TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI Genel Yayn No : 203 Edebiyat Dizisi : 53 Her Hakk

kk Sakldr Kapak Dzeni: Fahri KARAGZOLU kinci Bask Ajans-Trk 1981/AN KAR A SALH BRSEL BOAZ INGIR MINGIR TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

: 10.000

BALARKEN ngl, ngl dillerimiz. imdi balar zillerimiz. Bu kitap Boazii'nin insan haritasn verir. Ona Boazii'nin Gizli Tarihi desek de olur. .' Padiahlar, sultanlar, ehzadeler, sadrazamlar, damad- ehriyariler, vezirler, ferikler, ferik elmalar sra sra dizilip Boaz' seyreder. Onlar seyreder, halk da onlarn seyrini seyreder. Boaz'da yaamak iin yals olmak gerekir. Yal iin de padiah bendeiiine yatmak gerekir. Nice bende ve yararl kul olamam kiiler Boaz' ancak vdvdlardan tanr. Dnya grmemi ozanlarla ibadullahn irileri de, olsa olsa, eski - psk yallarda ya da kiralarda yuvarlanrlar. Bir de levantenler, Gksu Frenkleri, zimmiler, zim-milerin dul karlar vardr ki, onlar da Boaz'n mne sarlmlardr. 1 Daha gemi yzyllara bakacak olursak, bostanclar da grrz. Onlar da Boaz'n karlmasn nlemek iin hurdadrlar. Uzun lafn kestirmesi Boaz'n tango rengi bu ap ap insan kalabalndan gelir. Ev, kk, yal, konak, kysaray... Bunlar yutturmacadan baka bir ey deildir. Ecel terzisi gelip insanlara urba bimeye kal-ksa demoullar yine de ortalarda salnmaktan geri durmazlar. Diyeceim, insanlar bir yerlerde yaad m, onlar artk kimseler yok edemez. Bir Frenk yazar, Flaubert, bir de unu der: Tarihteki kiiler, bir sanatnn kafasnda yaratlan kiilerden daha ilgintir. Hadi yallah, Boazii'ne. 2 U BABA TORK Sk durun : 1898 yl temmuzundayz. Vaktaki Boaz'da ilkyaz bagsterip insanlarn yreklerinde itlenbikler, papatyalar, kanaryalar aar, uzun ve ayakta duran gezilere dayanacak giysiler, papular da uykularndan silkinip hazrola geerler. Teekkr Fatih Sultan Mehmet'e ve onun savakan gazilerine ki, dnyay kesip onarm nl usta marangozlarla gelerek u stanbul ilini ve Boaz ehrini amlardr. Ama oklar, Boaz'n kim olduunu, bu kocamandan kocaman kei-yolunun ne ie yaradn pek bilmez. Boaz en taze, en cinli, en tangolu yzn haziran, temmuz, austos ve'eyll aylarnda gsterir. Ayklar, seyiryerleri, saz lenleri ile syrk zamparalar her keden faldar. Boaz, hadi Kandilli'den balayarak deyelim, zmrt yeili, krom yeili, kobalt yeili, Trk yeili, nefti, imen yeili, limon kf, kllenmi ala rengi, Veronez yeili, Viktorya yeili ve daha 88 yeile

boyanm aalar, iekler ve bceklerle azna kadar doludur. Trl aknlk veren korular acasnda da denizduda yallar comayanlar coturur, komayanlar koturur. Demek isteriz ki, yazn ortaklk yerinde durduumuza gre, yz ve oturumu yumuak bir piyadeye atlayp, dknt Kz Kulesi sada kalacak Byk Azdan, 3 o dev azndan ieri dalmakta byk yarar vardr. So-uksu'ya, Altunkum'a dein Boaz'n btn tepe ve talarn datacak olursak, iimiz gvercin yumurtas byklnde elmaslarla denmi olur. Kaya zurna, kaba - ddk, girift, krnata, Balaban neyi, gck, nevbe, nefir, fifre, tef ve silistre almay da unutmaya gelmez. Krekler f-f yrrken, bunlar bizim aamalarmz, yani rtbelerimizi ykseltir. Ne ki, ondan nce, Galata Kulesinden Boaz'a bir gz atalm ki, bakalm Boaz yerinde mi, deil mi ? Deilse yok yere badamz bozmaya'kalkmayalm. Kulpsuz ve azsz bir gm andran 56 metre boyundaki Galata Kulesine varmak iin Hali'ten, Fermenecilerin ordan, kendimizi bir mil kadar geriye ekmemiz gerekir. Bylece denizden de 100 metre ykselmi oluruz. Galata Kulesi merdiven demektir. Daha sokakta on basamakl bir merdiven vardr ki, onu kmadan Kulenin iine girilemez. eride ise bizi be merdiven daha bekler. Bunlar birbiri zerine sallandrlm be sahanla ular. lk katn merdiveni ta-tansa, tekiler tahtadandr. Birinden tekine gemek iin sahanlklar dolamaktan baka are yoktur. Merdivenlerin tm 96 basamaktr. Beinci sahanlktan sonra katl tahta bir merdiven ki bu da 45 admdr bizi alp byk bir odaya karr. 1898 ylnda olduumuza gre burann ad da oda deil sal dr. Frenke bildiklerini belli etmek isteyenler de, hi bilmediklerini ortaya koyarak salle derler. Burada yangn gzcleri, gnn 24 saati, ii-d yoldan azgnlk olan stanbullularn karacaklar yangnlar kollarlar. Biz, isterseniz onlara aldrmadan, odann ortasndaki helezon biim4 li bir merdivenden ki bu da 40 admdr kendimizi daha yukar kaldralm. Bu kez, iinde Ayasofya Camiinden yrtlm bir saatten baka bir ey bulunmayan bir kamaraya toslam oluruz. Kuleyi gezmeye gelenler, etraf demir parmaklkla evrili bir anakla burdan geerler. Daha yukarda ise gvercinlik diyebileceimiz bir kk vardr. Bu da 21 basamak ister. Nedir, rmcek a gibi drt yanndan odaya aklm olan nbetiler oraya kmamza evetlik gstermi-yeceklerdir. Gsterirlerse de rzgar ylesine frr, ylesine vuru - kr patlatr ki bir dakika duramayz vesselam. stelik tepeye ulamak iin 202 adm trmanm oluruz ki, bu, hesab biraz kartrr. nk 1979 ylnda buraya gelenler karlarnda sadece 195 basamak bulacaklardr. 1979 yolcular Kulede 12 kata da Toslayacaklardr. Oysa kule eski yllarda 10 kattr. Ne var, on kat da stanbul'un tabak gibi grnmesine engel deildir. Hakir Evliya elebi, 1630 yllarnda, havaya kat uuran, eline ip balayp Kuleye trmanan cambazlar dikizlemek iin, birka kez buraya gelmi ve istanbul'u, dahas, Uluda' tam burnunun ucunda bulmutur. Kuleden drbnle bakld vakit Bursann ars da grnr ama Evliyamz, buna kimseyi inandramyaca iin byle bir ie kalkmamtr. Dorusu tarihiler, her eye abuka merak kalkanlar, zellikle de stanbul'a gelen gezmenler, Uluda-n istanbul'dan kolayca grldne iyisinden inanmlardr. Pierre Loti, stanbul'a 1910 ylndaki geliinde, Fatih'te ev ararken, onun Uluda' grr bir yerde olmasna byk bir nem verir. 1547 -1554 yllarnda istanbul'da ilk Fransz elisi olarak grev yapan Pierre 5 Gilles d'Alby ise stanbul'un Topografyas ve Eski Yaptlar adl kitabnda bakn ne der: Galata'nn en st yerinde ok yksek bir kule vardr ki, buraya kan 300 ayak uzunluundaki yokuta pek ok binalar vardr. Kulenin arkasndaki tepe 200 ayak kadar genilikte, 2.000 ayak kadar da uzunlukta bir dzlktr. Buradan ve tepenin yamalarndan Hali, Boazii, Marmara, stanbul'un yedi tepesi, Bitinya (Bursa) blgesi ve yln her gn karla rtl bulunan Uluda seyredilir.

Ayni yzylda, 1560 yllarnda, stanbul'un kalabalk m kalabalk bir semtinde ev tutan Busbecq de Marmara'nn yunus balklarn, Bursa'nn da Uluda'n grebilecek bir: yer semitir. Ne ki, Trkiye Mektuplar yazarnn bu dilei kursanda kalr. Ksa bir sre sonra, penceresinden komu evleri de dikizledii anlalnca, evin nne tahta perdeler ekilir ve Busbecq'in hem Uluda manzaras hem de taze havas kknden kesilir. 1835 -1839 yllarnda Trk ordusunda retmen olarak grev alan Feldmareal Helmuth von Moltke de, arkadan Triyeste'den stanbul'a getirecek buharl vapuru gzlemek iin 1837 Eyll'nn ilk gnlerinde boyuna Galata Kulesine pervaz etmi ve Mudanya'nn berisinde, Uluda' belli bellisiz bir biimde grntlemitir. Gelin grn ki, bizim Salh Birsel de bu zibidi Frenk-lere kaplarak Tanr'nn Yeri diye bilinen Uluda' greceim diye 1978 ylnda, tam 365 gn Bostanc'dan Marmara'nn, suspus yatan, arka sokaklarna doru hamam - tokma baklar frlatm ve orada Yalova'nn Samanl Da'ndan baka bir ey grememitir. Geri 6 bu sre iinde, kez Samanl'nn berisinde birtakm beyazlklar seer gibi olmusa da, bunun Uluda m, yoksa Yalova - Gemlik tepelerini saran sisler mi olduunu karamamtr. Yalnz 10 Ocak 1979 aramba gn, ikindi st, bir kez, Uluda'n beyaz kiretandan ban karsnda buluvermi, ama ertesi gn de o denli yamur yamtr ki Bursa, Yalova dalar deil, btn Adalar ortadan silinmitir. Galata Kulesi Cenevizlilerden kalmadr. Fatih Sultan Mehmet onu onartt gibi, II. Murat da 1582 ylnda yenilemitir. Hay Allah, 26 Temmuz 1794 Cumartesi gecesi, drt sularnda, Kule kapsnn dndaki frn talandan kan bir ate Kulenin saan sarm, iindeki tahta blmleri batanbaa yakp kavurmutur. Bereket, ertesi yl, 111. Selim Kulenin tm katlaryla klahn yeniden onarmdan geirtmitir. Ne ki, Kule 2 Austos 1831' de yeni bir yangndan gemi, II. Mahmut da ertesi yl onu bir daha elden geirtmek zorunda kalmtr. 1875 ylnda bir dalkran frtnas Kulenin klahn uurunca dlgerlere, yap ustalarna yeniden ar karlmtr. Bu kez Kulenin d grnm de biraz deimitir. Bugnk grnm ise 1964-1967 yllar onarmna dayanr. Galata Kulesi, Fethi Mbinden sonra, 10 kat zindan olmutur. Daha sonraki yllarda da Osmanllarn gemi aletleri iin depo grevim yklenir. Vakanvis Halil Nuri Bey, XVIII. yzyl sonunda mehter takmnn Kulede nev-bet aldn da yazar. Cuma gecelerinden baka, her gece, yatsdan sonra nevbetler vurulmakta, gece kan yangnlar ibadullaha davullarla duyrulmaktadr. Yangn gzcleri de Yektir, Allah Yek rlaryla bu nevbet-lere karlk verirler. 7 Yangn nbetilerinin bulunduu oda drt metre boyundadr. 14 pencere, oday frdolay- evirir. Mirat- stanbul yazar Mehmet Raif Efendi bu pencerelerden grnen stanbul ve doa paralarnn dnyada einin bulunmadn syler. Bir sanatnn d daarcna byle bir ey dmemitir. Biz bu kitapta Boaz'n ngrn ve mngrn anlatyoruz. Kulenin dou ve kuzey - dousundaki pencerelere gzmz uydurursak Aa - Boaz' sust yakalayabiliriz. Ama isterseniz bu ii bugn buraya bizden nce gelmi olan ve stanbul'un, zellikle de Boaz'n topografyasn karmay dert edinen Mehmet Raif Efendiye brakalm. Hazretin gzne taklan ilk yap, dikdrtgen biimindeki dam ve kurun kubbeleriyle Tophane Karakolu Camiidir. Mehmet Raif Efendi bir yere ilk baktnda, cami, mescit ve minareden baka bir ey grmediinden, gz, daha sonra, ikier erefeli iki minaresi bulunan Tophane Camiine kayar. Bu camiyi Sultan Mahmut Han- Sani Hazretleri yaptrmtr ki, Mahmudiye adyla tannr. Raif Efendi, Tophane Caddesindeki Tophane-i Amire Mirlii binasna da kaamak bir bak zula ettikten sonra, Hnkr Kkne dein, srgit olan parmaklk iinde toparlaklar ve top kundaklar ile baygn bir alana ynelir. Parmakln sa yan izlenecek olursa, Tophane emesine varlr ki biimi aa - yukar drtgendir Sa yakadaki damlarn zerinden Tophane Saat Kulesinin st kesimi de grlr ama, bizim Hazret imdi

oraya deil, sa yandaki Klalipaa Cami-i erifi 'nebakyordun Oradan da gzlerini, sol yandaki Cihangir Camiine uzatacaktr. Sonra da annesinin ona sevgisi oktur bugn burada Boaz' gzlemlemek iin bulunduunu anmsa8 Boaz,n topografyan, ,karmay, dert edmen Mehmet Rai Etendi, Galata Kulesinden Aa Boaz, izlerken hazret/n gzne taklan ilk yap, Tophane Karakolu camidir. Cozu daha sonra ikier erefeli iki minaresi bulunan Tophane Camune kayar Raif Efendi. Tophane Caddesindeki Tophane-, Am,re Mirlii binasna da kaamak bir bak. zula ettikten sonra Tophane emesine ynelir ki biimi aa-yukar drtgende yarak, skdar'dan engelky'e dein btn Anadolu kysn tarayacaktr. Bu arada Kuleli'deki Mekteb-i idadi-i Harbiye ile Mekteb-i dadi-i Tbbiye-i ahane'nin sar ve yksek yaplarnda 10-15 saniye gzlerini dinlendirdikten sonra, ok sanatl ve ok sexy Beylerbeyi Saray'n dikiz edecektir. Sonra da Beylerbeyi Camii'ne atlayp: Beylerbeyi Cami-i erifi bu ky zerinde anlmas gereken yce ve kutlu yerlerden biridir szme-szn tngrdatacaktr. Mehmet Raif Efendinin pencereden baknca Tophane ile Anadolu kysn grmesi, gzlem iin altnc pencereyi sememizdendir. Eer onu, altnc pencere yerine, beinci pencerenin nne getirecek olursak, bu kez de, Dolmabahe ile Beikta srtlarn rten Fndkl evlerinin zerinden, Ortaky'e egemen tepelere kondurulmu ssl yazlklarn damlaryla birer parasn grme olanan elde edebilir. Sraselviler'deki Alman Hastanesinin solundaki ya-pflarn arasndan da 1898 ylnda olduumuzu unutmayn Yldz adndaki Mutluluk Saray grkemli yzn bu pencereden byltr. Geri bu pencereden, Yeni ar mahallesinin (Tophane'nin st) evleri arasndan Gotik mimari slbu ile dktrlm ngiliz Protestan kilisesi, Ayazpaa'daki Prusya (Almanya) Elilik binas, silahhane olarak kullanlan Maka Klas ile sonradan futbol alanna dntrlecek olan Taksim Klas da grnr ama bunlarn bize pek gerei yoktur. Drdnc pencereden grnen filmlerin Yksek-kaldrm'n bandaki Beyolu Tekkesi, isve, Hollanda ve Fransa elilikleri seyri de hayret ferma dr ama, bunlarn da ykmzle al - verii olduu ileri srlemez. Yalnz Kulenin gney ve gney - doudaki yedinci penceresinden bakacak olursak, skdar ehrini ense9 leriz ki, imdi Mehmet Raif Efendi de onu yapmaktadr. Amann, ben atm, bizim Hazret'in gz bu kez de skele Meydanndaki Yeni Va'de Camiine ki Hadikat-l Cevami'de Cami-i Valide-i Cedit diye anlr takld. Ordan, hadi hop, Kz Kulesine bakan srt zerindeki Ayazma Camiine, ordan da Ayazma Camiinin yannda, zmrt aalarn arkasna gizlenmi Eski Valide Camiine ki bunun Nur Bn Camii gibi yedi ad daha vardr kondu. Mehmet Raif Efendi bu ileri bitirdikten sonra da gzlerini, sada, denize bir uurumla inen kayaln bir kenarna oturtulmu, ho gidili evlerin damlar zerinden, Karacaahmet Mezarlnn servilerine evirir ki, yedinci pencerenin btn ekiciliini bir anda yokeder. Aman, aman, burada Mehmet Raif Efendiyi kolundan tutup pencereden ekmeliyiz. Bunu yapmayacak olursak, o da her yerde Uluda grme hastalna kaplan yabanclar gibi u szlere meydan verecektir: Banda gm bir ta olduu halde bir sevi arball i!e mavi tllere brnerek, bir incelik ve ululuk glcne dnen Uluda, kendisini yoklamaya gelenleri saatlerce kendinden geirir. Hele bunun Marmara blgesine den iirli ve ruh okayc glgesi o kadar tatl, o kadar byleyicidir ki, insann kendinden gememesi olamaz. Kulenin gney - doudaki sekizinci penceresinden ise Selimiyenin ifte minareli Cami-i erifi ile bunun hemen sanda, drt byk kulesiyle Selimiye Kla-i Hmayunu, onun sanda geni bir meydan ve yeni olarak dikilmekte olan Mekteb-i Tbbiye-i ahane, onun biraz tesinde Haydarpaa Hastanesi, onun hemen yan banda ngiliz mezarl grnecektir. ngilizlerin Krm Sa-

10 vanda len erleri iin ykselttikleri stun da buradadr. Bizim Hazret, onun iin Seyrine doyulmaz ve ei bulunmaz bir levha szn kullanmaktan ekinmeyecektir. Bu pencerenin gr alannn en sanda ise, sevimli ve gle yzyle Kadky yer alr. teki pencerelerin Boaz'la bir ilikisi olmad iin bizim burada Mehmet Raif Efendiye bir teekkr ekerek Kuleden dar frlamamz ve Galatadaki Mumhane skelesinden bir kaya atlayp artk geciktirmeye gelmez Boaz'a almamz gerekir. Ama ondan nce, karncaya bile palan vuran Ahmet elebi'yi Galata Kulesi'nden uuralm ki dnyada umadan ve uurmadan hibir ey yaplamyaca bir kez daha anlalsn. Bunun iin, bir o yanmza, bir bu yanmza bakp alt ay, bir gz srelim, gelip IV. Murat ana (1623-1640) dineliverelim. Tarihlere lk Uan Trk diye geen Hezarfen Ahmet elebi gsteri saatinden nce, Ok Meydannda kollarna kartal - kanatlar geirerek, havada sekiz - dokuz kez pervaz etmi; kendini uua yakn bir duruma getirmitir. Lodos rzgarnn : Beri gel biz seninle oluruz dedii anda da Galata Kulesinin tepesine karak Sa-rayburnundaki Sinanpaa Kkne doru bir pata akmtr. Kkte, uu gsterisini bekleyen o kumral sal, o kuruni ela gzl, o zek kumkumas Padiah da habercinin gelip Ahmet elebi'nin uua hazr olduunu bildirdii zaman u karl kondurmutur: Ya nice durursunuz ? abuk uu hazrln grn. 11 Bin hnerli Ahmet elebi de yol iznini alr almaz kendini Kuleden aa brakverir. Biz dokuz kapnn ipini ekmeden kalemi ele almayz. Sokaklarn yz istanbullulara kesmitir. Burnu yere dse eilip almazlarn gzleri bile Galata Kulesindedir. U Baba Torik! Hezarfen Ahmet Efendi, ilkin, Kanuni Sleyman'n 1553 yl Kasm aynn yirmi yedisinde Halep'te len olu ehzade Cihangir'in ans iin yaptrd Cihangir Camiine ynelirse de, sonradan birok kanat raconlaryla, beden gemisinin provasn skdar'a, dorultmann stesinden gelir. Aada stanbul, amar ykamay durdurmu, onu gzlyordu r. U Baba Torik! Sinanpaa Kknde IV. Murat, arkasnda ayaklarnn tozuna ad geen paa kullar, elebi'nin havada oyulganarak marullanmasna yz bin sikke flori altn deerinde baklar gnderiyordur. U Baba Torik! ibadullah denen, az var dili yok yaratk, yreinde ptptlar, Haymana beygiri gibi orta yerde frl frl d-nyordur. U Baba Torik! IV. Murat Dalar Delisi, Celali, Bad- Saba, Sal Doru, Mercan, Hma, Guzi, Evren, Kap-aas Dursun, Kayolu Dorusu, Aa Alacas, am Alacas, Ethem, Cebeli Doru, Akpr- Behram 12 adndaki hepsi ayr gzellikte cancier atlarn dnyor, onlarn da bir gn uup uamyacam hesabndan geiriyordur. U Baba Torik! Toriimiz imdi uuunu btnlemi, skdar'da Doanclar ad verilen semte tam doksandan ini yapmtr. Bundan sonrasn Evliya elebi'den dinleyelim. nk bu olayn yzyllara kalan tek grg tan odur: Sultan Murat Han, Hezarfen Ahmet elebiye bir kese altn balayarak Bu adam pek korkulacak bir adamdr. Her ne istenilse elinden geliyor. Byle kimselerin yaamas doru deildin) diye Cezayir'e srmtr. Anda merhum oldu. Gelgelelim o yllarda Hezarfen Ahmet elebi'den baka bir ikinci lk Uan Trk daha vardr. O da Lagar Hasan elebi'dir. Yalnz Lagar, umak iin kartallar deil, yirminci yzyln fzelerini rnek alacaktr. Bir baka deyile Lagar ilk Trk fzecisidir.

Sahnede yine IV. Murat vardr. Bir de IV. Murat'n gzel yzl kz Kaya Sultan. nk bu uma olayndan birka saat nce dnyaya giriini yapmtr. Lagar'nin fze denemesi de o gecenin enlikleri arasna sktrlmtr. Hasan elebi hnerini sergilemek iin elli okka barut macunundan yedi kollu bir fiek yapm, Saraybur-nunda Padiahn nnde fieine kurulmutur. rencileri fitili atelerken o da Hnkra numarasn yetitirmitir : Padiahm! Seni Tanrya smarladm. sa Peygamberle konumaya gidiyorum. 13 Par yanp par ttmeye balayan fiekler deniz yzn aydnla bomutur. Lagar de, bu aydnlk ortasnda gkyz yolculuuna kmtr. Barutun itme gc bir sre sonra tkenince de kollarna bal olan kartal - kanatlar ap Sinanpaa Kknn nlerinde, denize inmitir. Oradan yze yze, yar plak bir halde padiah katna erimi, yeri perek u szleri kaldrmtr: Padiahm, sa Peygamber sana selam syledi. Lagar'ye de Hezarfen'e yapld gibi bir kese ake balanr. stne stlk yetmi ake ile de sipahi yazdrlr. Ahmet elebi gibi srgne gnderilmeyii de padiahn sevgili kullar arasnda olmasndandr. Nedir, Evliya elebi onun sonu karsnda yine de eyvah edecektir: Sonra Krm'da Selamet - Giray Hana gidip orada ld. Lagar yakn dostumuzdu. Tanr rahmet eyleye. O yllar Evliya elebi yllardr. Akln tasn attran olaylar hep o ada olmutur. Nasr Habip Marib hangi tan zerine alt elif, mim, sin ekmise, ne, arkaya, saa, sola gittiinde o ta ardndan seyirtir. Sadi elebi ellerini ve ayaklarn balatp mein bir uval iine girse, azn balatp uval Saraybumundan aa attrsa, az - biraz sonra, burnu bile kanamadan, karaya kar. Ate gzl, pancar yzl bir attar da o yllarda yaamtr. Attarn bedeninde tek kl yoktur. Peluze gibi titrer. Devletsiz ba da kabak gibi parlar. Dili, hi mi hi, an14 lalmaz. Sinek gibi vzlar. Kedi gibi mrlar. Azndan sadece u szler dklr: Kabr, kubr, krba, hafr! Ne ki, dnyann be bilinmeyeninden baka her eyini bilir. Sultan Murat: Abaza siyi tutar mym ? Revan' alr mym ? diye soru eylemitir ki, topuna kendi diliyle evet demitir. Attarn bu halini aratranlar, babasnn bir bayram gecesi, matiz olduktan sonra, Bismillah demeden karsnn koynuna girdiini, attarn da bu birleme sonunda peydahlandn renmilerdir. Evliya elebi'nin bu konuda bize bir d olacaktr: Bir adam ei ile oynarken sarho olmamaldr. Tarlaya Bismillahsz tohum ekmemelidir. ok ekinmek gerekir. 15 SARIPAPA Drdnc Murat, Revan' ele geirdikten sonra, Emir Gne Yusuf Han' stanbul'a getirmi, Emirgn'da bir bahe yaptrarak, onun yemesine imesine brakmtr. Bahedeki btn yaplar Acem yzldr. Drt duvar billur bir hamam da vardr. Blbllerin yuvalarnda yavrularn frt frt beslemeleri ta buradan grnr. O zamanlar az laf yapan herkes Emir Gne bahesinden aar. Bahe silme gllktr. Pulat yapl Sultan Murat'n lmnden sonra 1640 ylnda, Osmanl tahtna ken Deli brahim de bahenin gzelliine vurgundur. Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa baheyi padiah mallarna katmak iin Yusuf Han ldrtmekten baka are bulamaz. Bunun iin salam bir nedeni de vardr. Yusuf Han'n iran'a kaabilme olasln, oh ki oh, kknden

kazyacaktr. Ne ki, Sultan brahim, Emir Gne'-nin 14 Temmuz 1641 gn idam edilmesinden sonra buray, iindeki grkemli sarayla birlikte Sadrazamna balamay ye tutar. IV. Murat ann (1623 -1640) dillere destan iki bahesi de engelky'deki Hasbahe ile Murat'n kz Kaya Sultan'm badr. Kuzguncuktan skdar'a giderken Nakka Paa bahesini ve kzlimann geer gemez, karnza kan bada Sultan'm bir kasr da vardr. Gemi yllarda Boaz iek ve meyve bahesi demektir. 17 Baheler daha ok setler, sofalar halindedir. Hendese biimlerinden, bakmlardan kalr. Bahelere su arklaryla havuzlarda zenle oturtulur. Son yzylda balk biiminde havuzlara da raslanr. Fskiyeler ise trl trldr. Snb, karanfil, lle buralarn balca ieidir. Gl de oka grlr. III. Ahmet anda (1703 -1730) 229 lle tr saylmtr. Vefal Mehmet Bey'in yetitirdii Nize-i Rummani adl lle de en pahalsdr. Bu ada hemen herkes lle kuyumcusudur. Damat ibrahim Paann trettii sylenen Ibrahimi adndaki lle efltun zerine beyaz benekleriyle ok gnl yarar. Alk alan llelerden Tac- Kayser de gme alar. Peymane-i Glgn ise ate rengindedir. Bahelerde selviler de oktur. Hele Polonyal gezgin Simeon'un demesine gre 1608 ylnda istanbul'da her bahe bir selviliktir. Ama kestane, hlamur, am, nar, incir, mee, manolya, zakkum, fstk aacndan tutun da kiraz, eftali, frenk elmas, nar ve ayvaya dein her trl aa vardr. III. Murat Boaz bahelerinin dzenlenmesi, gzellemesi iin byk abalar gstermitir. Bahelerdeki ve seyiryerlerindeki blblleri oaltan da odur. Bunun iin Msr Valisi brahim Paaya haber salarak, oradan blbl ve zaanos getirtmitir. Krm'da Kefe'den lle soanlar, Edirne'den de gl fidanlar aldrtmtr. Onun anda (1574 -1595) stanbul'a bir kez 500.000 tane sn-bi soan geldii de bilinir. Murat bunlarla da yetinmemi, ngiltere'den de, eine az raslanr iek tohumlar istetmitir. Bunun iin ngiltere'ye bir kurul gndermeyi bile gze alr. 18 Sarpapa denir eftali, Beylerbeyi Bahesinde yetiir. Beylerbeyinde lal renginde, gzel kokulu, misket elmas byklnde bir eftali daha vardr ki bu kadar olur. Mayhopapa denen eftali ise Tarabya Kasrnn bahesine zgdr. Al renktedir ve sarpapadan daha byktr. XIX. yzyln ikinci yarsnda Anadoluhisarnda Hekimba Salih Efendinin bahesindeki eftaliler arasnda en nls de Bostan! Zhre denilenidir ki, bir yiyen bir daha aylmaz. Bahede Cebelilbnan, Varna, Trbe eftalilerine de raslanr. Buras Boaz'n en tok - doyum bahesidir. Sultan Mahmut-u Adli'nin at Mekteb-i Tbbiyeyi ilk bitirenlerden biri olan Salih Efendi, 1848'de Abdl-mecit'in padiahlnda Sertabib-i Hazret-i ehriyari (Hekimba) olmu, bir ara da uluslararas karantina rgtnn tzn dzenleyen yarkurulda, Hkmet-i Seniye yesi olarak bulunmutur. almalarn sonunda, yabanc yelerin stelemesiyle ilk ve son kez fotografisini ektirmitir ki, yzn kada geirten ilk Trkler arasnda yer almtr. Ne var, Hazretin g.erek uzmanlk alan bitki-bilimdir. lmne dein Darlmuallimin'de, Mlkiye'de bu dersi okutmutur. Bahecilie olan merak da bu yolla kabarmtr. Salih Efendi kendi bahesinin bahvandr. Aalar o budar, alar o yapar. Yetitirdii iek ve meyve trleri hesaba gelmez. Karanfillerin en fiyangolusu da onun bahesindedir. Sar, kkrt sars, yumurta sars, kanar-, ya sars, samani, koyu krem, ebruli, sar ebruli, yeil eb-ruli, krmz, al, gl pembe, lal, nohuti ile kark ak al, tula krmzs, etrengi, kavunii, bronz, bakr, hnnabi, koyu erguvani, mor, vanilya moru, leylakms, dz - beyaz, 19 kenarlar krmz beyaz, beyaz zerine pembe, siyah, esmerimsi, kuruni mavi, havai mavi. Se seebildiince... Topunun da ayr adlar var:

Al karanfillere Kapc Al, Krl Al, Mahbup Al, Kum-kap Al, Topgz ad balanmsa; morlar Siyah Zlf, Kumkap Moru, Gnlaan, imenss adlaryla ycele-nir. Glpembelerin adlar ise yledir: Gne Kayseri, Glbahe KayseriGlin, Glbeden, Gmfincan, Eski Gmfirican. Beyazlar da Glbahe I, Seher Yldz, Bahar Dolunay, Beyaz Ik adlarn byltr. Benekli karanfillerin adlarn ise sormayn. Bini bir paraya. Bunlar arasnda Deli Duman, Dokuz Gbekli, Top ri, iveli, Ferit, Dokuzkran, Maribi, Tirifil, Tanr Tan, Akn Tasviri saylabilir. Haluk ehsuvarolu'nun demesine gre Salih Efendilin Bahesi Abdlmecit'in annesi Bezmilem Sultann da merakn kaldrmtr. Valde Sultann ksa zamanda kurmu olduu ba ve bahede Valdesultan Ba 206 tr armut, 98 tr elma, 13 tr vine, 11 tr incir, 11 tr dut, 15 tr mumula bulunur. Bulgaristan'dan getirtilmi Karadnya zm, demi'ten getirtilmi zmir Siyah, Tokat'tan getirtilmi Kabak zm de yetiir. Bunlardan baka am zm ya da Parmak zm, Erenky Siyah, Tilkikuyruu, Yerli Kara do pek boldur. ekirdeksizin alt trls bulunduu gibi, Topkap'nn Siyahhanmpr-ma, raan Bahesinin Yediveren zm de vardr. raan Bahesi vinesiyle de nldr. Austos vinesi, Kad vinesi, Cafer vinesi, Sprge vinesi, iek vinesi arasnda en gzde olan Morina vinesidir. Bahede alt eit kiraz da yetiir ki, Virani kiraz, Dalbast kiraz, Tatlolu kiraz yiyenleri hoforo eder. 20 Bu kiraz istinye'de brahim Paa yal bahesinde bulabilirsiniz. Gemi yllarda engelky'n, Bykdere'nin kirazna da diyecek yoktur. En iyisi de Bykdere'de Yenieri Aasnn Bahesinde yetiir. Avc Sultan Mehmet bir gn, bu bahede olgunlamak zere olan kirazlar grnce Aaya yle demitir: Bahen mbarek. Ama kirazlar bensiz yersen boaznda kalsn. Avc Sultana kiraz deyin de baka bir ey demeyin. Bykdere'den yanna bir sepet kiraz ald vakit, Topkap Sarayna gelinceye dein, sandalda btn kiraz silip sprr. O, engelky' de kiraz iin sever. Mayslarda oraya g etmesi salt kiraz yzndendir. Evliya elebi'ye gre Saryer'in lal rengi sulu kirazlar da pek makbuldr. Kiraz bir de Rumelihisar tepelerinde yetiir. Hisar kiraz diye anlan bu meyve gerekten Saryer'in, herbi-rinden yzer damla su akan kirazndan bakas deildir. Arap ve Acem'de ise Glnar- Rum diye n salmtr, iki tanesi bir dkme riyal arlndadr. XVIII. yzylda Boaz'n fotografisini ekmi olan Kmrcyan da Hisar kirazn anlata anlata bitiremez. Saryer, zmleriyle de ba eker. IV Murat anda Saryer'de tam 7.000 ba vardr. Da, ta hep zm ktkleriyle doludur. Bykdere, Tarabya da zme yatar. Bykdere'deki elebi Solak Ba IV. Murat'n akln artmtr. Bu ba grdkten sonra Yce Padiah yle hngrdeyecektir: Ben koskoca Osmanl Padiah olduum halde byle gnl aan bir bam yok. 21 Gelin grn, elebi ban Padiaha armaan etmeye kalknca IV. Murat da sznde bir adm geri gider: Ban bayndr ve kutlu olsun. Erenky Siyah Yeniky'de de ibadullahtr. Rumeli-hisan'nn makbul zm ise Gzelhoca zmdr. Yerli Kara ise hemen hemen Boaz'n her kynden fkrr. Tarabya'nn zm ise lal renginde bir asma zmdr. incir yemek iin de Anadolukavana gitmek gerekir. Ama incir Tarabya'nn da meyvesidir. Sultanselim incirine benzer aile - boyu bir incirdir bu. Tatl m tatldr. Her biri seksen, kimi zaman da yz dirhem eker. Yars siyah, yars beyazdr. Buna Sakz nciri diyenler de vardr. ncirky'n hemen bitiiindeki ubuklu Bahede reyen kzlck da hibir yerde bulunmaz. Lal rengindedir. Arl da be dirhemdir. Evliya elebi onun iin Medine hurmas kadardr diyecektir. ilek tarlalar da Arnavutky ile Emirgan'da kurum satar. Arnavutky'de ilekilik 1804 ylnda psiianti ailesinin ilk ilek fidanlarn getirmesiyle balar. Burada iki eit ilek yetiir. Biri Osmanl ileidir ki, zel kokusu ve beyaza alan urbasyla btn ilekleri iki seksen yere serer, tekisi ise Frenk ilei diye anlr. Rengi de krmzya yakndr. Emirgn ilei ise tozpembedir. Bu da kokusuyla

nldr. imdilerde ortadan silinmi olan bu ilek gemi yzyllarda Hacosman Bayrna dein Emirgann btn krlk yerlerini kaplar. Buralar daha eski gnlerde de batanbaa balktr. Osmanl ilei bir de stinye'de boy gsterir. Ama onun da bugn yerinde yeller esmektedir. engelky'de kirazdan baka bir de ceviz byklnde narlar grlr. Ayvas da nldr. Son yllara dein ulaan bu ayva ok yumuak ve balbademdir. Kendine 22 zg bir kokusu ve rengi vardr. Gerek bir istanbul tutkunu olan Reat Ekrem Kou bir gn reel yapmak iin onlardan alm, sonra atee gstermeye kyamyarak oturup hepsini bir gzel midesine indirmitir. Burada Mazhar Paa'nn Beikta'taki iek bahesinden de sz amak gerekir. Paann iekleri dnyann yakdr. Jaune Royal denilen vazolardan bakasna yz vermezler. Onlarn bir eini bulsanz, bulsanz Ta-rabya Kasrnn bahesinde bulabilirsiniz. Orada da iein her eidi vardr. Tepelere dein uzanan bahede akar sular da boldur. Aalarn ou da gngrm, dev boylu bitkilerdir. Bahenin bir kesi de kulara, hayvanlara ayrlmtr. Mazhar Paa Sultan Hamit'e sk sk bahesinin ieklerini yollar. O da ona Saray yemeklerinden bir tepsi donatarak gnderir. Kimi zaman da zel olarak piirttii yksk dolmas, kekek gibi padiah azna yakr alar gndermekten byk mutluluk duyar. Buna karlk Paann o geceki yemeini de Mabeyne aldrtr. Bunlar kendi yemezse de adamlarna yedirir. Bylelikle Saray alar ile Mazhar Paann alarn yartrm olur. Dorusu, 1878-1888 yllar arasnda on yl istanbul ehreminliinde konak tutan Paa'ya Sultan Hamit'in sarslmaz bir sevgisi vardr. Paay un - ufak eden cur-naller geldike, onlar el altndan kendisine gnderir. Paa da dmanlarn belleyerek onlarn btn vidalarn gevetir. Bir kez Zaptiye Nazr Kmil Bey de kendisini cur-nale yatrmtr. Curnalden bir iki gn sonra da, hi bir ey olmam gibi Paay yoklamaya gitmitir. Laf arasnda Zaptiye Nazr, Galatasaray'da okuyan oullarnn okul parasn veremediini sylemi, Paa da, kendi ayln23 dan kesilmek zere vezneden 500 lira getirtip Kmil Beye vermitir. O da kalkm, Mazhar Paann eteine doru giderek bin teekkr etmitir. Curnal olayndan haberli bir dost da o srada odada bulunuyordun Kmil Bey ekip gittikten sonra Paaya kr: Byle adamlara niin yardmda bulunuluyor? Bu gibilere acmak gerekir. Bunlara ancak byle karlk verilebilir. Paa doutan eliak bir kiidir. Ayln hi biriktirmez, olduu gibi savurur. Bu yzden, akta kald zamanlar o ada zaman zaman kalafata ekilmeyen kamu grevlisi yok gibidir ok sknt eker. Ama yeni bir greve getirildii vakit yine eski tutumunu srdrr. Abdlhamit de onun saa sola bol bol para dattn bildiinden ara sra Paaya Abdlhamit'in bu yanlar da vardr para armaanlar yadrr. u var ki Paa onun bir bln daha Sarayda iken Tasladklarna peke eder. Paann birok ailelere kendi kesesinden aylk balad da olmutur. Bunlarn adlarn zel defterine yazar, aylklarn hi aksatmadan der. Osman Nuri Ergin'in stanbul ehreminleri adl kitabnda yazdna gre Ramazanlarda Paann Beikta'taki kona da grlecek eydir. Her akam be sofra kurulur. 24 kiiliinin bana kendi geer. teki sofralarda da ev halkndan biri vardr. Her akam iftara gelenlerin says yzn altna dmez. Vekiller, vezirler, grevinden alnm vali ve mutasarrflar Ramazanda bir iki akam Paann iftarna gelirler. Yldzdaki mabeyinciler, ktipler, yaverler 24 Gemi yllarda engelky'n, ByUkdere'nin kirazna diyecek yoktur. Kiraz bir de Rumelihisar tepelerinde yetiir. Hisar kiraz diye anlan bu meyve gerekte Saryer'in yzer damla su akan kirazndan bakas deildir. Arap ve Acem'de ise Clnar- Rum diye n salmtr, iki tanesi bir dkme diyal arlndadr. XVIII. yzylda Boaz'n fotorafisini ekmi olan Kmrcyan Hisar Kirazn

anlata anlata bitiremez. Rumelihisar'nm makbul zm ise Czelhoca zmdr. Ama bugn hepsinin yerinde yeller esmektedir. Cemi yllarda Boaz iek ve meyve bahesi demektir. Kestane, am, nar, incir, mee, manolya, zakkum, fstk aacndan tutun da kiraz, eftali, frenk elmas, nar ve ayvaya dein her trl aa vardr. "Sarpapa" denir eftali, Beylerbeyi bahesinde yetiir, ibni Sina eftalinin suyu ile yaplacak gargarann sonradan olma kekemelie birebir geldiini syler. de bundan geri kalmaz. ftara gelenler arasnda eyhler, derviler, din bilginleri de sayszdr. Paa bunlara di-kiras vermeyi de unutmaz. Denilebilir ki, stanbul'da Paann armaann almam tek kii yoktur. Bir kez hastaln yoklamaya gelen Saray Bamusahibine onu Abdlhamit gndermitir mineli bir saat peke etmitir ki Sultan Hamit, bunu grnce, baygnlklarla yatp kalmtr: Ramazanda iftara gelen Sadrazama benim verdiim saat bundan ok di idi. Mazhar Paann cmertliine kar utanr duruma geldim. Mazhar Paa'da yerleik bir vitrin hastal vardr. Sultan Hamit saln sormaya bir gn de Gidi Mdr Hac Mahmut Efendiyi gnderir: Hac bilirim sen armaan kabul etmezsin. Haydi kalk sen git. Paaya benden selam syle. Her gn kendisine birini gnderip hatrn sormak isterim ama her kimi gndermi olsam ille de bir armaanla onurlandryor. Oysa ben pek iyi bilirim ki Paa teki vekiller gibi zengin deildir. Kendilerini zarara sokmu olmamak iin hatr sormaktan vazgeiyorum. Hac Mahmut, Paaya gidip stndeki szleri oraya brakr. Paa der ki: Biz topumuz Padiah bendesi, kap yoldayz. Bu verilen eyler iki taraf iin bir andr. Ben byle grdm, byle giderim. Eer karlkta bulunmayacak olursam hastalanrm. Hac Mahmut da Paaya o gne dein Padiahtan baka kimseden bir ey almadn andlarla syler. Gel25 gelelim ki gelgelelim, Hac kitap meraklsdr. Evinde ok deerli bir kitapl da vardr. Dereden tepeden aarken Mazhar Paa bir sre nce Hafz Osman hattyla altn varak zerine yazlm bir enam satn aldndan sz eder. Sonra da gider, enam getirerek Hacya verir. Mahmut Efendi, Hafz Osman'n elinden km, bylesine ssl ve deerli bir enam grmediini aa vurmak zorunda kalr, enam da yzne, gzne srmeye balar. Mazhar Paa bu kez yle der: Azizim Mahmut Efendi, ben bunu kitaplkta saklayarak gnaha giriyorum. Sen dinin yasaklarna smsk bal bir kiisin. Bu enamn manevi deerini iyi bilirsin. Al oku da sevaba gir, beni de gnahtan kurtar. Hac Mahmut Efendi armaan kabul ederek pp bana koyar. Saraya dnd vakit de Saray dn- dan armaan alanlar bunu Sultan Hamit'e haber vermekle ykmldrler Padiaha durumu aklar: Mazhar Paa beni de minnet altnda brakt. Hac Mahmut kulun da vezirinin armaannndan kendini kurtaramad. Mazhar Paannki gibi herkese ak evlerden biri de Meclis-i Vala Reisi Rifat Sadk Paann yahidir. Rifat Paa, Akif Paa yetitirmesi olduundan, Koca Reit Paa da, Akif Paann can dman Pertev Paann bunu Ethem Pertev Paayla kartrmayn kapsnda bydnden ad Tanzimatla bir anlan Sadrazamn yolunu beenmez onu sk sk eletirirmi : Devlet hastalktan yeni kalkm adam gibidir. Onu hafif ilalarla iyiletirmek varken Reit Paa Hazretleri sert ilala ayaa kaldrmaya kalkyor. 26 Ne var, devlet ileri gelenleriyle ho geinmek alkanlnda olduundan da Reit Paann yzne kar yine de skfklk politikas gdermi.

Meclis-i Vala Reisinin huyunu aa vuran bir yk de anlatlmtr. Rifat Paa bir gn Serkurena Hamdi Paann kardei Ramiz Beye raslar. Elini tutarak, hal ve hatrn sorduu srada Ramiz Bey : Bizim birader bu sabah serkurenalk grevinden baland deyince, ipak elini brakp yanndan ayrlr. Paann bandan Viyana Elilii ile Hariciye Nazrl da gemitir. Cevdet Paa Tezakir'de onun iin yle der: Cok zeki ve konumas przsz bir zatt. Ama pek kararszd. Bocalamalar denizinden yakasn bir trl kurtaramazd. Paras ve zenginlii yerinde, evi ak bir kiizade idi. an ve n byk bir soydand. Ne ki, byk grevlere oka dkn olup, grevde iken iten alnma korkusu, iten uzaklatrld zamanlarda da yal bir kuyruk yakalama tela iinde tedirgin olurdu. aacaksnz ama syleyelim, Rifat Paann bir francala frn da vardr. Yemesi ok ho olan bu ekmek katksz budaydan yaplr. Herkes onu Rifatpaa francalas diye kapr. Evinin eyas ile takm taklavat da l olup bu alanda teki yallar bastrr. Reit Paa bir gece haremli, selamlkl olarak onun yalsna konuk olmutur. Yemeklerin tad Bitirdin beni diyecek izgidedir. Gece ieriye, darya yz akn yatak serilmitir ki, topunun eidi yine l dr. Gece herkesin odasnda leen, ibrik, havlu 27 ve petemala dein her trl gece arac alesta tutulmutur. Uzun lafn ksas, Rifat Paa, kaps drt drtlk vezirdir. Sofrasnda her gece bykl, kkl bir sr konuk cennetle dembeste olur. Kimileri de yatya gelir. Herkes, Reit Paaya yapld gibi, turna kaldrarak, dudu kondurarak arlanr. Paa 11 ubat 1857 aramba gn daha elli yanda bir delikanl iken alacal bulacal dnyadan ekip gitmitir. O gece Cevdet Paa, Fuat Paann yanndadr. Ke-ecizade kargalar derneinden, yani vkela topluluundan byle birinin eksilmi olmasna byk hayflar gstermeye balaynca, Cevdet Paa da u incileri dk-trmtr: Bence bunun en zlecek yan byle bir ak evin kapanmasdr ki, bir daha da almamak zere kapand. Geri olu Rauf Beyefendi babasnn yerini tutar ama, byle bir evi ekip eviremez. nk bundan sonra zamann gidii de byle eylere izin vermeyecektir ve stanbuldaki ak evler hep byle almamak zere kapansa gerektir. te benim stanbulca en ok zldm ey budur. Fuat Paa da Cevdet Paann dncesine katlr. Daha sonraki gnlerde laf alp alp buraya getirir. Kendi lmyle de byle ak evlerden biri daha eksilmi olur. Ho, li, Msrl Mustafa ve Yusuf Kmil Paalarn evleri daha aktr ama bir sre sonra onlar da kapanacak ve stanbul, vay benim ambargosuz kursam, byle ziyafet kp evlerden yoksun kalacaktr. Cevdet Paa bu ak evlerin, tarihe karmasn da u szlerle dile getirir. 28 Sanki stanbul bir gzel bahe olup bu evler de onun gzel iekleriydi. Bu iekler sonbahar rzgarla-ryla soldu. stanbul gz mevsiminde yalnz yeillikten oluan bir ayra dnt. Biz burada bahelere ve ak evlere, ahlar ve vahlar arasnda, bir pata sarktarak'bugnk yolculuumuza bir son ekmek isteriz. Ama ondan nce Beylerbeyi'ne bir daha srayp sa-rpapa denir eftaliden bir kucak dolusu alalm. nk ibni Sina eftali suyu ile yaplacak gargarann sonradan olma kekemelie birebir geleceini syler. Bugnk gnde ise, pepelie tutulmam tek yazar gsteremezsiniz. Hele onlarn iinde us kekemesi olanlar da vardr ki, onlara eftali suyu bile vz vz trnden gelir. BOAZ INGIR MINGIR Trk ulusuna padiahln 1617-1618 yllarnda balam olan I. Mustafa, Boaz'da deniz gezisine kt vakit sandalna atn da bindirmek istemitir. Bu, Asya ile Avrupay birbirinden ayran Boaz uzunluunu, nefti, mor, tire korular arasnda ykn yukar ymadan akan lacivert, yeil, sar, mor, eflatun, fstki, meneke yakamozlu Boaz sularn atna da gstermek steinden deildir. Onun gnl, sevdii eylerin bir an iin bile, yanndan

uzaklatrlmasna katlanamaz. Topkap Sarayna dnte, sandaln yatak odasna karmaa kalkmas da bundandr. Buna karlk, sar sar altnlar yreine sknt verdii iin de onlar balklara frlatmaktan, hi mi hi, geri kalmaz. Boaz, koynuna ilk, Osmanl padiahlarn almtr. Kanuni Sultan Sleyman, Boaz'dan geerse yeil ba-tardesiyle geer. ili. Mehmet'in de kendine zg bir ba-' tardesi vardr ki, Kaptan- Derya Caalazade Sinan Paa ona fener sallandrmtr. III. Murat ise Boaz' Kaptan brahim Paann batardesiyle tarar. Gittii her yere de Osmanl tahtna oturduu gn (22 Aralk 1574) bo-durttuu be erkek kardeini tar. Onlarn tabutlarn sandaln arkasna balatr, Boaz akntsnda hora tepen tabutlar seyretmeden nevesini bulamaz, ii ldad vakit ise, stnde, turuncu kadifeden yaplm, uzun kollu, n tek eritli, ii nohudi astarl kaftan olur. Kimi zaman da ii mavi atlas kapl, sar bir kaftanla grnr. 31 1583 ylnda da, Boaz'da, Timur Hann armaan, srma ileme kadife kaftanla tur atmtr. Bu yrtmal kaftann d yeil kadifedendir. Kol azlarna, iek ve yaprak biiminde, sar srmalar dikilmi, aralarna da yeil-pem-be, mavi-turuncu ipek ilemeli ssler oturtulmutur. III. Murat kimi gnlerde de, d kuruni renkte, Buhara derisinden, baston geme, uzun kollu krkn de giyer. Bunun sol yannda, kalbinin stne gelen yerde, be kement resmi vardr ki bunlar, kardelerini bodurttu-u kementlerin ta kendisidir. Sar Selim'in Boaz' kulalamas ise, Kl Ali Paann batardesiyle olur. Kardei, 17 yandaki ehzade Mehmet'i, Hotin seferinde, 12 Ocak 1621 Sal gn, bir dedikodu zerine ldrten Gen Osman da Baz'a gelirse, l kardeinin elinden tutarak gelir. Revan seferinde kardeini (ehzade Bayazt, ehzade, Sleyman, ehzade Kasm) bodurtan Sultan IV. Murat da, Beykoz'a avlanmaya gittii vakit, ayni ii yapar. Bir gn ehzade Bayazt'n lsn yannda getirirse, bir baka gn Kasm'n, bir baka gn de Sleyman'n lsne ar karr. Beykoz ayn'nda cirit oynad vakit kardelerinin topunu sraya dizer, ciriti onlarn ba zerinden artr. Beykoz'daki Tokat Bahesi'ne dknlk gsterenlerden biri de Kanuni Sultan Sleyman'dr. Bahenin buras Fatih Sultan Mehmet'in bir yaratdr havuzlarn yaptrtan da odur. Beykoz'daki bahe ile kke vurgun iki padiah da I. Ahmet ile I. Mahmut'tur. I. Mahmut, 1746 ylnda, buradaki kk iyi bir tmardan da geirtir. Demek isteriz ki, Osmanoullar, mparatorluun genlik yllarnda Tokat Bahesi ni aba-kebe ile sarma-lamlardr. Nedir I. Ahmet sk sk, Beikta Bahesi'nde 32 de grnr. Orada inili Kk diye anlan yedi kubbeli bir kk yaptrrsa da (padiahl 1603-1617) oturmaya pek vakit bulamaz. Ama olu Drdnc Murat ki grete krk fen, yetmi bend, yz krk hava bilir buray pek ok kekeklemitir. 25 haziran 1629 sal gn de, yine kkte iken, yan bana korkun bir yldrm dm, kendisine feleini meleini artmtr. Enderun aalar ise yzleri zerine dp mecliste byk rknt yaratmlardr. O gn huzurda Hekimba Emir elebi ile air Nefi de vardr. Dahas, Nefi'nin Siham- Kaza (Kaza Oklar) adndaki iiri Sultan Murat'n elinde bulunmaktadr ki, bu onun okunduu anlamna gelir. Yldrm ortal birbirine katnca, Sultan Murat bu ilerin air Nefi'nin yergisi yznden balarna aldn dnerek hemen orackta u ikilii frlatr: Gkten nazire indi Siham- Kazasna Nefi diliyle urad Hakkn belasna. Nefi bu iiri gk kmadan kucakladktan sonra Padiahtan bir de zlgt yemitir ki, bu zlgtn iinde bir daha byle yergiler yazmamas tembihi de vardr. inili Kk'n iinde aramadnz kadar mermer eme, divanhanesinin ortasnda da fskiyeli bykten byk bir havuz. Kkn altndan geen bir su bahedeki havuza dklyordur. Beikta Bahesi'ne II. Beyazt da (1481 -1512) deer gsterir. O yllarda bu bahenin stne bahe yoktur. Dipbucak, ei bulunmaz, ieklerle bezenmitir. III. Ahmet anda da (1703-1730) buras el stnde tutulur. Ne ki, o ada asl bal alnacak yer Sadrazam Damat brahim Paann

kysaraydr. raan Saray'nn yerinde olduu kestirilen bu sarayn bahesi lale enliklerine meydan vermitir. alglar alnr, arklar sylenir, iir33 ler dktrlr, kaplumbaalar srtlarnda yanan mumlar, binbir renkli talerin arasnda dolar. Krmz, mavi, eflatun, mor ve sar glgeler bu dnyay bir bukalemuna dntrr. 1720 ylnda Padiah, cemaziylahirih on yedinci gn ki o gn 26 Nisandan bakas deildir sabahn krnde, Saray halk ve Harem-i Hmayundaki sultanlarla buraya gelmi ve tam bir hafta Sadrazamn konuu olmutur. Vakanvis Rait Efendi yle der: Gndzleri saz ve sz ve oyunlar ve elencelerle geti. Geceleyin de konuklar lale bahesinin raann (kandillerini) seyirle zevkiyap oldu. Ayrlk vakti gelince, Sadrazam, velinimeti Padiaha ve haremindeki sultanlara mcevherler ve altnlar verdi. Drt drtlk donatlm deerli atlar sundu. Ve daha baka saylamaz armaanlarla kulluunu gerei gibi gsterdi. Padiahn yanndaki bende ve hademelerden, yerine ve anna gre, armaan almayan kalmad. Sonsuz ihsanlarla herkesin gnl ho oldu. Cmlesi dualar ederek ad ve handan ayrldlar. Beikta Bahesi'ne eitli zamanlarda yeni yeni yallar ve kkler katlm, buras padiahlarn yazlarn geirecekleri bir yer haline getirilmitir. Avc Sultan Mehmet burada, 1679 ylnda, denizdudanda yeni bir yal yaptrmtr. Bu arada, yklm olan Hazine, Kiler, Zlfl ve Baltac koular da yenilenmitir. Dahas, harem iin de Dolmabahe stne yeni bir kasr kondurulmutur. Bunlar yapabilmek iin de, halkn gelip getii yoldan ve saray bostanndan pek ok yer krpilmtr. Defterdar Sar Mehmet Paa Zbde-i Vekaiyat'ta bu bayndrlk ilerini yle anlatr: 34 Padiah Hazretleri Beikta semtine meyletmi ve deniz kenarnda yeni bir kk yaplmasn buyurmutur. Mays aynda (1679 yl) gerekli ihtiyalarn tedarikine balanm ve bir yl sonra da binas tamamlanmtr. Saray renk renk yayglarla dendikten sonra, Padiah Hazretleri gidip grdklerinde pek beenmemiler, ne kadar masraf edildii sorulunca 1.246 kese (1) ile 47.584 ake sarfedildii ortaya kmtr. Herkese ne kadar para verdii sorularak dikkatle iade edilmesi iin Mirahur smail Aa ve ehremini Efendi, ktipleriyle grevlendirilmitir. Topkap Saraynn d kapsnda oturulmu ve herkesin verdii eya yerlerinde yoklanp hak sahiplerinin haklar verilmitir. Daha sonra, kefinden 221 kese ile 54.189 akas gelirden dlerek 1.046 kese ile 54.649 aka, eya sahiplerine iade edilmitir. Ata Tarihine gre, II. Sultan Mustafa da (padiahl 1695-1703) Beikta Kysaray'na (Sahilsaray), deniz kenarnda, Balkhane ad ile yeni bir daire eklemitir. emdanizade .SleymanEfendi ise kendi tarihinde I. Mahmut'un (padiahl: 1730-1754) Beikta'n su ve havasndan ve de manzarasndan byk memnunluklar aldn syledikten sonra unu aklar: (1) Kese: Selanik Tarihinde, XVI. yzyl soarnda, on bin altnn bir kese sayld yazldr. Bin aka da yirmi duka yada sultani altn eder. ismail Hakk Uzunarl ise Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat adl kitabnda keseyi yle tanmlar : Fatih anda bir kese otuz bin aka ve 1537 tarihinde bir kese yirmi bin aka ve 1660 ylnda Eyyubi Efendi btesinde bir kese krk bin aka ya da her bir kese 500 kuru ve 1688 tarihinden sonra yani 1719 ylnda ise 3/416 kuru (Divani kese) yani elli bin aka, bir kese saylm ve bir kuru 120 akaya e tutulmutur. En sonu Rumi kese olarak da bir kese aka 500 kuru olarak kabul edilmitir. 35 bu 1748 yl iinde ehremini Yusuf Efendi marifetiyle Beikta'ta Arap skelesinde bulunan cami geniletildi ve bina olundu ve denize yakn kkler ve sofalar ve odalar ve divanhaneler ve bir daire-i ltife yapld. emdanizade, I. Mahmut'un 1748 yl Temmuzunda da Beikta Saraynda oturmakta olduunu belirtir. O gnlerden birinde ar bekileri krtlerinden ve skdar balar krtlerinden, birok kurt silahlanp arda grnm ve dkknlar kapatrlarken kol ve kolluk zerlerine vardkta kar koymakla yakalanamadklar haberi Sadrazam Aptullah Paaya ulatkta, hemen adamlaryla olay yerine yetimitir. Ama aralkta, bitpazar kolluu ile Bayazt ve Parmakkap kolluklar fitneyi defettiklerinden bunu gren Sadrazam Beikta Sarayna varp Padiaha durumu arz etmitir. Padiah da kendisine sofa

kapl samur krkle bir mcevher haner, Yenieri Aas'na da yine krk ile haner, kollua yz ellier altn, salmaya elli altn ve arllara da iki yz elli kuru vermitir. Hazine-i Hassa Baktibi Salahi Efendinin tuttuu gnle gre Sultan I. Mustafa 1735 yllarnda da Beikta Kasn'ndadr. Bir gn Harem Kasn'nda kahve iip dinlendikten sonra Beylerbeyi'ne gemi, bir sre Ba Kasn'nda elemitir. Daha sonra da Beylerbeyi Sarayf-nn haremine alnm blme denizin ayna gibi duru sularna tam ayar altnlar atp dilsizlerine, ccelerine ve de gzdelerine kapmalar iin iaret akmtr. Onlar do giysileri ile suya atlp altnlar yama etmilerdir. O gn aure gndr. Salahi Efendinin deyiini kullanmak gerekirse Efendimiz altn avna pek ok glmlerdir. Ama ikindiden sonra, Haremden Nefsi nefisi Hmayunlar ile adamlar iin iki byk maraba amberli ve miskli 36 aure gelince padiah glckleri, kkl bykl, herkesin yznde mzka almaya balamtr. I. Mahmut'tan amken, onun Kanica'ya da byk yaknlk gsterdiini aa vuralm. Sadk Aa ile Hseyin Aa adlarnda iki kardein burada yaptrtt yallara aralk, aralk uramay da savsaklamaz. O, Gksu'yu da sk sk onurlandrr. 1742 ylnda Sadrazam Hekimolu Ali Paann Gksu'daki yalsn da birka kez hacamat etmi, buradan Rumelihisar ile Anadoluhisar'ndan yaylma balanan sektirme glleleri seyrederek safayap olmutur. Bu yalda hanende ve sazendeleri rlatt da vardr. Kimi zaman da Gksu Cayr'nda pehlivan gretirir, yada soytarlarnn koskoca aalara kurulu salncaklarda sanatlarn gstermelerine yol verir. Gksu Kasr yapldktan (1751) sonra salonlardan birine bir salncak kurdurmu, maskaralarn oraya tamtr. Dnelim yine Beikta'mza. III. Selim anda (1789-1807) stanbul'a getirilen mimar Melling de Beikta Saray'na denizdudanda bir kasr (inili Kk'n yanna) ile bir Valdesultan dairesi eklemi ve bu ki yapy bir galeri ile birletirmitir. Ayrca deniz kenarndaki kasrn nne, 300 ayak uzunluunda parmaklkl bir rhtm da uzatmtr. Meliing Voyage Pittoresque de Constantinople (Muhteem stanbul Albm) adl kitabnda Beikta Kysaray'n yle dillendirir: Sultan Selim'in pek sevdii bir yerdir. Denizdudanda kasrdan oluur. Dou uyuukluunun dinginlii ve zevkleri iinde, bir padiahn anna denk yaplm ve denmitir. nsan, uzand sedirden, kprdamadan, pencereden uzatlm bir kamla balk tutabilir. Avrupaly amaz bu. Duvarlar eitli ss ve iek resimleriyle dolu. Her dairesi tazelik ve latiflik iinde. 37 Yze glen, insann iini aan tarhlarla harem dairelerinden ayrlmtr. Harem daireleri drt tanedir ki, denizden baklnca grlmez. Denizdudandaki kasrlar arkada-kileri gizler. Bu binalarda d ssleme diye bir ey de yoktur. Sanki sradan evler... Onlarn btn ss, smsk kapanm kafeslerin ardnda, iindedir. Padiah bu saraya getiren, yada buradan alp alp diledii yere gtren kayklarn hamlaclar ile bostanclar harem dairelerini, hi mi hi, grmemilerdir. Beikta Kysaray stanbul'daki br yazlk saraylar gibi , pek pek drt ay oturulabilecek yerlerdir. 1826 ylnda II. Sultan Mahmut kanl bir ehir savayla yenierileri ortadan kaldrdktan sonra Beikta'taki bu dank dzen yal ve kklerin topunu yktrm, yerlerine yaz-k oturulabilecek, yeni byk bir yal kondurmutur. Bu ii de Saray Mimar Kirkor Amira Balyan'a vermitir. Balyan ailesi Osmanllara birok yap kazandrm mimar bir ailedir. 1875 ylnda yanan Sarayburnu'ndaki eski saray, Arnavutky'ndeki Validesultan Saray, Hali'te, Defterdar Saray, yenierilerin yakt eski Beylerbeyi Saray hep Amira Ustann elinden kmtr. Sultan Mahmut, Sultan Mecit, Sultan Aziz alarnda yaplan yaplarn ou da Amira Balyan'n olu Karabet Amira Bal-yan'n imzasn tar. Bunlar arasnda Salpazar Kysaray (Eski Meclisi Mebusan), Ortaky Camii, eski raan Saray, Yeilky Kk, Harbiye Okulu, Yldz'daki eski kk vardr. Karabet Usta bunlarn ounda enitesi Ohannes Amira Serveryan ile olu Nikoos Beyle ibirlii yapmtr. III. Selim'in Beikta'taki Saraya pek bal olduunu ve kimi yazlar orada geirdiini Torih-I Cevdet'teki u nottan da karabiliriz: 38

 Zilkadenin drdnc ve Rumi maysn birinci gn (1795 yl) Sultan Selim Han Hazretleri Beikta Sahilsaray- Hmayununa tanmt. Maysn yirmi ikinci perembe gn Kaptan Paa, her zaman olduu gibi, Yal Kk nnde donanma ile alay gsterip Akdenize gitti. Bu ada Devletin dncesi Nizam- Cedit'in ilerlemesini salamakt. Nizam- Cedit askerini onurlandrmak ve yreklendirmek iin Sultan Selim, kimi zaman yalnz, kimi zaman da Sadrazam (zzet Mehmet Paa) ve eyhlislam (Drrizade Seyit Mehmet Arif Efendi) ile ve de baka devlet ileri gelenleriyle Levent Ciftlii'ni ereflendirirlerdi. Ne var ki, III. Selim Tm - Boaz'n falna bakmaktan da geri kalmaz. Keylse, meylse kulak asmadan 1792 ylna bir gz atacak olursak, onun bir yl iinde. Boaz incisini nerelerden deldiini iyice anlarz. lkin, ocak aynda, Venedik'lilerin buyruu altndaki Zanta Adas'nn denize gmldn haber verelim ki, bu yln yle yufka yllardan olmad belli olsun. Bu yln, her eyden nce, usta tutulmas gereken bir olay da III. Selim'in 24 ubat Perembe gn Hattat Yesari Efen-di'ye 12.500 kuru zula etmesidir. Padiahmz, Efendimiz altnlarn ucunu gstermeden nce, nl yaz ustasna, padiahlarn da scak sevdiini ortaya koyacak ateli szler fslam, sonra da u baklay azndan karmtr : Aynalkavak'taki yeni kasrma, eer sen yazarsan, eyh Galip'in bir kasidesini yazacaksn. (Burada hangi kaside olduu belirtilmitir). Vakit dar diye yazmazsan bakasnn yazsn istemem. Ama hatrm iin, ne kadar zahmetse, katlann. 39 Sanatlarn tuz ve ekmek hakkn gsteren III. Se-lim'in bu davranna bin teekkr postaladktan sonra, gzlerimizi ayni yln nisan ayna evirmeliyiz. nk o ayn on yedisi Ramazan'n da yirmi dr. Meyhaneler de bu nasl i demeyin o gn almtr. Ne ki, bizim ilgimizi ekecek asl ay hazirandr. III. Selim 6 Haziran Pazartesi gn Gksu Kasn'nda grnr ki bu, yarm gtr. Ertesi ayn beinci gn de Yua'ya yabanclar ona Dev Da derler bini olacak, Boaz toplarnn sektirme glleleri seyredilecektir. Ondan be gn sonra da III. Selim Kuleli'dedir. Kuleli deyip gemeyelim, o gn orada Yenieri Aas Arapzade Ahmet Aa grevinden alnacak, yerine Sekbanba Sait Efendi braklacaktr. 19 Temmuz da nemli bir gndr. III. Selim anda tutulmu bir gnle gre, o gn de stanbul Kads, ibniler piri, Cevdet Efendi grevinden uzaklatrlm, yerine, alt tane kad eskisi varken, kibar gldrclerden emsettin Molla getirilmitir. Bu olaya gnlk yazar da dama deyecek ve gnlne u l decektir: Dalkavua gsterilen abay seyreyle. Bunun hemen ertesi gn ise, Defterdarburnu'ndaki Ortaky ile Kurueme aras Neetbd Saray'na bini olur. Padiah oradayken de Kaptan- Derya Hseyin Paa'nn ki Esma Sultan'm kocasdr Karakaan' ele geirdii, Lambro denilen haynn kat, ama on bir teknesinin teslim alnd ve Manya'daki kulelerinin yk-trld haberi gelir. Burada dikkat isterim, arap yeniden yasak edilmitir. Mslmanlara arap satmamas iin kfir yzl reayann kula iyice bklm, sarho yakalanan birka er de oh olsun bodurulmutur. 40^ /. Mahmut'tan sz amken, O'nun Gksu'da "safayap" olduunu syleyelim. Gksu ayrnda kimi zaman pehlivan gretirir ya da soytarlarnn koskoca aalara kurulu salncaklarda sanatlarn gstermelerine yol verir. Gksu Kasr yapldktan sonra da salonlarndan birine bir salncak kurdurmu, maskaralarn oraya tamtr. Ondan gn sonra da, alaturka saat ikiyi 12 dakika gee, Drrizade Seyit Mehmet Arif Efendi, ikinci kez, eyhlislamla getirilmitir. Meihat ilerini, unun bunun eline brakt iin grevinden alnan eyhlislam Mekki Efendi de ona da oh olsun Boaz'daki yalsna kapanmaya gnderilmitir. Ayni gn, III. Selim hibir ey olmam gibi, sandalla skdar Kavak Saray'na gnl elendirmeye gelir (Byk padiahlar byledir). Drt gn sonra da bini Sultaniye'ye yneltilir. Ondan iki gn sonra da yani 2 Austos 1792'de Bebek Bahesi'nde Tatar Han adn tayan, baht tersine

dnm, Girayzade Bahtgiray'a bir len ekilir. Ne var, o gn orada. III. Selim yerine vezirlerin en eskisi olduu iin eyh-l Vzera adyla anlan Sadrazam Damat Melek Mehmet Paa bulunur. Aralkta, Bahtgiray Han Slkleme'de bir saraya yerletirilmi, kendisine drt ba bayndr tayn karlmtr. 7 Austosta III. Selim ubuklu'dadr. Ayni gn ba'de'z-zuhr yani leden sonra Bahtgiray Han konandan kaldrlp ite ben buna aarm dmenli yedi ifte ile Dolmabahe nnde bekleyen bir sefineye bindirilir, yanna yaknlar da yamanarak, Bozcaada'ya srlr. Ondan bir hafta sonra ise, III. Sem Gksu'yu kucaklayacak, oradan da Paaliman'na geerek cirit oyunlarn seyredecektir. Ertesi gn de bini (1) Bykdere'-yedir. 2 Eyllde onu, yeniden Gksu Kasr'nda grrz. Gerekte bu kasr da onun kesildii kklerden biridir. Bundan bir yl nce de, 31 Austos 1791 gn, bu kke onur yadrm, geceyi orada geirmitir. Yanndaki dev(1) Bini : at, araba yada sandalla gnbirlik yaplan gezi. 41 let byklerine de kendi yallarnda demek herkesin bir yals var yatma izni kmtr. ki gn sonra da, yani 4 Eyll gn, Kurueme'deki Trnak Yals'na Esma Sultan Yals yarm g olacaktr. 111. Selim, mevsimin son gnlerinin tadn karmak iin de 9 eyllde yeniden Bykdere yolunu tutar. Ama orada kalmayacak, Bykdere'ye alt buuk, Kilyos'a da on kilometre uzaklktaki Baheky'e, Baheky'n de Fstkl denilen yerine uzanacaktr. Boazii'nde piyasaya kan bir padiah da IV. Mehmet'tir. Klar Edirne'de oturan, okluk on bin, ne diyorum, otuz bin kii ile kt srgn avlarnda haftalarca, aylarca gnln bayltan bu avc sultan srgn avlarnn en avklsn 1548 ylnda Kanuni Sultan Sleyman Halep'te dzenlemitir yaz, ilk belirtilerini belli eder etmez stanbul'a ger. Boaz'da en sevdii yerlerden biri de Beylerbeyi'ndeki stavroz Bah-esi'dir. Burada hoaf kesilen bir padiah da I. Ahmet'tir. O, baheye bir mescit bile dikmitir. IV. Mehmet Boaz'a kimi zaman da Kaptan Paa ile der. te o vakit, Kaptan Paa, banda kavuk, ek-tirinin bir kesinde ayakta grnr. Ahmet Refik, Avc Sultan Mehmet'in Yabanclar ona Byk Sultan Mehmet der bu gezilerini yle anlatr: Kayklar, aheste - beste ilerledii sra, toplar imekler gibi akar. Dumanlar yuvarlana yuvarlana birtakm bulutlar oluturur. Limandaki gemilerle, Saray-burnu toplar da bu tarakaya katlr. evre, iyisinden velveleye boulur. Anadolu kysndaki geziler Avc Sultan'n skdar'a kp bahelerde gezinmesiyle son bulur. Kimi zaman 42 da Vaniky'de Vani Efendi'nin yalsna ya da eyhlislam Minkrizade Yahya Efendi'nin bahesine engel atar. Fndkl kylarna basamak basamak inen bu bahe renk renk, araan bulunmaz, ieklerle doludur. All, sarl laleler seyredenleri aknlk denizine dalg yapar. Fndkl'da, ya da Kabata'ta ok padiah eken bir yer de Karabal bahesidir. Bahe zerine tarih profesr Cavit Baysun u bilgiyi verir: Karabal, daha dorusu Kara Abal Mehmet Baba (Bu szck halk aznda Karabal biimini almtr. Onu, incelterek Kara Bal demek doru olmaz kansndaym). Kanuni Sultan Sleyman anda o dolaylarda yaayan ve Bektai tarikatndan olan bir kiiydi. Anlaldna gre, daha Dolmabahe mevcut deilken bu semtin Kabata yakasnda olup, ihtimal Mehmet Baba tarafndan kurulan bahe Karabal Bahesi adn tayordu. Sonradan bu bahe padiahlara gemi, onun bostanclarna da Karabal Bostanclar denilmiti. I. Ahmet anda denizin doldurulmasyla Dolmabahe vcuda getirildikten sonra, kimi zaman Dolmabahe bostanclarna Karabal Bostanclar, ocaklarna da Karabal Oca denildii kabul olunabilir. Bahe civarnda eskiden beri bulunan namazgahn 1579'da yenilendii ve yenileyen kiinin de Karabal bostanclarndan Usta Hseyin olduunu bahedeki yazttan reniyoruz. IV. Mehmet'in, uzun gezilere dayanr, ok gzel bir kadrgas da vardr. imdi de onu anlatalm ki aznz sulansn. Bakalm azndan bal aktan biz miyiz, yoksa kadrgann kendisi mi ? Efendim,

kadrgann boyu 40 metredir. 40 krekle ekilir. Her kree de kii kmtr. Geminin knda, bir de padiah kk dikkati eker. Kemer biimindedir. evresi ince kalemle, minkri 43 altnla ilenmitir. Kabartmalarn ortalk yerine de akik ve necef talar serpitirilmitir. Kkn sa ve solunda gmme sedefle yazlm dualar okunur. Dorusu III. Ahmet'in kaynda da birtakm yazlar vardr. Ama bunlar dua deil, an ozanlarndan Drr'nn yani Vanl Ahmet'in bir drtldr. Drr, III. Ahmet'in ran seferi srasnda yaptrtt gerekte bu i Nevehirli brahim Paann kafasndan kmtr altndan srma ilemeli Ota Hmayunun kaps zerine de bir iir ilemitir. Lale ann Ozan, III. Ahmet sakal saldnda da (1703 yl) u tarihi drr: Deil hatt hmayun kl kalemle ktibi kudret Cemli pkinin icmalin etmi bir yere tafsil Utarit levhi mihre Drriya yazd bu tarihi Cemali Ahmediye sald saye ehperi Cibril III. Ahmet'in Filika-i Hmayunu da ssl m ssldr. Boaz'dan ya da Hali'ten geerken, altn yaldzlar bakr mangr bile grmemi yoksullarn gzlerini dalar ki bu adan sz eden tarihiler ilkin o kayn adn anar. Btn bunlar Boaz'n ngrn parlatr. Mngrn da ardndan getirtir. Ama biz artk sngn, mngr kesip, bir aa altnda eker - erbet bir uyku ekelim. Bakalm Boaz, yarn ne gsterir. 44 / SUM BLZADE'N N LM imdi yeniden sngnnz, mngrmz taknp II. Sultan Mahmut'un kayna borda edelim. Rengi beyaz, kenarlar da yaldzldr Burnu da yaldzlar iinde yzer. Sivri mi sivri burnun stnde, ieri doru, byk ve grkl bir yarm-ay bklr. Kta padiah kk. Drt yaldzl stunla bir tavandan oluuyordun Kkn yanlar ince oymalarla ssl. Stunlar arasnda krmz renkte ar kumalardan perdeler. Stunlara srma saaklarla bal. Kkn iinde tire renkli atlas ve kuty minderler. II. Mahmut bu pyrm pyrm minderlerde ayni kumatan yastklara dayanarak oturur. Kayk 16 kreklidir. Mahmud-u Adl'nin bundan baka, yedi ifte piyadeye, filikaya bindii de olur. 1828-1829 Rus Savanda, eker Bayramn kutlamak iin yedi ifte yaldzl bir kaykla Tarabya Karargahndan, Bykdere Cayr'na geldii Hac lyas Efendinin Letaif-i Enderun'unda yazldr. II. Mahmut o gnlerde, Donanmay yoklamaya gittiinde de Kaptan Paann filikasna binmitir. O, Boaz'da be ifte byk tebdil kay ile de grnr. Bir gn Reislkttap Seyit Mehmet Pertev Paann daha Edirne'ye srlp ba omuzlarnn zerinden alnmamtr Nakka'taki yalsna gelmi, kayktan karken aya kaym, denize dt decek, Paann evik bir davranyla kurtulmutur. Sultan Mahmut, sk sk, sevdii devlet adamlarnn yallarna da damlar. Kimi zaman le yemeini yiyip 45 geri dner. Kimi zaman da bir iki gece kalr. 1837 ylnda Hariciye Nazr iken len Hulusi Ahmet Paann Bal-taliman'ndaki yalsna da 2 Nisan 1832 Cumartesi gn gitmi, Pazartesi gn dnmtr. 16 Ekim 1835 Cuma gn de yine Reistkttap Akif Paann bir sre sonra ngiliz uyruklu Churchill adndaki kiinin, avda bir mslman ocuunu sama ile yaralamasyla dvlmesi ve Tersanede hapsolunmas olay yznden, ngiliz Eliliinin gnln almak iin grevinden uzaklatrlacaktr Boyacky'deki yalsna, yannda Kurena Beyler ve Ktip Efendiler, akam yemeine gitmi, Paann olu Necip Beye deerli talarla ssl bir kutu, damad Ali Rza Efendiye hocalk ruusu vermitir. O yl II. Mahmut Darphane Nazr Ali Rza Efendiyi de Vaniky'deki yalsnda onurlandrmtr. Olu Besim Beye de yine deerli talarla ykl bir kutu peke etmitir. Ne ki, bu onurlandrma hibir ie yaramayacak, Ali Rza Efendi, ertesi yl, yalsndan kovduu bir uak eliyle, Ayasofya camiinde, minber dibinde kalb dinlendirmeye itilecektir. O akam, I. Abdlhamit'in muhasiplerinden Halepli Hzraazade Mehmet Arif Aa'nn olu air Sait Bey de Ali Rza Efendinin iftarna arl olmakla bo kuyulara yuvarlanp hasta decektir.

