-1993) ve Herbert Marcuseun (1898-1979) kltr, ideoloji ve kitle iletiim aralarna dair analizleri olduka nemlidir. Bu okulun temsilcileri 2. Dnya Savandan sonraki dnemde bilhassa faizm, otorite, brokrasi, teknoloji, kitle iletiimi, kltr endstrisi ve sanat konularnda nemli almalar yapmlardr. Adorno ve Horkheimer, sanayileme sonras modernleme srecinin 20. yzylda geldii noktay ve bu srete tank olduklar kltrel dnm, kltr endstrilerinin bir sonucu olarak analiz ettiler. Kuramclara gre kltr endstrilerinin rettikleri kltr, kendiliinden gelimeyen, en geni kitlelere ulamay hedefleyen, bu nedenle de standartlatrlm ve metalatrlm bir kltrdr. Bu yapay ve doal olmaktan uzak kltrn tketicisi ise kltr endstrilerinin en sadk tketicisi olan modern bireyden bakas deildir. Kltrn temelsizlemesi ve basitlemesi olarak tanmlanabilecek bu durum, ayn zamanda kitle kltr olarak da adlandrlr. Kuramclara gre kltr endstrisi sayesinde kitle kltrne indirgenen kltr rnleri rasyonel tekniklerle standartlatrlp datlmakta, reklam endstrisi araclyla da bireylerin satn alma gdleri harekete geirilip srekli olarak tketime ynlendirilmektedir. Ksaca, kltr endstrisi kavram televizyon ebekeleri gibi nemli lde modern kltr kontrol edip denetleyen rasyonel olarak rgtl-brokratik yaplara iaret etmektedir. Gelimi kapitalizmdeki kltrel retimin yaplanmas her eye damgasn vuran bir tekdzelilik sorunu yaratmtr. Adorno ve Horkheimerin (1944:7) kendi szleriyle; Bugn kltr her eyi birbirine benzetiyor. Filmler, radyo ve dergiler bir sistem oluturuyor. Her alan kendi iinde ve dierleriyle bir sistem oluturuyor. Bu dnm srecinin dinamiklerine kreselleme ve a toplumu tartmalarnn yer ald blmnde yeniden dneceiz. Ksaca, artk farkl corafyalarda yer alan modern toplumlar kltr endstrisinin szgecinden gemek zorunda braklmtr. Adorno ve Horkheimerin bu yaklam ekseriyetle ilk dnem medya kuram iinde deerlendirildi. Onlara gre medya, birilerinin maniplasyonu ya da teknolojinin kendinden menkul gc sonucu bireyleri etkilemesi sorunu deil, sitemin ileyiinin tam da kendisiydi (Adorno ve Horkheimer,1944: Ritzer, 1996; Mutman, 1995).
Fotoraf 7.3 Theodor W. Adorno
172
Fotoraf 7.4 Walter Benjamin
Resm olarak hibir zaman Enstitnn yesi olmayan Walter Benjamin (18921940) zellikle Adorno ile dnsel etkileimi sonucu okulla ilikili olmu, erken lmnden sonra da btn eserleri kurumun katklar ile yaynlanmtr. Bundan dolay Frankfurt Okulu kuramclaryla birlikte anlan Benjamin Mekanik Yeniden retim anda Sanat Yapt (1936) adl nemli makalesinde, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popler sanatn potansiyeli konusunda iyimser bir bak as sergiler. Benjaminin almas, fotografik ve sinematografik teknolojinin devreye girmesiyle algnn nasl deitiini ortaya koymas asndan olduka nemlidir. Teknolojik gelime ve mekanik yeniden retim yeni alg biimlerini beraberinde getirmitir. Benjamin medyann etkili olup olmadndan ziyade fotografik ve sinematografik alglama tarzlarnn nasl farkllatn gstermitir. Ona gre fotoraf ya da sinema basite birer kayt arac olmaktan ok dnyay belli bir biimde alglama ve kurmay ima ediyorlard. Ksaca, Benjamin medyay sorgulamaya ynelerek onu basite bir ara olarak deil, bal bana bir kltrel biim olarak gryordu. nl kltr kuramcs Raymond Williams da (1921-1988) 1974 tarihli nemli almas Televizyon: Teknoloji ve Kltrel Biim de teknolojiyi bir kltrel biim olarak ele almay nerecektir. Williamsa gre zellikle televizyon basite bir ara olmaktan ok toplumsal formasyonu belirleyen bir kltrel biimdir (Benjamin, 1936; Mutman, 1995).
Medya, ktidar, deoloji

1950lerden 60lara kadar sregelen toplumsal istikrarn ve refah dneminin 60larn ikinci yars siyasal kargaa ve atmalara brakmas, medya teorisinde Marksizmin glenmesine neden olmutur. Klasik Marksist bak asna gre medya egemen kapitalist snfn karlarn bugnden yarna koruyan, merulatran ve pekitiren bir ileve sahiptir. Medyada izlediklerimiz, okuduklarmz ve duyduklarmz bizi iinde yaadmz toplumsal sistemin ve dnyann doal, normal ve kanlmaz olduuna ikna etmeye alr. Neo-Marksist teoriler arasnda nemli farkllklar olmasna ramen hepsinin ortak noktas, medyann hakim snfn grn, karlarn ve gcn meru klmak iin alan ideolojik bir aygt olduudur. Tartmalar ve gr farkllklar ise medyann bunu nasl ve ne dzeyde gerekletirdii zerinedir. Yine de sava sonras dnemde bu dncenin ciddi deiiklie urad da unutulmaldr. zellikle, Marksn ideoloji ve kltr toplumun ekonomik alt-yapsnn belirlediini sren klasik modelinden, ideolojinin grece zerkliini vurgulayan Yapsalc yaklamlara geilmesi nemlidir. Ekonomik belirlenimci bir yorumdan uzaklaarak medyann belirli egemen grleri nasl yeniden rettii sorusuna younlaan kuramclardan birisi Louis Althusserdir (1918-1990). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar (1970) adl almasnda Althusser, devletin bask aygtlar ve ideolojik aygtlar arasnda ayrm yapar. Ordu ve polis gibi iddet kullanarak mdahalede bulunabilecek unsurlar devletin bask aygtlarn olutururken eitim, din ve medya gibi kurumlar devletin ideolojik aygtlardr. Klasik Marksist grten farkl olarak Althusser, medyann -dier ideolojik aygtlarla bir-
7. nite - Medya
173
likte- egemen snfn dorudan kontrolnden grece zerk olduunu belirtir. Ona gre medyann ideolojik roln oynayabilmesi ancak grece zerk ve bamsz grlmesi sayesindedir. Althusserin toplumsal faillere kendini zorla dayatan grnmez bir yap olarak kavrad ideoloji olgusunu yeniden deerlendirmesi ok nemli bir uraktr (Williams, 2003:52-53). Antonio Gramscinin (1891-1937) ise zellikle hegemonya teorisi Britanya Kltrel almalar Okulunun medya analizinde olduka nemlidir. Gramsci, egemen snfn kendisini sadece iddet ve g kullanarak devam ettirmediini, egemen snfnn iktidarn bugnden yarna srdrebilmesinde ynetimin ikna ya da rzaya dayandrmasnn da nemli olduunu belirtir. Hegemonya bu anlamda, bir rejim, sosyal sistem ya da siyasi iktidarn baskdan ok geni toplum kesimlerinin ona rza gstermesi sonucu ortaya kan egemenlik biimidir. Mevcut iktidar biimi iselletiinde ve doal-normal grldnde tam bir hegemonyadan sz edilebilir. Ksaca hegemonya kavram, egemen snflarn baml snflar zerinde zor ve ikna yntemleri kullanarak btnlkl bir otorite/egemenlik kurulmasn srecine iaret eder. Rzann kazanlmas veya ounluun ikna edilmesi ise esas olarak eitim, aile, medya, din kurumlar vb. st-yap kurumlar araclyla gerekleir. Bu srecin sonunda, egemen snf(lar)n karlarn srdren ve merulatran fikirler ve deerlerin nemli bir blm tarafsz, kanlmaz ya da evrensel fikirler ve deerler olarak kabul edilir. Ksaca kltrel alan olduka nemli bir hegemonik mcadele alandr. Medyann kltrel alan iindeki kapsama alan gz nne alnrsa kitle iletiim aralarnn hegemonik ilevinin muazzam olduu kuku gtrmez (Edgar ve Sedgwick, 2007: 157; Smith, 2001:62-64; Edles, 2002: 50-52). Dorudan medya zerine almalar olmasa da Michael Foucault (1926-1984) zellikle iktidar olgusunu yeniden ele al ve sylem kavram ile dikkat ekmitir. Post-yapsalc bir dnr olarak grlen Foucault, bireyin bilincinin, dnya algsnn biyolojik ya da snfsal faktrlere dayand grn reddederek kendimizin ve iinde yaadmz dnyaya bakmzn sylemler tarafndan ekillendirildiini belirtir. Marxa benzer ekilde bilgi ve ideolojinin toplum iindeki g/iktidar ilikilerini yansttn syleyen Foucault, bunlarn ekonomik dinamiklerin kontrolne bal olduu grne ise katlmaz. Bilginin kitleleri kontrol etmek iin bir iktidar biimi olarak kullanldn belirtir. (Stevenson, 2002: 233-235;Williams, 200360-61). Roland Barthes (1915-1980), ideolojinin yeniden retiminde medyann oynad roln anlalmasna ynelik nemli bir dier kuramcdr. Dilbilimci Saussureden etkilenen Barthes, medyann bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede gstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullanmnn byk bir nemi olduunu belirtmitir. ada Sylenler (1957) adl kitabnda arkasnda kapitalist karlarn olduu dnme biimlerinin nasl mitler hline dnerek doallatn inceler. Barthes, mitleerek doallaan ve herkese aitmi gibi gsterilen anlamlandrma biimleri sayesinde ideolojinin ilediini belirtir.
Britanya Kltrel almalar Okulu

Birmingham niversitesinde kurulan ada Kltrel Aratrmalar Merkezi Britanya Kltrel almalar Okulu olarak anld gibi ksaca Birmingham Okulu olarak da bilinir. Uzun yllar Stuart Hallun (1932- ) direktrln yapt bu okula gre iletiim, anlamlandrma mekanizmas iinde alr. Bundan dolay bu mekanizmay zmlemek iin ideoloji, dil, anlam, temsil, iktidar olgular rerinde durulmaldr. Bu yaklam nac dil/temsil modeline dayanr. Bu modelde dil, kendi dnda var olan anlamn effaf taycs olan bir iletiim aygt deildir, aksine anlam, dil iinde ve dil dolaymyla ina edilir. Nesnel, saf bir ekilde d dn-
174
Fotoraf 7.5 Stuart Hall
yada duran bir toplumsal anlam yoktur. Anlam, sabit ve verili deil, tersine oluturulan bir eyse bu durumda ayn olaylara farkl anlamlar atfedilebilir. te medya anlamn bu ekilde toplumsal inas srecinde nemli bir rol oynar. Yani medya, gereklii yalnzca yeniden retmemekte daha nemlisi onu tanmlar. Medyann topluma, hayata ve dnyaya dair anlamn olumasnda rol oynamas onun ideolojik bir ilevi yerine getirdiini gsterir. Medya; modern toplumlarda, egemen sylemler iinde dnyay snflandrmak gibi nemli bir ideolojik/hegemonik ilevin yerine getirilmesine hizmet eder (Hall, 1979; 1997; 1984; Hardt,1989). Hallun eletirel medya almalarna nemli bir katks da medya metinlerinin almlanmasna, yani izleyiciler tarafndan nasl okunduuna ilikindir. Medya ieriklerini olduu gibi kabul eden pasif izleyici modelinden nemli bir kopu gerekletiren almasnda Hall, izleyicilerin farkl biimde medya ieriklerini okuyabileceini ne srmtr. 1- Egemen okuma: Metinde oluturulan anlam kabul ederek okumadr. Stevenson (2002: 77-78) der ki, haberlerde tm niversite hocalarnn maalarnda bir kesintiye olaca syleniyor ve ikna oluyorsam bu egemen bir okumadr. 2- Mzakereci okuma: zleyici/okuyucu burada metindeki anlamn bir blmne ikna okurken bir blmne de olmaz. cret kesintisinin olabileceini ancak bir kere geerli olmak zere ve sadece yksek maal hocalar ile snrl kalmas gerektii dnldnde bu mzakereli okumadr 3- Muhalif ya da kart okuma: Metindeki anlama tamamen kar klarak okunmasdr. Yani, ayet niversite hocalarnn cretlerinde herhangi bir kesinti yaplmasn kabul edilemez gryorsam bu kart bir okumadr. zleyicilerin medya metinlerini nasl okuyacaklar/yorumlayacaklar ya, toplumsal cinsiyet, snf, etnisite, eitim, siyasi dnce ve medya eitimi/okur-yazarl gibi deikenlere baldr. Ancak Hall (1980:135) metinde belirli anlam(lar)n oluturulmasnn, okumalar snrlandrc bir etkiye sahip olduunu belirtmitir (Gkalp, 2009).
Feminist Yaklamlar
Feminist yaklamlar, medya almalarnda ve medya sosyolojisi alannda da her geen gn artan bir etkiye sahiptir. Farkl feminist yaklamlar olmakla birlikte, medyada kadnlarn eksik ve/veya sorunlu temsil edilmesi en temel eletiri noktasdr. Ayrca medya, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ataerkillii yeniden retmekle sorumlu tutulur. Kimi feminist almalar, kadn sorununa yer vermeyen medya almalarndaki eksiklikler ve medyadaki kadn imajnn arpklklara dikkat eker. Medyadaki kadn imajnn ya da kadn temsillerinin, kadn bask altna tutan hayat pratikleriyle ilikisi sorgulanr.Ksaca, feminist yaklam ataerkil hegemonyann bugnden yarna devamnda medyann nemini vurgular. Mine Gencel Bek tarafndan 2006 ylnda Medya ve Toplumsal Katlm balyla Trkiyede yaplan aratrma sonularna gre kadnlar erkeklere oranla daha az temsil edilmekle beraber, btn tekiler arasnda teki olarak medyada en fazla temsil edilenlerdir. Btn bu rakamlar kadnlarn toplumsal olarak uradklar ayrmclk ve eitsizlerin medyada yeniden retildiini gstermektedir (Alanku, 2007: 37-39).
7. nite - Medya
175
Post-Modern Yaklam
Post-modern dnce son dnemde medya almalarn da olduka etkilemitir. Jean Baudrillard (1929-2007), medyann imge/gsterge ve gereklik arasndaki fark silikletirdiini vurgulamaktadr. mgeler gerekten simgeledikleri eylerden ayrlm, post-modern dnemde imgenin gereklikle hibir ba kalmamtr. Haber ve elence arasndaki farkn belirsizlemesi gibi medya ieriinde bir bulanklk sz konusudur. Baudrillarda gre bireyler gnmzde bir imge/gsterge bombardman altnda olmas insanlarn gereklii deil, oradaki imgeyi grmesine ve hemen ardndan gelen yeni imgeyle bir ncekini unutmasna neden olmaktadr. Sradan insanlar medyann saysz ve anlamsz mesaj karsnda pasif bir durumda olsalar da bu durum izleyiciye, mesajlar reddetme ve zmsememe gc vermektedir (Williams, 2003-63-64). Baudrillard, McLuhann almalarndan etkilendiini her zaman dile getirmitir. Marshall McLuhan (1911-1980), zellikle 1962de yaynlad The Gutenberg Galaxy (Gtenberg Gkadas) balkl kitabnda iletiim teknolojileri sayesinde insanlar ve toplumlar arasndaki zaman ve mekn engellerinin yok olduunu, farkllklarn ortadan kalkt ve benzerliklerin ne kt kresel lekte bir ky olutuunu belirtir. Kuramc, dier bir deyile bata televizyon olmak zere elektronik medyann dnyay kresel bir kye dntrdn ne srer. nl The Medium is the Massage: An Inventory of Effects (Arac Masajdr: Etkiler Envanteri) adl kitabnda (1967) ise bir szck oyunundan yola kan McLuhan mesaj ve masaj szckleri arasndaki fonetik benzerlikten yararlanarak aracnn (medium, kitle iletiim arac) insan duyular zerinde masaj gibi bir etki yaptn belirtecektir. Bylece alglar dntrerek kendi varln merulatrdn ne srer. Bundan dolay kitabn ad olan nerme (arac masajdr), yaygnlkla arac iletidir (medium is the message) eklinde benimsenmitir. Medyann yayd iletilerin (mesaj), dnld gibi sadece anlam tayc olan deer-yksz (ntr) aralar olmadn, tam tersine, aslnda tad en nemli iletinin kendi meruiyeti olduunu ifade etmekteydi. Bu bak as, iletinin anlamn zmeye ynelik abalar da byk oranda geersiz klyordu nk asl anlam, mediumun kendisiydi (Williams, 2003:65-66; Ergur, 2012).
Fotoraf 7.6 Marshall McLuhan
176
MEDYANIN EKONOM-POLT VE EKONOMPOLTK YAKLAIM(LAR)

Medya kurulularnn kapitalist piyasa koullarnda faaliyet gstermesi, byk sermayenin mlkiyetinde olmas ve medya endstrisindeki tekelleme eilimine tarihsel olarak zellikle ekonomi politik yaklamlar hassasiyet gstermilerdir. Medya ieriklerinin/rnlerinin retimi phesiz medya kurulularnn yaps ile yakndan ilikilidir. Herman ve Chomsky (1988), propaganda modeli adn verdikleri yaklamlarnda devlet ve zel sektrn propaganda ilevinin medyann btn hizmetleri iinde ok nemli bir yer tuttuunu belirtirler ve zel mlkiyet altndaki medya kurumlarn snf tahakkmnn aralar olarak nitelendirirler. Egemen sekinlerin mlkiyetinde olan medya dorudan onlar tarafnda kontrol edilmektedir. Bylelikle halkn neyi greceine, duyacana ve dneceine karar verme ve dzenli propaganda kampanyalaryla kamuoyunu ynetme gcne sahiptirler. Medyann mlkiyetine sahip olanlarn medya ve medya ierikleri zerinde dorudan bir kontrole sahip olduunu belirten arasalc yaklamlar medyada mlkiyet ve ynetimin dorudan birbirine bal olduunu belirtirler. Medya patronlar hangi fikirlerin kitlelere ulatrlaca konusunda tartmasz sz sahibidir. Benzer gelenek iindeki yapsal yaklama gre ise ekonomik yap, medya sahiplerinin, medya yneticilerinin ve alanlarnn etkinliklerini ekillendirir. Ekonomik yapnn basks maksimum kr iin hareket etmeyi ve bunun iin daha fazla rekabeti gerektirdiinden, bu yaklama gre mlkiyet sahiplerinin niyetinden ok, medya profesyonellerine ynelik bu yapsal bask ve snrlamalar daha belirleyicidir (Williams, 2003: 83-84). Medyann ardndaki kapitalist dinamikler ve ekonomik karlar ihmal edilerek analiz edilemeyeceini vurgulayan eletirel ekonomi politik yaklam, medya endstrilerinde grlen tekelleme ve denetimin younlamasna odaklanr. Peter Golding ve Graham Murdock gibi bu yaklamn temsilcilerine gre medya ierikleri, byk sermaye sahiplerinin karlarnn basit bir yansmas olarak grlmemelidir. Medyada bir dizi mesleki kodlar a iinde belirli kiisel ve/veya toplumsal amalar dorultusunda alan medya profesyonellerinin tamamen olmasa da grece zerklii vardr. Bu nedenle yukarda deinilen yaklamlar ksmen hakl olsalar da sistemdeki elikileri gzden karr zira medya sahipleri her zaman dilediklerini yapamazlar (Golding ve Murdock, 1991: 55). Yine de medya sektrnde alann en by olan irketlerin toplumsal, kltrel ve siyasal yaam zerinde de kontrol gcne sahip olabilecekleri tehlikesine dikkat ekilir. Neo-liberal politikalarn start ald 1980li yllarda balayan zelletirme uygulamalar sonucunda bugn byk medya kurumlarnn tamam byk lde finans ve endstriyel sermaye alanndaki byk holdingler tarafndan satn alnmtr. Medya endstrilerindeki kapitalistleme pazara girii engellemekte ve egemen ekonomik glerin ayrcalkl bir konuma sahip olmalarna neden olmaktadr. Mlkiyet yapsndaki deiim ayrca medyann siyasi iktidarla da ilikisini deitirmitir. Medya kurulularnn hkmetlerle kamu adna gzetim ilikisi byk lde kendi maddi karlarn koruma ilikisine dnmtr. Artan zelletirme politikalar sonucunda tekelleme eilimi tek seslilii beraberinde getirmektedir (Murdock, 1990:6-10). Sorun sadece sahip olduklar birok byk irketle birlikte ok sayda medya kurumuna da sahip olan byk sermayedarlarn medya zerinde dorudan denetimleri deildir. Ayn zamanda reklam verenlerin, gerekirse reklam vermeme yoluyla medya ieriini dorudan etkileyebilme potansiyelleri sz konusudur ve
7. nite - Medya
177
bu potansiyel, medya sahiplerinin reklam verenlerin beklentilerine ve (ideolojik) SIRA SZDE karlarna uygun yayn politikalar ve bu ynde bir oto-kontrol gelitirmelerine neden olabilir (Curran, 1992: 147-148,155-164, Gurevitch ve Blumler, 1990:215-216). Kapitalist endstrilerin genelinde olduu gibi medya endstrisindeki retim de DNELM piyasa koullarnda gerekleir ve kr merkezlidir. Daha ok kr iin daha ok reklam almak, daha ok reklam almak iin de daha ok izlenme oran ve/veya tiraja S O R U gibi, Trkisahip olmak gerekir. Gnmzde dnyann birok lkesinde olduu yede de byk bir reklam pastas vardr. 2011 ylnda Trkiyede reklam pastasnn bykl yaklak 3.8 milyar (yaklak 2.2 milyar $) olmutur. D K K A T Medya kurumlar daha ok reklam geliri elde etmek iin kamusal fayda ve toplumsal sorumluluk ilkelerinden syrlarak giderek elence medyas hline dnmtr. GSIRA SZDE nmz medyasnn byk bir ksmn oluturan elence medyas, yurttalk erdemlerini gelitirmekten ziyade zel zevkleri gelitirmeye hizmet etmekte, insanlara yurtta olarak seslenmekten ok tketici olarak seslenmeyi tercih etmekte oluAMALARIMIZ udur (Golding ve Murdock, 1991:74; Gkalp, 2009) Trkiyede Medya Endstrisi ile ilgili daha ayrntl bilgi iin Glseren TrkiK TAdaklnn A P yede Medya Endstrisi: Neoliberalizm anda Mlkiyet ve Kontrol likileri, (Ankara: topya Yaynevi, 2006) kitabn, dnden bugne Trkiyede Medya sektrnn dnmyle ilgili de D. Beybin Kejanlolunun Trkiyede Medyann Dnm mT E L E V Z Y O(Ankara: N ge Kitabevi, 2004) adl kitabn okuyabilirsiniz.
NTERNET Eletirel ekonomi politik yaklamn uzun yllar geleneksel medyaya dair dile getirdii kayglar, yeni medyann yerkre zerinde beklenmedik bir hzla yaylmasyla birlikte, bir lde bu teknolojiler iin de geerli hle geldi. Dnya zerinde dijital teknolojilere ulaacak maddi gce sahip olmayan, belirli bir medya okuryazarl becerisi kazanamayan, dil, kltrel snrlar, sansr ve bask mekanizmalar gibi etkenler nedeniyle yeni medya zerinden zgr bir iletiim kuramayan kesimler ile bu olana etkili biimde kullanabilen toplum kesimleri arasnda gn getike artan bir uurum gzlemlenir oldu. 1990larn sonunda ABDde Ulusal Telekomnikasyon ve Enformasyon daresi (NTIA), nternete eriim ve kullanmda genel olarak toplumsal cinsiyete, yaa, gelire, rka ve konuma bal eitsizliklerden sz eden bir rapor hazrlad. Adan Dmek balkl rapor, toplumun farkl kesimleri arasnda bir uurum olumaya baladna dikkat ekiyor ve bu sorunu ilk kez dijital uurum (digital divide) ya da dijital blnme olarak tanmlyordu. Raporun hazrland 1990l yllarda ileri kapitalist lkeler birer bilgi toplumu olarak ne karken dnya nfusunun % 80i yaamlar boyunca bir kez bile herhangi bir telefondan evir sesi duymamt. 1999 ylna gelindiinde Taylandda kullanlan mobil telefon says, btn Afrika ktasndaki mobil telefon saysndan fazlayd; benzer biimde ABDde de btn dnyadaki bilgisayarlardan fazlas bulunuyordu (Creeber ve Martin, 2009: 123-125). te yandan son on ylda yeni iletiim teknolojilerindeki gelimeler ve ucuzlama eilimi, dnyann en yoksul blgelerinde bile nternet, mobil telefon gibi teknolojilerin yaygnlamasna neden oldu. Gelinen durum, iletiim teknolojilerine eriim asndan dijital blnmenin giderek kapand ya da en azndan eskisi kadar byk bir sorun olmad izlenimi yaratabilir. Oysa dijital blnme teknolojiye dorudan eriim olana bulanlar ile bu olanaktan yoksun olanlar arasndaki uurumdan ibaret deildir. Sz konusu blnmeyi besleyen eitime dayal so-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
letiimin Yeni Snrlar: Dijital Uurumlar, Blnmeler
NTERNET
178
runlar, kltrel, politik ve corafi snrlar bulunuyor ve bu sorunlar basit bir teknolojik altyap politikas ya da en yakndaki nternet balants zerinden dijital dnyaya erimekle alamyor. Bireylerin iletiim teknolojilerinden etkili biimde yararlanabilmeleri iin nternetin sunduu snrsz saydaki dijital ierii eleyebilecek, zmleyebilecek ve kendi yaamlarnda etkin biimde kullanabilecek dzeyde eitim alm olmalar, bu teknolojilerin sunduu olanaklardan ve snrllklardan haberdar olabilecek kadar teknoloji okuryazar olmalar; dahas kendi snfsal, kltrel, sosyo-ekonomik sorunlarn tarif edebilecek ve bu koullarn oluumunda etkili olan srelerle ve kurumlarla mcadele edebilecek bir bilince sahip olmalar gerekiyor. Btn bu sorunlarn yan sra toplumlarn barndrd bir ucu ekonomik-snfsal koullara, toplumsal cinsiyete, eitim dzeyine ve demokratik deerlere dayanan kkl uurumlar, kadnlarn, ocuklarn, aznlklarn, yoksullarn, engellilerin ve toplum ierisinde marjinalletirilen dier kimliklerin nternet ortamnda temsilini sorunlu hle getirirken sz konusu teknolojilere eriimi de demokratik olmaktan karyor. Benzer biimde dnyada retilen dijital ieriin byk ksmnn ngilizce olmas, bu ierikleri anlayabilenlerin saysn nemli lde snrlarken yerel diller nternet ortamnda giderek marjinalleiyor (Creeber ve Martin, 2009: 124). zetlemek gerekirse dijital blnme kavram teknolojiye sahip olmak ya da olmamak sorununa indirgenemeyecek kadar karmaktr; alt balklara ayrlmal, dier uurumlarla ve blnmelerle iliki iinde tartlmaldr. Ulusal, blgesel, kresel eitsizliklerden beslenen ve dnyay farkl blgelere ayran corafi uurumlar, rk, snf, eitim, toplumsal cinsiyet, ya ve gelir gibi sosyo-demografik engellerin yaratt toplumsal uurumlar, bilgi akn, politik srece ve eylemlere etkin katlm snrlayan rejimlerin yaratt (anti)demokratik uurumlar giderilmeksizin bireyler ve toplumlar arasndaki dijital makasn daraltlmas mmkn gzkmyor.
ADA KRESELLEME SRECNDE MEDYA VE A TOPLUMU TARTIMALARI