Tophane Nazr Saip Efendi'nin Bahai Krfezinde (Kanlca) bulunan yals da II. Mahmut'a yabanc deildir. Bu yal sonradan Vezir Vecihi Efendiye gemitir. 'Sultan Aziz anda Sadaret Mstearlnda ve Mabeyn v Baktipliinde bulunan Refik Bey de Saip Efendinin oludur. Sultan Mahmut Boaz'daki kasrlar da sk sk yoklar. Aralk, aralk Meruta Yal'ya gelir, yaldzl salonda ubuunu tttrr. Hac lyas Efendi saray olaylarn an46 latan kitabnda Padiahn 1815 ylnda bir gn Bebek Kas-r'na gittiini de syler. Sultan Mahmut biraz dinlendikten sonra sazla elenmek ister. Sesi hazin, alm gzin olan Hzraazade Mehmet Arif Aa'nn olu air Sait Bey de ki o vakitler Rikb- Hmayun avularndan-dr padiahn dnyasn genileten arklar dktrr. II. Mahmut, Yldz. Tarabya, Kalender, cadiye, engelky kasrlarnda da uzun gnler geirmitir. Yaamnn son yllarnda ise, yaz akamlar, emsipaa Kas-r'na gelmeyi alkanlk haline getirir. Burada, Boaz'a ve Marmara'ya kar, armakur olur. Mabeyinciler okluk, gece yarlarna doru, onu, yar szm bir halde sultanlk sandalna bindirir, Beikta Saray'na geirirler. Onu o gnlerde Boaz'da, Bebek nlerinde, bir kayk iinde gren bir yabanc yle diyecektir: Kayk yaklat vakit Sultan Mahmut'u iyice setim. Esrar ya da iki etkisi altnda myd, bilmiyorum. Yz ok kmltszd. Gzleri bir bolua bakar gibiydi. Kayn banda ve knda fesli ve niformal subaylar duruyordu. ' Laf oka dolatrmamak gerekirse hi dolatrmamak olmaz Boaz'da padiahlara zg gezi yerlerinden biri de Kandilli Bahe'dir. Deniz stnde kurunlu bir yaly, hemen yan banda Kubbe Odas'n; hemen yan banda Kafesli Kasr', hemen yan banda tahtani adrvanl Kasr', Valdesultan Odas'n, Blbl KoK'n, Caferpa'a Kasrn, Av Odas'n, Bostanclar Mesit'ini barndran bu bahe bir ok padiah gdm gdm etmitir. Kandilli Bahe, XVI. yzyln ikinci yarsnda. III. Murat'n buyruuyla dzenlenmitir. Tepeye doru set set ykselen bahede laleler, smbller fk fk kaynar. 47 O yllarda skdar Bahesi, Fener Bahesi, Haydar Paa Bahesi de penguenlerin yzleri gibi hayranlk uyandrr. Bunlarn tm de has bahedir. Yzlerce bahvan, ahrlar ve ahr uaklar vardr. Harem'le Salacak arasndaki skdar Bahesi'ni, Kanuni Sultan Sleyman, Mimar Sinan'a dzenletmitir. Bir de saray yaptrtmtr ki duvarlar batanbaa Hrrem Sultan'n kkrtmasyla bodurttuu, hayrl civanlarn en by, z olu ehzade Mustafa'nn fotoraflaryla ile doludur. Bunlar Cennet Yolu filminde Elia Kazan'n filmi James Dean'in btn perdeyi kaplayan sinemaskop surat gibi ok yakn ekimle saptanmtr ki ehzade Mustafa'nn bir gz bir duvar harmanlarsa, teki gz de br duvar doldurur. Muhteem Sultan Sleyman bu resimlere baktka pek hoforo olur ve kendisine neden Muhteem denildiini, niin herkeslerin sna olduunu daha iyi akar. III. Murat ise?-bu saray sonradan onartm, kimi eklemeler yaptrtmtr. XVII. yzyl tarihilerinden Eremya elebi Kmrcyan, IV. Murat'n Badat Seferinden dnte buraya bir kk daha kondurduunu yazar. Osmanl tahtna tner tnemez celalik (1), ekiyak, as-kerk, drt drtlk bir kan dkc padiah kesilen Murat burada oturduu vakit Topkap Saray'na gidi geli Ahrkap'dan olur. u da bilinmeli ki, Kmrcyan, sandalla kydan geerken, beyaz bir tln kk frdolay evirdiini sanm, burada, scak m scak bir yaz gn, yle yan gelip geveyemediine bin hayf gstermitir. Kanuni, hasekisi Hanerli Sultan'n adn tayan yerdeki batakl da kurutmu, stne de Sultaniye Kk'n atvermitir. Beykoz dolaylarndaki bu kkn karsn(1) K : ldren; celalik : celali ldren, ekiya ldren. 48 Padiah- Alempenah II Selim Boaz gezilerinden birinde Tarabya'da konak tutmu, deniz kysnda bir servinin altnda kzartlm balklar yedikten sonra veziri Sokullu Mehmet Paa'ya orada bir kk yaptrmasn buyurmutur. Sokullu da Hnkr'n dileini gerekletirmi, ortaya kan yapya

Tarabiye Kk adn vermitir. Celin grn ki, bu kk ve yallarn kimileri ortadan silinecek, yerlerine yenileri yaplacaktr. daki aatan amber kokulu bir ya da szar ki, trl merak ile yurulmu bir kii olan Kmrcyan buradan geerken,, dayanamam, yadan birka kez eline ve yzne srmtr. ^ incirky'deki padiah yals da yine Kanuni'nin bir yaptdr. Fransz Elisi Bay Nointel 29 temmuz 1673 cumartesi gn bu bini kkn grmeye gitmi, oradan byk gz sevinleri almtr. Deniz dudanda, stunlar stne oturtulan yal, hemen hemen Tarabya'nn kar-* sna dmektedir. Bay Nointel, scaklar karlamak iin gn nce Tarabya'ya g ettiinden gerekte Beyolu ve Galata'da ba gsteren vebadan kayordur buraya sandalla, kolayca geivermitir. Yalnn ii ve d ini ile kapldr. Yalnz,, yapmnn zerinden en az 100 yl getii iin, iniler yer yer dklmtr. Pencere kanatlar ran ii kk resimlerle ssldr. Yalnn bir de mermer, somaki ve granit stunlu bir dehlizi vardr ki yapya ayr bir gzellik katar. Yalya bekilik-eden bostanc bu ileri hep bostanclar yapar Fransa Paatoruna padiahn yatak odasn da gezdirmitir. Paator, padiahn gece yatarken rtnd ipek rtleri grd vakit, akl yerinden sram, bu yzden de, iki hafta sonra, buraya yeniden damlamtr. Nointel'in yannda bulunan elilik grevlisi Antoine Galland, bu kez yaly tayan stunlardan birinin bir Bizans yazt olduunu da sezer. Stunun stnde, hibir izgisi bozulmam bir Rum maskesi de grmtr. Bir f iindeki zmleri ineyen adamla, fdan arap eken bir drdnc adam daha grnmektedir ama bunlar biraz silikedir. Salyangoz, gelincik gibi bir sr hayvancaz da belli belirsizdir. Asma dallar da yle. Galland, Kanuni Sultan Sleyman anda s49 tanbul'a gelen ve istanbul zerine iki dolu kitap yazan Alby'li Pierre Gilles'in bu stundan hi sz amam olmasna byk aknlklar gsterir ve bunu'Gilles'in bu stunu grmemi olmasna verir. Dorusu, Fransa Paatoru (elisi) yalnz ncirky yalsna deil, Boaz'daki btn padiah kasr ve bahelerine de kesilir. Padiah kasr Beikta'ta ise Glenbd adn alr. Defterdarburnu'nda ise Neetbd diye anlr. Salpazarnda Emnbd olan kk, Arnavutky'de iz-zetbd'a, Bebek'te Hmayunbd'a dnr. Anadolu yakasnda ise yeni yeni adlar alr. Kandilli'de Nevbd, Beylerbeyi'nde, stavroz Bahesi'nin stnde. evkbd, Beylerbeyi ile engelky arasnda Ferahbd olur. u-buklu'da ise Feyzbd, skdar'da da, emsipaa'da, erefbd vardr. Kanlca Tepesi ise Mihrbd'a aar kucan. Tarabya'daki kasr da XVI. yzyldan kalmadr. Pa-diah- Alempenah II. Selim (padiahl: 1566-1574) Boaz gezilerinden birinde Tarabya'da konak tutmu, deniz kysnda bir servinin altnda kzartlm balklar yedikten sonra, veziri Sokullu Mehmet Paaya, orada^bir kk yaptrmasn buyurmutur. Sokullu da geceyi gndze katarak hnkrn dileini gerekletirmi, ortaya kan yapya da Tarabiye Kk adn vermitir. Gelin grn, XIX. yzylda zellikle de yzyln ikinci yarsnda, bu kk ya da yallarn kimileri ortadan silinecek, yerine yenileri yaplacaktr. O adaki yal ve kasrlar da u adlarla anlr: Yldz, Arnavutky; Nispetiye (Bebek'te), Kalender, Bebek, Tarabya, Maslak,--Emirgan, Baltaliman, Beykoz, Tokat, Gksu, Kk amlca, Byk amlca, Valdeba (Balarba'nda), Haydarpaa, Kurbaldere. 50 Bu yzylda Boaz'da yeni yeni kysaraylar da grnmtr. II. Mahmut .Beikta Kysarayfndan baka, III. Selim'in onartt eski raan Saray arsasnda, batl bir anlayla izilmi bir plan zerine yeni bir saray yaptrtacak, Sultan Aziz de onu yktrp yerine, 19 Ocak 1910'da yanan, kalntlar ise bugn hl olduu gibi duran daha grkemli bir kysaray konduracaktr. II. Mahmut, Beylerbeyi'ndeki eski istavroz Yals arsasnda da Beylerbeyi Saray'na meydan verecektir. Sultan Aziz ise onu da yktrp yerine Boaz Kprsnn makasa ald bugnk Beylerbeyi Saray'n dikecektir. Sultan Aziz'in yaptrd bu iki saray Mimar Serkis Balyan'n elinden kmtr.

II. Mahmut'un yaptrd Beikta Kysaray'n ise Sultan Mecit yktrm, yerine Mimar Karabet Balyan'a Dolmabahe Saray'n yaptrmtr. Yapm 1855'te biten saray buuk milyon altna kimi kaynaklara gre .be milyon altn km ve iyisinden hazinenin belini kertmitir. Sarayn ii de talyan ve Fransz mimarlarna dettirilmitir. Saray ilk yllarda yine Beikta Kysaray diye an-lrsa da, zamanla Dolmabahe Saray denilmeye balanmtr. Bu yllarn olaylarn anlatan Cevdet Paa bile Te-zakir adl kitabnda bir yerde Beikta Saray demise, bir baka yerde Dolmabahe Saray'na yeil k yakmtr. Abdlmecit, Saray ilk gezdii gn yle deyecektir: Pek tekellfl oldu. Daha sadece olabilirdi. Orada bulunan Tophane Mrtt Rodosluzade Damat Fethi Ahmet Paa da Sultan Mecit'in ablas Atiye .51 Sultan'la evlidir Trkiye'de ilk askeri mzenin temelini attn filan unutarak hemen elini ya kpne ayni eyi II. Mahmut'un kz Saliha Sultanla evli Kaptan- Derya Halil Rfat Paa da yapar uzatmtr: Efendimize gre bu hibir ey deil. Yok, yok... ok grkemli olduuna benim kalbim de tanklk etti. Sultan Mecit srekli olarak Beikta Saray'nda (Dolmabahe Saray) oturmutur. Sultan Aziz de Topkap Saray'nda clis-i taht-. l-Baht- Osman olunca yani Osmanl tahtna bada kurunca hemen Dolmabahe Saray'na komu veliahtl da orada gemitir ve tahttan indirilinceye dein oradan kmamtr. II. Mahmut da Beikta Kysaray'n ykselttikten sonra Topkap Saray'nda pek oturmam, son yllarn, hemen hemen Beikta, raan ve Beylerbeyi saraylarnda geirmitir. O yllar Sultan Mahmut'un kalbinin krklklarla dolu olduu yllardr. Gerekte, Osmanl tahtna oturduu gnden beri onun kalbi boyuna yara alr. 1809 ylnda yreini delenler arasnda da Beyliki zzet Bey nde gelir. zzet Bey bilgili ve yetenekli bir kiiyse de Alemdar * Paa zamannda, sultanln zgrlne dokunan bir belgeye imza atmak aymazln gstermitir. stelik belge de onun kaleminden kmtr. Rusyalularla grmek zere grevlendirildiinde de Padiahn verdii yolluu azmsayacak, stne stlk Padiaha uluorta svp saymaya kalkacaktr. Bu iler Padiahn iindeki erik kurusunu depretirmise de, genliine verilerek balanmtr. 52 Zamanla, zzet Bey marklklklarn daha da artrr. Sultan Mahmut, islam ulusunu gazaya heveslendirmek iin Cihat'n btn Mslmanlara farz olduunu bildiren buyruunu Babliye gnderdii vakit, zzet Bey bu buyruu da sarakaya almaktan ekinmeyecektir: Bakalm, bu kez eyh biimi ne vazlar veriliyor. Eh, bu sz de izzet Beyin grevden alnmasna yetmezse, artk hibir ey onu yerinden kmldatamaz. Sultan Mahmut da bunu dnmtr. lkin Hazreti grevinden kovmu, 1809 abannn, yirmi altnc gn de gvdesini bandan ikiye ayrtrhtr. Ertesi yl Mahmud-u Adli'nin kalbi, Tepedelenli Ali Paa karsnda da, byk yarklara urar. O gnlerde Yanya Mutasarrf olan Tepedelenli, Arnavutluun Tos-kalk blgesini ele geirmi, orada derebeylie kalkmtr. Nedir, Osmanl Ordusu Rusyalu ile sava halinde olduundan Padiah, Ali Paann yokedilme iini elverili bir zamana brakmtr. 1809-1810 yl olaylarn sergilediimize gre, imdi izin verirseniz, biz de Smblzade Vehbi'yi ldreceiz. Herkes birbirinin grtlana basarken, bizim bo durmamz olmaz. Smblzade bir ozandr.

Yaam boyunca yergilerini^ glmece-gldrmece-lerini saa, sola frlatmtr. Seksen ya dnemecini ald srada da, eini dostunu evine toplam, onlar gzelce yedirip iirdikten sonra, di kiras olarak, u szleri kamano etmitir: lm yakndr. Bugnlerde lmezsem cinnet ve krle urarm. Eskiden tp okuduumdan bilirim, bedenimde bir hal var ki tp kuralna gre ii aktm. 53 iin tuhaf, Smblzade bu toplantdan gn sonra keileri karr. Gzleri de grmez olur. Bu durumda ise, yedi yl yatalak kalr. Ama biz bunlar bir yana itelim de kendi cinayetimize bakalm. Ey okur, burada bize Smblzade'nin nasl ldrldn, lrken samur krk giydirilmi gibi sevinip sevinmediini, baucunda ka gz solmayacak gzeller bulunup bulunmadn sorma. zgn kalbimizi oyalayacak, onurumuzu artracak bir i grmek istedikse de, dileimiz kursamzda kald. Her eyi yzmze, gzmze bulatrdk. ldrme sanatnn an atee bile oturtamadk. Maskaralk.topukta yzyor. Biz kim, insanlarn amann kesmek kim ? ldrmek iin, ldrlecek kiiyi iyi kantarlamak gerek. Tutar eli, grr gz yerinde olmayanlar bitirmeye kalkanlar, sonunda, bizim gibi, hayflar lkesine vizite vermeye gider. Uzun lafn ksas, biz, ldrme izni cebimizde, Smblzade'nin evine doru yaklarken ne olsun beenirsiniz ? Smblzade, bizden atik ve bizden tetik davranarak, ruhunu beden yuvasndan karm, kendi elcei-ziyle gllk cennetine iletmitir. Ah Beyolu, vah Beyolu, su bizimdir. Altpatlarmz ekip Viva Zapata'daki Anthony Quinn gibi, doludizgin Smblzade'ye at kaldracamza, birtakm gereksiz yklerle vakit geirdik. Okurlarmzdan ne kadar zr dilesek azdfr. 54 nk Ahmet Mithat Efendinin deyiiyle sylemek gerekirse erbafo- mtalaa cinayet iini becermekte toyluk gsterenlerden, hi mi hi, holanmaz. Ne ki, bu ite Smblzade'nin de bir suu olduu kabul edilmelidir. O da, bizim, gelip nagantmz akana dayamamza meydan vermemitir. Oysa, ldrlmek istenen bir kiinin, cinayet saatini beklemeden kendi kendine lmesi kadar byk ayp olamaz. Neler anlatacaktk, neler anlattk ! , Sanrm, biz daha o Trk krmzs kayklar bil doru drst rlatamadk. / I Boaz bir de kayk demektir. Helmuth Von Moltke, bir yalnn penceresinden seyrettii, Boaz kayklarndan daha gzel bir ey olamyaca inancndadr. Theophile Cautier ise, Venedik gondoln, Trk kay yannda, kaba-saba bir sandukaya benzetir. Condolculara da Trk kayklarnn tersine "sefil serseriler" gzyle bakar. TRK KIRMIZISI KAYIKLAR Boazii koy ve demir yeridir. Haritanza bakn. Bu ana - fineli yol zerinde bir sr burun vardr ki, onlar bilmeden Boaz'a girilmez. Yukar - Boaz'da, Rumelifeneri'nin gneyinde Papaz Burnu, onun aasnda Karibe Burnu, onun aasnda Cali Burnu, Rumelikava'nm altnda Tellitabya Burnu, Saryer'de, Mesar Burnu, Tarabya'nn altnda Lanet Burnu, Baltaliman'nn gneyinde eytan Burnu, Kurueme ile Ortaky arasnda Defterdar Burnu Boaz'n meraklsna hemen ense tralarn gsterir. Anadolukava'nn kuzeyinde ise Poyraz Burnu, Fil Burnu, ilingir Burnu, Yeros Burnu yer alr. Kavak'n gneyine gelince, Macar Burnu, onun aasnda Servi Burnu, Beykoz'da Karaca Burun, Paabahe ile ubuklu arasnda Burunbahe Burnu bir dziye silistre alar. (Ah, bu silistre seslerine kulak verin. Onlar, bir hen-gamda, bizim sersemsepet Salh Birsel'i bcr bcr dlere salm, evrenin can, insanln fincan olan usunu gel-git etmitir). Boaz bir de kayk demektir.

1835 ylnn son gnlerinde stanbul'a gelen ve dokuz ay kadar kalan ingiliz yazarlarndan Bayan Julia Pardoe, padiah kayklarndan tutun da, slpk ve pejmrde 57 kayklara varnca, btn sandallara tutulmutur. Kayklarn kalkk burunlarnn akntya doru batp ktn grdke, onlar parlayan tylerini duru suyun iinde dinlendiren deniz kular sanr. Theophile Gautier ise, Venedik gondoln, Trk kay yannda, kaba - saba bir sandukaya benzetir. Gondolculara da, Trk kayklarnn tersine, sefil serseriler gzyle bakar. Helmuth von Moltke'ye gelince, o da Boaz kayklarndan daha gzel bir ey olamyaca inancndadr. okluk, Byk-dere'deki bir yalnn penceresinden seyrettii kayklar yle anlatr: Bunlarn hafif iskeletlerinin st, ince tahtalarla kaplanm, ileri, dlar ziftle kalafat edNmitir. ksm ince beyaz tahta ile kapldr. Her vakit temiz tutulur ve ykanr. Kreklerin ba tarafnda, alt ula denge salamak, bylece ii kolaylatrmak iin, kaln bir topa vardr. Kayn arka ksm genitir. ne doru gittike daralr ve ""keskin demir bir ula son bulur. Eer yolcu, dorudan doruya yere oturursa, nk ancak bilgisiz Frenkler arkadaki tahtaya oturur kayk tam denge halindedir. Kayk, kayn arlk merkezindedir. Onu elinin en kk bir kmltsyla harekete getirir. En kt havalarda bile, azgn dalgalar bu ty gibi tatla yarp gemekten korkmazlar. Bykdere'den stanbul'a olan yol Alman milini akndr. Bir buuk saatte alnr. Buna aknt da yardm eder. Dn ise, en azndan buuk saat ister. Kayklar hep iri - yardr. Giysileri de birbirine benzer: geni bir pamuklu alvar, yarm-ipek bir gmlek. Tral balarnda da kk krmz bir takke. Kn bile byle giyinirler. Bu adamlar, hi durmama-casna 7-8 mil yol alrlar. Moltke ile Pardoe'dan be-alt yl nce Trkiye'yi tanm olan Mavir Paa Adolphus Slade ise bu 58 kayklarn ustaln anlatmakla bitiremez. Bir, iki krek prtsyla pek srkk ve pek meret yerlerden syrlabilen kayklar onu kesik kurdelaya dndrmlerdir. Mavir Paa ki Trk Donanmasnda da grev almtr kayklarn ss iin de unlar syler: Kayklar Trk oymaclk sanatnn bir yzn yanstr. Bordalar, kpeteleri, yelkenleri bile pek ince sslerle bezenmitir. Trklerin nakka adn verdikleri boyaclar, sonradan bu hatlar altn yaldzlar ve eitli boyalarla ilerler. Dorusu, o yllarda kayklk stanbul'da sanattan da ileridir. Usta nakkalar, yalnz krek zerine alan krekiler, yaldzclar ve piyadelere en byl boyutlar veren ustalar ibadullahtr. Beyaz kayklar daha ok son yzyllarda grnr. Tahin rengi kayklarla, vernik srlerek ak sar, ya da koyu sarya dntrlen kayklar da son yzyln iidir. Vernikli kayklarn zellikle de piyadelerin kenarlarna bir - iki sra koyu lacivert, mor, siyah, yeil ya da som yaldz eritler ekilir. Daha eski yzyllardaki kayklar ise Trk krmzs ya da yeil renktedir. Ama gerek ss, siz gelin de padiah kayklarnda grn. Bunlar elvan boyalarla yaldzlanp en iyi kumalarla denir. Kalafatlarna da ok nem verilir. Ylda on bir kez kalafat grenleri bile vardr. Padiah kayklar kkl ya da kksz olur. Kkller de kapal ya da ak olmak zere iki trldr. Ak olanlarn sadece stleri rtldr. Kkler kayklarn k tarafnda bulunur. Ne ki, daha eski yllarda, kayn ortalk yerine oturtulmu olanlarna da raslanr. Kayklarn ba tarafnda ise tah'tadan ya da gmten bir kartal yada bir deniz kuu bulunur. BunJara bu yzden Kulu Kayk da 59 denir. Bunlarn yelkenleri de olur. okluk da ift yelken tidirler. Sultan Mecit'in kay da perdeli - kkldr. Ba tarafnda kanatlar ak, yaldzl bir kartal yer almtr. Kayn d da meyve ve yaprak biiminde sslerle atpuma edilmitir. air Leyla Saz, bu kay bize yle betimleyecektir: Kayk ok uzun, beyaza boyanm, d kenarlar gvez zerine altn yaldzla sslyd. Sekiz kii alabilecek olan kkn ii srma saaklarla ssl gvez atlasla deliydi. Tavanna da k saaklar .biiminde bzlm gvez atlas geirilmiti. Bunun ortas da yaldzl bir gnele mhlanmt. Direkleri ve damnn kenarndaki oyma parmaklk ve tepesindeki gne parl parl yaldzlyd. Kayn taa burnuna

yakn bir yerinde de yaldzl bir ku grdm sanyorum. Kayn ii yaldzlanm oymal tahta ile sslyd. Dndaki gvez zerine yaldzl kenar, buruna doru incelerek, orada birleip alta doru kvrlmt. Leyla Saz, Abdlmecit'in drdnc kz Mnire Sul-tan'n dnne gitmek zere bindii bu kayn krek-ilerini de yle tanmlar: Gvez uha zerine, sar srma bkme ile ok sk ilenmi cepkenli, mintanl, boi dizlikli 14 ift kayk, iki elleri bir krekte, ift ift, hep birden ok dzenli olarak ayakta krek ekiyor. O kln yeil zerine ilenmiini giyinmi iki Reis de kendi yerlerinde, elleri dmenin yekesinde olduu halde ayakta duruyorlard. Neetbd Saray'nn i sslemelerini yenileyen ve Sarayn yanna Avrupa slbunda yeni bir kk konduran, Sarayn bahesini de leylak, akasya ve gllerle 60 yz aklna kavuturan Mimar Melling ise, III. Selim'in Boaz'da padiah kay ile yapt bir geziyi en hurda ayrntlarna dein saptamtr. Melling'e gre, iinde 150 bostanc bulunan alt byk sandal, padiah kafilesine yol aar. Bunlarn sa ve solundaki iki kaykta Hasekiaalar vardr. Bostanclarn gerisinden Padiahn sarn tayan sark sandal gelir. Bunun ardnda ise alt kayk yrr. Her birinde bir mabeyinci etrafa hava atyordur. yle oturuyorlardr ki srtlarn Padiaha deil, halka dnk tutuyorlardr. Padiaha zg kayklar ise iki tanedir, ikisi de fenerlj, kenarlar som gmten parmaklklarla evrilidir. III. Selim kkn iindeki sedire uzanmtr. Kk, som gm bir parmaklkla ikiye blnmtr. Buray nemli kii doldurur ki, el ve ayak istifleri huzurda olduklarn btn geleneiyle belli eder. Bostancbay dikizlemek iin de kayn kna gelmek gerekir. Dmeni o tutar. ki sra bostanc ise, iki yanda kulluklarn tazelerler, iki bauhadar da tam ortalarn-dadr. Bunlardan birinin elinde bir iskemle vardr. Padiah, karaya kt vakit, ata binmek iin o iskemleye basacaktr. kinci padiah kaynda da 111. Selim'in klcn tayan Silahtar Aa yuvalanmtr. Hnkr dnte bu kaya binecektir. nk III. Selim, karadan denize her geiinde kayk deitirmeyi alkanlk haline getirmitir. Kafileye katlan teki kayklara ise haremaalar doluur. Bunlarn iinde Kzlaraas ba eker ki, ortanca dalar ben yarattm gibilerde kurum kurum kurulur. Kzlar-aasjn ancak Kzkulesinin nnden geilirken atlan toplar kendine getirebilir. Ama, Kulenin dibine dizilen bostanclar Padiah selamlamak iin iki kat eildiklerinde, bundan o da kendine bir pay karmasn bilir. 61 Hnkrlarn eit eit kayklar, piyadeleri ve filikalar vardr. Haluk Y. ehsuvarolu, Abdlaziz'in 16 tane kay olduunu syler. Bunlardan ikisi 13 ifte kkldr. kisi yedi ifte, yedisi be ifte, biri drt ifte, drd de iftedir. Ama o, okluk be ifteye biner. Yalnz, Fransa mpatoriesi Eugenie 1869 yl sonbaharnda byk bir tantana ve taraka ile stanbul'a geldii vakit Sultan Aziz onu 13 ifte ile karlamtr. Tahttan indirilip Topkap Sarayna tand gn ise ifteye bindirile-cektir ki, sultanlnn gerekten uup gittiini onunla daha iyi akacaktr. Abdihamit, padiahlnn ilk aylarnda birka kez, Cuma selamlna gitmek zere sandala binmise de sonralar kayklara tmden arka dndnden onun ne kay, ne de may vardr. Bir defasnda Sultan Aziz'den kalma 13 ifteyi onartarak, stanbul'da konuk olarak bulunan Alman mparatoru Wilhelm'e sunmay dnmse de, son anda bir ihbar deerlendirerek bundan vazgemitir. Buna karlk Sultan Reat, Boaz'da boyuna sandallarla dolar. at Beylerbeyi'nde, at Gksu'dadr. Halit Ziya onun kkl kaya bindiini hi anmsamadi"-n, arria yedi ifteye sk sk yz verdiini syler. Sadrazamn, Valdesultann, ehzadelerin, kadn-efendilerin ve btn uzun sa ve uzun sakallarn kendilerine zg kayklar vardr. Herkes kendi gbeine ve aamasna uyacak ifte kullanr. Sadrazam ile eyhlislam en uzun sakal onlardr yedi ifteye biner. Mevsimine gre, vaak ya da sincap krk giyen, beline akva ad verilen som srmal ve kstekli bir bak takan ve Sultan Reat ana dein aamas Sadrazam ve eyhlislamdan sonra gelen Kzlaraas Darssaade-aas da ya da be iftede kprdamaz olur. 62

Vezirler beer, grevleri doruk noktada olanlar ve srmal uzun siyah setre ile geni zrhl pantolon giyenler ve de kiline takanlar bunlar bl rtbesini cebe indirmi kiilerdir drder, Saadetl Efendim Hazretleri diye anlanlar ullar er, sadece Saadetl Efendime yatanlarla (ul sanileri) gze girmi keratalar mmeyyizler ise ikier ifteyle seyrederler. Kaptan Paalar da Kara Kancaba ya da Yeil Kancaba denilen yedi iftelerde grnr. Karadeniz Boaz Nazrnn kay ise be iftedir. Bunlarn kaba-narin diye zel bir adlar da vardr. Elilik kayklarnn krek saysn da Babli saptar. Eliler be iftede balon kesilirler. Ne ki, ngiliz Amirali Nelson'un Brueys Kontu komutasndaki Fransz donanmasn 1798 austosunda skenderiye'nin kuzeydousundaki Ebukir Krfezinde byk bir yenilgiye uratmasndan sonra ngiliz Elisi 7 ifte kullanmaya balamtr. Julia Pardoe onu gz kamatrc bir yedi iftede grmtr. Eli kaykta gazete okuyordur. Banda da kendisini btn teki elilerden hemen ayran eflatun bir fes vardr. Byle bir yknn ayaklarna 1860 ylnda Fransz Elisi Marki de la Valette de yatar. Yedi ifte ile Boaz' harmanlar ki, grenler padiahn getiini sanr. Ne ki, o sralar Paris'te Trk Elisi olarak bulunan Ahmet Vefik Paa buna bir karlk olmak zere Fransa mparatoru III. Napoleon'un beyaz boyqli arabasnn tpksn yaptrmtr. Bununla sokaklarda geziyor, Parisliler de mparatorun arabas sanarak telaa dyordur. Bunun zerine Fransa Hkmeti, Osmanl Hariciye Nazrlna bavurarak, arabann deitirilmesinin Paaya bildirilmesini rica eder. Hariciye Nazrl da durumu yaz ile Ahmet 63 Vefik Paaya aktarr. Paa, drmn hi deitirmez ve Hariciye Nazrlna u karlk yazsn yollar: Fransz Hariciye Nazr kendi elilerinin Boazii'nde bindii kay grmyor da, Osmanl elisinin Paris'te gezdii arabay m gryor? Eli o kay ortadan kaldrrsa, bu araba da kendiliinden kalkar. aresiz kalan Franszlar Marki de.la Valette'e kay kaldrtr. Ahmet Vefik Paa da arabasn siyaha boyatarak ii kapatr. Saray kadnlarnn bindii kayklar sadece bunlar deildir. Bunlara bir de piyadeleri eklemek gerekir. Piyadeler daha ok gezintilerde kullanlr. ki, , drt ve be ifte krekli olurlar. Byklerine, dokuz oturakl olanlarna zango denir. Piyadeler en ince yapl kayklardr. Uzun ve dardrlar. Abdulhak inasi Hisar'a gre d kurmak, dncelere dalmak iin bunlardan daha uygun beik yoktur. Bu beikleri de hilali, pembezar gmlekli, ate, al, vine - r, kahverengi saltal hamlaclar (birinci krek), sigoryaclar (ikinci krek) ve de mangaclar (nc, drdnc ve beinci krek) sallar. Bu oynak ve ty gibi kayklarn kenarna serilmi olan ve hemen suya decek duygusunu veren srma saakl al uha, Boaz'n btn renklerini kendine eker. XIX. yzylda stanbul'da grev yapan Amerikan Elisi Cox, piyadelere en uygun yolcularn Trk kadnlar olduu kansndadr. Ona gre, Trk kadn oturduu yerden, hi mi hi kprdamaz. Kayn dengesi de, bylece, hibir biimde bozulmu olmaz. Piyadeler, kimi zaman, pereme adyla da anlr. Ama bunlar daha ok kira kayklardr. Piyadelerden de, az-biraz kabadr. Gelin grn ki, uzun mu uzun bir ge64 misleri vardr. Taa Bizans'a dein dayanrlar. Bunlarn, gerektiinde taklan bir direkleri, gen biiminde de huri yelkenleri bulunur. Peremeler dolmu olarak da kullanlr. ,Son yllarda ise peremeler olsun, piyadeler olsun, yerlerini sandallara brakmlardr. Abdulhak inasi sandallarn Sultan Hamit andan sonra yaygnlk kazandn syleyecektir. XIX. yzylda Boaz' bir de yar kikleri ya da futalar kaplar. Abdlmecit ve Abdlaziz alarnda ehzadelerin bir sr kay yannda bir de kikleri vardr. ehsu-varplu, amirallerin de kikleri bulunduunu belirtir. Kiklerin baomuzlarndaki yldzlar onlarn aamalarn gsterir. Bir yldz, tuamiral; iki yldz, tmamiral ve koramiral; yldz, oramiraldir. Byk amirallerin kiklerinde ayrca, batan ka, bir pus eninde, lal rengi bir tiriz, bir ota bulunur. Kiklerde bir de yat krei ekilir. Yat

denildi mi, btn krekiler yatar, krekleri yle1 ekerler. Kydan bakanlar da, kiklerin iinde, kimseleri gremeyerek avullarlar. Geen yzyln sonlarnda en iyi futalar da, Bebek'te, imdiler yklm olan karakolun az ilersinde, denizden ierlek bir yalnn altndaki iliinde Corci Usta yapar. Corci Usta, Msrl Halim Paann Londra'dan getirttii bir kiki rnek alarak yle futalar dktrmtr ki, istanbul'daki yabanclar bile bunlarn ngiliz futalarndan daha stn olduklarna kalplarn basmlardr. Boaz'daki ba, bahe ve bostanlarda yetien sebze ve meyvalar, Boaz dalyanlarnda tutulan balklar da 65 ehre pazar kayklar ile tanr. nk Boaz vapurlar ancak 1854 ylndan sonra ilemeye balamtr. XVII. yzyln sonlarnda Boazii, Hali ve Mar-mara'daki kayk iskelelerinin says pek kabarktr. Bunlara borda eden pazar kayklar da bin be yze yaklar. Bunlar Boaz kyleri arasnda yolcu da tar. Her biri 50-60 kii alr. Yolcular kayn iindeki kilime otururlar. Ama kayn bordasna oturup bacaklarn dar sarktan, ayaklarn kayn dna, boylu boyunca uzatlm sra yaslayanlar da vardr. Bu gibiler, 3-4 saat sren yolculuk iin on para eksik verirler. Kayk ii yolcular ise, ayni yer iin 30 para der. Pazar kayklar Saray iin de yaplr. Saray eyalar, saray dalkavuklar, saray atlan bir yerden bir yere tanacaksa bunlarla tanr. Saray mzkas da bunlarla git-gel olur. Pazar kayklar 13 metre uzunluunda ve 2,5 metre geniliindedir. Ba ve artma diye anlan en uzun krei 6,5 metredir. Arl da 80 kilodur. Alt hamlac eker ki, balarna bir de reis ker. A. Cabir Vada Boazii Konuuyor adl yaptnda Saryer pazar kaynn tuzlu balk flarn, Beykoz kaynn sepeti ubuklarn, Yeniky kaynn da balklar stanbul'a tamakta balca ara olarak kullanldn yazar. Kanlca kay da bou 16-17 kilo, dolusu 60-70 kilo ya da bou 8 kilo, dolusu 20 kilo eken flarla Gztepe suyunu stanbul'a uurur. Suyun soukluunu korumak iin de flar geceden doldurulur ve gn almaya balamazdan iki saat nce kayklar yola karlr. A. Cabir Vada iin bundan sonrasn dg yle dile getiri/: 66 Kayn iskeleye (Haliteki iskelelerden biri) yanamasndan sonra, flarn depolara tanmasn stlenmi olan hammallar, ilkin bu flara l atp, yzn yeni-yeni gstermeye koyulan gnein scaklndan korumak iin, onlar sokaklarn glgeli yanlarndan iletirler. Kapalardaki Kuyumcular Sokana kout sokaktaki sucu Mihran, dkknnn bodrumuna yerletirdii kplerin desteiyle, sularn doal soukluunu akama dein korumay baarr. Bu dkkndan iilen su, kaynandaki tad tadndan pek ok mteri eker. Pazar kayklar, bal bulunduu kyn maldr. Oradaki caminin ya da kilisenin, ya da iyliksever bir kiinin vakfdr. Bykdere'nin pazar kayn 1761 ylnda len ve Rumelihisar'na gmlen Maliye kalemi hulefa-sndan Mustafa Efendi yaptrmtr ki, nasl olup da yzyllara kar koyduu bilinmemektedir. Anadoluhisa-rnn pazar kay ise Yasemin adnda iyliksever bir hatunun vakfdr. Kendisi Fatih Sultan Mehmet Camii karsndaki okulun bahesinde yatmaktadr ki, bu okulu da kendisi yaptrtmtr. > Kanlcann pazar kay ise caminin vakfdr. Cami de Sultan Sleyman anda Erzurum ve Badat valiliklerinde bulunan skender Paann bir hayrdr. Avlusunda olu Ahmet Paa ile birlikte yatmaktadr. Saryer pazar kay da yine bir hatunun vakfdr ve de cami vakfna baldr. Camiyi sorarsanz, o da Ali Kethda eliyle yaptrlm ve 1720 ylnda Kethda Mehmet Aa ona onarm koydurmu ve bir tula minare eklemitir. Ama biz, Boaz'dakilerin kalbini skender aynas eyleyen bu kayklar bir an durduralm. ' 67 Gizliden gizliye silistre sesleri duyulmaya balamtr. Boaz kimi zaman, evresine pek aktrmasa da silistrelere yatar.

Bir saatte 4 kez o silistreler kaar yine gelir. Alt -saat gider, Boaz sular kurur ve alt saat gelir, byk kulak sevinleri olur. Alt saatten sonraki saatte, az az gider, az az gelir. On alt saattan sonra 24 saat btnleninceye dein ksldka kslr. Yani Boaz bir de belli belirsiz silistre sesleridir. 68 DEL SARAYLI Silistre sesleri duyulmaya baladna gre, imdi biraz da feleini arm kendimizden sz aabiliriz. Ben Boazii'ni dndm m, gzlerimin nne deniz duda bir yal gelir. Yalnn taraasnda da, al dibali bir kadn, kemikten bir hint tarayla pemperian salarn tarar. Nedir, Anadoluhisan'ndaki Marki Necip Bey yals, Yeniky'deki Muhayye yals, engelky'deki Muazzez Hanm yals ile daha birka yal bir yana braklrsa, yallarda tarad adna bir ey bulunmadn bildiimden kendimi pek ciddiye almam. Ama bu imgenin nerelerden gelip kafama takldn aratrmaktan da bir an geri durmam. Dorusu, bilinalt denilen o zirzop bilgisayar, insana yle oyunlar oynar ki, akl keskinler bile iin iinden kolay kolay siyrlamaz. Bir palamar ki yz bin kula. Kukusuz, derim kendi kendime, gemi gnlerden birinde yandanarkllarla Boaz' geerken bir ta-raa yavrusunda ya da bir balkoncukta, byleleyin bir hatuncaz grm olmalym. Belki de, ehirdeki evlerden birinin penceresinde grntlediim bir kz, ban ykadktan sonra, salarn gnete sarnlatrmak iin, Boaz'da belleime taklm taraalardan birine kurulmak istemitir. Kimi zaman da yle dnrm : Bu imge, ola ki, air Nigar Hanmdan esmektedir bana. yle ya, Abdlhak inasi Hisar'n, ayna karsnda 69 salarn zerken betimledii bu air-kadn, pekl, kafamdaki bir atlaktan kafamda Himalaya boyunda bir sr yark vardr ieri szlp oray allak bullak etmi olabijir. Ne bileyim, bu kuruntunun kayna belki de Nigar Hanmn Hayatmn Hikayesi adyla, lmnden 41 yl sonra yaynlanan, o bir avu gnlnn ah, o gnln tm, yaynlansn diye ne kadar bekledim! kapanda grdm ve kendisine pek pek otuz be ya verdiim resimdir. Gelgelelim, Nigar Hanmn o fotog-rafisinde, salar al sprgesi bir kadn grlmez. Tersine, sokaa kmak zere takm taktrm, bana hotozunu ve yaman oturtmu, Orhan Veli'nin deyiiyle ciddi mi ciddi bir bayann yz izgileri vardr. te yandan, o yllarda, bir Amerikan dergisinde, Sunday Magazine'de, yer alan Nigar Hanm yalsnn resmine baklacak olursa, onda da, taraa, maraa diye bir ey olmad saptanabilir. Uzun lafn ksas, benim Kanlca'dan Emirgan'a, Emirgan'dan engelky'e, engelky'den Yenimahalle' ye fat-fut atlamamdan pek holamayan Boazii, bana trl trl oyunlar oynamak iin, portakal sars, ini mavisi, pembemsi beyaz, kark erguvani, sedefi, yeil ebrli, hnnabi, vanilya moru ya da firfirimsi boyalarn gzlerime fkrtr. , bu noktaya gelince, ben de, Boazii'ni, gizli aklarn anlatmak isteyip de bir trl anlatamayan, anlatmaktan ekinen, anlatmay gereksiz sayan bir saraylya, bir cariyeye, gngrm br. hanmefendiye benzetirim. O benim kt aklm da, bu kez, Nigar Hanmla, kendisini, yalsnn st kat odasnda, sslerini zp karrken grntleyen Abdlhak inasi arasnda gizli bir sevi olup olmadn aratrmaya koyulur. 70 Geri Nigar Hanmn, o hemen hemen ocuk yataki Abdlhak inasi karsnda, arballktan ayrlan herhangi bir davran olmad gibi, o srada yannda, srf bir kitap almak zere bulunan badibadi yazarmzn da, yol-yordam dzenini altst edecek bir kmlts yoktur. Ama kt aklm, yine de, yalnn tavanarasndaki o badik ocukla, kendisinden en az yirmi ya byk olan, ama genliinden de daha bir ey yitirmemi bulunan o ileli, o saygdeer kadn arasnda, srekli demiyeceim ama aklar kimi zaman -be dakika da srebilir bir gizli sevi, bir i-yaklam, bir .elektrik kprts olduuna beni inandrmak iin bin dereden su getirir.

Hani, buna ben de pek ses karamammdr. nk kendinden byk erkeklerle bir odada yapyalnz kalan kk kzlarn neler duyduunu bilmem ama, gzelliinin doruunda, olgun ve solgun bir kadnla drt duvar arasnda babaa kalan bir erkek ocuunun ne denli karmak duygu ve rpertilere srklendiini kendi yaamm bana yeterince retmitir. Diyeceim, Abdlhak inasi'nin istedii kitab kendisine vermeden nce, yalsnn o pencereleri denizle pen alak tavanl odasnda hotozunu, inesini ve sspsn karmay yelemi olan Nigar Hanm o ocuk .yazara kar bir ey duymam olsa bile, amlcgdaki Enitemiz yazar byk bir duygu denizinin dalgalar arasnda rpnp durmutur. Abdlhak inasi Boazii Yallan'nn, Nigar Hanmla ilgili parasnda, bir de Geceler ki size hep yan gzle bakar ve kendimden byk kadnlar gibi yznzden pmeye cesaret edemezdim diye bir eyler mrldanr ki bu da bizim szlerimizin pek yabana atlmayacak bir yorum olduunu gsterir. Kald ki, Abdlhak inasi, Nigar Hanmn yalsndan ktktan sonra kendi yallarna diz 71 kapaklar erimi, kollar krlm, gzleri snm, ruhu donmu olarak dnmtr. Annesi de, olunu grr gTmez, yzndeki duygu aknln sezmi ve hemen o anda yle barmtr: Nen var, ne oldun ? Abdlhak inasi, bu soru karsnda gkn karmaz, aradan elli yl getikten sonra da o gn annesine verecei, ama bir trl veremedii karln Yokluu grdm ve anladm dan bakas olmadn syler. Dorusu, elli yl gecikmeyle yaplan bu aklamann insan doyuracak bir yan yoktur. Yazarmz, o gn Nigar Hanmn birka adm tesindeki gnlnde kouan ptptlar 50 yl sonra bile gn na karmaktan kanmtr. Ne ki, sevi katnda mr tketenler bilir ki Yokluu grdm ve anladm sz de, Ak grdm ve anladm szyle eanlamldr. Kafamn, air Nigar Hanma byle uzun boylu takl, belki onun bir de Nigar Binti Osman adyla anlmasndan gelmektedir. Macar Osman Paann kz olmakla ortaya kan bu ad, beni uzun yllar kendine balamtr. Beni byleyen daha baka kadn adlar da vardr. Hele saraylar dolduran cariye ve kadnefendilerin gll, kl adlar bana ok sikirdim geceler geirtmitir. Tarih kitaplarna da boyuna, onlara toslamak iin, borda ederim. I. Murat'n kadn Gliek Hatun adn tarsa, Fatih Sultan Mehmet'inkinin ad da Glbahar Hatundur. Ama onun Glah adnda da bir kadn vardr. lk Osmanoullarndan Orhan Beyin ei Nilfer, II. Bayezit'in ei ise Glruh adn byltrler. Hrrem Sultann lmnden sonra Kanuni'nin en gzde sevgililerinden biri olarr sonunda Kanuni onu ldrtecektir Glfem Hatun da bu iekli adlar geleneini srdrr. Daha yakn yllara gelecek olursak, haber rzgarlarndan ses getirenler IV. Mehmet'in bakadnnn Glnu Sultan, Abdlme-cit'in balbademinin se Glcemal Kadn olduunu duyurur. II. Abdlhamit'in annesi Glnihal KacUnla, Vahdet-tin'in annesi Glt Hanm da bu ikalenin son burlardr. Saraydaki cariye adlar da sultan adlarndan aa kalmaz. Zevkibahar, Ebribahar, Hsnibahar, Subuhgl, Glin, Hsnigl, Glfidan, Glizar, Lalezar, Laleruh... Topu da bahara, gle, laleye sarp sarmalanmtr. Bunlarn iinde Ferahfeza, Zengule, Nihavent gibi musiki makamlarnn adlarn alanlar bile vardr. Ferli yani kl adlar ise^grladr: Ceylanfer, Simfer, Cihanfer, Dilberi-fer, Lalifer, Envarifer, Cemalifer, Mrgifer, Aynfer, Zih-nifer, emsifer. Ne var ki, bu adlar cariyelerin kendi adlar deildir. okluk Macar, Rum, ranl, Rus, Ermeni. Ukraynal, erke, Srp, Grc gzelleri arasndan seilen bu iekler Saraya geldikleri vakit bu cicili bicili, bu byl adlarla yaldzlanrlar. O alarda saraylar, konaklar, yallar silme cariyedir. Yzlerce cariyesi olanlarn says pek kabarktr. Paalar, vezirler, efendiler de boyuna cariyelerine kesilirler. Leyla Saz'n demesine gre Sultan Mahmut, kz kardei Esma Sultan'n cariyelerinden Tarn Kalfaya ark bile d zmtr. XVII. yzyl ortalarnda Anadolu'da ayaklanan Abaza Hasan Paann defterini drmek zere, stne giden Murtaza Paaya bakn hele siz. Cariyelerini bile yannda gtrmtr. Ne ki, zafer Abaza'da kalr. Ayparas gzeller AbazaJ sarca ve sekban leventlerin eline dmtr. Bunlar tmnn giysilerini, sspslerini, elmas ve altnlarn soyarak cpcbldak brakrlar. Sonra da 73 Abazd Paaya yollarlar. Teekkr Abaza'ya ki onlar yeniden donatp, Afyon'a snm olan Murtaza Paaya geri evirir.

Cariyeler ak yiyiciliin, geerlii kabul edilen yiyiciliin de al - veri dolabdr. Rvet adn azna almayan bykler bile kendilerine armaan edilen cariyeler karsnda hemen yelkenleri suya indirirler. Suriye Valisi 1866 Nisannda Sadrazam Fuat Paaya i serinleten bir cariye sunduu vakit, Paa kendisine: Bu senin yaptn valilie sar i deil demeyi aklndan bile geirmemitir. Burada cariye adlarnn, cariyelerin bahtlarn amad zerinde de durulmaldr. Geri cariyelerden, haseki sultan (padiah kars) ve valdesultan (padiah anas) olanlar ya da saray ve konaklardan fiyangolu biimde rak karlanlar vardr ama efendilerinin dnyalarn genileten cariyelere, odalklara okluk 500 dirhem Trablus kua gzyle baklr. lsz, anlamsz szlere ne gerek ? Biz size Kl Ali Paann yaamn sergileyelim de, kim papazn hayrna alyor, kim almyor iyice belli olsun. Paa, ya doksana.yaklatnda bir gn yataklara dm ve hafta arca yatmtr. Usta tabip gelmi, hastal akm, yararl ila vermi. Paay ayaa kaldrmtr. Ama Paa cariyesz edebilir mi ? ster ki her akam kz olan kz bir odalkla aya trmansn. Usta tabip yine gelir: Artk cariyelerle fiskostan perhiz gerekir. Yoksa nazl mr ele girmez. 74 Kl Ali Paa burda bir fesupanallah ekilmelidir usta tabibin dn kulann arkasna atar. 25 Haziran 1587 gnnn gecesi yine kz olan kz bir cariye ile cmbe kalknca da sabah tutturamaz. imdi buna akl karal denir mi, denmez mi ? Ey okur, sen sz balarken, biz de baka bir servene el atalm ki bizden nce bu dnyaya kazk akanlar rahatta olsun. Bu yk bir cariye eskisinindir ki bize dek ulatran Sermet Muhtar Alus'tur. Sarayl, efendiden biriyle bagz edilmitir. Edilmitir ama kaynanas kendisine murat aldrmamtr. Kanna zehir doram, elini, ayan, ban yerden kalkamaz etmitir. Sarayl diyoruz ya, gerekte, tas ts bir uttur. Bir gn bile kaynanasna azn ap gzn yummamtr. Sonunda da akln terek sokaklara frlamtr. Frlay o frlay. Usta tabip yine gelmise de Saraylnn derdine deva bulamamtr. Yz bin aferinbad kocasna ki, bu esirfiraln nedeni annesi olduu iin, terelelli karsn boamamtr. Elinden geldiince korumada kalmtr. Deli Sarayl Badat araf giyer. Hac Davut postas gibi de konaklar dolar. Aznda laf hazr: Cehennem kt olas, zebaniler elinde cayr cayr yanas kaynanam rahat vermiyor ki, evimde hanm hanmck oturaym. Beni kocamdan kskanyor. Yatan aramza yapt. Kocamn, bekr uaklardan, benim de dul kargadan ayrlm yok. 75 Deli Sarayfnn dsel bir sevgilisi de vardr. Sanki Jean Giraudoux onu tanm da, Chaillot'daki Deli adl oyununu yle yazmtr. Sevgilinin ad: Eyp'l eyh Efendi. Her gittii yerde onu sorar: eyh Efendi Aslanmn bu gece buraya geleceini haber verdiler, doru mu ? Doru ki, ne doru. Deli Sardyl, sevgilisini bekletmemek iin, konaklarda deinin serildii odalarn kapsn sabahlara dein ak tutar. Bir defasnda paalardan birinin hanm bir muziplik dnr. Halayklardan birini Deli Sarayl'ya uurur: eyh Efendi haber yollad, bu gece pdana geliyor. Konan erke'li bir delikanls da bu i iin hazr edilir. Gelin grn ki, delikanl, Sarayl'nn odasna girip de karsnda gen ve gzel bir kadn grnce Sarayl o yllar 22-23 yalarndadr kendisine belletilenlerin topunu unutur. Kapy ierden kilitleyerek geceyi orada avullamaya ker. Darda," muziplik'avclarnda bir tela, bir tela ki ei grlmemi.

Barmalarn, lklarn, uyarlarn, gz da vermelerin bini bir paraya. Delikanlysa bunlarn hibirine bana msn demez. Ertesi gn yedii dayaklarla kendine ger ama yine de halinden memnundur. 76 As olanlar da Paa karsna olur. Olay haber alan Paa hemen ossaat karsn boar. Deli Saraylnn kocas ise tk kadn akl hastanesine gndermekten baka are bulamaz. te o zaman da Deli Sarayl'nn dnyas btn btne kararm, evreni gzleyen gzleri yalarla dolmu, yreinden kopan ahin duman mavi gkleri simsiyah etmi olur. Tarkazlanm karnn delilerevindeki ilk yaam budur ki, bundan sonrasn kimse bilmez. Ama biz bu yky kendi haline brakalm. Boaz'da konak tuttuumuza gre Karadeniz'den gelecek gemileri gzleyelim. Ad kyamete kalacak, dnya gzeli cariyeler gelirse, oradan gelecektir: Abaza, Grc'den, erkez, Lezgi'den Reislere selam syleyin bizden i huri, glman esir gemisi Gelirler yaz bahar Karadeniz'den 77 % KANLICADA BR SADRAZAM 1858 nisannn ilk gnlerinden birinde, be ifte bir kayk Fransz Elisi Bay Thouvenel'in eiyle, einin yeeni La Baronne Durand de Fontmagne', Keecizade Fuat Paann, Kanlca ile ubuklu arasna den, dnya gznn eini grmedii yalsna getirmitir. Paa nc Hariciye Nazrlndadr. Sadrazaml daha sonra, Sultan Aziz- anda yzn gsterecektir. Maysn onunda Paris'te Eflak - Budan ynetiminin birletirilmesi konusunu tartmak zere toplanacak konferansa katlmak iin bir iki gne dein yola kacaktr. Bu nedenle 1500 kese yolluu cebe indirmitir. Ayrca her ay da 20.000 frank aylk alacaktr. Paann olu medi grevlilerinden izzetl Nazm Bey, Sadrazam li Paann damad Salahattin Bey, Ali Beyefendi ve Viyana Konsolosu olup bir sreden beri stanbul'da bulunan Davut Efendi de Paaya bu toplantda destek olacaklardr. Bunlarn da her birine 35.000 kuru yolluk sunulmutur. Diyeceim, konuklar Kanlca'ya birka gn sonra gelseler Paay yalsnda bulamyacaklardr. Ama onlar bugn buraya aran da*Paa'dr. O adan kalma bir fotoraf iye bakacak olursak yalnn bir set zerine kondurulmu olduunu grrz. Kyya sal, sollu iki merdivenden inilir. Yal, ikisi biraz girik olmak zere be kanattan oluur. En by, n79 deki kanatn ortasndakidir. Sa yakada iki kanatl bir kkle, arkada, koru iinde, bir nc kk daha vardr. Dahiliye Nazrl Evrak Mdr air Ali Haydar Beyin yazd bir iirden o zamanlar kim ki devlet grevlisidir, airdir. yalnn byk bir balkonu olduu anlalmaktadr. Haydar Bey yalnn altnda bir de alayan olduunu syler. Ne ki o, alayan lafn azna almaz da, an eilimine uyarak kaskad der evre, silme aatr. Burada istediiniz bitkiyi bulabilirsiniz. Keecizade, Hekimba Salih efendi gibi bahesinin doktorudur. 50 altn aylkl bir bahvanba-s da vardr ki, Fransaldr. Yalnn arkasnda bir limonluk grenler l iken dirilir ta tepelere dein uzanr. Bahe de renk renk iekler ve imlerle ssldr. Gllerle yaseminler de ba eker. Aalar arasndaki inili, kl yollar da akltalaryla kapldr. La Baronne'un anlatmasna gre Fuat Paann hanm buralarda yrrken bir halayk kendisine yastktk ediyor, bir yandan da hanmnn, ok bol olduu iin ikide bir den beyaz ipek oraplarn dzeltiyordur. Paann ei ufak tefek, tkrldm bir hanmdr. ki konuk'ona o gn yallah yallah 35 ya vermilerdir. Orta filan olmayna da byk deer gstermilerdir. Ev sahibesi onlar ikinci kapdan i kapdan karlam ve vg yamuruna tutmutur. Konuklar sylenenlerden bir ey anlamamlarsa da ev sahibesi bir aralk elini yle bir oynatmtr ki, bununla kendilerini yalnn iine buyur ettiini akmlardr.

Yalya bir merdivenle klmaktadr. Merdivenlerde Hanmn kemerine tututurduu eteinin kuyruu iki yana alnca La Baronne saydam bir kuma altnda gizie80 nen pembe bir ten grr gibi olur. Trk kadnlarnn pembe tenleri zerine daha nce kulaklar yeterince dolu bulunduundan da gerek bir Trk kadnyla kar karya olduuna varr. Uzun bir koridoru atktan sonra iek ve kularla dolu iki salondan geip, Hareme ularlar. Burada eyalar alak, yumuak ve ok dingindir. Geni divanlar, oturunca insann iine gmld kocaman yastklar vardr. Duvarlar da sedirlerle evrilmitir. Bunlarn ba taraf, te yana gre daha yksektir. Kelerde de stne vazo ya da bakr kaplar konmu mermer etajerler yer almtr. Sofra kurulunca Fuat Paa da Hareme geip onlara katlr. Burada La Baronne: Fuat Paann geliiyle konumalar tatl bir havaya brnd deyecektir. Dorusu Fuat Paann az laf yapmasn bilir. Tarihi Abdurrahman erefin demesine gre o, bir aya zerinde bin lafn belini bker. Hazrcevaplna da hi deyecek yoktur. Hocapaa Byk Yangnndan sonra sokaklarn dzenlenmesine, caddelerin geniletilmesine kalkan Paa, yol zerindeki trbe ve medreseleri yktrmaktan da ekinmemitir. Halk, o stnden bir trl silkeleyemedii alkanlna uyarak ileri geri sylenmeye, Paaya lanetler savurmaya balaynca bir tand-yle der: Divanyolunda trbeleri yklan Kprl Mehmet Paa ile Firuz Aann ruhlarndan korkmak gerekir. Fuat Paa da hi duraklamadan karln diker: Kprlnn gnince davrandmdan onun ruhu bundan ad olur. Firuz Aaya gelince, benzerlerini ben81 den nce sadrazamlkta bulunanlar ldrdnden ondan da korkum yok. Keecizade bir baka gn de yeni alan caddelerle kaldrmlar ven bir diyavoloya unlar syler: Evet, o kaldrmlar bize atlan talarla yaplyor. Fuat Paa clz, uuk benizli, seyreke beyaz sakall ve uzun boyludur. Yalnz Seraskerken yaplm bir resmi vardr ki, onu bir hayli enli gsterir. Gelgeleiim, Chalmelle Lafour adl birFrenkyazan onun imanca, yerden bitme, pancar yzl, kaln dudakl biri olduunu syler.' Bu da bnlemin'in u yargy yaptrmasna yol aar: Frenklerin ulusumuz zerine alp verdikleri bilgilerin pek ou yanllarla ykldr. Biz dnelim yine soframza. La Baronne'u bugn Fuat Paadan baka, kars da bylemitir. Yabanc yazar ki Krm sonras stanbul'unu anlatan bir gnl vardr konuklarnn yemesi imesi iin bylesine kouturan bir ev hanmn ilk kez gryordur. Hele onun yzklerle ssl, ipince parmaklaryla tavuu paralayp kendilerine sunuu, va, akln uykuya yatrmtr. Yemekten sonra Hariciye Nazr konuklarna gelinini de tantr: ^Gelinim erkez'dir. Olumuzla evlendirmek' iin alp yetitirdik. Gryorsunuz, bizim klelik anlaymz sizinkinden ok ayr. Glbiz adndaki gelin o sralar gzellii ve dbr- d-brlyla Tm stanbul'un amann kesmitir. Trklere 82 zg giysisinin altnda yksek keli saman rengi pabular boyunu btn btn haval yapyordur. Glbiz Hanm Keecizade'nin kk olu Kzm Beyle evlidir. Mahdum Bey bir sre Mekteb-i Harbiyye'de okumu, sonra Paris'e gnderilip orada da sava bilimiyle ilgili okullardan geirilmitir. Cevdet Paa onun iin yle-der: Kibarzadeler iinde daha bu denli bilgili ve iyi ahlakl bir kii yetimemitir. Memlekete dnnde kendisini binba olarak bulan Kzm Beyi, babas Mekteb-i Harbiyye Nazr Hseyin Paann yanna yamamak isterse de Serasker Paa buna kar kar:

 Kzm Bey binbal ile yardmcla getirilirse buyruu altnda albaylar bulunmas gerekecek. Bu da tutulan yola uymaz. Bu engelleme zerine Keecizade, olunu askerlikten ekip karmay dnrse de Sadrazam, kendisini yattrr. Sonunda Kzm Bey de Taksimdeki Topu Klasna atanr. Ama Serasker Paann kendisini pe saymasnn acsn iinden bir trl atamyordur. 1860 ylnda da, bir gn Klada grevde iken, bu acdan lp gidecek, babasn da, mrnn geri kalan gnlerinde zehirli brakacaktr. Burgya bir baka lm haberi de sktrsak m, sktrmasak m ? Hadi sktralm da analarn ne oullar dourduu belli olsun. Yine 1860 ylndayz. Vak'a-i Hayriyye'de 1826 ylnda Humbaraha-nedeki erleri Saray- Hmayun'a gtrp Sanca erifin 83 korunmasn stlenmi olan vezir eskilerinden Dede Paa ki o hayrl olaylarda Humbaracbadr bu yl 102 yanda iken yalnzlk lkesinden sonsuzluk evrenine g etmitir. Kimileri, Paann ldnde 102 deil de 105 yann taycln yaptn ileri srnce de stanbulun gizli ve ak tarihileri arasnda byk tartmalar kmtr. imdi yine sk durun. nemli bir haberimiz daha var. Kocasnn lmnden sonra Glbiz Hanm, kaynpederinin evinden ayrlm, Hristiyanl kabul ederek, stanbul'da Belika Elilii grevini yklenmi Van den Bosch'-un kolunda bak yosmaya Avrupaya gitmitir. La Baronne daha sonraki yllarda ona Paris'te rastlayacak ve doulu kadnlara zg sessiz gzelliinden bir ey yitirmediini ararak grecektir. Peki ama biz Kzm Beyin askerlikten ayrlmasn nleyen Sadrazamn kim olduunu sylemedik. Efendim o sadrazam, Mtercim Rt Paadan bakas deil. Sadrazaml da 24 Aralk 1859 cumartesi gn balamtr. Biz ondan iki gn nce Dolmabahe Sarayna uzanalm ki bu iin tan atma zamann yakndan grelim. Perembe gn ki, ayni zamanda cumda-l-ul aynn yirmi yedisidir. Sultan Mecit, Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paa ile Keecizade Fuat Paay Saraya artarak, Rusya mparatoruna gnderilecek nian ve armaanlar gstermek istemitir. Huzura ilkin Kbrsl girer. Armaanlar seyreder. Laf gmrklerden alnca da, hay bu adam ne grgsz, u tmceyi yumurtlar: Merhume Validesultan Gmrk'ten de rvet almtr. Hnkr bu sze ok burkulur. Bir ey der mi, demez. Fuat Paay da ieri aldrr. Ona da armaanlar gste84 rir. Onlar gittikten sonra da Hareme geer. Geer gemez de patlar: Bu adam benim lm validemden ne istiyor ? Ertesi cuma gnnden tezi yok, Kbrsldan mhrn aldrtr, daha ertesi gn de Meclis-i Tanzimat Reisi Rt Paay sadrazam eyler. Mehmet Emin Paa da, byk fitiller almay unutmadan, mhr iin gelen Mabeyinciye unlar barr: Efendimiz beni ocuk oyunca m sanyor? Bunu iiten dostlar Kbrsly knar: Byle sz de sylenir mi ? Kbrsl da u aklamay yapmak gereini duyar: Zat ahane perembe gn bana pek ok dua etti. ler senin vaktinde iyi gidiyor. Rahatm. Tanr seni eksik etmesin dedi Ertesi gn de bakn ne i etti. Onun iin syledim. Ben ocuk oyunca deilim. Bize yeniden Kanlca'daki yalya dnmek dyor. Geri Rt Paann Bebek'teki yalsndan amadk ama daha onun sras gelmedi. Bugn iimiz Fuat Paayla. Mevsimlerden yaz. Aylardan da ramazan. Bahenin drt bir yannda iftar sofralar. Aalar renk renk fenerlerle donatlm. Kimilerinde mahyalar da asl.

Sofralarn sakz gibi- beyaz rtleri ve peeteleri var. Yemi ve yemek tabaklar antika olup gelene gidene merhaba ekiyorlar. atallar, baklar da Osmanl Devletine gre. Gm amdanlardaki fanuslardan szlen klara belenmi konuklar yandmalamadm basmalarnn renk cmbnde yzyor. 85 Paann oturduu sofra 24 kiilik. 12 kiilik iki sofra daha var ki, onlarn da banda Paann iki olu. Bunlardan baka Khya Efendinin denekiliini stlendii bir sr kk sofra. Keecizade yemei ar ar yer. Bunun byk bir yarar olduunu syleyerek konuklarn da bu ie kkrtr. Ama kimsenin cigarasna karmaz. steyenler sofrada da cigara tttrebilirler. Bahenin bir kesinde de hallar, namaz seccadeleri, hasrlar. Akam ve teravi namazlar burada klnacak. Aptest tazeleyecekler iin de gm leenlerle ibrikler alesta. Fuat Paann stnde asker giysisi. Yaver-i ekremlik kordonu da eksik deil. Yanltmayn, teraviden sonra Ha-rem'e geecek, hem yarm saat kadar dinlenecek, hem de stndeki asker giysilerini karp sivilleri giyecek. Paa gerisin geri selamla dnd vakit de Karagz ya da Ortaoyunu takmlarn hazrlanm bulacaktr. Hayali Mehmet Efendi an en byk ustas olduu iin bunlar Semih Mmtaz S. anlatyor Karagz o oynatr. Oyunlar kadnlar da kafes arkasndan izlediklerinden nkteler ve szck oyunlar snr amaz. Kadnlar ieri ekildikten sonra ise sanatlar bir oyun daha karrlar ki bunda, bu kez, stanbulluluun btn inceliini, btn kopukluunu gsterirler. Yalda sofralar hi bo kalmaz. 1280 ylnn muharrem aynda (18 haziran -18 temmuz 1863) Sultan Aziz'in de bir akam, yemee gelmilii vardr. Akam yemeklerinden eliler, yabanclar da pek eksik olmaz. Bunlar ramazanlarda, teravi namaz klnr86 ken, aalarn altnda Mslmanlar g yere indiren baklarla seyrederler. O srada eleri de Harem'de ayn ii yapyordur. Osmanl Hkmetinin yar resmi yayn arac olan La Turquie gazetesini ynetmek iin 1867 Martnda stanbul'da badaa geen Charles Mismer de hemen hemen her cuma yalda yemek yemektedir. Bu, Mismer'in stanbul'a geliinden iki ay sonra, bir gn Keecizadenin, bir konu zerinde dncesini almak zere kendisini, sabahn sekizinde yalsna armasyla balamtr. O gn, zavall Mismer, er- horozda bir sandal kiralayarak, Boaz'daki akntlarla iki saat boutuktan sonra, yalya tam vaktinde ulat halde Paa onu leye dein bekletmitir. le vakti atp da karn iyice zil almaya balaynca Mismer artk dayanamam, bir uakla Paaya u pusulay iletmitir: Drt saatten beri yce buyruklarnz beklemekteyim. Kabul edilip, edilmeyeceimin ltfen bildirilmesini rica ederim. Bundan sonrasn brakalm da Mismer anlatsn : Paann yerinde bir bakas olsayd, dosta da olsa bu uyarmdan tr beni balamazd. Ama Paa uyarma beni le yemeine alakoymakla karlk verdi. Bu olaydan sonra artk bekletilmez ve her cuma Paann sofrasnda yemek yer oldum. alma ya da konumalarmz, okluk gece saatlerine dein srerdi. Zeki ve uyank kiilerle dostluk kadar iyi bir ey olamaz. nk basit dnceliler durum ve eyann sadece yzeyini ve kaba yann grebilirler. Oysa zeki insanlar, birtakm yntemler ve yasalar elde edebilmek iin o durum 87 ya da eya zerinde derinleirler, onlarn iine girmeye abalarlar. Ayn yln ekiminde Fuat Paa o sralar beinci Hariciye Nazrlndadr La Turquie gazetesinin ynetmenini Girit'e giden Sadrazam li Paann yanna Franszca ktibi olarak verir. Boaz byk bir kii olan Mismer, Girit'te Sadrazam li Paann sofrasnda da neesini bulur. Sadrazamla birlikte Girit'e gelmi olan Ticaret ve Nafia Nazr Kabii Paa, stabl- mire Mdr

Ferik Rauf Paa, Hariciye Nazrlnda bulunmu ve Berlin Kongresine Osmanl Devleti delegesi olarak katlm olan Sisam Beyi Karatodori Efendi, eski Girit Valisi Adossidis Efendi, 1865 ylnda stanbulda kolerann at koturduu sra Fuat Paann bulup ortaya kard Doktor Sava Efendi ilerde Vali ve Hariciye Nazr olacaktr Sadrazamn damad Salahattin Bey de her akam li Paann sofrasnda bir araya gelirler. lkin itah amak iin zeytin, havyar ve benzeri erezler kar ortaya. Mismer'e de arabn dayarlar. Ama kendisinden baka kimse imedii iin o da imemeyi ye tutar. Sofrann dzeni alafrangadr. Ramazanda ise byk yemek masas yerine drder kiilik sofracklar kurulur. atal bak yerine de herkes kendi parmaklarn kullanr. orba, pilav ve hoaf iin de gm kak yerine tahta kak yelenir. Mismer Trk yemekleri nnde suyu kesilmi deirmene dner. Hele tavukgs oldu mu, ikisine, ne birden saldrr. Bu arada da li Paann sorduu her soruyu karlamaya alr. nk onun bir grevi de budur. 88 Bilmem ok mu anlatyoruz az m anlatyoruz ? Yalnz bugnk bunluk szcnn yerine kullanlan buhran szcnn de Fuat Paa yalsnn bir rn olduunu sylemeden geemeyiz. Yl 1850. Bir gece tarihi Cevdet Paa bata olmak zere devlet ileri gelenleri Paann yalsnda toplanmlardr. Memleketin para durumunu belirtecek bir rapor yazacaklardr. Hazine tam bir kriz halindedir. Ama Trk-ede bu Franszca crise szcnn bir karl da yoktur. Orada bulunanlarn tm saatlerce kafa patlatr. Sonunda buhran terimi benimsenir. Padiaha sunulacak rapora da u balk atlr: Hazine-i Maliyyenin Hal-i Buhran. Bir ilkyaz sabah Cevdet Paa bu yalya yine gelmitir. nk Koca Reit Paa maysn ikisinde Padiaha : Maslahatn bir derecesi vardr ki, oraya geiince kulunuz ekilmek zorunda kalrm deyerek drdnc sadrazamlndan ayrlmtr. Ayrlma nedeni Fransz maslahatgzarnn Babali zerindeki basksdr. Buna, Kastamonu'ya srlen Damat Mehmet Ali Paann ki Reit Paann ondan byk can dman yoktur iki hafta gemeden balanp, yeniden stanbula getirtilmesi de eklenebilir ama, gerek neden maslahatgzardr. Paann yerine, o sralar, Viyana Konferans doiaysiyle Viyana'da bulunan li Paa geecektir. Paa da onun yerini alacaktr. Niyeti, Franszlarn Osmanl ilerine karmasn br devletlere ikayet etmektir. Cevdet Paann byle ala sabah Fuat Paaya komas da burdan gelmektedir. Paadan, artk sadrazam eskisi olan Reit Paay bu iten dndrmek zere, ar89 ln koymasn rica edecektir. Bir gece nce Reit Paann oiu Ali Galip Paa ile de grm ve bu karara birlikte varmlardr. Keecizade de bu szlanmaya kardr. Cevdet Paay dinledikten sonra, sandalna atlad gibi soluu eski sadrazamn Emirgan'daki yalsnda alr. Uygun bir dille onu dncesinden evirmeye alr. Kesin bir karlk alamazsa da Paay iyiden iyiye yumuatr. Birka gn sonra haziran balarnda Emirgan-daki yalya ngiltere Elisi Sir Canning de damlar. Canning nisan ve mays aylarnda bir Kbrs yapp o yl Moskoflarla Krm'da savaan Osmanllar yannda Fransal, ngilterel ve Sardenyal da vardr stahbula gelince Reit Paann sadrazamlktan ayrldn haber alm ve Paa ngiltere politikasndan yana olmakla hemen, o an kan kurumutur. Canning de yalda eski sadrazama ayn tleri yineler. aresiz kalan Reit Paa da yolculuunu geriye atarak ki ksa bir sre sonra Konferans kendiliinden dalnca sorun kknden zmlenecektir fakiri, yani Cevdet Paay, mutuyu Fuat Paaya bildirmek zere yeniden Kanlcaya yollamtr. Bunlar 1855 yl olaylardr.