Kresellemeyi yaama geiren en nemli dinamiklerden biri, sermayenin dnya zerinde ulusal snrlar aarak olaanst akkanlk kazanmas ve bylece dnyay bir ortak pazar hline getirmesi ise bir dier nemli dinamik de yeni enformasyon ve iletiim teknolojilerinin tm dnyay sarp sarmalayarak kresel imgelerin, gstergelerin taycln yapmasdr. Bugn uydu, nternet ve dijital iletiim aralarnn kresel dzeyde bireysel ve toplumsal yaama etkilerinden sz edilebilir. Bu teknolojilerle birlikte bireyin zaman ve mekn algs radikal deiimlere uramtr. Yeni iletiim ve enformasyon teknolojileri sayesinde dnya, fiziksel olarak deil ama alg olarak daha nce hi olmad kadar klm durumdadr. Bugn milyarlarca insan uydu ve nternet teknolojisiyle dne kadar sahip olmadklar bir dizi kltrel ve sosyal deneyimi yaayabiliyor. ada kreselleme srecinin kendinden nceki dnemden belirgin biimde ayrlmasnda belirleyici rol oynayan elektronik ve dijital teknolojiler sayesinde ulusal snrlar, bir anlamda geersizlemi, metaforik olarak ulus-devletin snrlar almtr. Bata nternet olmak zere kreselleme srecinin en nemli tayclar olarak yeni iletiim teknolojileri, ulusal snrlarn alarak ulus-tesi kamusallklarn olumasn mmkn klmaktadr. Bylece, ulus-devletlerin trde ve da kapal ulusal kltrleri korumalarn olduka zorlamtr. Kresel kapitalizm sadece kresel ekonomi-politii yaplandrmakla kalmamakta; bu sre iinde, kapitalizminin ve tketim kltrnn deerlerini ve yaam felsefesini tayan ticarilemi
7. nite - Medya
179
medya rnlerinin datm yoluyla kresel kltr de belirlemektedir. Gerekten de gnmz tketim kltrnn ve tketimcilik ideolojisinin yeniden retiminde medyann ok nemli bir rol vardr. te yandan tek ynl -sadece gelimi kapitalist lkelerden, daha az gelimi lkelere- ve tek tip bir kresellemeden sz etmek elbette mmkn deildir. Bugn dnyann farkl blgelerinde mikro/blgesel kresellemelerin yaandn, etkileimin tek ynl deil karlkl olduunu biliyoruz. Kresel kltr bir yandan benzeme/homojenleme eilimini krklerken bir yandan da eitliklerin ve farkllklarn altn iziyor, farkl kltrel kimlikler yeniden kefediliyor. Appadurain (1996) dile getirdii zere ada kreselleme srecinde dnya, etnik, teknolojik, ideolojik, finansal son derece karmak bir aklar uzamna dnmtr ve medya bu srecin en nemli aktrlerinden biridir. Yeni medyann olanaklarndan yararlanabilen bireyin krenin herhangi bir blgesiyle iletiime geebilmesi ve ortak bir deneyim yaayabilmesi iin, nternet balants olan bir bilgisayarn ya da telefonun klavyesinde birka tua basmas yetebiliyor. Bugn okuma yazmay renmeden bilgisayar teknolojisini kullanabilen ocuklarn bile kolayca stesinden gelebildikleri bu basit iletiim sreci, gerekte kreselleme srecinin geldii en son ve karmak toplumsal rgtlenmelerden birine, a toplumunun ykseliine iaret ediyor. Dnya; toplumsal, kltrel, ekonomik etkileri asndan kendinden nceki dnemlerden farkllaan, yeni bir toplumsal yapnn, a toplumunun inasna tanklk ediyor.
A Toplumu Kavram
lk kez Manuel Castells tarafndan 90l yllarda gelitirilen kavram, 20. yzyln sonlarnda enformasyon ve iletiim teknolojileri alannda yaanan radikal gelimeleri ve bu gelimelerin yaratt toplum modelini tanmlamak amacyla kullanlyor (2010: XVI). Castellse gre ikinci milenyum sona ererken yaanan sosyal, teknolojik, ekonomik ve kltrel dnmn dourduu yeni toplum biimi karsnda 20. yzyl boyunca kullana geldiimiz endstri toplumu, sanayi-sonras toplum ya da bilgi toplumu gibi tanmlamalar yetersiz kalyor. Batl toplumlardan balayarak yaygnlat ileri srlen bu yeni toplumsal model, her ne kadar kendinden nceki toplum modellerini miras alsa da bugne kadar tank olmadmz baka nitelikler ve yenilikler de tayor. Kuramcya gre a toplumu kavram, bu yeni toplumsal rgtlenmeyi aklamakta bize yardmc olabilir.
Fotoraf 7.7 Kent sosyolojisi, enformasyon toplumu ve iletiim alanndaki tezleriyle ve etkili almalaryla tannan Manuel Castells, a toplumunun kavramsallatrlmasna nclk etmitir
Kaynak: http://4.bp.blogspot.com/_mVKuDt3Xp3A/R4dr3o-Y_zI/AAAAAAAAAHw/YTvaxpHTxJA/s400/castells.jpg
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
180
AMALARIMIZ
K T A P
Manuel Castellsin K T AA P toplumunun Ykselii Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr (stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2008) kitabnda tartmamza temel oluturan gelimeleri ayrntl biimde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
A toplumu, medya almalar alannn olduka yeni kavramlar arasnda yerini alsa da aslnda kavramn iaret ettii toplumsal dnme yabanc saylmayz. Bizzat iinde yayoruz bu dnmn, gndelik hayatmzda yansmalarn gideNTERNET rek daha fazla hissediyoruz. zellikle ileri kapitalist toplumlarda iletiim teknolojilerinde yaanan ve hzla dnyann kalanna yaylan gelimeler, gn getike alara olan ball artryor. letiimin deien doas bizi alabildiine zgrletiriyor, yeteneklerimizin snrlarn geniletiyor. Giderek ucuzlayan ve yaygnlaan nternet, cep telefonu ve dier dijital teknolojiler sayesinde ulaabileceimiz ve paylaabileceimiz bilginin miktar artyor, corafyas geniliyor. te yandan ayn gelimeler bugne dek yaamadmz lde bir bamllk ve kontrol gereini de beraberinde getiriyor. Saydmz iletiim aralarnn kitlelerin kullanmna sunulmasnn zerinden henz bir eyrek yzyl bile gemedi; oysa bu aralarn olmad bir hayat artk dnemiyoruz. Gnlk yaammzda bu aralar kullanarak gerekletirdiimiz her trl iletiimde kontrol ve kayt altna alnmamza neden olabilen izler brakyoruz. Ksacas, bir eliki gibi grnse de yeni iletiim teknolojileri sayesinde hi tank olmadmz bir zgrl, yine tank olmadmz bir bamllk deneyimiyle bir arada yayoruz. Kresellemenin toplumsal ve bireysel yansmalarnn en somut biimde gzlemlenebildii bir dnemden geiyoruz ve bu srete yeni medya sayesinde sosyalleme pratiklerimiz de alabildiine deiiyor. Kendi zel alanmzdan yerel, kresel kamusal alanlara almann yepyeni yollaryla tanyoruz. Bir iveren, iletiim teknolojilerinin getirdii olanaklardan yararlanarak yerel bir corafyaya bal kalmadan retim gerekletirebiliyor. Bir rnn tamamlanmas birden fazla iinin kresel e gdmyle gerekleebiliyor. Bireyler dorudan bir irkete bal olmadan, hatta evlerini terk etmeden alma imknna eriebiliyor. Bylece esnek emek, esnek istihdam rejimleri hzla yaygnlayor. Kresel dzlemde bireyler ve gruplar iletiim teknolojilerini kullanarak ortak karlar ve ilgileri dorultusunda lkelerinin politik snrlarn aabiliyor, etnik, kltrel, din, politik, snfsal yeni topluluklar kurabiliyor. evreci hareketler, hak temelli oluumlar, kreselleme kart gruplar sz konusu srecin somut rnekleri arasnda yer alyor. Bylece farkl kltrlerden gelen bireyler, yeni iletiim teknolojilerinin geni olanaklarndan yararlanarak ortak kltrel deerlere ballk gsterebiliyor, kresel bir yurttalk kavramnn da temellerini atyor (Stevenson, 2003). Bu deiimlere bal olarak daha nce de deindiimiz zere uzak, yakn, hzl, yava, yerel, blgesel, ulusal ya da uluslar aras szckleri eski nemlerini hzla yitirirken, e zamanllk, gerek-zaman (real-time), yersiz yurtsuzlama (deterritorialization), yaknsama (convergence), ulus-arlk ve kresel ak kavramlar ne kyor. Kresel eksende bakldnda ise giderek artan sayda bireyin ve grubun iletiim teknolojilerini kullanarak lkelerin politik snrlarn aabildiini etnik, kltrel, din, politik, snfsal yeni topluluklar kurabildiini, ortak karlar ve ilgi alanlar dorultusunda bir araya gelebildiini gzlemliyoruz. nternet zerinden pekitirilen yatay ve etkili bir rgtlenme modeliyle hiyerarik iktidar yaplar ve diktatr-
7. nite - Medya
181
Aadan kreselleme: Kreselleme srecinde ekonomik ve politik iktidar sahiplerinin karlar korunurken iktidara uzak bireylerin ve toplumlarn ykc etkilere maruz kaldklarn ileri srenler, ulusar rgtlenmeler yoluyla aadan kreselleme ad verilen toplumsal hareketleri balatmlardr.
lkler anyor. evreci hareketler, hak temelli oluumlar, kreselleme kart gruplar sz konusu srecin somut rnekleri arasnda yer alyor. Yeni medyann olanaklarn etkili biimde kullanan bu oluumlar, aadan kresellemenin (Kellner, 2002) arpc rnekleri arasnda saylyor. Yine ayn teknolojiler sayesinde, finans merkez konumunda olan New York, Londra, Tokyo gibi kresel kentlerin kendi aralarnda kurduklar iletiim alar ve bu yolla gerekleen ekonomik etkinlikler, bu kentlerin ait olduklar lkelerin gcn ayor; yarattklar dalgalanmalar, dnyann kalann yakndan ilgilendiriyor (Sassen, 2001). Aadan kreselleme kavramn anlalr klmak iin kresel dzeyde SIRAbaka SZDErnekler verebilir misiniz?
SIRA SZDE
Kitle letiiminden A Toplumuna
DNELM
DNELM S O R U
Batl, sanayilemi toplumlar 20. yzyln ilk yarsnda hiyerarik, dikey bir rgtlenmeye anlayna tank oldu: Fordist retim anlay. ModelS adn O R U Amerikal i adam Henry Forddan alyor. Ford, otomobil retiminde gelitirdii retim modelinde bir otomobile ait paralarn fabrikada bir bant zerinde hareket etmesini nDKKAT gryordu. Bandn evresinde bulunan iiler ve uzmanlar, bant hareket ettike nlerine gelen paralar zerinde sadece kendi grev tanmlarna uygun olan ileSZDE ri, belirli bir srat ve beceriyle yapmakla sorumluydu. Hzla SIRA yaygnlaan bu yeni retim anlaynda maliyetleri drmek ve retimi hzlandrmak iin byk lekli, rasyonel ve kitlesel retim biimi benimsendi.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
Fotoraf 7.8
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Amerikal sosyolog Daniel Bell K (1919 T A P 2011), 1970li yllarda endstrisonras topluma dair ok nemli TELEVZYON gzlemlerde bulunmu, bilgi toplumu ve a toplumu NTERNET tartmalarna kaynaklk edecek nitelikte ngrler gelitirmeyi baarmtr.
Kaynak: http://www.boston.com/news/local/breaking_news/2011/01/daniel_bell_not.html)
Uzun yllar baarl olan ve ekonomik ve toplumsal etkileri asndan 20. yzyln en nemli gelimeleri arasnda saylan Fordist retim modeli, 1960lara gelindiinde kriz sinyalleri vermeye balad: cret politikalar, sosyal politikalar, yksel maliyetli altyap zlmesi g ekonomik sorunlara yol at. Bu yllarda Batl toplumlarda, Daniel Bell gibi nde gelen dnrlerin ngrlerini hakl karacak baz gelimeler yaand: Yaanan kriz karsnda hizmet sektrnde alanlarn says dzenli olarak artarken tarm, madencilik sektrnn yan sra ikincil endstrilerde alanlarn says azalma eilimi gsterdi. Ulus-temelli Fordist retim biimi verimli olmaktan uzaklarken yerini dnyann farkl blgelerine yaylan paral ve esnek retim modellerine brakyordu. Bylesine karmak bir retim srecinin y-
182
netilebilmesi, bilgi ve iletiim teknolojilerine olan gereksinimi de kanlmaz olarak artryordu. Bu yeni toplumsal yap ierisinde retim aralarna sahip sermayedarlarn iktidar hzla zayflarken bilgi ve enformasyonu kontrol edebilenler (rn. BT uzmanlar, aratrmaclar, teknokratlar vb.) giderek gleniyordu.
Fotoraf 7.9 nl ngiliz ynetmen ve komedyen Charles Spencer Chaplin (bilinen adyla, Charlie Chaplin), Modern Zamanlar (1936) filminde, bireyin kapitalist retim sisteminde bir makinenin deersiz bir parasna dnmn alayc bir tonda eletirir. Kaynak: http://modcool.com/watson-jeopardy-and-11-other-man-vs-machine-battles-of-epic-proportions/
SIRA SZDE
DNELM S O R U
20. yzylda sinema, televizyon, radyo, gazete gibi iletiim aralarnn, geni halk kesimlerine ulamay hedefleyen kitlesel iletiimi ve Frankfurt Okulunun eletirilerini ynelttii kitle kltr anlaynn ekillendirdii medya sektr, 21. yzyln ilk yllarnda bu yeni toplumsal rgtlenmeye uyum gstermek zorunda kald. Kitle iletiimi modeli, ciddi bir otorite yitimine uruyordu. Bu gelimenin sonularn bugn plak gzle izleyebiliyoruz. Her ne kadar televizyon merkez yerini koruyor gzkse de zellikle 15-24 ya arasnda yer alan gen kesimin bilgisayar temelli teknolojilerle iletiimi ba dndrc bir hzla artyor; televizyon irketleri yeni nesle ulaabilmek iin onlarn tercih ettii medya ortamlarnda var olmaya alyor, dnyor. Ksaca belirtmek gerekirse geleneksel medya elbette yok olmuyor ancak yeni teknolojilere uyum gstermek zorunda kalyor. Bu yeni iletiim ortamn tanmlarken kitle iletiimi terimini kullanmak, gerek tek ynl bir ak benimsedii iin gerekse yeni dnyada bireyin etkin roln grmezden geldii iin, yeterince aklayc gzkmyor. Medyaya ada eletirel yaklamSIRA SZDE lar blmnde deindiimiz zere kitle iletiimi, geni halk kesimlerinin ne kt, retim ve datm politikalarnn bu geni pazara gre ayarland, yukardan aa yaplanan bir iletiim modelini betimlerken bugn bireylerin diledikleri gibi DNELM geniletip daraltabildikleri, iletiim srecine etkin olarak katlabildikleri, lkelerinin snrlarna bal kalmadan kresel iletiime eklemlenebildikleri, medyann yalS O R U nzca tketicisi deil, reticisi de olabildikleri bir iletiim ortamndan sz ediyoruz. A toplumu kavramnn, tpk kitle toplumu, kitle kltr, kitle iletiimi, bilgi toplumu, tDKKAT ketim toplumu ya da web toplumu kavramlar gibi olduka tartmal bir kavram olduunu ve yaanacak yeni dnmlerin ardndan yerini farkl kavramlara brakaca gereiSIRA SZDE ni aklmzda tutmalyz. te buAMALARIMIZ dnmler, bir yandan sanayi sonras toplumlarn temel zellikleri arasnda saylrken bir yandan da 1970li yllarda bilgi toplumu ya da enformasyon
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
7. nite - Medya
183
toplumu olarak adlandrlacak olan dnmn ayak sesleri olarak kabul edildi. Bir bakma sanayi-sonras toplum kavram, bilgisayar teknolojisi ve dier ileri teknolojilerin dntrc gcne vurgu yapan yeni parametrelerle yeniden tanmlanyordu. Bu adan bakldnda ekonomik etkinliklerin enformasyon/bilgi akna sk skya bal olduu ilk toplumsal yaplanmann da sanayi sonras toplumlar olduunu gryoruz. Dolaysyla sanayi-sonras topluma atfedilen pek ok niteliin, byk lde bilgi/enformasyon toplumuna ve a toplumuna da miras kaldn ileri srebiliriz. A toplumunun kuruluuna nclk eden ve ok sayda aratrmac tarafndan bilgi/enformasyon a olarak adlandrlan bu dnemin arkasnda 1950li yllarda mikro-elektronik alannda yaanan devrim niteliindeki gelimeler yatyor. lk kez Amerika Birleik Devletlerinde Silikon Vadisinde ortaya kan gelimeler, bilgi ve iletiim teknolojilerini yapsal olarak dntrd ve hzla dnyann kalann etkisi altna ald. Bylece kapitalist retim ilikilerinde enformasyonun ve enformasyon teknolojilerinin yaamsal nem kazand, bilgisel (enformasyonel), kresel ve alarla birbirine bal yeni bir toplumsal yap grnr hle geldi. Enformasyonun yine bir baka enformasyonla retildii bu dnml retim ortamnda somut olarak dokunamadmz ama piyasada deiim deeri tayan bu ekonomik rn, bir baka ifadeyle enformasyonu kullanma, depolama, ileme ve yayma teknolojileri de ekonominin ekici gcn oluturuyor. Enformasyon odakl bu ekonomik yapda farkl birimler, farkl corafyalarda e gdml alabilir hle geldi. Hiyerarik yaplanma yerini, esnek, paral, yatay bir rgtlenme modeline brakt. Kimi kuramclar tarafndan kapitalizmin bu yeni aamas, yksek teknolojiye olan bamll nedeniyle teknokapitalizm olarak adlandrld.Bylesine karmak bir rgtlenmeSIRA en SZDE nin kmeden ayakta kalabilmesi iin, daha esnek, belirsizlikleri aza indirebilen, retilen bir rne pazar bulmak yerine var olan pazarn taleplerine gre retimi benimseyen, kresel ve e zamanl iletiimi mmkn klan ok merkezli, ok DNELM dml bir iletiim modeli gerekiyordu. retim/tketim ilikilerini dntren bu yeni rgtlenme biimi, bireysel, toplumsal, yerel, kresel ilikilerin bir arada buS O R U lunduu a toplumunun da temel mimari zelliini oluturuyor. Nilfer Timisi, Yeni letiim Teknolojileri ve Demokrasi (Dost, 2003) yeni D K K Akitabnda T medyann demokratik katlm srelerindeki yansmalarn ayrntl biimde irdeliyor. Nurcan Trenlinin Yeni Medya, Yeni letiim Ortam (Bilim ve Sanat, 2005) kitabnda da SIRA SZDE geleneksel iletiim aralarndan, yeni medyaya geiin arka plann ve haber medyasna yansmalarn bulabilirsiniz.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Etkileimli Medya
Anmsayacanz zere bu blmn giriinde medyann ilevi sadece bir noktaK T A hemen P dan dierine aktarlan ieriklerle mi snrldr? sorusunu yneltmi, ardndan da bu ieriklerin bireyin toplumsal ilikilerine ne tr katklarda bulunduu sorusunu sormutuk. Metin boyunca yeri geldike bu sorulara yant vermeye altk. E L E iki V Z soruyu YON te bu blmde ele alacamz etkileimli medya kavram, Ther da ayn anda kesen bir noktada duruyor. Amaya alalm: Etkileimlilik (interactivity), dijital alarn ve yeni iletiim teknolojilerinin ieriini ve snrlarn yeniden tanmlad, son derece nemli toplumsal yansmalar olan ve a toplumu tartmaNTERNET larnda ne kan kavramlar arasndadr. Dijital temelli teknolojilerden, hatta daha da snrlayarak syleyelim, nternetden nce gerek anlamda etkileimli medya kategorisinde saylabilecek tek iletiim arac telefondur. Uzak mesafelerdeki bireyK T A P
TELEVZYON
NTERNET
184
leri e zamanl olarak ayn iletiim ortamnda buluturabilme nitelii sayesinde telefon, iletiim tarihi ierisinde zel bir konuma sahiptir. Bugn etkileimli medya kavramn nternet ve dier dijital teknolojilerin salad olanaklar asndan dndmzde, geleneksel telefonlarn salad etkileimin son derece dar ve snrl kaldn gryoruz. ok gerilere gitmemize gerek yok: 1980li yllara adm attmz dnemde telefon, kendi tarihi ierisinde nemli aamalar kat etmi, bir postane ya da santral yardm olmadan da ulaabileceimiz hane ii bir teknolojiye evrilmiti. Yine de ayn yllarda Trkiyede milletleraras bir telefon grmesi yapabilmek iin bir santral numarasn evirmeniz, uzun bir bekleyiin ardndan bir santral memuruna balanabilmeniz, aramak istediiniz numaray syledikten sonra telefonunuzu kapatmanz, sizden nce numara yazdranlarn konumalarn bitirmelerini sabrla bekledikten sonra da ayn santral memurunun sizi arayaca o mutlu ann bir an nce gelmesini dilemeniz gerekiyordu. Bugn birka saniyede gerekletirebildiiniz bu basit etkileimli iletiim hizmeti, bu denli karmak ve pahal olunca baka lkelerde yaayanlar tandklarmz aramak da ancak zel gnlerde katlanlabilecek bir zahmete dnyordu. Dolaysyla bireyler arasnda etkileim dilediiniz her an gerekletirebileceiniz bir iletiim etkinlii olmaktan olduka uzakt. Bugn, telefon sayesinde ilk kez tantmz etkileimli iletiim, nternet ve dijital teknolojiler sayesinde yeni bir ilkle daha tant: Etkileimli kitlesel iletiim. Farkl corafyalardan saysz bireyin ayn ierikle bulumasn ve geribildirimde bulunabilmelerini salayan bu yeni iletiim ortam, pek ok etkileimli iletiim aracnn bir arada ayn a ierisinde uyumlu biimde alabilmesiyle mmkndr. Etkileimin snrlarn yeniden tanmlayan ve daha nce bir benzeriyle karlamadmz bu yeni iletiim ortam, bireysel ve toplumsal iletiimin snrlarnn da geirgenlemesi, hatta giderek alamas anlamna geliyordu. Birey, bir iletiim aracnn dmesine basarak kendisine sunulan ierii tketmek zorunda olmaktan tmyle kurtuluyor; zamann, ieriini ve skln kendisinin setii, iletiime gemek istedii kitlenin byklne kendisinin karar verebildii bir iletiim ortamyla tanm oluyordu. Bu iletiim ortam bireysel olduu lde kitlesel de olabiliyordu. Video oyunlarndan e-forumlara, sohbet odalarndan haber sitelerine, bloglara ve finansal etkinliklere kadar etkileimin genileyen snrlar, geleneksel yayncln kalplarn da zorlad: zleyicisine farkl kanallarda, farkl zaman dilimlerinde geni bir ierik yelpazesi sunan ve tketmek istedii ierii diledii gibi seebilme olana veren televizyon yaynclna da byle bir srecin sonunda ulald (Hodkinson, 2011).
Yaknsama Kltr
A toplumunun niteliklerini anlamaya alrken teknolojinin ekonomik, toplumsal ve kltrel yap zerindeki dntrc etkisine odaklanmann kanlmaz olduunu belirtmitik. Bu etkileri tanmlarken deinmemiz gereken kavramlardan biri de yaknsamadr. Farkl teknolojilerin birbirleriyle uyumlu alabilmelerine olanak tanyan dijital ve elektronik teknolojiler, teknolojik yaknsama ad verilen olguyu yaratyor. Ancak tahmin edilecei gibi yaknsama, yalnzca teknolojik boyutla snrl bir olgu deil. Uzun yllar farkl yasal dzenlemelere bal olarak alan medya organlarnn ve telekomnikasyon endstrilerinin bu yeni birliktelie uyum gsterebilmeleri iin, hkmetlerin ve dzenleyici kurulularn da ortak adm atmalar zorunlu hle geldi. Baka ABD olmak zere ok sayda gelimi lkede telekomnikasyon endstrisi, 1980lerde balayan ve 1990l yllarda hzlanan
7. nite - Medya
185
ok sayda deiime tank oldu. Bu gelimelere uyum salayabilmek ve rekabeti bir iletiim ortam yaratabilmek amacyla 1996 ylnda Amerika Birleik Devletleri, 1998 ylnda ise Avrupa Birlii, birer Telekomnikasyon Yasasn yrrle koydular. Bu sre sonunda medyada sahiplik yaplarn yeniden dzenleyen, telekomnikasyon alannda yaygn olan devlet tekelini ortadan kaldran, bu alanda faaliyet gsteren endstrilerin yerel-ulusal-kresel dzeydeki zorlu rekabet ortamnda ayakta kalabilmelerini salayan, merkeziyeti brokrasinin snrland bir dizi yasal deiiklik gerekletirildi. Dzenleyici yaknsama (regulatory convergence) ad verilen olgu, nternet gibi medya, bilgi ilem ve telekomnikasyon alanlar arasndaki geleneksel snrlarn silikletii yeni medya ortamn dzenleyen, iletiim ve telekomnikasyon endstrisini bir arada ele alan bir anlaya dayanyor ve yeni gelimelere bal olarak kendini ayn hzla yeniliyor. Bu konuda ok sayda rnek verilebilir: Sz gelimi bir medya ieriinin (bu bir video, ses kayd ya da bir metin olabilir) retildikten sonra ok farkl iletiim aralarnda dolama girebilmesine olanak salayan teknolojik gelimeler, bu ierii reten, datmn gerekletiren ve tketen kiilerin yasal dzenlemeler erevesinde yeniden tanmlanmasn da gerekli klyor. Ancak nternet gibi tketicinin ayn zamanda retici rol de stlenebildii, saysz bilgi aknn dnyann her yerinde ayn anda gerekletii, bilgi paylam yntemlerinin snrsz boyutlara ulat yeni ve etkileimli bir medya ortam, hak temelli baz konular (telif hakk, vb.) daha da karmak hle getirebiliyor. zel ve kamusal alan arasndaki snrlarn silikletii bu dijital dnyada mahremiyetin, gizliliin, suun ve sulunun tanmlarn da yeniden yapmamz gerekebiliyor. Yan sra Linux benzeri kolektif olarak retilen, ak kodlu bilgisayar yazlmlarnn ya da Wikipedia gibi ortaklaa bir emekle yaratlan ortamlarn nasl dzenlenecei sorular yeni yantlar bekliyor.
ekil 7.1 Pek ok iletiim aracnn birbirlerine uyumlu biimde alabilmesi, yaknsama kltrnn de temelini oluturuyor.
Kaynak: http://www.flickr.com/ photos/pforret/152500052/ Eriim: 4 Temmuz 2011)
186
Sosyal Alar, Sanal Cemaatler