Ayni yln hazirannda Reis'l-ulema Fndkzade Efendi ayn yirmi ikisi aramba gn mr etei ksaldndan topraa verilmitir. Pintilii ile n salm bir kiidir. Bilimden nasibi de azdr. Buna karlk, satranta stne kacak kimse pek yoktur. 90 Ey okur, tirenkete yelkenini Hzr Reis gibi molameze ederek, yani yarm boa alarak buralara dein geldik. Artk izin ver de kysaraylara, kklere, kasrlara, yallara, koylara daha ok borda etmeden, Boaz' bir atmaca gibi Yldz tepesinden tarayan Sultan Hamit'i ekranlarmza getirelim. nk Boaz' ehzadeler, kadnefendiler, paalar, damad- ehriyariler, Babali hulefas, mahdum-u sada-retpenahiler, bankerler, tatl su frenkleri, kokonalar, ma-damalar ve nice nice balonlu kiiler yazmsa Abdlha-mit de resimlemitir. Hem bir yerin stnde padiah gz yoksa, o yerin durumu neye varr? 91 800 TENEKE KAVURMA Sultan Hamit'in, kat-mendilleri zamanmzdan 100 yl nce icat etmesine kl-pay kalmtr. Kendini biraz daha sksayd tarihe btn ayplarndan baka bir de yaratc olarak geecek, kat-men-diller de, belki, Hamidiye mendilleri adyla anlacakt. Abdlhamit kat-mendilleri yaratmam ama tl-bent-mendilleri yaratmtr. Bu da, aa yukar, ayni kapya kar. Tlbentleri kk paralar halinde kestirir ve padi-ahsal burnu smkrmeye gereksinme duyduu vakit, tlbentlerden birini eker, iki hnk-hunktan sonra, onu ipak yaklmaya gnderir. Tlbent-mendilleri, ka-t-mendiller gibi p sepetine atmayp yakmay yelemesi, onun mikropbilim alannda ne denli ileri olduunu da gsterir ama biz imdilik o yana krek ekmeyelim. Geri bu yakma ii, oka tlbent harcanmasna da yol aar ama, iki evrenin ve denizlerin egemeni, sultanlarn sultanna ok grlmemelidir bu. Kald ki, ulusun paracklarn Abdlhamit bu paracklarn kendisinin olduunu sanr asl yutan da tlbentler deil, saray boazlardr. Yldz kk ve baheleri ayr bir kenttir. Yedi bin tfeki, yani yedi bin grtlak onun stndedir. Valde-sultanlarn, kadnefendilerin, ikballerin, ehzadelerin, 93 cariyelerin, mabeyincilerin, bahvanlarn, alarn says da be bin dolaylarndadr. Bunlara Yldz Park iindeki atelyelerde alan usta ve iileri katarsanz, grtlaklar on be bine ykselir ki topunun doldurulup boaltlmas deme hazinelerin ii deildir. Bir sre Sultan Reat'n baktipliinde bulunan Halit Ziya Uaklgil yle diyecektir: Saray boaz, doymak ve dolmak bilmeyen bir alkla az alm, her eyi yutmaya hazr ve ne tk-nrsa kanamyacak, sonu gelmeyecek bir rmak biiminde, derinliklerine akacak yiyecek dalgalarn bekleyen korkun bir uuruma benzer. Abdlhamit anda saray mutfaklarnn aylk masraf on bin altndr. Bir gnde alnan tavuk says da be yzden aa dmez. Matbah- Amire denilen saray mutfa, Beikta'ta, Dolmabahe Saraynn st yakasndadr. Feriye Saraylarnda (imdiler Kabata Lisesi ve Galatasaray'n ilkokul kesimi) ve Dolmabahe Saray veliaht dairesinde oturan ehzadelerle raan'da usu uykuya yatrlan Sultan Murat'n yemekleri burada pier. Bu mutfaklarda elliyi akn aba, tatlc ve breki, yze yakn a kalfas ve rak vardr. Bulaklar, kilerciler, tablaclar (tablakrlar) bu hesabn dnda. Yemekleri saraylara tablaclar tar. Semih Mmtaz S. tablaclarn, yemek zamanlarnda, balarnda bembeyaz ipek rtlerle sarlp sarmalanm tepsiler, sokaklarda grnmelerini anlata anlata bitiremez. Grevlilerin edal ve dbr dbr yryleri bir geit treni izlenimini verir. Tablaclar, sokak ilerinde de alay gsterirler. nk Beikta dolaylarndaki kimi evlere de, hnkrn buyruuyla Tanr onun kesesine bereket versin , her gn yemek tanr. Birok Beiktallar 94 da tencere ve kazan kazntlarn tablaclardan satn almak iin can atar. Bu al-verie Hazine-i Hassa da gz yumar.

 Her sarayn 10-15, raan'n ise 35 tabla yemei vardr. Bir dereceli tablalar efendilere, iki dereceliler saray grevlilerine gider. Abdlhamit'in halklna kitakse: dereceli tabla yoktur. Bir tepside sekiz byk sahan yer alr ki, onlar grr grmez sarayllarn yrekleri oynar. Ama datmda iki tepsi birbirine kartrlarak verilir. Bunlardan baka Harem'de de zel yemekler, zel tatllar yapld olur. Yldz'daki Saray ise Beikta'tan yemek almaz. Onun ayrca iki mutfa kaynar. Bynde her yemekte 1700 tabla kar. Kuhane Mutfa denilen k ise ok mutlu ve ok sekin padiah iin alr. Burann abasna kuuba, yardmcsna da ikinci ad verilir. Yamaklarn en eskisi de ocakba adn alr. Kadnefen-diler de bu mutfaktan yer. imdi, dikkat, dikkat, Sultan Hamit'in midesini dolduracaz. Kilerciba Osman Bey nde, drt kilerci ile srma cepkenli, kocaman alvarl tablacba arkada, Abdlhamit'in yemei mutfaktan alnp Sarayn talna getirilmitir. Sofra takmlar da sepet antalar iinde yetitirilmitir. Yemek odas nerede diye bouna aranmayn. Fransa Kralnn saraynda ayakyolu yoksa, Trk Padiahnn saraynda da yemek odas yoktur. Abdlhamit ikide bir: Yahu, ne zaman yerleeceiz ? Gebe yaam sryoruz. Daha bir yemek odamz bile yok! 95 der ama, siz ona kulak asmayn. O belli bir yemek odas olmamasna gvenlik bakmndan iin iin memnundur. Abdlhamit tablalarnn zellii, tepsinin drt kesinin de mhrl olmasdr. Talkta Kilerciba tablalar Srcemal Kalfa ile Feleksu Kalfaya ah bunun adna da bitiyorum teslim eder. Onlar da tablay, alr-kapanr bir masa zerine yerletirip sofray kurarlar. Tabaklar porselendir. Kenarlar da krmz, beyaz altn yaldzl ve markaldr. Bakara su bardaklarnn markalar ise beyazdr. atal, bak takmlarn sorarsanz, onlar da altndan. Durun, Abdlhamit'in bir de altn tuzluu vardr. Annesi Tiri-mjgan Kadnefendiden kalmadr. Sofra hazr olur olmaz Srcemal Kalfa, bir bemol, !ki fa-diyez sresinde, Ulu Hakann drdnc kadn Mfika Sultana haber salar. O da, yiyecei grml olsun olmasn, yer basmadan koup Abdlhamit'in sofrasna ker. Mfika Sultan, Abdihamit'in Yldz'daki son yirmi ylnda, hep onunla birlikte mide doldurmu, akamlar da onun yatak odasnda yalmlar parlatmtr. Kilerciba Osman Beyin lmyle ya herkes lr yerine ikinci kilerci Hseyin Efendi geer. O, padiahn yemek yiyecei odaya dein girer ve ona enicilik de eder. Abdlhamit karnn doyururken de kapda iki nbeti durur. Yemeklerden sonra kilerciler gelip sofray toplar. Kalan yemekleri nbet odasndaki bendeler, musahipler kapr. Ekmek artklar da bir tl-bente sarlr. Bavuranlara verilir. Herkes una inanmtr ki, Ulu Hakann ekmek krntlar kekemelie birebirdir. 96 Abdlhamit le yemeklerinde okluk rafadan yumurta ya da tereyada pimi soanl yumurta yer. En sevdii yiyinti budur. Bunun hazrlanmas da ayr bir hner ister ki bunu da bize Yeni Ev Kadnnn Yemek Kitab yazar Hadiye Fahriye Hanm anlatacaktr: Yeter derecede soan halka halka dorayp bolca tereyanda sararncaya dein kavurduktan sonra bir para su, bir kak sirke katp iki- dakika kaynat-mal. stne az-blraz toz eker serperek kakla bir, iki kez kartrmal, sonra da sahana almal. Soanlar sahana iyice yaylmal ve yuva alarak, iine yumurtalarn sadece sarlar beyazlarn padiah barsaklar kabul etmez konmal. Tuz ve biber de ekildikten sonra iki sra da tarn gezdirilmeli. Sahan iki dakika daha atete tutulduktan sonra sofraya alnmal. Kzl Sultan Abdlhamit bu deyime ok kzar soanl yumurta yemedii vakit de, koyun klbasts ya da kotlet tenavl buyurur. Bala fit olduu vakit ise bunun mezgit ya da gelincik olmasna dikkat eder. Bir koulu da vardr: balklar tereyada kzartlacaktr. Bir kez bir akam yemeinde zeytinyada kzartlm barbunya yemitir de gzlerinin ak dnmtr. Aba Rait Aa tereya yerine zeytinya kullanmak gibi yanllklar yapmaz ama i ok bakadr. Sultan Hamit artk padiah deildir. Beylerbeyi Saray'nda, Boazii Mahpusu ad altnda, yaamnn son gnlerini sayyordun Kendisini de Enver Paadan baka kimse o da Abdlhamit'in

kardei Sleyman Selim Efendinin kz Naciye Sultanla evlendiinden beri kendini Osmanl tahtnn bir mirass saymaktadr takma-maktadr. 97 Klbastlara, balklara, yumurtalara kimi zaman da brekler eklenir. Sultan Hamit 23 mart 1898 gn, akam yemeinde, unlar attrmtr: Sebzeli bolyon orbas, kuzu beyinli brek, sal-al pisi bal filesi, enginar ile bezelyeli sr filesi, stakoz, kukonmaz, sln ve kara tavuk kebab, pilav, zerde, yemili kays tatls, dondurma. Yemein ortalk yerinde yenilenlerin sktrlmas, yeni gelecek yemeklere de yer almas dncesiyle bir de pun dikilmitir. Nedir, o gece Sarayda konuklarn bulunduu da dnlebilir. nk Yldz'da sk sk akam yemei verilir. En ok arlan da ngiltere E!isi Henri Layard' dr. Ama bu konuklar okluk sofraya birbalarna oturtulurlar. Merutiyet'ten sonra yiyinti ileri olduka deiir. ehzadelerin, sultanlarn boazlan saray mutfandan uzaklatrlmtr. stelik bunlarn olsun, Sultan Reat'n olsun denekleri kslmtr. Ne ki, bu padiah yavrularnn grtlaklar, yine de, durmadan, dinlenmeden iler. Abdlhamit'in olu ehzade Burhanettin Efendi 14 ocak 1910 cuma gn akam ki iki gn nce Hakk Paa Roma Eliliinden gelip sadrazamlk koltuuna oturmutur midesini u yemeklerle svamtr : Sebze orbas, beyinli brek, Hollanda salal kefal bal, yeillikli fileto, kukonmaz, enginar, pilav, kremal kestane, dondurma, ekerleme. Bu arada pun yine unutulmam, yemek arasnda ya da stne fincan fincan pun da devrilmitir. Bu yemeklerin Burhanettin Efendinin sofrasndan hi eksik 98 olmadn anlamak iin ehzadenin 1 mart 1916 aramba gn yediklerine de bir gz atalm : Kestaneli orba, stakoz, mantarl file, trl, hindi kzartmas, bezelyeli pilav, marmelatl Jenevuaz, Viyana peyniri, meyve. Oh, yeme de yannda vat. Burhanettin Efendi bundan hafta sonra da, 23 Mart Perembe gn, u yemeklere yaknlk gsterecektir: Kukonmaz orbas, pide brei, balk kftesi, zeytinyal enginar (Dikkat buyurun, kukonmazla enginar hi eksik olmuyor), Hindi dolmas, kaymakl baklava (Oh, oh, oh), peynir, meyve. u var ki, Burhanettin Efendi bu zehir-zemberek yemekleri hep bir bana yer. Onlar bakalaryla paylamay pek dnmez. Evine konuk aracaksa, onlar viyolonselini dinletmek iin arr. air Nigar Hanm da bunu bildiinden, 1916 martnda bir akam Burhanettin Efendinin bir arsn alnca, oraya yemekten sonra gitmitir. Ama iyi ki gitmitir. O gece tam bir sanat gecesi yaanlmtr. Ev sahibi yine viyolonsel, Mahmut Celalettin Paann kz Vildan Hanm da piyano almlardr. Mihri Hanmsa, Vildan hanmn resmini yapmtr. Ama biz dnelim yine Abdlhamit'imize. Kzl Sultan, tatllardan da en ok stla ile muhallebiyi sever. Kaymakl kadayfa da hayr demez. Aralk aralk azn alafrangalkla ykamak iin de ilekli arlot turtasna yatar. ilek olmad mevsimlerde ise kuuba turtay Bav-yera kremas ile svar. Ulu Hakan, kimi geceleri de hafif geirmek ister. Bu daha ok konuu olmad zamanlardr. O akamlar yatsdan sonra da hemen yatar, tan atma zamannda 99 da kalkar. Bu yzden orba ve meyve ile yetinir. Meyveler de kavun, karpuz, ilek ya da eftalidir. Sabahlar gelsin yine tereyada pimi yumurta. zel doktoru Yarbay Atf Bey, salk nedeniyle hnkarmz boyuna mide ve barsak sancs eker bunu engellemek isterse de ona her kez yle kar kar: Yasz yersem peklik yapar. teden beri almm. Hogr, ilime. Abdlhamit'in, sabahlar, yarm bardak st maden-suyu ile kartrp itii de oiur. Bu, itli madensuyudur. Bbreklerinden rahatszland vakit, Almanyadan getirtilen Doktor Bergman, kendisine

Frederick madensu-yunu salk verdii iin de o tarihten sonra hep bu kk darda madensuyunu yuvarlar. Su, Beyolu'nda, stiklal Caddesindeki Bazar Alman'm mdr Bay Paloka aracl ile getirtilir. Bay Paloka sandk bana drt lira alr ki bu, Sultan Hamit'in pekliini daha da artrr. Hnkarmzn barsaklarn srdrmek iin kulland bir ila da vardr. O zamanlarn deyiiyle manyezi hamzi'dir bu. Bunu, gzlerini aar amaz alr. Daha sonraki yllarda manyezi yerini toz ekerle kartrlm sinamekiye brakr. Bu kez de szmzn bana dnelim. Basiret gazetesinin sahibi Ali Beyin yapt bir sustden sz aacaz. Aalm ki, Saray boaznn ne olduu bir daha gzler nne serilsin. Basireti Ali Bey, Rus ordusu Ayastefanos'a (Yeilky) sarkt sralarda (1878 ylnn ilk aylar) bir gn, bir i iin Yldz'a gittiinde, Byk Mutfak dolaylarnda 100 kadar tenekeci grmtr. Bunlar akl almaz bir abukluk ve beceri ile teneke kutular yapmaktadrlar. Bir yandan da koyunlar kesilip kazanlarda kavurmaya dntrlyordur. Ali Bey, Saray adamlarndan birine kavurma ve teneke100 terin ne iin hazrlanmakta olduunu sorunca u karl alr: Ruslarn stanbul'a girip ehri ele geireceklerinden kuku yoktur. Sultan Abdlhamit'i de tutsak edeceklerdir. Bu gnleri grmemek ve tutsaklk altna dmemek iin Padiah, Peygamberin hrkasyla, padiahlk sancan ve Kutsal Emanetleri (1) alarak, oluk ocuuyla birlikte, Bursa'ya kamak ve gmek dncesindedir. Yol az olmak zere 800 teneke kavurma hazr edilmektedir. Burada bir noktay aklamak gerektiinden ksaca deinelim. Abdlhamit'i bu dncesinden dndren Darssaade Aas Hafz Behram olmutur. yle ki, o gn akam zeri, Behram Aa Hnkrn karsna kp unlar hngrdemitir: Bursa'ya kaalm buyruluyor. Pekl ama iler bittikten, Rusya'y herhangi bir yolla kandrp stanbul' dan kardktan sonra, acaba ulus bizi yeniden kabul eder mi ? III. Napoleon'un halini grdnz. Padiahlar okluk Darssaade Aalarnca yneltildiklerinden Abdlhamit de Behram Aann bu uyars karsnda telalanr: yleyse ne yapalm ? Sen ne dnyorsun ? (1) Kutsal Emanetler (Emanat- Mukaddese): Hazreti Peygamberin hrkas (Hrka-i Saadet), Peygamberin bir dii, Peygamberin ayak izini belirten bir ta, Peygamberin iki naln, bir seccadesi, Ebubekir'in seccadesi, Peygamberin bayra (Livay- erif-i Nebevi), Peygamberin bir ok yay, iki s (biri uayip Peygamberin), Nuh'un tenceresi, brahim'in kazan, Yusuf'un gmlei, Davut'un klc, mam Hseyin'in gmlei, Hazret-i Hatice'nin gmlei, Cihar- Yare ait imameler, Cafer Tayyar'n klc vb... 101 Ne olacak ? Ulusun bana ne gelirse, bize de o gelecektir. Sabretmekten baka are yoktur. Sultan Hamit'in Bursa'ya kamak dncesini brakmas ite Behram Aann onun Abdlhamit'ten daha akll olduu dnlebilir bu szlerinden sonra olur. Dorusu, Saray grevlilerinin Sultan Hamit zerindeki etkisi daha sonraki yllarda da srer. Bunu bilen, srmalara ve nianlara boulmu parlak niformal paalar, vezirler de Yldz'a yz srmeye geldiklerinde, Saray adamlarnn kap eiklerini andrmay, hi mi hi, savsaklamazlar. Cuma selamlklarndan nce, Mabeyin Dairesi bu ba kesmi, ezile bzle ilerleyen kiilerle dolup dolup boalr. En ok da amdan ya da brik aalarnn en bilisizleri onlardr odalarna saldrrlar. Paalar bu tredi aalarn karsnda byk selam emberleri ve yaylar evirerek dururlar, bunlarn zrvadan aa dncelerini de alklarla karlarlar. Osman Nuri, Abdlhamit-i San ve Devri Saltanat adl kitabnda yle diyecektir: Gelir ve kar salamak iin en bereketli, en verimli konumalar bu odalarda geer. Rumelide subaylar ekya ardnda perian olur, Anadolu'da kyl alndan kavrulurken, bu odalarda kklerine, yallarna doymayan paalar, sa bitmedik yetimlerin mirasn, ya da yurdun en kutsal haklarn paylarlar. Yabanclara satmak iin Abdlhamit'ten bir takm ayrcalklar deviririer.

Denilebilir ki, her paann kona ya da yals minik bir saray gibidir. Oralarda da yzlerce tencere, yzlerce kazan kaynar. Tevfik Fikret onlara: Yiyin efendiler yiyin, bu yama sofras sizin dedike onlar da durmadan, dinlenmeden, soluk almadan tknrlar. 102 Nedir, bu boaz kavgasnn Abdlhamit'in iznine bal olduunun unutulmamas da gerekir. Ziftleneceksin ama ziftlendiini Yldz Saray da bilecek. Bir kez bunu unutan Rauf Paa ile konuklarnn bana yle iler almtr ki, yiite zehirli hanerler bundan beterini edemez. Lafn kurdelasn uzun mu tutuyoruz, ksa m tutuyoruz, bilmiyoruz ama anlatalm. Rauf Paa salam tembihli yemekler yapmaya ve yaptrmaya dkndr. Bir akam yine kl yemekler dktrm ve arkadalarn Bebek'teki yalsnda toplamtr. Bol yemeklik ve imelik olunmutur. Sra azlar silmeye geldii vakit de yal baslr. Bu da nesi demeyin. Her zamanki gibi bir curnal ilemitir. Curnalde: Rauf Paann yalsnda Babali ileri gelenleri toplanyor. Ge vakitlere dein devlet sohbeti yaplyor denilmitir. Baslanlar arasnda Amedi Odas grevlilerinden Saip Efendi de vardr. Daha Yldz'daki ilk sorguda bedeni korkudan iftetelliye durur: Rauf Paann yalsnda ne yapyordunuz? Hindi yedik, kaz dolmas yedik. Daha ? Hindi yedik, kaz dolmas yedik. Daha, daha ? Kaz yedik, dolma yedik. Baka bir ... yemedik. Abdihamit, her vakit olduu gibi, sorguya ekileni bir perde arkasndan dinliyordur. Saip Efendinin szlerinden ve hallerinden curnalin salam bir temele oturmadn akmtr. 50 altn vererek kendisini savar. Rauf Paa ile teki kak dmanlarna da selamlarn yollayarak perdeden aa iner. 103 Sevgili okurlar, bizim kusurumuza kalmayn, biz gemi zaman sylyoruz. Araya yeni zaman da kartryoruz ama pek belli etmiyoruz. Daha eski sylemek gerekirse, Osmanl mparatorluunun ilk kurulu yllarnda, Trk mutfann bir trl yemekle yetindiini belirtmeliyiz. II. Sultan Murat anda (1421 1451) Fransz Elisi Marquis de la Brouquiere'e ekilen bir lende sadece para etli pilav karlmtr. A. Sheyl nver bir yazsnda Fatih Sultan Mehmet anda da (1451 -1481) Sarayda konuklara ve devlet byklerine yourtlu ve etli hamur (mant), ya da spanakl brek gibi bir trl yemek verildiini yazar. Ama herkes doyaca kadar alrm. Yemekten sonra da tanenli erbetler iilirmi. XVI. yzylda iler biraz daha deimeye balar. Bolluk Trklerin itahn, kabartmtr. Yzyln ikinci yarsnda, III. Murat anda, Saj-ay Mutfana ylda 30 bin tavuk, 22.500 koyun, 400 kuzu giriyordun XVII. yzyl ortalarnda ise Saraydaki a ve yamaklarn says bin yz yetmii bulur. Enderun ve Birun'dakilerin yani Sarayn iinde ve dnda grev alanlarn topu, Sarayda tokdoyum olurlar. Din ve mezhepleri ne olursa olsun, Divan'a gelen davac ve tanklar, Divan- Hmayun yeleri ve Divan gnlerinde Sarayda toplaan kapkullar da bu yiyeceklerden nasiplerini alrlar. Mutfaklar, Topkap Saraynn ikinci yerinde, sa yandadr. Alar ve yamaklar, gndeliklerinden baka kazanlar da devirirler. Kesilen koyunlarn balaryla ayaklar kendilerine braklr. Bunlar satp gelirini aralarnda blrler. Grtlak masraf, III. Murat'n ilk yllarnda 156 yk akedir. Bu padiahtan sonra 210 yke ykselir. Bunun 104 dnda, Saray mutfana, her yl Msr'dan 36.000 kile pirin, 2.660 okka eker, 2.500 kile nohut gelir. Biber, tarn, karanfil gibi baharlar da cabas. Eflak'tan ise 20.000 koyun, 15.000 okka bal, 400 kile de tuz gnderilir. Budan'n yollad ise bin okka baldr.

Helvahaneye 14 bin okka, hile karmam limon suyu ile aa kavunu, turun ve frenk limonu da stan-ky'den uup gelir. Bunlarn paras stanky vergi geliriyle karlanr. Sakz Adasndan postalanan iskorine derler turun suyu ile iek murabbalarnn parasn da izmir Gmr der. Ayrca eitli illerden 300 kile nohut, 75 okka safran, 2.000 okka Kohisar tuzu, 2.995 okka Ahyolu tuzu, 19.900 tane tavuk, 3.000 hindi ve bir sr meyve de Saraya iaret kaldrr. Sarayllarn her biri iin taynlar saptanmtr. Kendilerine yemek kmayan sarayllara bunlar Haluk Y. ehsuvarolu anlatyor tayn verilir. XVIII. yzylda bir valdesultann gnlk tayn yledir: 3 okka eker, 20 okka sadeya, iki kile (ortalama 50 kilo) pirin, 23 tavuk, 50 kyye (okka) et, 20 kyye soan, 30 adet yumurta, 2 kyye niasta, 30 dirhem bahar, 2 kyye mercimek, 2 kyye buday, 1 kyye kzl zm, 2 kyye siyah zm, 2 kyye sirke, 6 kyye tuz, 10 kyye has un, 45 kyye sebze. Sizin anlayacanz Sarayllarn balca ii tknmaktr. Ne var, devlet ileri gelenlerinin ya da halkn srtna binmi esnaf ve tecimenlerin konak ve yallarnda da yiyinti ileri her trl snr aar. Kimileri, an olsun diye Osmanl mparatorluu an olsun diye diye batmtr 105 sofralarna yzlerce adam ve dalkavuk toplar. Sofraya 40-50 kap tamadan kimse konuklarn salvermez. II. Mahmut'un akl hocas Halet Efendinin onun yznden meydan bulan olaylar, yeri gelince, daha ayrntl olarak anlatlacaktr sofrasnda ise en az 200 konuk vardr. Konan iine slamad vakit, sofra baheye tanr. imdi yine sk durun. Ayana dtk, imdat Padiahmzdan dedirten bir haber vereceiz. 23 Nisan 1792 gn, ki o gn Ramazan'n da ilk gndr, stanbul'da lahm- ganem (koyun eti) hi bulunmaz olmutur. Ama bu, yokluktan ok, koyun etinin okkas yirmi para iken on be paraya narh verilmi olmasndandr. u gizli kalmasn ki, toplumun ensesine slk gibi yapan gereksiz giderler tier eyi ksa zamanda yoka evirir. Kutsal lkelerin koruyucusu III. Selim, bu yzden, birtakm israf yasaklarna bavurmutur. Koyun etinin piyasadan kalktnn ertesi gnnde, esnafn dikili kavuk ve iekli entari ve car ve donluk giymemesi ferman olunur. Bu buyrua uymayanlarn giysileri ortalk yerde yrtlacak, ellerine de byk zlgtlar toka edilecektir. Ayni gn, kibar hoppalarnn adamlarna da bir uyar getirir. Bunlar sadece Trablus ve Ahmediye kua kuanacaktr. ngiliz dolamasna paydos ekilmitir. Ramazann beinci gn ki 27 Nisan 1792'dir, erbet mendilleriyle buna benzer armaanlarn verilmesi de yasak altna alnr. Sadrazamlarn iftara ardklar kiilerin koynuna saat sokmamalar ve tm kibarlarn, gz gre gre armaan almamalar da sakl yerlerde alabilirler ferman olunur. Aralkta, devlet ileri gelenlerinden bakalarnn erkn krk giymemeleri de tembihlenir. 106 Ramazann altnc gn ise ekerin okkas doksan alt paraya ktndan, bu durumda artk erbet bile yaplamyacana varlarak, btn ekerci dkknlar kapatlr. 1820 ylnda II. Mahmut da israf yasana el atar. e de yemeklerden balar. Ferman yledir: sraf gnahtr. Bundan byle evlerde en ok be trlden yedi trlye kadar yemek piirilecektir. Yediden tesi yasaktr. Tarihi anizade, yedi trly israf saymayan bu buyruun tezine unlar dktrr: Bu srada yol dt, fakir (yani anizadenin kendisi) bir kez Halet Efendinin sofrasnda bulundum. Geri yedi trl yemek geldi ama tm de havuz gibi tabaklar iinde. Yars da tatlyd. Hem de ok nefis ve her yerde bulunmayan tatllard. Harcna, niceliine baktm, piyasay gz nne getirdim, yalnz bir sofraya en azdan 300 kuruluk (1) yemek kestirdim. anizade szn yle balar: Madde temel tutmad, herkes bildiinden kalmad. Devlet ileri byledir. Halka hereyi yapabilirsiniz, zgrln elinden alabilirsiniz, ama onu pisboazlktan, oburluk gsteriinden dndremezsiniz. Oburlukta kimi padiahlar da kullarndan geri kalmaz. Sultan Aziz kollarn svad m, svamad m, bir kuzuyu byk bir itahla ekl- bel eder. III. Ahmet, onun gibi nne geleni ekl- bel etmez, yani silip sprmez ama o da

(1) Bugnn parasyla aa yukar be bin lira. Ama bu para, anizadenin dediine gre, tek bir sofra iindir. O zamanlar btn konuklar tek bir sofrada toplamak olana yoktur. Her lende 4-5 ya da daha ok kiilik bir sr sofra kurulur. 107 haval yerlerde, ince kym odalarda yemek attrmaya baylr. Topkap Sarayndaki yemek odasn da ona gre detmitir. Buraya I. Ahmet dairesinden geilebiidii gibi, Hnkr sofrasndaki aynal kaplardan birine bal merdivenle de klabilir. Oda minnacktr. Drt duvarn drd de yalboya meyve ve yemek resimleriyle ssldr, Tavanda da koca bir ayna. III. Ahmet yemek yerken lokmalarn buradan izler, onlar azna gtrmeden nce drt atl saray arabalarna bindirerek sofrada mehterhane almaya gnderir. zel yemek odas olan bir padiah da III. Selim'dir. tekiler, Sultan Hamit gibi, sofra nerede kurulmusa, orada doldururlar karnlarn. Ama a deitike, kaklarn da deimesini, suyun altn bardak, an da gm tabak iinde durmasn isterler. Zehirlenme kukusunu yrrlkten kaldrmak iin de yemekleri ilkin enici-baya ya da kilercibaya tattrrlar. Ey okur, izin ver de urada bir soluklanalm. Bu blm Abdlhamit'jn yz ve beden haritasn karmadan bitirirsek ayp olur. Sultan Hamit orta boyludur. Bir Ulu Hakan iin orta boy pek vnlecek bir ey deildir ama Abdl-hamit onu Ortanca dalar ben yarattm diye kaslmak iin kullanr. Gzleri tahrirli yeildir. Daha dorusu yeil ile mavi aras eladr. Gzlerinin evresi de az-biraz halkaldr. Baklar bunu kz Aye Osmanolu sylyor zek ve duygu ykldr. Kalar ince, aln ak ve yksektir. Salar, yine bir hakana yakmayacak biimde dkktr. Yz beyazdr. Pala gibi eri ve iri bir burnu bu souk ve solgun yz bunu da bir ngiliz yazar sy108 lyor ikiye ayrr. Bedeni ise yznden aktr. Elleri orta byklkte ise de biimlidir. Ayaklar da ne kk, ne byktr. Kara Tahsin adyla n salm Mabeyin Baktibi Tahsin Paann demesine gre, gr ve kaln bir sesi vardr. Bellei yle herkeste bulunmayacak denli gldr. Gelgelelim kuramsal bilgi denilen eyden nasibini, hi mi hi, almamtr. ada hkmdarlarla karlatrldnda hepiniz yznz rtn ondan bilisizi yoktur. Ne ki, yaam iinde bir takm grgler, deneyler elde etmitir ki bu, onun 33 yl sanatl beste ile Trkleri inim inim inletmesine yetmitir. Buraya, yan tutmu olmamak iin, Abdahamit'e iyisinden ya eken tarihilerimizden Abdurrahman erefin szlerini de aktarmalyz. Geri hazret bu peh-pehlerde kantarn topuzunu oka karr ama, ne yapalm tarihiler byledir, insan, ya ehit edip meydanda brakrlar, ya da seraserli kapanie krklere sarmalarlar. Ald Abdurrahman eref: Abdlhamit'in yz ve yapismdq Osmanl Hanedanna zg alametler iyice belli olurdu. Zeki ve duygulu ve dakikainastr (yani dakika sektirmez). Her zamanki davran naziktir. Sesinde zel bir tatllk vardr. Efendiliin, halifeliin ve padiahln arballk ve ululuunu tamamiyle yerine getirir. Bendelerini koltuklar, kendisiyle gren yabanclar tatl dili ve nazikliinin ekicilii ile bylemenin yolunu bilir. u var ki, Abdlhamit'i yaam boyunca bir kez o da Merutiyet'ten sonra grm olan Mehmet Akif, onun yznde Abdurrahman erefin saptad Vernel yumuakln bulamyacaktr. 109 O gn Abdlhamit ak bir arabada Meclis-i Me-busan'n al treninden dnmektedir. Akif ise Mithat Cemal'le birlikte, Reit Paa trbesinin oralardadr. Kzl Sultan grnce sapsar kesilir. Mitmat Cemal'-de tela: Hasta msn ? ' _ : Boyal sakalyla Abdlhamit'in yz birdenbire karma kt. Fena oldum. Gelin grn, halk geip giden arabann arkasndan komakta, Abdlhamit'e alk tutmaktadr. Akif, Mithat Cemal'e bu kez unlar fslar: Aman yarabbi, 33 yl bu. Hl alklyorlar.

110 L OCUK Bir yazar yle der: ldrc odur ki cinayetinden yararlanr. Sultan Hamitde Tayf'da bodurduu Mithat Paa ile Damat Celalettin Paann lmlerinden kimi yararlar salamtr. Geri, sonradan, Mithat Paann ailesine elini uzatm, onlara dolgun aylklar balam, Damat Mahmut Paann olu Beyzade Celalettin Beye de uray Devlet yelii peke ekmitir ama btn bunlar, iledii cinayetten, 33 yl tek bana yararlanm olduu gereini ortadan kaldramamtr. Kald ki, Mahmut Celalettin Paann ei Cemile Sultan ki Abdlhamit'in de kzkardeidir yllarca Abdlhamit'in semtine uramam, Beyzade Celalettin Bey de yabanclar ona Prens der haniden sonra nne atlan uray Devlet kemiini yalamaya pek yanamamtr. Abdlhamit'e baklrsa, Mithat Paa bu memleketin istedii adam deildir. Merutiyet ynetiminin Avrupa'da salam olduu avklar, sadece grm, o bayndrln teki nedenleri zerine eilmemitir. te yandan, sulfato her hastala, her insana yaramad gibi Merutiyet ynetiminin de her ulusa, her ulusal toplulua yararl olmayacan bilmiyordur. stne stlk, Sultan Aziz'in tahttan indirilmesi iine karmakla ynetim adam olmaktan km, ihtilalciler snfna gemitir. 111 Abdlhamit bu konuda unlar syler: Hkmdarn hibiri, hal iine karm bir adama gvenemez. Tahttan indirilen hkmdar can dman olsa bile. Ve dnyada hibir ihtilalci grlmemitir ki, ykmakta gsterdii baary, yapmak konusunda da gsterebilmi olsun. Sultan Hamit, Mithat Paann kendi buyruu -ile ldrtldn de kabul etmez. Ama Merutiyet'ten sonra kendisini bu cinayetle sulayanlarn kalabal karsnda unlar demek gereini duyar: Hadi, bana kar yneltilen bu iftiray gerek sayarak, aynen ve tamamen kabul edelim. Size ka halife gstereyim ki korktuklar ve kskandklar kiileri bir anda yok etmitir. slam halifelerinin en byklerinden olan Halife Abbas, Mansur'a, Devaniki Hanedannn velinimeti olan Ebu Mslim-i Horasani'yi ldrtme-di^ mi ? Harun al Resifin, o kadar sevdii Cafer-i Ber-meki'yi idam ile yetinmeyerek akrabasna ettii zulm, benim Mithat Paa'ya olan davranmdan daha yumuak mdr? zellikle ben, Mithat Paann saldrganlk olaslna kar ki meydan bulsayd, bu olaslk gereklik biimine dnrd yalnz, saknma nlemleri almakla karlk veriyordum. Adamlarna hi dokunmayarak, ailesine dolgun aylklar baladm. Yetitirdii vezirlerden Abdurrahman ve Halil Rifat Paalar gibi ie yarayan kiileri de sadrazamlk koltuuna kadar kardm. Ve Mir akir Paa ve Raif Paa gibi ileri gelen kiileri de nemli grevlere getirdim. Fatih Sultan Mehmet'in Halil Paa gibi, Varna zaferinin elde edilmesine yol aan deerli bir sadrazam idam ediver-mesi, herhalde Rumlar direnmeye kkrtma haynln gsteren mektup efsanesine dayanan bir i deildir. 112 Sokullu Mehmet Paann ehit edilmesinde, III. Murad'-n parma olmad ne srlebilir mi ? Alemdar Mustafa Paa olaynda, atam Sultan Mahmut Hazretleri Paaya hayrhahlk gsterdi mi ? O kadar uzaklara gidip de tarihten rnekler aramaya gerek yok. Drt yl,nce Abdlhamit bunlar 1917 ylnda sylemektedir Takvim-i Vakayi'de okumutum. Mahmut evket Paann ldrlecei yer ve saat, hkmete daha nceden haber alnmken, koca bir sadrazam ve harbiye nazr, gpegndz ve Harbiye Nezaretinin nnde bir yaveriyle birlikte para para ediliyor ve on yedi kurun atlyor da, yine bir polis, bir candarma eri meydana kmyor. Otomobille kaamyan bir topal olmasayd, ola ki eylemciler de, zabta grevlileri gibi, meydana kmazd. Gryorsunuz ya, Abdlhamit'in btn savunmas, dnyada kendisini bastran kiilerin bulunduuna dayanmaktadr. Biz burada tarih yazmadmz iin bu konu zerinde durmayacaz. Yalnz Mithat ve Mahmut Paalarla birlikte Tayf'te hapis edilen eski eyhlislam Hasan Hayrullah Efendinin, olaydan sonra bir yolunu bulup Mithat Paann eine gnderdii basal mektubundan u satrlar trtklayacaz:

 in nasl olduunu elbet bir dereceye kadar renmisinizdir sanrm. Gazetelerin ilan gibi Mithat Paa Hazretleri irpeneyi izleyen hyarcktan tr lmedi. Geri, irpene kard ama iyi oldu. Hyarck ise hi karmad. Mahmut Paa ile birlikte, ikisi bir gecede ve bir saatte, bile bile boazlar sklarak ehit olundular. sterseniz bir de Mithat Paann olu Ali Haydar Mithat'n anlarna bir gz atalm ki, olay bizim yzmzden karanlkta kalm olmasn : 113 7 mays 1884 sal gecesi Mithat Paann odas, gece yars krlarak, iine dokuz nefer dalmt. Mithat Paa, kendisini ehit etmeye gelen gruha kar kmay gereksiz grerek, yalnz Tanrdan korkmalarn ve byle bir cinayete let olmay kendilerine yaktrmadna dair kimi szler sylemekle yetinmiti. Neferler iin beer riyal, onba ve avular iin 10 il 20 riyal cretle bu cinayete memur edilenlerden yalnz biri teessr duyarak kam, brleri Paann zerine saldrarak bomulard. teki odadaki Mahmut Paa, katillere bir sre kar koymusa da, gc tkenerek Aman Allah ! diye barmaya baladndan, bunu duyan br mahpuslar, byk bir ac iinde, pencerelere koarak, Cinayet yapyorlar. Paalar ldryorlar diye feryat etmilerdir. Bilinmeyen Yanlaryla Abdlhamit, yazar Joan Has-lip, Abdlhamit'in buyruk ve dileiyle ldrlen ikinci bir kiinin de Matmazel Flora Cordier olduunu syler. Matmazel Belikaldr. Sarn m sarndr. Yznde glckten baka bir ey bulunmaz. Beyoglu'nda bir moda evi iletiyordun Dkkn j,evantenlerin, hoforo kadnlarn ve kibar genlerin bir buluma yeridir. Abdlhamit kalgaylnda (veliahtlnda) ona engel atm, onun kollarnda, kusursuz meze ile ak oyunlar etmitir. 1876 yazdr bu. Tarabya Kasrnda gerek bir ak mevsimi almtr. ehzade Efendi, yannda mangap-tutusu, Tarabya'nn gl bahelerinde akn bytmek iin elinden geleni yapyordur. Denilebilir ki, Abdlhamit en mutlu ve en zgr gnlerini bu 1876 yaznda geirmitir. Ne var ki, yaam olduka kktr. Bir yaveri, bir ktibi, bir de doktoru vardr. Doktoru Mavroyani Efendi hem salnn bekisi, hem de dostudur. Onu 114 arada bir ehre, Sultan Murat zerine bilgi toplamaya gnderir. Sultan Murat'n bakmn zerine alan doktorlarn bunlarn iinde bir Viyanal uzman da vardr pek bir baar salayamadklar haberini kendisine ileten bu Mavroyani olmutur. Mavroyani bir gn ona V. Murat'n son haftalarda iki kez kendisini Dolmabahe Sarayndan denize atmaya kalkt haberini de getirmi ve bunun Abdlhamit zerinde ne gibi bir etki yaratacana dikkat kesilmitir. Gelin grn ki, Abdlhamit'in hep yar kapal duran gzleriyle ,soluk yznde hi bir ey okuyamam tr. Abdlhamit'in az, burnu ve kalar, btn byk zorbalarn surat gibi hibir kprt vermemitir. Belikal knal kuzu ile Tarabya'da geen gnler, Abdlhamit'in onunla evlendii sylentilerinin alp yrmesine de yol amtr. Yabanc devlet adamlar bile buna yrekten inanr. Abdlhamit, birka ay sonra Osmanl tahtna oturduu vakit ingiliz Babakan, o nl Disraeli, Lord Salisbury'ye yazd bir mektupta bakn ne diyor: Yeni padiahn yalnz bir kars vardr. Bu da Beyoglu'nda moda evi ileten Belikal bir kzdr. Padiah ehzadelii zamannda gen kzn dkknna sk sk gider, ondan eldiven satn alrd. Bir gn gen kza demiti ki: Benimle evleneceinizi sanyor musunuz ? Gen kz karlk verir: Niin olmasn... Elbette. Bylece evlendiler. Bu gen kz ehzadeye saray yaamn boyuna ktleyen sylevler ekmitir. Ksacas kz bir Roxelane (Hrrem Sultan), Abdlhamit de bir Kanuni Sultan Sleyman, deil mi ? Ne ki, Abdlhamit'in padiahl ilemeye balar balamaz Tarabya sofalar sona ermitir. Belikal kzn 115 Beyolu ile Tarabya'daki Aralkta Matmazel Cordier Tarabya'da da bir yer amtr dkknlar birdenbire kapanr.

Gen kz Avrupa'ya m gnderilmitir ? Kimileri bunu byle sanr. Ama o yamak ve ferace giyerek Abdl-hamit'in Harem'ine katlmay yelemitir. Sultan Hamit de, anal Perestu Kadndan ekindii iin gemi yllarda Perestu Kadn vey olunun Ermeni kapatmalarna yapmadn brakmamtr onu Yldz'da, kyda-kenarda kalm bir kke yerletirmitir. Padiah arada bir onunla buluuyor, Belikal gzelin cvl cvl tmesinden byk hazlar deviriyordur ama estirikli gnler iyiden iyiye geride kalmtr. Flora Cordier eriilmesi zorluk gsteren bir yabanc kadn deil, Harem'deki gzdelerden biridir artk, Harem'de ise Matmazel Flora'y aratmyacak bir sr gzel vardr. Belikal kz gn gn solmakta, kurumaktadr. Yap-yalnzlnn, doruuna vard bir gn ise karsnda Ab-dlhamit'in byk olu Selim Efendi'yi bulur. Selim Efendi birdenbire sahneye sram, Matmazelin elinden tutarak ona doping alm sevi szleri dktrmtr. Bundan sonrasn Joan Haslip'in kitabndan izleyelim : Henz 18 yanda olan ehzade Selim Efendinin zel bir evi vard. Gen ehzade, atalar gibi, cinsel isteklere pek dknd. Sylentilere gre, gzel Matmazele srsklam ak olmutu. Bir haremaasnn aracl ile, akamlar gne batarken, Yldz Parknn tenhalarnda gen kzla buluuyordu. Nedir, uyank bir adam olan Kzlaraas ii akmakta gecikmez. Bylece gen ve baht kara ehzade, Padiahn gznden uzak bir yerde oturmaya gnderilir. Ayparas cariye de acmaszca bodurularak ldrlr. Abdlhamit'in ileri dn116 elerden ve yeniliklerden yana olmasna karn, Harem'de hl Ortaa yasalar btn iddetiyle uygulanyordu. Gen ve gnahsz kz da bu yasalarn bir kurban olarak Boazn serin ve mavi sularna gmlp gitmiti. Abdlhamit'in ileri dnceleri onu Sultan Reat'n anal Servetefza Kadn ortadan kaldrmaya da gtrmtr. sterseniz, bunu da bize Osmanl padiahlarnn otuz yedincisi ve Merutiyet ann ikinci padiah Beinci Sultan Mehmet Reat anlatsn : Merhum pederin (Abdlmecit'in) bakadn ve analm olan Servetefza Kadn, Sultan Murat' ok severdi. Dahas, tahttan indirildiinden sonra bile, o sa, olduka yerine gemi olan II, Abdlhamit Han saltanatta vekil sayar ve Hamit Efendi diye anard. Bir Ramazan gn benim daireme geldi ve : Aslanm, ben yarn akam Hamit Efendiye iftara gideceim. Biraderinin hakkn vermesini syleyeceim. dedi. Ben de: Valide, eer byle bir ey yaparsan, hem ona, hem de kendine fenalk etmi olursun, dedim. Ama, beni dinlemiyerek, iftardan nce huzura girmi ve : Aslanm, ben bu akam niye geldim bilir misin ? Bu kadar vakittir kardeine vekillik ediyorsun. Artk hakkn ver de biraz vakit de o padiahlk etsin, demi. Sultan Hamit de, hi bozuntuya vermeden : Pek doru sylyorsun Valide... Ben de tam bunu dnyordum. ftardan sonra gel de seninle bu ii grp kararlatralm karln vermi. ftardan sonra kendisine bir bardak erbet sunmular. Servetefza Kadn bunu iince hastalanm. Bir arabaya koyarak dairesine gtrmler. Ertesi gn ldn duyduk. Ey okur, biz duyduklarmz, grdklerimizi yazyoruz. Her kim ki yazdklarmza inanmaz, biz de ona Tarihin taraz turaz glgeliklerine kl rmek istemiyorsun ama dnyadan da haberin yok deriz. 117 Abdlhamit kuruntu kaparozcusudur. Kuruntularnn yatakl ayr, sokakl ayrdr. Kim kuruntularna cila vurursa yapr, kim ie yararln yumuatrsa kapr. Sadrazam Kk Sait Paa, ngiliz Elisi Henry Layard'a bir gn unlar syleyecektir: Zat ahanenin us yetisi kimi kuruntularn etkisi altndadr. En kk bir grlt, szgelii bahedeki aalarn hrts ya da hzla vurulan bir kapnn kard grlt onun elini hep samur krknn cebinde bulundurduu altn fildii kabzal tabancasna uzatmak iin yetebilir. Sait Paa, bu altn sars tabancann souk namlusunu bir kez kendi akanda da duymutur. Paann nc sadrazaml srasdr. Abdlhamit, 1882 yl ekiminde stanbul'da ihtilal dncelerinin at koturduu kuruntusuna kaplm ve bakentin gcn artrmak iin Sait Paa ile Dahiliye Nazr Mahmut Nedim Paay, illerin ynetimi zerinde kimi dzenlemeler yapmakla grevlendirmitir. Ne ki,

Sait Paa, sadrazamln ortak kabul etmeyeceini, devletin yarar konusunda ise Mahmut Paann dnceleriyle kendi dncelerinin ba-daamyacan ileri srerek grevinden ekilir. Ama ekilmesi kabul yz grmemitir. Aradan 57 gn gemi, 57 gn sonra da, yani 1 Aralk 1882 gn gecesi Saraya arlm vede kendisinden mhr- hmayun istenmitir. Sait Paa anlarnda olay yle anlatr: Padiahn huzuruna girdiimde Sultan Hamit oturmama izin vermedi. Kendi de ayaa kalkarak 15 dakika kadar beni paylad. Sonra da bir gn nce Saraya hapsedilen Mir Fuat Paaya yklenen su zerine 118 Mahmut Nedim Paa ile Cevdet Paa huzurlarnda yaplm ve Cevdet Paa kalemiyle tutulmu ayrntl bir sorgu tutanan verdiler. Ben bunu okumaya balamtm ki, abuklatrlm admlarla bana yaklatlar. yle ki, aramzda belki bir admdan ok yer kalmamt. Bir yandan da tutana arabuk okumam sylyordu. Tutanakta, Abdlhamit'in tahttan indirilmesi iin Dastanllardan oluan bir dernek kurulduu yazlyd. O vakitler Padiahn korunmas iin bir eit saray askeri ayrcal verdikleri Dastanllardan oluan askerler vard. Bunlarn ba Saray iinde Dastanl Mehmet Paa denilen kiiydi. Szde, Mir Fuat Paa ile daha baka kiiler dernee katlm. Ben de dernein bakan imi-im. Okumam doru drst bitirmemitim ki, Padiah tutana elimden ald ve: Buna ne diyeceksin?, Asl fasl olmayan eylerdir. Ne diyeceksin diyorum, Asl fasl olmayan bir eye bundan baka ne karlk verebilirim ?. Bu yamt zerine Abdlhamit barp armasn yeniden ehizlemitir. Birden mhr- hmayun'u ister. Sait Paa g duruma yuvarlandn anlar. Mhr stnde deil, antasndadr. antasn ise huzura girmeden adam Ahmet Aa'da brakmtr. Padiahtan, Mabeyne gidip antasn almak iin izin ister. Bu, Abdlhamit'i btn btne kplere bindirir. Pantolonunun yan cebine doru, mein bir mahfaza iinde tad tabancay karp Sait Paann kafasna dorultur. Sait Paa: rade buyurun, antay getirsinler. Padiahlk emanetinizi veririm. Bende olan Tanr emanetini de ondan sonra alrsnz. Abdlhamit tabancay geri ekerek salonun kapsna kadar gider ve kapy aarak : 119 antasn getirsinler. buyruuna yol verir. Sonra yine Sait Paann yanna gelip tabancay akana dayar: Mhrn antandan kmazsa, buradan ln kar. Bereket, ok gemeden anta gelir. Abdlhamit mhrne kavumutur ama, kendisinin ldrlecei, ya da tahttan indirilecei kuruntusu beynini kasnaklyordur. Bu haber gerekleecek olursa ilkin Sait Paay paralatacan syler, sonra da nne derek onu Haremle kendi dairesi arasndaki bir odaya kapatr. Kapy kilitleyerek anahtar cebine koyar. 18 saat sonra Paann hapis olduu odadan kartlp evine gitmesine izin verilir. ki gn sonra ise padiahlk ileri byledir yeniden, yani drdnc kez olarak sadrazamla getirilir. Arada Ahmet Vefik Paa iki gn sadrazamlk orbasna kak almtr ki, bu da onun ikinci ve son sadrazamldr. Byle bir yk Sadrazam Avlonyal Ferit Paann bandan da gemitir. Size onu da anlatalm ki, Abdl-hamit'in ne enlikli bir adam olduunu anlayn. Ferit Paa bir gn huzurda iken, ynetimin bozukluundan aarak, dzeltilmesi yolunda Padiahn cann skacak szler eder. Padiahn keli k'zm m kzmtr. Gzleri dumanlanm, dileri gcrdamaya balamtr. Tabancasna el atar ki, Kirk Douglas bile tabancasn bundan abuk ekemez. Tabanca imdi de Ferit Paann akandadr : Seni mahvederim. Mithat Paay da ben bitirdim. Ondan sonra da gelsin zlgtlar, gitsin paparalar. Ferit Paa vafir zntlere tutsak olur. Huzurdan knca ilk rastlad Kurenaya iini boaltr: 120 Bu koullarla i grmeye olanak yoktur. Baka sadrazam bulunuz. Ferit Paa konana dner, yreinin acsndan da teki gnler Babaliye gitmeyerek grevinden uzak durur.

Bunun zerine Kurenadan Ragp Paa gelir. Sadrazamn karsnda ayakta kolan vurur. ok pohpohlar, ok oban kpei sylevleri kaldrr. Sonunda Padiahn maydanozlarn da stne serpitirir: Efendimiz, eski kyde yeni det olmaz buyuruyorlar ve grevinizden ekilmenizi kabul etmiyorlar. Ferit Paann iindeki gller yeniden yeermitir. Olay kapanr. Kapanr ama Ferit Paa iin kapanr. Abdlhamit gn gece yemez imez, drdnc gn onu grevinden alarak Kk Sait Paay, yedinci kez olmak zere, sadrazamlk koltuuna oturtur. Bu 22Temmuz 1908 gndr. Bir gn sonra da kinci Merutiyet ilan olunur. Nedir, Sait Paa ile Ferit Paaya kar kullanlmayan bu altn tabanca Sarayn ifre grevlisi Asm Bey iin kullanlmtr. Yine kinci Merutiyetin arifesindeyiz. O mutlu ve kutlu gne bir buuk ay var, ya da yoktur. Ama biz bu kanl olay anlatmadan nce size Asm beyin kim olduunu aklayalm. Asm Bey deyip gemeyin. O da, Namk Kemal, Ebz-ziya Tevfik, Sadullah Paa ve benzerleri gibi, Abdlaziz'i tahttan indirerek bir devrim yapmak, Sultan Murat' da Osmanllarn bana oturtmak isteyen ilk zgrlk savalarndan biridir. Ama ap kktr. Sonradan arkadalar gibi trl trl ikencelere, srgnlere ura121 mamak iin tarada grev almay yelemi ve 1878 ylndan balyarak eitli adliye grevleriyle Osmanl illerini dolamtr. Asm Beyin, evinde kendi kz Ziyneti Hanmla birlikte yetimesine ve okumasna yavrusu gibi zen verdii bir cariyesi vardr. Tophane Miri Ali Saip Paa bu kzn terbiyesine, davranlarna ylesine tutulmutur ki onun kendisine verilmesini rica etmitir. Asm Bey de bu ricaya kar koyamyardk Hayrandil adndaki cariyeyi Paaya aktarmtr. Paa da, onu, Abdlhamit'e peke etmitir. Hayrandil, Sarayda, yeni Efendisinin sevgisini kazanarak ksa srede Hazinedar Kalfalna ykselir. 13 Kasm 1894 gn Mabeyin Baktibi Sreyya Paa ld vakit Hayrandil de Sarayda bulunmaktadr. Sreyya Paann yerine bir baktip atanacandan, Saray'da alkanlk haline geldii zere, Hayrandil de bu greve Asm Beyin getirilmesi yolunda Padiaha bir dileke sunar. Sultan Hamit buna kulak asmaynca Hayrandil, dilekelerin bir ikincisini, bir ncsn yaptrr. Abdlhamit, bunca steleme karsnda, Asm Beyin adn daha nce Sreyya Paadan da iitmi olduundan, onun bu greve getirilmesine akln altrr. Aralkta, Darssaade Aas Ltf Aa Padiaha gelmi, imdiye dek tarada gezmi, kiilii bilinmeyen bir adamn Ma-beyn Baktiplii gibi incelik isteyen bir greve getirilmesinin uygun olamyacan, oysa Bahriye Mektupusu Tahsin Beyin (sonradan Paa) bu grevi yapacak yetenekte bulunduunu, azndan salyalar saarak sylemitir. e Darssaade Aas karnca da akan sular durmu, Tahsin Bey de ad geen greve atanmtr. Ama arada. Asm Beye de haber karldndan o da Kmil Beyin ifre dairesinde grevlendirilmitir. Yflarca sonra 122 Kmil Bey de mr eteini tketince, Asm Bey onun yerine kaydrlmtr. Diyeceim, 1908 hazirannda Asm Bey Sarayn ifre ktibi olarak alm atmaktadr. O aylarda Rumeli'de ihtilal kprdanlar b.agsterdiinden, bir gn Abdlhamit onu huzuruna arr, zmir tmeninin hemen Rumeliye gnderilip bakaldranlarn yokedilme-sini ifre ile bildirmeyi buyurur. Asm Bey o gn pek bahar yalabuudur: Efendimiz, ii bar yoluyla ve kan dkmeden hallediniz. Mslman Mslmana krdrmaynz. Bunlarn akla yatkn isteklerini kabul ediniz. Etmeyecek olursanz bu saltanat size kalmaz. Yaa Asm Bey demek yle ? Bu szler karsnda Abdlhamit'in gzlerindeki sarlk, fkeden alev gibi parlamaya balar. Kemerli burnunun ayak ucundaki izgiler btn btne derinleir. Asm Beye yaklaarak yle endaht eder: Hl bu dncelerden vazgemiyecek misin, hayn ?

Bunu syler sylemez Asm Beyin kafasna tabancasnn kabzasn yle bir indirir ki, zavall ifre Ktibi Padiahn Harem-i Hmayundaki zel odasndan dar kmaya vakit bulamaz. Kapnn eiine yklp, vakit yitirmeden, can alp can vermeye balar. Abdlhamit'in onun can keyfini uzun boylu seyretmeye vakti yoktur. Adamlarn arr, Asm Beyi oradan srkletir. Az biraz sonra, Sarayn sprnt toplamakta kullanlan bir el arabas bunlar Asm Beyin kz Ziyneti Hanm anlatmtr ifre Ktibinin cansz ve ruhsuz bedenini Saray duvarlarndan geirerek Yahya Efendi trbesine iletiyordur. 123 Osman Nuri Ergin stanbul ehreminleri adl kitabnda bu konu zerinde u aklamay yapar: O zamanlarda Mabeyn'in sradan bir tfekisi bile lse cenaze masraf ceb-i hmayundan denirdi. Cenazesi gereken trenle kaldrlr ve ailesinin hatr sorularak ihsan- ahanede bulunulurdu. Oysa, Asm Beyin cenazesine ve ailesine kar bunlarn hibiri yaplmamtr. lm de ailesine, gmlmesinden iki gn sonra haber verilmitir. Dorusu, bu iler hkmdarlk sanatnn teknii iinde yer alr. Padiahlk, krallk, ya da zorbalkta ilk adm ktlktr. Ktlk o pusark ve iek bozuu yzyle ortalarda krtmyorsa, bilin ki zorbalar daha onu kaplarna kpek etmeye vakit bulamamlardr. Denilebilir ki, uluslarn bana kara kara bulutlar gibi ken buyurganlar uyruklarn ikiye ayrrlar: Ktlk yapabilecekleri kiiler, ktlk yapamyacaklar kiiler. Ama zaman zaman ktlk yaplamyacak kiiler, ktlk yaplabilecek kiilere dnt gibi, bunun tersi de olur. Hseyin Cahit Yaln 1909 yl martnn ilk gnlerinde eriat steriz diye bir yaz yazmtr. Yaz, 28 ubat gn, Kapalar'da, hoca klkl bir-iki kiinin ortalk yere bir masa koyarak gelen geene eriat istediklerini belirten bir dileke imzalatmalar zerine kaleme alnmtr. Yaln, yaznn bir yerinde sivri tepelerin gze arpmas, tepelere bakarak sular altndaki srada-larn izlenebileceini sylemektedir. Abdlhamit, o her zamanki alnganln taknarak bu tepelerle Yldz Saraynn anlatlmak istendiini sanr. Merutiyet'ten nceki gnlerde olsa Hseyin Cahit bu yazsyla ktlk yaplabilecek kiiler listesinde yer alacaktr. Ama artk kediler de amar ykyordur. imdi124 ler o, Abdlhamit'in penesini geiremiyecei kiiler arasndadr. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, yaznn yaynlanmasndan sonra, Hseyin Cahit'le grmek istediini kendisine duyurur. Hseyin Cahit, sadrazamla gelince de ona yle der: Padiah sizi yakndan tanmak istiyor. Sizden ok vgyle sz etti. Eski dnemde sizin varlnzdan haberli olmadna yerindi. Bir gn sizi Mabeyn'e gt-reyim de grrsnz. Ah, bu Abdlhamit ne ili ocuk! Onun ililiini babas Abdlmecit de grmtr. Geri grr grmez hik diye gp gitmitir ama o, zaten son nefesini vermek zeredir. Abdlhamit'in iini okusa da, okumasa da sfr tketecektir. Hadi, bu iin anlatlmasn da dorudan doruya Abdlhamit'e brakalm : Babam Selanik'ten stanbul'a dnnde hasta oldu. Artk ok yaamad. O vakit krk yandayd. Zaten bir deri bir kemik, zayf bir adamd. Selanik stmaldr, ordan stma alm diye ilkin sulfato ile tedavi ettiler. Oysa veremdi. lmnden nce, yalnz ben grdm. Kardelerim gremedi. Beni kabul etti. Gzmn nnden hi gitmez. Bir koltuk zerine oturtmulard. Glkle nefes alyordu. Byk kardeimle dargnd. Gel olum dedi, bana birok dualar etti. Ben ayakta dinledim, yarm saat kadar kaldm, dayanamadm. Bacaklarm titremeye balad. Decek bir duruma geldim. Bana bir hzn geldi. Alamaya baladm. Odadan ktm. Arkamdan baryor, Gel olum Hamit Efendi, ili ocuk, seni zdm, beni bala diyor, o srada ben iki kap ara125 snda alyordum. Bamabeyinci Mehmet Ali Bey: Git, Efendimizi zme diyor. Ben de: Bu halde nasl gideyim ? diyorum. En sonu yeniden gittim. Elini ptm, duasn aldm.

Ey okur, biz yine badamz bozmayalm. Olay bir de Cevdet Paann azndan dinleyelim. Yalnz kendimizi 20 Haziran 1861 Perembe gnne nlayalm, Kurban Bayramnn da ilk gn olduunu aklmzdan karm-yalm : Bayramlamadan sonra Sultan Mecit, Topkap Saraynda bir sre baygn yattktan sonra, kalkp Dol-mabahe Kysarayna gitmiti. Ol gn saat on sularnda biraderi Abdlaziz Efendiyi celp ile ikisi birlikte bir odada bir saat kadar oturmular. Konuma serveninin ayrntlar malumumuz deildir. Ama u kadarck -renilebildi ki Hnkr biraderine: Birader benden artk hayr yok. Ben bayramlamaya dahi ancak vkel ve teki kiilere veda iin gittim. te her ey sana kalacak. nallah muvaffak olursun. Evlatlarm sana emanet ettim. Zaruret ektirme, deyu buyurmas zerine biraderi alamaa balam ve kendi dahi beraber alam. Sonra kimi gerekli vasiyetlerde bulunmusa da ne dediini renemedik. u kadar ki: Bu srada vkelm bana ihanet etti. Bana seninle kardeliimi bildirmediler, demi olduu salam olarak bilinmektedir. Nihayet, Abdlaziz Efendi Hazretlerine fenalk gelerek ar dalgn olduu halde kp kendi dairesine giderken az kalm ki deyazm. Bu keder ykl haliyle dairesine vrudun-da dahi validesi olunu kederli grp tela ile baylm ve Efendi Hazretleri kederinden mizacn yitirerek fer126 das kan aldrmtr. Beri tarafta Abdlmecit Han hazretleri kadnlardan kimilerine dahi veda edip: Sizin evladnz var. Size bir ey olmaz ve buradan karlamazsnz. deyu teselli vermi ve Murat Efendi'yi istemi ise de keyifsiz olduundan gelip grememi. Abdlhamit Efendiyi grp veda suretinde bayramlam. Badehu, Reat Efendi geldii srada Zat- ahaneye baygnlk gelmi imi. 127 AR LEYLA SOKAI Sultan Mecit'le Sultan Aziz'in mabeyincilerinden Di-laverpaazade Muhtar Bey, 1861 ylnn son gnlerinde, Sadrazam Keecizade Fuat Paann sakaln okad iin Saraydan karlmtr. Ayn ey, o gnlerde bizim Ziya Paann bana da gelir. O da Saraydan Dolmabahe Sarayndan defedilir. Geri o, Fuat Paann makas krdm sakalna dokunmamtfr ama Bebek'li Saip Beyi paaya gndererek, kendisiyle elele verirse bundan hem devletin, hem de kendilerinin Ziya Paa ile Fuat Paann byk yararlar devirebileceini mutulamtr. Aralkta, Saip Bey, Fuat Paaya, sadrazamla kondurulmasnda airimizin pek ince parmaklarnn da rol aldn, kendi yerini korumak iin Sarayda sz geer bir adama yaslanmasnn yerindeliini de tlatr. Ziya Paa o yllarda, Beikta'ta, Yldz Caddesinde oturmaktadr. Abdlmecit anda, 1855ylnda, nc ktip adyla Sarayda grev alm ve Veliaht Aziz Efendinin yaknlarnda durmaya pek zen gstermitir. Bu yzden Sultan Aziz 25 Haziran 1861 Sal gn tahta knca kendisine dokunulmamtr. Ne ki, Padiahn clusundan ksa bir sre sonra, 6 Austos'ta, li Paa gelip sadrazamlk koltuunu stmaya balaynca airimizin yldz kararmaya balar. Bundan vafir zntlere yuvarlanan Ziya Paa da o zamanlar daha paa deildir yememi, imemi Padiah li Paadan soutup Fuat 129 Paaya yaklatrmann yollarn aramtr. Sonunda dileine eriip Sultan Aziz de sadrazam deitirmeye pek tenedir Fuat Paay li Paann yerine geirtince devlet gemisinde sznn geebilecei sansna kaplmtr. Bebek'li Saip Bey Keecizade<ye gittii gnn akamnda airimizin evine Sadrazamn u karln dikmitir : Bu neriyi kabul edebilmek iin insan ilkin deli olmaldr. Sonra da adnn mer olmas gerekir. Ben kendime ocuklarba Deli mer dedirtemem. Hay Allah, Ziya Paa, byklerin, yaptklar ilerde kendilerine kkleri ortak tutmak Istemiyeceini unutmutur. stelik Fuat Paa ile li Paann cancierliini de hesaba katmamtr. Oysa bu iki Paa takm oyun-cusudur. Karsndakileri kvra kvra gol atmazlar. Kaleye inerlerse, paslaarak inerler. Diyeceim, Ziya Paann Saraydan alarga tutulmasnda li Paann da emei gemitir.

yi dnlecek olursa, Trkiye'de Merutiyet'in gecikmesi, ya da Cumhuriyet'in gereince verimli bir yola dklememesi hep bu aydnlarn, hadi daha ak syleyelim, bu yar-aydnlarn ekimesine, sen-ben kavgasna dayanr. Abdlhamit yllarca sonra, Beylerbeyi Sa-ray'nda kalafata ekildiinde, unu syleyecektir: Eer o sralar Merutiyetten yana olanlarda yetenek bulunsayd, Meclis aldktan sonra, ben kapatmak istesem bile buna engel olurlar ve Merutiyeti yaatmak iin canlarn gzden karrlard. Yeni Osmanllardan Kayazade Reat Paann ona rksulu da derler anlatt bir yk vardr ki, bu130 raya sktrmamz gerekir. Bunu biz istemiyoruz, olaylar dizisi istiyor. lkin Reat Paann pek garip iirler yazan biri olduunu aklayalm ki, kimse azn ap da: Bu adam da nerden kt ? demesin. Reat Paa zeki mi zekidir. akay sever. Sululuu da sever. Bedeninin bir yan inmelidir. Yozgat mutasarrf iken ktlk ve pahallk yznden halkn basksna urayarak kafasn tm, uzun sre yataklarda yatmtr. Yani namusuna deyecek yoktur. Haa, ite bu Kayazade ile Namk Kemal, Ziya Paa, air Deli Hikmet, sonradan Abdlhamit anda Saraya alnan Nuri Bey Reji Komseri diye de anlr bir gn sandalla skdar'a geiyorlardr. emsipaa kylarna geldikleri vakit hava patlar. Amaaan, bir frtna ki ei Hind denizinde grlm deil. Namk Kemal'de telan bini bir para. Deli Hikmet dayanamaz: Be Kemal, ne tatl cann varm. Batarsak ra olur sanki! Ayol ben kendi canm iin tela etmiyorum. Sandal batarsa biz deil, kamuoyu boulmu olacak. Ama biz bu tehlikeli konular eelemeyelim de Ziya Paann Beikta'taki evine dnelim. airimiz, 1875 -1876 yllarnda, Sultan Aziz'in defterini drmeye hazrlananlar Mithat Paa, Serasker Hseyin Avni Paa, Sadrazam Mtercim Rt Paa vb. ile Veliaht V. Murat arasnda haberlemeyi salad gnlerde de bu evdedir. Geri asl aracl yapan Veliahtn zel doktoru Kapolyon Efendidir ama, onunla ilikisi olan da Ziya Paadr. airimiz doktora haber uurmak gerektiinde de Beikta Hamam srasndaki Eczane-i Osmaniden yararlanr. Bu postaclk semeresiz kalmaz: Sultan Murat 30 Mays 1876 gn Osmanl'nn buyruk ve fermann ele ge131 irince Ziya Paay da baktiplie atar. Ne ki bu grev 24 saat bile srmez. Bu kez de airimize kancay takan Sadrazam Rt Paadr. Anlatalm : Beinci Murat, Ziya Paay baktiplie oturtur oturtmaz, ayn gn, Namk Kemal ile srgndeki teki Jn Trkler iin de bir eyler yapmak gereini duyarak Ziya Paaya yle demitir: Sadrazama syle, Kemal Beyle arkadalarnn gelmeleri iin telgraf yazsnlar. Sadrazam ise buyruu alr almaz harlamtr: Her iimiz bitti de bu mu kald ? Bu marklar 10 gn sonra gelirlerse kyamet mi kopar, dnya m yklr? Bu ileri yapan hep sizsiniz. Padiahmza syleyecek baka bir ey bulamadnz m ? Paa, Paa sen bizim yazdklarmz okumuyorsun, Ziya Paaya sylenecek sz m bu ? airimiz bu szlerin altnda kalmak yle dursun, stne de kar. Sonunda da pilisini prtsn toplayp Saraya bir hoa kal eker. Bereket bir hafta sonra onu Maarif Mstear olarak grrz. Yz bin hayf ki, austosun son gn de Abdlhamit, 34 yanda, Osmanl tahtna kecektir. airimiz yutkunsa m iyidir, yutkunmasa m iyidir; *? Durun, geride kendisini koruyacak biri kald galiba. Mithat Paa, sadrazamla getirilince 19 Aralk 1876 ona elini uzatmak gereini duyar. lkin Berlin eliliine yollanmas zerine laklaka kesilir. Sonradan caylarak Suriye Valiliine kayrlr. Ama onun Suriye Valiliinde gz yoktur. Milletvekili seilerek bakentte kalmak istemektedir. gn sonra stikbal gazetesinde istanbul halknn Ziya Paay milletvekili setirecekleri, bunun iin birka 132

bin imzal bir dileke verecekleri zerfne bir yaz yer alr. Bu, aa yukar Ziya Paann uurduu bir haberdir. Haber Abdlhamit'in kalbine bir sknt vermitir. Ayn gn, Mabeyin Bakatibi opur Sait Beyden sonradan Sadrazam Kk Sait Paa Sadrazama Bende Sait imzasyla bir yaz gelir. Yaz Sultan Hamit'in szlerini aktaryordur: Ziya Paann milletvekillii kabul olunamaz. nk kendisi zellikle Padiaha su atmak lekesini tamaktadr. Bu kantlarla da saptanmtr. Oysa, Kanuni Esasi lekeli olanlar milletvekilliine kabule izin veremez. Kendisine deer gstermekte hibir zorunluluk olmad halde, sadece Sadrazammzn kayrmasn geri evirmemek dncesiyle vezirlik ve Suriye gibi nemli ve zenli bir ile atanmasna evet denildi. imdi bunun da kadrini bilemiyor ve vezirlik gcn Dersaadet'te (stanbul'da) kullanmak istiyor ve stikbal gazetesinde ard arkas kesilmeyen haberlerle benim isteim ve kimi hamiyetli kiilerin almasyla meydana gelmi Kanuni Esasinin kuruculuunu bile kendine veriyor. Ksacas, Ziya Paann bu davranlar zerine ne ilem gerekirse Sadrazamn kendisine brakyorum. Yazmzn bu noktasnda tuzlu ve ac sular kaynatp bamzdan aa boca etsek yeridir. 19 Ocak 1877 gn bir posta vapuru Ziya Paay alarak grev yerine gt-ryordur. Zafername airinin, arada bir iki kez bakente yapt kaamaklar saylmayacak olursa, stanbulu son grdr bu. yl boyunca Suriye, Konya, Adana valiliklerinde dolandktan sonra 17 Mays 1880 gn Adana'-da kambur felein keleini yiyecek, Ulu Caminin bahesine gmlecektir. 133 Biz yine dnelim Beikta'mza. Beikta'ta yllanm araplardan biri de Behet Ne-catigil'dir. Onun ayak sesleri Beikta'n btn sokaklarnda ok varr, ok gelir. Dibeki Kmil Sokandan geerseniz, dikkat Behet ordadr. Valdeemesi Setba Sokana giderseniz, yine ordadr. Camgz Sokana sapp bir beyt-i muzlim'le fotografiler ekmeye kalkrsanz, karnza yine o kar. Hep de 22 numaral evlerdedir. Dibeki Kmil Sokandaki babaevidir. Burada, bugnk gnde, annesi, kzkardeleri oturur. Ykld, yklacaktr. Behet bu evden 19 Ekim 1949 gn ayrlmtr. nk o gn evlenerek kars bayan Huriye ile birlikte Setba Sokana tanr. katl, tahtadan, pinpi-rik bir evdir buras da. Huriye Behet ikilisi orta katta oturak olmulardr. Yukarya ev sahiplerine kan dar ve dik merdiven ortakat ikiye bler. Sada iice iki oda. Solda bir baka oda. Soldakindeki'yklk, mutfak yerine geer. Alttaki kiraclarn yaktklar mangaldan ykselen marsklarn zehirli gazlar yukarya, kaam taban tahtalarndan yatak odasna dolar. Gen evlilere srekli ba-arlar salar. K geceleri, berhane gibi yatak odasnn badadileri arasndan poyrazlar da frr. ksrkler, tksrklar. Behetimiz souktan uyuyamayp da teki odadaki sobay yakmaya gittii vakit de, kk bir tepeye benzeyen kabark demede denge oyunlarna giriir. Camgz Sokandaki evin de ii bitiktir. 1955'te satn alnmtr. Oh, kira mira yok artk. O sokakta, birbiri zerine abanan bir dizi ev gibi tahtadandr bu da. Sokak, Ihlamurderesi Caddesine kout olarak, onunla yarrcasna uzar gider. Oysa Tuzbaba'ya kan bir sr dar sokak, iice ve inili kl grnmleriyle Camgz' 134 drt bir yandan sktrr. Beikta'n en yoksullar, rt boynubkkleri burdadr, denilse yanl olmaz. Behet, Camgz'n soluk yzn yle canlandrmaya alr: Bilmezdik ka nfus her hane Duyulurdu serte sesi bir kapnn: Baran bir erkek bolua kar Alayan bir gen kadn. Kimdin sen, karmzdaki ev, Sar ampul sner on bire doru. Eilirdim, havasz sokak Camlar kararrd. Bitmezdi makinede dikiin, Kimdin sen, bitiik komu? yavrunla kalmsn Bir tandk sylemiti. iki gzmz Tahir Alangu o da Beikta'ta, Muradiye Mahallesinde, air Nazm Sokanda yllar tketmitir Behet'in bu evdeki alma odasnn gizini 1955 ylnn son gnlerinde yle saptamtr:

 Kapdan girip ufak bir merdiveni trmanarak yukar kyorum. Solda bahe stnde, ufaraktan, iri atl bir sandk odas. Yerlerde, raflarda, irili - ufakl etajerlerde, yatan stnde, altnda, ynlar halinde, krk yllk mrnn kitaplar, dergiler, dosyalar, msveddeler, sararm katlar halindeki kalnts. Birini sndrp dierini yakt sigarasnn bulutlar halindeki dumanlar ortasnda bir sandalyeye tnemi oturuyor. Masann st bir sr hrdavatla dolu. ieler, kutular, sicimden iviye kadar akla gelmez eya krpnts, dibinde telvesi kurumu okkal kahve fincanlar, ii izmarit dolu kat 135 klahlar arasnda zorla alm, bir katlk yere skm son iiri. Bir alc ku hrnl iinde, yllarca nce olduu gibi, tezgahtaki iirin zerine bir kitap atveriyor. Odann duvarlar badanal. Bembeyaz. Ama badanalarn altndan tuhaf bir siyahlk kendini belli ediyordur. Bu, odann eski kiraclarn dndrten bir ey. Behet o siyahl en gl kirelerin, en gl boyalarn bile yokedemiyeceini bilir. Kara bahtlaryla te'ke tek yaam insanlarn rengidir bu. Yalnz, ilkyazda, komu bahedeki aalar iee durunca, duvarlar biraz aarr gibi olur. Behet de o zaman gelir cam aar. ini bir delice sevin doldurur. Yaklaan yeni iirlerin de sevincidir bu. Alacan aldktan sonra pencerede ok kalmaz. Kalsa, aalar onu almaktan alakoyacaktr. Trke retmeni Behet Necatigil drt gn okulday-sa, gn evdedir. Evde, ya masasnn banda, ya da odadaki eski sandn nndedir. Eski sandk ateten gmlek. Behetimiz onu aar, iindekileri dker-saar, dzeltir, sralar, kartrr. Dalar, dalar, bkknlk nedir bilmez. Sandktaki bir sr mehtabiye arasnda yaanmam aklar da yatmaktadr. Onlar alp alp iirlerine yerletirir. iirlerinde yaanm, yaanmam eyler yan-yanadr. Behet'in yokluunda, bir gn gelip de bu sand aarsanz, bireycikler bulamazsnz. Bunlar sadece Behet'e grnr nk. Bu yzden de yllardan beri solmadan dururlar. Behet'in eli onlara dedi mi, demedi mi, gnl o anlarn bardaklara doldurulup iildii zamanlarn cokusuyla titremeye balar. Ama dikkat, sand amadan evin kedisini odadan karmak gerekir. nk bir kez, sandn kapa kaldrlr kaldrlmaz o zulumlu, o gemite yaamann bysn umursamayan 136 kedi, sivri ve acmasz penelerini en deerli fotografi-lerden birine bu resmin kimin olduu aklanmamta geirivermitir. Meddah smail Soka, Camgz' Ihlamur Caddesine karr. Bu sokaa kout Yaveraa Soka da ayni ii grr. O vakitler Topaac silme dutluk olduu gibi Ihlamur da silme bostandr. imdiler Ortabahe Caddesi (ar Caddesi) bitip de Ihlamur Caddesinin balad yerin oralarda, grnen Yeni Yol ile yolu evreleyen apartmanlarn kaplad alan Davudun Bostan diye bilinir. Biz ona dokunmayalm da, Dizi Sokandan vurup Ihlamur'a kout olarak uzanan ve Ihlamur Kasrnn oralarda onunla birleen Nzhetiye Caddesine ayak atalm. Dizi Sokann st yakas merdivenlidir. Ama bunlar insan yormaz. Basamaklar trmanp saa dnnce de 200 metre ilerde, 14 numarada, Sabahattin Kudret Aksal' bulabiliriz. Ama isterseniz Akaretlerin ordan Aziziye Caddesini (imdiler air Nedim Caddesi) izleyerek de caddenin uzantsndaki Nzhetiye Caddesine gelebiliriz. Ya da 1941 ylnda, bir gn Salah Birsel'in yapt gibi, Tevikiye'den Kathane Caddesine (imdiler Hsrev Gerede Caddesi) dalp yoku aa inersek ki buraya Tevikiye Yokuu da denir karmza yine Sabahattin'in evi kabilir. Sabahattin'ler buraya 1933'te tanmlardr. Evin arka yakasndan Boaz, amlca ve de Kuzguncuk srtlar grnr. Ama Sabahattin'in odas cadde zerinde olduundan caddelerden kan o, kar srada yer alan bakkaldan, frndan ve haremaalar gibi birbirine benzeyen bir dizi tahta evden baka bir ey gremez. J3u evlerde ta Ihlamur'a dein Abdlhamit a137 nn kalntlar oturur, ittihatlarn deyiini kullanmak gerekirse, bunlar enkaz- istipdat'tr. Topu da kursaklarnda Sultan Hamit'in ekmeini tar. Be papel kurban Rauf Beyin evi de bunlar arasnda. Rauf Beyin kz var ki, de ay paras. Her ikindi bu evden bir piyano sesi ykselir. Bir iki

yl sonra Sabahattin liseye gidip gelmeye balaynca, okul dnlerinde, bu piyano sesiyle hurdaha olacaktr. Be papel kurban Rauf Bey daha sonralar skdar'a g eder. Aralkta, kars lmtr. Bir gn eski bir tan, smail Bey, skdar'daki eve damlar. Rauf Bey dert yanacak birini bulduu iin memnundur: ismail Bey bu evin bacs yok. smail Bey bac szyle Rauf Beyin ne anlatmak istediini akamamtr. Daha dorusu, bac szn baca ile kartrmtr: Nasl, bacasz ev olur mu ? Rauf Beyin grd eitim, dorudan doruya Bana kar gerek, kar demeye elverili deildir. Ayni tmceyi yineler: ismail Bey, bu evde bac yok. Hallahallah, bacasz evi de ilk kez iitiyorum. Bac yok, bac yok. Sen de evi tutarken, sana soluna bakmadn m, a birader? Sultan Aziz'in sadrazamlarndan Sakzl Ahmet Esat Paann kona da Jhlamur'dadr. Biz bu kitapta Boaz'n ngrn anlatyoruz. Ne ki, zaman zaman, araya padiahlarn, vkelann ve tm 138 paalarn tngrn da sktrdmza gre, Ahmet Esat Paann sadrazamlktan nasl alndn da sergileyelim ki, ok glnsn, ok alansn. Sadrazamn grevinden uzaklatrlmas Abdlaziz Han katnda kararlatrldnda, Mabeyn Baktibi Atf Bey de ki daha sonralar Karesi valisi olacaktr Paadan mhr-i hmayunu almaya gnderilir. Atf Bey, yaam boyunca Sadrazamn yaknlarnda durmu biridir. Buyruu yerine getirecektir ama, nasl getirsin ? aresiz bir durumda, akam yemeinden sonra, kalkp Paann Ihlamur'daki konana gider. Esat Paa onun, her zamanki gibi, kendisini yoklamaya geldiini sanarak memnunluk gsterir. Laf iaf ayor, ama Atf Bey o saat orada niin bulunduunu, bir trl aamyordur. Bir ara Sadrazam ilerin zorluuna deinir. Hele kr! Atf Bey, frsat yitirmeden Padiahn an yksek fermann patlatr: ite evketli Efendimiz de sizi bu zorluklardan kurtarmak iin mhr-i hmayununun alnmasna bendenizi grevli kld. Esat Paa bozulur ve mhr koynundan karp sadrazamlar mhrleri hep koyunlarnda tar verir. Eeeee, yine Sabahattin Kudret'in odasna dnelim. Pencere demirlidir. Kaldrmdan da bir metre yksekte, ilk yllarda Sabahattin buradan, Beckett'in Oyunun Sonu adl yaptnda, tek elencesi mutfak duvarlarn dikizlemek olan Clov gibi, uzun sre, yarm kalm bir yapnn tula duvarlarn gzlemlemitir. Odann taban, ak renk bir muambayla kapl. Dipte Sabahattin'in karyolas. nnde krom sars m, safran sars m, uuk bir kilim. Ayak ucunda bir yaz masas ki hlamurdan. 1929 ylnda, airimiz daha pek 139 yavru, pek sabi iken yaptrlm. Ufack, tefecik. Bu yzden derslerini, ortalk yerdeki dikdrtgen masada yapar. Odada bunlardan baka, koni biiminde bir soba, bir koltuk, birka da iskemle var. Koltuk sobann yannda. K geceleri sobadaki odunlar artk yanp da kl olmaya getii vakitler, gelir buraya oturur, bir saat, iki saat, sobadan ykselen mrltlara kulak verir. Delikanlln eiinde en sevdii sesler bunlar. Gelgelelim, sabah olur olmaz, sokaklarn o her gnk, o bitip tkenmek bilmeyen arks der yine usuna : /_ Sabah olur olmaz Pencereyi aarm. Seyrederim her eyin yeni bir gne gre hazrlann. Sokaklarn sprldn Camlarn temizlendiini Bulut parasnn gkyznde yerini aln Vapurun iskelede. Btn bunlarn ne iten geldiini, anlyorum !