90l yllardan bugne bireylerin, toplumlarn ve kurumlarn yeni medyayla ilikileri kestirilemez lde geliti. Facebook, Twitter, Friendfeed gibi sosyal paylam siteleri, kurulduklar yllarda snrl sayda yeye hizmet verirken 2011 ylna gelindiinde yalnzca Facebooka ye olan aktif kullanclarn says 750 milyona ulat (Facebook, 2011). Bu devasa topluluun yelerinin kii bana ortalama 130 sitearkadana sahip olduunu ve site zerinde harcanan zamann ayda toplam 700 milyar dakikaya eritiini de anmsatalm. Byle bir dnemde kk, byk irketlerden brokrasinin en st kademelerine kadar pek ok kurum ve kii, hedef kitlelerine bu siteler zerinden ulayor, ayn a zerinde bulunan dier yeler tarafndan takip ediliyor. Yakn dnemde yaanan bu gelimeler, kitlesel olduu lde bireysel olabilen bir iletiimi ne karrken cemaatleme-bireyselleme ve gerek dnya-sanal dnya gibi kartlklarn geerliliklerini de sorgulanr hle getirdi. Yz yze SIRA SZDE yaknln belirleyici olduu ve Tnniesin Gemeinschaft olailetiimin ve fiziksel rak kavramsallatrd cemaat ideali karsnda (Day, 2006), Andersonn (1991) hayali cemaatler kavramn anmsatan, yelerinin ou yz yze iletiim kurmaDNELM yan ama birbirlerinin varlklarndan haberdar olan, daha ok tahayyle dayal dijital topluluklar oluuyordu. Bu sosyal alarn yeleri, a toplumunun kurucu zneS O R U leri hline geliyordu. ngilizce virtual community kavramnn karl olarak kullanlagelen sanal cemaat DKKA T tanmlamas, ilk bakta farazi, sadece zihinde var olan cemaatler anlamlarn akla getirse de bu yeni cemaat modelinin bireysel ve sosyal yaamdaki algsal, duygusal ve maddi SIRA SZDE uzantlar sanal olamayacak kadar sahicidir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Fotoraf 7.10 AMALARIMIZ Sosyal medya tartmalarnda rnek K sklkla T A P gsterilen Facebook giriiminin ortaya k yksn T Ekonu L E V Zedinen YON Sosyal A filmi (ynetmen David Fincher), yeni cemaat yaplarnn N T E R N E T ve oluumu mimarisi hakknda fikir veriyor.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kaynak:http://thefilmnest.com/wp-content/uploads/2010/10/alg_social-network_2.jpg, son eriim tarihi: 24 Austos 2011 )
Howard Rheingoldun ilk kez 1993 ylnda kulland sanal cemaatler (virtual communities) kavram, bir yandan cemaat kavramnn doasna yakn zellikler barndrrken bir yandan da kavramn geleneksel tanmlarndan uzaklaan bir topluluk modelinin domakta olduunun iaretlerini veriyordu. Yazar, kendi gzlemlerinden yola karak bu yeni cemaatleme modelinin arkasnda ada toplumlar-
7. nite - Medya
187
da bireyin yitirmeye balad cemaat ruhuna duyulan aln bulunduunu ileri sryordu. Reingolda gre bu ruh, alveri merkezlerinin, ayakst yemek zincirlerinin, birey-merkezli ada kent yaamnn ve dnen kamusal meknn dayatmalar karsnda yok olmaya yz tutmutur. te bireyleri birbirlerine yaknlatran, bir bakma sosyal bir tutkal ilevi stlenen, daha gvenilir, daha snrlar belli bir toplumsal modelin etkinliini yitirdii bir dnemde nternet temelli teknolojiler, a toplumunun zn oluturan yeni bir cemaat modeli nermektedir. Sanal cemaat kavramna olumlu yaklaanlara gre nternet zerinden kurulan cemaatler, dardaki/gerek dnyada zlmekte olan informal ilikilerin yerini almaya adaydr; bireyler sohbet odalar, bloglar, e-forumlar, e-gruplar vb. yoluyla giderek zayflayan birliktelik ve cemaat ruhunu yeniden glendirebilecekleri bir ortam yaratmaktadr. Sanal olmakla eletirilen cemaatler dorudan bireylerin kiisel seimleriyle olutuu iin geleneksel cemaat yapsna gre daha gerek ve sahicidir (Miller, 2011: 190-192). Sanal cemaatler kavramna olumlu yaklaanlarn grlerinden yola karak SIRA SZDE evrimii alar bireyi gerek dnyadan yaltyor gr hakknda ne sylenebilir?
D durum N E L M olduka Kavrama eletirel ve mesafeli yaklaan aratrmaclar iinse farkldr. evrimii topluluklar sz konusu olduunda sklkla anlan ve yceltilen bireysel seme zgrl, yerellikte soyutlanma, sktrlm bir zaman ve S O R U uzamda iletiim hlinde olma gibi nitelikler, aslnda byk lde bireysellemeden ve tketim kltrnden beslenen ada kreselleme srecinin ve kapitalizDKKAT min vazgeilmez unsurlardr. Birey; belirli kurallarla ileyen, belirli snrlara ve deerlere sayg duyulmasn ve atmadan kanlmasn gerektiren bir yerellikten SIRA SZDE koparken, aslnda kk bir aznlk tarafndan iletilen, birliktelik ilkesi geici ve zayf bir cemaati semektedir. Ayrca sanal cemaatleri olumlarken dile getirilen zgrleim potansiyeli, sosyal medyaya ve arkasndaki ekonomi-politik mekanizmaAMALARIMIZ lara (Adakl, 2011: 39) gn getike daha da baml hle geldiimiz gereini grmezden gelmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
T A P ekil K 7.2
TELEVZYON
Bu bir ktphane tatlm... World T E L Ebir V Ztr YON Wide Webin eski srm.
NTERNET
NTERNET
Kaynak: http://webucation1.blogspot.com/2007/09/where-do-students-obtain-their-support.html
188
zet
A M A
Gnmzn nemli toplumsal kurumlarndan biri olan medyann nasl ele alnmas gerektiini aklamak. Medya, etimolojik anlam itibaryla birbirleriyle iletiimi olmayan, iletiim kuramayan iki nokta ya da dzlem arasnda iletiimi salayan aralara karlk gelir. Bu kavramn yerine nceleri kitle iletiim aralar kavram kullanlsa da son dnemde medya terimi yaygn olarak kullanlmaktadr. Toplumsal iletiim artk byk lde bu amala gelitirilmi ileri teknoloji rn aralarla gerekletiinden bu tartmada medya ounlukla kitle medyas yani kitlesel dzeyde eriime ve/veya etkileime olanak salayan aralar ve ortamlar olarak dnlmelidir. letiim teknolojilerinden sz ederken sadece birtakm teknik aralar akla gelmemelidir. Teknoloji, onlar ortaya karan bilgi, retim, deerler balamnn tmne karlk geldii lde ideolojik bir olgudur. Bu balamda iletiim de ncelikle teknik deil, kltrel ve politik bir olgudur. Bununla birlikte kuramsal bir bakla medyay anlamak iin medyann hitap ettii izlerkitle hitap ederken aktard ierik ve sz konusu ierii nemli lde reten kurumsal yap birlikte deerlendirilmelidir. Medya aratrmalarnn tarihsel olarak nasl dnemselletirdiini saptamak ve medya sosyolojisindeki egemen paradigmay tartmak. Medya aratrmalarnn ortaya kt 20. yzyln balarndan 1940a kadar sregelen ilk dneme, medya organlarnn ok gl propaganda kurumlar olduklar ve insanlarn beynini ykadklarna dair gr damgasn vurdu. Medya aratrmalarnn, 1940-60lar dnemini kapsayan ikinci evresinde Batl toplumlarda totaliter tehlikenin bertaraf olmas ve kitle toplumu paradigmasnn nemini yitirmesiyle ok gl medya anlay yerine medyann snrl bir etkisi olduu gr hkim oldu. Propagandann incelenmesinden vazgeen ve rnga modelini geersiz klmay hedefleyen egemen paradigma, sadece kampanya tr mesajlara odaklanarak, reklam ya da seim kampanyalar gzlemlenebilir davranlarda llebilir etki yaratmad lde medyann etkisinin ok snrl olduunu ileri srdr . ounlukla medya endstrileri ya da hkmetler
adna gerekletirilen profesyonel aratrmalarda seim ve reklam kampanyalarnn etkisi lld. Bu kurumlarn ynetsel amalar iin anlaml olabilecek ve bir kullanm deeri olabilecek bu bak asnn medyann toplumsal anlamna dair sosyolojik bir deerlendirmeye katks ise snrl oldu.
A M A
A M A
ada eletirel yaklamlarn medyay nasl ele aldn analiz etmek. Frankfurt Okulu kuramclarna gre medya, birilerinin maniplasyonu ya da teknolojinin kendinden menkul gc sonucu bireyleri etkilemesi sorunu deil, sitemin ileyiinin tam da kendisiydi. Bu okulun kurucular medyay, basite bir ara olarak deil, bal bana bir kltrel biim olarak deerlendirdi. Althusser, ekonomik belirlenimci bir yorumdan uzaklaarak medyann belirli egemen grleri nasl yeniden rettii sorusuna younlaan nemli kuramclar arasndadr. Gramscinin hegemonya kuram ise zellikle Kltrel almalar okulunun medya analizinde merkez nemdedir. deolojinin yeniden retiminde medyann oynad roln anlalmasna ynelik nemli bir dier kuramc da Barthesdr. Kltrel almalar okuluna gre ise medya anlamn toplumsal inas srecinde aktif bir rol oynar ve egemen sylemler iinde dnyay snflandrmak gibi nemli bir ideolojik/hegemonik ilevi yerine getirir. Feminist yaklamlar, medyada kadnlarn eksik ve/veya sorunlu temsil edil biimlerini ortaya kartr. Bata Baudrillard olmak zere post-modern kuramclar ise medyann imge/gsterge ve gereklik arasndaki fark silikletirdiini vurgular. Medyaya ekonomi-politik yaklamlar ve dijital uurum tartmasn zetlemek. Medya kurulularnn kapitalist piyasa koullarnda faaliyet gstermesi, byk sermayenin mlkiyetinde olmas ve medya endstrisindeki tekelleme eilimi tarihsel olarak ekonomi politik yaklamlarn zerinde durduu konulardr. Klasik ekonomi-politik yaklamlara gre medyann mlkiyetine sahip olanlar medya ve medya ierikleri zerinde dorudan bir kontrole sahiptir. Medya endstrilerinde grlen tekelleme ve denetimin younlamasna odaklanan eletirel eko-
A M A
7. nite - Medya
189
nomi politik yaklam, genel olarak medyann mlkiyet yaps ve/veya kapitalist dinamikler ile sorunsallatrlarak analiz edilmesi gerektiini vurgular. Eletirel ekonomi politik yaklamn geleneksel medyaya ilikin dile getirdii kayglar, yeni medyann yerkre zerinde beklenmedik bir hzla yaylmasyla birlikte bu teknolojiler iin de geerli olmutur. 1990larn sonunda ABDde hazrlanan Adan Dmek balkl rapor, toplumun farkl kesimleri arasnda bir uurum olumaya baladna dikkat ekerek, sorun ilk kez dijital uurum ya da dijital blnme olarak tanmlanmtr. Medya-kreselleme ilikisini deerlendirmek ve kreselleme srecinde ortaya kan a toplumu kavramn tanmlayarak yapsal zelliklerini aklamak. Kresellemeyi oluturan en belirleyici dinamik, sermayenin dnya zerinde ulusal snrlar aarak olaanst akkanlk kazanmas ve bylece dnyay bir ortak pazar hline getirmesi ise bir dier nemli dinamik de tm dnyay kuatan yeni enformasyon ve iletiim teknolojilerinin kresel imgelerin, gstergelerin taycln yapmasdr. Kreselleme srecinin geldii son toplumsal dnm betimlemek iin kullanlan a toplumu, bilgi ve iletiim teknolojilerinde yaanan gelimelerin ileri kapitalist toplumlarn toplumsal rgtlenme biimleri zerindeki yansmalarn betimlemek amacyla kullanlan bir kavramdr. Daha nce var olan toplumsal modellerden radikal biimde ayrlan bu yeni toplum yaps, bireylerin, kurumlarn ve toplumlarn alarla birbirlerine bal olduklar, yatay bir rgtlenme modeline dayanr. A toplumunun aktrleri sosyal, kltrel ya da ekonomik etkinliklerini fiziksel uzaklklarn geerli olmad bir uzamda gerekletirmekte; alma koullar kresel dzeyde deiirken esnek emek ve esnek istihdam rejimleri yaygnlamaktadr. A toplumu, salad saysz zgrln yan sra karlkl bamlln ve gzetimin de yolunu amaktadr. Kitle toplumundan a toplumuna geiin tarihsel temellerini saptamak ve a toplumunun teknolojik, ekonomik, toplumsal niteliklerini tanmlamak. retimde uzmanlamay, rasyonellemeyi, standartlamay, byk lekli kitlesel retimi ve kitlesel tketimi benimseyen bu retim modeli,
AM A
1960lara gelindiinde cret politikalarnda ve sosyal politikalarda ortaya kan sorunlar nedeniyle kriz belirtileri gsterdi. Fordist retimin ulus merkezli retim stratejisi, yerini retimin dnyann farkl blgelerine yayld, paral ve esnek bir modele brakt. Bu srete kitle toplumu ve kitle kltrnn yerini ise bireysellemi, daha paral bir toplum yaps ald. Kitle iletiim modeli, yeni medyann giderek artan arl karsnda otorite yitimine urad. A toplumuna atfedilen zelliklerin nemli bir blm bilgi toplumundan miras kalmtr. Kapitalist retim ilikilerinin ekillendirdii ve bilgisel ekonominin merkez rol oynad a toplumu, kresel ve alarla birbirine bal yeni bir toplumsal yap zerinde kurulur. Bilginin yine bilgiyle retildii bu enformasyonel/bilgisel retim ortamnda ekonomik bir deer olarak bilginin kullanm, depolamas, ilenmesi ve datm, ekonominin de temelini oluturdu. Farkl corafyalarda ve e gdml almann ne kt, paral ve yatay bir rgtlenme modelinin geerli olduu bu kapitalist model, kimi kuramclar tarafndan yksek teknolojiye olan bamll nedeniyle teknokapitalizm olarak adlandrld. Bu srete yeni iletiim teknolojileri, sosyalleme biimleri zerinde etkili olurken toplumun zerine kurulduu rgtsel yap bir an zelliklerini tamaya balad. Bata nternet olmak zere yeni medyann ve sosyal medyann potansiyelini deerlendirmek ve a toplumunda deien cemaat yaplarn ve sanal cemaatler kavramn karlatrmal olarak aklamak. nternet temelli teknolojiler, toplumlarn yaamnda geri evrilemez bir dnme neden olurken, cemaat yaplarn da radikal olarak deitirdi. Temelde kullanclarn kiisel seimlerinin belirleyici olduu dijital iletiim ortam, yerel zellikler gsteren ve yz yze iletiime dayanan geleneksel cemaat yapsnn zayflamasna neden oldu. Yerine, medya dolaymyla kurulan, kresel zellikler tayan ve geleneklerden uzak sanal cemaatler g kazanmaya balad. Kimi aratrmaclar sanal cemaatlerin zlmekte olan informal ilikilerin yerini aldn ve zayflayan cemaat ruhunu bylece glendiini ileri srerken eletirel yaklaanlar, bu yeni cemaat yapsnn znde kapitalist sisteme hizmet ettiini, uzlamac toplumsal deerlerde gerilemeye ve politik kutuplamaya neden olduunu savunmaktadr.
A M A
A M A
190
Kendimizi Snayalm
1. Kullanclarn bir a/ site iinde btn dier kullanclarna ak bir profil oluturmalarn ve ayn a/site ierisinde iletiim iinde olduklar dier kullanc profillerini karlkl etkileim iinde takip etmelerini salayan web tabanl servisleri ne ad verilir? a. Blog b. Wikipedi c. Sosyal a d. Hayali cemaat e. Yeni medya 2. nsanlarn medyay farkl amalarla kullandn ileri sren yaklam aadakilerden hangisidir? a. Snrl etkiler yaklam b. Kullanmlar ve Doyumlar yaklam c. Gl etkiler yaklam d. Propaganda analizi e. A toplumu 6. A toplumunu ilk kez kavramsallatran sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Bell b. Miller c. Castells d. Hardt e. Negri 7. Yeni bilgi ve iletiim teknolojilerinin, bireylerin sosyalleme srecinin her aamasnda nemli hle geldii, bireylerin, kurumlarn ve toplumlarn yatay bir rgtlenmeyle birbirlerine bal olduklar toplum yaps aadakilerden hangisidir? a. Endstri-sonras toplum b. A toplumu c. Modern toplum d. Kitle toplumu e. Kapitalist toplum 8. Yeni medya ortamnn gerektirdii yasal erevenin hazrlanabilmesi amacyla, iletiim ve telekomnikasyon endstrisinin bir arada ele alnd dzenlemelere ne ad verilir? a. Teknolojik yaknsama b. Dzenleyici yaknsama c. erme-dlama d. Yaknsama kltr e. Teknokapitalizm 9. Aadakiler kavramlardan hangisi, iletiim teknolojilerine eriimde rk, snf, eitim, toplumsal cinsiyet, ya ve gelir durumu gibi farkllklara bal olarak karlalan eitsizlikleri tanmlamak iin kullanlmaktadr? a. Teknokapitalizm b. Aadan kreselleme c. Dijital uurum d. Demokratik uurum e. Teknolojik yaknsama 10. Bireylerin yeni medya ve sosyal alar yoluyla iletiime getikleri, fiziksel uzakln nemini yitirdii, kiisel seimlerin belirleyici olduu ve k-yerel kimliklerin ne kt cemaat yaplanmasna ne ad verilir? a. Hayali cemaatler b. letiim toplumu c. A toplumu d. Sosyal medya e. Sanal cemaatler
3. Aadakilerden hangisi Frankfurt Okulu kuramclardan biri deildir? a. Adorno b. Horkheimer c. Marcuse d. Hall e. Lowenthal 4. Aadakilerden hangisi Propaganda Modelinin bir temsilcisidir? a. Golding b. Chomsky c. Hall d. Murdock e. Merton 5. nternete eriim ve kullanmda toplumun farkl kesimleri arasnda bir uuruma iarete eden kavram aadakilerden hangisidir? a. Tabakalama b. Snf atmas c. Snf fark d. Netsizlik e. Dijital uurum
7. nite - Medya
191
Okuma Paras
Tarihsel bir eilim olarak, Enformasyon anda baskn olan ilevler, sreler giderek alar etrafnda rgtlenmektedir. Alar toplumlarmzn yeni sosyal morfolojisini oluturur; alar oluturma mantnn yaylmas da retim, deneyim, iktidar ve kltr srelerindeki ileyii, sonular ciddi biimde deitirir. Toplumsal rgtlenmenin a biiminde olmas, baka zamanlarda, baka uzamlarda gereklemi olsa da, yeni teknolojik paradigma, toplumsal yapnn tamamna yaylmas iin gerekli maddi zemini de salar. Ayrca bu alar oluturma mantnn, alar zerinde ifade edilen zgl toplumsal karlardan daha yksek dzeyde bir toplumsal belirleyicilii olduunu savunuyorum: Aklarn iktidar, iktidarn aklarnn nne geer. Ada yer almak ya da almamak, her an karsndaki dinamikleri, toplumumuzda baskn olmann ve deiimin balca kaynaklardr: Bu yzden de a toplumu dememiz yerinde olur bu topluma; sosyal morfolojinin sosyal eyleme stn olmasnn damgasn vurduu bir toplumdur bu (2008: 621). A, birbiriyle balantl dmler dizisidir. Dm bir bklmn kendi kendini kestii noktadr. Daha ak konuacak olursak, dmn ne olduu, hangi somut alardan bahsettiimize baldr. Kresel finansal aklar anda dmler, menkul kymetler piyasasdr. Avrupa Birliini yneten siyasi ada ise lkelerin bankalar konseyleri ve Avrupa komisyonu yeleridir. Dnya apnda ekonomilere, toplumlara, devletlere nfuz eden uyuturucu kaakl anda, koka ve haha laboratuvarlar, gizli laboratuvarlar, gizli havaalanlar, sokak eteleri, para aklayan finansal kurumlardr. Enformasyon anda kltrel ifadenin, kamuoyunun kklerinde yer alan yeni medyann kresel anda ise bu dmler, televizyon sistemleri, elence stdyolar, bilgisayar grafii ortamlar, haber ekipleri, sinyaller reten, gnderen, alan seyyar aygtlardr. Alarn tanmlad topoloji, iki nokta (ya da sosyal konum) arasndaki uzakln (ya da etkileim younluu ve frekansnn) bu iki noktann ayn adaki dmler olmas hlinde, ayn ada bulunmayan iki nokta arasndaki uzakla kyasla daha ksa olmasn (ya da daha sk ya da daha youn) belirler. Dier yandan belli bir a iinde dmler arasndaki aklarda bir mesafe yoktur ya da ayn mesafe korunmaz. Dolaysyla belli bir a iinde dmler arasndaki aklar arasnda bir mesafe yoktur ya da ayn mesafe korunmaz. Dolaysyla belli bir noktann ya da konumun mesafesi (fiziksel, sosyal, ekonomik, siyasi, kltrel) sfr ile (ayn adaki herhangi bir dm iin) sonsuz (an dndaki btn noktalar iin) arasnda deiir. Alarn kapsamas/dlamas, alar arasndaki ilikilerin k hznda ileyen enformasyon teknolojilerine dayal mimarisi, toplumlarmzda baskn olan ilevleri ve sreleri yaplandrr. Alar, snrsz biimde genileyebilen, a erevesinde iletiim kurabilmeleri, akas ayn iletiim kurallarn (rnein deerler ya da performans hedefleri) paylamalar hlinde yeni dmlerle btnleen ak yaplardr. Aa dayal bir toplumsal yap, dengesini bozmakszn yeniliklere gidebilecek, son derece dinamik, ak bir sistemdir. Alar, yenilie, kresellemeye, merkezsiz younlamaya dayal bir kapitalist ekonomi iin; esneklik ve uyarlanabilirlie dayal i, iiler ve irketler iin; sonu gelmez bir ykm ve yeniden yaplanma kltr iin; yeni deerlerin, kamunun ruh halinin annda ilenmesine ayarlanm bir politika iin; uzamn yeniden edilmesini, zamann bertaraf edilmesini amalayan bir toplumsal rgtlenme iin ok uygun aralardr. Ancak an morfolojisi, ayn zamanda, iktidar ilikilerinin anlaml bir biimde yeniden rgtlenmesinin de kaynanda yer alr. Alar birbirine balayan makaslar (rnein siyasi sonular etkileyen medya imparatorluklarn kontrol altna alan finansal aklar gibi), ayrcalkl iktidar aygtlardr. Dolaysyla makaslar da iktidar sahipleridir. Alar ok olduundan, alar arasndaki i ileyi kurallar ile makaslar, toplumlarn ekillendirilmesinin, ynlendirilmesinin balca kaynaklar hline gelmilerdir. Toplumsal evrim ile enformasyon teknolojilerinin uyumlu hle gelmesi, sosyal yap erevesindeki etkinliklerin geekletirilmesi iin somut bir zemin hazrlanmtr. Alar hlindeki bu somut zemin, baskn toplumsal srelere damgasn vurur, bylece toplumsal yapnn kendisini ekillendirir. Kaynak: Manuel Castells, A toplumunun Ykselii Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar: stanbul, (2008), s. 621-23.
192