Her sabah sokaa kmadan nce hatrlyorum Masayla konutuumu. Srahi bardakla bir arada te yanda ise hazrlanyorlar Her gnk arklarn sylemiye Ayakkaplarm, apkam Ceketimin yakasndaki iek. Sabahattin iirlerini de ortadaki masada yazar. lk dize gizemseldir. Nerden kp geldii belli olmaz. Ama ite gelmitir. nnde durmaktadr. Kaptan basp gidelim artk demir al / Gr arkamzdan itecek bizi dalga / Mart belki bulut ekecek bizi bil diyordur. Sabahattin elini uzatr. Dizeyi snamas, denetimden geirmesi ge140 ' rekmektedir. Gerek bir dize deilse, gemisini bo yere yerinden kprdatmyacaktr. Ama ite dize snav atlatm, Sabahattin'le birlikte kaca yolculua hazrlanyordun Sabahattin de hazrlklarn btnlemitir. O gizemsel dizenin ne uzunlukta bir iire dayanabileceini, ne renk bir anlatma sarp sarmalanmak isteyeceini, nasl bir imge dzenine zlem duyacan, hepsini, hepsini saptamtr. Dizeye elini uzatr, onunla kendi matematiini yrtmeye balar. lk dize Tanr vergisidir,. ondan sonra alma gelir diyen Valery'nin sanat anlayna da pek yakn der bu matematik. Sabahattin bir an bile matematii gzden uzaklatrmaz. Bu yzden iire de Byl matematik der. Ne ki, by, yzdey-zyle ilk dizededir. Burada Sabahattin Kudret yntemi'nden de amak doru olacaktr. Sabahattin bu yntemi son zamanlarda bulmu ve kimi iirlerine uygulamtr. Ne var ki, bu yntem hece ile yazlan iirlere uygulanabilir sadece. nk yntem, iir yazlp bittikten sonra, dizelerin hece saysn bir hece drmeye dayanr. Sz gelii iir 13 heceli ise, 12'ye, 9 heceli ise 8'e indirilir. Sabahattin bunu salamak iin de dizedeki eer varsa veya da bir szcklerini atar. Yoksa, haa ite o zaman i atalla, r, kimi zaman dizenin anlam bile saa, sola yatabilir. Gelelim yine odaya. Duvarlar plak m plak. Yalnz karyolann ayak ucunda gen biiminde bir ayna. Sabahattin burada, gryorsa ancak yzn grebiliyordun Daha sonralar duvara bo bir ereve de asar. Bu, onu yllarca oyalayacaktr. Gnn birinde de, bir dergiden kesilen bir Fikret Mualla gelir, ereveye kurulur. Bir kadnn solgun yzn yandan gsteren bir 141 resim. Kadnn banda hnzr ve aklsz bir balk. Fikret Mualla sanki zerinden geen kuun kanadn kesmi de, onu ondan sonra boyam. Ama resim odann sessizlii ile tam bir uyum iinde. O yllar sokaklar da sessiz.Yalnz k geceleri, yatsdan sonra, Arnavut bozaclarn frkal ve davudi sesleri sessizliin btn fiyakasn bozar: Booozaaa, bozaaa I Mrmrk boozaaa ! Bir de yamur sesi var ki, Sabahattin ona da akane, mestane kulak kabartr. Sabahattin de, Behet gibi Beikta alabandasndan gemitir. Dnyaya gzlerini at ev de, imdiki Vi-nezade Parkndan aa vurunca sadaki ikinci yapdr. Ho, burada birka ay, ya viyaklam, ya viyaklamam-tr. O sralar babas ld iin skdar'da anneannesinin evine snmtr. Alt yl sonra onu yine Beikta'ta buluruz. Yine Akaretier'dedirler. Evin karsnda ark dadisi adnda eski bir okul vardr. lk renimine burada balar. ki yl sonra da okul 38. ilkokul adn alr (imdiler Turgut Reis lkokulu). yl sonra, Nzhetiye Caddesine dikey olarak yapan Karakol Soka 16 numaraya tanrlar. Oturma odas tektir. Teyzeler, enitelerle on kiiyi aan aile yaz - k bu odaya kapanr. Kn camlar katlanr. Kapya perdeler aslr. O yllar stanbul klar dondurucudur. Kar yad m bir hafta, 10 gn yerden kalkmaz. Soba gnde kez yaklr. Odundur yaklan. Odunlar kz haline gelince de mangala alnr. stanbul hemen hemen byle snr. Ta kmr daha yaygnlk kazanmamtr. Nedir, Sabahattin ne Beikta'n, ne de Boaz'n sularna alabilmitir. Delikanllndan balyarak hep 142

yukar yukar vurur. Beyolu'na, Osmanbey'e, Beyazt'a kaar, islav kederi Yahya Kemal'i amamsa, Boaz da Sabahattin'e dost olmamtr. Sabahattin onu gnl karartc ve de yabanl bulur. Koygun sularn, buzcul rzgarn, kendisine insansz izlenimi veren evlerini, yallarn, yllanm donuk resimlere benzetir. Boaz'daki koylarn, krfezlerin kendisini kskvrak yakalamaya abaladn, okluk dumana brl olan tepelerin de stne stne geldiini sanr. Kimi kez, Boaz'n bir grnm ile arpld olur ama, bunun zerinde de ok durmaz. imdi de konuk bir ozanmzdan aalm biraz. Konuumuz : Rt Onur. Bunun iin air Leyla Sokana dein uzanacaz. Ortabahe Caddesinden Beikta ar Meydanna gelince sadaki Kyii Caddesine saparsanz sada hemen air Leyla Soka (imdiler Demirciler Sokak) ile burun buruna gelirsiniz. Ama biz ar Meydanna kapa atmken, ehit Asm Caddesi 23 numaradaki meyhanede bir soluk alalm. 1937 -1938 yllarnda olsaydk Cahit Stk'nn burada armakur olduunu da grrdk. 1938 ilkyaznda Sabahattin de Cahit'i burada tanmtr. Tand gece de ar Meydan kendisine youn bir aydnlk iinden geiyor gibi gelmitir. Balk, sebze, meyve tezgahlarnn zplatt meydan bol kl bir tiyatro sahnesini andryordun Mumlar, karpitler grladr. Sabahattin, meyhaneye doru yaklat vakit meyhane meydann hemen ordadr iinin skender aynas kesildiini anlar. nk bayltc ve burun uurucu bir anason kokusu meyhaneden darya, sokan ortasna dein uzanyordun Sabahattin ise oldum bittim, bu kokuya tutkundur. 143 O gece Sabahattin'le Cahit, krk yln tan imiler gibi sze girerler. Cahit gen ozanlara gsterdii yakn ilgiyi ondan da esirgememitir. Cahit iirde youn bir anlatmdan, dizeyi dzgn sylemekten yanadr. Sz dndryor, dolatryor hep bu kavramlara getiriyordur. Dize, szcklerin sktrlm bir dzeni olmal, bir solukta sylenmeli diyordur. Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rifat'n lsz, uyaksz, imgeden arnm, yaln bir anlatma ynelmi iirlerini ilgin buluyor ama bunlarn kendi birimlerine uymadn aklyordun O akam Cahit, Sabahattin'e Avni Atasoy'u tanyp tanmadn da sormutur. Atasoy da Beikta'ta oturmakta ve yk yazmaktadr. Birka yl sonra Serseri adnda bir k'tap karacak, kitabn tezine de dnyamzdan ekip gidecektir. Sabahattin, Atasoy'u yle uzaktan tanyorsa tanyordur. Olsun, o hafta, pazar gn, Cahit, Sabahattin ve Avni Vinezade Parknda bir araya gelirler. Ilk bir nisan gndr. Ara sokaklardan Ihlamur yoluna inerler. Dikilita'a, fulya tarlasna, dutluklara ynelirler. O gn ak ve anasonsuz hava n de yormutur. Dnte Nzhetiye Caddesi 14 numaral evde konak tutarlar. Sz, yine nerden alrsa alsn, gelip iirde karar klyordun Cahit o gn sevdii ozanlar sayarken en son olarak Yahya Kemal'in adn anm ve: Elbette Yahya Kemal demitir. Sabahattin'in yana kitakse. On sekiz var, yok. iirin sadece yeni imgeler, gerein deitirilmi bir dzeninin yansmas ve yenilik ardndan komak olduunu sanyordur. Biim onun iin bir kavram deil, bir sezgi, bir saduyudur. Cahit ise iire biim pertavszndan bakan bir ozandr. Sabahattin, bu yzden, Yahya Kemal'in adn iitince duralamtr. Hadi burada sz Sabahattin'e brakalm da o saat, orada yaplan alverii saptrm olmayalm : 144 Cahit Stk, Yahya Kemal'in iirinin biim yetkinliinden sz etti. Bylece zaman yitirmeden benim usumda da biim kavramnn bir soru olarak belirmesine, kendi kendime bu soruya yantlar aramama yardm etti. iirin bir sorununu zebilmek iin ou kez soyutlama yetmiyor, kendi iirimizden bir rnek gerekiyor. Cahit Stk'nn uyarsyla Yahya Kemal gereini anladm. Yahya Kemal'le de biim kavram somutlua kavutu. 23 numaradaki meyhaneden kp ehit Asm Caddesini yukarya doru izleyecek olursak, yol, az biraz sonra, bir yokua ular. Mauklar Yokuudur bu. Krk yl nce neyse bugn de odur. Cahit burada, sol kolda, nc evin ikinci katnda oturur. Eve bir pata akp biz yine air Leyla Sokana dnelim ki, Rt Onur'u daha ok bekletmi olmayalm. Rt'nn bu sokaktaki konukluu ay srmtr. 1942 ylnn eyll, ekim, kasm aylar. Bir dokuma tezgahnda alan kars, karsnn anas, babas ve kz-kardeleriyle burada, alt dkkan olan iki

katl bir evde, Zonguldak'tan stanbul'a g etmenin aknln gidermeye alyordun Bu ay boyunca, yaamn srdrebilmek iin, ke banda krmz turp, maydanoz, soan - saiata satmaktan da geri kalmayacaktr. Sonunda, ilkin karsn teki dnyaya postalar, 19 gn sonra da, 1 aralkta, bir bulutun kenarna yaparak karsn dui-maya gider. Teekkr ona ki gitmeden nce, bize air Leyla Soka n yazp brakmtr: Payma den toprak paras Senin de payna der. Ayrlk gayrlk yok lm nefesinde nasl olsa. 145 Ama henz vakit erken Daha gn Kar apartmann balkonunda Dur bakalm hele Ben salata sataym air Leyla Sokanda. Sen yine ko Bez fabrikasmdaki Tezgahnn bana. lm iimde lm dmda lm talihsiz amda lm kuru bamda Teselli benim gzyamda. SULTAN MECT'N KEDLER Sabahattin Kudret'in Nzhetiye Caddesi 14 numaral evinin nnden 21 Ekim 1917 Pazar gn Veliaht Vahdettin Efendi gemitir. Ne ki, Sabahattin yzn ve ayaklarn daha dnyada gezdirmeye balamad iin, bundan hi mi hi, haberli olmamtr. Veliaht, caddenin uzantsndaki Ihlamur Kasrna gitmi, orada stanbul'a nc kez Osmanllar uyutmaya gelen Alman mparatoru Wilhelm'in birinci gelii 1889'da, ikinci gelii de 1898'dedir incelik ziyaretini beklemitir. II. Wilhelm ise, istanbul'a ikinci konuunda Sultanahmet'te yaptrd emeyi (1) grmek iin, sabah almaya balad sralarda, stanbul yakasna atlam, emeden sonra Evkaf Mzesini, Fatihin trbesini yoklayarak, Edir-nekap'dan sur dna frlam, oralarda az biraz seyranlk devirdikten sonra ili'deki Abide-i Hrriyet Tepesine, 11 Haziran 1913 gn Bablide otomobili iinde kurunlanan ki bu otomobil Askeri Mzeye kaldrlmtr Sadrazam Mahmut evket Paann mezarna komutur. Sonrp da Nianta yolu ile geri dnp madamasyla birlikte Yldz'da ale Kknde kalmaktadr Ihlamur Kasrnda boy gstermi, Vahdettin Efendinin kendisini ap ap bir kalabalkla karlamasna anak tutmutur. 1910 ylnda ise, o zamann veliaht Yusuf zzettin Efendi, yine bu kkte, Bulgar ve Srp krallarna nihavent(1) Alman emesi diye anlan eme. 147 II ten bir buluma dktrmtr. Sultan Reat' sorarsanz, I onun da Ihlamur'da ok namaz klml, ok gl kokI laml vardr. 1918 ylnda da, yani lmnden birI ka ay nce, Kkn merdivenlerine karak, aman SulT tanm dikkat, Osmanl ordularnn bakomutan ad altnda kimi alaylara sancaklar datmtr. Halit Ziya Uakl1 gil onun Ihlamur gezilerini yle dile getirir: Mesane hastalnn iddetli zamanlarnda, ne j denli ar gidilirse gidilsin, yine de kendisine ac veren E' araba seyranlarnda, ksa bir yola gerek duyunca, Ih lamur Kasrn yelerdi. Bu kasr ne Balmumcu Kkleri t1 ya da, szgelimi Erenky'n eski sade evleri kadar ya'! m, ne de Zincirlikuyu Kasr ya da Ayazaa kk kadar 1 salam ve grkemlidir. Ama saray denilemiyecek kadar

||' da sade deildir. Tersine, birbirinden olduka ayr duran iki binadan oluan bu Ihlamur Kasrnn padiahlara zg olan pek byk zenle sslenmi, bir kk ailenin otur1 masna ancak yetebilecek kadar kk olmasndan baka, sanki ufak bir saray halinde yaplmtr. Bu ss ve | gsterii Beykoz, Kalender ve Maslak kasrlarnda bu|i lamadk. Ihlamur Kk, Dolmabahe, raan, Gksu ve Beylerbeyi saraylarnn ufaltla ufaltla son snra indirilmi bir rneiydi. Laf datmayalm, burada iki kk vardr. Ama, i j 1897 yllarnda buralar adm adm kantarlayan Mirat- stanbul yazar Mehmet Raif Efendi, nedense: Bu seyir yerinde pek rana biimde yaplm bir kkle bir de bahe vardr deyecektir. 1 Kasrlar ilk yapld ylda Nzhetiye adyla anlmaya .j! balar. Cevdet Paa 1857 yl olaylarn anlatrken: Ih'f lamur Kkleri daha sona ermeden raan Saray yklp yeniden ta olarak yaplmak zere idi, dediine 148 gre bunlarn yapm Dolmabahe Saraynn yapmndan sonraya 1855 sonras dmektedir. Her iki kkn ortasnda bir hol vardr. Holn iki yannda da birer oda. Kklerden biri trenlere ayrlmtr. tekisine bini kk denir ki, sultanlar, ehzadeler buraya gnbirlik gelirler, giderler. Tren Kk son yllarda Kk Tarihi Mzesi olarak grev almtr. Bini Kk de Tanzimat Mzesi dir. Ne ki, bu yaknlarda, mzeler Yldz Sarayna tannca kkler de kendi talar ve odalaryla babaa kalmlardr. Buras, gemi yllarda da Hachseyin Ba diye anlr. Balk, bahelik bir seyiryeridir. Sazl - szl lemler yaplr ki bu kadar olur. Kethdazade Arif Efendi (1771 -1848) gibi meclisi zengin, dncesi ksteksiz kimi aydn kiiler bu elencelere sk sk katlr. Hacfseyin Bana Ihlamur Deresinin stndeki bir kprden geilir. Kprnn beri yannda bir de havuz vardr. Ihlamurlarn pek bol olduu bu havuz ba da ayr bir seyiryeridir. Merutiyetten sonra burada bir gazino da almtr ki, btn stanbul'da nlenmitir. Havuzun sol yakasna den koru ise nc bir seyiryeridir. Muhabbet Bahesi diye adlandrlan bu yer de ok kalabalk eker, ok yrek yakar. elik Glersoy'un demesine gre, Ihlamur seyiryeri Osmanl padiahlarndan Sultan Mecit ve II. Abdlhamit adlarna kaytl iken 28 Austos 1926 gn Hazine stne geirilmitir. Ne var, Muhtar kz Neyir'in buradaki gazinoyu ve kahveyi oluturan kesim zerinde hak ileri sr-mesiyle ad geen yer Hazineye aktarlmasndan iki gn sonra, 25 Austosta yorum yok Neyir Hanmn olu yazar Abdlhak inasi Hisar ile kardei, yine yazar, Selim Nzhet Gerek stne yazlmtr. Bu arada 31.836 149 metrekare olan Ihlamur seyiryeri de, bir yanllk sonunda yine yorum yok iki kardein stne geirilmitir. Yazar kardeler de buray Vitali Levi adnda, byk yurtsever bir avukata satmlardr. u var ki, Abdlhak ina-si, daha sonraki yllarda elik Glersoy'a topu ileminde bir yanlg olmadm syleyecektir. Gemi yllarda burada, hlamurlarn altnda, tfeki gruhu ok nian alm, ok kurun skmtr. Sultan Birinci Abdlhamit'in silahtar Mehmet Paa da onlarn bu abasn yceltmek iin, buray dzletip bir sofa yaptrmtr. Bauhadar Grc Hseyin Aa ise, buray daha elverili bir hale getirip belki Hachseyin Ba da onundur ad geen sofaya ayak nian, kar derenin ucuna da testi nian koydurmu, stlerine de tarih kazdrmtr. Daha sonralar, kimi Harem-i Hmayun aalar da birka at yeri ap, talar dikmilerdir. III. Selim'in burda aba denizini dalgalandrd gn de 20 Mays 1791 Pazardr. II Selim, o gn, Ihlamurlara kar duran tarlann ta br ucundaki testiyi, dman kalbi yerine tutarak, drdnc

kurunda parampara etmi ve btn bendelerinin dilini krk, belini bkk drmtr. Sonra da tfek atmnn llmesini buyurarak ekip gitmitir, Ertesi pazartesi gn, peykler sada, solaklar solda, ayn yere geldiinde, tarlann 935 gez olduunu renince bunu azmsam, nian yerini yana kaydrttktan, ayak yerini de olabildiince geriye aldrttktan sonra atlara gemitir. Hay maallah, bu kez buuk dirhem barutla, nc kurunda, testinin paasn aa almtr. Uzaklktan tr durum hemen anlalma-msa da tarlann br ucuna yerletirilen canl drbnlerin iaret kaidrmasyla ipak testinin zerine va150 rlm, dman kanna benzeyen suyun testiden akmakta olduu, kurunun da testinin iinde kald saptanmtr. Sonra yine menzil llm, 1260 gez geldii bir gez 66 santim grlmekle Evrenler ahnn yeni bir rekor krd anlalmtr. (1) III. Selim, daha sonraki aylarda, buraya bir havuz da yaptracak, 21 mays gnk atlarn ve rekorun ansn yaatmak iin de bir nanta oturtacaktr. H. 1205 gnl ta III. Selim'in turas ile 116 dizeden oluan bir kaside tar. iir, her biri 29 dize olan drt stuna kazlmtr. Ata katlanlarn adlar ile Padiahn 1260 geze attn btn ayrntlar ile verir. Son ikilik yledir: Akarsa nmeden tarihi esban Nian krd yine ah- Cihanban (2) Havuz ve nanta yz suyuna burada 19 austos 1791 pazar gn cafcafl bir tren de yaplacak, kemankeler yartrlacaktr. Yarmadan nce tm Saray aalarna dereceleri gz nnde tutularak yzden krka dein altn datlmtr ki, altnlar alanlar yer yerden gelip Padiahla bulumutur. Birinci ve ikinci imam efendilerle Harem-i Hmayun musahiplerine ve rikap aalarna da altn verilmitir. uhadarlarsa 1500, Saray avular ise 1000 kurula kayrlmtr. Saray ii ve d dilsizleriyle ccelerine de kezalik 1000 kuru toka edilmitir. Kezalie uygun grlenler arasnda Saray mezzinleri ile berberler ve de tfekiler vardr. Btn (1) Ok atmak, kemanke olmak isteyenler retmenlerinden kabza alabilmek yani okuluk izni koparabilmek iin 900 geze atmak zorundadrlar. (2) Akarsa kalemden en uygun tarih/Rekor krd yine Evrenler ah. 151 agavatn (aalarn) kullarrna da onar kuru datlmtr. Hassa peykleri, alay avular ve daha baka ufaklklar da armaanlardan uzak tutulmamtr. Bu pekeler emesinin lklk dinince, Arz Aalar iin bir, Harem Musahipleri iin bir, Tfeki yamaklar iin bir, Saray Aalar iin bir, br aalar iin bir, silahrler gruhu iin bir olmak zere alt testi dikilmi, her birine on iki arnlk istufe (1), kou (2) olarak konmutur. Yar sonunda Arz Aalar sebusunu (testisini) Behzatzade Mustafa Aa, Harem Musahipleri sebusunu Hazine vekili Bilal, Saray Aalar sebusunu Arnavut Ahmet Aa, yamaklar sebusunu Eyupaazade Ki-lari Seyit Mehmet Aa, br aalar sebusunu Kilari Ha-mit Bey, silahrler sebusunu Acemaliaazade Elhac Ali Aa tuzla buz etmi ve her birlerinin dlleri gerdanlarna aslmtr. Bu arada Batfeki Sait Aa : Behzatzade Mustafa Aann krd testiyi ben krdm. diye ortala atlnca onun gerdanna da bir giysilik kou geirilmitir. O gn Ok Meydan kemankeleri de balarnda eyhleri, Ihlamur'a buyur edilmi olduundan tirendazlar gruhu meydana gelip, yasalar zere oklarn aa kou iin savurmulardr. Sonra srayla dokuzyzc-ler, biriciler, binyzcler (3) de oklarn konuturur. Aa kouyu Ebubekir Aa kapar. Dokuzyzclerin kousunu ise Saray dndan, sakal yeni yeni terlemeye balam, bir yalk ile Enderundan Hazine uhadar Mehmet Aa blr. Bininciler arasnda yine Hazineli Mehmet Aa, binyzcler arasnda da skdarl Hafz teki (1) Srma tel ilenmi tok bir kuma. (2) Atlarda verilen dl. (3) Oklarn 900, 1000, 1100 geze uuranlar. 152 Ihlamur Kasr, ne Balmumcu Kkleri ya da Erenky'n eski sade evleri kadar yaln; ne de Zincirlikuyu Kasr ya da Ayazaa Kk kadar salam ve grkemlidir. Ama zenle sslenmi, gsterili

ufak bir saray halinde yaplmtr. Ihlamur Kk, Dolmabahe, raan, Cksu ve Beylerbeyi Saraylarnn ufaltla ufaltla son snra indirilmi bir rneidir. atclardan ileri kemanke olduklarn belli etmekle bunlara da birer donluk istufe aslr. ML Selim'in diktirdii ta zerindeki iir o an ozanlarndan Nait Beyindir. nl hattat Yesari de iiri talik yazsyla taa geirmitir. Ihlamur'da iki nanta daha vardr. Bunlarn ikisi de 1811 ylnda kondurulmuum Bunlar da Sultan II. Mahmut'un tfek talimlerini ykler. Birincisinin stndeki iir Enderunlu Vasf'n, ikin-cisininki ise akir Efendinin kaleminden kmtr. Buralarda III. Selim'in yaptrd, yars tahta bir karakol da vardr. 1866 ylnda Sultan Aziz onu yktracak, yerine tatan bir karakol dikecektir ki, Aziziye Karakolu diye anlacaktr. Karakolun d ssl m ssl. Bu yzden halk, ksa zamanda onun adn Ssl Kara-kola dntrr. Nurettin Peker, karakolun iki katl olduunu, yerkatndaki pencere ve kap ereveleri ile koridorun mermerden olduunu syler. Kapnn iki yanndaki stunlar da mermerdendir. Karakolun ii ise, batanbaa, dokunmayn yalboya. Binann saak keleri ile kulecikleri de harl tula le rlp stne sar maltz ekilmitir. Giri kapsnn stndeki, kestirmece 300 kilo arlndaki arma Sultan Aziz'in turasn tar. Ssl Kurakol 1910 ylnda candarma okulu olarak grnr. anakkale Savanda da, yan bana eklenen barakalarla, salk ilerinde kullanlr. Cumhuriyet apdan sonra da binann mermerlerini, tahta ve kiremitlerini yrten yrtene. Bu yamada Sultan Aziz'in turas da bir kenara atlmsa da Nurettin Peker, 1972 ylnda, onu molozlar altnda bulup Topkap Mze-si'ne kaldrtmtr. Sabahattin Kudret'in Nzhetiye Caddesi 14 numaral evinin nnden 18 Nisan 1883 gn de o tarihler153 de bu ev de orda deildir Bulgar Prensi gemi ve Hachseyin Bana doru yol almtr. Prensin Prens de Battenberg stanbul'da bulunmasnn nedeni Bulgarlara nian verme hakkn insanlar en iyi nianlar uyutur Padiahtan elde edebilmek umududur. O sralar mr boyu sadrazamlnn drdnc aamasnda bulunan Kk Sait Paa bunun ok nemsiz bir ey olduunu biliyordur ama, bu hakk vermekle Bulgar Prensliinin bamszlna da evet denilmi olacan kestiriyordun Bu yzden, daha ilk gnden Prensin dileine kar km, Prens de kendisine ksmtr. Prensin bugn Hachseyin Bana doru yol almas, Ihlamur'un oradan vurup Sait Paann Nantanda-ki konana gideceindendir. Sadrazam da Babaliye inmeyecek, kendisini evinde bekleyecektir. Ne ki, Prens de Battenberg ban nne geldiinde, sadrazamla ksknln srdrmenin daha yararl olacana varm ve yeri st ke olan Sadrazam Paaya, gnlnn kepenklerini btn btne kapayarak ters geri etmitir. imdi de gzlem gemimizi biraz daha geriye kaydrp 1847 ylnda lengerendaz olalm. Bugn de Abdlmecit Uzaktan merhaba ey iyi sultan Hachseyin Bandaki minnack evde Lamar-tine'i karsna alacaktr. Lamartine'e sorarsanz o size, bu baevinin drt ke, dz daml, tek pencereli olduunu syler. Evin bir de taraas vardr ki, yeil parmaklkl bir yolla varlr. Evin nndeki drt ke kk havuza da incecik bir fskiyeden sular dklyordun Yllanm hlamurlardan bei alts evin damna, ta-raasna glge yadrmaktadr. Biri de pencerenin tam nnde yer almtr. Evin yanndaki yarm dnmlk sebze bahesine - be basamakla inilmektedir. Yir154 mi adm tede bir ky evi de vardr ki bahvan, burada, oluk ocuuyla esirifira olur. Kkn iini oluturan salonun duvarlarna yosun yeili bir badana ekilmitir. Beyaz ketenle kapl sedir ise salonu frdolay koturuyordur. Ortada yine bir havuz. Fskiyede sular aksam mr, akmasam m trksn ryordur. Odada baka bir ey aramayn. Lamartine ieri girdii vakit, Sultan Mecit odann en ksz kesinde oturmaktadr. Fransz ozan bir pata akp padiaha doru yaklar. Onunla Sadrazam aras bir yerde durur. Breh, breh, breh ! Sultan Mecit, ozana sayg gstermi olmak iin, evirmenlik iini Koca Reit Paann stlenmesine izin vermitir. Demek isteriz ki, Sadrazamn bugn burda bulunmasnn nedeni de budur.

Sultan Mecit'in stnde sade bir giysi. Dizlerine dein dz, kvrmsz inen kahverengi bir setre. Yakas ak. Geni bir pantolon. Siyah potinler. Belinde de kabzas sssz bir kl. Yirmi alt, yirmi yedi yalarnda. Kvrak, zarif ve incedir ki, Lamartine onu ok uzun boylu sanacaktr. Yz izgileri uyumlu. Aln geni. Gzler mavi. Burun dz. ene biimli. Btnyle soylu ve de kendini beenmi bir hali vardr. Ama davranlar yine de alakgnlllk zerinedir. Lamartine, o gn onun baklarnda gen bir adamn ekingenliini de sezmitir. Yz izgilerinde bir eziklik rzgr. Yorgunca ve dncelidir. Fransz ozan onu, bir uza gr ve sezi duygusuyla kedere boulan ve kinci Philippe'in korkun glgesi altnda hurdaha olan Don Carlos'a da benzetir. Gl airi Padiahn yanndan ayrlrken bir sr memnunluu da yannda tamtr. znl padiah 155 yzleri yle her vakit ve her yerde grlebilecek eylerden deildir. Hay okurlar, Nahit Srr'nn babaannesi Hasibe Hanm, btn mr boyunca, Sultan Mecit'in yzn kez grmtr. Ama bunlardan sadece biri yakn - ekimdir. kincisinde, cuma selamlklarnda bir padiah yz ne kadar grntlenirse o kadar grmtr. Sultan Mecit, o gn camiye at zerinde gelmi, iki yann incecik selamlarla svamtr. Hasibe Hanm Zat ahaneyi pek hasta da bulmutur. Clzdr. Saz benizlidir. Yz iek bozuu, sakal da seyrektir. Babaannenin yannda bulunan Hac Hakk Paann ilk kars da Padiahn elimsizliini grr grmez bir Eyvaaah ! kertmi, arkasndan da, arkadann kulana u gnl yaran szleri aktmtr: Sultan Mahmut'un heybeti nerde, bunun hali nerde I Eyvaah, Al-i Osman Devleti mahvolacak. Hasibe Hanmn, o ok sekin sultanla son karlamas da Kanlca'daki bir yal penceresinden olur. Saray kayklar, utanmay def eden bit gsteri ve tantana iinde Aa Boazdan yukar doru szlm, Babaanne de Sultan Mecit'i dednk bir biimde saptamtr. Gerekte, Hasibe Hanmn Padiah son gr deildir bu. 10-15 dakika sonra kayklar, gidilerinden 10 kat hzla, geri dnecekler, Hasibe Hanm da, bir namludan kan kurunu izler gibi Mminlerin Emirini drdnc bir kez bastracaktr. Bu sigortas atm dnn bir yks de vardr. Boyuna yk anlattmza gre, onu da anlatmadan geemeyiz. O gn Terifi ahane Beykoz Kasrna olmutur. Terslie bakn, Sultan Mecit kkn iine admn att, 156 atmad, karsna bir kedi kverir. Bu patavatsz karlamadan byk telalara yuvarlanan Padiah soluu iskelede alr: Hemen dnlsn I Sizin anlayacanz, Abdlmecit kedileri hi sevmez. Onlar uursuz sayar. Nahit Srr'nn, Sultan Me-cit'e mabeyin ktiplii yapm bir kiinin seksenlik torunundan rendiine gre bu nefret, gln bir korkudan ya da ocuksu bir tiksintiden kaynaklanyor deildir. Bunun bir gemii vardr. Gecelerini, daha dorusu gndzlerinin ounu pek bidane ve klne geirmemekle n salm bu padiah, sabahlar bir sre Kur'an okumadan yapamyordur. Bir sabah yine byle Kur'an okuduu bir srada, szn ettiimiz seksenlik torunun bilmedii bir nedenle bir an iin odadan ayrlr. Dnte sevgili kedisinin o gne gelinceye dein kedilere byk dknl vardr Kutsal Kitabn sayfalarn hem kirlettiini, hem de didiklediini grr. 0 susak azllara bu saray odalarnn kibarl da ne ? Padiah- Alempenah o saat kediceize aznn pehrizini verir. Bir daha da yanna kedileri uratmaz. 1 Kasm 1856 gn Sultan Mecit yine Ihlamur Kasrn, dadr. (1) Ne var. Padiah bu kez bini iin gelmemitir. Niyeti bakadr. Kendisine elbirlii ile kar kan Sadrazam li Paa iie Serasker Mtercim Rt Paann bu dayanma iinde Keecizade Fuat Paa ile Yusuf Kmil Paa da vardr aralarn amak istiyordur. Sultan Mecit o gn Sadrazam li Paadan mhrn aldracaktr. Ama ondan nce, sabahn krnde,

(1) Anlalan Ihlamur Kasr'nn yapm 1 kasm 1856'dan nce btn-lenmitir. 157 Rt Paay Dolmabahe Sarayna artmtr. Rt Paa gelmi, Padiahn Ihlamur Kasrnda olduunu, kendisini orada beklediini renmi ve eselemeden, pe-selemeden oraya komutur. Ihlamurlar altnda uzun bir sre bekledikten sonra yeni bir durumla karlar: Padiah, Ihlamur'dan Yldz Kasrna gemitir. Kendisini orada beklemektedir. Mtercim Paa bu kez de kendini oraya kantarlar. Bekle babam bekle. Vay, vay, vay, ayol gn kavumaya balam da bizim haberimiz olmam. Sultan Mecit'in yeni buyruu : Akam yaklat. Kendisini Sarayda grp syleeceim. Dolmabahe'de huzura kan Rt Paa tm aknlk gsterir. Padiah kendisine unu sormutur: Meclisi Vkela karar ile Girit Adasna drt tabur asker gnderilmek isteniyor. Sekiz tabura karlmas uygun olur mu, olmaz m ? Zavall Rt Paa bu soru iin, btn gn salamurada tutulduktan sonra buna ne karlk versin : Ferman ehriyarileri, ilersini dnerek, vkela kullarnz, her vakit uyarr. Gnderilecek askerin sekiz tabur olmasnda byk isabet vardr, Bu sralarda Baktip de Mhr Hmayunu almak iin Sadrazam'a gitmitir. li Paa sorar: Seraskerin bugn erkenden Saraya arld doru mudur? Evet efendim. Bu haber iki Paann aralarnn almasna yetmi ve li Paa krgnln lmne dein korumutur. 158 KTAPLARDAK RESMLER 1919 Temmuzunun sonlarnda, bir pazar gn, Beikta skelesi stndeki gazinoya gelmiseniz orada kapal blmde deil de balkonda Ziya Osman Saba ile babasna rastlamsnzdr. Baba - Oul'un Boaz'n bu ilk iskelesine, byle bir yaz gn, gelip mhlanmalarnn, her zaman olduu gibi Bebek'e ya da Yenimahalle'ye sarkmamalarnn nedeni Babann memur olmas, ldrmeden yaatan ayln ay sonlarnda onu da paasndan yakalamasdr. Bu yzden Baba, stkattaki gazinoya kmadan, aada, bilet gielerinin orda asl duran tarifeye bir gz atm, o gn Taksim ya da Tepeba bahelerinde yapt gibi kpkl bira iemiyeceini, sadece ac kahveye yatacan, oluna da fincan krlm kk bir tabak iinde getirilen pudra ekersiz, clk lokumdan baka bir ey sunamyacan kestirmitir. Baba, Kuleli Lisesinde retmen yardmcsdr. Srekli olarak okulda kalr. Hafta sonlarnda da, zlem-lik gidermek ve gezdirmek iin, olunu Beikta'taki yaldan almaya gelir. Yal, skeleden bakldnda soldadr. Yannda da daha bir sr yal. Hami Beyin yals, Ziyalarn yalsnn bitiiinde. Ondan nce Hikmet Beyin, ondan nce Rza Beyin, ondan nce Doktor Cemal Beyin yals vardr. Cemal Beyin yalsnn yanndan tramvay caddesine, kabilirsiniz ama, imdilik oralar dnmeyin. 159 Yllarca sonra yerine kat kat bir ttn deposu dikilen Ziya'larn yals Gazinodan tabak gibi grnr. Yayl parmak kaps ile. yan bahe de kolayca belli olur. skeleden bir yarm saat nce bakm olsaydnz, ba fesli, eli bastonlu Babann kaln dudaklar ve Wilhem-kri by ile bu yan bahede ilerlediini, yan kapnn tokman tklatmak zere elini, ekine ekine, uzattn grrdnz. Birinci Dnya Sava bittii iin Baba artk babozuktur. ki yl nce askerden izinli geldiinde stnde bulunan niforma artk yoktur. Baba, o gn eve yaklamak iin bu yan baheyi de sememi, n baheden kollarn sallaya sallaya gemitir. O yllar, kars daha yayordur, kendisi de, bir igveyi olarak kimseden ekinmiyordur. Yz bin eyvah ki, aralkta, Ziya'nn o szgn bakl esmer anneceizi oluvermi ve de Eyp srtlarna gtrlmtr. Babaya da, evden pilisini prtsn toplamak ve yalya artk byle rke rke, hrszlamacas-na, yan baheden borda etmek dmtr. Nedir, Baba bu yan baheye alan kapnn

arkasnda, her hafta olunu kendisini bekler durumda, haphazr bulur. Ziya'nn stnde, Beyolu maazalarndan ocua gre marin elbise istiyoruz denilerek satn alnm bir denizci giysisi bulunur hep. Daha sonraki yllarda Baba bu eve hi uramaz olacaktr. Ziya artk Mekteb-i Sultani (Galatasaray) rencisidir. Baba, her hafta oraya tanacaktr. Sevgili Ziya dnyaya ilk merhabasn da bu yalda ekmitir. Konuk odasndaki albmde yer alan, omuzlar fiyongolu bir kombinezon giydirilerek bir koltua oturtulmu, yumuk ayakl bir yavru Tarzan fotografisi onun ilk yllarn aa vurur. Gzler faltadr. Her eye glmekten kendini alamayan yavrunun az Ziya 160 Osman'n deyiiyle syleyelim kepe kulaklara kadar varmaktadr. Ama bu beyaz sof kapl glck biraz da, fotorafnn, bir eliyle objektifin gzn aarken, teki eliyle de, rtnn altndan karp cklatt oyuncak kutan geliyordur. Neyse ne, aile anlaryla ykl konuk odasna ulaabilmek iin, n baheden girince, parmaklkl kapnn rrraak diye kapanmasn beklememek ve imento yolda ilerliyerek zile dokunmak gerekir. Kap aln-. caya dein de, iki yandaki aslanlar arasnda durup, yeleleri okanmaldr. Ziya daha baka bir ey de yapar. Evin iini velveleye verecek zile parman yaklatrmadan nce, kapnn demirine ellerini yaptrr, bir sre, eve girmekle eriecei mutlulua katlanp kat-lanamyacan hesaplar. Kap alp tala girdii vakit de, yukar kat merdivenlerine atlmadan, hemen oradaki asknn l l aynasnda yznn, boyunun yan lmeye alr. Sonra da yine basamaklara ynelmeden bykten byk mermer emenin ki bu, sokaktaki emeleri anmsatmaktadr musluunu aar, ellerini, bileklerini suyun altna tutarak o rpertici serinliin scak m scak bir yaz scann iinden geip gelmitir dirseklerine, kol balarna bulamasn salar. Konuk odas, merdiveni kar kmaz hemen sadadr- Buraya selamlk da denir. Erkek konuklar sadece burada arlanr. Pencere pancurlar okluk iniktir. Odann loluu da bundan gelir. Ama Ziya, bu alaca karanlk iinde de, sa duvarda, banda Aziziye fesiyle sakal ise deirmidir byk dedesinin yzn ipak tanr. Onun sandaki erevede de Ziyann annesinin babas vardr. Dede, yllarca sonra, bir toruna, Ziya'ya kavutuu iin, gzlerinin btn yla 161 glyordur. Fndk, fstk, leblebi, ekerleme... Cepleri onlarla doludur. Ziya'ya getirmitir onlar. Ne ki, bir lnn byle bir ey yapmasn kibarlk kurallaryla ba-datramad iin elini cebine atamyordur. Odann sol kesinde, yksek ve ince bir masann stnde, aprazlama kondurulmu bir ereveye de Bedri days kurulmutur. Ne var, onun Ziya'y asl byleyen resmi Mekteb-i Nmune-i Terakki rencisi iken ektirdiidir ki, o da albmn iindedir. Ziya, niformann yakasna yazl okul adn skmek iin ta yastanp, toprak denecek, ama sonunda Hah okudum diye padiah davulu gibi grleyecektir. Albmde Ziya'y anas ile babasnn ortasnda gsteren bir resim de vardr ki, bu, ana - oul baba lsnn en son ve en mutlu fotografisidir. Geri oul resim ekilirken iinden : Amaan u fotoraf iini bitir-se de bir an nce bahedeki oyunuma dnsem demitir ama, sesli resim a daha yarar toplar atmaya balamadndan bu sz fotografide yer almamtr. u var ki, fotografinin mutluluu da o gnlerde deil Ziya o zamanlar mutluluk iinde olduunu bilmiyrdur daha sonralar, - drt yl geince. Anne ld, Baba da yeni bir evlilik yapt vakit ortaya kacaktr. skele Gazinosu'nda Baba elindeki gazeteye ba. n sokarak, oradan aylklarla ilgili, boa gz gibi iri yamurlar yadracak bir haber ekip karmaya alrken. Ziya da usundan bunlar geiriyordur. Daha dorusu, bu dnceler babas ile kendi arasndaki masa zerinde duran antaya Babann antasna el atp da orada kk bir paket bulduu vakit kafasnda akacaktr. te o zaman, babasnn Beykoz adl, kendisinin hi ayak atmad bir yerde Beykoz'un ikinci hecesi olan 162 koz szc de nedense, evde iskambil oynand vakit boyuna yinelenmektedir kendisinin annesi olmayan yeni bir ele, n kapsn dorudan doruya alabildii bir evde oturmasnn btn acs

sevgili Ziya'nn iini vzk vzk kanatacaktr. Geri paketin ne olduunu sorduu vakit babas, ban gazeteden kaldrmaya gerek duymadan Bir ey deil, di macunu karln vermitir ama Ziya, iple balanm, sadece kada sarlm paketi ince ve uzun parmaklarnn ucuyla araladnda orada pembe yzl, i mavi gzl kk bir bebek grmtr ki, artk daha baka bir ey grmesine gerek kalmamtr. Ziya Osman Saba'y o gnlerde avutan konuk odasndaki kitaplktr denilebilir. lerinde Mecelle, Kamus-l Alam bulunan bu kitaplar arasnda viner kadife ile ciltlenmi kimileri vardr ki, Ziya onlara Benim kitaplarm der ve badanda ayak deitirten bu kitaplara drt elle sarlr. Hayr, drt elle sarlmaz. Kitapln alt gznden onlar kk parmaklaryla ve bin zorlukla eker, pencere nndeki koltua srkleyerek gtrr, sayfalarn da yine bin zorlukla evirir. Benim kitaplarm uzak dnyalar, oralarn insanlarn, oralar bulup buluturmaya giden, bu yolda da canlarndan olan yiitten yiit kiileri bir anda Ziya'nn ayaklar dibine serer. Bu, batanbaa resimle dolu kitaplar gizem stne gizem yadrr. ki resim arasnda insanlar on binlerce kilometrelik yolu bir solukta alr, kllaryla dalar birbirinden ayrr, llere okyanuslarn suyunu aktr. Bir resim er horozda kutuplara gitmek iin evinden kp buharl ayni zamanda yelkenli bir gemiye binen bir servenciyi gsterirse, birka sayfa tedeki bir resim de geminin, kutupta, nce buzlar arasnda skp kaldn, sonra da btn btne s163 ksarak bu da baka bir resimdir paralandn ortaya koyar. Birka sayfa daha evrilince, kitap bu kez de Ziyann karsna Afrika zrafelerini karr ki, az nceki olaylar, zaten kck kafasna sokmakta bir hayli ter dken Ziya'y, yabans ormanlarda aslanlarn saldrsna urayp uzun nazl boyunlarn aman dilemek, iin gkyzne uzatmaktan baka are bulamayan bu dev boylu yaratklar daha da darmadan eder. Ho, aradaki bir resim, bir zrafeyi, aslanlardan birinin gerdanna dilerini geirmi olarak da sergiler ama Ziya, demin aslanlarn zrafeye saldrmasna nasl akl erdirememise, bundan da bir anlam karamaz. Ziya'nn dnyada bir bana kalmln, birde konuk odasndaki kapdan geilen yandaki kk odadaki yaz masas giderir. Sevgili Ziya, onun bana oturur oturmaz yaz takmnn tozunu alr, zarflk - katlktan bir kat ekip hemen okul arkadalarna mektup denir. Mektup kargack, burgack Arap harfleriyle yazlm, bir sr de yazm yanlyla ykl bulunsa da Ziya kad tka basa doldurduktan sonra, bir iir yazmcas-na yreinde ptptlar koutuunu duyar. Masann zerinde, ince zincirinin ucunda kk bir kurun kalem sallanan, minik bir cigara kll gibi yusyuvarlak bir billura tutturulmu, ekildii zaman uzayan, kalemin kat zerinde kolayca yer deitirmesine meydan veren, o zamanlarn modas, bir yay da vardr. Ziya i|k iirlerini de bu yayl kalemle yazmtr. Ama onlar yazmadan nce, elinde kalem, gzleri nndeki beyaz katta, saatlerce kafa sancs ekmitir: Tanrm, iir nasl yazlr? Dizeler yle alt alta nasl gelir? Blk, tabur, alay, ordularca dzenli ve 164 grkemli, yksek sesle okunan, uyaklarndan rapp, rap diye sesler kan iirler nasl yazlr? Gelin grn ki, bir iirin nasl yazlaca Ziya'nn elinden drmedii, o Benim kitaplarm dedii Le Tour du Monde dergisi ciltlerinde, ya da kuzey ve gney kutuplarn halla pamuu gibi atan adamlarn yolculuk kitaplarnda yazl deildir. Ama o kitaplarda, o kitaplara benzeyen ya da benzemiyen baka kitaplarda yle ezik, saydam, kaygan, gn batm ile gn doumunu haber veren mor ve turuncu bir ey vardr ki bu, btn ozanlarn iini byltr, onlara ay - yenisine benzeyen iir bahesinin anahtarn uzatr. Burada sakalsz yzmz tutarak bir ifte ayak dolusu kaldralm. Bunca lden, bunca diriden atk, bir kadeh ekmezsek olmaz. Ama ondan nce, bugnk Barbaros Caddesinin sandaki apartmanlarn altnda kalan bir evden ieri dalalm. Serencebey Yokuu 40 numaral evde air Mehmet Emin Yurdakul bizi beklemektedir. nk o da doma byme Beiktaldr. stelik Balk Salih Reis'in oludur ki halkn damtn almtr.

Yl 1938. Aralk aynn onsekizi. Gnlerden pazar. Dorusu bugn burada beklenen biz deiliz. Beklenen ozanlara byk deerler gsteren Yekta Greli'dir. Ama o da, yetmilik ozan konuturacaksa, bizim iin konuturacaktr. 40 numaral ev iki katldr. Mehmet Emin'in alma odas alt kattaki sofa zerinde, sadadr. Duvarlar batan aa kitap. Yaz masasnn st ayn boyda kesilmi bir sr katla kapl- Bunlarn her birinin stnde de drtlkler, belikler, altlklar yazl. Mehmet Emin'in iir almas byledir. iirlerini para para yazar, sonra bunlar istedii gibi bir araya 165 getirir. Denilebilir ki, montaj sanatn sinemadan nce edebiyatta balatan odur. Bu yntem kendisine byk olanaklar salar. stnde iir paralar yazl katlarn yerini ne kadar ok deitirirse, o oranda yeni yeni iirler elde eder. Yekta Greli, Mehmet Emin'in karsnda, yaz masasnn kenarndaki iskemleye oturmutur. airimiz bugn ona iini btn geleneiyle boaltacaktr: Ben Osmanl iir ve yaznndan dil ve vezinle ayrldm. Dilimizi yabanc sz ve tamlamalardan ayklayarak ona zgrlk ve egemenlik kazandrmak istedim. Tarihin uyanma anda Luther, ncil'i Almanlarn halk diline evirerek dnce ve ruhlarda nasl din yoluyla bir devrim yapmsa, ben de ayn eyi dil yoluyla yapmaya altm. Trk diliyle yazlacak iirlerin kendi yapsna ve azna uyan bir lyle yazlmas gerekti. Bu yzden hece lsn yeledim. Ben halk ocuuyum. Atalardan kalma halk tlerini, halk ninnilerini dinleyerek geti ocukluum. Yetikin aa geldiim vakit de, halkmzn o yrekler acs durumuyla karlatm. Kafasn karanlklar, yaamn zulm ve yoksulluklar iinde buldum. Yolunu aydnlatmak iin hibir k tutulmuyor, avutmak iin hibir ses ykselmiyor, dertlerini iyiletirmek iin hibir el uzanmyordu. Kalemi elime aldm gnlerde nasl bir yaz yazmak gerekeceini kendi kendime sorarken iimden gelen bir sesin bana yle seslendiini duydum : Senin kann tayan, senin dilinle konuan bir halk uyandrmak ve ykseltmek iin ne yolda yaz yazman gerekirse yle yazacaksn. te o zaman halk karanlktan aydnla, darlktan genilie, tutsaklktan zgrle karmak iin en byk aracn halk iiri olduuna vardm. Anadolu, Ahretlik, Zavalllar adl iirlerim bu dncelerle yazlmtr. 166 Biliniz ki Ey Gaddarlar adl iirimde ise zorbalara sesleniyordum : te sizin zulmnzn kudurduu u toprakta Bu millet de bir inklap tarihini okumakta Drt bucakta yank yank inildeyen mazlum sesi Onun iin en ateli bir ihtilal manzumesi Ben dilde Osmanllktan ayrldm gibi, ruh bakmndan da ondan ayrlm, Trkl kendime bir lk edinmitim. Bu lknn tututurduu atele Balkan Sava gnlerinde Ey Trk Uyan yazdm. Bunda gzyal ulusuma Hangi rktan olduunu hatrla ve kendini devrime hazrla diyordum. Aferin, yz bin aferin ey yiit rzgar. Burda istersen kendi esin kaynaklarn da anlatabilirsin: lk esinlemelerimde yabanc yazarlarn etkisi olmamtr. Ben halklm, ruh ve gnl hibir kitapta anlatlmayan halkmdan, bana en katksz, en byk gerekleri anlatan yurdumuzun insanlarndan aldm gibi, ulusuluumu da byl rmaklarn hibir ozann dile getiremedii Anadolu'dan aldm. Ondan sonra dnya yazn ile ilgilenmeye baladm. Eski Yunan ve Latin ozanlarnn ulusal destanlar benim ulusuluuma yeni ufuklar at. 1789 htilalinden sonra yetimi yurt ve zgrlk ozanlar da gnlm kvlcmlarla doldurmutur. Devrimci dehasyla, son Dou dnyasn uyandran Efganl eyh Cemalettin Efendi de bu kvlcmlar birer ate ve aleve dntrd. Burada, ey okur, Mehmet Emin'e Sultan Hamit a zerine dncelerini soracaz. nk bugn sormayacak olursak, bir daha hi soramayz. Daha dorusu, bu soruyu yine Yekta Greli soracak, Mehmet Emin 167 Yurdakul da Abdlhamit'in kalbine korku ve aknlk drecek u aklamay yapacaktr: Eski Roma'nn sezarlar, Rusya'nn arlar gibi Trk'n tahtnda oturan zorba ve zalim bir hkmdarn en korkup ekindii ve bomak istedii ey dnce ve sanattr. Dnce ve sanatn ihtilal

ve devrime yeil k tutacak bir kalk borusu, saray ve tahtlar ykacak bir yangn, zalimleri kendi kanlaryla boacak bir silah olmasndan korkuluyordu. Dnr ve air! te onlarn en amansz dmanlar. Bundan dolaydr ki, halklk, ulusuluk, yurt ve zgrlk zerine yaz yazlamyordu- 1897 ylnda Yunan Sava ilan olunduu zaman ben halk ve ulusu lkmn ilk yaptn ortaya atmak frsatn bulmutum. O zamqnlar Maarif Nezaretinde Tefti ve Muayene Heyeti vard. Baslacak kitaplar bu kurul incelerdi. Bunlarn cellat satrna benzeyen dnce ve sanat katili kalemlerinden kurtulabilen kitaplar pek azd. Benim ilk yaptm olan Trke iirler'i bu kurulun bakan Hasip Efendi inceledi. Deerli bularak bastrlmasna izin verdi. Hi kuku yok, zgrlk bir ulusun ldkten sonra dirilmesidir. Biz de 10 Temmuzda dirildiimizi anladk. Artk Zorbann nasibi ya bir mezar, ya zindan diye iirler yazabiliyordum. Ne yazk ki, bu sevincimiz srekli olmad. Memlekette yeniden karklklar balad. Parti tutkular ve ekimeleri kt ortaya. Ben bozgunculuk yznden uluslarn bamszlklarn yitirebileceini yazyordumsa da kimseler bana msn demiyordu. Burada Ali Canip'in, Hasan li Ycel'e anlatt bir ykden de amasak olmaz. teki ykler bunun yannda zm hoaf gibi tatl kalr. O zamanlar (Merutiyetten nce) Selanik'te Methi Bey adnda bir ulu kii vardr. Bu ulu kii ocuk Bah168 esi adnda yine ulu bir dergi karyordun Abdlhamit' in son rpn gnleridir bunlar. stanbul'da edebiyat dergisi diye bir ey kalmamtr. Servetifnun eyhl-muharririn diye anlan Mahmut Sadk'n eline bakyor-dur. Dergi batan baa teknik ve tarmsal yazlarla doludur. Edebiyatcedideciler suspus olmu, bir kecie ekilmilerdir. Mehmet Emin'le Rza Tevfik ite bu ocuk Bah-esi'ne yazyorlardr. Rza Tevfik'in Selma, sen de unut yavrum iiri orada kmtr. Mehmet Emin'in en dokunakl iirleri de ordadr. Gerisini isterseniz istemeseniz de baka yapacak ey yok Ali Canip'ten dinleyelim : Selanik stanbul'a karn daha geni nefes alan bir evreydi. Rza Tevfik o aralk Trkeci ve hececi olmu, Mehmet Emin'i gklere karmaya balamt. O zamanlar mer Naci de Selanik'te sttemendi. Tevfik Fikret yanlsyd. Tamlamal dille aruzu tutard. Rza Tevfik'in Mehmet Emin'i vmesi, sadece Trkeyi ve hece veznini yeler grnmesi Naci'nin sinirlerine dokundu. imdi adn pek karamadm bir yaz yazd. Sanrm iirimize Dair gibi bir ad vard. Bu pek tuzlu biberli bir yazyd. Rza Tevfik'e saldryor, galiba Mehmet Emin'le de alay ediyordu. Bu yaznn yaynlanmasndan be on gn sonra Tevfik Fikret, Naci' ye renkli bir kartpostal gnderdi. Aklmda kaldna gre, bir gemi dalgalar arasnda rpnyor ve kyda kaya stnde bir adam o gemiye yengiii gzlerle bakyor. Altnda ksaca Teekkrlerim. T. F. yazlmt. Rza Tevfik, alkanl zere, yalakyanak bir kalemle Naci'ye karlk verdi. Naci, onu da karlad. Aralkta, Hseyin Cahit de Naci'nin dncelerine arka karak-Rza Tevfik'e karlk verdi. Kendisine birka soru da 169 sordu. Rza Tevfik, son bir yazsnda, Naci'ye ulusal onur dersi vermeye kalkt. Naci buna verdii yantta Bana szn ettikleriniz yle dursun, ben Mirabeau' nun kalbini dinlemi adamm dedi. Yazsn da yle bitirmiti: Bir an ve eref tarihinin sonsuzlua dek kapanmak zere olduu bir ada sizinle ben kar karya gemi nelerden ayoruz! Bu yk burada biter. nk mer Naci'nin yazsndan sonra edebiyat politikaya dnmtr. Bir an ve eref tarihinin kapanmak zere olduu sz ocuk Bahesi'nin kapatlmasna yol amtr. Derginin 8ahibi Atina'ya, mer Naci de Paris'e kaar. mer Naci Servetifnun airlerindendir. Servetif-nun'da kan iirlerinde . Naci adn kullanr. O yllarda yazd Timsal-i Deha adl iiri onun Fikret'e ne kadar bal olduunu ilasz ortaya koyar: Mi bir ufk- ziyadara uar Bir gzel zemzeme-i sanattr Fikret'in zemzeme-i e'ar... mer Naci Paris'e geldikten sonra artk edebiyata iyisinden arka dnecek ve ry- mmet dergisine verdii imzasz yazlarla Jn Trklerin savana yardmc olmaya alacaktr.

ry- mmet'i Bahaettin akir karyordun Onu daha nce Msr'da Saip Bey karmtr Bahaettin akir Bonaparte Sokanda bir bina kiralam, derginin ynetim yerini de orada slendirmitir. O yllar Paris'te fitik atmakla gnlerini geiren Yahya Kemal dergi ynetim yerine geldike Doktor Na-zm', mer Naci'yi, Husrev Sami'yi, Recep'i, Sicilya', da acl bir kaak yaam srdkten sonra Paris'e kapa atan temen Kenan Beyi bulur. 170 mer Naci Merutiyet'ten sonra Milli Hatip diye anlmaya balayacaktr. ttihat ve Terakki'nin en iyi sylevcisi odur. Onu Sultanahmet Meydannda sylev atarken grm olan Hseyin Cahit kendisini yle anlatr: Ortada bir krs hazrlamlard. Kalabalk topland. Krsye Naci'nin ktn pencereden (Sultanahmet Hapishanesi penceresinden) grdm. Naci sylevine balad. Sesini iitmenin yolu yoktu. Ama hapi-sane nlerine dein yaylan halk zerinde byl szlerinin ve jestlerinin ekicilii ve etkisi grlebiliyordu. Jestlerini izliyordum. Kh iki yana alan, kh havaya kalkan kollar, sallanan gvdesi, dikilen ba ile gerekten grlmeye deerdi. O cotuka, evresindeki ynlar canlanyor, dalgalanyor ve bir elektrik havay saryordu. Naci bir aralk o kadar tat ki, bandan fesini kaparak havaya frlatn uzaktan grdm. Alk ve lk, koca Sultanahmet Meydann nlatyordu. Beikta'ta air Nedim'in de evi vardr. Ama var mdr, yok mudur? Yahya Kemal vardr der. Dahas, o, Nedim'in: Mnasiptir sana ey tfl- nzm hccetin al gel Beikta'a yakn bir hane-i viranmz vardr dizelerini okumaya balar balamaz Beikta'n Ihlamur Kk'ne giden yolda (air Nedim Caddesi ile Nz-hetiye Caddesi) airimizin bir katl, ii sofal, eski slupta bir evi olduunu dlemeye balamtr. Yalnz, u unutulmamal ki, Nedim'in, o vakitler, ellerde gezen iki basl divannda bu gazel yoktur. Bunu Ali Emiri Efendi,el171 yazmas divanlardan bulup karmtr. Geri Yahya Kemal : Bu dizeler Nedim'indir. Bu dizelerde onun, yalnz onun ruhu var deyecektir ama airlerimiz de hnzr m hnzrdr, kendileri yeni bir iir ortaya koyamazlarsa da, bakalarna yknmekte pek ustadrlar. Ne var, biz yine de Ihlamur Kk'ne doru yol alalm. Bakalm ekranlarmz ne gsterecek. 172 VAH AR VAH SANA Hachseyin Banda dem eken Kethdazade Mehmet Arif Efendiyi, imdi isterseniz, kargatulumba edip Ihlamur Caddesinden aa doru kaydralm. Mecidiye Sokana gelince oradan Uzuncaova Caddesine atlayp, evinin nne, adn da yere drmeden yalm. Ondan sonrasn Arif Efendi bizden iyi bilir. Beikta kedileri de bilir. Bakn, ayaklar yere deer demez, mahallenin tm kedileri ynn, yresini evirdi. I Miyav ki miyav! Bak papaz, bu al karp ii bu duruma getirdikten sonra, sen bile bu mahallede bir daha dek bulamazsn. Miyav, miyav, miyav! Kediler sultanlara zg deildir ya, Arif Efendinin de en azdan krk kedisi vardr. Bunlarn gnlk yiyecek haklar da bir srk cierdir. Hazret onlarn tatlsn, ekisini hi savsaklamaz. Bugn onu tekleten, gn ortasndaki iki cmb olmutur. Kethdazade kpeklere de byk dknlk gsterir. Onlar kedilerle bir at altnda barndramad iin de okluk sokakta besler. Evden kgrken cebini ekmekle doldurur, yolda nne kan kpei Oh, afiyetler olsun. Oh, ya olsun diyerek doyurur. Bir gn, bir 173 kpee bir ekmek paras frlatmtr ki, Ktmir'in torununun torunu ekmei azna alp bir iki adm uzaklatktan sonra durmu, geriye dnp Arif Efendiye ackl kuyruklar sallamaya balamtr.