1. c Yantnz yanl ise, Giri: nemli Bir Toplumsal Kurum Olarak Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Medya Aratrmalarnn Tarihesi ve lk Kuramsal Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Medyaya ada Eletirel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Medyann Ekonomi-Politii ve Ekonomi-Politik Yaklam(lar) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, letiimin Yeni Snrlar: Dijital Uurumlar, Blnmeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumu Kavramna Genel Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunun Mimarisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yaknsama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiimin Yeni Snrlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise A Toplumunun Aktrleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Ekonomik ve politik iktidarlarn kreselleme srecinde uyguladklar yaylmac politikalar karsnda eletirel bir tutum sergilenmesi gerektiini ileri sren ve kreselleme kart sylemleriyle bilinen eitli toplumsal hareketler bulunmaktadr. Seslerini kresel dzeyde duyurmay baaran hareketler arasnda Kresel Adalet Hareketi (Global Justice Movement), Dnya Sosyal Forumu (World Social Forum) ya da Halklarn Kresel Hareketi (Peoples Global Movement) saylabilir. Sra Sizde 2 Sanal cemaatler, ada dnyada hayatn ykc ak ve zamann blnml ierisinde kendini toplumsal ilikilerin dnda ya da kysnda bulan bireyin yaltlmlktan kurtulmasna olanak salamaktadr. stelik birey iine doduu ilikiler ana bal kalmak zorunda olmadan da yesi olmak istedii grubu ve iliki biimini kendi amalar dorultusunda seebilir ya da dilediinde bu cemaatin yeliinden ayrlabilir.
2. b
3. d 4. b
5. e
6. c 7. b 8. b 9. c 10. e
7. nite - Medya
193

Adakl, Glseren (2006). Trkiyede Medya Endstrisi. Neoliberalizm anda Mlkiyet ve Kontrol likileri, Ankara: topya Yaynevi Adakl, Glseren (2011). Sosyal Medyann Devrimci Gc zerine Genel bir Deerlendirme. KAOSGL, 119, 38-41. Adorno, W. Theodor (1975). Kltr Endstrisini Yeniden Dnmek. Cogito, Say: 36, Yaz 2003, s. 7683 Adorno, W. Theodor ve Max Horkheimer (1944). Kltr Endstrisi: Kitlelerin Aldatlmas OlarakAydnlanma, T. W.Adorno ve M. Horkheimer, Aydnlanmann Diyalektii, stanbul: Kabalc ,1996, s.7-62. Alanku, Sevda (2007). nsz: Neden Kadn Odakl Habercilik, S. Alanku (Der.) Kadn Odakl Habercilik (stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar), s. 25-66. Anderson, Benedict (1991). Imagined Communities: Reflections of the Spread of Nationalism. Londra: Verso. Appadurai, Arjun (1996). Modernity at Large, : Minneapolis: University of Minnesota Press Bagdikian, Ben (2004). The New Media Monopoly. Boston: Beacon Press. Bell, Daniel (1973). The Coming of the Post Industrial Society: A venture in social forecasting. Penguin: Harmonsworth. Bilton, Tony ve dierleri (2003). Sosyoloji. (eviri Editr. K. nal), Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008. Castells, Manuel (2010). The Rise of the Network Society, The Information Age: Economy, Society and Culture-1. 2. Bask. Blackwell: Oxford, UK. Castells, Manuel. (2008). A toplumunun Ykselii Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar:. Castells, Manuel. (2009). Communication Power. Oxford University Press: USA. Creeber, Glen ve Royston Martin (2009). Digital Cultures: Understanding New Media. London: Open University Press. Curran, James vd. (1982). letiim Aralar zerine Bir alma: Kuramsal Yaklamlar, (ev., Meral zbek), LEF Yllk, 1993, s. 228-253. Curran, James (1990). Kitle letiim Aratrmasnda Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Deerlendirme abas, (Der.) Mehmet Kk Medya, ktidar, deoloji (Ankara: Ark Yaynevi) iinde, s. 329-356. Day, Graham (2006). Community and Everyday Life. Routledge. Dursun, . (2001). TV Haberlerinde deoloji. Ankara: mge yaynevi. Edgar, Andrew ve Peter Sedgwick (2007). Kltrel Kuramda Anahtar Kavramlar, ev. M. Karaahan, stanbul: Alm Kitap Edles, Laura Desfor (2002). Uygulamal Kltrel Sosyoloji, ev. C. Atay, stanbul: Babil Yaynlar, 2006 Ergur, Ali (2012).Medya Dnyalar ve Toplumsal Dnm, Yaynlamam alma, s. 1-26 Facebook (2011). www.facebook.com/press/info. php?statistics. (Son eriim tarihi: 18 Austos 2011). Gitlin, Todd (1978). Medya Sosyolojisi: Egemen Paradigma, letiim almalarnda Krlmalar ve Uzlamalar, Der. Sevilay elenk (Ankara: DeKi Yaynlar, 2008), s. 19-65. Golding, Peter ve Graham Murdock (1991). Kltr, letiim ve Ekonomi Politik, (Der.) Sleyman rvan, Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark yaynevi, 1997, s. 49-78. Gkalp, Emre (2009). Medya, Kitle letiimi ve Toplum, (Der.) Nadir Suur, Sosyolojiye Giri. Eskiehir: Anadolu niversitesi AF Yaynlar, s. 268301. Gurevitch, M. ve Blumler, J. (1990). Siyasal letiim Sistemleri ve Demokratik Deerler, S. rvan (der.) Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark yaynevi, 1997, s. 199-219. Hackett, Robert (1985). Decline of a Paradigm? Bias and Objectivity in News Media Studies, (Der.) M. Gurevitch& M.R. Levy, Mass Communication Review Yearbook, (5), 1985, s. 251-274. Hall, Stuart (1979). Kltr, Medya, deolojik Etki, (Der.) Mehmet Kk, Medya, ktidar, deoloji (Ankara: Ark yaynevi, 1994) iinde, s. 169-209. Hall, Stuart (1980). Encoding/Decoding. Culture, Media, Language. (Der.) Stuart Hall ve di.. New York: Routledge, s. 128-138.
194
Hall, Stuart (1984). deolojinin Yeniden Kefi: Medya almalarnda Bask Altnda Tutulann Geri Dns, (Der.) Mehmet Kk, Medya, ktidar, deoloji (Ankara: Ark yaynevi, 1994) iinde, s. 57-103. Hall, Stuart (1997). The Work of Representation, (Der.) Stuart Hall, Representation: Cultural Representations and Signifying Practices, Londra: Sage, 1997, s. 13-74. Hardt, Hanno. (1989). Eletirelin Geri Dn ve Radikal Muhalefetin Meydan Okuyuu: Eletirel Teori, Kltrel almalar ve Amerikan Kitle letiim Aratrmas, (Der.) Mehmet Kk (der.) Medya, ktidar, deoloji, (Ankara: Ark yaynevi, 1994), s.1-55. Hodkinson, Paul (2011). Media, Culture and Society: An Introduction. Sage: London. nal, Aye (1996). Haberi Okumak. stanbul: Temuin Yaynevi. nal, Aye (2003). Roland Barthes:Bir Avant-Garde Yazar. letiim Aratrmalar,1(1): 9-38 rvan, Sleyman (Der.) (1997). Medya, Kltr, Siyaset. Ankara: Ark Yaynevi. Kaya, Rait (2009). ktidar Yuma. Medya-SermayeDevlet. Ankara: mge Yaynevi Kellner, Douglas (2002). Theorizing Globalization, Sociological Theory, 20: 3, 285-305. Kellner, Douglas (1995). Media Culture. Londra: Routledge. Jenkins, Henry (2006). Convergence Culture: Where Old and New Media Collide. New York University Press: New York. Maigret, ric (2011). Medya ve letiim Sosyolojisi. stanbul: letiim yaynlar. Miller, Vincent (2011). Understanding Digital Culture. Londra: Sage Mutman, Mahmut (1995). Televizyonu Nasl Sorgulamal?, Toplum ve Bilim, No:67, s. 26-71 Murdock, G. (1990). Redrawing the Map of the Communications Industries: Concentrationand Ownersip in theEra of Privatization, Public Communication. The New Imperatives, Londra: Sage, s. 1-15. Mutlu, Erol (1994). letiim Szl, Ankara: Ark Yaynevi Nalaolu, Halil (2003). Medya ve Toplum likisini Anlamak zere Bir ereve, (Der.) Sevda Alanku, Medya ve Toplum, stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar, s. 43-57.
Rheingold, Howard (1993). Virtual Communities: Homesteading on the Electronic Fronties. Massachusetts: Addison Wesley. Sassen, Saskia (2001). The global city: New York, London, Tokyo. Princeton University Press. Smith, Philip (2001). Kltrel Kuram, ev. S. Gzelsar ve . Gndodu, stanbul: Babil yaynlar, 2005. Stevenson, Nick (2003). Media, Cultural Citizenship and the Public Sphere. Cultural Citizenship Cosmopolitan Questions. Open Uni. Press. Stevenson, Nick (2002). Medya Kltrleri. Sosyal Teori ve letiim, ev. G. Orhon ve B.E. Aksoy, Ankara: topya Kitabevi. Timisi, Nilfer (2003). Yeni letiim Teknolojileri ve Demokrasi. Ankara: Dost Yaynevi Trowler, Paul (2008). Communication and the Media, Haralambos, M. ve M. Lolborn. Sociology. Themes and Perspectives, Londra: Collins, s. 710-741. Trenli, Nurcan (2005). Yeni Medya, Yeni letiim Ortam. Ankara: Bilim ve Sanat. Van Zoonen, Liesbet (1991). Medyaya Feminist Yaklamlar, (Der.) S. rvan, Medya, Kltr, Siyaset, Ankara: Ark, 1997, s. 301-335. Williams, Kevin (2003). Understanding Media Theory, Londra: Arnold
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Farkl toplum felsefeleri ve szleme teorilerinin toplum anlaylarn ve bireyin doas ve toplum arasndaki iliki konusundaki grlerini aklayabilecek, Klasik sosyal teorinin kurucular olan Karl Marx, mile Durkheim, Max Weber ve Georg Simmelin toplum teorilerinin temellerini ve aralarndaki farkllklar ve benzerliklerini ayrt edebilecek, Modern sosyal teorilerden yapsalclk, erken dnem ilevselcilik, yapsal-ilevselcilik ve atmac yaklamn temel zelliklerini ve toplum konusundaki grlerini karlatrabilecek, Mikro veya bireysel etkileim temelli toplum anlaylarnn topluma genel yaklam biimlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplum Felsefesi Toplumsal Szleme Muhafazakr Sosyoloji Organizmaclk Evrimcilik Klasik Teorileri Modern Teorileri Yapsalclk Erken Dnem levselcilik Yapsal-ilevselcilik atma Teorisi Mikro veya Bireysel Etkileim Temelli Toplum Anlaylar
indekiler
TOPLUM NEDR? TOPLUM FELSEFELER KLASK DNEM TOPLUM TEORLER: MARX, DURKHEM, WEBER VE SMMEL MODERN DNEM TOPLUM TEORLER MKRO VEYA BREYSEL ETKLEM TEMELL TOPLUM ANLAYILARI
Toplum
Toplum
TOPLUM NEDR?
nsanlarn tarihte uzun bir zamandr toplum hlinde ve farkl toplum biimleri iinde yaadklar sylenir. Ancak, birok sosyal bilimci ve sosyolog bunu sylerken bak alarna bal olarak toplum kavramna farkl anlamlar yklemektedir. Bu nedenle toplum olgusunu anlayabilmek iin farkl yaklamlarda toplumun nasl ele alndn grmek nemlidir. Tarihsel bir perspektifle nce felsefi yaklamlara bakalm.
TOPLUM FELSEFELER
nsanlar en bandan beri iinde yaadklar toplumlar anlamaya ve tanmlamaya almlardr. rnein, Antik ada Platon (M.. 427- M..347) ve Aristoteles (M.. 384- M..322), baka yazlarnn yan sra srasyla zellikle Devlet ve Politika adl kitaplarnda bir toplum tanm yapmaya alm ve bu tanmlar gnmzdeki sosyologlar ve sosyal bilimcileri farkl biimlerde etkilemitir. kisi de toplumu btnc (holistik) bir temelde, paralarn btne zorunlu olarak bal olduklar bir organizma biiminde tanmlamlardr. Platon, paralar btne tabi olmalar erevesinde tanmlayarak zellikle toplumsal dzenin birliini vurgularken Aristoteles toplumu, ayr unsurlarn hem btne katkda bulunduklar hem de ondan bamsz olarak kaldklar, farkllam bir yap olarak kavrar. Bylece toplumsal yapnn ilevler ve toplumsal zenginlik temelinde ayrm toplumsal gruplardan (reticiler, savalar, tccarlar, zenginler, yoksullar, orta snftan) olutuunu kabul eder. Ayrca, Platon, toplumu i blm ve toplumsal eitsizlik etrafnda yaplanm birleik bir sistem olarak ele alr. Toplumun salnn, yani toplumsal dzenin, btnn karlarnn tek tek paralarn karlar karsnda ncelie sahip olduu aklc yasalarn rn olarak grr. Aristoteles; karmak, farkllam bir yap olan toplumsal btnn, yani toplumun bireylerden deil gruplardan olutuuna inanr. Toplumun kkeninde insan doasnn yattn dnen Aristoteles, insanln doas gerei toplumsal ve politik zellikler tadn belirtir. nsanlarn bu yzden topluluklar hlinde, bakalaryla birlikte yaamaya mahkm olduklarn ne srer. Toplumsal kurumlarn bireyleri gruplar ve birlikler oluturmaya yneltip insann asli doasn gelitirmesini salayan cinsel arzu gibi i gdlerden trediini dnr. Dolaysyla toplumun bu i gdnn doruk noktasn oluturan toplumsal ilikilerde ikin bir sosyalliin ifadesi olduunu kabul eder.
Toplum felsefesi: Toplumun bilimsel yntemler ve aratrmalarla deil, salt soyut ve varsaymsal zelliklerine gre sadece akl yoluyla aklanmasn ngren felsefedir. Btnc (holistik) yaklam: Her varln iinde bulunduu ortamla ve/veya kendini oluturan unsurlarla btnl iinde aklanmas. Bu yaklama gre, btnn hem kendisi hem unsurlar dier paralaryla karlkl iliki iindedir ve dierlerinden bamsz olarak aklanamaz.
198
Toplumsal Szleme Teorileri ve Toplum

Toplumsal szleme: nsanlarn asosyal bir durumdan kmak iin aralarnda farkl nedenlerle szleme (anlama) yaptklar ve kendilerini balayan bu szleme temelinde toplum hayatna getikleri dncesi.
Doa durumu: nsanlarn toplum hayatna gemeden nce doayla uyumlu, daha ok fizyolojik ve biyolojik varlklar olarak yaadklar bir dnemin bulunduu gr. Kaba materyalizm: Materyalizm her eyin kaynanda maddenin olduunu veya maddenin farkl biim kazanm hlleri olduunu ne srerken kaba materyalizm her eyin salt madd oluumlarla veya onlarn basit yansmalar olarak aklanabileceini ne srer. ndirgemecilik: Evrende, doada veya toplumdaki belirli oluumlar veya sreleri sadece belirli bir faktre dayandrarak aklama eilimi.
stikrarl, kolay deimez ve ebediymi gibi grnen Orta an kurumlarnn yaanan kkl dnmler sonucunda yklmas ve yeni bir toplumun ortaya k insanlar bu hzl deiimleri, bunlarn yaratt alt st olular ve ciddi sosyal problemleri aklamaya itmitir. Bu deiimler keifler ve icatlar, youn bir sermaye birikimi sonucunda oluan ticar ve mali burjuvazi, bilginin ve bilimsel bilgilerin teknolojiye dntrlmesiyle ortaya kan sanayi toplumunun (ve kapitalizmin) rettii sanayi burjuvazisinin ve btn bu ekonomik dnmler neticesinde byk lde daha nce topraa bal serflerin dnmesiyle ortaya kan ii snfnn (proletaryann) ortaya kmasdr. Baka deiimlerin yan sra, Aydnlanmann ve nceki deiimlerin hem bir sonucu olan hem de onlar yeniden dntren iki byk olay Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi de insanlarn toplumu anlama, onu yeniden tanmlama abalarn, bu yndeki araylar daha acil hle getirmitir. Orta an lhi Yasa ve dinsel egemenlik anlaylarn reddeden alternatif bir dnya gr olarak gelien Aydnlanmayla birlikte toplumun kkenleri szlemeye dayal ykmllklerin ve karlkl toplumsal ilikilerin temel olduu bir yapda aranmaya balamtr. Burada toplum insanlarn tarihin balarnda iinde yaadklar varsaylan doa durumu ve dolaysyla bir insan doas fikri etrafnda aklanmaya allr. Bunlardan Thomas Hobbes (1588-1679), kendi kaba materyalist ve indirgemeci yaklamndan hareketle olaylarn nedeni olan nesnenin hareket yasalarnn insan davranlar alannda olduu kadar toplumsal olaylar alannda da geerli olduunu belirtir. nsann toplum iindeki davranlarnn temelinde hayatn srdrmek amac veya bunun uzants olan gvenlik istei ve bencillik yattn dnen Hobbesa gre birey asndan aslolan kendi karlardr ve toplum bireysel karlarn gerekletirilme aracdr. Ayrca, bu doa durumunda gvenlik istei insan doasnn temel ihtiyacdr. teki insanlar arasndaki bir insan, onlar zerinde egemenlik kurmadka kendini gvenli hissetmeyecei iin bu istek toplum iinde uygulandnda iktidar arzusuna dnr. Bu yzden, bir insann teki insanlarla ilgilenmesinin bir nedeni kendi gvenliiyle ilgili kayglardr. Doal koullarn daha ok bar, iyi niyeti ve karlkl ilikileri yansttn dnen John Lockea (1632-1704) gre toplumsal atmalarn ve uzlamaz karlarn kayna zel mlkiyet ve toplumsal eitsizliin artmasdr. Ona gre insanlar hazza, mutlulua ynelip elemden katklar iin herkesin kendi zevkleri ve mutluluu ynnde davranmasnn salanmas gerekir. Locke iin doa durumu insann insann kurdu olduu, herkesin herkesle sava iinde olduu bir durum deildir. O, doa durumunun insanlarn kimseden izin almadan ve bakasnn iradesine tabi olmadan, doa yasasnn snrlar iinde davranlarn dzenlemek konusunda mkemmel bir zgrlk ve eitlik iinde olduklar bir durum olduunu dnr. Doann salad imknlardan herkes eit olarak yararland iin mlkiyetin ortak olduunu kabul eder. Ancak ona gre doa durumunda herkes kendine zarar vereni cezalandrma, yani hem davac hem de yarg olma hakkna sahip olduu iin bu durum, intikamn da etkisiyle toplumsal kargaaya yol aabilir. nsanlar, doa durumunda zgr, eit ve bar iinde olmalarna ramen, kiinin kendine zarar vereni cezalandrma hakk sava durumu yarataca iin bu sava durumundan kurtulmak amacyla doa durumunu terk edip topluma girmilerdir.
8. nite - Toplum
199
Bireylerin doaya baml olduklar ve insanlarn sadece basit fiziksel ihtiyalara sahip olduklar toplum-ncesi bir doa durumundan sz eden Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) da doa durumunda tm evrende insanlarn arzuladklar eylerin sadece besin, cinsellik vb., yani doal drtler olduunu ifade eder. nsanlarn karlkl ilikilerinin olduka snrl olduunu ve birbirlerine fazla muhta olmadklarn belirten Rousseauya gre toplum tarmn kefi, metalrjinin geliimi ve dier olaylar sonucunda ortaya kmtr. Rousseau insanln bu gelimelerin yaratt olumsuzluklardan kurtulmann doa durumunun temel ilkelerinin modern dnyann, gnn koullarna uygun biimde uyarlanmasyla mmkn olduunu dnr.
Muhafazakr Tepki ve Toplum

Bu Aydnlanmac, bireyci, ilerlemeci toplum ve insan anlaylarna tepki olarak Orta aa veya modern koullarda Orta an ilkelerine dnmeyi neren muhafazakr toplum felsefeleri ortaya kmtr. Muhafazakr felsefenin en nemli temsilcilerinden biri olan Louis de Bonald (1754-1840) k noktas olarak bireyi deil toplumu, dorudan Tanrnn yaratt toplumu esas alr. Toplumun kayna Tanr olduu iin akln geleneksel inanlardan stn grlemeyeceini ne sren Bonalda gre, Tanr toplumu yaratt iin, insanlarn onun ilerine karmamalar ve kutsal bir varl deitirmeye almamalar gerekir. Bonald, bireyin toplumu deil, toplumun bireyi biimlendirdiini kabul eder. Ona gre toplumsal hayatn temel amac, bireysel zgrlk deil, otorite olmaldr. nk insanlar ancak aile, yerel topluluk, kilise ve loncann otoritesi altnda refaha ulaabilir. Ona gre toplumsal balarn z hiyeraridir, eitlikten sz etmekse aylaklk ve gnahkrlktr. nsan ancak toplum iin varolur; toplum onu kendi amalar dorultusunda biimlendirir. Birey kendi bana aresizdir, hibir katkda bulunamaz. nsan hayat toplum onu nasl yapmsa ancak o olabilir. Muhafazakr toplum anlay sonraki dnemlerde birok toplum felsefesi ve yaklamn farkl biimlerde etkilemitir. Bunlardan biri de muhafazakr yan ar basmasna ramen, toplumu dnemin ngiliz iktisatlar, rnein Adam Smith gibi tanmlayan, yani liberal kapitalist bir toplum anlayn benimseyen Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) dir. Aile, toplum ve devlet olmak zere ahlakilik dnyas olduunu dnen, dierlerini de zorunlu olarak grse de devleti en ste yerletiren Hegele gre toplum kendine zg kanunlara sahip bir yapdr. Toplum olarak anlan oluum son derece rasyonel bir iktisadi topluluk, dorudan bir piyasa ve mbadele toplumudur. Toplum insan ihtiyalarnn, i blmnn, birikmi iktisadi mallarn fiyat mekanizmas araclyla datmnn doal olarak dzenlenmesi sistemi, bir tr ekonomik madd ilikilerdir. Toplumun yapsal kanunu, bireylerin aile birliindeki organik ballklarndan ayrlm, sadece bireyler olarak birbirleriyle satc ve alc, ii ve iveren, arz eden ve talep eden olarak belirli karlarla karlamas esasna dayanr. Toplum iinde bireyler sadece bu mnasebetle birbirlerine yanar ve balanr. Her birey sadece kendi bireysel karnn, bireysel amalarnn peindedir. Genele dhil olduu hlde, bireyin kendisinin dndakiler onun iin hibir anlam ifade etmez. Tekil bireyler sadece kendi amalar peinde koarken esas maddi ilikiler kanununa uyarak dier bireylerin ve genelin karlarna uygun davranmak zorundadr. Ayn zamanda, insanlarn kendi bencillikleri genel ihtiyalarn doyurulmasAydnlanmaclk: Ortaan son dneminde yaanan byk apl ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel gelimeler sonucunda ortaya kan, gelenekler, din, otorite, hiyerari gibi geleneksel deerler ve yaam biimlerini akl ve bilim araclyla dntrmeyi ve bilimsel ilkeler zerine yeni bir toplum kurmay hedefleyen dnceler btn. Bireycilik: Bireyin kiisel haklar, karlar ve deerlerini toplumun genel karlar zerinde tutan, toplumlarn bu ilkeler zerine kurulmas gerektiini ne sren anlay. Liberal kapitalizm: Balangta serbest rekabeti kapitalizm olarak da adlandrlan, bireyci deerlerin ve piyasa ilkelerinin egemen olduu, devletin bireylerin ekonomik ve dier giriimlerine hibir mdahalede bulunmamas gerektiinin; mal ve hizmetlerin arz-talebinin ve fiyat oluumunun piyasada kendiliinden ekilleneceinin dnld ekonomik sistem.
200
dinamikler: Toplumun yaps, ileyii ve deiiminde etkili olan isel faktrler. Sosyal fizyoloji: SaintSimonun toplumun bir organizmaya benzediini ve onun gibi incelenebileceini belirtmek iin gelitirdii kavram. Sosyal snf: Meslekleri, alma koullar, gelir ve yaam dzeyleri, tketim alkanlklar ve genel dnce tarzlar bakmndan birbirine benzer koullar ve zelliklere sahip insanlar topluluu veya kategorisidir. Marxa gre bireylerin sosyal snflarn retim aralarnn zel mlkiyetine sahip olup olmamalar belirlerken Webere gre bireylerin snfsal konumlarnn belirlenmesinde mlkiyetin yan sra stat ve g de etkilidir. Sosyal statik: Comtea gre, sosyolojinin toplumun dzenli, istikrarl, kalc, uzun sreli zelliklerini, yani onun nasl belirli bir dzen iinde ve dzenli olarak ilediini aratran ksm. Sosyal dinamik: Comtea gre sosyolojinin toplumun nasl ve hangi srelere gre ve hangi ilkeler (veya yasalar) temelinde deitiini ve evrimletiini aratran ksm. Pozitivizm: Genelde, toplumun doann bir paras ve uzants, dolaysyla doa yasalarna tabi olduu iin sosyal bilimlerin yntem olarak doa bilimlerini kendine model almas gerektiini savunan pozitivizm, somut olarak gzlenemeyen, aratrlamayan ve snanamayan iddialarn temelden yoksun metafizik nermeler olduklarn ne srer. Organizmaclk: Toplumun canl bir organizmaya benzedii ve onun gibi iledii dncesi. Sosyal Darwinizm: Darwinin doada canl trleri arasnda ilerlikte olduunu iddia ettii yasalar veya ilkelerin toplumlarda da geerli olduu dncesi.
na dnr ve bireylerin zel karlar peinden komalaryla genel kar geliir. te toplum, esas itibariyle organik bir oluumdan ziyade bir mekanizmadr. Bu mekanizmay dzenleyen kanunlar deimez ve bir tr doa kanunlardr. Hegel, toplumun belirli evrim geirdiini kabul etse de bu evrimden kkl ve yapsal bir deiimi deil, farkllamay, i blmnn daha gelikin hle gelmesini anlar. Toplumun kanunlarnn doal kanunlar olduunu belirten Hegele gre toplum esas yapsnda deimezdir, devletin aksine, toplum zemininde tarihsel evrim yoktur. Bu toplum anlay sonraki birok dnr ve sosyal bilimciyi farkl derecelerde etkilemitir.
Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon, Comte ve Spencer

Toplum felsefesi dzeyinde kalmalarna ramen daha bilimsel ve sosyolojik toplum anlaylarnn temelleri Saint-Simon (1760-1825) ve Auguste Comte (17981857) tarafndan farkl biimlerde atlr. Hem toplumsal dzeni hem de deimeyi aklamaya alan bu sosyologlar hem muhafazakr hem de yeniliki toplum anlaylarnn skntl bir karmn savunur. Saint-Simon, toplumsal gereklii aklayc unsurlarn bu gerekliin, yani toplumun (somut) oluumunda bulunduunu ne srer. Toplumun i dinamiklerinin nemini vurgulayan Saint-Simona gre bir toplumdaki yaplar, kurumlar ve inanlar tarihsel sre ierisinde srekli dnm hlindedir. Bu yzden sosyolojinin, onun deyimiyle sosyal fizyolojinin, temel grevi, toplumu hareket ve dnm hlinde incelemektir. Saint-Simon, toplumlarn evrimine yn veren glerin toplumsal gruplar veya sosyal snflar arasndaki atmalar olduunu dnr. Saint-Simondan farkl olarak toplumlarn evriminin aslnda zellikle insanln dnyaya bak asnn, zihniyetin bir evrimi olduunu dnen Comte toplumun statik ve dinamik yanlar olduunu ne srer. Btn toplumlarn ortak bir evrim izgisinden gemeleri gerektiini dnen Comte, toplumun kendi doal evrimi iinde daha iyiye gideceini dnd iin devrimci deimeler nermez, srece yardmc olacak reformlarn gerekli olduunu belirtir. Saint-Simon toplumun bilimini sosyal fizyoloji olarak nitelerken Comte balarda sosyoloji yerine sosyal fizik terimini kullanr. Bu ve benzeri btn pozitivist ve evrimci anlaylarda Spencerda da greceimiz gibi toplum doayla znde ayn yasalara tabi bir varlk, doann bir uzants veya onun en gelimi dzeyi olarak grlr.
Bir Organizma Olarak Toplum: Spencer

Charles Darwinin dncesini sosyal bilimlere, toplum alanna uyarlamaya alan Herbert Spencer (1820-1903) organizmac toplum anlaylarnn rnek temsilcisi olarak grlebilir. Spencer, Sosyal Darwinist bir bak asyla toplumlarn tpk doa gibi doal ayklanma, hayatta kalma ve adaptasyon sreciyle ilikili belirli temel yasalara gre gelitiklerini ne srer. Spencer, biyolojik organizmalar gibi toplumlarn da basit yaplardan karmak yaplara doru gelitiklerini belirtir. O, toplumlarn bir isel farkllama ve btnleme sreciyle evrelerine uyum saladklarn ve homojenlikten heterojenlie doru ilerlediklerini ifade eder. Farkl bir ifadeyle insan topluluklarnn, yaln ve homojen ilkel kabile gruplarndan, gelimi ve farkllam modern sosyal sistemlere doru evrimletiklerini dnr. Darwin gibi Spencer da toplumu
8. nite - Toplum
201
Doal ayklanma: Belirli bir ortam veya evrede yaayan canl trleri arasnda mevcut snrl kaynaklar etrafnda bir hayatta kalma mcadelesi olduu, ortama veya ortamdaki deiikliklere uyum salayamayan, mevcut veya deien koullara ayak uyduramayan bireyler veya trlerin zamanla ayklanacaklar, koullara adapte olanlarn yeni zellikler gelitirerek ve evrimleerek varlklarn srdrecekleri tezi. En uygunun hayatta kalmas: Doal ortam ve koullara en uygun olan veya uyum (adaptasyon) salayabilen bireyler veya trlerin hayatta kalabilecekleri, bu sayede bunu salayamayanlardan birok bakmdan stn olduklar dncesi. Temel konsenss: Toplumun yelerinin temel deerler ve kurallar konusunda fikir birlii iinde olmalar. kin istikrarszlk: Toplumun veya organizmann doasnn veya iyapsnn zelliklerinin kendiliinden bir dengesizlik, kararszlk, dzensizlik yaratma eilimi.
birok bakmdan organizmaya benzetir. Ayrca Comte gibi, toplumsal dzenin merkezini temel bir konsenss, temel deerler ve ahlak konusunda doal bir uzlamann oluturduuna inanr. Spencer bu grleri (i) doal ayklanma veya kendi deyimiyle en uygunun hayatta kalmas; (ii) her sosyal sistemin doasna ikin istikrarszlk fikirleri etrafnda bir toplumsal evrim teorisi iinde harmanlar. Spencera gre toplumsal dzen ve istikrar, tpk doadaki gibi doal bir denge gerektirir. Toplumsal deime bu denge hlinin, toplumsal yapnn eitli paralar arasndaki veya toplumla evresi arasndaki dengenin bozulmasndan kaynaklanr. Bir istikrar dneminin ardndan yeni bir toplumsal dzen, yeni bir denge, yeni bir ahlak konsenss ortaya kar ve giderek farkllaan toplumsal paralar arasnda yeni bir iliki oluur. Bylece, doadaki trler gibi insan topluluklar da yaln kabile birimlerinden gnmzn karmak yaplarna doru evrimleirler. Uyum salayamayanlar, uygun olmayanlar daha gelimi ve saldrgan topluluklarn rekabeti karsnda yava yava ortadan kaybolurlar. Bu toplumsal orman yasas sayesinde sadece en uygun toplumlar hayatta kalr ve insan toplumlar bu toplumsal evrim yasas sayesinde ilerlemilerdir. Evrendeki btn varlklarn hareketleri, varlklarn srdrmeleri, deimeleri ve ortadan kalkmalarn belirleyen bir genel evrim teorisi gelitirmeye alan Spencer, toplumsal evrimin temel dinamii olarak zellikle nfus geliiminin yaratt basklar grr. Evrendeki tm sistemlerin denge, dengelenme ihtiyac iinde olduunu dnen Spencera gre, genel evrim yasalar bulunduunda insanlar onlara itaat etmeli ve siyasal yasalar araclyla bu yasalara aykr toplumsal formlar oluturmaktan vazgemelidir. Adam Smith ve Hegel gibi piyasa ilkelerine dayal liberal kapitalist bir toplum anlayn savunan Spencera gre hibir ey, hatta hkmetler bile toplumun doal ileyiine mdahale etmemeli, zayflar koruyarak toplumun doal ilkesi olan doal ayklanma yasasna ters dmemelidir. Spencern toplumun yasalarn orman yasalarna, dolaysyla toplumsal alan trler araSIRA SZDE sndaki mcadeleye benzeten; devletin sadece bu srelerin dzgn bir biimde ilemesine yardmc olmas, ekonomik ve sosyal alana mdahale etmemesi gerektiini savunan N Euzantlar LM Sosyal Darwinist yaklamnn insanlar aras ilikilere ve toplumsal D hayata sizce neler olabilir?
SIRA SZDE
KLASK DNEM TOPLUM TEORLER: MARX, DURKHEM, WEBER VE SMMEL
S O R U
Klsik dnemde drt temel kurucunun toplum anlaylar ve tanmlar ne kar. Bunlardan ilk ikisi Marx ve Durkheim daha yapsalc bir eilim iinde dorudan SIRAve SZDE toplum (ve yap) temelli aklamalar yaparken dier ikisi Weber Simmel ise bireysel eylem temelli aklamalar yapar.
DKKAT
Toplumsal orman yasas: D NELM Vahi doada olduu gibi bir anlamda toplumda gl olanlarn hayatta kaldklar S O Rzayf U ve egemen olduklar, olanlarn ortadan kalktklar veya glnn egemenlii altna girmek zorunda DKKAT olduklar dncesi. Toplumsal evrim yasas: SIRA SZDE Toplumlarn canl ve cansz btn varlklar balayan zorunlu evrim yasalarnn yan sra, evrende ve AMALARIMIZ doadaki dier varlklardan farkl ortak evrim yasalar olduu fikri.
Karl Marx
AMALARIMIZ
Karl Marx (1818-1881), toplumu ve toplumsal sreleri aklamaya alrken hareket noktas olarak gndelik etkinliklerimizi, geimimizi salama, yetitirK T besinler A P me ve mamul mallar retme biimlerimizi alr. Toplumu bir organizmadan daha ok kompleks bir dzenleme olarak gren Marx, bu yapnn ekonomik temelinin dierlerinden daha nemli olduunu dnr. Farkl bir ifadeyle ekonomik teTELEVZYON
K T A P
Genel evrim teorisi: Evrendeki btn canl ve cansz varlklarn ayn evrim ilkeleri veya T yasalarna bal ELEVZY ON olduklar gr.
NTERNET
NTERNET
202
Resim 8.1 Karl Marx
(Ekonomik) temel: Marx temel biiminde kulland altyapnn, yani retici gler ve retim ilikilerinin styap adn verdii kltr, eitim, ahlak, din, ideoloji, hukuk, siyaset, aile vb. kurumlar belirlediini, daha dorusu nemli lde ekillendirdiini ne srer. retici gler ve retim ilikileri: Belirli bir tarihsel dnemde retimin nitelii veya karakteristik retim biimi anlamna gelen retim tarzn, Marxa gre, retici gler, yani emek gcnn kullanm ve retim aralar (rnein, letler, aralar, binalar, teknolojiler ve retim materyalleri) belirler. retim ilikileri retim aralarnn zel mlkiyeti araclyla, ounlukla yasalarla salanan, toplumun retici deerlerini ynlendiren g ve kontrol ilikileri, i blm ilikileri, insanlar ve nesneler aras ilikiler ve sosyal snflar aras ilikilerdir. likisel yaklam: Bir yap veya sistemin paralar, unsurlar ve zelliklerinin, tek balarna deil de btnle dier paralar, unsurlar ve zellikleriyle ilikileri temelinde aklanmas. Bu yaklama gre her unsur sahip olduu kimlii, zellikleri dier unsurlarla ilikileri iinde kazanr. rnein, bir bireyin kiisel nitelikleri onu bir kle klmaz ve zel bir makinenin yapsndaki hibir ey o nesneyi bir sermaye unsuru yapmaz. Bu unsurlar kimliklerini sadece bir sistemin paras olarak yani kle sahiplii veya kapitalist retim dzeninin bir paras olarak kazanrlar.
melin bir lde dier paralarn varolularn koullandrdna ve en azndan orada olup bitenleri belirlediine inanr. Marxta insanlarn yaantlarn meydana getiren grnr etkiler ve eylemleri yneten retici gler olarak temel bir toplumsal yap fikrine rastlanr. Bu temelde Marx, ilk olarak toplumu bir sosyal yap veya sistem, yani btnsel bir birlik oluturan snflar, toplumsal kurumlar, kltrel deerler vb. gibi karlkl ilikili paralara sahip eyler olarak grr. Bu yzden aratrmacnn topluma bak asnn nemli olduunu dnr. Bu bak as ilikiseldir: toplumun bir paras iinde yer ald btnle ve dier paralaryla iliki iinde ele alnmaldr. Sz gelimi, tabakalama yapsnn unsurlar arasndaki balantlar aratrrken burjuvazi proletaryayla iliki iinde ele alnmaldr. Zira iki snf arasnda asli bir iliki vardr, biri olmadan dieri olamaz, ksaca onlar btnlkl bir yap veya sistemin paralardr. Benzer ekilde, retim ve tketim sreci tabakalamayla daha genel dzeyde snfsal ilikiler ekonomi, akrabalk, hastalk ve tbbi tedavi, su, din, eitim ve ynetim gibi hayatn tm alanlaryla iliki iinde ele alnmaldr. kinci olarak insanlar srekli artan ihtiyalarn karlarken tarihi yaptklar iin, toplumsal deimenin tm toplumlarn ayrlmaz bir paras olduunu syler. Fakat bu en temel deiimin kaynann dars deil, daha ok toplumlarn i dinamikleri olduunu savunan i-dinamiki (veya isel) bir toplumsal deime teorisini benimser. Bu deime teorisi esasen toplumun btn paralarnn, karlkl iliki iinde olmakla kalmayp ayrca kartlarnn geliimine yol aacak ikin elikiler barndrd ilkesine dayanr. Her toplum biimi, onun deyimiyle retim tarz kendi iinde kanlmaz olarak yeni bir toplum biimine (retim tarzna) yol aacak toplumsal ilikileri barndrr. Marx kendi evrimci toplum teorisinde btn toplumlarn tarihin bandan itibaren, doalar, yani i dinamikleri gerei ilkel-komnal, kleci, feodal, kapitalist, sosyalist evrelerden geerek komnist evreye doru ilerlediklerini varsayar. nc olarak toplumlarn deiiminin bu evreler temelinde ngrlebilir bir ynde ilerlediini, zira bir iein bir tohumun doasnda ikin olarak bulunmas gibi daha karmak bir toplumsal yapnn, sz gelimi kapitalizmin tarihsel geliiminin daha az karmak bir yapnn, rnein feodalizmin doasnda ikin olarak bulunduunu belirtir. Tarihin ynnn ihtiya yaratma rntsnn etkisiyle daha az karmak olandans daha karmak olana doru olduunu kabul eder. Drdnc olarak kendi gelitirdii praksis kavram temelinde, zgrce eylemde bulunan insanlarn her toplumda gelien ngrlebilir kartlk ve snf atmas rntleri nda tarihin ynn biimlendirdiklerini baka ifadeyle tarihi, ancak kendi semedikleri koullarda yaptklarn dnr. Ancak bireylerin iinde eylemlerini ekillendirdikleri toplumun farkl karlar ve frsatlara sahip snflar temelinde, bu kartlklarn kendini gsterdii bir
8. nite - Toplum
203
Praksis: Marxn bireylerin basite yapnn rnleri, kuklalar, etkileri olmayp kendileri yaratmasalar da tarihsel koullar yorumlayabilecek, deerlendirebilecek ve bilinli eylemleriyle dntrebilecek bir kapasiteye sahip olduklarn anlatmak iin gelitirdii, aktif, yaratc eylem anlamna gelen bir kavram. Snf atmas: Marxa gre tarihte snflara ayrm btn toplumlarda karlkl uzlamaz karlar sz konusu olduundan snflar arasnda mcadeleler ve atmalar olmas kanlmazdr.
tabakalama yaps iinde anlalabileceini ne srer. Snf atmas bir tercih meselesi olmasa da eylemde bulunan tarih deil insanlar olduu iin, hangi koullarda insanlarn snfsal karlarnn bilincine vardklarn, glerini birletirdiklerini ve bir devrime yol alacan belirlemenin nemli olduunu vurgular. Bu toplum anlaynda tarihsel ve yapsal zorunluluklarn dayatt koullar ve bu koullar kendi (daha ziyade ortak) karlar etrafnda dntrmeye alan, karlarnn bilincinde olan ve ona gre davranan insanlar arasndaki karlkl etkileim vurgulanr. Marx, tm toplumlarn drt temel zellik sergilediini vurgular. lk olarak, insanlar, dier hayvanlardan farkl ekilde varlklarn srdrebilmek ve bylece tarihi yapmak iin evreden yararlanarak retim yapabilir. nsan hayat baka eylerden nce beslenme, barnak, giyim ve dier birok [madd] eyi gerektirir. Bu ihtiyalar evreyi bir lde toplumsal olarak dzenlemeyi mmkn klan teknoloji sayesinde karlanr. Bu yzden sosyal teori, madd ihtiyalarn reterek karlamak zorunda olan yaayan insan bireylerin mevcudiyetiyle temellendirilmeli, insanlarn kendi geim aralarn nasl rettiklerini aklamaldr. kinci olarak Marxa gre retim (veya alma), her zaman farkl trden aralar kullanmay ve bu aralarn daha fazla ve daha iyi tketim mallar retmek iin srekli iyiletirilmesini gerektirdii iin yeni ihtiyalar yaratr. retim ve tketim sreleri her zaman birikimli olarak yani bir ihtiyalar btn doyurulduunda yenileri ortaya kacak biimde birbirlerini besler. Bu anlamda retim ve tketimi birbirinden ayr dnmek imknszdr. nsan tarihinin daha az karmak toplumsal yaplardan daha karmak olanlara doru evrimci bir rnt sergilediine ve deimenin bizzat toplumun iinden kaynaklandna inanan Marx iin, ihtiya yaratma sreci sadece daha iyi besin, giyim ve barnak arzusunu deil, hayatn farkl nimetlerine arzuyu da gerektirir. nsanlar, hayatlarn srdrebilmek iin gerekli asgari koullarn tesindeki mallar (lks mallar) retir ve tketirken dier trlerden farkl kendilerine has insani zellikler gelitirebilmeleri anlamnda uygarlarlar. Zira retim faaliyeti fiziksel ihtiyalarn doyurulmasnn yan sra insann kendine has yaratcln ifade etmesini, kapasitelerini gerekletirmesini mmkn klar; bu yzden, dier hayvanlar sadece dorudan fiziksel ihtiyalarn karlamaya alrken insanlar fiziksel ihtiyalarndan kurtulduklarnda bile ve sadece gerekte bu ihtiyalardan kurtulmalar nedeniyle retirler. Fakat o ou insann alarak kendi insani potansiyelini ifade imknnn i blmne ikin smr ve yabanclamann yaratt glkler nedeniyle engellendiini belirtir. nc olarak Marx, toplumlarda retimin i blmne dayal olduunu, ancak i blmnn her zaman smr ve yabanclamay ieren bir hiyerarik tabakalama yapsn ifade ettiini ve tm toplumlarda bunun temelinde toprak veya sermayenin, kendi ifadesiyle retim aralarnn zel mlkiyetinin yattn ne srer. Ona gre, retim aralarnn zel mlkiyeti, egemen bir mlk sahipleri grubu ile onlarn altnda yer alan farkl llerde yabanclam ve smrlen dier snflardan oluan bir tabakalama yaps retir. Mlkszler, yaptklar ii veya emekleriyle yarattklar rnleri kontrol edemedikleri iin smrlr ve yabanclarlar. Bu balamda yabanclama, insanlarn sadece hayvan benzeri ihtiyalarnda (sz gelimi, yeme, ime ve cinsel iliki esnasnda) kendilerini gerekte zgr hissettikleri fantastik bir ykm biimini alr; onlar, sreci veya sonucu kontrol edemedikle-
Blm: Toplumda farkl ekonomik, kltrel, siyasal vb. faaliyet alanlarnn ve ilerin kendi ilerinde ayrlmas, uzmanlamas ve farkl insanlar veya birimler tarafndan yerine getirilmesi. Yabanclama: Hayatn ekonomi, gndelik ilikiler, din, siyaset, kltr vb. alanlarnda yaanan yabanclama srecinde, bireylerin kendi ileri, rettikleri rnler ve retim sreci, yarattklar farkl trden eserler zerindeki kontrollerini yitirip onlarn egemenlikleri ve kontrolleri altna girmeleri.
204
Kolektif mlkiyet: Marxa gre bir toplumdaki herkesi SIRA SZDE ilgilendiren retim aralarnn zel bireylerin (kapitalizmde burjuvazinin) elinden kp tm toplumun DNELM eit kullanmna ak hle gelmesi.
S O R U
ri iin alma gibi zellikle insani grevlerinde kendilerini insan olarak hissetmezler. Kapitalizmde hayvan insana ve insan hayvana dnr. Ona gre iblm, paradoksal olarak proleterlerin kendilerini kleletiren kapitalizmi srekli yeniden-retmeleri anlamna gelir. Sonu olarak, smr ve yabanclama, farkl biSIRA SZDE imlerde, retim aralarnda zel mlkiyetin olduu her toplumda ortaya kar, yani egemen snf yelerinin yararna mallar retmeyi srdrebilmek iin alt snflaDNELM rn daima emek glerini satmak zorunda kaldklar her toplumda bir tabakalama yaps vardr. Marx sz konusu sorunlarn sadece kolektif mlkiyetle zlebileS O R U toplumu anlayna sahiptir. cei bir gelecein Marxa gre kapitalist D K K A T toplumlarda yabanclama, emek smrs ve toplumsal tabakalama srekli ve kanlmazdr. Drdnc olarak Marx toplumdaki dnceler ve deerlerin kaynann i b N E L M geimlerini salama, ihtiyalar yaratma ve birlikte almaya lm, yaniD insanlarn AMALARIMIZ ynelik somut abalar olduunu ne srer. Ancak bu dnceler ve deerlerin genellikle statko S O R U yu, yani mevcut eitsiz, smrc ve yabanclatrc durumu merulatran egemen snfn ideolojileri olduklarn ne srer. Marxa gre dinK T A P sel retiler ve siyasal deerlerde somutlaan ideolojiler dnyann nasl olmas DKKAT gerektii hakkndaki grlerdir. Kapitalist toplumlarda dinsel ve siyasal inanlar bireylerin toprak ve sermaye edinme hakkna sahip olduklarn ifade ederler; biT SIRA E L E V SZDE ZYON reyler retim aralarn ortak karlardan ziyade kendileri iin kullanma hakkna sahiplerdir. Dnceler ve deerlerin kaynann i blm olmas ona gre, hem egemen dncenin AMALARIMIZ yapsal kaynaklarna hem de bu inanlarn insanlar etkileme derecesine N odaklanmay gerektirir. TERNET Kapitalizmle daha K ilgili T A P ayrntl bilgi iin Anthony Giddensn Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori (ev. . Tatlcan, stanbul: letiim Yaynlar, 2009) adl kitabn okuyabilirsiniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