Kethdazade yanna yaklanca da yeniden ilerlemi, yine durup Arif Efendiye zulumlu bir bak zula etmitir. Arif Efendi de Bunda bir i var diyerek hayvancaz izlemeye koyulmutur. Kpek gitmi, Arif Efendi gitmitir. Kpek gitmi, Arif Efendi gitmitir. Ihlamur Deresinin ordaki kprye gelinmitir. Meer kpek kpr altnda yavrulam, onlar Kethdazade ile tantrmak istiyordur. O gnden ba-lyarak, yavrular byynceye dein, Arif Efendi Ihla-mur'a tanr. Hazret, Hacca giderken de kedilerini unutmam, Seyit Aa adyla anlan bir dostuna bolca para brakarak, onlarn cierlerini eksik etmemesi iin sk tembih gemitir. Kediler karnlarn manco ile derse, Arif Efendi de Eflatun Salatas ile doldurur. Bunun iin byk zahmetlere girmee gerek yoktur. Krmz bir soan btn ii grp bitirir. Yalnz soan bir yumrukta ezilmeli ve kabuu gzelce soyulmaldr. stnden zeytinya ve sirke geirilip bir de tuzbiber ekildi mi ite size Eflatun Salatas. Somunu koparp suyuna bann ve balayn attrmaya. Kethdazade btn yaam boyunca bunu yapmtr. nk o kokozluktan, zrtlkten hi kurtulamamtr. Hi evlenmemi olmas, evinde tenha oturmas da bundandr. rencileri onu, okluk, topuklarna dein inen uzun bir gmlek iinde bastrrlar. Yalnz, stnde lacivert ksa bir kunduz krk vardr. Banda ise, al m al, uhadan bir gecelik kavuu. Krk 174 ile kavuk ya iindedir. Odasnda da Moskof bezinden bir dekle, tahta bir kerevetten baka bir ey yoktur. Bir de yatan baucuna birtakm kitaplar istif edilmitir. Kethdazade'yi hemen hemen herkes sever. II. Sultan Mahmut ann o nl Halet Efendisi de ona deer gsterenler arasndadr. Bunu bilen Beikta Mevlevi-hanesi eyhi, Arif Efendiyi dilenci ana olarak kullanr. Arada bir Halet Efendiye yle bir sr uzatr: Kethdazade'nin ne ya kalm, ne pirinci. Kereminize muhtatr. Halet Efendi de, hemen ossaat, Hakk Efendinin yanna birini katarak. Arif Efendiye verilmek zere, Tekkeye pirin ve ya gnderir. eyh Hakk Efendi bir sre sonra da Kethdazade karsnda nn ilikleyen bir zengine bavurur. Yine gelsin yalar, gitsin tenekeler, gelsin pirinler, gitsin torbalar. Bunlar Arif Efendinin ruhu bile duymaz. Halet Efendi, bayramlarda ona bir boha da donatp gnderir. Kavuk, sark, bini, al, cbbe, entari" akr, mest, pabu... Ne ararsan vardr bohada. Ne ki boha yine Mevlevihaneye yolland iin, Arif Efendi bayram kutlamasna gittii vakit Halet Efendi pekelerinden hibirini onun stnde gremez. Arna gider. Bir kez kap halkndan birine sorar: Acaba Hoca Efendi bizim gnderdiklerimizi neden beenmez ? Kendisine soru yneltilen akll bir kiidir. Karl u olur: Efendim, bu bayram bohasn Mevlevihaneye deil, kendi evine gnderelim. 175 yle yaparlar. Bayram geldiinde, Hocann stnde Halet Efendinin armaan ettii cbbeyi, kavuu grmeyen kalmaz. Arif Efendi rindlerdendir. Dou musikisini iyi bildii gibi, bat musikisi karsnda da harl kor paras kesilir. Aralk aralk Beyolu'ndaki Protestan kilisesine gittiinde cbbesiyle kavuu da stndedir balkondan kilise orgunu dinler. Papazlar da kendisine pek yangndr. Dinsel trenden sonra, onu alp enfiyeye yatrrlar. Hocamz iir de yazar. Ama yazdklarna nem vermez. Onlar hep dostlarnn, rencilerinin defterlerinde kalp yiter. Buna karn, dnya yaznndaki yeri Msr hazinesi deerindedir. nk dzyaznn iirden ileri olduunu Fransz romancs Flaubert'den nce o sylemitir: Dzyaz ok gzel konuan bir adamn szlerinin, olduu gibi, yaz diline gemesidir. Bylelerini dinlediimizde, belleimizde szleri, hi mi hi, kalmaz. Dzyaznn zorluundan gelir bu. iirse kolaydr. Ben genliimde, bir okuyuta, 10 bin ikilik ezberlemitim. Hocamz Farsay da geleneiyle bilir. Dersine gelen banazlardan biri kendisine bir gn unu sormutur:

 Efendim, Farisi'ye cehennem dilidir diyorlar, yle mi ? Eer yleyse hemen renmeli. Nereye gideceimizi bilmiyoruz. Cehenneme gidersek, orada yaayanlarn dilini bilmemek ayr bir ac olur. Denilebilir ki, o yllarda, Farsa'y, camilerde aza alnmayacak kadar, kfirlikle ykl bir ey sayarlar. Kimileri yle demitir: 176 Kim okur Farisi Gider dinin yars Kethdazade de Fatih Camiinde, kendisinden Arabi ders ald Hocaya Glistan'. Farsasndan okutmaya kalkt vakit, softalar grmesin diye bu ne biim itir onu Fatih'te ekerci Hannda gizli bir odaya gtrmtr. Bereket Arapa retmeni kitab ok beenmi ve yle demitir: Bu Glistan* ne gzel kitap. inde tek bir harf fazlas yok. Ksacas, Kethdazade tam bir ayakl kitaplktr. rencilerine sk sk u aklamay yapar: Bana istediinizi sorun, Hocanz attar dkkandr. O an bilginlerinden kksalis Defterdar smail Ferruh Bey bu sz yle dzeltecektir: Hoca Efendi alakgnlllk gstermi. O attar dkkan deil, Msr arsdr. Hoca mrn, 1849 ylnda, 78 yanda tketmitir. Biz imdi onun lsne kafamz takmayalm da, 24 yl geriye giderek, kendisini Msr arsna benzeten smail Ferruh Beyin Ortakydeki yalsndan ieri dalalm. Dalyoruz, dalyoruz ama, bakalm bu iin sonu nereye varr. Mevsim yaz, gnlerden de cumartesi. Bugn burada, Mekke Kadl payeli tarihi ani-zade Ataullah Efendi, Farsa retmeni Fehim Efendi, Anadolu Kazaskeri payelilerden Melekpaazade Abdl-kadir Bey onun yals da Yahyaefendi skelesi ile Orta-ky skelesi arasndadr, stanbul'un ileri gelenlerinden Tahir Bey, nl musiki ustas Hamamizade smail 177 Efendi ve bizim Kethdazade ile yorganc-air Mustafa Saffet Efendi vardr. Kethdazade bir sre nce, ardan zm alp arap yapmtr. smail Ferruh Bey, o gnlerde kendisine rastlaynca: ittim, sen ev ekmei yapmsn, ondan bana da getir, dedii iin de bugn yalya gelirken bir testi iinde o ev ekmeinden getirmitir. Ne ki, bugn buradaki toplant yemek-imek zerine deil, iir zerinedir. Bu efendiler zaten, haftada bir Ferruh Beyin yalsnda toplanrlar, iirden, bilimden aarlar. Bunlarn topluluu Ortaky Cemiyet-i lmiyesi adyla anlr. Kimileri de ona Beikta Cemiyet-i lmiyesi der. nk zaman zaman anizadenin Beikta'taki yalsnda da toplanrlar. Bu toplulua zel bir akademi gzyle baklsa da olur. Bu yazn ve bilim erleri, kim ufkunu geniletmek isterse, onu yetitirmeyi stlerine almlardr. imdi u anda, yalnn bir odasnda, sedire kurulan Fehim Efendi de smail Ferruh Beyin bir yetitirmesidir. Muzka Dairesi Farsa Hocas Emin Efendi onun smail Ferruh Beyin kalpakls (yani ua) olduunu da syler. Hem efendisine hizmet etmi, hem okumu, hem de yazmtr. Fehim Efendinin, sonralar, Karagmrk'teki kona da edipler, zarifler, airler ura olacaktr. Tarihi Cevdet Paa, genliinde.-medresede okurken (1839-1845 yllar) bu konaa ok gider, ok gelir. O ada aramba Pazarndaki Murat Molla Tekkesi, Kkmustafapaa'da mesnevihan Hsamettin Efendinin evi, aramba'da brahim Efendinin kona neyse, bu konak da odur. Toplantlarda, bata politika olmak zere, her ey tiftiklenir. Cevdet Paann kz Fatma Aliye Hanmn demesine gre, babas salam bir slup edinme 178 akn orada elde etmitir. Kendisine Cevdet mahlasn da gerek ad Lofal Ahmet'tir Fehim Efendi vermitir. Kethdazade gibi Fehim Efendi de Farsann eleni-kasn bilir. Bir sre taralarda dolat iin i ve d ileri de akar. Merebi de filozofluk stnedir. Giderini gelirine uydurmu kalenderane bir refah iinde yaar.

Bugn Ferruh Beyin yalsnda baka bir i de yaplacak. Trkenin en gzel dizesi saptanacak. Herkes, kendine gre, en gze! dizeyi seip getirmitir. Tartma saatlerce srer. Sonunda bir dize zerinde anlamaya varlr: Bugn adm ki yar alar benim iin. Ortaky Cemiyet-i lmiyesi, toplulukta okunan ve beenilen iirleri, sonradan bir kitapta da toplayacak ve ona Nevadir-l Asar (Ei az bulunur yaptlar) adn verecektir. Gelgelelim, o an nl kiilerinden Hekimba Behet Efendiyi ki Abdlhak Hamit'in byk babas Abdlhak Molla'mn kardeidir bu topluluklarda gremezsiniz. Nedeni, anizade ile aralarnn olmamasdr. Ama bu soukluk faso ile fisoya dayanr. Hekimba Behet Efendinin ilgi alan hekimlik deil tarihtir. Franszlarn Msr'a yryn ykleyen Tarih-i Ceberti'yi Arapadan Trkeye o evirmitir. anizade ise bir tp adam olduu halde, II. Sultan Mahmut 1819 ylnda, Mtercim Asm Efendinin lm zerine, onu vakanvislie geirmitir. Keecizade zzet Molla'mn bu olay zerine ta barl bir sz vardr ki, onu unutmadan buraya aktarmalyz: 179 u devlet adamlarnn haline bakn ! Bir tarihiyi hekimba, bir bahekimi de vakanvis ettiler. in kts, kimi kibar kiiler kibarlar byledir yemeyip, imeyip bu demir-leblebiyi Behet Efendi'ye yetitirirler. Hem de anizade'nin stne ykarak. Kee-cizade: Yahu, o sz ben syledim diye gizli-ak davullar gezdirirse de kimseyi buna inandramaz. Aralkta anizade de: Behet Efendi Hekimba ise, ben de bahekimim demi midir, dememi midir? Pek belli olmamtr ama, Behet Efendi ne yapmsa yapm, tarihiliin doiunay anizade'yi grevinden aldrmtr. Bu olay 1826 ylndadr. Birka ay sonra da Vaka-i Hayriye denilen o hayrl olay boy gsterir. 500 yldr temelleip bunca savan stesinden geldikten sonra, devlete etmedii haynl brakmayan Yenieri Oca kanl bir ehir savayla ki ok salkm ve ok yal paavra atlmtr kaldrlnca, bu ocaa pek sk anlarla bal olan Bektai tekkeleri de kapatlr. Bektaiter de stanbul'dan srlr. Hekimba Behet Efendi durur mu, o da, gn bu gn diyerek, anizade'den hrsn karmaya ynelir. Su atmaya dknlk gsterenlerin bu gibiler bu ii parasz yapar desteiyle Saraya bir curnal indirir. Beikta Cemiyet-i lmiyesi'nin genleri dinsizlie ve ahlakszla iteledii ve gizli Bektailik yrtt haberi sokuturulur. Aman yarabbi, ortadan utanma defolmu da bizim haberimiz yokmu. Beikta Cemiyet-i lmiyesinin yerinde yeller esiyor artk. anizade Tire'ye, Melekpaa-zade Manisa'ya, smail Ferruh Bey Bursa'ya srlr. 180 Ah benim gzyalarn, sizlec nerdesiniz ? anizade, o yl, srgn yerinde, lm kuan kuanmtr. smail Ferruh Beyin benzi ise Bursa'da simsiyah kesilmitir. Ne ki, Tefsir-i Mevakib adl kitap onun imdadna yetiir. O sralar, ad geen kitab Trkeye evirmekte olduundan iini tamam etmesi iin srgn yeri stanbul' da Kadky'e evrilir. 1840 ylnda, boluk evrenine g ettii vakit onu yine Ortaky'deki yalsnda grrz. Son yllarnda yaam olduka klmtr. Yemeini tart ile yer. Yemekten sonra da yalnn sofasnda, uzun bir sre, ayaklarnda takunyeler, banda zel kavuk onun da pamuu tartldr, elinde i rdei, gezinir durur. Burada, Yalk Hac Ahmet Aann olu air Mehmet eref Efendiden de sz amak gerekecektir. nk o da smail Ferruh Bey ile Kethdazadenin kanatlar altnda yetimitir. eref Efendi alakgnlldr. Kethdazade gibi kendi iirlerine fitik attndan, geriye birka iiri kalmtr. Ziya Paa, Sultan Aziz'in mabeyin ktipliinden uzaklatrldnda, yerine biri aranm, eref Efendi istenilen nitelikte grldnden alnp Saraya gtrlmtr. Padiaha tantlmak zere bir odada salamuraya yatrld sra yanna bir mabeyinci yaklap yle der:

 Efendimiz, pervasz adamlardan holanr. Biz huzurda sana sveriz, hi sklma, sen de bize veritir. eref Efendinin yapamyaca i deildir bu. Ama uzun bir sre sonra mabeyinci yine gelir: Efendimiz setam etti, harlk etsin diye unu ihsan buyurdu. 181 airimizin eline, iinde 150 lira bulunan, bir kese tututurulmutur. Anlatlmtr ki, ii bozan Sadrazam Fuat Paa olmutur. Muhtar Paay hi sevmeyen Sadrazam Paa, son dakikada zavall eref Efendinin ona yaknln haber alnca, ie kendi arln koymutur. eref Efendinin incelikte, erdemde, insanlarn iini stmakta stne yoktur. Ama dalgnl pek dillenmitir. Bir gn, elleri arkasnda, Dolmabahe Sarayndaki Caml Kkn nnden geerken arkasndan bir ses iitir: Ktip, ktip! Ban evirir: birka haremaas. lerinden biri Firavun ki ne Firavun : Sarayn nnden el arkada geilir mi ? eref Efendi konumunu hi bozmaz: Ayol, ben ktip deil, esirciyim. Bu olay Sultan Mecit'in esirlii'yasaklad 1854 ylndan nce getii iin haremaalar esirciyim sznn tezine il yavrusu gibi dalr. Daha sonraki gnlerde Dalgnlar Kral, yolu oralara dtke, yine ellerini arkasna koyar, haremaalarna da kaamak kaamak bakarm. Karalar da onu grmezlikten gelirmi. Meer siyah renkli aalar: Gnn birinde satlp da bu esircinin eline dersek, bizden byk hn karr diye rkmlermi. eref Efendi, bir defasnda da, dalgnln eski ve adrms emsiyesinden kurtulmak iin kullanmak istemi, ama bunda hi baar salayamamtr, yky, isterseniz, kendisinden dinleyelim : 182 Eski bir emsiyem vard- Defetmek isterdim. nk eskisi elde iken yenisini almaya gerek grmezdim. Eskisi yiterse, yenisini alrm, diye dnrdm. Bizim emsiyeyi de vapurda unutsam, ertesi gn kamarot : emsiyenizi unutmusunuz diye elime tutu-tururdu. Bir seyiryerine ya da bir eve giderek dalgnlkla unutma numaralarna yatsam, birka gn sonra yine ortaya kar. -Daha iyisini syleyeyim, bir gn vapura binerken denize dt. Ben : Oh, kurtuldum diyordum ki, vapuru, hareket etmiken, durdurup emsiyemi denizden kardlar, sular aka aka elime tututurdular. Bir kez Beykoz ayrnda, kimse grmeden, arkadalarla oturduumuz hasrn altna soktum. skeleye geldik. Vapura bininceye dein emsiyeden ses ada kmad iin sevinmeye baladm. Ama vapur tam halat alaca sra, biri koa koa yetiti: Efendi emsiyeni hasrn altnda unutmusun diye bizim mahutu gverteye frlatt. Ksacas, bama pskll bela kesilen emsiyeyi nerede unuttum, nerede braktmsa, er-ge gelip beni buldu. Dalgnlar Kral, aylak gazetesini karan aylak Tevfik'in babas Mustafa'nn, Mahmutpaa Hamam dolaylarndaki berber dkknna da sk sk damlar. Oraya Ceride-i Havadis yazarlarndan li Bey, vezirlerden Kabuli Paa, Merutiyet sadrazamlarndan Hakk Paann babas ehremaneti Meclisi Reisi Remzi Efendi de der. Elbirliiyle edebiyat kazan kaynatrlar. Ne ki, dkknn karsndaki kk arsaya gelen geen iini brakr. Yazn, dkknda oturabilirsen otur. Sonunda dkknn gediklileri arsaya bir mezarta dikerler. eref Efendi de ona, yle bir ikilik kondurur: Mahbes-i ebval-i slam olduu n bu makam Dikti Berber Mustafa Aa ona seng-i mezar 183 Ta dikildikten sonra bizimkiler onu bir de yeile boyarlar ki bir daha kimse arsaya yanamaz. eref Efendi orta boylu, beyaz yzl, beyaz sakalldr. Geriye hibir fotografisi kalmamtr. Ama yz Sadrazam li Paann hk deyip burnundan dt iin ayrca resmine gerek yoktur. kr Tanrya ki, ya li Paannkine benzeme-mitir. 1890 ylnda 71 yanda len eref Efendinin son yedi yl da inmeli gemitir. Kimilerinin demesince, bu maskaralk gnlerinde Hazret yanndaki duvara bir ip balatmtr. Konuklar geldii vakit, salam eliyle ipi ekerek yatanda doruluyor, gelenlere saygsn ek-siltmiyordur.

Beikta Cemiyet-i ilmiyesinden yorganc-air Saffet Efendi de cennetin koruluklarna g etmek iin 72 yan beklemitir. Yalnz, ok dk olan emekli ayl ile geinemedii iin o da, son yllarnda inmeliden beter olmutur. En gzel iirini de 1857 ylnda alk ve ilaszln verdii ac ile dktrmtr. iir adn, bir Fransz ozan olan Beranger'den alr. Beranger, o yl Paris'te lm, cenazesi de byk sayg ve vaveyla gsterileri iinde kaldrlmtr: Beranger misli yok air imi iklim-i Paris'te Gp gitmi bekaya bezmgah- zindegniden Saffet Efendi iirinde sanatlarla birlikte ibadullahn da yas tuttuuna deinmekte ve Fransz ozannn lsne yzbinlerce frank harcayan Fransz Hkmetini ululamaktadr. Geri Beranger, btn yaam boyunca, ancak kendi iirlerinden gelen kk paralarla ayakta kalabilmitir ama Saffet Efendi iin o yanna yanamam, slam airlerinin bu denli ltuflara daha yakacan sylemekle yetinmitir. 184 Sunda da hibir hakszlk yoktur. nk aklna gelen gitmi Trkiye'deki airlerin camn, erevesini, damn, kapsn, bacasn, ev eyasn, srgsn, minderini, iltesini, yorgann, yastn, tenceresini, samann, mangal maasn balarna geirmitir: Ne gamlar ekmi eslaf yazarsam hzn eder iras Vukuf-u tam varken hepsinin ilm-i maaniden. Beranger iirinde airimiz, laf en son kendisine getirir. Esnafa borcunun hi eksilmediini, ekmeki Asvador ile bakkal Yani'den, yakasn hi mi hi kurtaramadn yana yakla anlatr: Zavall Saffet'in kurtulmad gitti giriban D dest-i Asvador ekmekiden, bakkal Yani'den Lafmz balamadan, burada Saffet Efendinin bandan geen, ibretle dinlenilmeye deer bir ykye de ur karalm. Sahnede yine ozanlar durmadan sopalayan bir bakkal kfiri vardr. Ahmet Vefik Paann Deavi (Durumalar) Nazr olduu gnlerden birindeyiz. Biz deyelim Bu Beranger iiri daha yeni yeni yazlmtr, siz deyin Yok, daha yazlm deildir. Bakkal kfiri laf ve gzaf harman ile, insanlk yakasndan bir korku duymadan, Saffet Efendiyi Vefik Paaya ikyete gelir. Deavi nazrlarnda, durumalar kendileri yrtme yetkisi de olduundan Paa, airimizi artp zlgt verir. Yaral ku Saffet Efendinin yz dzgn beyaz kesilmitir: Ben emekliyim, aylk aldka esnafa veriyorum. Bakkala olan borcumu da elime para geince verece185 im. Borcum yok, demedim ki beni artp paylyorsunuz. Paa, bu szler zerine futbol ligleri gibi acmasz bir grnme el atar. Saffet Efendiyi, yal mal olmasna kulak asmadan, hapse gnderir. airin gzleri, cieri alamaya durmutur. Bir ara altn deerindeki yalarn silerek gardiyandan kat-kalem ister. Ziya Paa, daha o vakitler mabeyn katipliinden atlmamtr. Ona urad acy yazar. mdat der. Ziya Paa da aferin sana ey Ziya Paa pusulay alr almaz padiahn zel kesesinden (yani Ceb-i Hmayundan) kck paracklar salayarak airimizi zindandan kurtarr. Saffet Efendinin Branger iirini Vah air, vah sana diye alamadan okumaya olanak yoktur. Biz okurlarmzn yreini karartmamak iin buraya onun yerine Salh Birsel'in bir iirini aktaracaz. Bildiri adn tayan bu iir Saffet Efendinin iirinden tam 100 yl sonra yazld halde, ozanlar zerine yine byk hayflar frlatmaktadr. Geri bu da okuyan tartak mar-tak getirir ama, hi deilse ne dedii szlksz de anlalabilir: nann szme airler er beer sneceiz Yirmi ikiye varmadan Rt gibi leceiz Budur size doru haber Sapr sapr deceiz Btn aptallar duracak Biz gideceiz 186 Ya tkanacaz sofrada Ya merdivende kalacaz Krk yedide Sait gibi Topraklara gireceiz Kimse bakmayacak suratmza Gn gne azalacaz be iir yazmadan Ortadan silineceiz Benden size bu kadar leceiz airler leceiz Orhan Veli gibi sokakta Dp tkeneceiz LM CANLILIK DEMEKTR

Beikta'ta Kaptanderya Hayrettin Paa-i Gazi trbesinin st yakasndaki Mehmet, Efendi Mesciti nnde hazrola geip bir pata akalm. 1944 ylnda Barbaros'un trbesini meydana karma almalarnda bu mescit yatrlacandan bizim her yaratlan eye bastrdmz sayg ok grlmemelidir. Bu mesite Beikta iskele Mesiti de derler. I. AbdiiJhamit anda (1774-1789) Mektubi Kalemi grevlilerinden Mehmet Sadk Efendi yaptrmtr. Ama cami ykselten biroklar gibi, kendisini mesitin bahesine gmdrmemi, gidip skdar'a yatmtr. Vay demek oluyor ki, biz imdi Beikta'tayz. Belki biraz da Ortaky'e dnz. Ortaky'e doru yola kacak olursak Marangoz Mustafa ile Bostani Mustafa-nn dkkanlarna rastlarz. Bu iki dkkann arasnda bir de kalafat vardr ama, ona kulak asmadan, ilerdeki serapa kahve dkkanlarna uzanalm. Daha tede yallar balyacaktr. lk yal da iftlik Kethdas kar-snndr. Onun stndeki ise Yorgani Hac Hafzn. Daha sonra Nimet Hanmn yals gelir ki kaykhanesine gz atmadan geilmemelidir. Onun stnde de Sefzadenin yals. Burada biraz soluklanmakta yarar vardr. nk bundan sonraki yal Beikta alabandasnn en nl ittL. kiisi Halet Efendinindir. Bin eyvah ki Halet Efendi bugn ^B yaamnn en ters gnn yaayacaktr. Oysa, bundan H| bir sre nce, minare aleminde yani yeryz grevW 189 lerinin doruundadr. Minarenin kapsndan girene, ya da erefeye kana ses karmaz. Minare klahnn kurunlarna el uzatanlarn ise ipak parmaklarn dorar. Onlar bin para eder. Yldz 1810 ylnda Sadaret Ket-hdalna atanmasyla ldamaya balamtr. 1814'te Nianc olunca da devlette, II. Mahmut'tan sonra sz onundur. Sadrazamlar bile greve o getirir, grevden o alr. Ksacas, II. Mahmut'un zel sadrazam, akl hocasdr. Halet Efendi uzun boylu, imanca, esmer, yuvarlak ve gleryzldr. Sakal kumraldr. Can dman Reis-lkttap Canip Efendi ne kadar kk gzl, ne kadar" arpk urpuk, ne ksdar kakavansa, o, o denli yakkldr. Bir tren gn, Halet Efendi nde, Canip Efendi arkada giderlerken bir dilenci, avu ap: Tanr seni Padiaha irin gstersin deyince Halet Efendi de u karl dikmitir: Sen onu arkamdan gelen Efendiye syle. Halet Efendi zehir hafiyedir. Gzel ve ayrntl kpnuur. Glmece, gldrmeceye yatkndr. Ama hile ve dolapta stne yoktur. ten pazarlkldr. Yalnz kendi karn dnr. Kurnaz ve kan dkcdr. Tepedelenli Ali Paann, Dzoullarnn, Darphane Nazr Abdurrahman Beyin, Sadrazam Benderli Ali Paann Yuf sizin banza melunlar deyip burunlarn, kulaklarn uuran ahin odur. eyhlislam Elhac Halil Efendi ile kars Hoca Ziba Hanm da onun kekeinden kurtulamamtr. Ne ki, Ziba Hanm da durup dururken, yz-karal derler bir fitne kaynatmtr ki olmayacak olaylar ldrmtr. Ksacas yle anlatlr ki, 1821 ilkyaznda, Halet Efendinin Hanm Lebibe Hanm bir gn sandala atlad gibi Beylerbeyine konmu, onun en 190 gzde seyiryeri olan Havuzbana ynelmitir./ Gelin grn, Beylerbeyinde yals bulunan eyhlislam Halil Efendinin ei de o gn, cariyelerinin eliinde Havuzbana palamar atmtr. Ziba Hanm, kocasyla Halet Efendi arasndaki ekimeyi ok iyi biliyordur. Lebibe Hanm karsnda grnce, aman zaman vermeden, onu bir gzel ykar. Bu arada, Halet Efendi iin de sylemediini brakmaz. Bu yetmiyormu gibi, cariyeleriyle bidikte Lebibe Hanmn stne ker. Yan, yreyi kadnlar, ocuklar evirmitir. Cevdet Paann deyiiyle Havuzba o gn kadnlar hamamna dnmtr. Bu olaydan sonra Halet Efendi, Ziba Hanma kocasndan da ok kin beslemeye balar. Ama ok demesi gnahtr. Vaktin birinde, ki o vakit 28 Mart 1821 aramba gndr, erkez Halil Efendi eyhlislamlktan uzaklatrlp Beylerbeyindeki yalsna yollanr. Ertesi gn de karsyla birlikte Bursaya defedilir. in tuhaf, Halet Efendi rdei yemi, ama karn doymam, yz glmemitir. Bynn ucu vz dememitir, kulann dibi at dememitir. Bir sre sonra Halil Efendiyi Bursadan Karahisarsahip'e artr. Karsn ise Bursa'da braktrtr. Bu da yetmiyormucasna, II. Mahmut'un aklna zarpadak girerek onu Ziba Hanmn byc olduuna inandrr. Sultan Mahmut da yal kement atlp iinin tamamlanmasn buyurur.

Bursa'ya giden cellatlar": istanbul'a gtryoruz, ferman var diye zavall kadncaz bir arabaya bindirirler, ehir dna karp orada bir gzel boarlar. Giysilerini soyduktan sonra, lsn bir al dibine atarlar. Beendiniz mi ? Karahisarsahip'te kara cehennem yalnzlklarnda yzen Halil Efendi de, karsnn bana gelenleri duyunca, p diye lr. 191 eyhlislamlarn doksan sekizincisi Drrizade Esseyit Aptullah Efendiyi, 1820 ylnda, Manisa'ya srdren de Halet Efendinin deki yani hilesidir. Drrizade ancak Halet Efendinin gzden dp stanbul'dan karlmasndan sonra geriye dnebilmitir. Onunla dn yapanlar arasnda Halet Efendinin daha nce Kean'a srdrd Hekimba Behet Efendi ile kardei Aptlhak Efendi (Abdlhak Hamit'in byk babas Aptlhak Molla) de vardr. Merzifon'a dehlenmi olan eski Nakip Sddk Efendi de 1822 ylnn kasm ortalarnda'yeniden stanbul topran per. Ama biz onlar brakalm da Halet Efendinin yalsndan ieri admmz atalm. Yalnn denize bakan adrvanl bir sofas vardr ki Halet Efendi burada, sk sk, Boaz sularna kar, birka kadeh parlatmay sever. okluk dostlar da yannda olur. nk o dmanlarna kar ne kadar aznavur ise, dostlar ve havadarlar karsnda da o denli vefaldr. Bu dostlar arasnda ise Keecizade zzet Molla ba eker. Bir akam zzet Molla yine Halet Efendilik olmaya gelmitir. ki dost, yine adrvanl sofada denizin ff-larna kulak kabartarak kafay bulmaya alrlar. Bir ara, brahim Salim Efendinin, Halet Efendinin bast yere yz srmeye geldii haber verilir. Halet Efendi Gelsin iznini fora ettikten sonra Mollaya unlar syler: Bu musibet herifin yzn grmek istemem. Ama bir sredir yalya dadand. Ayakst birka laf edip savaym. Salim Efendi sofaya giriini btnleyince yere ka-paklanrcasna eilir. Halet Efendinin eteini kaldrp kez st ste per. Salim Efendi gmrkte al192 yordur. Yal sahibi, laf olsun diye, ona gmrk gelirleri zerine gelii gzel soru[ar sorar. Bir yandan da Salim Efendiyi pohpoha bomaktan geri kalmyordun Gmrk gittikten sonra Keecizade, dostuna u soruyu yneltir: Efendi Hazretleri, bu Salim Efendinin ne mal olduunu hepimizden iyi bilirsiniz. Trnanz kadar da sevmezsiniz. Yaclna da inanmazsnz. yleyken Salim Efendi, bu ada, gmrk gibi kar en bol bir grevin bandadr. Bu tynette bir mendeburun yksek grevlerde bulundurulmasna ne buyrulur? O akam bu soru Halet Efendiyi iyisinden dndrtmtr. Bir baka akam, iki dost, yine adrvanl sofada armakur olurken, Keecizade bu kez de Halet Efendiye em'i Molla iin ne dndn sorar. Halet Efendi, o gne dein em'i Mollann adn azna pek almamtr. Keecizadenin sorusu zerine biraz nevesini yitirirse de kendini toplamakta gecikmez. Gevrek ve frnlanm bir kahkaha atarak yola dzlr: Bak sana em'i Mollann kiiliini aklayaym. Bu sultanl iki kii yrtr. Biri mneccimbaysa tekisi em'i Molla. Eskiden beri byledir bu. Ama biz eskiler gibi mneccimlie inanmadmz iin mnec-cimba, imdiler sarayda bir asalak durumuna dmtr. em'i Molla yle deil. Onsuz devlet gemisi yrmez. Halet Efendi, daha sonra zzet Molla'nn, em'i Mol-la'ya arl olduu bir geceden aar ve der ki: O akam em'i Molla sana unlar syledi: i iyi bilmeyenler hnkr gzn budaktan.esirgemez, yiit bir kii sanrlar. Oysa her dakika kuku iinde yaayan korkan tekidir. En anlamsz, en asl astar 193 olmayan bir haber alsa korkusundan tir tir titrer. Velinimetimiz Halet Efendi Yenieri Ocan elinde tutmakla ok iyi ediyor. Hnkr Ocak'tan yld kadar hibir eyden ylmaz. Tanrdan bile o

derece korkusu yoktur. Kul kazan kaldrr diye her an kayg iindedir. Sen ona ne dedin : Tanrdan korkusu olmayanlar bari kuldan korksunlar, bu da bir meziyettir. Halet Efendinin laklakas bu noktaya gelince Kee-cizade dayanamaz: Tamamiyle doru. Aynen byle sylemitim. Vay kpolu, ne sadk muhbirmi. , Aynen byle deil mi ? Hi katk katmam. em'i Molla gibileri hep byledir. Olan biteni dorudan doru aktarrlar. Harama hile katmazlar. Casuslukta bile drstlk gerekir. Her eyi doru olarak haber verenlerin deerleri, saygnlklar da vardr. em'i Molla da onlardandr. Keecizade, em'i Mollann, Halet Efendiye bal olduunu iyisinden akmtr. Ev sahibi, aldrmadan szlerini srdrr: em'i Mollalar, alar gese de ayakta kalr. Her vakit deilse bile, okluk rahat deklerinde lrler. Ben alnyazmn itelemesiyle bu Devletin byk ilerine kartm. yle byle bata bulundum. Sonumun er ge ne olacan bilirim. Ama benim sonum geldii gn, sen de yakn bir dostum olduun iin, benim yzmden, uzun ya da ksa bir sre bir yerlere srlrsen, inan ki felaketimizde em'i Mollann parma olur. Bu amaz bir kuraldr. Eyvah, yz bin eyvah ki, biz bugn burada 10 Kasm 1822 Pazar gn b kuraln amazln sap194 tamak zorunda kalacaz. Dne kadar Halet Efendinin dolabn eviren, ayakta durmasn salayan Yenieri usta ve aalar barmaya balamlardr: Biz o herifi (Halet Efendiyi) istemeyiz. Dorusu u ki, Halet Efendi, bugne dek, Yenieri ileri gelenlerini kendine ekip evirmek iin ok mangr dkm, ok hava tamtr.^ Son ylda ise, Eflak ve Budan'dan elde ettii gelirler kurumu, bylece Yenieri azllarn artk doyuramaz olmutur. Baka illerden ald kaparolar da ii yrtmeye yetmeyince Yenieriler taknlklarn ve azgnlklarn artrmlardr. kinci Mahmut onlar yattrmak iin ilkin Sadrazam Hac Salih Paay bu akl kendisine yine Halet Efendi vermitir grevinden alm, arkasndan da eyhlislam Yasincizade Seyit Abdlvehap Efendiyi Anadoluhisarndaki yalsnda kapanmaya gndermitir. Gelgelelim Padiah, Gelibolu'ya srlmek zere Balk-hane'de birka saat tutulan Salih Efendiye, aralkta, Yenierilerin yattrlmas iin en etkili arenin ne olduunu sormaktan geri kalmam, Sadrazam eskisi de u karl yaptrmtr: Bu iin en ksa yoldan zm Halet Efendinin bir sre yolculua karrlmasdr. Devlet pusulas artk Halet Efendiye yr olacak gibi deildir. Mora iinin arlamas, Rum Beylerinin ihanete gemesi, Tepedelenli Ali Paa olaynn umulmaz kangrenlere dnmesi, Halet Efendi yznden balar omuzlarndan alnan ya da srlen kiilerin evrelerinden ykselen homurtularn artmas, Halgt Efendinin defterinin drlme zamann haber vermektedir. 195 aresiz kalan Padiah, Halet Efendinin Bursa'da dinlendirilmesi iini yeni sadrazam Deli Aptullah Paaya ykler. Bu iin bir yan sazlk samanlk, bir yan tozluk, dumanlk. Reis Efendi, derhal ve gizlice bir ferman yazar. Turasn ve reidini de kendi eker. Sadrazam Silahtar fermam alnca adamlarn toplar. Halet Efendinin yalsna dayanr. Eyvah ki eyvah ! Lidirim likli, burnu ilikli silahtarla adamlar Halet Efendiyi, son bir kez, adrvanl sofadan geirip dar karrlar. Haracba skelesi de tam yalnn nnde olduundan oradan bir sandala bindirip skdar'a geirirler. Halet Efendi, bu ara, Padiaha bir dileke uurarak srgn yerini Konya'ya evirtir. i bir srgnle atlattnaNda byk memnunluk gsterir. Oldu mu ya, Halet Efendiye di bileyenler de, gn bugndr diyerek onun btn ktlklerini Sultan Mahmut'un nne sefi-vermilerdir. Bu kez, ldrlmesi iin ferman kar. Cellatlar ondan nce Konya'ya yetimilerdir. Halet Efendinin, ehre ayak basmasnn tezine, dnya urba-cn ahret urbac ile deitirirler. Efendimizin malna, mlkne de el konur. Ayrca kendisine yaknl ile bilinen Hacegan snfndan Sait Efendi, hazinedar Ahmet Aa, Mhrdar Ziver Efendi, eski Hazinedar Peyko mer Aa,

Kapuhadar zzet Aa ile sarraf Badatl Haskel adl Ybhudi de Bos-tancba Hapisanesine kaldrlr. Birka gn sonra bunlarn da mallarna el konur. (Sultanlk baka trl yrmez). Arkasndan Ziver Efendi Balkesir'e, mer Aa Karahisar'a, zzet Aann adam olup Urla Voyvodalnda bulunan Abdlhalim Aa onun da mallarna 196 el konmutur Kastamonu'ya, kardei Abdlhamit Aa, yine mallarna el konularak, Bolu'ya, Haskel ile kardei ve olu Antakya'ya srlr. Bu belalardan yakasn syran sadece Galata Mollas Keecizade zzet'tir. Fesuphanallah, o da her yerde, ulu orta, Halet Efendiyi vyor, onun abasn gd-yordr. Dmanlarna ver yansn etmeyi de unutmuyordun Sadrazam iin dzd ikilikte: Halefin cann Tanr, maln da Devlet ald. Hasetilerine ise yumurtalklar kald dedii iin, o da 1823 ylnn ubatnda, ubatn da yirmi yedisinde, Kean'a srgn edilir. smet-beyzade Arif Hikmet Beyefendi onun o nl Keanname' sini yazaca yere gidiine de u dize ile tarih drr : izzet'te bile kalmad eski halet. 1822 ylna bin hayf ki daha baka lmlerin de perdesini amtr. Rumeli Sadareti payelilerden Hama-mizade Rait Efendi 3 Aralkta lr. 1767 ylnda mderrislii elde ettikten sonra 1795'te Halep, 1803'te am, 1807'de Mekke Mollas, 1811'de stanbul Kads olmutur. 1819'da Anadolu, 1821'de de Rumeli payesini devirmitir. Elinde olan balamay sever bir kiidir. Yrei temiz ve salam olduu iin kez srlmtr. Eski eyhlislam, fetva sahibi, atalcal Ali Efendi torunu Eb-l Hayr Efendi de 1821 ylnda Nakib-l Eraf da olmutur doruluu bilinen bilgin ve kltrl bir kii olduu halde bu yl iinde rahmetullahi aleyhi olmutur. Rahmetullahi aleyhi olanlardan biri de Mekke-i Mkerreme kads Mendelyakizade Sait Efendidir ki nl dersiamlardandr. 1791 yl snavlarnda mderrislii cebe indirmi, 1817 ylnda Mahre, 1821 ylnda da Edirne payesine engel atmtr. 197 Ah, dokuz ay nce dnyaya gelen ehzade Ahmet de 9 Nisan 1823 gn mr soluunu tketmitir. Aman efendim, u Cevdet Paa dedikleri tamburu aln, bakn iinden ns sesler kyor: Bu lmler arasnda Devlete yeniden canllk geldi. Yani ilkyaz yzn gsterdii iin 22 Nisan 1823 gn Sultan Mahmut stanbul'dan Beikta kysarayna tand. O gn bir ehzade dodu. Adna Abdlmecit dediler. Sonunda sylenecektir ki babasna hayrl bir halef olmu, ulusa db onur vermitir. Beikta alabandasndan amken Yedi - Sekiz Hasan Paaya da neter vurmazsak olmaz. Bin kez yazklar olsun, 1944 ylnda Barbaros Trbesinin evresi alrken Yedi-Sekiz Hasan Paann trbesi de ki Beikta skele Mesitinin bitiiindedir yerle bir edilmitir. Hasan Paa candarma erliinden mirlie ykselmi bir padiah kuludur. Onu bu yere oturtan da Halife-i Mslimin Sultan Hamit'tir. Abdlhamit ona ehzadeliinden mim koymutur. Bir gn Hacosman Bayrndaki Kudrettepe Kkne giderken candarma Hasan onun yolunu kesmi, Yasak, geemezsin hoafn dayamtr. O gn Sultan Aziz de Balmumcu iftliine gidecektir. Btn yol andarmalarn denetimindedir. Abdlhamit sorar: Sen beni tandn m ? Ben ikinci veliahtm. Kim olursan ol. Ben Padiahn adamym. Bir onu tanrm. Padiaha bu denli bal olan birinin varl Abdl-hamit'in iini stmtr. Osmanl tahtna tnedii vakit 198 de candarma Hasan' buldurmu onu en nemli yerlerden "biri olan Beikta Muhafzlna getirmitir. Beikta ve Yldz srtlarndan Boaz'n bitimine dein btn Rumeli yakas ondan sorulur. Onun izni olmadan buralarda kimse ne toprak alr, ne de ev yaptrtabilir.

20 Mays 1878 Pazartesi gn onu ferik (tmgeneral) olarak grrz. nk o gn Ali Savi, mirliva Hasan Efendinin Padiaha ne kadar bal olduunu ok ince bir biimde ortaya koymutur. Nili Salih ve 250 gmenle Ali Savi o gn Sultan Murat' raan Sarayndan kaldracak, Osmanl tahtna oturtacaktr. Ama Mirliva Hasan Efendinin kzlck sopasyla raan Saraynn bahesinden fkrdn grnce niyetini deitirmi ve ei bulunmaz inci deerindeki ban Mirliva Hasan Efendinin kzlck sopas altna yatrmtr. Sultan Hamit de, o akamdan tezi yok, bu insan av yzmetrecisini mirlivalktan feriklie savurmutur. Hasan Paa da kendisine byk velinimetiik gsteren Ali Savi'nin ansn yaatmak iin kzlck sopasna Mehti adn vermi, onu lmne dein, Beikta Karakolunda yatt odada saklamtr. Hasan Paa ekmek suratl, keskin bakl, ortaboy-ludur. ok poz atar. Sakal yoksa da by paladr. Okumas, yazmas ie nanay yavrum nanay. Bu yzden sk sk utan duvarlarna toslamaktan kendini kurtaramaz. Bir gn, denizcilik dilinde varillere bomba denildiini bilmedii iin raan Saray nnde batan bir takadan kurtulan tayfalar adamakll sopalamtr. nk tayfalar Hasan Paann Takada ne vard ? sorusuna Bomba vard karln vermilerdir. 199 Bir baka gn de hasta olan damadna doktorlarn konsulto (konsltasyon) yaptklarn anlatmak iin : Konsolato yaptlar. demitir. Oysa o yllarda konsolato szc konsolosluk yerine kullanlmaktadr. Yedi-Sekiz Hasan Paamz sarholara, oru yiyenlere kar hi de gleryz gstermez. Onlar kendi elce-iziyle okamadan uykusunu uyumaya gitmez. Hafiyeleri, curnalcileri de sevmez. Ama bu, bir curnalcinin verdii curnalin kendisi iin de curnal verilmesine yol at iindir. Bu curnal iinde curnal yksn brakalm da Yedi-Sekiz Paa, kendisi anlatsn: Beikta'ta emekli bir memur evinin lamndan Saraya dein bir tnel kazlmakta olduu zerine memurun olu (bu nasl i demeyin) bir curnal sundu. Aratrlmas irade buyruldu. Kendim gittim. O zatn evine bitiik evin lam dolmu, temizlettirilmekte olduunu grdm. Curnalciyi ararak sorguya' ektim. Babasna amur at bana dokundu. Bodruma tkadm. Candarmalardan birine : Babam, annem nerede bulunduumu bilmezler, merak ederler. Bir katla bir zarf bulunuz da kendilerine pusula yazaym diye yalvar yakar olmu. O da acm. stediini vermi. Yazd pusulann kardaki dkkna verilmesini, oradan evine gndereceklerini sylemi. yle yaplm. Meer yazd pusula beni sulayan bir curnalmi. Efendimize ballk gsterdiim iin Hasan Paa beni dvdrtyor, yiyecek verdirmiyor. Padiahm medet, diye yazm. Kar dkknn sahibi de hafiyeymi. Curnali derhal takdim ettirmi. 200 Bu ikinci curnal zerine Hasan Paa Saraya arlm, sorguya alnmtr. Sultan Hamit balyemezlerini dikmitir: Bana ballk gsteren adama nasl ceza eder ? Bu ne demektir ? Elbette bir maksad vardr. Sonunda curnalcinin de maksad anlalr ve i kapanr. 1898 yllarnda Yedi-Sekiz Hasan Paay Tevfik Fikret'in karsnda da grrz. Daha dorusu, Fikret onun karsndadr. Robert Kolej Mdr Dr. G. ^Washbum'm olu stanbul'a gelmitir. Okulda onuruna bir ay verilir. aya Fikret de eiyle birlikte gitmitir. Ne ki, Koleje giderken kendilerini izleyen bir hafiye curnali patlatr. Hasan Paa dg^ Fikret'i arp ona u sylevi eker: Olum ben seni severim. Karn, kardeini okula filan gtrme, nene gerek! Hasan Paann gzlem altna almad hemen hemen kimse yoktur. Beinci Murat'n byk olu Salahattin Efendiyi tam 30 yl izletmitir. En ok izlenenlerden biri "de Sadrazam Kk Sait Paadr. O, sadrazamlk koltuunda oturuyor olsa da, olmasa da izlenir. Bir kez, 1902 ylnda, sabr tkenerek, ardn brakmayan bir hafiyeyi bu Yedi-Sekiz Hasan Paann adamdr Saraya ikyet etmi, Hasan Paa da : Bizim adamlarmz yle ey yapmaz karln vermitir. Sait Paa steleyince adamn stanbul'dan srld sylenmitir. Oysa hafiyenin derecesi ykseltilmi ve Merutiyet'e dein tazlk ilerinde tutulmutur.

u var ki, Hasan Paa, kendine iyilik yapanlara byk vefalar gsterir. 201 Vefa iinde, kars da kendisinden aa kalmaz. Kars eskiden Mir Reit Paann dadln yapt iin, Efendilerinin evini yoklamaya gittiinde elpene divan durur. Reit Beyler, Hasan Paann evine gelse ki evi Beikta'tadr ayni ey olur. Son yllarda Paa, mirlie de ykseltildiinden bir Mir karsnn kendi nlerinde hazrola gemesi Reit Beyi ok tedirgin ederse de, kadn bildiinden amaz. Beikta penceresini kapatrken yine bir airin szlerine kulak kabartalm. air arka st yatmadan yani lmeden , insann gnl esenliine kavuam-yacan fsladktan sonra yle deyecektir: Binmi gider bu halkn ls dirisine. 202 HP **?*.,\%W{: ifp-Anadoluhisarn 7395'de Yldrm Beyazt Han yaptrmtr. Buraya Czelcehisar, Akahisar da denir. Evliya elebi hisar iin "eddadi bina olunmu li ve metin bir kaledir, ama kktr. Yirmi bin admdr. Batya bakan bir kaps; iinde dizdar evi, neferat evleri; deniz dudanda, kar Rumelihisarna ve Akntburnu'na bakan toplar vardr" der. \ MERUTA YALI Ey okurlar, imdi de kemerlerinizi balayn, Anado-luhisar'na yumuak ini yapacaz. Yl 1945. Aman dikkat, kile Har^m bann gkleri tutan ktklerine arpacak olursak bir daha kendimize gelemeyiz. Biraz sa yapalm da Kel Mahmut'un bandan da kurtulalm. Dikkat, dikkat, imdi de Eeki Hasan Aann bana tosladk, tosluyoruz. Yoo, oraya da deil, oras da brahim Aa ile Yusuf Cemil Efendinin ba. Bunun en iyisi yarm takla atarak Hisar'n nne konmaktr ki laf Hisar'dan balatmak olana da domu olur. Hisar' 1395 ylnda Yldrm Bayezit Han yaptrtmtr. Onu sonradan Eblfeth Han onartt iin, onun Yl-drm'n deil de, Fatihler Babas Sultan Mehmet'in buyruuyla kondurulduunu syleyenler de vardr. Evliya Celebi: eddadi bina olunmu li ve metin bir kaledir. Ama kktr. Yirmi bin admdr. Batya bakan bir kaps vardr. inde dizdar evi, neferat evleri vardr. Denizdudanda, kar Rumelihisarna ve Akntbumu-na bakan toplar vardr. deyecektir. Nianc Mehmet Paann demesi de yledir: Nibolu Savandan sonra Yldrm Bayezit G-zelhisar' 1395'te yapt. Kale bitince Sultan, Bizans mparatoruna bir eli- salarak, stanbul'un anahtarlarn istedi. Sonunda bir anlamaya varld. mparator be 203 yl cizye (vergi) vermeyi ve Galata'ya bir kad gnderilmesini kabul etti. Kavakl Yenicesinde oturanlar bu semte gelip yerletiler. Buraya Gzelcehisar ya da Akahisar da denir. Kalenin yapld yllarda Hisar'dan Karadeniz'e dein tm topraklar Osmanl mlkdr. Hisar'dan aas, Gksu ve berisi ise Bizansn elindedir. Evliya elebi'ye gre, Gksu'nun denize kart yerde (1730 ylnda) 1080 ev vardr ki Kaftanc Ali elebi, Mustafa Paa, Hoca elebi, Emir Paa ve silik para vermek suu ile nce Yedikule'de hapsolan, drdnc gn amansz celladn kemendi ile ehit edilen, cesedi de gn Yedikule nnde topraa bulandktan sonra Mahmutpaa Camii avlusuna gmlen Defterdar Halczade Mehmet Paa'nm saraylar da bunlar arasndadr. Bugn burada bu saylar bulmak olana yoktur. 1814 ylnda dzenlenen bir Bostanc Defterinde Anadoluhisarndaki yallarn says yirmiyi gemez. 1876 ylnda, Birinci Merutiyet gnlerinde ise burada 167 ev saptanmtr. imdiler, 270 evde 1650 kii oturur. Geen yzylla karlatrldnda, yallarn saysnda da artma grlmez. Yalnz sahipleri deimitir. Geen yzylda

Penbeci Mustafa Aann, Kuzattan Hseyin Efendinin, Kassam Ktibi Mustafa -Efendinin, Sekbanba Hasan Aann, Hacegah Divan Hmayundan Mustafa Efendinin yallarna rastlanrsa imdi de Terifat Ferruh Beyin, Marki Necip Beyin ki Franszn yals diye de anlr, Hekimba Salih Efendinin, Ziraat Vekili Muhlis Beyin, Doktor Kemal Baran'n, Arap Paann, Balk Ahmet Beyin, Kselecilerin, Manastrl smail Hakk Beyin, Bahriyeli Sedat Beyin yallarna rastlanr. Doruluu ile n salan Dr- ura Reisi Rifat Paa 1857 yl Aralnda Yanya Valiliine arlnca, Ser204 asker Rza Paann stelemesiyle Dr- ura bakanlna getirilen Zarif Mustafa Paann da ki daha nceleri hrszlkla sulanmtr Anadoiuhisan'nda zarif bir yals vardr. Ama bu yal XVIII. yzyldan kalmadr. Buralarn bir eski yals da Amcazade Hseyin Paa yahidir. 1697 ylnda Kprl Mehmet Paann yeeni Amcazede Hseyin Paann yaptrd bu yap Meruta Yal diye de anlr. Bu yal T biiminde bir divanhane (selamlk) ile onun 60 metre kadar tesinde bir Harem binasndan olumaktadr. ki katl ve 15-20 odal olan bu ikinci yap dkm samdr. 1874 ylndaki Rumeli Bozgununda buraya gmenler yerletirildii iin Harem dairesi bu hale gelmitir. Eyvah ki, bu blm Birinci Dnya Sava yllarnda tmden yktrlacaktr. Selamln n yz, kma biiminde olup denize doru uzanr. Payandalarla ayakta tutulan bu blm denizi divanhanenin iine eker. Demek isteriz ki, salonun duvar silme penceredir. Yukar ve Aa Boaz' gnn 24 saati payidar klar. Biz sadece bizden ncekilerin anlattklarn kan-tariyoruz. Bir k yamuru bu pencereleri Sam bin Nuh'un urad tufan ukuruna itelemek isterse de bunlarn st kesimlerindeki panolar bol n, salonu iyice bomasnn nne geer. Salonun ortasndaki drtgen biiminde bir havuzla kubbeli bir fskiye de nlar gelmezden nce yerinden kalkar ve bitene dek ayak zre durur. Sedat Hakk Eldem'in demesine gre salonun ii batan - baa tahta kaplama ve nakldr. Yalnz kap ile dolabn yzleri.tel ve fildii kakma ve boyaszdr. 205 Pasa, mukarnas silmeleri ve talar gibi benzeri eyler altn yaprak kapl ya da tezhiplidir. Dolgu yzeyleri nakldr. Tezhipli yzeylerde altnn yan sra renk kullanlmamtr. Siyah ve beyazlarla yetinilmitir. br yzlerin fonu ise snk bir tire rengindedir. zerindeki ilemeler de canl ve taze renklerde tutulmutur. Amca Hseyin Paa yals XVIII. yzylda en nde gelen yallardandr. Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa 1718 ylnda imzalanan Pasarofa anlamasndan sonra stanbul'a gelen Avusturya Elisi Virmond onuruna bu yalda bir len vermitir ki tm stanbullular: Hamdolsun Sadrazam Paa mutluluktadr, diyerek onlar da memnun olmulardr. Konuklar yalya, bayraklarla ssl, byk gemiyle gelir. En byn 300 kreki ekmektedir ki Eli de onun iindedir. Gemi yalya yaklat sra k-rekilerin zincir grltleri yaldan ykselen yzlerce saz ve hanendenin kard seslerle birbirine karr, ortal byk bir gulgule kaplar. Yemekten nce, ney, tanbur, santur, kanun, nefir, musikar ve kemanlarn rpnlar ile okuyucularn azlarnda cevizibevva lokumu gibi eriyen arklar arasnda Sadrazam ile Eli martlara kurun skmlardr. Bahede de kl - kalkan oyunlar, pehlivan greleriyle hokkabazlarn elabukluk-larn seyrederler. ranl bir engi de elence ve ne-veyi artrmak iin byk enlik eyler. Burada yzyllara yiite kar koyan Meruta Yalya bir teekkr temennas ekerek, karanlk kmeden Kksu ayrna dalalm. imdi geldik bu yana. Bu yanda Kksu Kasr vardr ki sfr gmrkle ieri szlverirsek kabahat sayfalarmza af kalemi ekilir. lkin unu haber verelim, bu kasr pek byk saylmaz 206 ama biimine ve ssne felek de melek de hibir zaman Yetsin artk dememitir. Kasr 1856 ylnda Abdl-mecit yeniden yaptrtmtr. Bu ie de Fransz Operas dekorcusu Sechamp' srmtr. Sechamp da kk saza verip, sze syletmitir. Kasr, Sultan Aziz, Sultan Hamit ve Merutiyet alarnda da kez onarm grp imdilere gelmitir. Kasrn yerinde, daha eski yllarda da tahta bir

yal Boaz' ensesinden topa tutuyordun Onu da 1751 ylnda, I. Mahmut anda, Sadrazam Divittar Mehmet Paa yaptrtmtr ki krk yl sonra, 1792'de, yeniden onarm almtr. O sralar Osmanl tahtnda III- Selim oturduu iin, o da burada, papa-paaa.. nice nevelere el atmtr. III. Selim kkn iki yanndaki kasrcklarda ok oturmutur, nk o yllar burada iki yavru kasr da vardr. Buraya Gksu Kasr da denir. katl ve tatandr. Mutfak, kiler ve uak odalar yerkatndadr. teki katlara birer sofa iie drder oda sokutum I m ustur. Sarayn avize ve aynalarna da sz yok. brahim Hakk Konyalnn demesine gre ayna erevelerinin stlerinde Abdl-mecit'in turalar vardr ki Cumhuriyet anda bunlar alyla kapatlmtr. II. Mahmut zellikle yaz aylarnda, cuma gnleri; selamlk treninden sonra Kksu Kasrna kapa atmay alkanlk haline getirmitir. Bir kez, bir Ramazan gn burada iftar etmeyi istedii iin evredeki devlet ileri gelenlerinin yallarna haber salnm, yemekler gnderilmesi buyrulmutur. Bu arada Bebek'te oturan eski eyhlislamlardan Drrizade Aptullah Molla'nn yalsna da haber uurulmutur. Yalya giden ulak Drrizade'nin odasna girdii vakit onu Delail-i erife okurken bulmutur. Drrizade Padiahn dileini renince hemen 207 ellerini rpm, koup seyirten Kethdasna u buyruu yaptrmtr: Cenab Hak Padiahmzn mrn ve bykln artrsn. evketmeap Efendimiz bizden yemek ferman buyurmular. Benim kendi yemeklerime uygun lde yemek ekleyip takdim eyleyin. Sultan Mahmut bu davran renince yle der: Koca herif, gerekten kibardr. II. Mahmut, bir kez de bayramlama trenini burada yaptrmtr. 1829 kna rastlar o bayram. Kurban Bayram. II. Mahmut Trk-Rus sava yznden Tarabya'da konak tutuyordur. Devlet byklerinin Tarabya'ya kadar trmanmas kolay olmayacandan kendisi bir vapurla Gksu Kasrn onurlandrm, devlet cavala-cuvalalar-nn kutlamalarn orada kabul etmitir. Tren srasnda saa Silahtar Ali Aa tutmutur ki, o da bylece Boaz' in bu altn kitabndaki yerini almtr. Abdlmecit de 1856 ylndan sonra buraya sk sk gelip gnln tazeler. Padiahn orada bulunmad bir gn, 26 Eyll 1856 gn, Fransz Elisi Msy Thouvenel, Kasr, ailesine gezdirmitir ki bunu yeeni La Baronne Durand de Fontmagne sonradan, 1902 ylnda yaynlad gnlnde gbekler atarak anlatr. 1854 yl hazirannn ilk gnlerinde, Krm Sava srasnda, o zamanlar Hariciye Nazr olan Koca Reit Paa da, eski Kasr'da grnmtr. Btn gn, altnda kay, yannda tarihi Cevdet Paa, kimi eliliklere vizite verdikten sonra buraya gelerek iftar etmitir. Sonra aptest alp namazn klm, dinsel dualarn btn-leyip ayrda iskemle zerinde Cevdet Paa ile kar karya dedikodu kazann kaynatmtr. li ve Fuat Paa208 larn kendisinden yz evirdiklerini, kendisiyle yara kalktklarn ortaya dkerek Cevdet Paaya olan gvenini noktalamtr. Gksu Kasr pek ok yabanc konua da barn amtr. Rusyalular mparatorunun kardei Konstantin de bunlarn arasndadr. Konstantin'in, Kudus'a giderken Mora'ya urayp Rumlara : Sakn bu kez Deviet-i Osmaniyeye kar kma-ynz. Siz^i ezer. Kendinize yardmc bulamazsnz, diye t getii stanbul'da iitilince Rusyalularn o ara Osmanllarla iyi geinmek niyetinde olduklarna varlm ve Konstantin stanbul'a da uraynca Feriye ky-saraynda konuk edilmitir. 12 Haziran Pazartesi gn akam, btn vekiller ve vezirler de arlarak Sarayda Konstantin'e bir de len ekilmitir. Ertesi gn de Padiah kendisini kuluk yemei iin Gksu Kasrna armtr. Cevdet Paa o gn yle anlatr: imdiye dein padiahlarn bir bakasyla bir sofrada oturduu iitilmi deildir. Bu kez de yle yapld. Bu sofrada Hariciye Nazr oturamayp onun yerine vkeldan birinin hizmet etmesi de uygun buyrulmad-ndan Divan- Hmayun tercman Arifi Bey ayak zerinde durup dilmalk grevini yrtmtr. Sofradan kalklaca sra Konstantin'in ei Grandes sofrann ortasndaki ekerlemeyi

mparatora armaan edeceim diye alp Konstantin de bir eini istemekle ona, sonra da oluna birer" ekerleme getirtilip, onlar da mparatora sunmak zere almlardr. Abdlmecit bir akam nce Saraydaki lende de sofraya oturmamtr. Yalnz Prensin eini alp Harem-i Hmayun'da kimi kadnlarla birlikte yemek yiyerek Prenses'e gereken saygy gstermitir. Dorusu u ki, 209 II. Mahmut anda Avusturya mparatorunun kardei Aridk de stanbul'a geldiinde Padiahn tutumu bundan pek baka olmamtr. Pertev Paa ki sonradan Edirne'de ba gvdesinden ayrtlacaktr Zat ahaneye sofraya oturmasn nerdii halde o : Ben Avrupa ile olan ilikileri Sarayda len ekmeye dein getirdim. Ondan ilerisini benden sonra gelecek padiahlara braktm demitir. Abdlaziz'in tahta kt ilk yl iinde stanbul'a gelen ngiltere veliaht Prince de Galles'in (sonradan VII. Edward) de bu kasrda bir le yemei yemilii vardr. Hem sofrada Sultan Aziz de bulunmutur. Yolculuk hibir resmi nitelik tamadndan yemee niformasz gelinmitir. Yemekte Sadrazam Fuat Paa ile Hariciye Nazr li Paa, Kaptan ve Serasker Paa ve Kmil Paa ile ngiliz Elisi Sir Henry Lytton Bulwer de eksik deildir. Cevdet Paa bunu ihdst- asriyyeden (ada olaylardan) sayacak ve yle deyecektir: Bu yemek bir Osmanl Hkmdarnn yabanclar ve kendi vezirleriyle birlikte sofraya oturduu ilk yemektir. Hemen hemen ayni yl iinde Sultan Aziz, Eflak Bo-dan Prensi Kuza Beyi de burada saray yemeklerine boar. 28 Austos 1862 gn de ayni eyi talya Veliaht Umberto (krall: 1878-1900) ile iki erkek kardeine uygular. Umberto ile kardeleri 17 Austosta anakkale-de kendilerini karlayan Tayf vapuruna binerek, ardla-rmda talyan gemileri olduu halde, stanbul'a gelmilerdir. prens doruca Dolmabahe Saraynda Sultan Aziz'in huzuruna kp sayglarn sunmu, Abdlaziz de ayni akam italyan Eliliine giderek prenslerin ziyaretine karlk yaptrmtr. Gksu'daki lende Veliahta Osmanl Niannn birinci rtbesi de verilerek, cins bir at balanr. Prens Umberto ile kardeleri ise 210 30 Austos akam gemileriyle Dolmabahe Saray nne gelip Padiah selamladktan sonra stanbul'dan ayrlrlar. Ne ki kardein ortancas Prens Amadeo yedi yl sonra, 24 Ekim 1869 gn stanbul'a yeniden gelecek ve Gksu Kasrnda konuk edilecektir. II. Vittorio Emmanuele'nin olu olan Prens Amedeo ertesi yl spanya Krall tahtnda grnecekse de bu lkedeki karklk yznden, yl sonra kendi memleketine dnp Aosta Dk unvanyla yetinecektir. Bizim bildiimiz, 1882 yllarnda Karada Prensi Nikola ile ei Prenses Milena da, Kk Sait Paann Drdnc Sadrazamlnda, Gksu Kasrnda arlan-mtr. Mir Nusret Paa ve Dilma Mnir Bey (sonradan Paa) ile Prens arasnda yaplan pazarlk sonunda Gksu Kasr Andlamas adyla anlan bir szleme de imzalanr. Buna gre Karada snr Lim hattndan geiyordur. Sadrazam Paa szlemeyi Trklerin yararna bulmad iin Prensin vapura binip memleketine dnecei gn Abdlhamit'in de onayn alarak Prensten szlemenin yeniden gzden geirilmesini rica etmitir. Hariciye Nazr Arifi Paa ile Karada Hariciye Mdr Karada 1878 ylnda bamszln elde etmise de ad Osmanl Devletine bal olduu iin dilerini yneten kiiye Hariciye Mdr denilmektedir Bakuvi'in katld bir toplantda Sait Paa, Bakuvi'e kendi grn kabul ettirdii iin de szleme ona gre dzeltilir. Sultan Hamit padiahlnda Yldz'dan dar hemen hemen hi kmad iin Gksu Kasrna da ayak basmamtr. Buna karlk Sultan Reat Bamabeyinci Ltf Simavi ile Baktip Halit Ziya Uaklgil de yanndadr buraya zaman zaman der. 25 Haziran 1911 Cuma gn de buradadr. Selamlk treni ile Beylerbeyi 211 Camiinde etrafa nur satktan sonra Stl yatna atlayarak Gksu Kasrna gelmi le yemeini de orada yemitir. Mabeyinciler ve ktiplerden baka eyhlislam Musa Kzm Efendi, Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Evkaf Nazr Hayri Efendi, Birinci Ordu Kumandan Zeki Paa da kendisine

elik etmi ve yemekte ok laf ve gzaf vurmulardr. Bu Kasr son halife Abdl-mecit Efendi de kimi zaman yoklar. Bir kez Cayrda Darttaiim-i Musiki topluluunu da dinlemi, kendisine sunulan msrlar byk bir itahla attrmtr. Buraya Atatrk de byk deer gsterir. Yaz aylarnda Boaz'da yapt uzun gezintilerden sonra kimi zaman Gksu Kasrna iner, st katta Hisar'a bakan salonda dinlenir. Gksu Kasrnn hemen yan banda III. Selim'in 1806 ylnda yaptrd Saakl eme de vardr ki pek ok yabanc fotografisini ekmek iin sraya girmitir. Bizim de artk odalarda kapanmamz olmaz. Biz de yle bir dar kp Gksu ayrnn erdemlerini eeleyelim, douunu mutulayan doru haberleri, amaz dleri bir bir sralayalm. Bunu yapalm ki slam ayrlarnn Hristiyan ayrlarndan nasl stn olduu btn geleneiyle ortaya ksn. Dikkatli kiilerin gznden kamamtr ki biz sadece bizden ncekilerin anlattklarn ftklyoruz. Her saat ba bir posta dayak yememek iin de yazarlar kllayp kllayp kayoruz. Ey okurlar burada ey okurlar diye seslenmezsek olmaz unu bilin ki buralar Boaz'n tam ortalk yeridir. Anadoluhisar skelesi, irketi Hayriye vapurlaryla, Kprden 40 dakika uzaklktadr. Gztepe ky buradan yarm saat eker. Alemda tepelerinden kay212 naklanan Gksu-i Sagir (Kksu) Deresi hi dirsek evirmeden 6,5 km. yol aldktan sonra gelir buralara serilir. Onun bir adm tesinden yola kan Gksu Deresi ise birka kez yn deitirir. te birinden daha uzun bir paras gney - doudan kuzey - batya doru aktktan sonra ortas (aa yukar derenin drtte biri) kuzey - doudan gney - batya ynelir. Derenin aa kesimi ise yukar blmne kouttur. Dere, denize dkld yerde de bir 300 metresini orta blme kout klar. Hekimba iftliine kadar dayanan, iki buuk kilometresi de Dere boyunca uzanan yol da iki yanndaki aalarla Gksu'ya yle bir samur krk giydirir ki stanbul'un birok seyiryerlerine duman attrr. Ama Gksu Deresindeki suyun azl, yatann kumlarla dolu olmas kayklarn seyrine glkler karr. Bu yzden seyiryerleri okluk Derenin azna yakn yerlerde kmelenmitir. Derenin solunda Baruthane ayr bulunduu ^ibi bir cami, bir deirmen de vardr. XVIII. yzylda ise burada daha ok deirmen grlr. Bunlardan de padiah maldr. Bu deirmenlerde tlen un Tekirda, Bandrma, Yalova ve zmit'ten getirilmi tahl ve meyvelerle ykl Unkapan'na gtrlr. imdi de 45 yl geriye gidip 1900 ylna yapalm. Buralara, 1835 ylnda bir de eskilerin karavulhane dedikleri bir karakol kondurulmutur. Gksu Deresinin sanda ise daha geni bir ayrla genie bir koru byk bir ikembe yz gsterir. Testi fabrikalar buradadr. Testiler pek gnl ac eyler deilse de, ad kt iin, herkes onlardan edinmek ister. Testiden baka saksj ve muharremiyelik (aurelik) kupalar da yaplr. Dereden birka kilometre ierde Mustafa Efend ile 213 ortaklarnn Gksu Tula ve Kiremit Fabrikas da vardr- Fabrikann dekovili (darack demiryolu) isteyenleri fabrikaya parasz tar. Bir gn Sermet Muhtar Alus elle itilip yrtlen vagoncuklardan birine binmitir de ah iken ahbaz olmutur. Bir balk istifi ki sardalya fs ka para ? Ezildim, soluk alamyorum, a vallahi tkanacam lklar gkleri tutmaktadr. Veletlerin bartsndan, kucaktaki sbyanlarn viyaklamasndan durulmuyordun Bereket kadnlar ayr, erkekler ayr vagonlara binmilerdir. Kck katar yola dzlnce enlik, curcuna arttka artar. Bu kez de trkler, maniler, alaalaheyler birbiri stne bindiriyordun Alus: Bir hoca alim var her kime ? salvolar ayyuka kar. Kahkahadan krlan krlana diyecektir. 1730 yllarn syleyen Evliya elebi, Derenin (Gksu Deresi) yaamsuyuna benzer bir nehir olduunu belirtmitir. Halczade baheleri drt bir yan kaplar. Sefaya dknlk gsteren tm kiiler nehirden ilerdeki i ac kylerde, aalar altnda zevk ve sefa ile vakit geirirler. elebi'ye gre buras, seyri gerekli bir yerdir. ehzadeler, sultanlar, paragzler ve kadngzler buraya sk sk gelir. Yksek mansp sahipleri, esnaflar, Eflak ve Budan Beyleri, Patrikler, Hahamlar, papazlar, memurlar ve bunlarn irili ufakl karlar buradan eksik olmaz. Buraya - Gksu deyenler de vardr. Ama halkn buraya doru akmas gerekten Sultan Mecit anda balar. Hele 1860 ylndan sonra Gksu gz

kamatrc gnler yaar. Yalnz, Yldz Camiinde 21 Temmuz 1905 gn Sultan Hamit onuruna patlatlan saatli bombadan sonra birok seyiryerleri gibi buras da hafiye korkusundan tenhalklara, menhalkiara gmlmtr. Hele 1911 ylnda Gksu bendi tap da Gksu Deresi dolaydaki balarla bahelere haraplk getirince burada Gksu diye bir ey kalmamtr. 214 Ama bugn, yani 1900 yl yaznda buras en civcivli tarihlerinden birini yaamaktadr. Sandallardan, futalardan, kayklardan karaya inen, vapurdan Anadoluhi-sarna kan kadn - erkek kalabal iki dere arasndaki ayr deve gibi yedi yerinden boazlamtr. Biz bu kalabala karmadan nce yine kyya dneceiz. Hamam skelesinin orda bir yal daha var. Mizanc Murat Beyin yals... Ona bir merhaba sarktmazsak olmaz. Ne ki, bunun iin yeniden 9 yl ileri gidip 14 Nisan 1909 gnne kmemiz gerekir. Murat Bey 1886 ylnda haftalk Mizan dergisini karmaya balad iin Mizanc Murat diye anlr. Dergisinde yllarca Abdlhamife kar durmu ve 1895'te Avrupa'ya kaarak ttihat ve Terakki'nin Cenevre kolunun bana gemitir. Nedir, 1897 ylnda Avrupa'daki birok Jn Trkler gibi Abdlhamit'le uzlap memlekete dnecek ve Devlet uras yesi olacaktr. Bugnk gnde Murat Bey olduka dadaasz bir yaam srmektedir. Merutiyetten sonra iler karacak Murat Bey ttihat ve Terakki'yi batrmak istemekle sulanacaktr. Abdlhamit'le gizli bir anlama yapm, onun parasyla istanbul'da ve tarada fesat eviriyor, Meruti-yet'i kaldrmak, istibdat geri getirmek, bylece sadrazam olmak istiyor diyenlerin hesab yoktur, ie bakn, Mizan dergisi de ttihat ve Terakki'nin basksyla nc ordu subaylar arasnda okunmaz duruma drlmtr. Hareket Ordusu Selanik'ten trene binmeye balad gnden sonra da yazarmz bir sr telgraf ve mektup saanana tutulur. Bunlarn topu da, ak ya da kapal, unu sylyorlardr: 215 lkin seni gebertmeye geliyoruz. Vagonlarn zerinde de: Kahrolsun Hamit, kahrolsun Murat szleri okunuyordun Mizanc'y tanyan ttihatlar bu ilerin samaln arkadalarna anlatmak istemilerse de, bundan hibir sonu alamamlardr. Bugn de, 14 Nisan 1909 gn, bir sr erle iki subay Mizanc Murat' Hareket Ordusu adna tutuklamak iin Anadoluhisarna ayak basmlardr. Ondan nce, sabaha kar saat sularnda Almanya bandral bir atana ddk alarak, yakndan, yalnn penceresi nnden gemitir. Mizanc'nn yatmakta olduu odaya bitiik iki kk oda vardr. Orada Mizanc'nn deyiiyle sylemek gerekirse iki masum yatyordur. Biri otuz yana gelmi, br yaklamtr. Masumluklarn o yata da srdryorlard. Bunlar Murat Beyin oullardr. atanann ddn iitince hemen babalarnn odasna komulardr. atana kendisini saat dokuzda kalkacak olan bir Yunan vapu runa yetitirmeyi stlenmitir. Rica, yalvarma, gzyalar... Murat Bey memleketinden kamay onuruna yedi-remez. ocuklarna yle der: . Merutiyet andayz. Yldz'n istipdat anda deiliz. stipdatta bile beni korumu olan Tanr bugn brakr m? Merutiyetin gereidir. Mahkemesiz bir ey yapamazlar- Yoksa babanzn zerine atlan sular karsnda salam olduundan kukunuz mu var? atana bir buuk lira denerek savlmtr. Ama ite imdi u anda yal kaps grlt ile alm, sngl erler ieri saldrmlardr. Biz de artk darda dikilip durmayalm da, neler olup bittiini daha yakndan saptamak iin kendimizi ieri kaydralm. Sngller yalya daldklar vakit Mizanc Murat, ailesiyle Harem sofasn216 dadr. Selamla inmek zere yrr. Ahlar ve lklar ile evhalk, stne gelip onu bir odaya kilitler. Murat Beyin yreine korku dmemitir. aknlktan olmaldr ki kendisini tiyatroda bir tablo seyrediyor sansna kaplr. Harem sofasnda ise kyamet kopuyordur. Murat Beyin iki, Zeki Beyin iki, lm kaynnn ocuu ile bir sr kadn ordadr. Sngl erler, destursuz filansz doluur. Murat Bey kmak iin kapya vurursa da kimseye bir ey iittiremez. Kznn szleri btn sofay kaplamtr :

 Tanr akna, Muhammet akna, siz Mslman deil misiniz ? Mslmansanz size ricamz var. Eer babama bir ey yapacaksanz ilkin bizi kesiniz. Kanmz helal ederiz. Murat Bey kapya ikinci kez vurur. Sngller sofadaki dolaplar amlar araflar, giysileri sngleriyle delikdeik ediyorlardr. Kznn sesi: te u mushaf zerine yemin ediniz bakaym Babam, gzmzn nnde bir ey yapmadan, doruca gtrp hkmete teslim edeceinize.. Mizanc'nn byk olu kadnlar sofadan uzakla-trmtr. Murat Bey kapya nc kez vurur. Kap alnca da sofaya kar. Bir subay : Hareket Ordusu adna sizi Harbiye Nezaretine gtrmeye geldim. nde alt er, arkada alt er Murat Beyi aaya yalnn iskelesine indirirler. ocuklar ve kadnlar yukarya, pencerelere dolmulardr. Ka g diye bir ey kalmamtr. Yrekleri, en 217 acmasz insanlar bile yumuatacak bir perianlktadr. Mizanc Murat ise btn dayankllna sarlmtr. Glckler iinde elini ve mendilini saliyordur. Vapurun pervanesi dnmeye balaynca pencereden bir grlt iitilir. Murat Beyin kk kz kendini aa atmaya kalkmtr. Gzyalarn tutamayan Kaptan barr: Babanz ben kendim getireceim ! Merak etmeyiniz. Size ite yemin : Vallahi kendim getireceim. Yreimizi bunca ac ile ykadmza gre yeniden Gksu'ya dnebiliriz. zntden bir altlk yapmadan elenmek olmaz. 218 V I 1730'larda Anadoluhisarnda, Gksu'nun denize kart yerde 1080 ev vardr ki Kaftanc Ali elebi, Mustafa Paa, Hoca elebi, Emir Paa, Defterdar Halczade Mehmet Paa yallar da bunlar arasndadr. 1814 tarihli Bostanc Defterindeki Anadoluhisar yallar ise yirmiyi gemez. Sonraki yllarda yallarn saysnda artma grlmez yalnz sahipler deimitir. GKSU EMSYELER Yeniden 1900 ylndayz. Austos ve cuma. Baka bir gn gelseydik bu kalabal bulamazdk. Dere boyu sandallarla hnca hn. ayrlar adam almyor. skdar'dan, Karaky'den, Hali ve Boaz iskelelerinden uup gelenler bir seccadelik yer kapmak iin birbirini iniyor. Paa ve vezir hanmlar iin byle bir zorunluk yok. Onlar Arap halayklarn yardmyla kendileri iin dzenlenen keye yrmek inceliinde bulunsunlar yetiir. Derenin yukarsnda Tahtrevan denilen kafesli bir set de vardr. Kimi zengin karlar da burada konak tutar. Bunlar biraz da sazende ve hanendeleri dinlemek iin buraya gelirler. nk okuyucu ve algclarn hnerlerini sergiledikleri yer bu dolaydadr. Ne ki, Derenin solundaki Baruthane ayr da barnda birok hanende ve Sazende barndrmtr. 1890 Eyllnde Sabah gazetesindeki bir ilan burada incesaz bulunduunu ve nl okuyucu Musevi kz Sare Hanmn teganni ettiini yazar. Kimi kadnlar da sandallarndan dar kmaz, akam orada bulmay yelerler. Dere boyundaki glgelii Kksu ayrnda bulmaya pek olanak yoktur. Bu yzden herkes Dere iini yeler. Halk, aalar altna serdii seccadelerin ya da hasrlarn stnde oturur. Yatar, kalkar, yemeini yer, suyunu ier, namazn klar, yine yatar, yine kalkar. Erkekler Dere boyunca volta atmaktan da geri kalmazlar. Kadnlarn da ayr boyunda ge219 zindikleri olur ama, bir iki gidi - geliten fazlasna kmazlar. Gksu'ya dorudan doruya arabalarla gelen hanmlar da vardr. Bunlar talika, kou arabas ya da kupalara binerler. Miss Julia Pardoe 1836 ylnda Gksu'da grd kou arabalarn yle anlatr: imenlerin zerinden sultanlarn arabalar ar ar geer. Bu arabalar eken kzlerin balklar zerindeki aynalarla, araba tentelerinin sar klaptan saakl kenarlar gnein altnda prl

prl parlar. Arabadaki sultanlar yzlerinde her zamankinden daha az zenti ile balanm yamaklaryla ipek minderlerin zerine yaslanrlar. teden bir paa hanmnn ssl arabas geer. Perde gibi sarkan kvrmlar ak renk saakldr. Atlar da ssl m ssl. Arabadaki yamakl gzel, soluk benizli ekiciliini elindeki yelpaze ile gizler. Yelpaze, ayni zamanda onun oyalanmasna ve paha biilmez yzkler, bilezikler, helhellerle donanm ince parmaklarnn, bir peri eline benzeyen elinin ve bembeyaz bileinin grnmesine yarar. Kou arabalar yzyln sonlarna doru yerini kupa arabalar ile landolara brakmtr. Kupalar genellikle kapal, iki yannda birer pencere olan arabalardr. Arabaclar ve ispirleri hep siyah giysi, siyah izme giyer. Bu arabalara kadnlar bindii vakit arabacnn yanna siyah redingotlu bir haremaas oturur, kimi zaman bir ikinci haremaas da soldaki atn stne biner. Lando-lar ise st ksm ifte krkl arabalardr. Zenginlerin, parababalarnn konaklarnda kesinlikle bir lando bulunur. Landolar ok ssl, dudu yeili renkte, altn rih serpmeli, br yerleri bcek srt mavi boyal ya da yaldzl, ii ak kavrulmu kahve renginde, la uha kapl, eritleri, kaytanlar ve psklleri sakz al ipek ve klap-tanl, sekiz yayl olur okluk. Yarm karpuz biimindeki 220 landolara da sk sk rastlanr. Bunlardan birinin tanm ylece yaplmtr: Alt ksm erguvani, sand ceviz tahtas, etrafn eviren sekiz parmak oymas siyah boyal, koumlar Nemekri. Yzyln sonlarnda paraoller, paytonlar da grnmeye balar ama bunlara, zellikle de paytonlara okluk yalnz erkekler biner. Mis Pardoe burada ubuk tttren kadnlar da grmtr. Bunlar okluk yallardr. Bir aa altna serilmi al renkli kilim ya da ran seccadelerinin stnde yamaklarnn azlarn rten parasn kaldrp kadnlara zg ubuklarn sergiliyorlardr. Daha tazeleri, seccadenin kenarna diz ken halayn tuttuu aynaya bakp hotozlarn dzelterek elenirler. Mis Pardoe'dan 20 yl sonra, 1856 ylnda Gksu'ya arka arkaya vurular yapan La Baronne Durand de Fontmagne da son moda Viyana ya da Berlin ii kupa arabalarnda grd Sarayllarn ellerinde tuttuklar parlak talarla ssl aynalarna ikide bir gz attklarn syler. Elmas ve yakut denizinde yzen Sarayllar aynalar kimi zaman da gelip geenden yzlerini karmak iin kullanyorlardr. Bu ayna burada, bir aacn dibinde dursun, sonra gelip onu alrz. Biz imdi Dere'nin ilerine doru yollanalm. Ama ondan nce Kksu ayrna urayalm da birer tane stl msr, hay msr hay! alalm. Sudan ucuz. On paraya, okkals yirmi para. Topu da stl, iri taneli ve kehribar. Msrn en lezzetlisi Anadoluhisan'nda yetiir. ayra sra sra kazanlar kurulur ki saylar yzn stndedir. Her kazan da 300-500 koan alr. Gnde alt kazan kaynatmak zengin iidir. lk kazann, saat bete, sabahn krnde atee oturtulmas gerekir. Uzun maalarla kazanlardan karlan scak scak msrlar m221 ferilere msr yapraklarna sarlarak sunulur. Kibar hanmlar msr yapra istemez, onlar msr ince keten mendillerine sararlar. Kazanlarn evresinde de en ok ocuklar ptrak. ocuklar her yerdedir. Topu da irin mi irin. Erkek ocuklar okluk sar ve krmz stne iekli giysiler giyerler. Biraz bycek olanlarnn balarnda fes. Kzlar ise ak renk ipek entarilere sarmalanrlar. ocuklar muhallebicilerin, tatlclarn da ardn brakmaz. Onlarsa boyuna ordan oraya kouyor, stanbullularn tknmalarnda kendilerine deni yapyorlardr. nk burada herkes dakikann birinde soluklanyorsa, ikisinde de tkmyordun Cariyeler de hanmlarnn meyve ve erez attran, latilokum ve elvan akide emitiren azlarn dosta, dmana gstermemek iin ellerindeki uzun allar tente gibi nlerine tutuyordur. Haniya stl muhallebim, muhallebim kaymak! Sa omuzda sehpa, zerinde deirmi tabla. Tablada gz gz, arn kadar, boyal, iekli, resimli yaz takmna benzer bir takm ki gzlere tabaklar sokulu. Takmn n tarafna salapur yaylm. Altnda yuvarlak, ensiz teneke kaplarda muhallebi. Muhallebici tenekeyi ters evirip, appadak ovucuna alr, salapurun stne yaptrr. Mablakla yayvan yayvan kesip tabaa aktarr. ekerini, glsuyunu eker.