Statko(culuk): Mevcut DN E L M gibi veya durumu olduu znde deiiklikler AMALARIMIZ yapmadan srdrme eilimi S O R U deoloji: Marxa gre, ideoloji K T egemen A P snflarn bask ve smrsn D K K T snfsal gizlemek, A zel karlarn tm toplumun veya btn insanln genel Tkarlarym E L E VSZDE Z Y Ogibi N gstermek SIRA iin kendi aydnlar araclyla gelitirdikleri deerler ve dnceler AMALARIMIZ sistemleridir.
NTERNET
K T A P
SIRA SZDE TE LEV ZYON
SIRA TE LE V SZDE ZYON Marx ilikisel yaklamnda kapitalizmi hangi faktrler temelinde ve nasl aklar?
DNELM levselcilik: Bir toplum N T E Rkurumlar, NET iindeki deerler, kurallar vb.nin toplumsal S O R U btne ilerliine katklarn vurgulayan sosyolojik yaklam. DKKAT Kolektif bilin/vicdan: Bir toplumdaki insanlarn olaylara ortak bak alar, SIRA SZDE ortak dnsel ve duygusal tepkileri, onlar birbirine balayan, ou kez ahlk deer yarglar. AMALARIMIZ
Norm: Genelde kabul gren deerler erevesinde bir toplumdaki ve K T A tutumlar P eylemlerini dzenleyen, balaycla ve ahlak ve hukuki yaptrm gcne sahip davran kurallar.
mile Durkheim
Marxtan olduka farkl bir bak asna, pozitivist bir yaklama sahip olan miNTERNET le Durkheim (1858-1917), ilevselci bir toplum teorisi gelitirir. Ona gre topS O bir R U paralar sisteminden oluan dier organizmalar gibi iler. Anlum, bamsz cak ekonomi, aile, ynetim v.b nedenlerden oluan bu paralar bir arada tutan ey, temel bir deerler sistemi, yani bir ahlaki konsenss veya kolektif bilince DK KAT dayanan, normlar ad verilen bir toplumsal klavuzdur. Bu normlar topluma sadece genel bir ereve kazandrp istikrar kayna oluturmakla kalmaz, ayrca SIRA SZDE toplumun kendi bireylerini kontrol altna alp ynlendirmesi asndan da hayati bir neme sahiplerdir. Toplum kavramn toplumsal olgular kavram zerinden tanmlayan ve oAMALARIMIZ u kez iki kavram ayn anlamda kullanan Durkheim, sosyolojinin felsefeden bamsz ayr bir bilim kimlii kazanmas iin konusunu toplumsal olgularla snrlandrmas dnr. Toplumsal olguyu (toplumu) bireye dsal K gerektiini T A P olan ve onu kontrol altnda tutan zorlayc gce sahip eylem, dnme ve hissetme biimleri olarak tanmlar. Bylesi bir tanmla davranlar, dnceler ve
TELEVZYON
DNELM
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - Toplum
205
Resim 8.2 mile Durkheim
duygular tamamen sosyolojinin alan iine dhil eder. Durkheima gre, insann istekleri snrsz ve doyurulmas imknsz olduu iin, bir toplumsal dzen veya uygarlk biimi var olabilmek iin- bunlar kontrol altna almak zorundadr. Ksacas bireyin, kendi kiisel mutluluu iin bu tutkularn kontrol altna almaya, ahlk rehberlie ihtiyac vardr, aksi takdirde soyutlanacak ve kksz kalacaktr. Bu yzden Durkheima gre, bireyin istekleri ile toplumun dzen ve kontrol ihtiyalar arasnda temel bir atma veya gerilim her zaman var olacaktr. Durkheim, dncelerini Comte ve Spencer tarafndan gelitirilen evrimci bir ereve iinde konumlandrr ve analizlerinde belirgin biimde biyolojik analojiler ve kavramlar kullanlr. Salkl bir toplum dayanmann yksek olduu ve hastalkl bir toplum da anominin kargaaya yol at ve toplumsal dzenin ileyiinin bozulduu toplumdur. Ona gre, devlet grevlilerinin rol doktorunkine benzer: yi hijyen koullar salayarak hastaln ortaya kmasn engellemek veya hastalk ortaya ktnda onu tedavi etmeye almak. Bu yzden, Durkheimn yaklamnn temel bir hedefi, sosyolojik dnceleri iinde yaad dnemde Fransa ve Avrupadaki krizler ve kmazlara pratik olarak uygulamaktr. zelde o dinin ve geleneksel dzenin zayflamas karsnda ahlk bir reform gelitirmeye almtr. Durkheim, organizmac ve evrimci yaklam erevesinde iblm kavram temelinde bir toplumsal evrim teorisi gelitirir. Ona gre, toplumlar zamanla daha kompleks ve farkllam hle geleceklerdir. Geleneksel toplumlarda topluluklar veya gruplar iindeki ilikiler yz yze veya mekaniktir. blm ok basittir, insanlarn ounluu genellikle ayn ii yapar (rnein, avc veya iftidir). Ortak bir hayat tarz, herkes tarafndan bilinen ve uygulanan ortak detler ve riteller vardr. Kolektif bilin/vicdan gldr. Toplumu bir arada tutan ey mekanik dayanma, yani inanlar ve duygular benzerliine dayal bir i btnlk biimidir. Toplumsal farkllklar ok azdr ve bireysellie ok az yer vardr. zel mlkiyet neredeyse hi bilinmez ve bu yzden uyum/itaat hem doaldr hem de sosyallemeyle ve aile, din gibi temel toplumsal dzenlemeler araclyla salanr. Sapmalar iddetle ve kollektif olarak cezalandrlr. Toplumlar geliip modernleirken sanayi ekonomileri ve karmak iblmleri geliir ve insanlar krdan kente g ederken sonuta mekanik dayanma topluma dar gelmeye balar. Farkl meslekler, hayat tarzlar ve alt-kltrlerin oalmas ve yasallk kazanmasyla benzerlik yerini farkllamaya, homojenlik yerini heterojenlie brakr. Kollektivizm yerine bireycilik, ortak mlkiyet yerine zel mlki-
Toplumsal olgular: Durkheima gre, toplumsal olgular bireye dsal olan ve onu kontrol altnda tutan zorlayc gce sahip eylem, dnme ve hissetme biimleridir. Dsallk ve zorlayclk: Durkheima gre, toplum veya toplumsal olgular bireylerden nce geldikleri, onlar dardan belirledikleri veya ynlendirdikleri iin dsal; onlar zerinde iradelerine ramen bask, zor ve yaptrm uyguladklar iin zorlaycdrlar. Anomi: Durkheima gre, anomi daha ziyade toplumlarn gei veya kriz dnemlerinde yaanan bir dzensizlik ve zihin karkl hlidir. Anomik durumlar genellikle daha nceki geleneksel deerler ve yaam biimleri yklmasna ramen henz yeni deerler ve yaam biimlerinin ekillenmedii gei toplumlarnda yaanr.
206
Ritel: Ayn deerler ve yaam tarzlarna bal bireylerin genelde kutsal saylan meknlarda (ve zamanlarda) benzer biimde tekrarladklar, alkanlk hline gelmi ve kutsallk ykledikleri davran biimleri, trenler, ayinler. Mekanik ve organik dayanma: Durkheima gre, mekanik dayanma daha ok az nfuslu, kk, basit, yz yze ilikilerin egemen olduu, herkesin byk lde her bakmdan birbirine benzedii, iblmnde farkllamann olduka snrl kald toplumlardaki sk dayanma biimiyken organik dayanma byk, kalabalk, informel (resmi) ilikilerin egemen olduu, birbirlerinden meslekleri, yaam tarzlar, kiilikleri bakmndan byk lde farkllatklar, uzmanlama ve iblmnn olduka karmak hle geldii toplumlardaki daha gevek, ou kez kar temelli dayanmalardr. Kollektivizm: Bireysel deil genel, toplumsal ve kollektif karlarn nde tutulmas. Sosyal kontrol: Bireyler ve gruplarn davranlarn dzenleyen, mevcut bir toplum, devlet veya toplumsal grubun kurallarna uyum ve itaati salayan resm ve resm olmayan kurallarla ileyen genel toplumsal sreler ve mekanizmalar. Resm ve resm-olmayan sosyal kontroller: Resm sosyal kontroller hukuk kurallar ve yasalar gibi yntemlerle ve mahkemeler, cezaevleri gibi resm kurumlar araclyla salanrken, resm olmayan sosyal kontroller toplumda kendiliinden, dzensiz ve yz yze ilikiler iinde salanr. Rasyonelleme: nsanlar ve organizasyonlarn gndelik, mesleki ve rgtsel faaliyetlerini, duygulardan uzak bir biimde, aklc, rasyonel temellerde srdrmeleri.
yet gemeye balar. Yz yze ilikiler ve resm olmayan sosyal kontroller artk toplumu bir arada tutamaz; g ve otorite aile ve kiliseden hukuk ve devlete geer. Tpk doada olduu gibi bu farkllama ve karmaklama toplumsal dayanma iin yeni bir temel -yani organik dayanmay- gerektirir. Modern toplumlar sadece organik dayanma, yani toplumu oluturan unsurlarn karlkl bamll ve ibirliine dayal bir i btnlk bir arada tutabilir. Durkheima gre, modern toplumlarn temelini, karlkl ekonomik bamlln yan sra, karlkl kar, hayatta kalabilmek ve baar salayabilmek iin karlkllk ve i birlii oluturur. Ancak o, ekonomik karcln tek bana uygar toplumlar birletirebilecei ve istikrarl klabileceini ne sren faydac argmanlara, zellikle Herbert Spencerin bu konudaki tezlerine kar kar. Ona gre, karclk tek bana toplumsal atma ve kaos retecektir. Gelimi sanayi toplumlarnn szlemelerinin temelini baz ahlak biimleri, bir gvenlik ve adalet sisteminin zerine kurulabilecei genel kabul gren ilkeler, normlar ve deerlerle ilikili baz ahlak kurallar oluturmak zorundadr. nsanlar zgeci olduklar kadar agzl de olabilirler, toplumun rol de bu insani zellikleri kendi zel evrimci geliim evresine gre mmkn olduu lde snrlamaya almaktr. Durkheim, bu yzden, insan doasnn ikilii fikrini gelitirir: hepimiz iki bilince, biri karcla dayal kiisel, dieri toplumsal karlara dayal toplumsal bilince sahibiz. Ayrca, mekanik toplumlarda birey ve kollektif bilin gerekte ayn eyi anlatrken organik toplumlarda ikisi birbirinden ayr, bamsz ve ou kez atma iindedir. Resmi sosyal kontroller, bu yzden, organik toplumlarda mekanik toplumlara gre daha fazla gerekli hle gelir. Salkl bir toplum temel deerlerin ve normatif rehberliin kurumsallamasna baldr. Bu balayc deer kalplar ve normlar olmadan toplumsal ve siyasal hayat dzensizlik iinde olacaktr. Ancak anomi sadece geici bir evredir. Sosyoloji modern topluma uygun deerler ve normatif kurallarn uygulanmas konusunda katkda bulunabilir. Durkheimn toplum anlaynda zetle 3 ilkeye rastlanr. (1) levselci lke: Genel toplumsal ihtiyalar kavram. Toplumlar deerlere ve paylalan deerlere ihtiya duyarlar. (2) Organizmac lke: Toplumsal salk farkl paralarn btnle ilevsel olarak ilikili olma derecesine baldr. (3) Evrimci lke: Durkheimn toplumsal ve biyolojik analojilerle ilgilenmesi ve onun evrim teorisinde farkllama dncesinin merkezi rol. Ksaca, Durkheima gre, toplumun kendi btnl iinde anlalmas gerekir. Toplum bileenlerinin bir toplam olarak grlemez, kendini meydana getiren bireylerin basit bir toplamndan daha fazlasdr. Toplumlar btnleme veya dzenlenme ihtiyacna sahip varlklardr. Ona gre sosyolojik analizin toplumun paralarnn bu merkez ilevleri nasl yerine getirdiklerini belirlemesi gerekir.
Max Weber
Max Weber (1864-1920), modern sanayi toplumunun temel zelliklerini belirlemeye ve Bat kapitalizminin temel ruhu ve dinamiini kavramaya alr. Sanayi toplumlarnn temel zelliinin rasyonelleme eilimi, yani mantkl, rasyonel ve hesapl dnce, eylem ve planlama biimlerinin geliimi olduunu ne srer. Webere gre, modern toplumlarda g rasyonel bir temele sahiptir. Modern toplumun temelini hukuki otorite oluturur. Farkl bir ifadeyle insanlardan ziyade yasalar ve dzenlemeler tarafndan ynetilme, gcn gelenek ya da kiisel
8. nite - Toplum
207
G ve otorite: Webere gre, g bakalarnn direniine ramen arzulanan sonulara ulama kapasitesiyken otorite insanlarn zorlayc olmaktan ziyade meru olarak grdkleri gtr. Brokrasi: Formel olarak tanmlanm uzman grevlere sahip ok sayda birim ieren, bu ilerin istikrarl ve sistemli bir biimde yerine getirilmesi iin gerekli bir otorite yapsna ve grevler hiyerarisine sahip, alanlarn birimlere yarma snavlaryla genel kurallara gre yerletirildii organizasyonlar.
karizmadan ok rza ve grevin gerektirdii otorite araclyla merulatrlmas esastr. Brokrasi bu dzenleyici ynetimin, kiisel olmayan ve tarafsz gcn bir rneidir. Ona gre, her trden modern sanayi toplumu dzgn ileyebilmek iin olduka etkin rgtsel yaplara gerek duyar. Brokrasi, kesinlikle insanlara deil kurallara, bir kiisel ilikiler ana deil bir grevler hiyerarisine dayand iin en etkili ve teknik bakmdan en stn organizasyon biimidir. Weberin g ve otoriteye, devlet ve brokrasiye hayranlnn ardnda siyasal ynelimi, modern toplumu ynlendiren ve dzenleyen gl bir ulus-devlete inanc yatar. Ancak btn bunlara ramen, zgrlk demokrasiye inanr fakat dorudan demokrasiyi veya halk iradesi dncesini tamamen reddeder. Webere gre, modern toplumu gemiteki toplumlardan ayran temel dinamik ve temel bir zellik rasyonalitedir; yani rasyonel, mantkl dnme ve organizasyon biimidir. nceki toplumlar din, gelenek veya kiisel karizma gibi irrasyonel inanlar veya dnce sistemlerine dayanrken modern toplum manta ve kendi dnce ve rgtlenme sisteminin asl temeli olarak akla bavurmaya dayanr. Modern bilim ve teknoloji, modern hukuk ve i hayat rasyonalitenin, onun gelimeyi salayacak biimde ve hzda modern topluma uygulanma biiminin rnekleridir. En temel dzeyde toplumun g mcadeleleriyle ilikili organizasyonuna bakan Webere gre Marx gibi, toplumsal yaam birok toplumsal eitsizlik biimiyle doludur. Mevcut bir durumda eitsizlik mutlaka ekonomik bir eitsizlik deildir. Ekonomik eitsizlik nemli olmasna ve ou kez nde geSIRA SZDE len bir rol oynamasna ramen sadece bir eitsizlik trdr. Gruplarn organizasyonlarnn temelini eitsizlikler oluDNELM turur ve eitsizlikler zerindeki mcadele gruplar arasnda olduka yaygndr. S O R U Bu nedenle, Weberin toplum aklamasndaki anahtar bir unsur tabakalamadr.
D K K A T dnr. Weber de, Marx gibi, toplumsal yaamn farkl eitsizliklerle i ie olduunu
Resim 8.3 Max Weber
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Ona gre tabakalam bir sistemde eitsizlikler boyutta dzenlenir ancak SIRA SZDE onlarn hepsi bir g/iktidar biimidir. G istediiniz eyi dierlerinden gelen direnilere ramen yapabilme kapasitesidir. rnein, ekonomik zenginlik kiinin arAMALARIMIZ zulad eyleri almasn salayan bir g biimidir. Btn eitsizlik biimleri g eitsizlikleridir. Gcn boyutu; (1) ekonomik g, (2) prestij ve (3) plak gtr. Onlar karakteristik olarak farkl gruplama biimlerinin, yani snf, stat grubu T A P ve partinin temelleridir. Bu grup tr g zerinde toplumK ve lkenin gelecei konusunda belirleyici olma mcadelesi verirler.
TELEVZYON
SIRA SZDE Dorudan demokrasi: Bir grup, rgt, toplum veya lkeyi ilgilendiren kararlarn ilgili tm yeler veya AMALARIMIZ vatandalarn katlmlar ve oylaryla alnd ve uyguland demokrasi biimi. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
208
Beklenmedik sonular: Webere gre, btn insanlar (kendilerince) belirli amalarla hareket eden varlklar olsalar bile onlarn eylemleri beklenmedik, niyetlenmedikleri sonulara sahip olabilir.
Weber, bir g mcadelesi olarak toplum anlayna ramen, hayatn btn alanlarnn temelinde atmann yattn sylemez. Thomas Hobbesun aksine, insanlar arasndaki btn ilikilerin herkesin herkese kar sava fikrindekine benzer bir stnlk salama mcadelesi ierdiini dnmez. Aksine, byk insan kitlelerinin genelde daha pasif olduklarn, g direni zerinde bile sonular salamasna ramen, g konumunu elinde tutanlarn ou kez nispeten az direnile karlatklarn, glnn emrine ou kez kolayca itaat edildiini kabul eder. G ou kez merudur, yani baz insanlar liderler veya komutanlar olarak grlr ve dierlerinden emirlerine itaat etmelerini bekleme hakkna sahip olduklar kabul edilir. Bylece g bir otoriteye dnr. Bu tr meru egemenlik ilikileri genelde ekildedir; karizmatik, geleneksel ve rasyonel hukuki egemenlik. Herbiri itaat temelleri bakmndan birbirinden ayrlr. Karizmatik otorite ballk ve itaat alayan sra d kiisel yetenekler araclyla merulatrlan g, geleneksel otorite uzunca sredir yerleik kltrel rntlere saygyla merulatrlan g, rasyonel-hukuk otorite yasal olarak uygulanan kurallar ve dzenlemeler araclyla merulatrlan gtr. Weberde birey ve toplum ilikisinin aklanmasnda beklenmedik sonular kavram byk bir neme sahiptir, zira bireyler ve gruplarn eylemleriyle niyetlendikleri eylerin ou kez onlarn niyetlerinden farkl sonulara yol atna inanr. Bu adan, Weberin insanlarn toplumsal yaplar yarattklar ancak bu yaplarn yaratclar zerinde, snrl dzeyde mdahale edebildikleri kendilerine ait bamsz bir varlk kazandklarn dnd sylenebilir. Buna gre insanlar zerlerinde kontrol gcne sahip olmadklar iin yaplar olduka eitli tamamen beklenmedik ynlerde geliebilirler.
SIRA SZDE toplumlarda hem ekonomik hem idari brokrasi niin merkez bir Webere gre, modern neme sahiptir?
DNELM Georg Simmel
SIRA SZDE
DNELM
Temel ve genel etkileim biimleri: S O R nsanlk U tarihindeki btn toplum trlerinde yer alan genel ve zorunlu etkileim biimleri. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Biim ve ierik ayrm: K T A P Geometrik nesnelerin biimlerinin, yani genel ve evrensel zelliklerinin sahip olduklar zel, kendilerine has ieriklerinden bamsz olarak T ELEVZYO N incelenebilmesi gibi toplumun da ayn ekilde incelenebileceini ne srmek iin Simmelin gelitirdii ayrm. NTERNET
Gelimekte olan sosyoloji disiplini iin tek uygun konunun temel ve genel etkiS O R Uolduunu ne sren Georg Simmele (1858-1918) gre, Topleim biimleri lum... bu zel etkileimler btnnn sadece bir sentezidir veya ona verilen genel isimdir... Toplum bu ilikilerin zet toplamyla ayn eydir. Ona gre, Toplum, DKKAT insanlar arasndaki etkileim -bu insanlar birbirlerini karlkl etkileyecek ve kendilerini gruplar veya dier toplumsal birimler iinde organize edecek biimdeSIRA SZDE yeterli sklk ve younlukta ortaya ktnda var olur. Toplumsal organizasyon kalb olan toplum kavram sadece nispeten srekli etkileimleri anlatr. Daha zelde, toplumdan sz ettiimizde devlet ve aile lonca ve kilise sosyal snflar ve AMALARIMIZ ortak karlar zerine kurulu organizasyonlar gibi sabitlik kazanm tanmlanabilir, srekli yaplar benzeri etkileimler aklmza gelir. Simmelin toplumu bu ekilde tanmlamasnn K nedeni, T A P toplumsal organizasyon kalplarnn temel etkileim srelerinden kurulduunu kabul etmesidir. Ona gre sosyoloji insanlarn, tm doalar ve tm grnmleriyle dier insanlarla etkileim iinde yaadklar koullar tarafndan belirlendikleri kabul zeTELEVZY ON rine kuruludur. Akademik bir disiplin olarak sosyoloji insanlarn yaadklar olaylar ve hangi kurallara gre davrandklarn sorar. Toplumu aklamak iin, geometriden esinlenerek biim ve ierik ayrm gelitiren Simmel toplumsal yapla N T E R N E sergileseler T rn, farkl ierikler bile benzer formlara sahip olabileceklerini ve bu temelde toplumsal etkileim hakknda zamanla snrl olmayan yasalar gelitirme-
8. nite - Toplum
209
Resim 8.4 Georg Simmel
nin mmkn olduunu dnr. Simmel, makro dzeyde alma eiliminde olan ilevselcilik ve Marksizmin aksine duygular, ruhu, gndelik hayat ve ilikilerin ayrntlarn yakalayan bir saf sosyoloji oluturmaya alr. Gereklii hayatn temel biimi ve ieriine gre yorumlayabilecek bir sosyoloji oluturmaya alan Simmelin yaklam, toplumun sadece dier insanlarla ilikiler iindeki bireylerin zihinlerinde var olduu dncesine dayanr. Simmel, bu yzden, toplumsal etkileimler ve ilikilere, gndelik toplumsal hayatn sosyal sistemi meydana getiren byk toplumsal kurumlarn temelini oluturan- ince ayrntlarna ve bireylerin toplumsal etkinlii (yeniden) yorumlama biimlerine odaklanr. Ona gre bireysel gdler, tutkular, duygular ve hrslar hayati nemde olsalar bile, sadece zel ilikiler a, zel formlar iinde somutlar, maddileirler. Gndelik hayat -alma, beslenme, sosyal etkinlikler gibi- bir toplumsal formlar silsilesi ierir. Formdan yoksun hibir toplum yoktur. Simmelin ifadesiyle SIRA SZDE Bilinen her toplumda bizi bir arada tutan, yani sosyalletiren birok farkl form vardr... hibir formun olmad dnldnde toplum var olmayacaktr. Aile ve hukuk gibi toplumsal kurumlar, sevgi ve yabanclama gibi kavramDNELM lar insanlarn onlara ykledikleri anlamlardan bamsz olarak var olmazlar. Bu yzden, belirli bir kltr veya evrede yaayan birey gruplarnn gndelik haS O ey R U yoktur. Anyatlar ve toplumsal etkileimlerinden bamsz toplum diye bir cak bilimsel soyutlamaya bu vurgu Simmeli toplumu eyletirmeye, onu yelerinin zerinde ve tesinde bir form olarak grmeye itmez.DO, insan K Ktoplumu AT rn bir yarat olarak grr nk toplum sadece birok birey etkileimde bulunduunda var olur. SIRA SZDE Marx gibi atmann toplumda her yerde ve srekli var olduunu dnen Simmel, ondan farkl olarak toplumsal yapy (toplumu) bir tahakkm ve bamllk yaps olarak deil, daha ok gerek hayatta ayrlmas imknsz biimde i ie AMALARIMIZ gemi birletirici ve ayrc gler olarak grr. Simmel ile ilgili daha ayrntl bilgi iin Sosyolog, Sanat, Dnr: K Georg T A PSimmel (Ankara: Dou-Bat Yaynlar, 2011) kitabn inceleyebilirsiniz.
Makro ve mikro sosyoloji: Makro sosyoloji toplumsal olaylar ve srelere en genel, yapsal ve kurumlar dzeyinde bakarken mikro sosyoloji kiiler aras yz yze etkileimlere ve bu etkileimle ilgili temel sreler ve oluumlara odaklanr.
SIRA SZDE Saf sosyoloji: Simmelin btn toplum trlerinin genel ve evrensel biimleri ve dzenlerini iinde yer aldklar D N ELM tarihsel koullardan bamsz olarak aratrmak iin gerekli olduunu dnd sosyoloS O R U ji tr.
Sosyalleme: Bir topluma yeni katlan bireylerin, DK KAT genelde yeni doan ocuklarn zamanla toplumun mevcut deerleri, tutumlar, yaam biimi ve davran kurallarn SIRA SZDE renmeleri, iselletirmeleri ve kiiliklerinin bir paras hline getirmeleri srecidir.
AMALARIMIZ
K T A P
MODERN DNEM TOPLUM TEORLER
TELEVZYON
TELEVZYON
eyletirme: nsanlarn kendi rettikleri, yarattklar eylerin kendi dlarnda, onlar ynlendiren, boyunduruu altna alan NTER N E ve T byk lde doallatrlan ve kutsallatrlan gler hline gelmesi.
ada sosyolojiye hakim olan daha makro ve yapsal toplum anlaylarndan (yapsal) ilevselcilik ve atma teorisi olduka etkili olmutur. Balangta byk lde ngiliz antropologlar tarafndan gelitirilen ilevselcilik, Amerikan sosyolojiNTERNET sinde Parsonsn etkisinde ve nderliinde yapsal-ilevselcilie dnr. Bir dier egemen yaklam yapsalclktr.
210
Yapsalclk
Kkleri dilbilimde olan bir toplumsal ve kltrel analiz modeli olan yapsalclk, en genel dzeyde en ilkelinden en gelimiine kadar insan hayatnn her dzeyinde ilerlikte olan evrensel ve deimez insanlk yasalarn arama giriimi olarak tanmlanabilir. Durkheimn totem ve gstergeler analizini dilbilime uyarlamaya alan, onun bir bilimin aratrma-nesnesinin nesnel olarak gzlenebilen somut oluumlara dayanmas gerektii grnden hareket eden Ferdinand de Saussuren dil ve sz ayrmndan etkilenen yapsalclk toplumun bir dil yaplandn kabul eder. Saussure konumann znel, konumay mmkn klan bir kurallar sistemi olan dilin nesnel olduunu, bir sistem (veya yap) olarak dilin artzamanl, yani tarihsel deil, ezamanl, yani belirli bir zamanda karlkl ilikileri iinde kavranabileceini ne srer. Fransz yapsalclnn en nemli temsilcilerinden biri Claude Lvi-Strausstur (1908-2009). Btn insan toplumlarnda insan zihninin biyolojik ve kimyasal doas gerei ayn ilkeler temelinde ilediini ne sren Lvi-Strauss ilkel ve gelimi toplumlar arasndaki farkn sadece zihnin iinde iledii koullardan kaynaklandn, bu yzden btn toplumlarn insanlarn ikili kartlklar temelinde kurduklar ilikiler erevesinde yaplandn ne srer. Lvi-Strauss, Durkheim aksine zihnin toplumsal zerindeki nceliini vurgular. Ona gre, yap (toplum) sistematik zelliklere sahiptir, yani hibiri btn dierleri etkilemeden deiemeyecek baz unsurlardan oluur. Bu unsurlar (rnein; akrabalk, ekonomi, siyaset, mit) arasndaki ilikiler bir dierine dntrlebilir. Baka deyile toplumsal hayatn bu farkl dzlemleri arasnda ebiimlilikler vardr. Unsurlar arasndaki iliki empirik olarak belirlenebilir, yani kii unsurlardan biri deitiinde yapnn nasl tepki vereceini ngrebilir. Bir yapnn varl toplumsal hayatn btn unsurlarnn prensipte anlalabilir olduklar anlamna gelir.
Artzamanl ve ezamanl analiz: Artzamanl analiz bir yapnn, toplumun veya organizasyonun zaman iindeki tarihsel geliimini aratrrken ezamanl analizde tarih iinde belirli bir zaman dilimindeki ileyiine, yani belirli bir dzen iinde nasl ilediine odaklanlr ve unsurlar arasndaki karlkl ilikilerin, deyim yerindeyse fotoraf ekilir. Ebiimlilikler: Belirli bir ortamda yer alan ve ilerlikte olan toplumlar, rgtler veya kurumlarn yaplar ve ileyileri arasndaki benzemeler veya paralellikler.
levselcilik
Erken Dnem levselcilik
Genel toplumsal ihtiyalar: Bir toplumun, tpk organizmalar gibi sistemin devamll iin karlanmas gereken zorunlu ihtiyalar olduu fikri. levsel mantk: Her toplum veya organizmann ileyiinin kendine ait bir i manta, bir i dzenlilie, ileyie, kurallar ve ilkelere sahip olduu ve btnn tm zellikleri ve hareketlerinin bunlara gre ekillendii dncesi.
Temel nedensellik: Bir btnn yaps, hareketleri ve srelerinin ekillenmesinde rol oynayan faktrlerden bazlarnn en temel olduklar dncesi.
levselci hareketin ncleri genel toplumsal ihtiyalar kavramn kullanmlardr. Onlara gre sosyal sistemlerin salkl olmalar veya en azndan varlklarn srdrebilmeleri iin belirli ihtiyalarn karlanmas gerekir. Sosyoloun grevi, bu ihtiyalar belirlemek ve ihtiyalarnn karlanmas iin toplumu ynlendirmeye yardmc olmaktr. Toplumlar btnler olarak kavramann nemli olduunu belirten erken dnem ilevselcilere gre bir toplumsal unsurun anlam onun sz konusu toplumda hlihazrda kullanmda olan dier unsurlarla ilikisine ve bir btn olarak topluma katksna (yani, ilevine) baldr. Hem yeni bir topluma aktarlan kltrel rnler iselletirilir ve yeni balamn gereklerine uydurulur hem de toplumsal unsurlarn kkenlerine bakmak imknszdr ve bunu yapmak sz konusu unsurlarn gnmzdeki ilevsel mantn gz ard etmektir. Bu, ezamanl-ve-btnc mantk sadece gnmzde ilerlikte olan tm kltr kapsaml olarak anlamakla mmkn olur. Erken dnem ilevselcilerden Malinowski toplumun psikolojik ve biyolojik zelliklere sahip bireylerden olutuunu kabul eder. Ancak Malinowskiye gre toplumu ona psikolojik veya biyolojik mekanizmalara temel nedensellik ykleyerek aklamak hata olacaktr. Ona gre, her toplumda tip temel ihtiya vardr. (1) Bireylerin hayatta kalabilmeleri iin karlanmas gereken beslenme ve doyum ihtiyac gibi temel biyolojik ihtiyalar. (2) birlii ve dayanma ihtiyac gi-
8. nite - Toplum
211
bi toplumsal ihtiyalar. Temel ihtiyalarn doyurulabilmesi iin bu toplumsal ihtiyalarn karlanmas gerekir. (3) Toplumun btnlyle ilgili ihtiyalar. Dier erken dnem bir ilevselci Raddcliffe-Brown, toplumun indirgenemez bir karmakla sahip olduunu, onun alt dzeyde ileyen mekanizmalarla veya biyolojik mekanizmalarla deil, toplumsal mekanizmalarla aklanabileceini ve psikolojik olgular toplam olarak grlemeyeceini ne srer. Raddcliffe-Browna gre, toplumun istikrar btnn ilevsel birliine yani farkl paralarn karlkl uyumuna baldr.
Yapsal-levselcilik
levselcilie yap kavramn sokan Talcott Parsons (1902-1979) toplumu, Durkheim gibi kendi yelerinin stnde ve tesinde kendine ait bir hayata ve yapya sahip yaayan bir varlk olarak grr. levselci yazlarda toplum belirli bir evrede varln srdrebilmek iin adapte olmaya ve evrimlemeye, dengesini korumaya ve kendi bedeninin her parasnn dzgn ekilde ilerliini salamaya alan bir organizmaya benzetilir. Yapsal-ilevselcilik toplumsal olgularn incelenmesinde toplumun hem yapsn hem de ilevlerini gz nnde bulundurur. Bir sistem modeli kullanlarak unsurlarn sistemin devamllna katksnn vurguland ilevsel aklamalarda toplum birbirleriyle ilikili unsurlarn oluturduu bir sistem olarak tanmlanr. Sistem kendini oluturan unsurlar ve bu unsurlarn aralarndaki ilikileri iine alan bir btndr ve sistemi oluturan unsurlar sistemin btnlnden bamsz olarak anlalamaz. Sistemin herhangi bir ksmnda grlen deime sistemde dengesizlie neden olur ve bu dengesizlik de sistemin dier ksmlarnda deimeye yol aar. Bu aamada, deiim bir lde bir btn olarak sistemin yeniden organizasyonuyla sonulanr. Sistemler hayatlarn devam ettirebilmek iin, insan organizmasnn hayatn srdrebilmek iin gda ve oksijene muhta olmas gibi evresel kaynaklara ihtiya duyarlar. Yine bu sistemler hayatlarn srdrebilmek iin alt-sistemlere, yani ilevleri zellemi unsurlarn kompleks i denetimine muhtalardr. Bu ekilde rgtlenmi bir sistem iin ilevler sistemin evreye uyumu ve kendi kendini denetimiyle ilgilidir. Bireyler ve toplumsal yap (veya sistem) arasndaki balanty salayan ve toplumun gndelik hayattaki zn oluturan toplumsal rollerin gerekletirilmesiyle insanlarn zel ihtiya ve gdleri toplumsal dzenlemeler sayesinde karlanr. Topluma kendine zg karakterini kazandran kltrel deerler ve normlar insanlarn yaantlarna toplumsal roller sistemi araclyla girerler. Erken dnem ilevselciler gibi toplumlar canl organizmalara benzeten Parsonsa gre de besin ve su gibi belirli gerekler karlanmad ve bunlar enerjiye
Resim 8.5 Talcott Parsons
Alt sistemler: Genel bir sistemin iinde yer alan, genele bal olmasna ramen hem genelden hem de dier paralardan belirli lde zerk bir ileyi ve dzene sahip olan sistemler.
212
dntrecek (sindirim ilemi gibi) baz mekanizmalar olmadnda organizmann sonunda lmesi gibi sosyal sistemlerin de iyi ve srekli bir ileyi iinde kalmak iin karlamalar gereken ihtiyalar vardr. Parsons bir sistemin, hangi dzeyde olursa olsun, varln srdrebilmesi iin drt temel ihtiya karlamas gerektii dncesini -ilgili szcklerin ngilizce ba harflerinden oluturduu- AGIL emasyla aklar. Bunlar A=Adaptasyon; G=Amaca ulama; I=Btnleme; L=Varln srdrme biiminde sralanr. Srasyla aktarrsak (1) her toplum kendi yelerinin gda, giyim ve barnma ihtiyalarn karlamak zorundadr. Bu yzden kendi kaynaklarn retmek, datmlarn yapmak ve d evreye uyum salamak iin ekonomik sisteme ihtiya duyar. Adaptasyon, ayrca evreden ustaca yararlanacak ekonomik metalar ve zenginliklerin retimiyle ilgilidir. Adaptasyonu karlayan kesim, ekonomi ve ekonomiyi gdleyen kaynak paradr. (2) Her toplum kendi amalarn oluturmak, kararlar vermek ve organizasyonlar yapmak zorundadr ve bu yzden bir siyasal sisteme ihtiya duyar. rnein, siyasal kesim, faaliyetleri gcn meru kullanmyla koordine ederek hedeflere ulamaya alr. (3) Her toplum bir aidiyet, topluluk/cemaat duygusu ve ortak bir kimlik yaratmak zorundadr. Bir toplum toplumsal blnmeler ve atmalar engellemek zorundadr, aksi takdirde zlmeye urayacaktr. Bu yzden, yerleik davran kurallar (din), iletiim (medya) ve sosyal kontrole (hukuk, mahkemeler, polis ve hapishaneler) ihtiya duyar. (4) Dier btn trler gibi her toplum kendini meydana getiren yelerin srekli lmesi ve onlarn yerine yenileri gelmesine ramen, bizzat varln srdrmeye alr. Kendi kurallarn, detleri ve kltrn kuaktan kuaa aktarmaya alr ve bu rnt/kalp devamll, esas olarak akrabalk sistemine, ocuunu sosyalletiren aileye baldr. Bu sre okul, medya, din ve hukuk gibi dier toplumsal kurumlarla pekitirilir.
atma Teorisi
kar gruplar: Belirli ortak karlar ve grlerini gerekletirmek iin bir araya gelen ve kimi zaman rgtlenmi ve rgtl mcadele veren insan topluluklar. Konsenss teorileri: Toplumlarda genelde uyum, denge, istikrar ve btnlk, toplumun deerleri ve kurallar konusunda bir genel fikir birlii olduunu ne sren, uyumsuzluk, dengesizlik, istikrarszlk ve atma gibi olgularn geici durumlar olduunu varsayan sosyoloji teorileri Farkllk yaratc otorite dalm: Bir rgtteki otorite dalmnn farkl konumlar ve mevkilerdeki bireylere daha aa konumda olanlara gre farkl g, imknlar ve ayrcalklar salamas.
atma teorisi temel ve birbiriyle ilikili kabul zerine kurulur. (1) nsanlarn baz temel karlar, istedikleri ve elde etmeye altklar eyler vardr (2) G toplumsal ilikilerin zn oluturur, sadece kt ve eitsiz olarak dalm, belirli kar gruplarnn tekelinde younlam bir ey ve bu yzden sadece bir atma kayna deil, znde zorlayc/baskc bir eydir. (3) Deerler ve dnceler, bir toplumun kimlii ve hedeflerini tanmlayan bir aratan ziyade, farkl gruplarn amalarna ulamak iin kullandklar silahlardr. atma teorisinin kurucularndan Ralf Dahrendorf (1929-2009) toplumun konsenss ve atma olmak zere iki yz olduunu vurgular. levselciliin toplumun bir yanyla yani toplumun srekliliine katkda bulunan ve onu dengede tutan yaplar ve srelerle megul olduu iin, toplumun eksik bir resmini sunduunu belirtir. Ona gre, bu resmin tam olabilmesi iin ilevselci ve atmac toplum modellerine gerek vardr. Dolaysyla sosyolojinin yani atma ve konsenss teorileri olarak iki ksma ayrlmas gerektiini ne srer. Konsenss teorisyenleri toplumda deer btnlemesini, atmaclarnsa kar atmalarn ve toplumu bir arada tutan basky incelemeleri gerektiini belirtir. Ona gre, birbirlerini karlkl gerektiren atma ve konsenss olmadan toplumlar da var olamaz. levselciler sosyal sistemi bir arada tutan eyin gnll/iradi i birlii, atmaclarsa bask olduunu ne srerler. Bu da toplumdaki baz konumlarn dierlerinden daha gl olmas ve bylece farkllk yaratc otorite dalmnn her zaman sistematik toplumsal atmalarn belirleyici faktr hline gelmesi anlamna gelmektedir.
8. nite - Toplum
213
G sahibi gruplar karlarn srdrebilirken gten yoksun konumdakiler bunu baaramadklar iin, toplumdaki bu iki grubun karlar zorunlu olarak farkldr ve bu yzden, gce dayal bu ilikinin yaratt denge, gllerin konumlarnn ok sabit olduu toplumlarda bile, kar farkllklarnn yaratt atma veya atma potansiyeli nedeniyle er veya ge bozulma eilimindedir. Dolaysyla, hem atma insan tarihinin yaratc gcdr hem de toplumdaki veya konum iindeki g dalm toplumsal yapnn temel belirleyicisidir. Ayrca, g kullanma bask ve zorlamay, dolaysyla yaptrmlara bavurmay gerektirir. Ancak insanlar boyun emekten holanmadklar iin kar atmalar kanlmazdr. Dolaysyla, genel toplumsal normlar toplumsal konsenss yanstmaz veya konsenss sonucunda olumaz. Bu normlar gller tarafndan oluturulduu ve srdrld iin, onlarn z en iyi ekilde glnn karlarna gre aklanabilir ve neticede yerleik normlar ynetici normlardan baka bir ey deildir. Bu yzden toplumsal dzeni otorite ilikileri yaratan sreler ayakta tutar. G ve otorite hem alt gruplarn g ilikileri iinde zerinde rekabet ve mcadele ettikleri kaynaklar hem de bylece deimenin ve atmann kurumsallam temel kaynaklarn oluturur. Sosyal sistemlerin (toplumun) devamllnda atmann olumlu ilevlerini vurgulayan Lewis Coser (1913-2003) bu grlerinde sosyolojinin kurucularndan Simmelin dncelerinden olduka etkilenmitir. Cosern toplum imgesine gre (i) toplumsal dnya ilikili farkl paralardan oluan bir sistem olarak grlebilir, (ii) her sosyal sistem farkl ilikili paralar arasnda dengesizlik, gerilimler ve kar atmalar sergiler, (iii) sistemi meydana getiren paralarn kendi ilerindeki ve aralarndaki sreler, farkl koullarda sistemin btnl ve adaptasyonunu salayacak, deitirecek, artracak veya azaltacak biimlerde iler; (iv) iddet, fikir ayrlklar, sapma ve atma gibi genellikle sistem iin ykc olduu dnlen ou sre, belirli koullar altnda sistemin btnleme temeli kadar evreye adaptasyonunu da glendirici bir temeli olarak grlebilir. Coser, toplumsal dzenin bir lde, mevcut dzenlemeler zerinde konsenssle srdrldn ve atmann yaratt dzensizliin bu konsenss zayfladnda veya dzenin meruluu azaldnda ortaya ktn ne srer. Cosera gre, atma toplumsal yapnn oluumu, btnl ve devam asndan arasal bir sre grevi yklenebilir. Dier taraftan atma, mevcut normlar glendirmenin yan sra, hem mevcut normlarn daha belirgin hle gelmesini salar hem de yeni koullara uygun normlarn oluumuna katkda bulunabilir.
G dalm: Bir toplum veya rgt iinde g ve otoritenin eitsiz dalm. atmann kurumsallamas: Modern toplumlarda farkl snflar veya toplumun farkl kesimleri arasndaki kar, g ve deer atmalarnn toplumda genel kabul gren yasalam kurallar ve demokratik ilkeler erevesinde gereklemesi.
levselcilerin ve atmaclarn Toplum Anlaylar