Burada yourtular da toprak kselerde yourdunu gezdirir. Ayaklarnda sakz gibi patiskadan yaplm kolal alvar, temiz orap, balarnda stne ipekli bir mendil ya da kefiye oturtulmu morumsu fes, bellerinde ona gre bir petemal, dondurmaclar da okluk iki arkada 222 karlar. Biri barda kapar, altna bir tabak, iine bir kak, mteriye uzatrken Buyrun beyim i unutmaz. ayrda drt gzle beklenen satclar arasnda erbetilerle revaniciler de ba eker. erbetiler erbetlerini zmiriiin diye dolatrr. Fiyakal tiplerdir. Balarnda srma ilemeli rakiye, stne kefiyenin krei bir ipekli sark, akaklarda kvr kvr zlfler, byklar burulu, yz sinekkayd, srtta tertemiz mintan, nde sakz gibi petemal, beldeki kemerin pirinten prl prl gzlerine bardaklar dizilmi. Arkada koltuk altlarndan kayl, koskoca bir kallavi. Aas ve yukars ince, bomakl-bomakl. Ortas karnl yine pirinten bir erbet hazinesi. Ne ki kimi erbetiler de pul ieyle gezer. Revaniciler ise okluk Safranboluludur. Hep Ku lokumu revani diye grtlaklarn patlatrlar. Kathelvaclar, ketenhelvaclar, damla ve am sa-kzclar, elmaekerciler, leblebiciler, macuncular, sucular da Girit fethine km yenieriler gibi sabahtan akama alay gsterir. Mevsimine gre deneklerde kiraz, ala, erbetten tatl can erii, zmir zm, Deirmen-dere fnd, Bursa eftalisi, kavun-karpuz satanlarn says da pek kabarktr. Topatan kavunlarnn kokusu yabanclardan byk alk alr. Derenin ileri, ayrn gerileri Drtkardeler diye anlr. Burada klstr m klstr bir kahve vardr ki ona da Drtkardeler derler. Kahveciler gerekten drt kardetir. Ama adn onlardan deil, kahveyle yan-ba duran drt nardan alr. Kahvede gizlice iki de satlr. Bir gelir insan cihana, durma ak Kapal iede Mihyoti, Umurca raklarnn gelmesini isterseniz kahvecinin kulana Anzarotunuz var 223 m ? diye fslamanz yeter. Kaya baylrm dediinizde de Kayk raksnn en birincisini dayarlar. nl hokkabazlarn hnerlerini sergiledikleri yer de Drtkardelerdir. Bugn buradaki hokkabaz Portakal-olu'dur. Usta Kanarya, Yasefin olu Bohor ondan ileri hokkabazdr ama Portakalolunun yama Boyacolu' nun maskaralklar ok mteri eker. En mr numaralar arasnda ustasnn klahtan klaha kard yuvarlak mantarlar yutuverip kzara bozara, al al, moru mor boulma oyunlarna yatmasdr. Bir de tepeden boynuna kadar geirdii klah karamayp helak oluu vardr ki herkesin glmesini gdklar. Numaralarn sonunda bir de Dereye atlr, sular yuta yuta kar kmaz kendini tozlara, topraklara frlatr. Bu znl suratyla, elinde yardak defi, seyircilerden onar, yirmier para toplamay da savsaklamaz. Durumuna acyan hanmlardan, beylerden eyrei veren oldu.mu temennalar yerleri per. Buralarda Komik evki'nin, Kk smail'in, eyh Hakknn tuluat kumpanyalar da boy gsterir. Kimi zaman da Mnakyan gelerek dram keser. Seniha Sami Moralfnn demesine gre kimi tiyatrolarda localar bile vardr. Trk oyuncular yabanc erkek rollerine ktklar vakit apkalarn ellerinde tutarlar, balarna geirmezler. En ok seyirci eken de cicili bicili ve insann gz direini kran giysileri iindeki kantoculardr. ayrda da Kavuklu Hamdi'nin zuhuri koluna ras-lanabilir. p cambazlar da sanatlarn gsterirse burada gsterir. Davul-zuma grlerken iki diree gerili halatta ip cambaz zp zp zplar. Cambaz, ayaklarna su dolu kovalar balayp ipte gezerken herkesin soluu kesilir. Ama mangal yukar ekip ip zerinde kahve piirmeye, 224 pien kahveyi de yudumlamaya getii vakit herkes makaralar koyverir. Szn kendisi budur. imdi yine Dere piyasasm-dakilere dnp saakor gmlekli, fular boyunbal, lacivert alpaka ceketli, darack pantalonlu, mavi gzlkl monbeyleri devirelim. Bunlarn bir

bl hemen se-yirtip o nl Eri Aa'n altn kapmlardr. Sermet Muhtar Alus: Orackta Dere iyice darlatndan geenlerin c cc yakndan seyredilir. Hangi hatunun aln bombesi ireti, sa ba boyal, yz gz krksa ipak kestirilir* deyecektir. iki dirhem bir ekirdek kadnlarin balarnda emsiye, ellerinde de yelpaze. ehre zrtleri, kartalozlar bile feraceler, yamaklar, hotozlar altnda yeryz melei. Kestane karas salar, baa, demir, kemik, fildii ineler, firketeler, dili taraklarla toplanmtr. Byk bir ustalkla, ensenin yuvarlakl yitirilmeden, bir yarmay oluturulmutur. Ular eit olarak iki yana savruktur. Yalnz n salardan bir para ayrlarak alna doru sarktlm, kvrtlarak bklm, topunun stne de bal dudak bir hotoz kondurulmutur. Ahmet Rasim bir gn burada koyu ate renginde bir hotoz grmtr ki feleini armtr. Kadn bu hotozu ngilizlerin bask, yansz, tepesiz apkalar gibi dilim dilim birletirmi, yznn pudral gzellii ile tam bir uyum salamtr. Ka, gz, burun, az hepsi hotozun denizinde yzmektedir. Yazarmz bir gn de burada bir hotozun kendisine yle seslendiini duyacaktr. Ben yle iersi bo puf brei deilim. Geri yamak o havalar alar ama, onu siz bir kez de benden sorun. Btn gizli peremler, teller benim kanatlarmn altnda toplanmtr. Bu baa ben bask olmasam, o 225 salar perian olur, dalr, dklr, skfk duramaz. Rengim ateidir. Salarn avare gnl hep beni seer. Yakp kavurmam. Yanlp kavrulmak isterim. Bak yanndan geen hanma, bahar gibi san gll, fiyongolu, sadan sola doru kabara kabara inen yan zlfleri arasnda yapma kasmpatlar orasn baheye dndrm. Baktka gnl alr. teki arabadaki hafif havai, yanndaki ak kr feraceli tazelere bakn. Balarndaki hotoz deil, younlatrlm bir ince hava. Eflatuni, titrek birer balonBenim hasba sahibem onlara benzemez. Bir kez sevmesin, derhal yanar, kl olur. Ah, ak ve seviden pek korkar. Gsterilerinden bile titrer. Onun iin baklarndaki kmseme nlar sizi krar. Naziktir. Dikkatli bakmayn, kukulanr. Gnl byktr. Sevecek birini grse bile, acaba daha gzeli bulunmaz m diye meraka der. G beenir. lle de kendi gibi az bulunur bir yz gzellii arar. Hibir klk, hibir giysi onun yerici dilinden kurtulamaz. Ama vefa bilir. Her baharda buralara gelir. Sitemi sever. Glcklere korka korka karlk verir. Dolap da herkeslere kendini sevdirir. hr yazar. Gnl dilinden anlar. Edaldr. Kaar gibi grnerek yaklar. Dudaklarnda gezinen alayc glck en byk armaandr, insanseverdir ama acmal gnlnden, sevecenliinden kimselere haber uurmaz. Burada bir ah ekmek gerekir. Kadnlara gerek gzelliini veren de yamaktr. Ah, o yamaklar. Papaziden hotoz zerine sarlan altl-stl, yelkenli, kolal, ince mi ince tl yamak, urasndan, burasndan frlayan lle lle salarla erevelenmi srmeli gzlere iir dolu byler aktr. Yz bin teekkr ki ii gemi kadnlar kaln yamaklar tutunur. Yamak iki paradan oluur. Biri batan eneye, tekisi 226 de eneden baa doru balanr. Etekler feracenin stne sarktlr. Bunlar feracenin yakasndan ieri alanlar da vardr. Yamak kurmak byk incelik ister. Onun urunda saat, drt saat ayna nnden ayrlmayanlarn says az deildir. Drt ba bayndr yamak kuranlara Yamak Gzeli denir. imdi ikinci bir ah kaldralm : feraceleri anlatacaz. Feraceler en ar saten d Lyon'dan ya da prl prl atlastan, ya da kabuk gibi canfesten dikilir. Mantin, gron, ipekli kimir, amor denilen kumalardan yaplanlar da vardr. Kumalar dz ya da yolludurlar. nleri tek, ift, sra dmeli, tek ve ift cepli, kenarlar fitilli, ma-lakof dzeni devrik ve ke yakal olanlarnn yakalar aktr ki ok syrk zampara eker. Bir dakika, Sermet Muhtar Alus'un bir sz daha var: Feracelerin tm ksack. Fildii kollar, pamuk eller meydanda. Harlar, boncuklar, saaklar iindeki beden de dapdarack m dapdarack. Ak yakada paluze gsler. Yallarn feraceleri torba biimindedir. Koyu renk Engr (Macar) sofu, ya da br Avrupa kumalarndan yaplr. Bir ferace okluk on be arn kuma yer.

Ne ki Abdlhamit, sultanlnn son yllarnda feraceyi yasaklaynca ortaya zarlar, araflar kmtr. araflarn harmanl, fiekli, klo, yarm klo, pastal, arnu-vo (art nouveau), kokiyajl, kstekli, tango diye anlan biimleri vardr. araflar da biimine gre 12-18 arn yer. Burada, dnyay titreten 10 gn ayarnda bir aklama isterseniz kulaklarnz yaklatrn : Osmanl mparatorluu bir de feraceler ve araflar yznden batmtr. 227 Lafn dmenini saptmamak gerekirse biz yine Dere piyasasndakilere dnmeliyiz. Erkeklerle kadnlar yemelerini imelerini bitirmiler eker aktarmasna gemilerdir. eker aktarmas da el, gz, ba, burun, mendil, fes ve peeyle olur. Kadn ellerini kalasna koyarsa Bana oyun ediyorsun demektir. Kadn ya da erkek elini gsne gtrrse Yandm demektir. Kadn ya da erkein parman kenetlemesi ise Ne zaman sarma dola olacaz ? anlamna gelir. iaret parman aza gtrme : Sana bir diyeceim var. aret parman akaa dayal tutma : Beni unutma. Gz kapaklarn ar ar indirip kaldrma : Teekkr ederim. iki gzn hafife kapayp, ban da yukardan aaya eme: Sevildiimi anladm. Gz szme : Yangn var, yangn var, ben yanyorum. Sa gz krpma : Can gnlden gzme girdin. Sol gz bir kez krpma : Gece saat birde bekliyorum. Sol gz iki kez krpma : kide bekliyorum. Gzleri yere indirme . Arkamdan gelme. Ka atma : A vallahi olmaz. Burundan nefes alma : Zalim beni syletme, iimde neler var. Boyun bkme: Ben senin kulunum. Ba sallama : ok hainsinBa eip kaldrma : Benden sana selam olsun. Glp ba dndrme : Benim sende gnlm var. 228 Dudak srma : lyorum, bitiyorum. Yere tkrme : Sendeki de surat m ? Mendil ile gz silme: Yanmdaki akt. Mendil uzatma : Kabul ettin mi ? Mendil koklama : Kabul ettim. Mendille ayakkaplar silme: Biraz bekle. Mendille ayakkaplar rpma : Birlikte gidelim. Fesi birka kez baa koyup karma : Bu kadar naz yeter, of. Fes dzeltme : Merhabalar sana olsun. Fesi ele alma : Yanp tutuuyorum aman. Pee dzeltme : Selam ey sevgili. Pee kapayp ama : Yatsdan sonra gel. Peeyi iki kez kapayp ama : Eskiden umursam-yordum, imdiler sevgimi ektin. Peenin alt yakasn ama : Gel de gerdan gr. imdi de dikkatleri oka artrmak zaman geldi. Ahmet Rasim, ei Sadberk Hanmn sabahleyin evden karken Sakn ge kalma erken geb diye kulan bkmesine karn, ikindiden beri armakur olduu Drtkar-deler kahvesinden ayaa kalkp bir kadn topluluuna doru ilerliyor. Sanatn aalayc ve kaalayc yumruklarndan birini daha yiyecek. Cicili - bicili, vcr-vcr, kprdak, uarl, curcunal, civelek, ok renkli ve ok sesli emsiyeler altnda kvrm - kvrm salarn, kh-kllerini, zlflerini, rastkl kalarn, srmeli gzlerini ve boyama yzlerini sergileyen kadnlara emsiyelerin dili zerine ders verecek. Bu dil baka bir dildir. Kudili." Onun Ahmet Rasim'den baka bir ikinci retmeni de 229 yoktur. Bir derste btn amazlar rencilerinin nne seriverir. Kydaki hanmlarn yanna imdi Deredeki hanmlar da sandallarn yanatrmalardr. Dikkat ders balyor. Ahmet Rasim, rencilerinin, ellerinde emsiyelerle, stlerine kelebek konmu ieklere benzediini aklndan geirdikten sonra paket - retimin kapan kaldrr:

 Kaykta emsiye yan tarafa az biraz yatrlrsa bu Sana gcendim anlamna gelir. Daha ok yatrlrsa bu da Vallahi dargnm demektir. Yz btnlk kaparsa bunun anlam da u : Bir daha yzm grmeyeceksin, seni grmek istemiyorum, daha anlamadn m haybeci ? Ahmet Rasim'in kokusunu aldlar ya, imdi i - Gksu'yu dolduran btn o sar etik pabular, on sekiz dmeli botlar, iskarpinler, malahlar, feraceler, yeldirmeler, araflar Ahmet Rasim'in evresini geniletmek iin Dereye doru seyirtiyorlardr. Yazarmz da pos byklarn alt duda ile hafife suladktan sonra yeniden lafn srdrr: Not tutuyor musunuz ? Peki daha yava sylyorum. Durma ge, dn git demek istiyorsanz emsiyenizi sadan sola alabanda etmeniz yeter. ne doru hafife drrseniz... Bilen var m ? Tamam bu da Ho geldin ,safa getirdin efendim demektir. oka drlrse ? Olmad, bu da Yine helecanm kalkt anlamndadr. Arkaya doru kaydrmak ise sevgiliyle karlamann sevincini bildirir: Ooooh. emsiyeyi bu durumda ne kadar ok tutarsanz, ooooh'u da o denli uzatm olursunuz. Ama mutluluunuzu anlatmak iin emsiyeyi yan tutsanz da olur. Yok, mutlu deil de, sevgilinize Ne hallere giriyorum, gr de ac demek istiyorsanz, o zaman da emsiyenizi btn btne arkaya yatrmanz gerekir. imdi dersin en can alacak nokta230 sna geldik. yi dinleyin, zaten dersimiz de bitti. Buluma saatleri nasl haber verilir? imdi de onu sylyorum. emsiye bir kez alp kapatlmsa bu buluma isteini belirtir. Ama buluma bu gece deil, yarn geceyedir. Yoo, bu gece bulualm diyorsanz, yapacanz i emsiyeyi boyuna ap kapamaktr. Bir de emsiyenin kapatldktan sonra bir sre yle tutulmas vardr ki onun anlam da: Gnn sonra kararlatrrz. Kou arabalar antika olabilir, ama Ahmet Rasim'in antikas yoktur. Havlarnn daha ok dklmemesi iin onu dinlenmeye brakalm da emdanizade'ye kulak kabartalm. O da bize XVIII. yzyln ilk yarsndaki Gksu' yu anlatacaktr. Bu blmn son parasn onun szleriyle parlatmayacak olursak biz de hibir ey yapm saylmayz, ilkin unu haber verelim ki o ada seyiryer-lerine ya da onlarn meydanlarna harmanlk ad verilir. emdanizadeye gre bayramlarda Gksu harmanlnda Atmeydan, Sultanmehmet, Bayezit avlular ile Yeni-bahe, Yedikule, Bayrampaa, Eyb, Kasmpaa, Tophane, Sadabad, Dolmabahe, Bebek, ubuklu, Beykoz ve skdar harmanlklarnda da ayni ey olur dolaplar, beikler, atlkarncalar ve de salncaklar kuruiur. Devlet bykleri buraya kadnlarla gelir. Kadncklar salncaa binip inerken ahbaz yiitler onlar kucana alarak, salncaa koyup karrlar, onlara salncakta, ukurlar meydanda, ho ada ile sarkla/ rtrrlar. Akl ksa kadn tayfas buna ses karmaz. Kocalarndan izin alsnlar, almasnlar Gksu'ya koarlar. Bunlarn iinde bu i iin kocalarndan seyir akesi szdranlar bile vardr. Para vermeye yanamayan kocalara ise kendilerini boamalarn sylerler. Mahkemelerde kadlar da, grevleri avratlarn ayakban zmekmi gibi, kocalar utandracak szlere bavururlar: 231 Kar karlyla seni istemiyor, sen erliinle onu ister misin ? Ne var ki, karlarna gnllerini kaptrm olanlar bu durumu kabulden baka are bulamazlar. emdanizade de szn yle balamak frsatn elde etmi olur: Boanma avratlarn elinde gibidir. Mahallelerde ehl-i rz denilecek be hatun bile kalmad. Ama burada emdanizade'nin szlerine pek kulak asmamak gerekir. Bunlar ok lafa gerek duyan ve harmanlklarda tenha oturanlarn abartmalardr. Yanl bir kany dzeltelim: Szne inanlmayacak kiiler, ozanlar deil, tarihilerdir. 232 1 Gksu'ya arabalarla gelen hanmlar vardr. Kadnlara gerek gzelliini veren de yamaktr. Ah o yamaklar... Papaziden hotoz zerine sarlan altl-stl, yelkenli, kolal, ince mi ince tl yamak,

urasndan burasndan frlayan lle lle salarla evrelenmi srmeli gzlere iir dolu byler aktr. Yamak kurmak byk incelik ister. Drtba bayndr yamak kuranlara "Yamak gzeli" denir. GKSU'DA AYNA VAR Demin, ayrda bir aacn dibinde altn ilemeli bir ayna brakmtk, imdi gidip onu alalm. Aynalar, dnlebilen en gzel oyuncaklardr der Miss Julia Pardoe. Trl trl klk ve kyafetle Gksu'ya kan kadnlarn hemen hemen hepsinde bir el aynas vardr. El aynalar sapl ya da sapsz olur. erevesi, yuvas ve kapa gm, altn, ya da fildiindendir. Arkalarna eitli naklar ilenir. Ama bunlar Sarayllarn, Paa kanlarnn ve beyaz, toz pembe, havai, eflatun ipek orap giyen bunlarn ubuklular da vardr ve de ponponlu lastik paa ba kullanan kadn tayfasnn aynalardr. Halkn aynalar bunlara hi benzemez. Halkn aynalar tahta erevelidir. zerleri deerli talarla deil, boyayla sslenmitir. stelik de pek kktrler. Trklerin aynalara dknl XVIII. yzylda art gsterir. air Hamet, III. Mustafann kz Hibetullah Sultan'n doumu (1759 yl) dolaysyla Topkap Saraynn aynalar ve avizelerle nasl donatldn yle anlatr: Bab Hmayunun ii ve d nice giranbaha avizelerle ve nice benzersiz kandillerle ve aynalarla sslendi ve aydnlatld... Orta Kapnn iki yanna konulan akln alamyaca kadar byk aynalarrn ve avizelerin bir eini dnya grm deildir. 233 Kaptanpaalarn padiahlara ayna armaan etmesi de belki bu yllarda balamtr. Kaptanlar donanma ile stanbul'a dnlerinde padiaha iki, ya da drt ayna sunarlar. Kalyonlarn denize indiriliinde ise armaan aynadr. Bunlar genellikle tal, kenarlar billur paftal byk aynalardr. Yabanc eliler de hoa gideceklerini bildikleri iin boyuna padiaha ayna tarlar. 1762 ylnda Neme Elisi sim pervazl byk bir ayna sunmutur. Prusya Elisi de hemen hemen ayni yllarda yine gm ereveli, doksan parmak byk boy aynas ile ifte gm pervazl bir endam aynas getirmitir. 1718 ylnda da Venedik Cumhuriyeti Pasarofa Szlemesinin imzasndan sonra III. Ahmet:e byk boy Venedik aynalar peke etmitir ki Hali'teki Tersane Sarayna yerletirilen bu kavak kadar uzun aynalar, sonradan burann Aynalkavak Saray diye anlmasna yol amtr. Aynalarn top oynad bir yer de skdar Saraydr. XVII. yzylda burada racon kesen Fransz gezginlerinden Du Loir grdklerini yle anlatr: Saray, tavanlar iran ii, yaprak biimi naklarla ssl bir sr blmden oluuyordu. duvarlar siyah inilerle kapl. Dairelerin birinde, duvarlar boydan boya-aynalarla rtl gzel mi gzel bir oda vard. Tavandan mcevherlerle ilenmi bir avize sarkyordu. Haluk ehsuvarolu ise 1698 ylnda stanbul Saray hazinesinde bulunan aynalar yle sralar: ki yan gm ayna; inci ve firuze ile ssl, Seylan ii, kk gm gyna; altn tabakl, zmrt ve yakutla bezenmi billur kapakl ayna; firuzekri gll, lal ve yakut ve inci ve firuze ve zmrt kapl kapakl altn ayna; sade altn yuvarlak ayna; sade altn drt ke 234 ayna; ortas baa ve etraf sedefkri, altn zincirli ayna: yeim kabzal ve arkas yeim, yakut ve zmrt ile ssl ayna; zmrt, lal ve inci ile ileme yuvarlak ayna; altn gll, hurda yakut ve zmrt ileme mdevver ayna: billur kabzl, altn gll, yakut ve zmrt ve hurda inci ile murassa altn ayna; ortas ve kenarlar yeim, hurda yakut ve zmrt ile ssl yuvarlak ayna; kadife zerine hurda inci ileme ayna; sedef zere yakut ve firuze ite ssl yeim kabzal ayna; zerduz zere altn pafta gll, yakut ve zmrtle murassa iki kapakl kebir ayna. Burada biraz soluklanalm. Aynaya bak bak gzlerimiz karard. Daha dorusu, ey okur, sen imenler zerine biraz uzanp dinlen de biz de buraya Keecizade izzet Molla'y getirtelim. Bu kez de onu ldreceiz. Daha dorusu o kendini ldrecek. Bunun iin de kendimizi 1810 ylna nlamamz gerek. Mollamz o yllarda varn younu iki ve cmbte bitirmitir. Dmanlar da onun bu durumunu ne srerek adn bilginler defterinden kaztmlardr. Molla da btn btne tango rengine boyanp, kendini ldrme bozuk dncesine engel atar. Bu ii de Gksu'da uygulamak iin yanna bir binlik rak

alarak kaykla Gksu'nun yolunu tutar. Vaniky'den geerken yalsnn penceresi nnde oturan bir Bkre Beyi kendisini evine arr. Bkre Beyi Ahmet Vasf Efendinin Vasf Tarihi diye bilinen Mehqsimi'l sr ve Hakayik'l Ahbar adl kitabn okuyordur. Tarihin kimi cmlelerine takldndan o srada bilgin klkl bir kiinin oradan geiini nimet bilmitir. Molla, Gksu'ya gideceini syleyerek balanmasn isterse de Bkre Beyi kimi kaynaklar bu Beyin Kurueme'de yals olan Hanerli Bey olduunu syler stelediinden yalya girmek zorunda kalr. Bey, soracan sorar, karln da alr. Keecizade'den pek hola235 mtr. Molla ikide bir: Artk izin veriniz, Gksu'dan sonra gideceim yol pek uzundur. Ge kaldm derse de yal sahibi pek kulak asmaz. Onu ancak birka saat sonra salverir. Ne var ki, Molla, Gksu kyjsna gelip dayannca ho grnml uaklar onlar niin uaktr bilinmez , koltuuna girip kayktan karrlar, ok alengirli ve ok lebalep bir iki sofrasna gtrrler. Biraz sonra Hanerli Bey de Hadi biz de ona Hanerli Bey deyelim gelir. Sazlar alnr, arklar okunur. yle yemekler yenir ki Keecizade d grdn sanr. Bre aman, bu ne biim kendini ldrmedir? Yoksa Molla, bizi maskarala m almak istersin ? Okurlara verdiimiz sz ne oldu ? Yeniden bize yz bin eyvah ! Molla o anda deilse de, ertesi sabah o geceyi Hanerli'nin yalsnda geirmitir kafasndaki btn lm dncelerini siler sprr. Hanerli Beye yaamn yk altnda ezildiinden buralara kendini ldrmek zere geldiini anlatmtr. Rastlantya bakn ki byle zamanlarda rastlant hi eksik olmaz bizim Halet Efendi, o sralar, Hanerli Beyden bir armaan istermi. Ertesi gn Bey, Molla'y Halet Efendiye gtrr: te Efendimiz, deerli bir armaan sunuyorum. Halet Efendi, Mollann adn iitince burkulur. Kee-cizadenin bilginler katndan indirildiini biliyordur. Ama Molla ile laflamaya koyulunca yava yava ona deer gstermeye balar. Bylece Keecizade ile Halet Efendi de birbirlerini tanm, birbirlerine engel takm olurlar. Buraya bir ara yk de katalm : Bir gn Hanerli Beyin yalsnda bilimsel bir konu tartlrken zzet Molla ile birlikte orada bulunan bilgin 236 klkl bir bilisiz Beyin bilgisi karsnda byk aknlklar alp vermi ve Hanerli Beyin odada bulunmad bir sra zzet Molla'ya yle demitir: Bu zatn bu kadar bilgisi varken ne diye Mslman olmuyor? Senin de bu kadar bilgisizliin varken ne diye Hristiyan olmuyorsun ? imdi izin verirseniz buraya birde Hekimba Behet Efendi'yi getireceiz. Yine izzet Mollann yaad gnlerdeyiz. Hekimba Gksu'ya admn attkta Derenin kenarnda birtakm testiler grr. Bunlar zzet Molla' nn smarladn renince, testiciye be on kuru verip testilerden birinin stne u drtl kazdrr: Sana nisbetle Gevheri air ' enfera' Ferezdak olmutur zzeta eski bildiin amlar Krlp imdi bardak olmutur. enfera ile Ferezdak eski Arap airlerindendir. Hekimba eski amlarn bardak olduunu sylerken enfera ile Ferezdak' ama, zzet Mollay da testiye benzetmitir. Keecizade testileri alrken drtl kimin yazdrdn sormu, testici de: Bir hoca efendi yazdrd yantn vermitir. Molla, Behet Efendiyle karlatnda drtl kendisinin yazdrdn syleyince Hekimba: Benim yazdrdm nerden bildin ? Neden bilmeyim, enfera ile Ferezdak' istanbul'da bilen, senden, benden baka kim kald ? Gksu bir gzlemcidir. Salh Birsel'in Drt Keli gen adl romannn bakiisi gibi 24 saatte, 96 saat 237 gzlem yapar. Gksu, 15 Haziran 1826 Perembe gn de, alar sabah, gzlklerini silip temizlemi, II. Mahmut' un yenierileri nasl ortadan kaldracan dikizlemek iin beklemeye koyulmutur. O gn Devlet bykleri de, olay nceden haber aldklar iin, ne olur ne olmaz diye

Boaz'daki yallarna ekilmiler, sonucu oradan izlemeye yeltenmilerdir. Gelin grn ki, tarihe Vak'a-i Hayriye adyla geen o dadaal ve hayrl gnde Defteri Hakani grevlilerinden Asm Bey, hibir eyden haberi olmadan, birka kalem arkadayla, gn almaya balad sralarda yalsndan bir sandala atlam ve Gksu seyiryerine varmak zere Anadolu-hisarna borda etmitir. Gksu, Asm Beyle arkadalarn iki emberli selamlarla karlamtr. Onlar da cssesi elimsiz olmayan merhabalar yuvarlamlardr. Hayrl olayn haberi Gk-j, su'ya oktan yetitiinden, bizim saygdeer seyirye-rimiz, rak sofralarn kurmaya alan Asm Beyle arkadalarna ks ks glyordun Tam bu sra stanbul'dan gelen bir kayk Gksu kysna yanam, iinden de bir Bektai kmtr. Asm Beyle arkadalar daha hibir ey sormadan Bektai barmaya balar: Behey gafiller, burada ne durursunuz? Varn '' evlerinize gidin. Yoldalar uyand, sultanlk ileri gelenlerini bitirdiler. Ben de uyuyan u kale erlerini uyan-. ; drmaya gidiyorum. *;' Gemi yllardan beri yenilikilerin kellesini isteyip ; '* evlerini yama etmekten (Ah, benim yenilikilerim, siz ' hibir aa samazsnz), gericilie dayanan ayaklan-... " malarda ba ekmekten baka ey bilmeyen Yenie-' ' rilerin devletin bana bela kesildiklerini II. Mahmut'tan - nceki padiahlar, zellikle de III. Selim sezmitir ama :^; 238 bugn onlarn defterini drecek olan Sultan Mahmud-u Adli'dir. Bugn, yarn, br gn. Birka gnde 6.000 Yenieri yokedilmitir. Bu arada, Yenieriler Hac Bekta' yanl olarak ocaklarnn piri saydklar, klalarnda srekli olarak bir Bektai babas bulundurduklar, stelik olay gn bu babalar da ocak propogandasna yattklar iin Bektai tarikat da yasa d saylm ve btn Bek-tailer Anadoluhisarna haber yetitiren Bektai de bunlar arasnda olmaldr stanbul'dan srlmtr. Gksu, 14 Eyll 1859 aramba gn patlak veren Kuleli Olayn da Boaz sularnn ve gzlklerinin berisinden kln kprdatmadan seyretmitir. Olay anlatmadan nce Sultan Murat'la Sultan Abdlhamit'i Gksu' ya buyur edelim ki onlar da grdklerini sylesinler. Ne ki, 1859 ylnda olduumuza gre onlar padiahlk-laryla deil, ehzadelikleriyle gelecektir. Kuleli Olay Abdlmecit'i ortadan kaldrmak isteyen bir dernein'iidir. Kuleli ile hibir ilgisi yoktur. Yakalananlar oraya kapatlp, orada sorguya ekildiklerinden Kuleli Olay diye anlr. Fesatlarn bakan ulemadan Sleymaniyeli eyh Ahmet Efendi nam kimes-nedir. 18 ubat 1856 gn yaynlanan Islhat Hatt- Hmynu ki Glhane Hattnn hkmlerini pekitirir ve geniletir zerine Devlete kar bir fitne uyandrmay kurmu ve Hseyin Daim Paann akln elerek onu da ilerine ortak etmitir. Niyeti Abdlmecit'i alaa etmektir. eyh Efendi hemen bir fesat dernei oluturmusa da Paann Rumeli canibine atanmasyla i gecikmitir. Ahmet Efendi, bunun zerine Karadeniz Boaz Mirlivas Hasan Pa'y kendine ekmeye kalkr. Ne ki Paann ii meydana koymasyla ad geen 239 gnde yz akn kimesneler tutuklanm ve hemen Kuleli Klasnda sorguya ekilmitir. Sorularn arkas alnmadan, Hseyin Daim Paa da Rumeli'den getirilmekle onun da sorgusu yaplmtr. eyh Ahmet, Hseyin Paa, Cafer Dem Paa, Hoca Arif ve Binba Rasim Bey birinci dereceden cn olmakla yarglama ile grevlendirilen yarkurul ya da Divan- Mahsus ki o sralar Meclis-i Vala ikinci ktibi olan Mithat Paa sorgular ynetmitir bunlar lm cezasyla cezalandrr. Bunlardan Arnavut Cafer Dem Paa Kuleli'ye gtrlrken korkusundan kendy kayktan bateten denize atarak kendi cezasn kendi vermi, tekilerin cezasn ise Sultan Mecit sonsuz kree dntrmtr. Bu iler zepine Cevdet Paa yle der: Bylece fesat bastrlmsa da Hazinenin darlk ekmesi yine son kertesinde bulunmakla aylklar ayn sonunda verilir oldu. Herkes ac ve endiede kald. Btn vkel o gn Kuleli Klasnda bulunduu srada Yusuf Kmil Paa da u incileri dktrr: Biz artk kendimizi rttk, grevlerimizden alnmalyz- Padiah da mam- Mslimin olduunu bilip yoluyla hareket etmelidir. ,

Sonra da Padiahn en yaknlarndan biri olarak tannan Rza Paaya gzlerini dikip szlerini yle btnler: Buralarn Efendimize anlatmak sadakattir, sy-lememekse ihanettir. -240 Bu sz zerine btn vekiller utanma perdesini ykp, teden beri azlarna almaktan ekindikleri lakrdlar ortaya dkerler. En ok ten de Sadrazam li Paa olur. Rza Paa da orada ne duymu, ne grmse, dakika yitirmeden Abdlmecit'e yetitirir. li Paa daha sonraki gnlerde Padiaha Devlet-i Aliyyeniz bitti. Himmeti ahanenize muhtatr gibilerde irice ve dirice szler de sylediinden Kuleli Olayndan bir ay sonra grevinden kaldrlr, yerine de Kbrsl Mehmet Paa kondurulur. Mehmet Paa da ilk i olarak Yusuf Kmil Paay, Meclis-i Valay Ahkm Adliye bakanlndan atar. Biz gelelim yine Gksu'ya. ehzade Murat ile ehzade Abdlhamit armz alr almaz Gksu'ya komu. ayrda gne banyosu yapyorlardr. gn ehzade ve Sarayllardan bir bl de Kathanededir. Zat- ahane Kuleli Olayn haber alnca oka rkm, seyre gidenleri haremaalar ile geriye artmtr. Aralkta Zorba kalkm diye Saray- Hmayunun iine byk korku ve dehet de dm, kadnlarn ou da baylmtr. Saraydan Gksu'ya gelen haberci ilk ehzade Murat'la karlar. Ama isterseniz laf Abdlhamit'e brakalm. O bizim pabucumuzu dama atp, olanlar yle anlatacaktr: Babam Selanik'ten dndkten sonra tasta odu. Gerek nedeni bakayd. Bir Kuleli Olay oldu. Kendisi pek ok hizmet etmiti- Onun zamannda memlekette bir yenilik a balad. Glhane Hatt onun zamannda okundu. Bu yzden kendine kar bir eylem olduunu iitince zld. Artk iflah bulmad. Yataa dt, verem oldu. O olay bir cuma gn idi tarihler aramba 241 olduunu syler. Ben de biraderim Sultan Murat'la Gksu'da idik. Bizim bir eyden haberimiz yoktu. Cuma selamlnda bir sylenti km, btn aileyi yokede-ceklermi, biraderime haber getirmiler, o sandalna binip gitti. Beni unuttu. Oysa Gksu'ya beni sandalyla getiren oydu. Bana da biri haber verdi. Yanmda Sleyman Efendi adnda sadk bir adam vard. Beni ald, oradan bir kira sandalna atladk. Kar kyya gemek zere aldk. Sandalc bir Yahudi. Krekler eski teneke paralaryla tutturulmu. O durumda Saraya yaklatk. Sleyman Efendi dedi ki: Bakalm ne var, ayet bir ey varsa ben sizi evime gtrr, gizlerim. Cebimde on bin kuru kadar bir para vard. Sarayn Dolmabahe Saraynn rhtmna yaklatk. Baktk bir olaanstlk yok. ktk. Meer olay vaktiyle haber alnm. Burhan Felek de, 14 Temmuz 1908 gn, ikinci Merutiyetin ilann burada Gksu ile birlikte haber alacaktr. O gn Burhan Felek Anadolu dman Yurdu'ndaki arkadalaryla birlikte Anadoluhisarnda bir le yemeine arlmlardr. ary yapan kyda yals bulunan, zengin mi zengin, Balk Ahmet Beyin yeeni Sait Beydir ki Burhan Felek'in de arkadadr. Yenilip iildikten sonra ilerinden biri, yani Zekeriya Bey, o gnk gazetelerden birini eline alp okumaya balar. Gazetenin ilk sayfasnda Tebligat- Resmiye stununda Kanun-i Esasi'nin yeniden ilan edildii, seimlerin yaplaca haber veriliyordur. Zekeriya Bey bunlar okuyunca ayaa frlar: Arkadalar, Hrriyet ilan edilmi, biz farknda deiliz. Burhan Felek o sralar Hukuk Mektebinin birinci snf snavlarn vermi, ikinciye gemitir. Haber ak242 lnca aferin Zehir Hafiyeler ,topu birden, kendilerini skdar'dan Anadoluhisar'na getiren iki alamanaya dolarlar, ssl piyadeler ve sandallarla dolup taan Gksu Deresine girerler. Bataki kaykta, ilerinden biri, alaturka hokkabazlarn aldklar byk eytan minaresini nefir gibi ttryordur. Herkeste bir barma, bir rma.

Ne var, o gn yalnz Gksu deil, btn istanbul ok sekin ve ok mutlu lklarn davula vurmu alyordun Akgzn biri, bada ve pla bozulmu Sultan Hamit'in bir fotografisini bastrmtr ki Krk paraya Hamidof diye satyordur. Biz de, bu Merutiyet gnlerinde, stmzdeki erkek gzelliini ortaya dkmek iin gzleri srmeli mada-manolarla, trl trl olaylaryla tannm yosmalar ayra salalm, ilk, alftelii, akrakl ile erkeklerin boazn kesen Anika grnecektir. Pt-pt yrr ki kibarzadeler, mirasyedi beyler vurgunudur. Dost tutanlar, elmaslarla donatanlar, yoluna avu dolusu para serpenlerin hesab yaplmaz, ayptr: Anikam al udunu, al bakalm Bir taraftan da keyfe akalm alg bitsin, Anikam yan yatalm Ne yapyorsunuz be ddkler, alg bitince Anika gnln yakkl bir gence kaptracaktr. Delikanlnn kendisini Kasmpaa'da, Kulaksz'da, bir eve kapamasna da gk demeyecektir. Gnl ilerinin yararlna bakn, ak gen, eyhlislam Kapsna bavurup Anika'y Mslman da eder. Yeni ad da Hadiye. Beendiniz mi, delikanl ona salam bir nikah da kyar. Gel-gelelim ki ak olan yerde darlk da vardr. Hadiye Hanm bakcla balar, iskambil ve kahve fal zerine alr. 243 '( stanbullularn topu da ak zihinli deil ya, ikilikler, eyrekler, kurular yamaya balar Anika'nn ilk gzarlarndan bir mirasyedi de vardr. Anika'nn Kasmpaa'da bakclk yaptn iitince koar gelir: u ipsizden ka, boan, seni nikahla alaym. Konaklarda, kklerde, yallarda yaataym. ' Anika klhanbeyi kocasnn kskanlklarndan, yezitliklerinden bkmtr artk. Mirasyediye uyarak kasn m, kamasn m ? Kaacaktr. Bir gn tam kamak islimi zerinde iken kocas bastrr. O da karsnn son zamanlardaki hallerinden kukulanmtr. Her gn evi kollu-yordur. Tetiktedir. i ortaya dklnce Anika dayatr: Artk senin gibi sarho, meteliksiz herifle yaayamam. Aman be Anika, sylenecek sz m bu. Anika'nn kocas bana sarlmtr. Bir, iki, , drt, be, alt, yedi, sekiz. Anikay sekiz yerinden vurarak ldrr. Vur-kr yklerini balattmza gre erkez Arif Beyi de Gksu'ya armamz gerekir. Ama onu armaya gerek yoktur. nk o zaten, Gksu Kasrnn beri-sindeki tahta kknde oturmaktadr. Arif\Bey, Sultan Hamit ann sayl frtnalarndandr. Ulunay, stanbul' daki Sayl Frtnalar anlatrken ona da byk deer gstermitir. Arif Bey buradaki tahta kk yaptrrken Gksu Kasrnn koruyucusu Arnavut tfekiler balarnda Arnavut Tahir Paa ona kk sktrmler, Padiah kknn yaknnda olmas nedeniyle evin yapmna engel olmak istemilerdir. Arif Bey bunlarn 244 topunu da elinin bir hareketiyle defetmitir. Sizin anlayacanz, Arif Bey, Abdlhamit'in bahafiyesi Fehim Paann kanad altnda yaayan bir kabadaydr. Nianclkta stne yoktur. Ondan herkes ekinir. Tanyan, tanmayan onu grr grmez bir yana svr. Arif Beyin sinirlendii tek^ey, Arnavut Tahir Paann, ou ikod-ra'l, Dra'l, Tiran'l tfekileridir. Bunlarn Beyolu'nda, Galata'da afi kesmelerine katlanamaz. Bir akam, Matl Mustafa adnda, 7Tahir Paann ekiyalktan gelme bir adam Beyolu Caddesinde nara-lanyordur. Bu arada Fehim Paaya savrulan kfrlerin de hesab yok. Matl elindeki parlak ve uzun sapl palay bir o yana, bir bu yana savuruyordur. Zil-zurna ki, ta atlasa gnden aa aylmaz. Ama ona yanaacak tek polis yoktur. Arif Beye gelince, bizim Sayl Frtnamz o akam Pandeli'nin Hanaki adndaki meyhanesinde bir iki kadeh parlattktan sonra Galatasaray'a doru yrmeye balamtr. Kede, ii gemi bir yap olan Galatasaray Karakolunun nne geldii vakit Matl Mustafa da hemen hemen oralardadr. Arif Beyi grnce sertlenir: Nah mori, o Fehim pezevenginin bir adam da bu heriftir. Arif Bey imdi Matl'ya doru ilerliyordun On adm kald. Dokuz adm, sekiz adm, iki adm, bir adm. Arif Beyin o pek nl miralaylarndan biri Matl'nn suratnda patlamtr. Arnavut sendeler. Bir

daha. Matl elinden palasn drr. Arif Bey bu kez Mustafay ceketinin yakasndan tutarak Karakola doru srkler. Bir miralay daha. Uzanr, Matl'nn belinden tabancasn alr, sonra onu rk elma dolu bir uval gibi zaptiyelerin nne frlatverir: 245 Aln u keratay. Bu olay Tahir Paann tfekileri katnda byk fkeler uyandrr. Mustafann elinden tabancasnn alnmasn bir namus sorunu yapan Arnavutlar Arif Beyden alacaklardr. Sultan Hamit erkezierle Arnavutlar arasnda kanl bir atmaya meydan brakmamak iin iki takmn balarn Tahir Paa ile Fehim Paa artr, onlar bartrdktan sonra, onlara ve adamlarna armaanlar verir. O gnlerde Gksu'da Fehim Paa da grnr. Arif Beyin evinde ki ayrn bitimindedir bir ac kahve iecek, Matl olayn bir de onun azndan dinleyecektir. Vdvd, vdvd, vdvd. Laf kalmaynca Arif Beyle konuu birlikte kar. Gksu, in cin top oynuyordur. Fehim Paann geldiini duyanlar il yavrusu gibi dalmlardr. Aman yarabbi, bunlar boyuna fesat a pilriyorlar. erkezierle Arnavutlarn bartrlm olmasna karn Matl Mustafa gece gndz Arif Beyi izliyordur. Bunu Frtna Arif de biliyordur ama umursamyordur. Bir akam, yannda Lala Dimitri, Galata'da Karaku'un Gazinosuna damlar. Bir masaya kerler. Az biraz sonra Matl da der. Gelir, tam da Arif Beyin karsndaki bir masaya kurulur. Kavga karmak istedii her halinden bellidir. Bir ara kar masaya doru seslenir: Arif Bey sana bir ,tek smarlayaym m ? Bir az daladr balar. Sonunda Arif Bey tabancasna davrand gibi Mustafann kalbine doru leblebileri yollar. Kurunlardan biri kalbi bulur. Ama Mustafann sol yandaki cebinde duran fakfon ttn tabakasna arpt iin Mustafa yzdeyz bir lmden kur246 tulmu olur. O da hemen tabancasna sarlarak Arif Beye arka arkaya ate eder. kurun hemen orada Arif Beyin iini grmeye yeter. Gelen zaptiyeler Matl'y, elinde tabancasyla alp gtrrler. Durum,a Ar Cezada olur. Yarg da Hilmi Bey. Fehim Paa mahkemeyi etkilemek iin elinden geleni yaparsa da Hilmi Bey olayn kendini savunma olduuna inanmtr. Karar: Matl Mustafa aklanmtr. Aklama sz iitilmi, ya da iitilmemitir ki yarg krssnn dibinden bir tabanca patlar bunlar da ne ok tabanca! Matl Mustafa cansz olarak iki seksen yere serilir. Ate eden Arif Beyin 13 yandaki kardei Ziya'dr. Zaptiyeler Ziya'y krsnn dibinden karp gtrrler. Ar Ceza Reisi Hilmi Bey de bu olay zerine bir laf etmitir ki btn stanbul'luiar yllarca belleklerinde tamlardr: Zabtamz ok yufkaym. Sultan Hamit ise zabtamzn ok yufka oluuna deil ama Arif Beyin yaknlarna ve uzaklarna tutulmutur. Bu yzden onlarn topunu Anadolu'ya srer* Eyllde Kestanekaras frtnasnn balad gnlerde Gksu'da bir panayr da kurulur. Dere, ayr, da, tepe, Tanrnn yaratt her yer insanla kaynar. Gkyz grnmez olur. Ahmet Rasim'e gre kr bykl, pala bykl, pis bykl, kkll, krmal, kvrck peremli, kranta sal, ne kadar sarsak, sulu, ii dolu cvk kenar mal, ar kalfas, kundurac yama, laternac ustas varsa, boyunlarnda ipekli mendil, omuzlarnda camadan, bellerinde usturpa, narp stne nara keserler. Bir yanda laterna, rtma, flavta, lavta, bir yanda polka, kadril, kasap havas, bir yanda mandolin, kitara. 247 Beride incesaz, keman, kemence, santur, klarnete, if-tenara. Frl frl dnenler, hora tepenler, hep bir azdan ark tutturanlar, iftetelli ile gbek kvranlar. Gksu, btn yaz dokuz boumlu deilmi de bugn byle olmu sanki. Ama dikkat, gn kavumak zere. i Gksu'yu dolduran ibadullah yava yava kendilerini Kksu ayrna kaydrmaya balad. Artk sz ayr'ndr. Bir aa, bir yukar. Var m piyasa, yk mu piyasa. Karlkl iaretler, glcklerin

bini bir paraya. Hava kararmaya balad iin haber uurmalarn stesinden daha kolay geliniyor. Ameti Mehmet Ali Bey le Dereden buraya transferini btnledi. Onsuz hibir se-yiryeri olmaz. Geri her gittii yerde bir eylerini unutmadan edemez ama ertesi gn yitirdii eyi bulup ona yetitirenler olur. Bir kez Bykderede bir ikili lokantada kimi nemli belgelerini brakm, ertesi gn de Beikta Muhafz Yedi Sekiz Hasan Paa onu skntdan kurtarmtr. Mehmet Ali Bey hafiyelerden de ekinmez. Yakkldr, ayrda hep glcklerle dolar. Beylerle hanmlar arasnda meyanecilik yapmakla n salm olak Ali Bey de ite ayra doru ilerliyor. Kendine yol amak iin de bangr bangr baryor: ekilin varda ... olak Ali Bey geliyor. / Bata limon kabuu yal bir fes, boyunda pasak iinde yakalk ve kravat, srtnda lime lime redingot. Bir kolu olak. Dileri rk ark. Kandilli temennalarla yaklar. Kenara ekilmezseniz tepenize biner. Ylkan m ylkan. Ama yine de terbiyesine deyecek yoktur. Bakn, Sermet Muhtar Alus'u 100 metreden eteklemeye geti: 248 Vay Sermet Muhtar Beyimiz, keyfi lileri iyidir inallah. kerinizin afiyeti elhamdlillah berkemal. Sermet Muhtar Alus kuruu basar. Basmasa olmaz, nk Ali Bey kibar dilencidir. Uzaktan gelenler, piliyi prty toplayp savumaya balamlardr bile. Boaz'da oturanlar akam ezannn okunmasn bekleyecekler. Nedir, geceden ylmamak da gerek. Gksu geceleri baka bir seyirdir. sterseniz o saatleri de bize Ahmet Rasim anlatsn : Gece, Gksu'dan klmaya gelmez. Yuvada barnan kular, sanki insanlarn orada bulunuundan ho-lanyorlarm gibi, ara-sra o yaldzl gkyzne, sessizce akan suya baka baka cvldarlar. Pervaz yok, yalnz tanrsal, doal bir ses havalarda uuuyor. Hibir yeri gzne kestiremedii iin yine yuvaya dnyor. Ayn douu, dolunay ayr ayr krdili makamlarla karlanyor. urada burada beliren yldzlar eksik ve ksk klarla esmer glgeler yadryor. Ben bu seyirliklere rastlayacam bildiim iin bu mevsimi ilkyaz Gksu'da geiririm. Dn yine oradaydm. Gece, kyda dncelere daldm bir sra, sona erdi. Evet Gksu'da gece sona erdi. Gn alyor. Biz de stmzdeki uykular silkip meydan toparlamaya, top-latrmaya bakalm. nk biraz vakitten sonra burada pehlivan greleri balatacaz. Ama ondan nce, size Gksu'nun ince Saat'ini de anlatalm ki btn din dmanlaryla Frenk kfirleri yerlere yklsnlar vesselam. 249 NCE SAAT Akamn bei var, yok. Gksu'nun ince saati balamak zere. Osmanl armal, altn yaldzl, demelerine pahas ar ehramlar serilmi saray kayklarnda sultanlar, ehzadeler, kadnefendiler, damad ehriyariler Gksu'ya tanyor. Kreklerde pembezar gmlekli, sakz alvarl hamlaclar. Bir kenarckta bir duda yerde, bir duda gkte bir haremaas. Btn gn yallarda kapank kalan paa ve vkel karlar, kzlar, oullar ve konuklar Gksu'ya uuyorlar. Birilerini aryorsanz, gelin burada bulursunuz. Tarabya'daki, Bykdere'deki yabanc eli-" liklerin, renk renk armal kayklarnda madamalar, msyler, matmazeller... Bunlarn kayklarn da kavaslar yrtyor. Cepkenleri, poturlar srmadan. Boaz'n kibarlar, yani avu zmn bakla soyanlar Gksu'ya konmak iin bu saati bekler. te Ab-dlhamit'in kzlarndan Naime Sultanla Zekiye Sultan da grnd. ahane kayklarnn iine kurulmu, va, renklerin dolunay feracelerini sergiliyorlar. Zekiye Sultan, sonralar, Fransa'nn gneyinde Aa - Pirene'ler-de Pau ehrinde mrn btnleyecektir ki, kk bir otel odasnda meydana gelen lm ok yrekler yakacaktr. Sultan Hamit'in Mfika Kadndan olma, beinci kz Aye Sultan'da onun pek hngrtl mektuplar vardr. Naime Sultan' sorarsanz, o da daha sonraki yllarda, 1904 ylnda yaamnn kmrlenmeye baladn

grecektir. nk o yl pek eker kocas, Gazi Osman Paann kk olu Kemalettin Paa, u mnasebetsizlie bakn, Sultan Murat'n kz Hatice Sultanla anafi-nelik etmeye balayacaktr. Geri Abdlhamit dalgay akar akmaz kzn bo drterek damadn Bursa'ya srecektir ama Bidar Kadndan olma Naime Sultan ikinci kocas Celalettin Paaya varncaya dein pek yalnz kalacaktr. Yurttan karldktan sonra ise herkes gibi o da elinde ne varsa satp savacaktr ki bu olay, kl ok mayonezler arasnda saylacaktr. unu da belirtmeden geemeyiz ki Naime Sultan on parasz kald gnlerde bile einin drt yl sren deri hastal ki Frenkesi mal de peau'dur srasnda hibir zveriden kanmamtr. Kocasnn lmnden sonra bile byk bir zveriyle Arnavutluun Tiran ehrine gitmi, orada einden kalan topraklara, gzyalarn serpe serpe el koymutur. Arnavutlarn nankrlne bakn: Memleketlerinde ynetim deiiklii olur olmaz bu topraklar o berdu Sultann elinden kapmlardr. Haa, Gazi Osman Paann byk olu Nurettin Paa da Zekiye Sultanla evlidir. O da kardei Kemalettin Paa gibi eksik eteklerin ardndan koar. Bir aralk Kamelya adnda bir Rum kadnna gnln kaptrmsa da kaynpederi Abdlhamit'in byk bir buluu yz suyuna bu beladan yakasn syrmtr. Bu bulu da udur: Kamelyann evine ald erkekler arasnda Saray yaverlerinden kaymakam Tiranli Gani Toptani Bey de vardr. Gani Bey Saraydan ald buyruk zerine kadnn evine vakitli vakitsiz girip kmay sklatrr. Bir gece de kadn, grltye koan annesi ve cyak cyak havlayan fino kpei ile birlikte tabanca ile yere verir. Olayn tan olmadndan Gani Beyin cinayeti meydana kmaz, yada karlmak istenmez. Sultan Hamit'in Bedrifelek Ka252 dndan olma byk kz Zekiye Sultan da kocasnn kendisine dnm olmasyla iin zerinde durmaz. Kendimizi datmayalm. te Sait Halim Paann ince ve tkrldm, altn yaldz kakma dallar ilemeli ifte maun sandal da szlerek geldi. Saffeti Ziya'nn dedii gibi imdi u anda devlet gemisini deil de, dmeninde oturduu kendi iftesini ynetiyor. Krmz fesi, Plastero'dan alnm boyunba, gri rdengotunun iliinden hi mi hi eksik olmayan gardenyas, beyaz eldivenleri, beyaz tozluklar ve azndan dmeyen ha vanasyla tam bir Mslman centilmeni. te halkn Valdepaa adn takt Hidiv Tevfik Paann kars, son hidiv Abbas Hilmi Paann da annesi Prenses Emine Hanmefendinin cevizi renkteki hanmi-nesi dedikleri piyade kay. pek hilali gmlekli, srma yelekli, beyaz dkme alvarl hamlaclar onun sandalnda da hava atyor. Kayn arka kpetesine serili, Ulunay'a gre kadifeden, Nahit Srr'ya gre de ipekten rtnn mini mini balklar andran gm psklleri, suya battka kay gm balklarn izledii izlenimi uyanyor. Valdepaa n ilemeli samani feracesi, ne ok ince, ne de ok kaln puf yama, balbana antika olan dantel emsiyesiyle kurum kurum kuruluyor. Yaman akta brakt iri gzler eladr. Bu gzler bakmyor, bakmaya gnl indirmiyormucasna bir noktada tutuluyordun Kayk Boaz kysn izlerken yallarn nlerinde oturan aalar ayaa kalkyor. Valde-pad Hazretlerinin kk bir selamna kar yeri ayaa kaldrarak karlk vermek gerek. Kaykta Valdepaa-dan baka iki kadn yeralm ki Valdepaann karsnda elpenedeler. Msr modasna uygun yamak tutunmulardr, hotozlar apkay andrr ve alna doru bir tmsek oluturur. 253 1900 yl Austosunun bir Pazar akamdr bu. Gksu deyince akla cumalar gelir ama, Boazda oturanlar pazarlar da buraya damlarlar. Daha dorusu pazar, kalantorlarn, kentsoylularn, levantenlerin ve tatlsu frenk-lerinindir. Valdepaann iftesi uzakta grnr grnmez Dere aznda Valdepaa geliyor diye bir fslt balamtr. Kayk, Dere azna geldii vakit ise bir kaynama olur. Kayklar, sandallar ifteye yol vermek iin ekilirler. Bugn Nahit Srr rik de buradadr. lk kez bir sandalla Gksu'ya getiriliyordur. Ya bildiniz on be, bilemediniz on altdr. Burada iittii ilk sz de udur: Cuma olmad iin bugn az ok tenha. Tenha, menha, ifteler, iki ifteler, geyik sandallar, hanmineleri, piyadeler, kikler, parlak pirin bacalarndan fstki makam bir duman savuran mular bir bir Gksu'ya akmaktadr, ite Suphipaazade Sami Beyin Boaz'n en ince, en yorga, en ppl iftesi de grnd. Kars gelsin, kendi gelmesin olmaz,

Sami Beyin kay nnde de Kemalettin Paann drt ifte maun sandal. Paa daha, gizli ya da ak aklar yznden Sultan Hamit'in tokatn yemedii iin bugn yznde gllerle evreyi szmektedir. Bugn burada yznde gller aanlar arasnda sultanlar, kadnefendiler, Sarayl hanmlar da var. nk Kemalettin Paa - Hatice Sultan yasak ak ortaya dkldkten sonra, Abdlhamit'in buyruuyla alt ay Gksu'ya ayak atamyacaklarndan u anda gnlerini gn etmeye bakmaktadrlar. Kemalettin Paann kardei ve bacana Nurettin Paa da bugn buralardadr. Ama o erken davranm sandaln Derenin yukarsna, salkm stlerin altna ekmi, tek bana raksn yudumluyordur. 254 Gksu'ya doru uan Sarayllar arasnda Abdlhamit'in kzkardei Cemile Sultann torunu Mevhibe Bebek'le vey annesi Hayriye Hanm da var. Bebek'in ilk geliidir bu. 14 yana bast iin Cemile Sultan ki kocas Mahmut Celalettin Paa, Mithat Paa ile birlikte Tayfta, Zat ahanenin buyruuyla bir gecede bodu-rulmutur torununun Gksu'da boyunu pounu gstermesine izin vermitir. Mevhibe Bebek bu ad ona Cemile Sultan takmtr btn gn: Mavilerimi mi giysem, beyazlarm m giysem, yoksa sarlarm m giysem ? diye kvrandktan sonra sonunda beyaz ferace, beyaz yamakta karar klmtr. Bugn burada air Nigar Hanm da zekasnn btn fosforunu gezdirmektedir. Sandallardan, Gksu'yu dolduran kalabalktan ok memnundur. Oysa o, 1909 knda Paris'e gidecek ve orann halkn ok kaba bulacaktr. Gksu'nun zillerini, Halit Ziya Uaklgil'in Ak Mem-nu'sundaki Firdevs Hanm da ok almtr. Firdevs Hanm 18 yanda kocaya vararak Gksu'daki k beylerin davlumbazn krmsa da, dnden hemen bir hafta sonra yine buralarda grnerek syrk zamparalara geni soluklar aldrmtr. Edebiyattan atmza gre Salon Kelerinde romannn yazar Saffeti Ziya'y anmay da unutmamalyz. Saffeti Ziya kn Beyolu'nda Cercie d'Orient'dan (Serkl-doryan) dar kmazsa, yazn da Gksu'dan ayrlmaz. Bu, u demektir ki, kn Beyolu'nda istiklal Caddesinde, Lale Sinemasnn hemen stndeki 34 numaral evde oturur, yazn da Boyacky'deki yalda mr doldurur. Moc uha demeli, kenar yaldzl, mavi zrhl piyadesini de Boyacky kayklarndan Kerim yrtr. Onun da hilali gmlei, kar beyaz alvar, beyaz tire oraplar, 255 srtna ylece atlm mor kadifeden, srma ilemeli ksa cepkeni vardr. Boazn en gzel hanmlar, en gzel madamalar btn giyim kuamlaryla Saffeti Ziya'nn akl defterinde yaar. Saffeti Ziya 1924 yllarnda buray yeniden yoklamaya gelecek ve Gksu'nun, hi deilse o eski Gksu'nun yerinde yeller estiini grerek kalbinin daldn duyacaktr. Hele Gksu'ya gelmek iin Rumelihisarndan pemperian bir sandala binerken hemen oradan geen iki ak otomobil iindeki klhanbeylerin yanndaki di kadnlara gz iliince akn monopolye hakk adna gzleri yaaracak ve azndan istemiyerek u szler dklecektir: Heyhat, bunu ada ve uygar olmak sananlarmz var. Bizim imdi Gksu saatini be - on dakika iin durdurarak bir kayk uurup Bayan Dorina'y da buraya armamz gerekir. Bayan Dorina L. Neave Kandilli'deki bir yalda oturur, ingiliz Elilii grevlilerinden Mr Clif-ton'un kzdr. 26 yl stanbul'da kalm, 1908'de Merutiyetin ilann da grmtr. Bayan Dorina da Gksu'ya gnl balayanlardandr. armz alnca yel yepelek, yelken krek koup gelecektir. O, bundan drt yl nce 1896 yaznda bir Trk dostunun salad ulusal giysilerle Trk kadn klna girmi, ayni ii yapan ingiliz Elilii danmannn Amerikal ei Mrs Barclay'le birlikte bir kaya atlayp bu ifte de dostunundur Gksu'ya, Trkleri daha yakndan tanmaya gelmitir. Misis Barclay'in banda yapma iekler ve prlantal inelerle ssl pembe bir hotoz vardr. Tl yamak da hotoza, skca inelenmi-tir. Bayan Dorina'nn banda ise bunlarn mavisi grnr, iki kadnn boynuna ok deerli gerdanlklar takl256

mtr. Saydam tllerin altnda prl m prldr. iki kadnn yalnz gzleri rtl deildir. Misis Barclay sar buklelerinin de grnmesini istemitir ama, kendilerini giydiren kalfalar bu neri karsnda korkuya kaplmlardr. ki kadn dantel ve kurdelalarla kapl giysiler de giymiler, stlerine de, Bayan Dorina'nn deyiiyle syleyelim, opera mantosuna benzer feraceler geirmilerdir. Feracelerin yakalar devriktir, bunlar tlle rtl boyunlarn gerisinde gzel bir grnm oluturuyordur. Servenci bayanlarn elinde dantel ve ifon falbalal ok cici emsiyeler de vardr. Bunlar erkeklerin baklarndan korunmak iin kullanacaklar ve polis kayklar grnnce hemen indireceklerdir. Bayan Dorina'nn Trk ahbab kendisine tand kimseleri tanmazlktan gelmelerini de tlemitir. Ama bunun ne kadar zor bir i olduu, kayk daha Dere'ye yaklamadan ortaya kmtr. Kimi kiiler krekilerin mavi kadife kln ve kayn ayni kumatan yastklarn tanm ve kayk sahibesi ile kznn koyu renkli gzleri yerine iki mavi gzl kadn grnce bin aknlk geirmitir. Kendi kay ile gelmi olan .ingiliz Elilii grevlilerinden Mister Tommy Piatt da onlar tanmakta gecikmemitir. Prens Celalettin de bu. Cemile Sul-tan'n oludur onlarm kim olduunu karm ki onlara uzaktan el sallyordun Servenciler bir ara, yanlarndaki kaykta, Fransz Elilik gemisi subay Pierre Loti'yi de grmler, onun kendilerini tanmamas iin yzlerine emsiyelerini tutmulardr. imdi dikkat isterim. Daha dorusu bu kadna dikkat edin. Bu kadn Mihri Hanmdr. Suphi Paann kz ve Sadrazam Saffet Paann olu Refet Beyin eidir. Sadrazam li Paa, Saffet Paa ile dargn olmakla yllarca 257 nce bu evlilii fkelerle karlamtr. Mihri Hanm gerek bir ay parasdr. Saffeti Ziya onun iin yle der: Mihri Hanmefendi, yeil gzleri, ak renk baaklar gibi sar salar, uzun boyu, ahane yry ile binbir gece perilerini andrr. Mihri Hanmn vurgunlar arasnda bizim Ustad- Ekrem de vardr. Onun iin Onu syler bana dalar, dereler diye balayan bir ark da yazmtr. Mihri Hanm kaynpederinin Kanlca'daki yalsnda oturur. Yaldan da konuklar hi eksik olmaz. Bugn Kanlca'dan geenler yalnn altkattaki byk salonunun ak pencerelerinden yabanc elileri, gen politikaclar ve stanbul'un en kalburst kiilerini grmlerdir. Rhtmda da Fransz Eliliinin beyaz muu yatyordun Laf deil, Gksu'nun ince saati biraz nce balamadysa imdi balyordun Mihri Hanmn konuklar sandallara ve elilik muuna doluup Gksu'nun yolunu tutarlar. Rhtmda bir harem kay da var. Beyaz aldan demesi, ortas ve kenarlar yeil ve krmz dall ehram ile ok sexy. Ama asl sexy olan Beylerbeyi Saraydr ki onun da zamannda defteri drlecektir. Mihri Hanm ardnda gzellikler, grkemler, soyluluklar brakarak yalnn kapsndan kt. Konuklar gittiine gre o da artk iki iftesine atlayabilir. Banda tire papaziden ykseke bir hotoz. Onun stnde bir yarm yamak. Yaman az biraz bolca, biraz aa sarkka. Ama beyaz bir kamelya gibi buruuksuz. Srtnda ak tire atlastan bir ferace. Kenarlarnda beyaz boncuk ilemeli dantelalar. Feracenin altndan beyaz mslim bir fistann ince dantelalar grnmekte. Arkadan gelen kalfann davranlarnda bile incelik. 258 Mihri Hanm kaya admn att. Aman ses karmayn, Saffeti Ziya, ayaa kalkm hamlacnn nne bakarak duruunda, sa krei yana yatrnda, arkadaki krekinin rhtma atlm kancay ekiinde, dahas Mihri Hanmn mindere oturuunda, dengeyi bozmamak iin sola eiliinde, kolunu hafife kpetenin kenarna konduruunda bile uzun bir alkanln verdii bir bilgi, bir grg, bir kltr sezmek zeredir. Mihri Hanmdan sonra Glendam Kalfa da adn ne diye saklamal Haremaasnn yardm ile kardaki ufak minderin soluna yerlemitir. O da, mrn bu ince ve nazl kayklarda geirdiini belli eden bir ustalkla, kayn dengesini bozmadan, beyaz dantela emsiyesini am, elinde tutuyordur. Mihri Hanm ise emsiyesini hafife sola indirmitir. Bundan nce de, beyaz ve uzun podset

eldivenlerini geirmitir. emsiyenin dantelalar arasndan fndk byklnde tek ta prlanta kpeler yanp snyordr. Dikkat, dikKat! Sandallar Dereye girdi, girecek. Az biraz sonra kpry geerek, solda iftelerin her zaman postu serdikleri yere yanaacaklardr. Boazn en kpr hanmlarnn, en ssl beylerinin yeridir buras. Burada halk yoktur. Kimse de halkn burada olmadn bilmemektedir. O ileli halk ise daha ilerde kendi arasnda elenmeye almaktadr. Cuma gnleri Dere'ye girip kmak kimi zaman, kalabalk yznden drt saati alr. Sandallar Dere iinde ylesine aklp kalr ki kprdayabilirsen kprda. Bugn o kadar kalabalk yok ama sandallar, kayklar yine de birbirine girmi. Ne ileri gidiliyor, ne geri. , / 259 Biz sandallar buraya yetitirdikten sonra isterseniz sz Saffeti Ziya'ya brakalm. O da deminden beri lafn kendisine gelmesi iin sabrszlanyor: Dere geni bir salon haline girmi. Herkes birbirini tanyor, selamlyor. Burann kendine zg giz dolu bir yaam, servenleri, sergzetleri, uzaktan bytlen aklar, aa vurulmayan kskanlklar, bir yarm bakla anlatlan tapnmalar, yllardan beri umutsuz, amasz srp giden sevdalar var. Bir mektup alp verebilmek iin btn bir yaz bekleyen, harem kayklarnn yanndan geerken emsiyenin kk bir kmlts, dudaklarn kk bir yreklendirici glc iin can veren genleri var. Btn bu genliin ruh besini duygu ve d. Bu byk kadnlarn glc buluma kadar deerli. Az nce Gksu'ya sandallarla soluk solua gelenler imdi kylarda bir arada oturmu, sylemektedirler. iftelerin yanatklar imenlikte Tarabyadaki elilik takmlar, Kont Ostrorog'lar, Kbrs'llar, smail Ce-nani Beyler... Birka yl nce olsa burada Mnir Salih Paa da grnr. imdiler Paris Elisi olduundan bugn onu burada bulmaya olanak yok. Ama cuma selamlklarnda mihmandarlk eden yaverlerden bir temen ile, temenin deli divane olduu ve evlenecekleri sylentisi kan Amerikal Mis Marion Hopkinson Smith burada. Arada bir ses : Sandal a. Ya da : ifte alma. ayrda geni kazan nnde iskemle atm oturan, iman, gs ak, kavruk msrcdan imdi madama-lar msr alyorlar. nce keten mendillere sarp sarmalyorlar. Uzun eldivenler yarya dein svanmr, gzel du260 doklarnn sevimli kprdanlaryla, sedef gibi dileriyle msr yiyecekler. Eyvah, akam ezan. Beyaz boyal ifte bir bahriye filikasyla polisler skn etti. Vakit geldi efendiler. Bu, sandallarn dn buyruudur. Hava kararmadan btn Derenin boaltlmas gerek. Bir an iinde btn sandallar, daha dorusu kira sandallar toz oldu. Sra iftelerle teki kayklarda. Hamlaclar kreklere asld. emsiyeler indirildi. Dereden klmtr. Ama bir an, kk bir an Kksu Kasr nnde bir kmelenme. Sevdallar iin son bir kaamak. Ta uzaklardan, dikkatleri ekmemek iin birbirinden alarga duran kayklardan bir ayrlk kucaklamas. Bir pck konduruluyormu duygusunu veren ateli baklar. Saffeti Ziya bu kez de yle deyecektir: Biz genliimizi o pembe dudaklarn bir glcn, o ahu gzlerin bir yaknln beklemek, bunu elde etmek iin geirdik. Onun iin Trk kadnlar her vakit gzmzde bir tanra, bir ilahe, bir ak tapnadr. Bir sandal kmeden kopup kar kyya doru uzaklamaya balad.