1. levselciler toplumlar ve toplumsal kurumlar, btn paralar birbirine baml olan ve denge salayacak bir biimde ileyen sistemler olarak grrken atma teorisinde toplum gruplarn g mcadelesi verdikleri bir arena, yani rekabet hlindeki gruplar veya karlar sistemi olarak grlr. 2. levselciler kurumlar toplumsal btnlemeyi artrmann bir arac olarak grrken atma teorisyenleri baz gruplarn dierleri aleyhine fayda saladklar belirli bir dzeni tanmlama ve desteklemenin bir yolu olarak dnrler. 3. Toplumsal dzen, ilevselcilere gre genelde normlar, deerler ve ortak bir ahlak temelinde salanrken atma teorisine gre dzen, hangi trde olursa olsun, st konumlardaki yelerin dier baz yeler zerinde kurduklar baskdan kaynaklanr.
214
4. Dzenin devamnda, ilevselciler paylalan toplumsal deerlerin yaratt ibtnle vurguda bulunurken atma teorisi gc vurgular. 5. levselcilere gre toplumdaki her unsur istikrara katkda bulunurken atma teorisine gre genel toplumsal unsurlarn ou zlme ve atmaya katkda bulunur. 6. levselciler dzene vurguda bulunurken atma teorisi sosyal sistemin her noktasnda anlamazlklar ve atmalar olduunu vurgular. 7. levselciler toplumdaki her unsurun statik veya en azndan hareketli bir denge hlinde olduunu vurgularken atma teorisinde toplumlarn srekli deime hlinde olduklar kabul edilir.
MKRO VEYA BREYSEL ETKLEM TEMELL TOPLUM ANLAYILARI

Aratrma konusu olarak gndelik hayattaki yz yze etkileimleri alan bu tr yaklamlar ou kez dorudan bir toplum tanm yapma gerei duymadklar iin onlarn toplum anlaylar genellikle yazlarndan kartlabilir. Sembolik etkileimciliin fikri ve bilimsel temellerini atan George Herbert Mead (1863-1931) toplum konusunu tarttnda Marx, Weber ve Durkheim nemli lde ilgilendiren byk lekli yaplar hakknda yok denecek kadar az fikre sahiptir. Mead iin toplum, zihin ve benliin iinde olutuu toplumsal organizasyondan daha fazla bir eyi ifade etmez. Benzer ekilde kurumu ortak tepkiler btn olarak grr. Meadin toplum anlaynda nemli olan ey toplumun bireyden nce gelmesi ve zihinsel srelerin kaynann toplum olmasdr. Meadin rencisi ve sembolik etkileimcilik okulunun isim babas olan Herbert Blumere (1900-1987) gre toplum makro yaplardan olumaz. Toplumun z aktrler ve eylem iinde bulunabilir: nsan toplumunun eyleyen insanlardan ve toplumsal hayatn da onlarn eylemlerinden olutuu dnlebilir. nsan toplumu eylem; grup hayat ise sregiden kompleks bir etkinliktir. Ancak, toplum birbirinden bamsz bir dizi edimden olumaz. Birbiriyle i ie gemi eylem ve etkileim kalplar gruplar ve toplumlar meydana getirir. Fenomenolojik sosyolojinin kurucusu Alfred Schutz (1899-1959) toplumu, yelerin kendi yorumlama prosedrleriyle srdrdkleri toplumsal yap anlamnda bir kaynak olarak grr. Fenomenolojik eilimi nedeniyle kendine ama olarak znel ynelimlerin nesnel yapsnn betimlemesini alr. Bu yaklamdan hareketle toplumun nesnel zelliklerinin bu evrensel znel temele dayandn dnr. Etnometodolojinin kurucusu Harold Garfinkel (1917-2011) ise toplumsal dnyay (toplumu) sregiden pratik bir icraat olarak grr. nsanlarn rasyonel olduklarn, ancak kendi hayatlarn srdrmek iin pratik akl yrtmelere bavurduklarn dnr. Ona gre toplumsal gereklik zneler-aras bir meseledir. Yani, bir toplumu meydana getiren bireyler sadece kendilerine ait, kiisel, bamsz bir zihin dnyasna sahip deillerdir, aksine (perspektiflerin ayarlanmasn mmkn klan) bir ve ayn gereklik iinde yer alrlar. zetle toplumsal dnya iindekiler tarafndan ortaklaa bilinen bir eydir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE topluma hangi dzeyde bakar ve genelde hangi zellikleri vurguMikro toplum anlaylar larlar?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
8. nite - Toplum
215
zet
A M A
Farkl toplum felsefeleri ve szleme teorilerinin toplum anlaylarn ve bireyin doas ve toplum arasndaki iliki konusundaki grlerini aklamak. Toplumu bilimsel yntemler ve aratrmalarla deil, salt soyut ve varsaymsal zelliklerine gre, sadece akl yoluyla aklanmaya alan ilk giriimler Antik a felsefesinde Platon ve Aristotelese, Aydnlanma Dneminde toplumsal szleme teorilerine ve onlar kesinlikle reddeden muhafazakr tepkiye, Aydnlanmac ve muhafazakr grlerin farkl ve bazen skntl bileimlerini ieren Hegele ve en belirgin biimde Comte, Saint-Simon ve sosyolojik evrimciliin temsilcisi Spencera aittir. Toplumu btncl bir temelde aklayan Platon ve Aristoteles hem toplumun unsurlar olan kurumsal birliini hem de kendi iindeki farkllamalar farkl biimler ve derecelerde vurgulayarak gnmzdeki ilevselci ve atmac sosyolojik teorilere nclk etmilerdir. Toplumsal szleme teorileri, ilerlemeci ve Aydnlanmac bir temelde, insanlarn tarihte topluma gemeden nce bir doa durumunda yaadklarn, farkl nedenlerle bu durumdan uzaklamak zorunda kaldklarn vurgulam, bu balamda farkl insan doas ve birey-toplum ilikisi anlay ortaya koymulardr. Daha bireyci olan bu anlaylara kar tam tersine toplum ve birey karsndaki nceliini vurgulayan, bireyi neredeyse yok sayan bir muhafazakr sosyoloji gelimitir. Bu iki kart yaklam zellikle sosyolojinin kurulu dnemindeki felsefi ve sosyolojik yaklamlar farkl biimler ve dzeylerde etkilemi, ikisi arasnda kalan grler gelitirmelerine yol amtr. Hegel devleti en ste koyan bir gr gelitirirken toplumu daha bireyci, serbest piyasac yaklam iinde temellendirmitir. Toplumdaki hem deimeyi hem istikrar, baka deyile dzen ve ilerlemeyi birlikte aklamaya alan Saint-Simon ve Comte, toplumun bileimi, temeli ve ileyiini farkl biimlerde konumlandrsalar da evrimci ve reformcu bir gelime anlay gelitirmilerdir. Spencer ise bu vurguyu evrimci, doal ayklanma, adaptasyon ve en uygunun hayatta kalmas ilkeleriyle ve (bireysel ve toplumsal) trler arasndaki bir mcadele fikriyle tamamlar.
A M A
Klasik sosyal teorinin kurucular olan Karl Marx, mile Durkheim, Max Weber ve Georg Simmelin toplum teorilerinin temellerini ve aralarndaki farkllklar ve benzerlikleri ayrt etmek. Marx ve Durkheim, bireyin etkisini yok saymasalar da toplumun, toplumsal yap ve koullarn insanlarn eylemleri zerindeki arlkl etkisini vurgularlar. Weber ve Simmel ise birey temelli bir toplum anlay gelitirerek sosyolojinin bireylerin evreleri ve eylemlerine ykledikleri anlamlara ve bu anlamlar temelinde kurulan toplumsal etkileimlere dikkat ekerler. Marx toplumlarn temeline retim aralarnn zel mlkiyeti, retici gler ve retim ilikileri, iblmnn yol at eitsizlik ve tabakalama, smr ve basky, bunlarn merulatrlmasn salayan ideolojileri yerletirir. levselci ve evrimci bir toplum teorisi gelitiren Durkheim bir sistem olarak toplumun ilevsel btnln, paralar arasndaki uyum ve btnl, toplumsal dayanmay ve onun bozan etkenleri, ortak kltrel deerleri, yani toplumsal konsenss vurgular. Weber ise Marx gibi retim aralarnda zel mlkiyetin tabakalamann ve sosyal snflarn ortaya k ve ekillenmesinde etkili olduunu kabul etmesine ramen, sadece sosyal snflara dayal bir yaklamn indirgemecilik olacan, stat ve gc de dikkate alan ok ynl aklamalar gelitirilmesi gerektiini ne srer. Weber, dierlerinden farkl olarak modern kapitalizmin ve modern dnyann gelimesinde rasyonelleme ve brokrasinin nemini ve ierebilecei tehlikeleri, g ve otorite ilikilerinin temellerini ve toplumlarn yaplamalar ve deiimlerindeki rollerini ortaya koymaya alr. Toplumun bireylerin eylemleri ve onlara ykledikleri anlamlardan hareketle aklanabileceini kabul eden Weber ve Simmel, bireylerin yz yze karlamalardaki toplumsal etkileimlerini sosyolojinin konusu olarak kabul ederler. Ancak Simmel sosyolojinin tarihteki btn toplumlarda zel ieriklerinden bamsz olarak ortaya kan evrensel temel ve genel etkileim biimleri aratrmas gerektiini vurgularken Weber genel tarihsel evrimden ve yasalardan sz edilemeyeceini, her olgunun kendi zel tarihsel ve toplumsal koullar, balamlar iinde aratrlmas gerektiini iddia eder.
216
AM A
Modern sosyal teorilerden yapsalclk, erken dnem ilevselcilik, yapsal-ilevselcilik ve atmac yaklamn temel zelliklerini ve toplum konusundaki grlerini karlatrmak. Modern toplum teorilerinden yapsalclk, erken dnem ilevselcilik, yapsal-ilevselcilik toplumu bir yap veya sistem olarak gren, bu sistem veya yapnn iindeki bireylerin davranlarn belirlediini kabul eden, genelde toplumsal kurumlar, ileyileri ve aralarndaki ilikiler ve etkileimlere odaklanan makro dzey yaklamlardr. Genellikle Fransz yapsalcl olarak anlan yapsalcln kaynanda Durkheimn toplum analizi, dilbilimci Ferdinand de Saussuren konuma ve dil analizi ve Claude Lvi-Straussn yapsalc mit analizleri yatar. Toplumun bireyden, yani yapnn (dilin) eylemden (szden) nce geldiini ve onlar mmkn kldn ne sren yapsalc teoride bir btn oluturduu varsaylan yapnn (toplumun) bileenleri arasndaki karlkl (yapnn belirleyici konumda olduu) etkileimlerle ilgilenilir. Lvi-Strauss, dierlerinden farkl olarak tarihteki btn insanlarda ayn biimde var olduunu ve dolaysyla evrensel olduunu dnd insan zihninin yapsnn belirleyici faktr olduunu kabul eder ve bu ortak yaplar aratrr. Erken dnem ilevselciler, organizmalar gibi toplumlarn da genel toplumsal ihtiyalar olduunu, iinde bulunduklar toplumsal ortamda varlklarn srdrebilmek iin bu temel ihtiyalar karlamak zorunda olduklarn ne srer. Yapsal-ilevselciliin kurucusu olan Parsons toplumu bir tr organik sistem olarak tanmlar. Evrimci bir toplum anlayna sahip olan Parsons, bir sistem olarak toplumun hem evresiyle etkileimini hem de kendi iyapsnn ileyiini dzenleyen temel sreler, ilkeler, yasalar ve kurallar belirlemeye ve bir sosyal sistemin temellerini ortaya karmaya alr. Parsons, toplumun devamll iin ortak beklentiler setinin, yani ilgili toplumu oluturan bireyler arasndaki konsenssn nemini vurgular. atmac yaklam ilevselciliin ve Parsonsn toplumsal uyum, denge, istikrar esas alan, atmay bir patoloji (hastalk) ve ortadan kaldrlmas gereken bir ey olarak gren yaklamn eletirmek ve btnlkl bir sosyolojik analizin toplumun dier yzn de yani uyumsuzluk, dengesizlik, istikrarszlk ve atmay da aratrmas gerektiini vurgulamak
iin ortaya kmtr. Dahrendorf toplumsal atmay byk lde rgtsel balamda, g ve otorite ilikileri ve dalm balamnda ele alr. Her organizasyonun, byk veya kk, otoritenin eitsiz dalm nedeniyle bir atma potansiyeli ierdiini belirtir. atmalarn ilevselliini vurgulayan Coser gerek toplumlarn konsenss, karlkl bamllk, bir arada yaayabilme ve zorlama sayesinde var olabildiklerini vurgular. Ona gre, ok nemli bir olgu olan atma toplumsal hayatn sadece bir yann oluturur ve konsenssten daha temel deildir. Coser, atmann toplumsal yapnn oluumu, btnl ve devam asndan arasal bir sre grevi yklenebileceini ne srer. Mikro veya bireysel etkileim temelli toplum anlaylarnn topluma genel yaklam biimlerini aklamak. Mikro veya bireysel etkileim temelli toplum anlaylar aratrma konusu olarak gndelik hayattaki yz yze etkileimleri aldklar iin, ou kez dorudan bir toplum tanm yapmazlar. Bunlardan sembolik etkileimciliin kurucusu Mead toplum zihin ve benliin iinde olutuu bir toplumsal organizasyon, toplumsal kurumlar ortak tepkiler btn olarak tanmlar. Meadin rencisi ve sembolik etkileimcilik okulunun isim babas olan Blumer, toplumun makro yaplardan olumadn, toplumun znn aktrler ve eylem iinde bulunabileceini ne srer. Fenomenolojik sosyolojide toplum, yelerin kendi yorumlama prosedrleriyle srdrdkleri toplumsal yap anlamnda bir kaynak olarak grlr. Toplumun nesnel zelliklerini bireylerin znel ynelimlerinin oluturduu kabul edilir. Etnometodolojide toplumsal dnya (toplum) sregiden pratik bir icraat olarak grlr. Bu yaklama gre, insanlar rasyonel varlk olmalarna ramen, hayatlarn srdrmek iin pratik akl yrtmelere bavururlar.
AM A
8. nite - Toplum
217
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi btn toplumsal szleme teorilerinin ortak bir zelliidir? a. Bir doa durumu varsaymna dayanma. b. Toplumsal szlemeyi gvenlik isteiyle aklama. c. Toplumsal atmalarn kaynann zel mlkiyet olduunu savunma. d. nsan doutan bencil bir varlk olarak grme. e. Medeniyetin insan gelitirdiini kabul etme. 2. Aadakilerden hangisi muhafazakr sosyolojik eilimlerin ortak bir zellii deildir? a. Birey zerinde topluma ncelik tanma. b. Geleneklere byk nem ve deer ykleme. c. Toplumun bireyi kendi amalar dorultusunda biimlendirdiini savunma. d. Kiisel haklar ve zgrlkleri vurgulama. e. Toplumsal balarn znn hiyerari olduunu dnme. 3. Aadaki kavramlardan hangisi Spencern evrimci yaklamnn tamamlayc bir zellii olamaz? a. Farkllama ve uzmanlama. b. Doal ayklanma. c. Toplumsal konsenss. d. Sistemin ikin istikrarszl. e. Trlerin eitlii. 4. Aadaki grlerden hangisi hem Marx hem de Webere aittir? a. Btn toplumsal eitsizliklerin kaynanda zel mlkiyet vardr. b. Sosyal snflar bir toplumun temel bir bileenidir. c. Eitsizlik, smr ve basknn temel nedeni iblmdr. d. Modern toplumun belirleyici zellii rasyonellemedir. e. Toplumun temeli bireylerin eylemlerine ykledikleri anlamlardr. 5. Aadakilerden hangisi Durkheimn temel vurgularndan biridir? a. Snf atmas. b. Temel ve genel etkileimler. c. Kapitalist ruh d. Toplumun ilevsel btnl. e. Stat ve gcn nemi. 6. Aadakilerden hangisi erken dnem ilevselciliin temel grlerinden biri deildir? a. Bir kltrel unsur ilk ortaya kt koullara gre aklanabilir. b. Deien koullar ayn bir kltrel unsura yklenen anlamlar deitirebilir. c. Gerek sosyal analizler artzamanl deil, ezamanl analizlerdir. d. Ayn grnen iki pratik farkl koullarda farkl ilevleri yerine getirebilir. e. Bir toplumsal pratik mevcut kltrel balam iinde anlalabilir. 7. Parsonsa gre, aadakilerden hangisi bir sosyal sistemin temel ihtiyalarndan deildir? a. yelerinin temel ekonomik gereklerini karlamak b. nsanlar belirli ortak amalar temelinde ynlendirmek. c. Bireylere ortak bir kltrel kimlik sunmak. d. Varln nesiller boyu srdrmek. e. Toplumsal atmalarn kurallarn dzenlemek. 8. Aadakilerden hangisi Dahrendorfun temel grlerinden biri deildir? a. atma ortadan kaldrlmas gereken bir hastalktr. b. Daha gl olanlar statkoyu korumaya daha fazla eilimlidir. c. Toplumlarda atma potansiyeli her zaman vardr. d. Uyumsuzluk, dengesizlik ve istikrarszlk da toplumun doal bir parasdr. e. atmalarn temel kayna toplumdaki eitsiz g dalmdr. 9. levselci ve atmac teorilere ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. levselciler kurumlar toplumsal btnlemeyi artrmann arac olarak grrler. b. atma teorisi srekli deime hlinde toplum fikrini benimser. c. levselciler toplumdaki her unsurun istikrara katkda bulunduunu ne srer. d. atma teorisi normlar, deerleri toplumun genelde paylat eyler olarak grr. e. levselciler dzenin devamnda paylalan toplumsal deerlerin yaratt i-btnl vurgularlar.
218
Okuma Paras
10. Aadakilerden hangisi mikro veya bireysel etkileim temelli toplum anlaylarnn zelliklerinden biri deildir? a. Yz yze etkileimler ve karlamalara odaklanma. b. Toplumun zn onun kurumlar ve yaps iinde arama. c. Bireylerin znel ynelimlerini dikkate alma. d. Toplumu sregiden pratik bir icraat olarak grme. e. Toplumsal kurumlar ortak tepkiler btn olarak tanmlama. KLSK SOSYOLOJK TEORNN MRASI ou yksek okul ve niversitede, sosyoloji rencileri sosyal teori derslerinde Karl Marx, Max Weber ve Emile Durkheimdan metinler okurlar. 19. yzyl Avrupal sosyal teorisyenlerinin sosyolojinin temel teorik konularn formle ettikleri dnlr. Fakat bu klsiklerin yorumlar asla ak deildir. Onlarn yazlarnn anlamyla ilgili tartmalar bandan beri sosyolojik teoriyi beslemitir. ada toplumsal dnyay etkileyen temel toplumsal deiimler sonucunda, art tartmalar ou kez bu teorisyenlerin ada toplumlarn anlalmas asndan nemlerine odaklanmaktadr. Giddens ou sosyolou, ilk kez Kapitalizm ve Modern Sosyal Teoride (1971) klsik sosyolojik teorinin doas ve miras zerine gelitirdii yorumlarndan hareketle ele alr... Klsik figrlerin olduka soyut veya polemik yorumlar olarak grd dnceleri eletiren Giddens Marx, Durkheim ve Weberi ilgili dnemin toplumsal balamna yerletirir; o bu teorisyenin modern toplumun doas hakknda eletirel bir perspektif yarattklarn dnr, ancak bu yaklamlarn modern dnyay anlamamz salayacak biimde yeniden formle edilebileceklerini vurgular.... Marx, Weber, Durkheim ve modernitenin dousu Marx, Weber ve Durkheimn teorileri sosyolojik gelenein ekirdeini oluturur. Onlar sosyolojiye ok zel ynelimler ve gl dnceler salamlardr. dnr de ortak fikri bir giriime, Collinsin toplumun kefi adn verdii eye katkda bulunmutur. Onlar 19. yzylda ve 20. yzyl banda, Bat toplumun ortaa k ve dnm dhil, ortak bir balama farkl tepkiler vermilerdir. Fransz Devrimi, ardndan sanayi devrimi ve piyasann ortaya k toplums al, ekonomik ve kltrel imknlara ve -(kapitalizm ve sosyalizm gibi) yeni, daha kompleks organizasyon biimlerinden (gelenekten ziyade rasyonellie, toplumsal katlm ve bireycilie dayal) yeni bir kltr tipine kadar-nceden akla gelmeyecek birok soruna yol amtr. Marx, Weber, ve Durkheim, modern dnyada ortaya kan ve demokraside cisimleen rasyonalite ve insan zgrlyle ilgili imknlar grr, ancak onlar cada toplumlara ikin problemlerin varln da kabul ederler: Marxta yabanclama, Weberde brokratik aklcln demir kafesinde anlamn kayb ve Durkheimda anmi. Marxta tarih-
8. nite - Toplum
219
sel materyalizmi kapitalizm ve sanaylemenin oluum srecini vurgular. Marx ideoloji ve devlek konusunda olduka ileri grler gelitirse de, teorisi insanlarn madd varolularn belirleyen emek srevi iinde hayatlarn nasl srdkleri ve yeniden rettiklerine odaklanr. Toplumsal hayatn madd retimi birbirleriyle atma iindeki snflarn mevcudiyetiyle ilikilidir, nk tm tarih snf mcadeleleri tarihidir. Marxa gre, modern snf atmalar kapitalizmin temel elikisinden, yani proletaryann (ii snf) gerekletirdii retimin toplumsal doas ile kapitalist snfn elinde younlaan ve emein rnlerinin gasp edildii zel mlkiyet arasndaki elikiden kaynaklanr. Sosyalizm ve ardndan gelecek komnizm retimin kollektif mlkiyeti ve ynetimi anlamna gelir ve bu temel elikinin almasn mmkn klar. Webere gre, modern toplumlar nceki toplumsal organizsayon biimlerinden ayran ey yeni snf mcadelesi biimleri deil, rasyonalitenin ortaya kdr. Kapitalizm ve demokrasinin ortaya kyla gndelik hayat rasyonelleir ve bs bozulurken, dnya bilim ve akln etkisiyle gizemli ve bysel niteliklerini yitirir. Kapitalizmin ortaya kyla ilgili bir faktr olan protestan ahlkndan modern dnyada brokrasinin hkimiyetine ve bilimin saygnlna kadar, rasyonalite modern insanlarn yaam biimlerine kurumsal ve znel dzeyde kk salar. Webere gre, bu rasyonelletirici genel eilimlerine ramen, toplumsal hayatn komplekslii sosyal bilimlerin onu tamamen kavramasn engeller... Durkheim modern dnyay, Weber gibi, bys bozulmu bir ey olarak grmez; daha ziyade, toplumsal dayanmann yaratlmasnda paylalan, kutsal inanlarn merkeziliini vurgular. Durkheim iin, toplum bir organizma gibi iler, deitiinde yeniden denge haline dnme eilimindedir. Ancak bu sre otomatik olarak ilemez. nsanlarn toplumsal davranlar onlarn ininadrc ve cazip bulmalar gereken kurallar ve inanalara ittaatlerine dayanr. Toplumsal kurallar insanlara anlam ve istikrar salar; etkili olmalar iin bu kurallara kutsal bir zn atfedilmesi gerekir. Toplum, deerlerine sayg gsterilmesi ve periyodik olarak canl tutulmas gereken kutsal, ahlk bir evrendir. Riteller ve seremoniler, modern organik dayanmann i blmnde ve progesyonel ve mesleki gruplar iinde kk sald toplumsal hayat anl tutma aralardr. Organik dayanma insanlarn iinde yaadklar temel gruplarn yaratlmasna demokratik ve rasyonel katlmlarna dayanmaldr. Aktif katl-
mn yokluu insanlarn toplumsal hayatn ahlk faydalarn paylamadklar anomi ve bencilliin karakterize ettii anlamsz bir toplumsal varolua yol aabilir. Kaynak: Kenneth Tucker, Jr., Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Publications, 1998, s. 1415, eviren: mit Tatlcan http://www.umittatlican.com/files/Klasik%20Sosyolojik%20teorinin%20Mirasi%20%20(Kenneth%20Tucker,%20Jr.-1998).pdf

1. a 2. d 3. e Yantnz yanl ise Toplum Szlemesi Teorileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhafazakr Tepki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri ve Spencer konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karl Marx ve Max Weber konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise mle Durkheim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken Dnem levselcilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yapsal levselcilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise levselcilerin ve atmaclarn Toplum Anlaylar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mikro veya Bireysel Etkileim Temelli Toplum Anlaylar konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b 5. d 6. a 7. e 8. a 9. d
10. b
220

Sra Sizde 1 Toplumun doadaki dier canllar gibi bir organizma, ayn zamanda orman yasalarna tabi bir ey olarak grlmesi toplumun dier toplumlarla ilikisi ve kendi iindeki bireylerin birbirleriyle ilikileri olmak zere iki dzeyde sonuca sahip olabilir. Dier toplumlarla ilikilerde, toplumlar arasndaki kyasya savalar doal ve bu savalarda galip gelenleri dierlerinden stn varlklar olarak grrz. Toplum iindeki ilikileri de benzer biimde, daha gl kma, daha gl kann daha stn ve deerli olmas mcadelesi olarak grrz. Bu bir anlamda toplumdaki mevcut ayrmlar, eitsizlikler, ayrcalklar ve dolaysyla statkoyu doallatrmaya hizmet edecektir. Zayf durumda olanlar koruyacak ekonomik ve sosyal nlemleri almadmzda onlar glnn eline ve insafna teslim eder, toplum iindeki atmalar azaltmak yerine artrrz. Sra Sizde 2 Marx bir sistem olarak kapitalist toplumlar ncelikle retici gler ve retim ilikileri faktrleri temelinde aklar. Bu retici gler ve retim ilikileri kapitalist toplumun ekonomik temelini (altyapsn) oluturur ve styapy belirler veya onlara damgasn vurur. Marx retim aralarnda zel mlkiyetin ve iblmnn aralarnda eitsiz ve smrye dayal ilikiler olan sosyal snflar (burjuvazi ve proletarya) ve bir tabakalama yapsn yarattn ne srer. Ona gre, mevcut sistemden kazanl olanlar statkoyu srdrme; zarar grenlerse onu deitirme, devrimci bir mcadeleyle ykma eilimindedirler. Bu da uzlamaz karlara sahip olan sosyal snflar arasnda snf mcadeleleri veya atmalarna yol aar. Statkodan kazanl olanlar durumlarn doallatrmak ve merulatrmak, smr ve basky gizlemek iin kendi karlarna uygun olan deerleri ve inanlarn belirli bir ideoloji altnda tm insanln evrensel deerleriymi gibi sunmaya alrlar. Kapitalist sistemin ortadan kaldrlmas gerektiini dnen Marxa gre bunun zm retim aralarnda zel mlkiyetin kaldrlmas ve kollektif mlkiyetin geirilmesi, yani bunlarn herkesin eit yararlanmasna ak olmasdr. Sra Sizde 3 Webere gre, modern sanayi toplumlar dzgn ileyebilmek iin olduka etkin rgtsel yaplara gerek duyarlar. nsanlara deil brokratik kurallara, bir kiisel ilikiler ana deil bir grevler hiyerarisine dayanan brokrasi, en etkili ve teknik bakmdan en stn organizasyon biimidir. Modern bir ekonomik iletmenin veya kamu brokrasisinin dzenli, etkili ve verimli bir biimde ileyebilmesi iin, ilk olarak ilerin keyf uygulamalara deil, sabit, standart ilkeler ve kurallara dayanmas gerekir. kinci olarak ilerle ilgili eitimi alm ve gerekli becerilere sahip uzmanlarn altrlmas gerekir. Bu yzden, nc olarak iblmnn ilgili kurumun amalarna uygun biimde kesin tanmlanm ilkeler ve kurallar temelinde dzenlenmesi, bir grevler ve otorite hiyerarisinin oluturulmas gerekir. Drdnc olarak alanlarn ilgili birimlere yarma snavlaryla genel kurallara gre yerletirilmesi ve yaptklar ie uygun bir cret sistemine bal olmalar gerekir. Beinci olarak grevlilerin eit, iin gereklerine gre ve tarafsz olarak davranmalar, bu kamusal rasyonel davran alann zel hayatlarndan kesinlikle uzak tutmalar gerekir. Btn bu modern ynetim sistemi modern devleti, para ekonomisini ve rekabet esasl uzmanlam eitimin temelini oluturan bir genel eitim sistemini, ayrca brokratik faaliyetler iin istikrarl bir yasal ortam sunacak bir rasyonel hukuk sistemini gerektirir. Sonu olarak olduka karmak modern toplumlarda birok farkl faaliyetin birbirleriyle uyumlu, koordineli, kapsaml, hzl, etkili, verimli ve objektif bir biimde yrtlebilmesi toplumdaki kurumlarn byk lde brokratiklemesini zorunlu klmtr. Sra Sizde 4 Mikro toplum anlaylar topluma yz yze ilikiler ve insanlarn gndelik hayattaki davranlar ve karlamalar balamnda bakarlar. Bu yaklamlar bireylerin, doal ve toplumsal dnyay ve gndelik hayattaki davranlar ve karlamalarn, alglama, yorumlama, deerlendirme, snflandrma biimleri ve bunlar temelinde aldklar kararlar vurgularlar. Toplumu bireylerin dnda, karsnda hibir ey yapamayacaklar dsal bir ey olarak deil, kendi yorumlar, tanmlar, kararlar ve eylemleri iinde ekillendirebilecekleri sreler ve oluumlar olarak grrler.
8. nite - Toplum
221

Baert, Patrick. (2010). Sosyal Bilimler Felsefesi: Pragmatizme Doru (ev. . Tatlcan), stanbul: Kre Yaynlar. Benton, T. ve I. Craib (2008). Sosyal Bilim Felsefesi : Toplumsal Dncenin Felsefi Temelleri (ev.: . Tatlcan), stanbul: Sentez Yaynlar. Bilton, Tony vd. (2008). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi Collins, Randall (1994). Four Sociological Traditions, Oxford University Press. Coulon, Alain (2010). Etnometodoloji (ev. . Tatlcan), stanbul: Kre Yaynlar. Craib, Ian (1992). Modern Social Theory: From Parsons to Habermas, Harvester Wheatsheaf, 1992 Cuff, E.C., Sharrock, W.W. & Francis, D.W. (1990). Perspectives in Sociology, Routledge, 3rd Edition Freyer, Hans (2012). Sosyoloji Kuramlar Tarihi (ev. Tahir aatay; Yayna haz. Rami Ayas), Ankara: Dou Bat Yaynlar Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori (ev. . Tatlcan), stanbul: letiim Yaynlar. Layder, D. (2006). Sosyal Teoriye Giri (ev.: . Tatlcan), stanbul: Kre Yaynlar. Macions, John J. and Plummer, Ken. (1997). Sociology, A Global Introduction, Prentice Hall Europe, Ritzer, George, Goodman Douglas J. (2004). Classical Sociological Theory, The McGraw-Hill, 4th edition. Ritzer, George, (2008). Sociological Theory, The McGraw-Hill, 8th edition. Slattery, Martin. (2007). Sosyolojide Temel Fikirler (Yayna Haz. . Tatlcan, G. Demiriz), Bursa: Sentez Yaynlar, (4. Bask, 2011). enel, Aladdin. (1995). lkel Topluluktan Uygar Topluma, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 6. Bask. enel, Aladdin. (2004). Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 11. Bask. Tatlcan, mit. (2011). Sosyoloji ve Sosyal Teori Yazlar, Bursa: Sentez Yaynlar. Turner Jonathan H. (1991) The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Puplishing Company, 5th edition. Turner Jonathan H., Beeghley, Leonard, Powers, Charles H. (2010). Sosyolojik Teorinin Oluumu (ev. . Tatlcan), Bursa: Sentez Yaynlar. Turner, S. P. (2008). Sosyal Teori ve Sosyoloji: Klasikler ve tesi (Der. . Tatlcan), stanbul: Kre Yaynlar.

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SOSYAL BLMLERDE TEMEL KAVRAMLAR

Editr Yrd.Do.Dr. Emre GKALP

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet................................. 80

Siyaset ....................................................................................... 110

Toplumsal Tabakalama ve Eitsizlik .................................... 140

Medya.................................................................................. ...... 164

Editr Yrd.Do.Dr. Emre GKALP

SOSYAL BLMLERDE TEMEL KAVRAMLAR