Ustamn yapt. Kayklar artk bir bir sklyor. Bir iki dakika sonra Gksu'nun nnde tek kayk kalmayacaktr. nce saatin sonudur bu. Evli evine, kyl kyne. 261 GADDAR ALO Hayda bre yiitlerim, hayda ! Bugnk greimiz avakldr. Sultan Aziz'in konuu Eflak - Bodan Beyi Prens Alexandre Jean Couza'nn, bayaver Halil Paann, Devlet kodamanlarnn ileri kabarmaya balamtr imdiden. Gre, Prens Couza'nn ona Kuza Bey de derler onuruna dzenlenmitir ama tm istanbullular karadan, denizden yuvarlanarak Gksu'ya kapa atmlardr. Yl: 1861. Aylardan eyll. Bre ahretlikler ne duruyorsunuz, sorun da size bugn burada gre tutacak pehlivanlarn Gaddar Alio le Arnavutolu olduunu syleyelim. Alio yz okkadan artk eker. Daha sonraki yllarda 170 kilo bile gelecektir. Hepsi de ettir. Bir dirhem ya yoktur bedeninde. Gbei taz gibi ieri ekiktir. Derisi kehribar sarsna alar. O renkte bedenin tam zal olduunu bilenler bilir. Boyu 1,95 dolaylarndadr. Gs, omuzlar ok genitir. Kalalar, uyluklar, baldrlar kalndr. M. Sami Karayel onun bir kz almnda olduunu belirtecektir. Yry, davranlar tetik ve eviktir. Bir manda arabasnn zerinden bir srayta bir yandan, br yana atlar. Ba yanlarndan, tepesinden aktr. Sadece alnnn stnde bir perem vardr. 263 Ama bu, onun Kel Alio diye anlmasna engel olmaz. Cigara, kahve, ay imez. Buna karlk ona yemek yetitiremezsiniz. ok yer, ok ier. zellikle ete ve tatlya baylr Baka be! Pehlivan yer etcaz ve tatlcaz be! szn azndan drmez. Bedenini iletmek iin saatlarca dalara trmanr. Bayr yukar koar. Uzun yrylere kar. Glle arlnda talar yerden kaldrp atar. En azl atlar sustal maymun gibi oynatr. Grei de gaddardr. Grei bouma haline getirmeyi sever. Abdlaziz onu grr grmez sarayna alm, amdanlarn onun eline brakmtr. Bu da onun padiah pehlivan olduu anlamna gelir. Arnavutolu da bir padiah pehlivandr. Zaten o yllarda ne kadar nl pehlivan varsa padiah pehlivan daha dorusu bapehlivandr. Sultan Aziz, Hachseyin Ba Ihlamur Kasr dolaylarnda yaptrd pehlivanlar akaretinde onlarn ounu yedirir, iirir, yatrr. Alio'ya karlk Arnavutolu ykte pek yufkadr. 60 okka eker de 61 ekmez. M. Sami karayel onun iin de yle diyecektir: Bir dinamit paras kadar kk, ama korkuntur. Kastamonu'nun Canbaz kyndendir. Krkpnar grelerinde parlaynca, o zamanlar veliaht olan Abdlaziz onu hamlaclar arasna almtr. Karakucak greinde hasmlarn hep yufka aar gibi yere serer. Ali-onun gaddar greini yumuatrsa, onun ac gc yumuatr. Dambr dadan dan Dambr dadan dan Davul szlm, gelmi Gksu ayrndaki yerini alm ve de bldrcn gibi tmeye durmutur. 264 Zurna, sesini yakp piirmi, Sultan Aziz'in vazgeilmez kullarnn kulaklarn perdahlamaya balamtr. Dambr dadan dan Dorusunu ararsanz,. Sultan Aziz pehlivan grelerine davulu da, zurnay da sokmaz. Bugn* burada davulun gmbrdemesi, zurnann zmbrdemesi onun buyruuyladr. Kuza Beyin Trk grei zerine salam bir dnceye varabilmesi iin davulla zurnaya izin kmtr. Alio ile Arnavutolu ayra yerletirilmi ceviz cilal iki yarm ya fsnn banda yalanrken kendilerini davul-zurna sesine brakmlardr. Alio, bir ara, Arnavutolu'na naralanr: A be Arnavutolu, bugn anandan doduun yan sana artmazsam, bana da Gaddar Alio demesinler,

Arnavutolu, yalandktan sonra Kuza Bey karsnda saygya geer. Alio ise Pomak yntemince Alio doma byme Deormanldr meydan helal-lamasn bitirip ayrn ortalk yerine gelip dikilmitir. ki pehlivan ortada kavutuklar vakit yzyllk bir nar gibi o hl dimdikliini srdryordur. Amavutolu'nun niyeti ilk azda, ne yapp yapp alta dmemek, kaak bir grele hasmnn hzn almak, bylece grei kartrmaktr. Gree ayak parmaklarnn stnde yaylanmakla girmitir. Gvdesi ne doru eiktir. Alio onun bu durumundan yararlanarak sk bir el ense patlatr. Arnavutolu da bu el enseyi nceden kestirdii iin ona tkezlenmeden kar koyar, dahas, bir punduna getirip o da Alio'ya bir el ense eker. Gre almtr. Gaddar pehlivanmz ldrc bir boyunduruk vurmak iin Amavutolu'nun ift dalmasn kolluyordur. Kurulan tuzaa Arnavutolu ok gemeden der. Parmaklaryla Ali265 onun keebentlerine kerpeten gibi iyisinden yapt bir sra, kocaman bir boa ylannn boynuna dolandn sanr. Alionun boyunduruu Arnavutolunun soluunu hepten kesmi, akln bandan karmtr. Alio hasmnn iini btnlk bitirmek iin onu saa, sola savurmaya balar. Arnavutolu'nun parmaklar paadan zlmtr. Alionun onu evirip, srtn yere getirmesi iten bile deildir. Ne var, pestilini tam kalp karabilmek iin silkip brakr. Et yn gibi nne den Arnavutolunun arkasna dolanp olanca arl ile srtna abanr. Abanr abanmaz da iftkapanla ban ayra yaptrr. Eref efik: Bir pehlivan sanki diri diri topraa gm-lyordur. Romanya Prensi grein bu korkun evresine dayanamam, ban denizden yana evirmitir deyecekti t. Bayaver Halil Paa ki o da eski pehlivanlardandr meydana frlam Alio'ya baryordur: Brak be pehlivan, yabanclar nnde din kardeini ldrecek misin ? Amavutolu, Paann ie karmasyla biraz kendine gelmi, kollarnn altndan bocurgat gibi zorlayan Alio'nun kapann skmeye alyordur. Alio ise iflahn kestim sand hasmnn yeniden canlanmasna bozulmu, gvdesini hasmnn omuzlarna dein srmtr. Amavutolu ise bundan yararlanarak imek gibi bir klkla Alio'nun stne ken arln yana aktarmay baarmtr. Hemen arkasndan da ayaa frlayarak narasn sopalamtr: Ha bre Gaddar Alio, hayda! Bir bakma Alio da hasmnn ylmazlndan memnunluklar almtr. Onun karl da yle havalanr: 266 Hay yedi canl tosun ! At da, silah da bu meydanda sana yakr. Yaa be pehlivanm ! Gre yeniden tazelenmitir. Alio'nun sk saldrsn atlatan Amavutolu gree ilk balad dakikalardaki atikliini bir yerlerden karp katmtr yine. stne stlk, eline bir punt geirerek yan aprazna girmi, ama Alio'nun sall gvdesini srememitir. Gn inceden, inceden kavumaya balar. Kuza Bey greten deil ama seyirden yorgun dmtr. Gksu Kasrna doru ekilirken Halil Paa da grei durdurur. ki pehlivan yeniememitir ama Alio' nun bir gmlek stn olduu iyice belirlenmitir. imdi isterseniz bir hanminesine atlayp, kimselere grnmeden Beikta skelesine, oradan da Ihlamur Kasrna gidelim. Bugn de,orada Alio ile Makarnac Hseyin Pehlivan gre tutacak. Bir yaz gndr. Gece, sabaha dein, durmama-casna yamur yam, tan atma zamannda da gneli bir gn balamtr. Sultan Aziz, saltanat arabasyla Dolmabahe'den gelmi ve kkn st katna kmtr. Buradaki pencereden ayrdaki grei izleyecektir. Bunun iin de pencerelerin almasn buyurur. Ama gece yaan yamurdan rezeler imi mi imitir. Saray adamlarnn pencereye aslp amaya almalar hibir sonu vermez. Aadan arlan bir pehlivan da iin stesinden gelemeyince Sultan Aziz pencereye yapr, bir zorlamada, pencerenin talarn krarak cam aar. Aadaki pehlivanlar bunu grnce armlar, ilerinden biri de yle bir szck katar kaldrmtr: Grdnz m gerek pehlivan. Pehlivanlarn padiah Efendimizdir. 267

Demek isteriz ki, bugnk gre bir huzur greidir. Huzur grelerinde kurenadan, yaverlerden ve kimi vkeladan baka kimse bulunmaz. Bugn de burada bayaver Halil Paa ile birlikte mabeyinci Fahri ve Mehmet Beyler, bir de Kzlaraas Haim Aa vardr. Biz de kkn arkasndaki dev aalardan birini kendimize siper alrsak grei habersizce seyredebiliriz. Greiler huzur perevini bitirdikten sonra, kar kar gelip ense balarlar. Helallamadan sonra da gre balar. Be dakika sululuklarla geer. Beinci dakikann sonunda Alio, Makarnacy apraza almay baarr. Makarnac kurtulmak iin abalarsa da Alip bora gibi esiyordur. Birden hasmn toparlayarak srer. Makarnac 140 kiloluk gvdesiyle gerisin geriye, dolu-dizgin, ayrlar bierek, gidiyordur. Alio ise hasmn aman-szca kovuyor, bir yandan da engelleyerek srt st drmeye alyordur. Makarnac tehlikeyi sezince, tetik davranm birdenbire dnerek kendini yzst yere atmtr. Gelgelelim, Alio da onun srtna kalb kalbna bu deyim M. Sami Karayerindir olanca arlk ve acsyla dmtr. angrrrr... Korkun bir dtr bu. ki gvdenin arasnda 15 santim kalnlnda bir cam tabakas kalm olsa imdi tuzla buzdur. Makarnac kap kurtulmann yollarn aryordur. Alio bunu nlemek iin pehlivan kazn vurur. Ama makarnac birden dnp kaz budar. ki pehlivan altta yirmi dakikadan artk urarlar. Alio boyuna oyundan oyuna atlyordur. Zavall Makarnac binbir ile, binbir Afrika yolculuu sonunda bir kol basksyla ayda frlar. Artk bir saat, iki pehlivan ayakta yenimeye alacaklardr. Bir ara Alio hasmna bir apraz daha girmeyi baarr. Bu kez onu srmeden, olduu yerde bkp altna alr. Bouma yine alta ge268 mistir. Bu kez de Makarnac, sarmalarda ansn arayan Alio'nun paasndan kaparak dorulur. Gre nc saate doru gidiyordur. Makarnac bir kez olsun hasmn bastrpmamtr. Hele kr, Alio'ya bir apraz girerek onu srmeyi baarr. Otuz adm kadar harmanlattktan sonra budayarak altna alr. Ama Alio'nun alta dmesiyle kalkmas bir olur. Kemanede bulunan makarnacnn bileklerinden tutarak doruluvermitir. Makarnac ona bir apraz daha girerse de Alio, be on adm gerilemi ya da gerilememitir, Makarnacy bir yanbaa getirip eler ve altna alr. Bu oyun Sultan Aziz'in de houna gitmitir. Halil Paaya dner: Aferin Alio'ya ! Gzel bir yanba dorusu..* Gre uzadka uzuyordur. Alio Makarnac'y yenememitir ama, iyice bozmutur. Hava kararmaya balar balamaz Sultan Aziz buyruunu oturtur. Pehlivanlar berabere ayrmtr. Huzur grei de budur. Pehlivanlar, padiah nnde, hasmlarn yenerek, bir bakasna stnlklerini ortaya karamazlar. Bakalarna stnlk padiahlara zgdr. Ne ki, Alio yeri g bilmez bir Deli Velidir. Bir ay sonra yaplan bir ikinci grete Makarnac'nn srtn yine yere getiremezse de Kathanede Calyan Kasrnda yaplan bir nc grete Sultan Aziz'in Hseyin Paa diye ard Makarnacy kndeden ak drecek, yani yenecektir. Sultan Aziz, it dalkavukluuna yatmayan Alio'ya adamakll bozulmutur. Bu kez de Alio'nun amdan-cba Kara bo ile tutumasm ister. nk Kara ibo da Krkpnar' kurtarm bu deyim M. Sami Karayerindir devlerdendir. Ama biz o grei sergilemeden nce, 269 biraz da o yllardaki nl greilerden aalm ki kimse bylelerini grp sylemi deildir. Bir Kazk Karabekir vardr ki boyu iki metreye yakndr. ri kemikli, iri elli, iri ayakl ve salam kasldr. rs gibi beden tar. stanbul'a yelkenli ile gelmitir. Yelkenli ile stanbul'un ateini tututuraca duyulduu iin de Tm - stanbul Yemi skelesine mtr. O vakitler, gemiler oraya yanar demirler. Suyolcu Mehmet Pehlivan da Fatih Medresesinde kum gibi kaynayan pehlivanlar alp onu karlamaya komutur.' Suyolcu, Kazk'nn ac bir pehlivan olduunu bilir. Ama bir gece Medrese'de onu yalamaya kalktnda, srtnda ense kknden kuyruk sokumuna dein iki torik bal iriliinde kabarm kaslar grmtr ki bir anda tere batmtr. Kazk'nn Sultan Aziz nnde de greleri olmutur. Bir kez padiaha kar Amavutoiu'nun parman karmtr. Ksacas, Kazk ok gen yata karakucak greine balamtr. Yozgatl nl Kara Manda, Tosyal Kel Aptullah, Amasyal Yrkolu ve Tokatl Deliolan'la ok etrefilli greler

karm, onlar tartak martak getirmitir. Yakackl Kel Hasan' d kaz ile mhlayp pes ettiren de odur. Bir Nakyl Kel smail Pehlivan vardr ki hep Rumeli yakasnda ve Deliorman'da gre tutar. Amerika ampiyonu Robert'i New-York'ta dmdz ettikten, sonra Marsilya'ya gelmek iin bindii La Bourgogne transatlantii ile birlikte Atlas Okyanusuna gmlen Koca Yusuf onun radr. Bir Hergeleci brahim vardr ki Deliorman'da, kk yata, hergele obanl yapt iin byle anlp, Abbas Halim Paann korumasfaltndaki Arap Sait'i Baltaliman 270 ayrnda kekek etmitir. brahim'in Trk greine katt on kadar oyun da vardr ki btn pehlivanlar l-datmtr. Trklerden ilk kez Dnya Gre ampiyonu olan Kara Ahmet de ki 1902 ylnda, 32 yanda, Aksaray'da Yeiltulumba Kahvesinde kalp durmasndan lecektir Hergelecinin bir yetitirmesidir. (yle ya kahveler byle ilere de yarar). Bir Dural Pi Mustafa vardr ki, ad ktdr ama, kendisi ok yiit, ok zal bir pehlivandr. Kazk Karabekir onunla Karnbat'ta kapmtr. Pi Mustafa ilk gn topuk elleyip Kazk'y am, Kazk da ak dtne eveti basarak meydandan ekilmitir. Ama bir dn greidir bu. Dnn gresiz kalmamas iin iki pehlivan ertesi gn de tutumular, bu kez Karabekir, Pi'i kazkla durdurmutur. Hurda ayrntlara inmek gerekirse, Dural'y bir kez de Arnavutolu, Dolma-bahe'deki Caml Kk'n nnde kkn iinden Sultan Aziz onlar izliyordur datmtr. saat srmtr o gn gre. Arnavutolu sonunda birden bir balk gibi ift paaya dalm ve gzle ka arasnda Dural'nn ban Gaddar Alico'nun Gksu ayrnda kendisine yapt gibi imenlere gmmtr. Bereket, Dural'nn pes etmesine meydan vermeden, saray bahelerine grei sokmakla adn bylten Sultan Aziz, Halil Paaya grei durdurmasn buyurmutur: abuk ayrn bunlar. Padiahsal memnunluumu da kendilerine bildirin. Bir Kavasofu Koca ibrahim de vardr ki, Abdl--aziz'in ilk bapehlivan odur. Kavasolu da Caml Kk' n nnde Keeci ile tuttuu grete hasmnn tek sarmasna ylanl sarma ile kar koymu ve atiklii ile tannan 100 kiloluk Keeci'nin yal gbeini gkyzne dndrmtr. 271 Deliorman gmenlerinden Sar Mehmet, Yrk Ali, Kastamonu'lu Kel Memi, Molla Ahmet ki o da Pomak'tr .Karagz Ali, Yakackl Kel Hasan, Katranc Halil, Kavalal olak Mmin Molla, Boyabatl Hac Mehmet de vardr ki Krkpnar'da frtnalar koparmlardr. Bir de Kara Ibo vardr ki imdi ite Alio ile onun greini kantarlayacaz. Ama isterseniz laf Sultan Aziz'in mabeyincisi Emin Beye brakalm. Emin Bey, Me-rutiyet'in ilanndan sonra bu grei pek ok kimseye anlatmtr, sanrm bir kez de bize anlatr. Bu kez Yldz'da Mecidiye Kknn nndeki meydandayz. Sultan Aziz cuma selamlndan sonra kke gelmi, her zamanki gibi kendini dinlenmeye ektikten sonra grein balamasn buyurmutur. Alio o gn ayakta duracak halde deildir. Dut zaman olduu iin birka gn nce Ihlamur Kasr'nn oradaki Dutluk'ta midesini, dudana kadar, dutla doldurmu, stne de su ektii iin barsaklarn iyisinden bozmutur. Gnde belki yirmi kez dar kyordur. Bedeni ateler iinde yanmaktadr. Yz sapsardr. Alio ile Kara ibo'nun tutumasna daha nceden Sultan Aziz istek balamtr. Kara bykl, kara kal ibo da Alio'nun hastaln duyar duymaz Halil Paa' nn karsna dikilmi ve : Paa Hazretleri gree hazrm. Efendimize duyrulmasn rica ederim. demitir. Halil Paa Alio'nun hasta olduunu bilmiyor-dur. Ona haber salarak Kara bo ile tutuacaklar gn bildirir. Hinoolu Halil, Alio'ya bu halde greemiye-ceini anlatmak isterse de o: 272 Halil be, grmez misin ki, bizi kollar dururlar. Onlar benim leimi bile yenemezler be. karln yaptrr. Kel Alio ile Kara bo Padiaha kar yer pp sayglarn sunduktan sonra gre balamtr. Sultan Aziz Alio'nun hasta olduunu akmsa da Halil Paann :

 Hasta deil Efendimiz. Belki sinirlidir. Kara ibo kulunuz, idman zerinde. Ar basyor Alio'ya. szlerine kaplmtr. Daha ilk dakikalarda Kara bo Alio'yu bir aprazla altna alp bastrmaya balar. Herkes Alio'nun yenik deceine inan getirmitir. Gelin grn, yarm saat getii halde Alio'nun srt bir trl yere gelmiyordur. Yarm saatin sonunda da baka bir ey olur. Otuz dakikadr ecel terleri dken Alio, terlerin etkisiyle yava yava bedenindeki zehri dar atmaya ve canlanmaya balar. Emin Bey burada bir durum deerlendirmesi de yapacak ve yle diyecektir: Kara bo'nun zoru ve grei ona panzehir gibi gelmitir. Alio birden hasmna girer, sk bir apraz toplayp srer. Hrsndan dilerinin gcrts iitiliyordur. Sultan Aziz'in oturduu yere be alt ayak kala Kara bo'yu bu-dayarak yzst drr. stne de bir eki ta gibi abanr. imdi onu eziyor, eziyordur. Emin Bey bir durum hesab daha karr: Alio'nun bu derece gaddarane ve haynane gre yapt grlmemitir. Grein nc saatine doru Kara bo'da hal kalmamtr. Artk Alio'yu yenmeyi, menmeyi deil, paay kurtarmay dnyordur. Ne ki,> Alio ona aman ver273 mek niyetinde deildir. Son bir aprazla Kara lbo'yu toparlar, bkerek engeller ve altna alr. Bekletmez, bir knde vurarak arr. Kara ibo yenilmitir. imdi er meydanna bir baka bapehlivan daha salacaz. Bu Trkiyenin gizli bapehlivandr. Bu gizli bapehlivan ki Sultan Aziz derler bir padiahtr bugne dein saraynda besiye ektii btn pehlivanlar yenmi sra Alio'ya gelmitir. Halil Paa, Alio'yu ararak haberi ulatrr: Pehlivan, Efendimizle gre tutacaksn, hazrlan. Alio, Sultan Aziz'in pehlivanlna bir trl inanamyordur. Kavasoluna sorar: Abe usta, Efendimiz pehlivan mdr be ? Baka be! Bizler hep onun elinden gemiizdir be! Amma yaptn usta be! Abe kzan, beni, Arnavutolu'nu, Kara bo'yu, Makarnacy hepten yenmitir be! Kel Alio'nun yaamyksn yazm olan M. Sami Karayel ki bir z Trk olmak bakmndan, z Trk sporcularn Trk ulusuna tantmakla sonsuz mutluluk ve sevin duymutur Sultan Aziz'le pehlivanmzn grei olduunu yazar. Birincisi Zincirlikuyu Kasrnda yaplmtr ki her iki grei de denk dm ve o zpzp hava hemen renk deitirdii iin de gre yarda braklmtr. Ama Alio, Padiahn bir etin ve zarpl boyunduruunu yemi ve Sultan Aziz'in grei ok iyi bildiini anlamtr. Ayrca onun ac bir gc olduunu da grmtr. 274 kinci gre Mecidiye Kasrndadr. Sultan Aziz bu kez daha ok idman yapm olarak Alio'nun karsnda yer almtr. lk saatler iki pehlivan da yine denk bir gre karrlar. nc saate doru ise Alio Sultan Aziz'i bastrarak paakazak oyununa alr. Alio Padiah tepe taklak yere vuracak bir duruma gelmitir. Ne var, bir an askda tuttuktan sonra Mminlerin Emiri Sultan Aziz'i ki onun eli demeden hibir tatl tadn bulamaz yavaa yere brakr. Padiah yenilmitir ama hi sesini karmaz, yalnz Alio'ya unlar fsldar: Pehlivan, aferin sana ! Ama seninle bir gre daha yapmak isterim. nc gre yine Zincirlikuyu Kasrndadr. Sultan Aziz'in kispetini Kara bo giydirir. Arnavut-olu da zenle paalarn balar. Sonra ikisi birden Efendilerini bir gzel yalarlar. Bu iler olurken Kavasolu da Alio'ya t gemitir: Sakn Padiah incitme. Dikkat et! Nara filan ataym deme! Grein ilk be dakikas el-enselerle gemitir. Beinci dakikadan sonra bunlar M. Sami Karayel anlatyor Sultan Azizin Alioyu apraza takarak, srmeden, olduu yerde kstekleyerek,

altna ald grlr. Altna alr almaz da sarmalar. Daha sonra da doldurur. Bir arp yenmesi kalmtr. Ama Alio kndeyi syrtr. Alttaki gre bir yarm saat kadar srer. Sultan Aziz Alio'yu adamakll ezmitir. Yarm saatin sonlarna doru pehlivanmz bir kol basksyla kendisini alttan 275 kurtarr. Kimin karsnda bulunduunu unutmu gibidir. rpnarak bir nara atar: Hayda be! Bu nara Kavasolu, Kara bo ve Arnavutolu'nu aknlk denizine iteler. Bu ne biim adamdr. nsan hi padiaha Hayda be! diye nara atar m ? Gelge-lelim nara gizli bapehlivann houna gitmitir. O da bir nara ile karlk verir: Hayda! Gre olaanst bir zallkta srp gidiyordur. Birden Gaddar Alio Padiah budayarak bastrr. O da hasmn yarm saat altta tutar. Gre drdnc saatine girmitir. Alio hasmn yeniden bastrp sarmalar. Kndeye alp asar. Arp ensesini yere vuracak m, vurmayacak m ? Hayr vurmayacak. Bir an askda tuttuktan sonra Padiah yere brakr, olduu yerde el kavuturarak durur. Gizli bapehlivan yine yenik dmtr. Ama Alio'nun Saraydaki yaam da sona erer. Sultan Aziz, para verip onu yanndan uzaklatrr. Nedir, bu, Alio'nun, 27 yl, Krkpnar'da bapehlivanlk tahtna oturmasna yol aacaktr. O, Gksu'da Arnavutolu ile kapmasndan sonra da, Sultan Aziz'in Msr'a gitmesinden yararlanarak, izin almadan Krk-pnar'a gelmi ve adn oraya altn harflerle yazdrmtr. -Bu arada, padiah pehlivan olmakla balangtaki hasmn kendi semesini syleyen Krkpnar Aasna da u Karl yaptrmtr: 276 A be aalar, Padiahmzn buyruuna yurdumuzun her bucanda ba eilir. Ama bu meydanda sizin sznz geer. Biz buraya lesiye gremeye geldik. Padiah Efendimizin yrei, padiah yreidir. Bizim gibi pehlivan kullarna acmas vardr. Onun huzurunda greler kran krana tutulmuyor. Ben kran krana g: relere zlem ektiimden buralara geldim. Gaddar Alio bundan byle davul-zurna sesini de iyice iine ekebilecektir. Er meydannn defterini herkes bilmez. Cy rastkl srmeli hanmlar, ayparas gzeller, ma-damalar, korialar, madamangolar bu civan aln kaya koyun, gndz, gece Boaz'da gezdirin. Bu adam Gaddar Alio'duf. aprazndan, knde-sinden saKinmayann srt yerdedir. Dambr dadan dan Dambr dadan dan 277 BR KED NN VE NASIL VAFTZ EDLR? imdi kendimizi 1904 ylna kamano edelim. Gksu'nun ince saatlerini yeniden yaamaya balayacaz. Austos gnlerinden bir gn. Bugn burada Pierre Loti'yi grrseniz hi amayn. Hazret 1903 Eylljde Fransz karakol gemisi (smrge gemisi) Vautour'un komutanlna atand iin on bir aydr Boaz'da lengerendaz olmaktadr. Yedi ay sonra, grevi sona erince de, 30 Mart 1905 gn, Messageries Maritimes'in Equateur adl gemisine atlayarak Marsilya zerinden memleketine dnecektir. Loti'nin Trkiye'ye beinci geliidir bu. En uzun kal da budur. lk gelii 1876 ylna rastlar. Austosun ilk gn gelmi ve ertesi yln 8 Maysnda ayrlmtr. O zamanki grevi Le Gladiateur gemisindedir. teki gelileri ise 1887, 1890,1894 yllarndadr. Bunlar, drt gnlk gezi snrlarn amaz. Yalnz 1894 ylnda 16 gn kalm, Fransz Elisi Paul Cambon ile birlikte Bursa'ya da sarkmtr. Vautour kimi zaman Tarabya, kimi zaman da Beykoz koyunda yatar. Gemide o zamanlar temen olan Claude Farrere de vardr ama iki yazar ancak 1910 yllarnda dostolacaklardr. Loti Vautour'da

Gnl Krgn Kadnlar1! yazarken Claude Farrere de, ha babam, Uygar Kiiler'i (Les Civilises) izitiriyordur. Farrere iki yl sonra bu 279 kitabyla, 1903 ylnda kurulan Goncourt dllerinin ncsn de kazanacaktr. Loti geceleri gemide kalmaktadr. Romanna almad vakitler salondaki piyanonun tuiar zerinde gezintiler yapar. Hazret'in Osman adnda bir ua da vardr ki her gittii yere gtrr. Bir Franszdr bu. Adnn Osman olmas 1854 ylnda Krm Savana katlan ve Trklere byk bir sevgi besleyen bykbabas yz suyunadr. Loti, ad Osman olan bu Fransza rastlaynca onun yakasn brakmamtr. Loti'nin pek haval bir kay da var. Cuma ve pazarlar kendisini Gksu'ya tar. Ama bugn eski sadrazamlardan Kadri Paann olu ismail Cenani Beyin kayn-dadr. Loti'ye hibir biimde yakkl denilemez. Gzleri hep yorgun grnmldr ki bu onu olduundan yal gsterir. Oysa 54 yalarndadr. Ne ki, gen grnmeyi de ok ister. Bu yzden salarn ve prasa byklarn sk sk boyar. Yzn allk ve pudra ile svar. Burun byk ve kavislidir. Gzleri iri ve siyahtr. Baklar kprdamak nedir bilmez. 1910 ylnda Loti'yi Boaz vapurunda grm olan Nahit Srr rik yle diyecektir: Yolcular, pek ssl arabalarda gezen damat paalarn ve vkelazadelerin allm pudral ve gen yzlerine belki kanksam olsalar bile bu yz boyal msyye garip garip bakmyor deillerdi. Loti bodur mu bodurdur. Bunun iin boyunu hep dik tutar. Potinlerini de ok yksek topuklulardan seer. Hazret okluk geni kenarl bir apka giyer, gelin seyredin, bu akam ok baka bir ey yapm bana bir fes geirmitir ki btn baklar kendi zerindedir. Bugn canmz, ruhumuz Abdlhak inasi Hisar da bura280 Karadeniz'e akntya kar giden ilepleri seyretmek pek elencelidir. Kimileri kyya pek yakn geer. Denizin, Menemen yourdu gibi kaskat ve kprtsz olduu gnlerde konumalar kolayca iitilebilir. :Wm^, Piyer Loti'yi 7973 ylnn 77 Austosunda yine stanbul'da grrz. Loti, "Can ekien Trkiye" kitabnda Trkleri aslanlar gibi savunmutur. Bir gn bir sandal kendisini Yeniky'de Sadrazam Sait Halim Paa'nn yalsna gtrr. Paa, Loti iin o gece Boaz'da bir mehtabiye parlatr ki eski mehtabiyeleri hi aratmaz. Sekiz hamlacnn ektii byk bir pazar kay yalya yanamtr. Yeniky'n btn ileri gelenleri kayktadr. dadr. O da Loti'yi fesle grnce arm ve smail Cenan- Beyin kayn Kbrsllarn kay ile kartrmtr. Bugnn ince saatini aldranlar arasnda Keeci-zade zzet Fuat Paann sandal da vardr. Kaykta amcas olu Reat Fuat Bey de yer almtr ki, biraz sonra Gksu'da Loti'ye enfiye sunacaktr. Eyvah, Derede kibarlara ve zppelere zg ayra yanaacak yer kalmam bugn. smail Cenani Bey kayn, oraya daha nce gelip borda eden Fransz Eliliinin be ifte tren kayna yanatrmaktan baka are bulamaz. imdi Loti, kyda, dnya gzeli kadnlarla fingirdemekte ve glmektedir. Birka hafta nce olsa, yannda kars da bulunurdu. nk bu yaz karsn da stanbul'a getirtmi ama 17 Austosta onuruna bir yemek verdikten sonra onu gerisin geriye sepetlemitir. Loti bu yaz Gksu'da Gabriel de la Rochefoucault ile Georges Caiman adlarnda iki Fransz yazar ile de grnmtr. Sonra da onlar Bursa'ya tamtr. Fransz ozan Henri de Regnier ile Gerard d'Houville takma adyla yazlar yazan ei de ki nl Fransz ozan Jose Maria de Heredia'nn kzdr bu yaz Cazes Dknn La Velleda adndaki yatyla Loti'yi yoklamaya geldikleri iin onlar da bir ara Gksuzede olmulardr. Bakn, bakn Ttn Rejisi Genel Mdr Bay Louis Rambert de burda. Salar iyice aarm ama ya da 65. stanbullu levanten karlar, Loti kadar, onun da evresinde drt dnmekte. Uzun sre Ttn Rejisinde alm-olan Halit Ziya Uaklgil onu yle anlatacaktr:

 Zaman yle yapt ki Msy Rambert'le mir-memur ilikisiyle balayan balant yava yava her iki tarafn birbirlerine arkada ve yardmc olmas biimine dnt. Ben ona yaklarken, gariptir ki, yaa da yak281 I layor. gibiydim. Ben yalandka o hep gen kalrd. Sanki arada otuz yllk bir aralk yokmu gibi ben yal bir gen, o gen bir yal olarak birletik. Gerekten, Msy Rambert'i zel yaantsnda grp bilenler, hele onu bir kadn toplantsnda grenler bu boylu poslu, geni yzl, keskin bakl, gr sesli ihtiyarda bitmez, tkenmez bir genlik, srekli olarak takn bir ak, her vakit coan bir nee bulurlard. Ona hayran kalmamak, onu dinlerken beyaz salarn okama hevesi duymamak olanakszd. Galiba bu duygu daha ok kadnlarda belirirdi. Dorusunu ararsanz, Devlet Bykleri deTanr' nn selam onlar zerine olsun Rambert'in etrafnda drt dner. nk Sultan Hamit ann son yllarnda tamtakr kurubakr bir duruma den Devlet Hazinesinin Yetiin, lyorum sesine okluk Ttn Rejisi Genel Mdr karlk verir. Bundan bir buuk ay sonra, 12 Ekim 1904 gn de bunun eker-erbet bir rnei grlecektir. O gn Maliye Nazrlna Gmrk Nazr Nazif Paa kondurulmu, onun yerine de Selanik Valisi Hasan Fehmi Paa atanmtr. Selanik Valiliine ise Devlet uras yelerinden Rauf Paa geirilmitir. Nedir, Hazi-ne'de Rauf Paaya verilecek yolluk yoktur. Kald ki Rauf Paann birikmi aylklarndan iki bin liray akn alaca bile vardr. Sadrazamn Avlonyal Ferit Paa istei zerine Rambert kendisine 820 lira vermeye evet-lik gsterir. Ama Ttn Rejisi Genel Mdr bugn burada kimseye bor vermek iin bulunmadndan pek memnundur. Loti eyll sonlarnda Gksu'da yine grnr. O gn orada Osmanl Ordusunda grevli Albay Blaque Bey de vardr. Albay, Beyolu Altnc Belediye Dairesinde 12 yl mdrlk yapm olan Edouard Blaque Paann o282 ludur. Paann Trk elilik mstearlarndan, R. Blaque Bey adnda bir olu daha vardr. Belediye Mdrlnde byk iler kotarm deildir ama halk, onun ok becerikli bir mdr olduuna inanr. Abdlhamit bile 1895 ylnda len Paa iin unlar sylemitir: Yazk pek deerli bir adamd. Ehlidil adamd, severdim. Denilebilir ki Blaque Paann btn yapt Bey-olu'nda sokak adlarn gsteren levhalar deitirmesi olmutur. Yeil renkteki bu levhalar zerine, beyaz bir yaz ile sokan ad hem Franszca, hem de Trke olarak yazlmtr. Gelgelelim, Blaque Paa bir gn Beyolu' nda oturanlarn lambasna pek fena flemitir. Sarah Bernhardt'n stiklal Caddesindeki Odeon Tiyatrosunda imdiler Lks Sinemas verecei oyunlar yasaklamtr. Geri bu karar tiyatro salonunun Fransz oyuncusunu grmeye koacak kalabal kaldramyacak durumda olmasndan almtr ama btn Beyolu'nun da ayrann kabartmtr. Sonunda salon demir ve tahta stunlarla desteklenmi, oyuna da izin kmtr. Bylece tatl su Frenkleri ile dil bilen Trkler Sarah Bernhardt' Tosa oyununda alka bindirmek frsatn yitirmemitir. Osmanl padiahlarnn ilerini gzden karmayn : Blaque Paa genliinde yedi yl sre ile (1846-1853) stanbulda devlete kurulan Courrier de Constantinople (istanbul Postas) gazetesinin bayazarlnda da bulunmu, yaamnn teki yllarnda ise d eliliklerde grev almtr. Blaque Paa ebekesi zerinde bunca durmamzn bir nedeni vardr. nk Loti, szn ettiimiz o eyll gn sandalyla Gksu'ya gelirken baka bir sandalda bulunan Albay Blaque Beyi grerek, ona oturakl bir 283 selam yaptracak, Albay da ayni scaklkta bir pata akacaktr. Burada Louis Rambert on bin altn imdat etse ka para ? Blaque Beyin sandalnda bulunan teki kiiler Loti'yi umursamayacaklar ve selamn almayacaklardr. Buna ok ierleyen Loti de ertesi gn nemli bir kalabaln nnde onlar iin : Kaba herifler, terbiyesizler szn frlatacaktr. Her nemli topluluk ve lende yerden biten kibar

kiiler de, yemeyecekler, imeyecekler bu laf Lorando ile Tubini'ye tayacaklardr. nk bu kaba ve terbiyesiz herifler Lorando ile Tubini'den bakas deildir. Krklk feriklikten iyi olduu iin iki kesim de bu ii ancak dellonun temizleyeceine inanr. Tanklar seilir. Bu arada Loti, Tubini ile uzlar. Ama Achille Lorando dello diyor da baka bir ey demiyordur. Bu olay Ahmet Mithat Efendi anlatacak olsa yle der: imdi bu Lorando adnda, Trklere dokunacak ne grrsnz? Biz onun kim olduunu anlatalm ki Trklere de, Loti'ye de ne dokuncas olduu, Loti'nin de kime ii dt ortaya ksn. Biz de Ahmet Mithat Efendi'ye uyarak Lorando'yu kantara vuralm: Orlando Frenk kodomanlar arasnda ba eker. Abdlaziz'in israf denizine bir damla sunup da anaparay yz kez deten bir faizle parababas kesilmenin btn yollarn bilir. Ayni yolun yolcusu Tubini'ler, Kastelli'ler gibi o da stanbul'un gerek padiahdr. Sultan Aziz'in tahttan indirilmesinde paracklarn bilinen kiilere sunmu, sonra da Sultan Hamit'ten bu paray on katyla istemeye kalkmtr. Bu konuda mahkemeden ilam da almtr. Ama Hazine bu paray demeye yanamyor284 dur. Orlando Fransz uyruklu olmakla Fransz Elisi Msy Constans da ie burnunu sokar. Hariciye Nazr ve Sadrazam katnda birok giriimlerde bulunur. Bunlardan bir sonu alamaynca da Sultan Hamit'e bavurur. Padiah, Adliye Npzr Abdurrahman Paa, Mabeyinci Ragp Paa ve kinci Ktip AraD zzet'ten oluan bir yarkurulun-ii incelemesini buyurur. Bundan da bir sonu kmaz. Kimse Padiaha : Bu para amcanzn tahttan indirilmesi iin alnmtr demeyi gze ala-myordur. Abdlhamit'in Mabeyn Baktiplerinden Tahsin Paa yle der: Herhangi bir sarraftan ya da bankadan bor alarak bir padiahn tahttan indirelebilecei olasl akla gelince Sultan Hamit iin de ayn eyin yaplmasna ne engel vard ? te yldrma politikas altnda yaayan o an ileri gelenleri bu dnceler zerinde durarak kendilerini ve yerlerini korumak iin bu Lorando iini srncemede brakp duruyorlard. Arada, Rhtm irketiyle de bir anlamazlk olur. Fransa stanbul'daki elisini geri eker. Elinin stanbul-dan ayrlmasndan sonra da Fransz filosu Midilli Adasna dayanr. Karaya karlan bir birlik Gmre el koyar. Fransz uyruklarnn alaca denmeden Fransz filosu Midilli'den ekilmeyecektir. Buna, durumdan yararlanlarak, bir istek daha eklenir. Fransa koruyuculuunda olan din ve kltr kurumlarnn yasal varlklar onaylanacaktr. Bu olaylar 1901 gznde patlak vermitir. Sadrazamlk koltuunda da alt yldan beri Halil Rifat Paa oturmaktadr. Paa 9 Kasm 1901 gn lnce yerine Kk Sait Paa altnc kez sadrazam olur. Uzun lafn 285 ksas, Babli Fransz isteklerini kabul eder, Fransz donanmas da askerini Midilli'den ekip gider. Loran-do'nun alaca, faizlerle 750 bin Osmanl altnn bulmutur. Birtakm pazarlklardan sonra bor 502 bine indirilir. Bunun 160 bini de Tubini'nindir. Sizin anlayacanz, Lorando byle bir Lorando'dur. Beyolu Caddesindeki evinin yanndaki Lorando kmazna stanbul halk Korsan kmaz adn takmtr ki bu, asalak Frengin korsanlna pek uygun dmektedir. Lorando ile orta Tubini'nin Bykada'da da grkemli vilalar vardr. Yazlar, iki- aylarn orada geirirler. Demek isteriz ki, Lorando aklna koyduu bir eyi yapmadan rahat edemez. Ama Trkiye'de kediler amar ykar da dello yaplamaz. Lorando: Olsun, yabanc bir memlekette yaparz, deyecektir. Loti'de afak atmtr. Ensesi kaln bir adamn derisine kurun gemiyeceini iyi biliyordur. Fransz Elilik maslahatgzarna yz bin teekkr ki araya girip Lorando'yu yattrr. Lorando, Kandilli'de yals bulunan Kont Ostrorog'un ei Kontes Ostrorog'un da babasdr. Loti bir yl nce, Claude Farrere'in aracl ile Kontesle tanmtr. Bir baka deyile, Lorando ile Loti'nin barmasnda Kontesin de ince parmaklar byk rol oynamtr.

Asln, astarn sorarsanz, Loti bir yaral kutur. Bir yl nce de stanbul'da kadn Loti'ye ei bulunmaz Urfa yayla kavrulmu bir oyun oynamlardr. Baoyuncu Madam Lera adnda krtipii bir yazardr. Marc Helys adyla uyduruk bir romanla szmona kadn haklarn savunan birtakm yazlar yazmtr. Osmanl Devletinde grevli dnme bir Franszn iki kz da oyunun teki kiileridir. 286 Gnlerden bir gn bu servenci Loti'den bir randevu alrlar. Loti, bir Trk hanm ile iki arkadandan gelen bu istek karsnda davulu boynuna asm, tokma da Madam Lera'nn eline vermitir. Bulumalar birbirini izler. servenci lkin yoksul olduklarn ileri srmler ve pek cevahir bir Franszca ile Trk haremlerinde kadnlarn ne denli bahtsz olduklarn anlatmlardr. Daha sonra da Loti'den Trk kadnlarn savunmak zere bir kitap yazmasn rica etmilerdir. Loti her neriye kabul yz gsterdiinden buna da hemen boyun eer. Bu arada Canan'a da Madam Lera, Loti'nin karsna bu adla kmtr iyisinden tutulduunu anlar. Bulumalar Loti'nin Fransa'ya dnne dein srer. Servenciler ona bu kez de mektup yadrmakta, Trk Haremlerinde geen yaam zerine anlalan Loti romann daha bitirmemitir bilgi vermeyi srdrrler. Aman Tanrm, son mektup Canan'n lm haberini getirmektedir. Canan, Padiah buyruu ile eski kocasna yeniden varmak istemedii iin zehir ierek dnyamzdan ekip gitmitir. Zehir iildikten sonra yazlan mektubun son satrlar Canan'n akn btn btne aa vurmaktadr: Seni seviyorum, hi deilse bunu bil, seviyorum. Ah Loti, lyorum, bitiyorum, kucakla beni. Seni byle bir seviyle kimse sevmemitir. Ah, lm uykusu bastryor, kalemim elimden dyor. ,Sar beni sevgilim, kucakla beni. Mektubun bundan sonraki satrlar okunmuyordun Loti dudaklarn mektubun zerine kondurur. Bu, onun Canan'la ilk ve son pmesidir. Bundan sonra iler daha da karr. Madam'Lera' nn iki kz arkada bunlar da Loti'ye kendilerini 287 Zeynep ve Melek adlaryla yutturmulardr hi beklenmedik bir anda Paris'te grnrler. Abdlhak inasi' nin demesince Babalide Tahrirat Hariciye bakatibi Nuri Beyin kzlar olan hanmlar, gazetecilere Loti'ye oynanan oyunu anlatrlar. Loti aldatldn renmitir ama hi sesini karmaz, onun iin nemli olan romannn yazlm bulunmasdr. 1930 ylnda da Madam Lera L'envers d'un romanLe secret des Desenchantees revele par celle qui fut Djenane (Bir romann iyz-Gnl Krgn Kadnlar'daki gizin, romann bakisi Canan tarafndan aklanmas) adnda bir kitap yaynlar. Burada Loti'ye yneltilen yutturmaca en hurda ayrntlarna dein anlatlyordun Ne var ki, Loti yedi yldan beri yeryznde deildir. imdi sk durun, bu kez de bir kedinin nasl vaftiz edildiini greceiz. Bu dzmecenin temelinde de yine Loti vardr. nn canl tutmak iin elinden geleni ardna koymayan Loti tam da bu iin adamdr. Ama bunun iin bir yl kadar geriye basacaz. Gnlerden pazar: 8 Aralk 1903. Loti, stanbul'a gelip oyunlar vermi olan bir tiyatro topluluunun onuruna Vautour gemisi salonunda bir ay vermektedir. Topluluun Mdr Bay Coquelin bu arlanmadan drt ke olmutur ama gerekte Loti'nin niyeti bakadr. Ama biz Loti'nin meramn aklamadan nce salona bir gz atalm. Salon kont ve kontesten geilmiyordun Kont Seynes - Larlenque ve ei, Kont Ost-rorog ve ei, Kont Arnoux ve ei lahanalar gibi kurulmaktadrlar. Tarabya'daki yabanc devlet karakol gemilerinin komutanlar da ba konuklar arasndaki yerlerini almlardr. Ayrca Fransz Elilii evresinde kmelenen tatlsu Frenkleri de boylarn gstermektedir. Loti'nin Trke retmeni, ehremaneti Meclisi ktip288 lerinden Zeki Magamz Bey de koltuklardan birini doldurmutur. Loti'nin stanbul'da ksa srede dostluk kurduu iran Elisi Mirza Han'n altn sesli hanendesi de burdadr ki biraz sonra ran trkleriyle btn dinleyicilerin belini kracaktr.

Trklerden sonra Loti piyanoya gemi, geminin alg tmbrdatmakta pek aylak olmayan bir iki suba-yyla Romberg'in sulu mu sulu bir senfonisini dktrmeye balamtr. Bu, kk ve pamuk gibi bir kedinin vaftizi yolunda atlan ilk admdr. Bugn buraya niin arldklarn bilmeyenler de Loti'nin kafasndan geenleri yava yava akmaya balamlardr. Salonun bir kesinde, bir sepet iindeki kedi de az sonra bana geleceklerden habersiz pinekleyip durmaktadr. Ama o da, senfoninin ilk vyaklamalaryla rtsnn altnda kulaklarnn tkacn am, olan biteni sezmeye seyirtmi-tir. Yanlmyorsak, kediyi Loti'ye Belkis Haydar Hanm armaan etmitir. Belkis Hanm bugn burada yoktur ama Madam Roux onun temsilcisi olarak salonda bulunmaktadr. Senfoni biter bitmez, iskandinav efsanelerinin sahneye konulmasnda rol alan rahiplerin klna brnm bir adam, gz kamatran beyazlklar iinde, ieri girer. Pamuk kedinin sepeti de alnp masann stne kondurulur. Tren balyordun Loti masaya yaklar, sepetin rtsn kaldrr, kediyi kucana alr. ilk Bay Coquelin'den kediye bir ad bulmasn rica eder. Coquelin aznda bir eyler gevelerse de, bulduu ad ounluun onayndan gemez. Bu kez Loti teki konuklara ynelir. Herkes bir ad neriyor, ama hibiri benimsenmiyordun Sonunda biri, kediyi armaan eden Belkis Hanmn ad zerinde durur. Loti'nin istedii de budur. Rahip klkl adam da yine iskandinav Efsanelerinden karl289 m birtakm szler mrldanarak kediye Belks adn balar. Bu arada kiiden oluan bir koro da skandinav havalarn anmsatan bir ezgiyi rlatmaya balarlar. Ezginin szleri artk Belks diye arlmaya balanan kediye gre ayarlanmtr: Belks koydum adn Umarm korursun onurunu Acmasz ol, grnce san insanlar karsnda da sevecen Yitmesin boncuk gzlerinin prpn Kedisin aklnda tut unutma Parmaklarmz gezinirken srtnda Sen de karver kamburunu Bu vaftiz yks daha sonraki gnlerde btn Paris gazetelerini kaplar. Loti, kutsal inanlar alaya almakla sulanr. Fransz donanmasnn bir gemisinde bylesine sulu - zrtlak ilere kalklmas da knanr. Sonunda Loti Fransz Deniz Kuvvetleri Komutanlndan tuzlu biberli bir zlgt yer. Vaftiz yks bu kadardr, biz onu balamadan nce II. Abdlhamit ann en nl kantocularndan, Kulu Tiyatrosu'nun yldz Byk Amal-ya'nn nihavent kedi kantosunu da buraya alalm ki, okuyanlarn mrleri uzasn: Talihim ah talihim talihim Dolabm at, dkt yemeim Bouna m gitti benim emeim Dolabm at, ekmeimi kapt Beni grnce tavana kat. Kediyi ben yakaladm. Bir iyice patakladm. Mrnav mrnav mrnav mrnav Miyav miyav miyav miyav 290 Loti 1910 yaznda yeniden Boaz'da hazrola geer. Bu kez Kandilli'de Kont Ostrorog'un yalsnda konuktur. Kafesli pencerelerin ardnda, oday boydan boya kaplayan sedire uzanr, buradan kurduu kapann banda bekleyen bir avc gibi gizlice Boazdan geen sandallar, vapurlar izler. Sultanlarn, ehzadelerin altn mahmuzlu sekiz ifteleri, denize braklm bir karpuz dilimini andran iki krekli kayklar azalm m azalmtr. an srat hastalna kaplan Trklerin de artk buharl gemilere, petrolle ileyen sandallara yani irkin ve pis adna ne varsa, onlara ynelmeye baladklarn grmekte ve zlmektedir. Kont ve Kontes Ostrorog gerek bir konukseverdir. Ama Loti pek sevgili Boaz'yla birka gn dp kalktktan sonra, ilk gzars olan eski Trk mahallelerinde oturmak ister. Kontes onunla bir otel bulabilmek iin btn stanbul'u dolar. Ne yazk ki iyi oteller hep Beyo-lu'ndadr. stanbul yakasndaki otelleri Loti'nin gz tutmaz. Sonunda Alipaa Camiinin oralarda Kemal Bey adnda bir temenin evini kiralamak zorunda kalrlar. Yazk ki yazk, Loti, bir iki hafta sonra iyisinden hastalanacaktr. Artk yalln arl da omuzlarna kmtr. Takim'deki Fransz Hastanesinde 15 korkun gn geirir ki anlatlamaz. Beyaz duvarlar onu boacaktr. Fransz Bakonsolosu hastaln daha atlatlmadn grd halde, onu Ortaky'deki evinde kalmaya arr.

28 Eyll, ikindi vakti, yknt halindeki Loti'yi bu eve tarlar. Konsolos, sabahlar, Loti uyanmadan stanbul'a iniyor, akam yedide dnyordun Loti, bir sre nce stanbul'a gelmi olan olu Samuel de Viaud ile yemek odasnda babaa kahvalt ettikten sonra, oul 291 stanbul'da srtmeye kyordur. Fransz yazarnn o ei bulunmaz ua Osman da ardnda. Loti ise, srtna paltosunu geirerek hibir mavi ile boy iemiyecek mavilikteki latiniekleriyle it sarmaklarnn nnden geer ve bahedeki tahta kameriyeye snr. Btn gn orada Dou'nun, yaz aylarnn ve de kendi yaamnn sona ermekte olduunu dnecektir. Konsolos'un evi btn gzelliini eskiliinden ve sessizliinden almaktadr. Bahe dalyalar, kasmpatlar, ayriekleriyle dolup tamaktadr. Meyve aalar ile sebze de pek boldur. Ekilmemi topraklarda ise her tan altnda bir akrep. Uzaktan, Yldz Saraynn duvarlarndan kk bir para seilmektedir. Bahenin alt duvarna bitiik Dervi Paa Kknde ise Sultan Murat' in dulkars ayan Kadnla kz Hatice Sultan oturmaktadr. Loti, kimi gn, anneyi, srtnda araf, ardnda erkez halayklar, sokaktan geerken grr. Daha aalarda ise Ortaky Camii yeralmaktadr. Bir sre nce bir yersarsntsnda yklan minaresini ustalar onarmaktadr. Loti, her gn minarenin ne kadar ykseldiini gzlyordur. Yazarmz kimi zaman Trk dostlar yoklar. Eski adamlarndan Hamdi ile Cemil de sk sk gelir. Loti bylece iki ift Trke laf edebilecek kimseler bulmu olur. Akam, Konsolos'un eve dnd saatte Samuel de dner. Onlar yemeklerini yerken, perhizde olan Hazret birinci kattaki salona kar. Salonun bir cumbas vardr ki Loti burada akam ezann dinler. Daha sonra da, demir ulu sopasyla kaldrmlara vuran bekinin geiine kulak kabartr. Btn bunlar ona Dou'da olduunu anlatr. Ama znl, lml bir Doudur bu. Sonbaharlarn dousu. 292 Oh be, sessizlik onu yava yava iyiletirir. Artk deniz kysna inebilmektedir. Caminin nnden bir arabaya atlayp Bebek'e, Emirgan'a kayordur. Oralarda soluklaan ve kimsesizleen kahvelerde son nargilelerini iecektir. Her yan sonbahar renkleri kaplamtr. Gkyznde okluk kara kara bulutlar. Hava iyi olduu vakitse yazarmz gece mee demez, merdivenli sokaktan kyya inerek kahvelerden birine ker. Orada, bir sre, cigara ve nargile dumanyla arlam havada duvardaki ayetleri seyre dalar. 23 Ekimde de bir daha geri dnemiyeceini dnerek istanbul'dan ayrlr. Ama onu 1913 ylnn 1 Austos gn yine istanbul'da grrz. Aralkta, italyan Sava ile Balkan Sava karsndaki Trkleri aslanlar gibi savunmutur. 1912 ylnda yaynland Can ekien Trkiye adl kitabnda u kk-remeler yer alr: mrleri boyunca Trkiye'ye ayak atmam ve Trkleri tanmam olan Batllarn, nyarglara dayanarak Trklerin yaam zerine dnceler ileri srmeleri insan ileden karyor. Yeni dndm Amerika'da da durum bundan bakas deil. Orada da Trklerden ald vakit Asya Airetleri , Barbarlar gibi szler kullanlyor. Oysa yeryznde Trklerden daha yrekli, daha gzpek, daha drst ve kendi halinde bir ulusun varolduunu sanmyorum. Ne ki, okullarmzda okuyan, Bulvarlarmzda kiiliklerini yitiren kimi Trkleri hesaba katmyorum. Ama halk, gerek halk, kk esnaf ve kyller... Bunlardan daha iyi insanlar bulunabileceini dnemiyorum. Hibir yerde Trkler kadar yoksullara gszlere, kklere acyan ve sevgi duyan, ana 293 babaya sayg gsteren birine rastlayamazsnz. Oniar hayvanlara acmakta da bizden ileridirler, istanbulun babo kpekleri byk bir hogr ile yzyllardan beri rahata mr. srmektedirler. Trkler, yamur altnda kalm bir kpek yavrusu grdkleri vakit, hemen sokaa frlar, stn kilim paralaryla rterler. Kedilere gelince, bunlar hibir zaman sokaktan gelip geenlerin nnden ekilmez. nk Trkiye'deki insanlarn kendilerine ilimemek iin yollarn deitireceklerini bilirler. Loti, bu kez Hkmetin konuudur. Padiah, devlet ileri gelenleri, halk onu byk bir sevgi ile karlar. Edirne ve Trakya'daki sava meydanlarn gezdirirler. Oturmas iin ev salarlar. Sultan Reat evi, Topkap'dan getirtilen eyalarla detir. Topkap Saraynda bir de onuruna drt drtlk bir len

verilir. Loti buradaki kkleri grd vakit, kendini Binbir Gece Masallar lkesinde sanacaktr. Yenikap Mevlevihanesi eyhi Baki Efendi onu tekkeye iftara ardnda da sini etrafnda bada kurularak yenilen yemek, onu yine eski gnlere uuracaktr. Hele mukabelehanede, bir seccade zerine melerek seyrettii sem'a iliklerine iler. Bir gn de bir sandal kendisini Yeniky'de Sadrazam Sait Halim Paann yalsna gtrr. Sait Halim Paann sadrazamlktaki ilk aylardr bu. Paa, Loti iin o gece Boaz'da bir mehtabiyye patlatr ki Abdlhak inasi Hisar, bunun eski mehtabiyyeleri hi mi hi aratmadn syleyecektir. Sekiz hamlacnn ektii byk bir pazar kay yalya yanamtr. Yeniky'n btn ileri gelenleri kayktadr. Loti onlarn arasnda nargilesini tokurdatmaya balar. Pazar kay Anadolu kysndan geerken btn kylerin kendi onuruna aydnlatldn sezer. 294 Bir ay sonra da, 17 Eyll 1913'de, onie adl gemiyle stanbul'dan ayrlr. Bu, istanbul'u gerekten son grdr. Vapur, Sarayburnu'nu dnp Marmara'ya ald bir sra iinde bir eylerin olanca gleriyle bardn duyar gibi olur: Dou lmedi, Dou lmedi. 295 BEN BR KK SULTANIM 29 Temmuz 1895 Pazartesi gn irketi Hayriyenin Neveser vapuru, yazarlar yazar Ahmet Rasim'i Arna-vutky'e boca etmitir. O gn Arnavutky'n panayr balamaktadr.. Sokaklar, all, morlu, sarl, yeilli, mahyalarla ptrak. Fener dipleri taflan, defne dallarndan grnmyor. Fiyakal, kokoroz, pinpon, radarc, dalgamotor, cvkt haybeci, ddk makarnas, rafadan, andavall, irikym, iroz, pavurya, bldrcn, hoor, zpr... stanbulun, ne kadar kyda-kede kalm cacklk mal varsa hepsi burda. Topu da leyla. Ne ki, stinye, Kuzguncuk, engelky panayrlarna baklrsa, buras yine de kibarlk stne alr. Tonozalt gazinolarnda garsonluk eden kalopediler bunun en iyi rneini verir. Mterileri kesmek iin, zom olmalarn bile beklemezler. Bir ie su be kurutur ki, Hali'te Limon skelesinde Sakzl denilen meyhanede onunla 9 kadeh rak ekilir. Kydaki gazinolarda kafay bulup da ky iine doru yrrseniz Ahmet Rasim imdi onu yapyor tenhala, menhala kavuacanz sanmayn. Oras da mah-erallah. ine atsan yere dmez. Davul, iftenakkare, zurna, rtma, klarnet, flavta, lavta, laterna, keman, kemence, santur, bando, mzka n n ter. Bir curcuna ki durmadan yrmek olanaksz Adam adam stnde. Ahmet Rasim ilerliyor. 297 Biraz sonra da, yaamnda ilk kea zuma yaksyla karlaacak. O, zurna alayn, zurna kirizini bilir ama zurna yaksyla ilk bu gece zifafa girecek. Oysa bu yak, hemen her yerde, kolayca elde edilebilir. Yeter ki, elinizin altnda kranta bir sarho bulunsun. Adamn bana zurnac diktiniz mi, tamam. Yalnz zurnaclardan biri, sarhoun sa kulana, br de sol kulana flemelidir. ncs, nasl olsa ensede bir yer bulur. Ne var, yaknn btnlenmesi iin kranta adamn nnde bir davulla bir iftenakkarenin de gmbr gmbc gmbr-demesi gerekir. Ahmet Rasim ilerliyor. Bu kez ekranlarmza glnl alat gelecek. Barolde Zurnac Todi. teki rollerde: al atl ve boz atl. Dekor: bir meyhane n. Dikkat, film balamtr. Todi, al atl sa yannda, boz atl sol yannda bir zurna senfonisi ekmektedir. Al atl, Todiye boyuna ikilik eyrei basyordu r: al ulan! Fistanakisu salkm saak , Entarisi ala benziyor , Cimdall. Trklerin bini bir para. Ama atllar kanmak nedir bilmiyor:

 al ulan! Bu kez ekranda Ahmet Rasim'in yz. Yakn planda pos byklar ve kelebek gzl. Bir ses Amaaan I. Ahmet Rasim'in sa kula kprdyor. Hayr, bu bir manidir. Zurnac mani aryor. 298 yi ama zurnac hem zurnasn fler, hem de mani arr m ? Ahmet Rasim ban eviriyor. iki atl, k ka vermi, aralarna aldklar zurnacy sktrmaktadr. Todi, zurnay murnay bir yana itmi, btn gcyle baryordur: Can kurtaran yok mu? Bata Ahmet Rasim, meyhanenin iindekiler ve dndakiler Todi'nin yardmna koar. Filmin sonu: Todi kurtarlmtr. Kk bir ocuk yerden bir dal alp, ortasndan ak diye krar. Bu, Todi'nin kaburgalarnn hurdaha olduunu anlatmak iindir. Arnavutky panayr gn srer. gn sonra, kalabalk yatana ekilir ama Arnavutky, canllndan bir ey yitirmez. Kyn arl bir dere iindedir. Burann havas pek iyi deilse de gney-bat yakasndaki tepelerde bulunan kkler kydaki yallar da yledir lman rzgarlarla dizleri stne gelirler. Akntburnunun tesindeki yallar ise poyraza kar olmakla zehir-zkkm rzgarlar alrlar. Demek isteriz ki, Sarrafburnu (Amerikan Kz Koleji yakas) ile Akntbumu arasndaki koy iyi bir demir yeridir. Frtnal havalarda gemilerin barnmasna pek elverilidir. Arnavutky akntsnn hz saatte 4-5 mili bulur. Gemi yllarda sandallar, kk gemiler burnu buraya Arnavutky Burnu da denir ancak, kydan ekilen halatlarla geebilirler. Yedekilerin ektii ip koptu, ya da sandaln krei krld m, buna olanak kalmaz. Sultan Aziz'i Osmanl doruundan alaa edenler arasnda ba eken Serasker Hseyin Avni Paa'nn ban299 dan byle bir olay gemitir ki anlatlmas bile yrekler acsdr: Padiahn tahttan kaldrlmas iin kararlatrlan gnden bir gn nce, Hseyin Avni Paa'nn Paali-manndaki yalsna bir yaver gelmi. Paay Saraya armtr. Paa, bir bahane ile yaveri savarsa da bir sre sonra, bir ikincisi skn eder. O da savuturulur. Ama Paay bir kukudur alr. in iinde parma olan Sadrazam Rt Paaya durumu anlatmak iin bir ifteye atlar. Arnavutky akntsna geldiklerinde Sadrazamn yals Bebek'tedir yedeki bulamazlar. Kayn iki kreini de aknt, o an, midesine indirir. Bin bela karaya klr ama Paa ondan sonraki yolu paalar byle bir ey yapmaz yaya tepmek zorunda kalr. Aknt yznden burada, 1900 ylnda, Austosun 23' Perembe gn byk bir arpma olur.Daha dorusu, Ttn Rejisi Genel Mdr Bay Rambert ile dostlarn Ereli Kmr Havzasn gezmeye gtrecek olan Yunan bandral Elpis vapuru Akntbumu nnde bir yelkenliye bindirir. Yelkenlide direkler paralanm, yelkenler yrtlmtr. Bir barma, bir rma. O ne, tayfalardan biri de denizde. Adam kurtarmak iin kydan bir kanca atlr. Bylece olay da lmsz atlatlm olur. O gece Bay Rambert gnlne unlar yazacaktr: kr ki len olmad. Ama bir yelkenli paralanp gitti. Bir biarenin ekmek paras da yok oldu. Gemimiz gaddarca, pervaszca geip gidiyor. Ama ne yapabilir? Gemimizi durdursak, aknt baka kazalara yol aacak. iin tuhaf, Bay Rambert'le arkadalar ertesi akam bir baka deniz kazas daha atlatacaklardr. Akntbur300 nundaki arpmadan sonra Elpis vapurunun bir yerlerinin krld anlalm ve tekne Bykdere'ye ekilmitir. Ertesi gn de Bahriye Nazr Hasan Hsn Paa idare-i Mahsusa'nn (Denizyollarnn) Selanik adl 1500 tonilatoluk gemisini Bay Rambert'le arkadalarnn buyruuna vermitir.

imdi, isterseniz Selanik vapuruna atlayp Bay Rambert'in servenlerini oradan izleyelim. nk Boaz' in insan tarihini anlatrken, tknmalar tarihini anlatmazsak olmaz. Selanik vapurunda ise, insann kalbini scak tutacak tknmalar olmutur. Nedir, ii bandan alalm. Vapur, akam saat sekizde yoia dzlmtr. Osmanl mparatorluunun btn br gemileri gibi khne mi khnedir. Makinesi, demir gcrtsn andran seslerle patrdyordur. Geminin yolu da varla yok arasdr. Bay Rambert'le hempas geminin k tarafndalar. Glkle dnen uskur konuklarn bulunduu yerde msr patlatyordun Selanik Vapuru, Boazii'nin prnur kylarn aheste beste geride brakp Karadeniz'e ald vakit saat 9.30 olmutur. Aba, yemein hazr olduu haberini mutular. Sofrada Bay Rambert'den baka dokuz kii daha vardr. Bardak Kurumu Mdr ve Osmanl Bankas Ynetim Kurulu yesi Bay Noel Bardak ki Bay Rambert'le itikleri su ayr gitmez. Dyunu Umumiye Genel Mdr ve Ereli Kmr Havzas irketi Ynetim Kurulu yesi Kont Barno, Yldz Saray Mimar ve Ereli irketi Ynetim Kurulu yesi Yanko Bey, Bahriye Nazr Hasan Hsn Paann kk olu, Bahriye Nazrnn gvenilir adamlarndan ve olunun eitmeni Aslanyan Efendi, Ttn Rejisi Ticaret Mdr Bay Newman ki su katlmam bir ngilizdir, Bay Rambert'in zel ktibi Bay Germini. Zonguldak'ta grevi bulunan 301 Bay Kalavli, bir de idare-i Mahsusa mfettilerinden biri ki adn kimseler bilmemektedir. imdi, Bay Rambert'le teki elden dme konuklarn mideleri, ap ap ile kfiri keyiflere gemitir. Gbekleri ise sallanmaz ve yerinden oynatlmaz bir kerterize yatmtr ki gemici dilinde buna prmece tutmak denmektedir. Saatler saatleri kovalamtr ki tayfalardan biri ieri girip Rumca bir eyler yumurtlar. Bay Rambert, svireli olduu iin bundan bir ey akoz etmemitir ama, herkes birbirini iterek gverteye frlad iin o da, onlarn ardndan gitmitir. Eyvah ki eyvah, karanlk iinde, Selanik vapurunun birka metre tesinde kilise ann andran bir siyahlk vardr. Bu glge, pupa yelken Selanik vapurunun stne doru gelen bir yelkenlidir. arpma kesin ve kanlmazdr. Bunu kestiren iki tekne, bouna vakit yitirmemek iin birbirlerinin stne atlrlar. Bereket, bindirme bordadandr. Daha dorusu, iki tekne birbirlerine srtnerek geip gitmilerdir. Ne W, Selanik vapurunun 1500 tonilatoluk gvdesi yelkenliyi yine de kalbura evirmitir. yle ki, yelkenlinin btn direk ve yelkenleri Selanik vapurunun gvertesine dklr. Hzn kesmeden yolunu srdren Vapurun gerisinde lklarla rplak kara bir leke vardr imdi. Svari, bir an kurtarma sandal ile denizdekilere imdat yetitirmeyi dnrse de. sandaln da hurdaha olduunu grr. Geri salam bir sandal daha vardr ama, Kaptan, ne olur ne olmaz, onu salvermek istemez. nk Kaptana da ambarda delikler olduu haberi gelmitir. Bu yknn sonu, yeterince ackl deildir. Bir kez, Selanik vapurunun ambarndaki delikler arabuk onarlmtr. Sonra, stanbul'a uurulan bir haber sonunda 302 olay yerine yetien bir rmorkr yelkenlidekilerin topunu kurtarmtr. Ama bu ykde yrek kabartan baka bir yan vardr. arpmadan sonra yemek salonuna dnen konuklar, tabak, bardak ve ielerin yerde, tuz ve buz halinde, yattn, o aznza yakr yemeklerin de, zehirli hanerlerle gsleri delinmicesine salonun urasna burasna yapp pejmrdeletiini grmlerdir. Bay Rambert, durumu kurtarmak iin Zaten itahmz da kat gibilerde bir sze yol verir ama, buraya ok byk umutlarla gelmi olan konuklar bununla, hi mi hi, avuntu bulmaz. 1852 ylnda stanbul'a gelmi olan Fransz yazar Theophiie Gautier Boaz suyunun Akmtburnunda, bir kazanda imiesine boyuna kaynadn syler. u szler de onundur: Gnein kavurduu kollar ne kadar gl olsa da kayklar, tuttuklar krein, elleri altnda, yelpaze gibi erildiini grrler. Bu azgn dalgalara kar gelmek isterlerse krekleri, cam gibi parampara olur. Boazii, kendisini, bir deniz kolundan ok, bir nehire benzeten bu deiik ynl akntlarla doludur. Aknt yerine gelince kayktan kyya bir ip atlr. , drt ye-deki atlayarak bu ipe sarlr, provas beyaz kpkler saan kay gl kollaryla ekerler. Aknt geince, kayklar yeniden kreklere yapr ve sandal l bir denizde kolayca yolunu srdrr.

Aknt, Arnavutky Burnundan balayarak, Kzkule-sine dein, Anadolu kysn izler. Ordan Sarayburnu'na doru hzla akar. Sarayburnu'na arpnca iki kola ayrlr. Gneye ayrlan byk kol Marmara'ya, batya ayrlan br Halic'e ynelir. Ama bu sonuncusu Kpr'ye varmadan dalr, Galata ve Tophane aklarnda kyya yakn anaforlara dnr. 303 Ruen Eref bu akntlarn kitabn yazmtr. Bunun iin de, gnlnn sesine kulak vererek, kk bir gemiyle ta Yenimahalle'den akntnn ardna dm, onunla birlikte Boaz'n ortalarndan komutur. Bundan sonrasn ondan dinleyelim : Aknt, anaforlarla attka, ayna dedikleri o iri, ama dnc dzlkler, altl hoplaylar arasnda, kendini Kirebumunda, Tarabya, Yeniky burunlarnda belli ede ede Tokmakburnuna arpard. Dnp, Anadolu yakasnda ubuklu Burnuna geerdi. Orada ona akal derlerdi. Orada da durulmaz, Rumelihisar'na evrilir, eytan adn alrd. Yallarn rhtmlarn dve dve, buradan da kaard. Yine kar kyya, Kandilli Burnuna. Ondan da dirsek yiyince, btn btne hzlanr, Arnavut-ky Burnuna fkeyle varrd. Rhtm kenarlarnda, grnmez birer ar uval tar gibi eilmi yedeki omuzlarna bin eziyet ektirerek, yukar aacak gemileri geri geri iter, yavalatr. O azgnlkla yeniden Anadolu yakasna atlrd. engelky Burnunda bir daha hrnlanca, ona Maskara derlerdi. O, burada da durmaz, Beylerbeyi ve skdar nnden Sarayburnuna akar, gneli Marmara' da gzden kaard. u var ki, Akntburnu'nda yallar hi de eksik deildir. Zaten koy, daha nceki yzyllarda okluk zim-milerin evleriyle dolduu iin, Mslmanlar, ister istemez Arnavutky ile Bebek arasna konmulardr. XIX. yzyln balarnda burada Kaftanzade Mustafa Aann bir yals vardr. Sadrazam Halil Hamit Paa oullarnn iki yals da buradadr. Knde Nuri Bey, bynde Arif Bey oturur. Akntbumunun stndeki setlerde de Sadrazam zzet Mehmet Paann Hnkr iin yaptrd bini kk vardr. Sadrazamn kendi kk de buradadr. O ada Boazn en gzel yallarndan biri olan 304 Mektupu brahim Efendinin yals da onlarn yaknndadr. Vah vah ki, 28 Nisan 1798 Pazartesi gn sabah, daha gn almaya gemeden nce, burnundan kl aldrmaz bir yangn, ok afilli esen bir lodosun omuzdal ile ilkin ky iini sonra hemen hemen btn Arna-vutky' kavurmu, yallarn yerlerinde klden baka bir ey brakmamtr. Daha sonraki yllarda Halil Hamit Paann oullar, yanan yallarnn arkasndaki sette, kendilerine yeni birer kk yaptrrlar. III. Mustafa'nn kz. III. Selim'in de kzkardei Beyhan Sultan ise 1804 ylnda, onlarn kydaki arsalarnn hemen stne bir yal dikmitir. Boaz-iinde Tarih yazar Samiha Ayverdi bu saray iin unlar syler: O zamanlar Amavutky demek, biraz da Beyhan Sultan'n yz kadem geniliindeki bu sahilsaray demekti. Trk Sanat dehasnn bir infilak saylacak bu bina, bir zevk, zarafet ve sanat devri demek olan III. Sultan Selim zamannn abidelemi zaferlerinden biri idi. Bu, cephesi yz adm geniliindeki yalnn 60 admlk divanhanesi ile ve bu divanhaneye alan dier salonlar ile sarayn birinci kat, oyma, yaldz, nak, hat, mermer ve bronzun el birlii edip bezedii bir cennet kesine benzerdi. Dellawey ile Viston'un bu saraydaki misafirlikleri, onlar bilhassa tavan tezyinat ile mermer havuzlarna, emelerine, selsebilierine, ta iilii ile duvarlar ssleyen hat sanatnn aheserlerine hayran brakmtr. Sultan Mecit, 7 Mays 1840 gn kzkardei Atiye Sultan' (II. Mahmut'un kz) Meclis-i Ahkm- Adliye yesinden Fethi Ahmet Paa ile evlendirince, eitli 305 alarda Kurueme, Akntburnu ya da Amavutky Saray adyla anlan ve Akntburnundan Bebee giden rhtm zerinde yeralan bir yaly kendisine- ayrmtr. Aferinbad ona ki Sultan Mahmut, kz daha kendini bilmeye balamadan nce eyizini dzmeye balamtr. Bunlar arasnda mineli saatler, roza bilezik ve iekler, ok iri tek talarla ilenmi bir ta, mineli bir drbn grenleri aknlk klc ile lokma lokma etmitir. Valdesultan da bu eyize bir tal roza su, bir mcevherli ayna, bir mcevherli kpe, bir inci tespih, bir mcevherli czdan ve bir mcevherli Kelam- Kadim eklemitir. Sultan Mecit'in dzd eyiz ise yle sralanabilir:

 Elmas, inci, srma ilemeli, al al kapl bir srt samuru; inci, trtl, srma ve eimas ilemeli al al bir entari; yine inci, trtl ve elmas ilemeli mor al bir entari; yine ayni mcevherlerle bezenmi fstki al bir entari; klaptan harl, pul ve trtl ilemeli bir entari daha ve daha nice nice ar giysiler. Sultann gelinlik yatak takmlar da ince srma ve kadife ipei ile ilenmi a! kumatandr. eitli renkteki ilte yzleri ise canfestendir ki inci ve klaptanla grnmez klnmlardr. pek srma ilemeli yastk yzleri, klaptan dokumal atlas bohalar, srma ilemeli havlular, klaptan dokumal, elvan ipekli futalar (nlkler), trl trl renkte top top kumalar, elvan pul ilemeli pembezar yatak araflar ile gm kakmal kadife ve atlas sandklar da bu eyizi btnlyordur. Damat Fethi Ahmet Paaya sunulan armaanlar da herkesi tartak martak getirmitir. Paann fes rts roza elmas, ipek ve trtlla ilenmitir. Tra takmlar, seccade, krkler, gecelikler de hep ssl eylerdendir. Berber pekirinin kenarlar ise yine roza elmas, trtl ve srma ile rtlmtr. Paaya bir de sakal tara 306 peke edilmitir ki altn zerine roza elmasla ssl, mine tural, muzka alar bir taraktr. Arnavutky Saraynn yemek odasna girecek olursanz, orada da gm kaplamal , gzelden gzei iskemleyle karlarsnz. Burada gm kakmal bir sr kadife masa da vardr ki, yemi masas, hoaf masas da bunlar arasndadr. Yatak odasnda, Atiye Sultann karyolasnn baucuna konulan su takmlar ok ok seyredilecek, ok ok aknlk getirilecek eylerdir. Bardak, tabak ve srahi kapak tepeleri roza elmas la ssldr. Kahve takmlarna gelince, tepsiler, fincan ve zarflar da gm, ya da altndr. Kahve takmlarnn rtleri inci ve elmasla ilenmitir. Burada, biz yine yz bin eyvah ekeceiz, Atiye Sultan, evlendikten bir sre sonra Fethi Ahmet Paa'nn bir baka kars olduunu haber alacak ve iinin btn kirazlar o anda kuruyacaktr. Sonunda da II. Mahmut'un btn br kzlar gibi Adile Sultan bunlara katlmamaldr gen yanda, 27 baharnda, kocasndan mutluluk alamadan kara topraklara snmaya gidecektir. Nedir, kocas Damat Fethi Ahmet Paa, Viyana ve Paris Eliliklerinde de bulunduu iin karsnn arkasndan pek ok gzya dkmtr. Atiye Sultan'n o kumral, o ince, o ufarak sultann 10 yl sren evliliinde iki kz da olmutur. Seniye ve Feride adndaki bu hanm sultanlar Arnavutky Saraynda ok uzun bir sre yaamlar ve orann tadn, annelerinin yerine, kendileri karmlardr. Arnavutky Sarayn, 14 Aralk 1935 gn Boazii Liseleri (Feyziati Lisesi) olarak grrz. Okul da yaamn orada yirmi yl kadar srdrr. Daha sonra da saray, Amavutky-Bebek yolu alrken, 1957 yllarnda, yktrlr. 307 Akntburnunun stne, Boyal Kk Sokann bittii yere, Sultan Mecit, iki kz iin, yanyana iki saray da yaptrmtr. Cifte Saraylar diye anlan bu saraylarn btn gereci Londra'dan tanm, yaplar da bir talyan mimar stlenmitir. Son yllara dein, Boaz'n en gzel yerlerinden birindeki bu saraylar kuru canlaryla yaarken, hoyrat ve sevgisiz bir el gelmi onlar yerle bir etmitir. Boaz'n btn girdisini, ktsn bilen Mnevver Ayal, Arnavutky tepelerinde, Ali Ekrem Beyin Namk Kemal'in olu kaynpederi Celal Paa'nn da bir kk olduunu syler. Ali Ekrem Beyle ei Celile Hanmn kzyla bir olu varm. Kzlarnn de gzel olmakla birlikte, en bykleri Masume Hanm bir ayparas imi. Masume Hanm, halasnn olu Numan Beyle Byk Eli Numan Menemenciolu nianl imiler ama, nedense evlenememiler. lhami Masar'm demesine gre ise, Arnavutky Akntburnu'nun stnde eyhlislam Arif Beyin de bir saray vardr. eyhlislamn kz Zehra Hanm, kocas Msr Prenslerinden smail Paa ile burada uzun yllar yaam ve 1858 ylnda 64 yanda iken lmtr. Prenses Zehra, o zamanlar Msrl Hanmefendi diye anlr-m. Olu iskender Bey gen yata ld iin btn zenginlii yeeni Hayrullah Efendiye kalm. O da, 18 yl iinde, mal ve gelir, btn zenginliin altndan girip stnden km. Hayrullah Efendi, lhami Masar'm babas Mehmet Mazhar Paann byk amcasdr. Paa ocukluunda, babasn yitirince, annesiyle birlikte Prenses Zehra'nn sarayna snmtr. Prenses malnn ve parasnn bir bln kk Mehmet Mazhar'a brakmay dnyordur ama, mr defterini zngadak kapatvermesi buna engel olmutur. Burada bize yine vahvahlan-mak der. nk saray 1910 ylnda yklmtr. 308

Akntburnu tepelerinde bu kadar ok durduktan sonra Faruk Nafiz'den amamak da olmaz. Faruk Nafiz tam bir Boaz'cdr. stelik de basn kart vardr. Boaz'n her iskelesinde, Emirgan'da, stin-ye'de, Saryer'de, Yenimahalle'de, Kanlca'da, Kandil-li'de, engelky'de demir atar. skele kahvelerinde bizim Salim Rza Krkpnar ile ok bri, ok prafa oynamtr. Bir kez Yenimahalle Vapur skelesi yannda bir oyuncu eksik dm, oradaki bir balky kandrarak prafa evirmilerdir. Yani ok da oyuncudur. Kabata Lisesi Trke retmeni iken, 1935-1936 yllarnda, gelmi Arnavutky'de, bir apartmana yerlemitir. Apartman yine Akntburnu srtndadr. Konuk odas da Boaz'a bakar. Karda Kandilli yamalar, Anadoluhisar, Kksu Kasr prl ki prl. Yahya Kemal, airimizi u ikilikle dnyaya akmtr: Bir lbbdr cihanda elezzi lezizin Her msra- gzidesi Faruuuk Nafiz'in Faruk Nafiz ise Vahdet-i Vcut , iekten Adalar ve Hsn Ak iirleriyle ei Azize amlbel'i ki o da Kandilli Lisesi Tabiiye retmenidir lmsz klmtr. Faruk Nafiz, olaylarn ve rastlantlarn rn olan iirlerini, yaptlarn daha ok sever. Sermet Sami Uysal, 1954 ylnda, Amavutky'deki evde, Faruk Nafiz'le yapt bir konumada. Yayla Kartal'nn nasl yazldn yle saptamtr: Vaktiyle u ilerki evde oturuyorduk. Bir yaz, yanmzdaki baheye bunlar anlatan Azize amlbel' dir bir tuluat tiyatrosu gelmiti. Pencerelerden ve baheden onlarn btn iyzlerini grebiliyorduk. Geri sahnede komedi oynuyorlard ama, sahnenin arka taraf * 309 facia idi. te bu kumpanya Yayla Kartal oyununu ilham etmitir. Ama olay, batanbaa hayale dayanmaktadr. Faruk Nafiz iirlerini, yazarsa, leden nce yazar. O vakit kahvalt da etmez. Bol bol cigara ier. Kimseyle de laklakaya girimez. Kendisine soru sorulduunda da, iyisinden kzar. leyin, yemek ge kald vakit ise, mutfaa kadar gelip grnr. Hi mi hi szlanmaz. girimiz, sinemaya da ok dknlk gsterir. Gregory Peck'i, ngrid Bergman' el stnde tutar. Edebiyatlardan da Yahya Kemal ile Refik Halit'ten bakasna yz vermez. Safiye Ayla, Mnir Nurettin ve Necmi Rza' nn seslerine de biter. Bu arada, gaz sobasn yakmann, hi mi hi, stesinden gelemez. 1836 ylnda Moltke de iki, ay Arnavutky'de Boaz koklamtr. Kyba skelesinde Mardiraki Sebas-tiani'nin yahidir buras. Pek byk, pek berhane bir eydir. Eteini Boaz dalgalar yalar. Arka yakas da yamaca trmanr. Bu yzden, yalnn nc katndan, arkadaki sete kolayca klabilir. Yal, uarl-koarl bir biimde dayal, delidir. Ne ki, tek bir soba bile yoktur. Geri Mardiraki, Moltke'nin odasna bir mangal koydurtmutur ama Prusyal Subay, ev sahibi gibi, srtna 3 4 krk geirip mangal bana kemediinden tir tir titrer, stanbul'da da klarn adamakll sert getiine inanr. Yalnz geceleri, btn ailenin topland salondaki tandr, Moltke'nin yzne yine glckler serper. Bacaklarn tandrn altna, mangala doru uzatp, tandrn stndeki yorgan da burnuna kadar ekti mi kek-larda yzmeye balar. O zaman da gelsin tavla, gitsin domino. Tandrn banda, kimi zaman, sabahn ikisine dein keyf yetitirilir. Btn aile atein evresinde, birbirine sokulurcasna oturduu iin, bu da Moltke'ye ayr 310 * scaklklar verir. Ama tandrn, her an, bir yangn balatabilecei aklna dtke de yeniden ivi kesmeye balar. O vakitler soba, birka Frenk uursuzunun evinde varsa vardr. Trkler, Rumlar, Ermeniler, Yahudiler hep mangalla ferman ferma olurlar. Mangallar da okluk yer halsnn stne konur ki, bu da Moltke'nin yreini yerinden uratmaya yeter. Gnde en az yirmi defa pencereye koarak dardan Yangn Var! lklarnn gelip gelmediine bakar.

Prusyal, ev kiralarnn yksek oluunu da yaplarn her an yangn tehlikesiyle kar karya olmalarna balar. nk, ev yaptran bir kimse, byk bir olaslkla, 10-15 yl iinde malnn kl olacan dnmek zorundadr. Elbet, kiralar da buna gre hesaplanr. Btn bunlara karn, Moltke, yine de tahta evlere, tahta yallara iyisinden kesilir. Bunlarn drtte nn pencere oluu gnlnn patpatn artrr. Hele Mslman yallarn koyacak yer bulamaz. Bunun nedeni de, Mslman evlerinin Boaz'a btn kollarn amas ve mavi, sar, krmz renklerle masdr. Zimmiler ise bunu yapamaz. Onlarn evleri ok dardr. stelik de kuruni badana ile boyanmas zorunluu vardr. Ama kimi ak--gz zimmiler yallarn geni tuttuktan sonra onlarn yarsn koyu kuruniye, yarsn da ak kuruniye boyarlar. Dardan bakan bostanclar, htisap aalar da, onlar iki ayr kk ev sanarak geip giderler. Eer imdi bu, tavaya koyup kzarttmz kiiler sa olsayd, ellerini brakr, ayaklarn perdik. Ama hi belli 311 olmaz, belki de kendi elimizi, kendi ayamz onlara ptrrdk. Demek isteriz ki, artk kuzularn, kurtlarn meyhane zaman gelmitir. Bunca yol teptik, bunca insan teraziledik, Arnavut-ky meyhanelerinden birine snp yle srsklam leyla olmak bizim de hakkmzdr. Ama ondan nce, tm meyhanelere akn artalm ki, Sarholar meyhanelerden oktu denilmesin. 312 AHMET RASM'E KARI SALH BRSEL Nevcivanm efendim, zlf- kemendim, meyhane dkknnda ehlevendim, oru ve namazn kazas vardr, skntlarla geen ikisiz gnlerin kazas yok. Siz civanm, meyhane miosu ile yolladnz ar, kulunuz iin az miski olmutur. Gerek udur ki, kapmzda, duziko dolu taze bardak, yaln ayakl, yarm pabulu iki bulunmaz. Efendim, kalpten kalbe yol vardr. Bu kulunuza haberiniz geldikte, gnl evimize sevin glsular salmtr. Anzarot Efendi, kaygya ne gerek, ayanza yzm, gzm srerim, sizinle elbet murada.ererim. Bizim dahi aklmz sizin yannzdadr. Yiitler iinde, yapt iylii baa kakmayan gzelim, bugnk akam, skele Gazinosunda zanu-ber-zanu (diz dize) imek edelim. Durmaz alar gzlerim, siz civanm zlerim. Ahu baklarn merdane, kadehe dkln levendane, ikiler arasnda bir tane, mavi camlar iinde grdm deli pehlivana yazld bu name. Gzmn , gnlmn sevinci, ak yarasnn kfuri merhemi efendim, tez gelelim +ez bulualm. Bir altn mineli saat, kordonuyla birlikte, yanklmzn kk bir armaan olmutur. Bu saatin akrebi yedinin, yelkovan da on birin stne geldi mi, bilin ki, biz de skele Gazinosundayz. Bu pusula, Amavutky Vapur skelesi Gazinosunda bizimle zanu-ber-zanu armakcur etmek isteyen Anzarot Efendinin arsna karlk yazlmtr. Mektubun imzas saat altda balanmtr. Atntburnu'ndaki meyhanelerin 313 hakkna zulm gelmemesi iin, isterseniz biz de, o vakte dein, oralardan da bir volta geirelim. 1957 ylnda, Akntburnu ile Bebek aras dzlenir-ken buradaki gazinolar, lokantalar da yerle bir edilmitir. Akntburnu'nu birka yl nce denetlemi olsaydk, solda, Boyalkk Sokandan hemen ncs, yazlk iek Sinemasn da posta etmi olurduk. Sokaktan sonra ise susuz Beyhansultan emesi gelir. Onun stnde de Udi Marko'nun gazinosu kinci Dnya Sava yllarnda burada Msrl brahim terennmsazdr ki stanbul'a gelmesinden az sonra Trk musikisini soymu, soana evirmitir ile Bilecik kili Lokantas vardr. Biraz daha ilerde, yine solda sada beton rhtmn demir parmaklklar uzanr Todori Pandi oullarnn lokantas ykselir. O eski Boazii Liselerini getikten sonra da Arnavutky top alan belirir. Onun iiersinde de narl Bahe Gazinosu. Bu ikili yerler, zamannda, birok iicilere, birok sevgililere merhabalar kaldrmtr. Bir gn Yahya Kemal, Peyami Safa ve Hamamizade hsan 1935 yllarnda , bir le vakti, buradaki gazinolardan birine dmler, Boaz'a kar ok yemiler, ok imilerdir. Peyami Safa'ya baklrsa, Yahya Kemal Trk fatihlere Rum garsonlar gerekir. Dnya dengesini byle bulur szn, o pek

kentsoylu sz, o gn, orada sylemitir. Ne ki, Peyami ile Hamamizaa'eyi asl, Yahya'nn laf arasnda kvrverdii u ikilii bylemitir: Be asr geirmi Boaz'n manzarasnda Gn geti Peyami'yle Hamami arasnda. Arnavutky'n tek bana, Beyolu'ndaki kadar Ah, imdi onlar da Nuh tufanna uramtr meyhanesi olduu sylenebilir. Ama bunlara Arnavutky' 314 ller pek yz vermez. Buralarn gerek mterileri ok uzaklardan, otomobille gelenlerdir. Arnavutky'n eski iki yerlerinden biri de imdiler Altn Balk Lokantas Karamio meyhanesidir. Sait Faik'in Arnavutky seferlerinde aralk, aralk snlan meyhane de burasdr. Gerekte, ufarak bir yerdir. 4-5 masa ya alr, ya almaz. Ama bu blmn gerisinde, cameknla ayrlm bir ikinci salon daha vardr. Oradan geilen bir bahe ise yazlk mterileri avutur. Edip Cansever'in Arnavutky tutkusu da Karamio meyhanesiyle balar. Buras Edip'in yalnzlk kelerinden biridir. Yannda hibir arkada yoksa, o tek bana dembeste olmasn da bilir. 1957-1958 yllardr bu. Kimi zaman, haftada iki, burdadr. u var ki, airimiz, 1950 ylndan sonra Boaz meyhanelerinden pek kmamtr. zellikle de Rumeli yakasndaki meyhaneleri yeler. En byk emei de Bebek'teki Nazmi'nin Meyhanesine gemitir. Bir ara, Beikta skele Gazinosu'na da ok onur baylmtr. Buraya okluk Metin Elolu ile birlikte gelir. nk Metin de byk iicidir. Neyzen Tevfik 4 ylda 1868 okka rak imise, o, ayni sre iinde, drt-be ton rak, votka ya da konyak devirmitir. Sabahattin Kudret'in Konservatuar Mdrl yllarnda da (1959-1961) Edip, Melih Cevdet'le buluur, Sabahattin'e urarlar, hep birlikte Beikta skelesinin yolunu tutarlar. Kadehler kaldrlrken, bir gz de skeleye yanaan vapurdadr. skdar'la Beikta arasnda ileyen Dilniin'den, Tarznevin'den gzlerini ayramazlar. Bu vapurlar, her an yeni bir dost, yeni bir sevgili getiriyormucasna akrlar. Edip, bir gn, burada Elolu'nu lmlerden kurtarmtr. Daha dorusu, kurtardn sanmtr. Metin, Gazinoya gelirken, yolda ingenelerden mantar alm, gazinoda bunu bir 315 gzel piirtmitir. Tam ataln mantara batrp yemeye hazrlanyordur ki aklna tuvaleti enlendirmek gelir. Metin ieriye gittii vakit de Edip, mantarn zehirli olabilecei dncesiyle, onu tuttuu gibi denize frlatr. 1970 yllarnda Oktay Rifat, Metin Elolu, Behet Necat-gil, Sabahattin Kudret yine buradadrlar. Ayda bir, yer yerden gelip dounun ve batnn, karalarn ve denizlerin hkmdar olurlar. Beikta skele Gazinosunda 1974 yaznda Nermin Menemenciolu da boy gstermitir. Londra'da oturar Menemenciolu, stanbul ve Ankara'ya dost ozanlar grmeye gelmitir. Beikta Gazinosunda da Sabahattin Batur, Metin Elolu ve Edip Cansever'le birlikte grnmtr. Bayan Nermin bu tr meyhanelere baylr m baylr. Ama bir yandan da tedirginlii elden brakmaz. En rahat olduu vakitler bile ineli f stnde oturuyor gibidir. O akam da yle olmutur. Hele, gecenin bir saatinde, yandaki masada sk bir kavga kmtr ki Menemenciolu'nuh beti benzi atmtr. Svp saymalarn, tokat ve yumruklarn bini bir parayadr. Bizimkiler Menemenciolu'nu apar topar oradan kaldrrlar ama, gecenin etkisi Bayan Nermin zerinde gnlerce srgit olur. Edip'in bir de Arnavutky'deki Rema Lokantasna motorla girii vardr. Motor bir arkada motorudur. sterseniz bunu Edip'in azndan dinleyelim: Arnavutky skelesine yaklayoruz. Motorun ne zaman duraca belli ama yine de belli deil. Yekede ben duruyorum. Arkada makinede. Olum motor, dura-caksan dur da biz de aheste beste karaya ayak basalm. Ne var, motor dur, duraktan anlayan trden deildi. Arkada makineyi durduramaynca, biz de doru Rema'316 nn duvarna, ba bodoslamadan bindirdik. Ne oldu ? Gazino mterileri ayaa kalkp teker teker dondular. Kemanc da dondu. Yay elinde, ylece kald. Davulcu desen gzleri, nndeki davul kadar ald. Sanr ya da mucize grmcesine geri geri gitti. O da dondu. Benim de, belki, yaammda izdiim ilk ve son resim bu oldu.

Ne var. Edip, Arnavutky Vapur skelesinden kp saa sapnca, sa koldaki Kaptan nam meyhanede de yllarca resim izmi, ok geceyi beyaza boyamtr. Kaptan, denize doru kntl bir yerdir. Eskiden st dkkn olan bu meyhane 1972 yllarnda parlamtr. O yl, Bebek'teki Nazmi'nin Meyhanesi de ykld iin orann btn sekin ordusu buraya kartma yapmtr. Arnavutky, imdilerde de, meyhaneden, ikili lokantadan geilmez. Alex, Azderolu Balk Lokantas, Huzur Restaurant, Kuyu Lokantas, Altn Balk yani Restaurant Gold Fish , Taverna Restaurant, Boazii Restaurant Lokantas ki special ikembe orbas iilir , Restaurant Mimi, Vapur skelesinin san solunu rlatrlar. Eski gazetecilerden Burhan Tekinli'nin de kyda, byk yz akl estiren bir lokantas vardr. Antik adn tayan bu lokanta daha eski yllarda Rema Lokantas en iyi Boaz filmlerinden birini geer. Duvarlarnda Hoca Ali Rza'nn desenleriyle, Ressam Hakk Anl'nn, Paris'e gitmeden nce yapt resimler asldr. Arnavutky'n arkasndaki tepelerden birinde bir de Ayazma vardr ki, orada da Nee Meyhanesi cumartesi akamlar pek ok yazar barndrmtr. Bugnk gnde, Akntburnu'ndaki kahveler de ok mteri eker. Bunlardan birini, Taksim'deki eski Kristal Gazinosu ile Maka'daki eski Kkiftlik Parkn ileten 317 Hac Ahmet'in olu Avukat Kemal Anlar ok t-pt, ok sempa bir hale getirmitir. Biz kendimizi yine unuttuk. Saat yedide Amavutky Vapur skelesi Gazinosunda olacaktk. Bu gazino. Vapur skelesinin hemen yanbanda, soldadr. Bir kaps tramvay caddesine (Arnavutky-Ku-rueme Caddesi), br kaps deniz kysna alr. Yer, ta mozayktr. Yksek tavanl, bol kldr. Arna-vutky'n en eski meyhanelerindendir. 1885'lerde almtr. Reat Ekrem Kou ile arkada Muzaffer Esen meyhanenin 1946 ylndaki durumunu yle anlatrlar: Tramvay caddesi kapsndan girildiinde, birinci blmenin duvarlar boyunca 1900 modas al kadife kana-pelerle denmi, duvarlar yine ayni aa ait byk ayna ile sslenmi, bir duvarnda renkli ta basmas Hamlet ve Othello'dan birer sahneyi gsteren tablolar aslm, br duvarnda yine renkli ta basmas iki manzara resmi ve antika denilebilir bir duvar saati bulunan bu gazinonun ortadaki iki masas daima beyaz bir rt altnda, zellikle le yemeine ayrlmtr. Kahve ocann ve mutfan temizlii dikkati eker. Tavla ve oyun kad ruhsatiyesi de bulunduundan demlenirken yaran arasnda piket ya da prafa, ya da bri partisi yapp oynayanlar oktur. Erkeklerin kendi aralarnda lfet ve sohbet yeridir. stanbul klhanisi azyla sylemek gerekirse, kadn gtrp ana fine edilecek yerlerden deildir. Kahve, gazoz, ay yirmi bear, birann iesi 53, 25 santilitrelik 45 derece raknn iesi 285 kurutur. Be, alt aydan beri de Vasil ve Niko adnda iki ortak tarafndan iletilmektedir. 318 Biz imdi kendimizi yeniden 1900 ylna nlayalm. Ahmet Rasim, yine bu gazinoda, bir masaya oturmu dem almaktadr. Nedir, raksn yudumlarken, bir yandan da meyhanedeki yeni yitmelere, raknn nasl iilecei zerine bir sylev paralamaktadr. Bu sylevin didiklenmemi, suyu kmam bir yan yoktur ama, Ahmet Rasim'in azndan bal akaca iin, biz yine kulamz onun azna yaptralm : Rak, kadehe konur ama kadehle iilmez. Kadehe de yarnn yarsna dein konur. stne de su doldurulur. Vede yudum yudum iilir. Yudumlarda hi deilse, be dakika ara ile iilir, kadehin dibi de 6 yada 8 yudumda grnr. Yalnz, su, raknn gradosuna gre deiebilir. On alt, on yedi buuk grado arasndaki hafif raklarda, tad bozulmamas iin, bir lek rakya yarm lek su konulmaldr. On sekiz, on dokuz gradolk orta raklarda ise yar yarya su katmak gerekir. Daha yksek gradolu raklar ise bir buuk kat su kaldrr. Bir iki-cinin besini de 25 dirhemlik bir ya da bir buuk karafaki olmaldr. Kural budur. Meyhaneye ikindi zaman gelseniz de, kapanncaya dein bu besini amamanz gerekir. ki, karafaki, 100 dirhemlik ie, ya da 8-10 duble rak besin saylmaz. Bir insann neesini bulmas, yani mestane haline gelmesi bir buuk kadehle olabilir. 2 ya da 3 kadeh itiniz mi, akrkeyf olursunuz. Keyif ise 3 ile 6 kadeh arasdr. Keyif izgisindeyken ikiden el ekmek kadar tedbirli i olmaz. Bu snr geilecek olursa insanlar cvr, yani abuk-sabuk sylenmeye, una buna laf atmaya balar. Snr gemi

olanlar delikli taa su dker gibi ienlerdir, yani kadehi dibine kadar dikenlerdir. Oysa, rak gk dedi mi, iki hemen braklmaldr. nk mide alacan almtr. Raklarn eitlerine gelince, dz rak XIX. yzyln ortalarnda grnmeye balar. 319 Daha nceleri, sakzl bir eit rak oran Mastika iilmitir. Sakz Adas'nn, Ayvalk'n mastikalar da en nlleridir. Rum meyhanecilerin ou Sakzlym diye alm skarlar. Mastika yle nee verir, yle cila verir ki insan opur kary stla gibi grr. Burada Salh Birsel'i de sahneye karmamz gerekir. O da bize mezeler zerine sylev ekecektir: Dnyada meze olmayacak ey yoktur. Turp eskisinden, leblebi krndan, sirkeli kereviz halamasndan tutun da papatya salatasna, beyaz havyar dvmesine, kazaya salatasna ve de trl bastya kadar her ey mezedir. Ne ki, bunlarn en kral balk mezesidir. Beykoz'un klbaln kzartp stne de sarmsakl ve sirkeli taratoru dktnz m oh, gel keyfim gel. Yalnz kl bal Beykoz koyunda grnd vakit, balk gemisi direinin kadehinde oturan balknn elindeki tas denize top diye atmas gerekir. Cop diye atarsa balklarn lopa etlileri kap kurtulur. Haa, unu da belleinize yazn, tarator cevizibevval oldu mu parmaklarnz da yersiniz. Bunu ayrca anlatmak isterim. Cevizibevva denilen, piyasada da Hindistancevizi diye satlan nesnelerden birini aln. inde bir su vardr. Ceviz st. Ceviz krlp, ii kesildikte, bu u yitirilmeden bir kaba alnmal, nk bu da ayr mezedir. Ceviz-iinin stndeki kabuu keskin bir bakla soyup, yalnz badem gibi bembeyaz kaldkta, ince rendeden geirin. Sonra ta havana koyup, bir kak da kendi suyundan katarak, macun haline gelinceye dein dvn. Daha sonra, biraz tuz ve bayat ekmek iinden yeterince slatarak ve de suyunu skarak havana atn. ap, ap, ap... Cevizibevva ile yeniden macunlancaya dein tepeleyin. ki kat su ekleyerek eze eze, alkalaya alkalaya bu ii yapan gbeini de alkalamaldr boza kvamna ge320 tirin. Sonra da bir tabaa alarak stne ya, sirke ve sarmsak boca edin. Bu tarator, palamut tava zerine de iyi gider. Zaten raknn gerek mezesi de palamuttur. Aznn tadn bilen akamclarn, balk deyince akllarna palamut gelmelidir. Barbunya ya da sinaritin gelecei tuttuu vakit de, hemen defetmek iin, yarm bardak ngiliz tuzu ekilmelidir. Palamutun en alengirlisi zgarasdr. Kiremit kebab ile kat kebabn da yabana atmamal. Kftesi ile frn kebab da olur. Ben en ok palamut ttnne biterim. imdiler onu bulabilenler fme balk diye satn alrlar. Bizim ocukluumuzda palamut ttn ya da sadece ttn bal denirdi. Palamut pilakiye de yatkn bir balktr. Yalnz bunun eyll ortalarndan ekim sonlarna dein yaplmas gerekir. Bundan sonra yaplrsa o palamut pilakisi deil, torik pilakisi olur. Hele bir ay daha gecikilirse bu kez de altparmak pilakisi kar. Eyll ortalarna dein yaplana ise ingene pilakisi denir. Geriye bir de palamut papaz yahnisi kalr ki, bunu yiyenler ayrca iki imeye gerek duymazlar. nk yahninin iinde arap da vardr. Ne ki, Ahmet Rasim rak hnzrnn gerek mezesinin meyve olduuna inanr. Geri o da midye dolmasna, cier kebaba, muska breine, bumbara, pastrma ve sucua, ikebab ile her trl peynire fittir ama, meyve buldu mu bunlarn topunu unutur. Salh Birsel, lafn ve gzafn patlatp sahneden aa iner inmez Ahmet Rasim de ayaa kalkp yeni bir sz tufanna yol vermitir. yle ki: Eski Bektai rehberlerinden, doksanlk, her akam besini olan 100 dirhemlii tam 65-70 yl imekte direnmi olan Yorgani Hasan adyla n yapm Baba demi ki: Ben yle asma ubuundan atlayp sarhoiuk taslamay dinlemem erenler! Senin rak dediin yarm 321 okkalk olmal, beraberince bir paket ttn, meze olarak da mevsim meyvelerinden biri. Trl trl yal her eyler meze deil, adeta yemektir. Ben, Hasan Babaya hak veririm. Rak pek o kadar iyi olmasa da, mevsim meyvelerinin olumlu etki yapt bittecrbe saptanmtr. Bunlarla iildiinde, hem mide bozukluu pek grnmez, hem de rak olduka az iilir. Size bir tank daha. Balkhane Nazrhnda bulunmu olan saygdeer Ali Rza Bey der ki: Bunca yl Balkhane Nazrl ettim. imdi yam sekseni gemitir, hibir zaman balkla mezelenmedim. Mevsim yemileri rakya hem cila verir, hem de mideye dokunmaz. Oys'a, nl ikemperver Baba Yaver merhum, ketenhelva mezesine baylrd. Meyhaneden

ieriye sebzevat beygirleri gibi girerdi, iki eli salata demetleri ile ykl bulunurdu. O bile sorulunca : Bu hnzrn asl mezesi kavundur derdi. Nuri eyda merhum da bir portakal, bir elma ya da baka herhangi bir meyveden ok az olmak kouluyla kifaf- nefs.ederdi. nl kemeneci Vasil, zellikle bir salkm ya zmle; iret masasna oturunca, bir-bir buuk okka ien Osman Bey adnda ayya bir pinpirik yalnz ekmek, zeytinle; Ebzziya merhum, akamlar itii bir iki kadehi, okluk herhangi bir meyve ile, kavun vakti yalnz kavunla; Ahmet Mithat Efendi merhum da, itii tarihlerde, bir byk tabak fasulye piyaz yaptrtrd. Damad Muallim Naci ise vakit vakit ier, her iiinde badem, cevizii, fstk gibi kuru yemiten holanrd. Bir kez adm km, kambersiz dn olmaz derler, ben, yaz-k salata, mevsim meyveleri ile; bildiim daha pek ok zevat, okluk meyve, arada srada taze balk, taze yaprak dolmalar, trl trl salata ile mezelenirler. Tan-burac Osman Pehlivan : Et, tatl ve benzerleri ense yapar der, ama yine de her eyi yer. Kemani mteveffa Tatyos Efendi de ne bulursa... -, 322 Burada Salh Birsel'i yeniden sahneye karacaz. Ahmet Rasim onun konumasna bozulmusa, o da onun sylevine tutulmutur. Brakalm da o da tinin alacasn gstersin ki karayel ynne bou bouna palamar verilmesin. Ondan nce de, ey okurlar, biz de size bir eyvallah sarktmak isteriz. nk Salh Birsel'in kurusklarndan sonra bu blm bitmi olacaktr. Geri, Salh Birsel'den sonra sz yine Ahmet Rasim'e kaydrabilirdik ama, biz burada onun deil, Salh Birsel'in havadaryz. ak-aklasak, akaklasak, Salh Birsel'i akaklarz. imdi sz Salh Birsel'de. Bakalm ne yumurtlad, ne laklaklad: Ey koca ehir Mektupusu, sen de bilirsin ki kavun doada scak ve yatr. Mezelenmeye hi mi hi elverili deildir. Mesane kumuna yararldr ama, mideyi de torba gibi sarktr. Bal ile sirkenin kartrlmasndan meydana gelen sikencebin onun dokuncasn giderirse de rak ile sikencebin iildii, bugne dek ne grlm, ne de iitilmitir. Karpuzun doadaki durumu isekuyuya indirildikten sonra souk ve yatr. Mezelerin tlmesinde prmazarrat'tr. Onun fesad ekerle giderilebilir ama biz meyhanede miyiz, ekerci dkkannda m ? Hakim Sinan adyla n yapm Divan airlerinden eyhi'nin Nazm-t-tabayi adl kitabnda belirttii gibi eftali de ya ve souk huyludur. O da ateli hastalklara birebirdir ama gehgeh tutana, yani nbetli hastala yakalananlara nice yz kez bin bela getirir. Elmaya gelince, onun da lagar olanlara, yani sskalara byk oyunlar grlmtr. Sindirimi kolaylatrrsa da, bo mide masraf kapsndan baka bir ey deildir. zm ise, salna salna gelip mideye bada kurar. Yerinden kprdatabilirsen kprdat. Onu tebilmek iin ayrca bademe ar karmak zorunda kalrsnz. Nedir, 323 turu ile mezelenenler bu mazarratlarn hibirine uramaz. nk turu mazarratn ta kendisidir. Onu yuttuktan sonra Mazarrata urar mym, uramaz mym ? diye dnmeye gerek yoktur. stelik meyve ile meze-lenmek isteyenler de onda gzel ganimet bulabilirler. nk meyvenin her trls ile turu kurulabilir. En tutulan da kavun turusudur. Buna kelek turusu da derler. Kavunlar daha kelek iken, yani yumurta byklnde iken kplere bastrldndandr bu. zmden, kzlcktan, armuttan da turu olur. Bana sorarsanz, turularn Jean-Paul Belmondo'su hyar turusudur. Sirkelisi olduu gibi raziyanelisi de vardr. Raziyanelisi, salamura gibi kurulur, yalnz kavanozun dibine yeil raziyane dallarndan dek yaplmaldr. Sirkeli biber turusu ile halanm biber turusu da, dikkat etmek gerekir ki, sarholarn halini bilir. Ne ki, fakir - fukara, adeta biber turusundan amaz. Adeta biber turusu tm turularn uzaktan niandr. Rak mezesi olarak patlcan ve pancar turusu da yelenmelidir. sterseniz, enginar, taze fasulye, kabak turusu da Iknabilirsiniz, yani kibarcas tenavl buyurabilirsiniz. Bylece karnnz da doymu olur. Kavata, havu, yeil domates turusu da az - biraz safra bastrabilir. Ama bunlarn en doyurucusu lahana turusudur.Bunun suyuyla bile karnnz iirebilirsiniz,Lahana da drt trl kurulur. En yaygn olan, salamuras yadasirkelisidir. Ne var, kylm lahana turusu ile mayal lahana turusu attrmam olanlar, lahana turusu yemi saylmaz. Haaa, turu bir de balktan kurulur. En ok da levrek, torik ya da klbalndan yaplr. Gryorsunuz ki, laf dnp, dolap yine bala dayanyor. Balk turularnn en filintas da klbal turusudur. Ne ki turu,

kvamn bulsa da, ona ay el srlmemelidir. nk ondan bir lokma aldnzda, btn kavanozu bir oturuta silip sprmek istersiniz ki, klbalndan turu kurup kurmadnz bile anlayamazsnz vesselam. 324 FOT MR PETO POTA 10 Mays 1917 gn Rza Tevfik Amavutky'de Gzlerin adl iirini yazmtr: Ruhumda gizli bir emel mi arar, Gzlerime bakp dalan gzlerin! Aklma gelmedik bilmece sorar, Beni hlyalara salan gzlerin! iirde imde yer edip kalan gzlerin, zlem gecelerinin zncn dker de denildii iin, Amerika'nn nl ve ad bilinmeyen bir kadn ozan bunun bir kzkurusu olduunu da aklayalm bu dizeler karsnda aygnlklar, baygnlklar geirmi ve onu ngiliz-ceye evirerek New York'ta, bir kulpte okumutur. Kulpte bulunan azgn ve hoforo Amerikan kadnlar da, irileri be yzer, tekiler yzer gzya dkp, okyanuslar aarak gelen iire, kucaklara smaz merhabalar dktrmlerdir. Rza Tevfik ozanla bir fke yznden balamtr. Kalar yayldr. Gzleri ktan. By Bektaidir. Salar ise hippidir. Nedir, yukardaki iirin yazld gnlerde, kendisini Arnavutky'deki evinde yoklamaya ge-!en Ruen Eref, salarn ve byn iyisinden krpk bulacaktr. Ozanmz okluk jaket-atay giyer ve plastron boyun-ba takar. Boyunban stne de bir kafatas inesi oturtur. Sokaa kt vakit de srtna siyah bir pelerin 325 geirir. Avlanmaya gittii gnler ise bir avc giysisi, klrengi bir kalpak, srtnda da bir anta ile grnr. Btn yaam boyunca evi olmamaktan yaknmtr. Kiralarda srnmek, iki bini akn kitabn, sepetler iinde, hep ordan oraya tamak zorunda kalr. Ne ki, bu kira evleri onun okluk Boaz'da salam manzaral yerlerde keyif doldurmasna yol aar. Ruen Eref, 1915 ylnda da, onu Bebek'te, Semih Mmtaz'n babas, eski Belediye Bakan, koyu Abdlhamit'i Mmtaz Paann yalsnda yakalamtr. Daha dorusu, yalnn bir kanadnda. Ruen Eref: Yllarca yorgunluk, torbalarca para yutan bu yerler sanki Rza Tevfik'in dinlenmesini salamak iin yaplmtr der. 1890 ylnda Rza Tevfik yine Arnavutky'dedir. O zamanlar Gelibolu Mutasarrf Arnavut ismail Kemal Beyin evini tutuyordur. Bu ev onun gen yata yirmi bir yanda evlenmesine de yol aacaktr. nk, gnlerden bir gn rencilere bir konferans verdii iin, pappapaaaa, tuzlu biberli bir curnal yemitir. smail Kemal Beyin evinde tutuklanp, kitaplaryla birlikte baka trls dnlemez Zaptiye Nezaretine gtrlr. 30 gn ierde tutulduktan sonra, Zaptiye Nazr Nazm Paann acma duygularn ayaa kaldrarak yakay syrr. Ne var, fkesini bir trl yenemedii iin Nazm Paaya aalamalarla dolu bir mektup yazm ve yeniden ieriye alnmtr. Bundan sonrasn Rza Tevfik yle anlatacaktr: Bu kez Zaptiye Hapishanesine girdim. Bir hafta caniler ve hrszlarla konutum. Ama k pek sertti. Fena hasta oldum. karmak istediler, kmadm, inat ettim. Hile ile karp, serbest braktlar. Tbbiye ynetimi de beni rencilikten atmt. Zeki Paay grdm. Yeniden 326 okula alnmam buyurdu. Babamn akrabalar da, beni bu yaamdan kurtarmak iin evlendirdiler. Rza Tevfik'in incerek bir sesi vardr. Szleri nktelerle dolup taar. Saraka ve horataya sk sk el atmadan da edemez. Konumaya balad m, ohohooo, onu. bir daha durduramazsnz. Yahya Kemal onu yle tanmlar : Karsndakinin szlerini diliyle dinler. Boy, pos dediniz mi, o da airimizdedir. Omuzlar da geni mi genitir. stelik pehlivanlara aman dedirtecek bir gc vardr. Srtnda 300 okka yk tar ki gk bile kmaz. Bir gn bu hnerini

Kadky'de o gn Selim Srr da yanndadr Hammal Kerim Aa nnde yinelemitir ki Hazret o gnden sonra, onu nerde grse nn ilikler, ellerini balar, selama durur. Onu tanmayanlara da yle tantr: Aha bu bege Irza Beg derler. Katr gibi yk taiy. Rza Tevfik'in bakanl da 1918 ylnda Maarif Nazrl vardr kendine gredir. Bakanlarn sk azl olmas gibi eylere kulak asmaz. Bugn Sadrazam dedi ki... diye sze balar, hkmet tenceresinde pien btn alar ortaya serer. Refik Halit, daha bakanlnn nc gnnde onun bu tutumunu grerek aa-lamtr. Ama Herhalde bizler yakn dostlar olduumuz iin bize alyordur diyerek kendini avutur. Gelin grn ki, Refik Halit, ertesi gn, Bebek'te airimize rastlaynca, onun hi tanmad birine de bakanlar arasndaki gizli konumalar, yani kabine srlarn aktardn saptayacaktr. Bu davran, airimizin biraz da budanm, horlanm kiilere deil, geree kulluk etmek istemesinden gelir. Fazl Ahmet Ayka ona yle seslenecektir: 327 Kprm fikrine kfi deildir ie-i Mecli? Edersin berhava an, elikten olsa mantar. Rza Tevfik'in Maarif Nazrlndaki odas da bir lemdir. Ona evinin konuk salonu demek daha doru olur. Refik Halt bir gn onu oradan almaya gittii vakit btn bakanln, mahkeme koridorlar, vapur iskeleleri, tramvay duraklar gibi hac, hoca, polis, asker, gen, yal, eit eit, biim biim insanlarla maherallah olduunu grmtr. Odac nde, kendisi arkada, itie kaka Rza Tevfik'in odasna daldnda da aknl btn btne artmtr. Oda silme yalvaryakarclarla doludur. Gelen, giden, oturan, kalkan, susan, konuan kimdir? Rza Tevfik bunu anlayacak durumda deildir. Herkese makine gibi, hi durmadan : Bir aresine bakarz. Sadrazam Paaya Meclis-i Vkel'da aarm. Siz yine buyurun. yollu szler datyor, yeni yeni ilikilere anak tutuyordun Gz Refik Halife taklnca : Artk yarn konuuruz. Bugn bir iim kt, diyerek ayaa kalkar. Bundan sonrasn Refik Halit anlatsn ki, bizim burada sinei, Anka kuu yapmadmz ortaya ksn : Sanki kendi evindeydi. Konuklardan zr dileyor, sonra da "ertesi gn iin, bylece kllhm beraber, yeniden toplanabileceini anlatmak istiyordu. Sofaya knca, bekleyenlerin saldrsna uradk. evremizi kuattlar. Byle bir heyet-i vala ile merdivenleri indik. Rza Tevfik'in bir de bir patlcan yks vardr. Bir gn Meclis-i Mebusan'a ii patlcan dolu bir zembille gelmitir ki salona girmeden nce onu odaclara brakm ve u tembihi gemitir: 328 Bunlar urada dursunlar, hemen dneceim, hanm smarlad. Aman bana unutturmayn. Sonra darlr. Salonda ise her eyi unutur. Laklakaya dalar. Patlcanlar ancak 21 gn sonra anmsayarak telefona sarlr ama geride turusu km patlcandan baka bir ey bulamaz. Rza Tevfik, yllar sonrasnda, bu bakanlk gnleri iin hayflar gsterecektir: Gerekte, hkmet grevine girmi olduuma pek ok pimanlk getirdim. Keski, kendi beenime gre bilim, felsefe ve iirle vakit geirseydim. Belki iki odal bir evim de olurdu. mrm de yok yere harcanmazd. imdi de Rza Tevfik'i Robert Kolej'de izleyelim. Daha dorusu, bu ii yine Refik Halife brakalm ki bizim belgelerle konutuumuz bir kez daha belli olsun : Yemek salonuna gemek iin Rza Tevfik'in gelmesini bekliyorduk. Alkanl zere ge kalmt. Ama artk zrlyd. nk Nazrd. Nezarete getiinin nc gn o karklk arasnda ondan intizam beklemeye hakkmz yoktu. Robert Kolej Trk retmenleri, her 15 gnde bir, srasyla, ilerinden birinin evinde toplanp, aileleri ile birlikte, akam yemei yemeyi alkanlk haline getirmilerdi. Kz Koleji retmenlerinden olan Filozof da bu topluluklarda bulunurdu. Ama o gn, ilk kez, aramza Nazr olarak girecekti. Maarif Nazr. Bizim retmenlerin nazr. Ah, bu Kolej hayat I

Nesi iyi deil ki ? Binas, yeri, manzaras, ynetimi, rencisi. Hele Trke blmnn retmenleri... Hseyin Bey gibi arballk ve drstln doruuna varm, Feridun Nigar Bey gibi aile babalnn rneini kurmu, . Hikmet Bey gibi gnlszln en yksk noktasna km bu bilim 329 ve edebiyat adamlar, sonra Adnan Bey (stanbul Milletvekili ve eski Shhiye Mdriumumisi olan Adnan Bey ki Okulda Corafya retmeni idi) tandm btn insanlarn en sevimlisi ve en zekisi... Daha sonra hayr hepsinden nce Halide Hanm. (...) Evet, Rza Tevfik'i yemee 'bekliyorduk. Kulamz otomobil sesindeydi. Sonunda kapnn zili tt ve biraz sonra ieriye, toza topraa bulanm, kan ter iinde, yorgunluktan tra bile uzam, bouk sesli, mecalsiz bir adam girdi. Biz Nazr Rza Tevfik'i tertaze ve zarif bir klkta bekliyorduk. O ite byle, bu halde gelmiti. Neden ? Kendisi anlatt: Yabanclar, Darleytam rencisini milyonlar sarfyla tamamladmz, kendi mallar, mlkleri olan okullardan tutup tutup darya atyorlard. Binbir yere bavurarak onlar yerletirmek iin uram, otomobilini de onlara brakmt. Kendisi Arnavutky'nden buraya yaya gelivermiti. Ama az buuk yorulmutu. Az - buuk diyordu, bizse pek ok yorgun olduunu gryorduk (...) Ne ki, Rza Tevfik yle pulat bedenli ve elik kemikli yaratklardand ki scak orbadan ve bir kadeh araptan sonra yzndeki yorgunluun, bir sis tabakas gibi, gzmzn nnde daldn grdk. Biz Rza Tevfik, Refik Halit, Adnan Advar ve Halide Edip'i imdilik Bebek srtlarnda brakalm da biraz da Amerikan Kz Kolejini denetleyelim. Bu okulu 1871 ylnda, Boston Amerikan Kadnlar Demei amtr. O zamanki ad High School'dur. Yeri de skdar'da, Selamsz'dadr. Orta dereceli bir okulken, 1890 ylnda drt snf eklenmi ve ad Constantinople Kzlar Koleji'ne dnmtr. 1905 ylnda ise Selamsz'-daki binalardan birinin yanmas zerine, okulun Arna-vutky'e aktarlmas dnlm ve bu yerdeki 250 de330 karlk arazi Abdlhamit'in buyruu ile satmalmmtr. Yapma 1910 ylnda geilmi ve okul buraya ancak 1914 ylnda tanabilmitir. Bu arada okul 1908 ylnda Massachusets eyaletindeki bir kurulun ynetimine girmitir. Ama biz buradan 1887 ylnda geeceiz. Demek, Kolejin yerinde yeller esmektedir. Buna karlk, orada Musurus Paann yalsna rastlarz ki bizim istediimiz de budun Kostaki Musurus Paa Osmanl mparatorluunun Londra Byk Elisidir. Bu greve 1851 ylnda orta eli olarak atanm, Krm Savandan (12 Mart 1854 -10 Eyll 1855) sonra da byk elilie kartlmtr. Sultan Mecit, 1864 ylnda ona vezirlik payesi de vermi ve Mecidi niannn birinci snfyla klandrmtr. Paa, Rumdur, mumdur ama Osmanllara byk ballk gsterir. Bir gn, azl bir Trk dman olarak bilinen ngiltere Babakan Gladstone, Avam Kamarasnda, Trkiye'ye amur atarken, gz dinleyiciler arasndaki Musurus Paaya taklnca yle demitir: Aramzda Osmanl Elisini gryorum. Kendisi Rum olduundan dediklerimi yadrgamaz. Gelgelelim, Musurus Paa, ertesi gnden tezi yok, Times gazetesinde bir mektup yaynlayacak ve Osmanl mparatorluunda Trk, Rum, Ermeni diye bir ayrm yoktur. Herkes Padiahn eit uyruudur diyerek Babakan g duruma drecektir. Musurus Paa, Padiaha balln gstermek iin Londra'daki Rum, Ermeni gizli dernekleriyle Jn Trklerin almalarn da yakndan izler, bunlarn keyif aktar331 malarn gn gnne stanbul'a duyurur. Rum derneine kendi adamlarndan birini sokmay bile baarmtr. 1867 ylnda, olu ehzade Yusuf zzettin, Veliaht Murat Efendi ve ehzade Abdlhamit Efendi ile Londra'y harmanlayan Sultan Aziz orada Musurus Paann nasl byk bir zveri ile altn yakndan grntlemitir. Nedir, o gnlerde, Sultan Aziz onuruna, ngiliz Krallk Saraynda verilen bir lende zavall Musurus Paa, ma-damasn yitirecektir ki acs yllarca gsnde vrvr dnen bir haner gibi kalacaktr. Biz bu olay, orada grg tan olarak bulunan Sultan Hamit'in azndan dinleyelim ki kitabmza biraz da padiah tkr karm olsun :

 Biz ngiltereye gittiimiz vakit bir ziyafet verildi. Edward veliahtt. Elimiz de Musurus Paayd. Paa ile madamasna, orada herkes sayg ederdi. Dev!et-i Aliye'-nin, o zamanlar, ngiltere ile politikas ok yolundayd. Prens de Galles, Eliye saygsndan, Madam Musurus'u koltuuna alm, merdivenden, st kattaki len salonuna kyorlar. Kadn ok iman. Gs, bar ak. Korsa skm. Nefes alamyor. Prens de Galles klcn salvermi, madamay koluna takm. Hibir ey umurunda deil. Boyu da uzun. Zavall kadnn ayaklar yerden kesiliyor. Veliaht kendisini, merdivenden hzl hzl srkleyip gtryor. Benim de koluma, Kralienin akrabalarndan bir prenses girdi. Dilber mi dilber. Elini kolumun zerine koydu. Cildi ok rakik (yani ince). Allah bilir, damarlar ve iindeki kann ak grnyordu. Ben de, o vakitler gentim. Dahas, birader bana yan gzle Nasl ? diyordu. te biz de onlarn arkasn izliyoruz. Sofra odasna kld. Benim sa yanma Madam Musurus, soluma Prenses dt. Ama kadn yorulmu, nefes 332 aldka hopluyor. Kalbi fena halde skm. Dikkatimi ekti. Yz morarm. Hemen karmda Fuat Paa oturuyordu. Paa, paa, Madamaya dikkat ediniz, rahatsz galiba dedim. O da Evet dedi. Kadn sz syleyecek halde deil. Koltuuna girdiler. Kapdan kar kmaz, pat diye mcdamann yere dtn, ben kapya kar oturduum iin, grdm. Madama orada ld. Tdbii len srsn diye gizli tuttular. Zavall Musurus Paa, ertesi gn, gzlerinden eme gibi yalar akarak : Ben imdi ne yapacam, kzlarm anasz kald. diye pek zld. 1884 ylnda Msr sorununu zmek iin Londra'da toplanan konferansa Hasan Fehmi Paa olaanst eli olarak katlr. Musurus Paa yine orada Trk elisidir. Ama, kendisi varken, toplantya bir bakasnn gnderilmesine burkulmutur. Ertesi yl grevinden ayrlp Arna-vutky'deki yalsna ekilir. Zaten 76 yandadr. Alt yl sonra da, 1891 ylnda, dnyadan ve yalsndan g eder. Paann olu Stephanos Musurus Paa da, 1903 ylnda, Londra Elisi olarak boy hedefi verecektir. Daha nceki yliardd, Londra'da Elilik ktipliinde bulunduu iin ingilizleri iyi tanr. Acaip bir yz ve bedeni vardr. Ksa boylu ve i-manoftur. Karn kk ve pantolonu dktr. Sakal seyrektir ve de boyaldr. Burnu da pide burundur. Nezleden hi ba kaldramad iin burnu boyuna akar. O sralar, Londra'da Elilik mstear olarak grev yapan Ab-dlhak Hamit onun bu durumunu yle tiye alr: Bizim eli burnundan alar. Musurus Paa pintilii ile de n salmtr. 333 Londra'da Queens Gate'de alak gnll bir evde gebe yaam srer. Salonu eski psk eyalarla doludur. arld hibir leni karmaz. Bunlara karlk vermeye ise hi mi hi yanamaz. Eliliin kapsn da ziyaretilere kapamay yeler. Eski La Haye Konsolosu Esat Cemal Paker onun pintilii zerine yle bir yk anlatr: Paann pintilii atasz haline gelmitir. Ro-ma'da eli olduu gnlerde, bir kez talya Kral, bir av dnnde, vurduu hayvanlardan bir geyii Musurus Paaya armaan eder. Paa, koca geyii tek bana yi-yemiyeceini dnerek, tutar hayvan mahallenin kasabna satar. Kasap akgz m akgz. Malnn deerini artrmak ve satn kolaylatrmak iin cameknda sergiledii geyiin stne yle bir yafta asmtr: talya Kralnn Trk elisine armaan ettii geyik olay, o zamanlar, Roma'da uzun uzad, tefe konup alnr. Esat Cemal Paker, Musurus Paann korkaklndan da aar. Bir gn Elilie bir Ermeni gelmitir.- Ad Dajak'tr. Eliye, Ermeni komiteleri zerine bilgi verecektir. Paa ilkin, tabancasn karp kurunlarn yerinde olup olmadna bakar, sonra da Ermeni ile yalnz kalmamak iin Esat Cemal Paker'i de Paker o sralar Londra Elilii baktibidir yanna arr. Ermeni de arlr. Dajak, svire'deki bir Ermeni komitecisinden, stanbul'da Abdlhamit'e yaplacak bir suikast zerine bir mektup almtr. Onu okumaya balar. Gelin grn ki, Musurus Paa, ngilizceyi ana dili gibi konutuu, Franszcay da iyisinden akozlad hal-

334 de, a ite buna sinirlerim boanr, tek szck Trke bilmemektedir. Yani Trkesi olmayan bir Trk elisidir. Mektupta yle bir tmce vardr: Onlar itolu ittir. Sana madik ederler ve tuzaa drrler. Paa bu szlerden bir ey anlamamtr. Paker'in yzne bakar. Dajak, sz baktibe brakmadan, yarm yamalak Franszcasyla tmcenin anlamn vermeye alr. in stesinden gelemeyince de bozulur: Brak be kardeim, Trke konualm. Dorusunu ararsanz, Paa muhbire para vermemenin yollarn aryordur. Ermeninin szn keserek haykrr : Ermeni olduun halde, arkadalarn ele vermeye utanmyor musun ? Dajak fkeden tir tir titriyerek ayaa kalkmtr: Zo, bu ne biim elidir ki Trke anamoor. Beni syletmeye alacana, szlerime kstek vuroor. Dajak bunlar dktrdkten sonra svp saymaya geer ki, bunun iin de ilkin ayaklarn ve gvdesini kapnn dna karr. Biz yine sap saman birbirine kartrdk. Diyeceimiz odur ki, 1887 yaznda burada, Musurus Paann yalsnda Fransz ozanlarndan Anna de Noailles temmuz, austos ve de eyll aylarn kaynatmtr. Ozanmz, o yl daha on bir yandadr. Ad da Anna de Brancovan'dr. Kostaki Musurus Paa dedesi olduu iin, annesiyle babas onu bu yl Savoie'daki gle deil, Boazii'ne getirmilerdir. 335 Yal mermerdendir. nnde byk bir taraa vardr. Taraada da bykten byk stunlar grnr. Yalya da bu taraadan giriiiyordur. Anna de Noailles, hemen hemen her le sonras, denize bakan geni salondaki divanlarn zerinde ekerleme yapyordur. Pancurlar rtldr. Bunlar yine de darnn scan kesmeye yet-miyordur. Salonun tavanndaki avize ise prl m prldr. Kk ozan salonda yrrken avizeler de ngr- mngr. Oh, her ey ngr mngr. Anna, sabahlar da komu yalnn kzlaryla bahede oyunlar karr. Ne ki, bu oyunlar kendisini hi mi hi oya-layamyordur. Kzn tek umudu ikindi. Akamst Bebek'e kadar yrye kyorlardr. Kyda, Rum kadnlar, balarnda ipek earplar, fstki fstki glyor, krtyorlardr. Ama kk ozan bu krtkan tazeler de amaz. O yalnz, batan gnein son clz nlaryla ykanan rhtmda, Akntburnunda, durup Boaz'n akntlarna kaplan kayklarn yalpalarn seyretmeye tutkundur. Krekilerin, kydan atlan iplere tutunarak, anafordan kurtulmak iin aba yetitirmelerine baylr. Bebek dn, yolda rastlanan zmc de kk Anna'rijn ilgisini eker. Artk karanlk da bastrd iin, satc zm kfesinin ortasna bir mum oturtmutur. Yeilli, pembeli zm salkmlar, mum nda, haval m havaldr. Anna de Noailles, geceleri de cam ak yatyor ve yine de serinleyemiyordur. Yatann stnde cibinlik olduu iin de btn btne bunalyordur. Yalnz bahedeki aalarn o can uuran kokular, ak pencereden ieri dolar ki bunlar, Kk Kz, elinden tutarak, bir dler lkesine alp gtrrler. Geceleyin, yalnn nnde, mahalle bekisi de boyuna gel - git olur. Soluk benizli, bodur biridir bu. stn336 de sar, krmz, yeil giysiler parldar. Anna onun Saraydan bir divan rtsn alp rtndn sanr. Bekinin belinde, tahta bir klf iinde, tabancas da vardr. Yooo, Anna onun kimseyi korkutamyacan ilk gnden sezmitir. Yine de, gece yarlarnda, havaya ykselen buudan, kalbe billur bir haner gibi saplanan ay - yenisinden, Kandilli - Vaniky kylarnda gizli bir ses gibi ykselen selvi ve fesleen kokularndan, Boaz sular ile gkyz arasnda kprdayan o ba dndrc boluktan, kendisini korumas iin bekiye yakarmaktan bir an geri kalmaz.

Denilebilir ki, 11 yandaki kz zerinde Boaz'n hibir etkisi olmamtr. Ne var, Fransz ozan, yllar yllar sonra, ister istemez Boazii'ni ve stanbul'u anmsayacak ve Arnavutky'deki incir aalarn, Boaz'daki balarn pembe dzgne benzeyen zmlerini, Kksu'nun patlcanlarn, gllerin, amberlerin, da sekilerinin mis gibi kokularn, Kapalar'y, Ayasofya'y, sarkl mezar talarn bir bir gznn nne getirerek onlar yeniden yaamaya balayacaktr. O zaman, 11 yanda stanbul'da sklm olmasndan utanarak kendini yle balatmak isteyecektir: O, benim gittike byyen acm belki de Dou'da yaamak zorunda kalmamdan douyordu. Burada Anna de Noailles'a bizim de bir ift szmz olacaktr: Ey Frenk Kz, Dou'ya Hristiyanlarn ettii hakareti kimse ne etmi, ne de edecektir. Sizin cadlnzn fitnesi dnyaya imdiye kadar gelmemitir. Siz Tanrnn can skntsndan yaratlm bir tayfasnz. Bize sandnz banza geldi. Tanr bizim topraklarmz rahmet 337 suyu ile yourmutur. Bizi rahmetine ulatrmtr. Rahmet denizinden bir damla ile sizin fitne ateinizi sndrd. nk sizi yoktan var eden Tanr'y tanmaz, hemen kendi elinizle yaptnz aaca taparsnz. Siz hakk ortadan kaldrmak istersiniz. Ama Tanrnn iylii ona gredir. Bu szlerimizle Frenk Kzn madara ettik mi, etmedik mi, bunu kestiremeyiz. Ne var, biz de Anna de Noailles', dedesiyle birlikte, boyuna kucamza alacak deiliz. Zaten Zaman Tneli de bize ar karmtr. XVIII. yzyln balarna gidelim ki ykmzn dekorunu da deitirmi olalm. Bir yazar bunu sk sk yapmazsa, benbenlii pek ok azalr. Okurlar da alm - satm edeni gnl holuu ile karlamaz. Uzun lafn ksas, bu kez de Ali Paay izleyeceiz. Ama bu Bezzaz Ali Paa, Gzelce Ali Paa, Semiz Ali Paa, Mimar Ali Paa, Seyyit Ali Paa, Arabac Ali Paa, Ulu Ali Paa, Moldavani Ali Paa, Hekimolu Ali Paa, Hadm Ali Paa, Malko Ali Paa, Tepedelenli Ali Paa, Mbarek Ali Paa, Kemanke Ali Paa, Hsambey-zade Ali Paa, Alo Ali Paa, Horoz Ali Paa deil, anyla sanyla orlulu Ali Paadr. O yllarda, Musurus Paa yalsnn yerinde Sadrazam orlulu Ali Paa yals ykselmektedir. Boazn en t - pt yals da odur. orlulu 30 Mays 1706 gn Baltac Mehmet Paa'nn yerine sadrazam gelmi, iki yl sonra da II. Mustafa'nn Kz Emine Sultanla evlenerek Saraya damat olmutur. O vakitler, Osmanl tahtnda III. Ahmet (padiahl: 1703-1730) rzgarlar savurmaktadr. Padiah, Valde338 sultanla birlikte, dn alayn Sadrazamn sarayndan seyretmi ve Paann gnln almak iin, iki gn de kendisine konuk olmutur. Dn gn, kazaskerlerden tutun da stanbul payesinden ayrlm efendilere dein btn bilginler, Di-van- Hmayun ileri gelenleri, Ocak Aalar ve de br devlet bykleri de konaa arlm ve dn sofrasnda arlanmlardr. Yemek bittikten sonra eyhlislam, Kaptanderya, Sadrazam Kethdas ve en nde gelen grevliler Saraya gitmilerdir. Emine Sultann vekili olan Darssaade Aas ile damadn vekili Kaptan Paa ve de eyhlislam ba-baa vermi, sonunda eyhlislam, 25 bin altn mihr-i meccel zerine. Emine Sultanla orlulunun nikahn kymtr. Daha sonra, Ayasofya eyhi de bir dua okumutur ki, oradakilerin tm duay kantarlarla almlardr. Sultan yakasndan eyhlislama ve ba balananlarn vekillerine ve Sadrazam Kethdasna birer samur krk, Ayasofya eyhine bir kakm krk gelmitir. Trene katlanlara da hil'atler verilmitir. Damat ise Darssaade Aasna bir samur krk, Baltaclar Kethdas ile blkbalara da hil'atler giydirmitir. orlulu, Emine Sultan'a da dn armaan olarak unlar gndermitir : Bir elmas istefan, bir elmas aprast, bir elmas bilezik, bir lal salkm - kpe, bir mcevher ayna, bir incili pabu, bir altn kapl mcevher naln, bir elmas ni-kap, 2.000 altn, 40 tabla eker. eker tablalarnn zerine boyama rtler serilmitir. Sadrazam aalarnn her biri de mcevveze ve orta 339

kuakla balar zerine birer tabla alp bunlar Sadrazam konandan Saraya gtrmlerdir.. Bundan sonra da, Emine Sultanin eyizleri, yk hayvanlarna ve kapal arabalara bindirilip Sadrazamn konana tanmtr. Sadrazamn ayran kabarsn diye gn beklenildikten sonra da tm devlet bykleri Ortakapdan atlara binerek gelini, alayla, einin konana iletmilerdir. Szn sonucu ve yknn z, o yllarda Arnavut-ky, Rum zenginlerinin ve Fenerli Beylerin yallar ile kapldr. Bir yazarn dedii gibi, orlulu Ali Paa yals, bunlarn arasnda ben. gibi kalr. Yalnn alt gz kaykhanesi de vardr. Alt da dkkan vardr ki yalnn yanna sralanmlardr. orlulu'dan sonra bu yalda bir Hanm Sultan oturmutur. Ad kitaplara gememitir. Yalnn ykl zerine de kitaplarda hibir bilgi yoktur. Yalnz yalnn son izini gsteren ve stnde Ennecati fissddk yazs bulunan bir levha Musurus Paann yal kaps stne kondurulmutur. orlulu yalsnn bitiiinde Sakzl Dimitri yals vardr. Onun bitiiinde Kuruemeye doru giderken Kap Kethdas Zimminin yals, onun bitiiinde Eflak Voyvodas Mihaliki Beyin yals, onun bitiiinde Taran-dabol (Prusya - Brandeburg) tercman Yenaki Zimmi'-nin yals grnr. orlulu yalsndan Akntburnu'na doru yrynce de Keresteci Zimmi'nin dkkan ile odasna rastlanr. Arnavutky skelesi de hemen oradadr. skelenin stnde ise Tabip Nikola Zimmi'nin yals, onun stnde Todoraki Zimminin yals, onun stnde Barbo-oiu Aleksi'nin yals Boazn akntlaryla elbirlik eder. Zaman Tnelini ap biz yine XIX. yzyln sonlarna gelelim. Bu kez Musurus Paa yalsnn yannda bir baka yal daha bulacaz. Seyredenlerin kalbine korku 340 ve aknlk dren bu yal Sadrazam Avlonyal Ferit Paanndr. Ferit Paa ortadan uzun, eli aya dzgn biridir. Franszca dktrd gibi, Rumca da dktrr. Bir Arnavut olan Avlonyal Mustafa Paann olu olduu iin Arnavuta da paralar. Yalsnda ne halayk, ne uak, ne cariye, ne besleme vardr. Paa, hizmeti altrr ama, paralarn da verir. Bu ise onun paray oka sevmedii anlamna gelmez. Tersine, birine ake verirken, paray kafasnn ve ovucunun iinde yedi kez dndrr. Bir Ramazan, o nl glmece - gldrmece ustas Muhsin'i evinde yatrmtr. Muhsin bir ay sre ile Paann konuklarn arlayacak, onlara hava basacaktr. yle de olur. Muhsin, bayram gelip de yaldan ayrlmaya kalknca Paa cebinden yarm Kremis altn karp kendisine uzatr. Bir aylk abasnn yarm Kremisle sa-vuturulduunu gren Muhsin paray almaz. Ferit Paann bir huyu vardr. inin dt kiilere Sen bu ii kaa yaparsn ? demez Sen ne bozarsn ? der. Muhsin paray almaynca ona da ayni soruyu yneltir: Muhsin Bey, sen ne bozarsn? Vallahi Efendimiz, Ramazan ihsan olarak, kulunuza yarm Kremis verecekseniz, hi kukusuz aklm bozarm. Avlonyal Ferit Paa, sadrazam olmadan nce, bir elilik koparabilmek iin, ekmedii kap ipi brakmamtr. Bunlar da okluk Beyolundaki elilik kaplardr. Btn eliliklerin bayram gnlerini bilir. Eli karlarnn da doum gnlerini tespih eker gibi bir nefeste okur. Onlara yz suyu dkmek iin de hi bir frsat ka341 rmaz. Fransz Eliliinde Frankfurt Szlemesi'ni eletirirse, Alman Elisiyle Fransz politikasnn entrikalarn didikler, ingilizlerin yannda Ruslar iki seksen yere sermitir. Ruslara ise, ingilizlerin glnlnden ve kaklndan dem vurur. Ksacas, kibarlkta stne yoktur. Herkesin grebilecei yerlerde Temps gazetesini okur. Rewiew dergisinin son saysn da hep cebinde tar. Bank- Osmani ile bir ii yoksa, ona nefretlerini yadrmay sever. Dostlaryla bulunduu zamanlarda da, sosyalistliini aa vurur. Szlerini de yle balar: Ah, ben Fransz domalydm. imdi, yzdeyz ii Federasyonu yesiydim. Paa bu abalarnn semeresini 14 Ocak 1903 gn o sralar 52 yandadr grr. O gn, Abdlhamit, onu palaspandras ayana artm ve mutuyu uzat-vermitir:

 Paa, imdi Sait Paay sadrazamlktan kovdum. Siz onun yerini alacaksnz. Sadrazamlk alay da birka saat sonra balar. Avlonyal byk niforma ile at stndedir. Yannda eyhlislam Cemalejtn Efendi. Sirkeciden Babli'ye gelinir. Havann souk olmasna karlk, ortalk maherdir. Halk, en ok buna bakar: Byk bir yere oturtulan adam yakkl m, deil mi ? Ferit Paa imdi ibadullahn kendisini nasl karlayacan merak ediyordur. Kalabalk arasndan : Maallah, ne kadar da yakkl sadrazam ! szleri ykselmeye balaynca hemen o an ii ya balar. 342 Kk Sait Paa, o vakitler Rumelindeki illerin durumunu dzeltmeye alyordun Bunu da, ie yabanc devletlerin burnunu sokmadan gerekletirmek ister. Eliler durur mu, onlar da boyuna Yldz'n kapsn andrmakta, yaplmas gereken dzeltmeler zerine kendi devletlerinin isteklerini bodoslamaktadrlar. Sait Paann yerine Ferit Paa kondurulunca yabanc devletlerin Makedonya ynetimine aktan aa el attklar grlr, ilkin Avusturya ve. Rusya blgeye sivil ajanlar sokmulardr. Daha sonra da, illerin gelirini ve dzenini hedef tutan anlamalar imzalanmtr. Eski Sadrazam Sait Paann demesine gre, Ferit Paa, daha kendi sadrazamlnda Avusturya Elisi Baron de Kali'e gitmitir. Rumeli'nde yaplmas dnlen deiilikler zerinde Eli unlar yumurtlamtr: Devletlerin amac, bu illerde dirlik ve dzenliin salanmasdr. Bunun iin, candarmaya eki dzen verilmesi ve glendirilmesi yeter. Mahkemelere, okullara, bayndrlk ilerine ve daha benzeri eylere ilikin kimi ayrntl ileri ortaya atan Sait Paadr. 1908 Devriminden sonra Ferit Paann akrabasndan Ergiri Milletvekili Mfit Bey de bir gn Meclis'te unlar syleyecektir: Bu zat Makedonya'da, Rumeli'nde yabanc devletlerin ilerimize karmasn kabul ettii iin sadrazam oldu. Yine o sayede alt yl koltuunu korudu. Yasaya aykr olarak birok kiiyi srd. Gurbetlere gnderdi. Mahvetti. Berbat etti. Bunun yz bin tane rnei vardr. Ne ki. Merutiyetin ilanndan nceki gnlerde, ulusal ordu Firizovik'te toplanp da Ferit Paa makine ba343 sna arlnca Paadan hi umulmadk karlklar alnmtr. Sadrazam ilkin onlara Sizler kimsiniz ? diye sormu, telgraf bandakilerin Arnavut olduunu aknca da isteklerinin ne olduunu renmek istemitir. Arnavutlar : pek ve Yakova ileleri toplandk. Merutiyeti isteriz, dedikleri vakit Ferit Paa onlara Arnavuta olarak u szleri fslamtr: Fot mir peto pota. yi, iyi, Tanr baarya ulatrsn. 344 ARNAVUTKY 1979 1946 ubatnda, bir pazar gn, adam, ili'den yola kp, Mecidiyeky - Zincirlikuyu zerinden derelere, tepelere vurmular O sralar ortalarda Levent ya da Etiler adn tayacak tek bir kulbe bile yoktur ve Bal-taliman ayrna inmilerdir. Bu adam bizim Sait Faik, Oktay Akbal ve Salh Birsel'den bakas deildir. Yolda Sait bir ara Oktay'la Salh' durdurmu, eliyle uzaktaki bir koyuluu gstererek : te Menekeli Vadi oras... demitir. Sait bir yksnde bu Menekeli Vadiyi yle anlatr: Sabahleyin uyandm zaman darya baktm. nmde, sis iinde bir bahe uzanyordu. Kenarda yars cam, yars hasr rtl ser gibi bir ey vard. Pencereyi atm. Gzel bir meneke kokusu burnuma doldu. Hava lk, lkt. Sonra sis ar ar ald. Gzmn nne bir bostan serildi. Lahanalar, iekler, maydonozlar, salatalar aha kalkmt. telerde, ieklerin arasnda, baka baheler, baka yamr yumru binalar gzkyordu. Her taraf ayni bitki, ayni hayvan, ayni arpk ve

birbirinden epey uzak binalarla dolu idi. Meneke, her taraf meneke kokuyordu. Yolun tam ortasnda arl arl bir de dere akyordu. Akam eve gelirken bu derenin iinden mi gemitik? Ayaklarm bile slanmamt. 345 Dorusu u ki, Menekeli Vadi, Sait'in kafasnda yaratlm bir yerdir. Oktay'la Salh, o gn, Sait'in elinin dorultusunda hibir ey grememiler, ama Sait'in dle gerek arasnda, bir ping - pong topu gibi gidip gelmesine engel olmamak iin de hi bozmamlar Evet, evet, grdm, orada szn bir bir yinelemilerdir. adam Baltaliman'na kavutuktan sonra, oradan da, uygun adm mar, Amavutky' tutmulardr. Oraya vardklarnda da, birden yorulduklarn anlayarak, vapur iskelesinin ordaki bir meyhanede, Karamio'da, nlerine lengerle getirilen gm balklarnn eliinde, kafalarn bir gzel ttslemilerdir. O zamanlar, hemen hemen her hafta Arnavutky'e gidilir. Sait, orada oturan sevgilisini Vedat' grebilecek mi. gremiyecek mi ? Amavutky seferleri salt bunun iin dzenlenmektedir. Kafileye katlanlar arasnda, okluk Sabahattin Batur da grnr. Sait, onunla, kimi zaman ikili seferler de kaldrr. O zaman, Bebek Eminn tramvaynn son arabasnda nc araba ve de sahanlkta ver alrlar. Bir kez, Sait'le Sabahattin, yine byle bir seferi olutururken, tramvay Kurueme'ye gelir gelmez, kendilerini aa atmlardr. Kurueme'deki Keman Soka meraklarn kaldrmaktadr. Keman Soka, Tatar Gzeli Sulhiye'nin sokadr. Sulhiye, buradaki bir evden Blent adndaki niversite rencisi sevgilisine boyuna ak mektuplar yazyordur. 346 Susman beni ldrecek Blent. Tatar Gzeli, son namelerinden birine de byle balamtr. Gelgelelim, Sulhiye evlidir. Hem de bir polisin eidir. Kocas da, yaplacak i mi bu, son mektubu egavlam-tr. Dan, dan, dan, dan, dan. ki kurun sana, kurun da sana. Polis grevlisi karsn da, sevgilisi Blent'i de, al kanlar iinde yere serer. Susman beni ldrecek Blent. O hafta, Nurullah Ata da, bu iten kopup gelen sesleniin zerinde mi durmutur ne? iki ahbap avu Keman Sokan birka kez arnlayp Susman beni ldrecek Blent ln, bo yere, kap nlerinde, bahe duvarlarnda, aa dallarnda aramlar, btn umutlarn yitirince de, zgn ve somurtuk, yeniden kendi seferlerine dnmlerdir. Vedat o gn, kuluk vaktinden ikindiye dein fakltede, dershane kaplarnda beklenmitir. Ortalarda g-rnmeyince de Sait, Sabahattin'e yanamtr: Sefere kalm, var msn ? Sabahattin'in, Sait'e Hayr yokum deyecek halini kimseler grmemitir. te imdi Arnavutky'dedirler. Vedat'n, Arnavutky'n neresinde oturduunu Sabahattin bilmez. in tuhaf, Sait de bilmez. Birdenbire karlarna kabilecei umuduyla kyn sokaklarnda taban teperler hep. Sait de, yuvalarnda pek rahat durmayan gzleriyle bu gzlem Sabahat347 tin'indir boyuna evresini, pencereleri tarar. Ama deniz kysnda, iki dirhem bir ekirdek kzlara rastlad vakit, Vedat onlarn arasnda m, deil mi, bunu anlamak iin, en kk baklarndan birini bile kullanmaz. Kzlar haber vermek iin kendini drten Sabahattin'e de u karl kondurur: Ne sanyorsun ? Bunlar gibi sinema dergilerinin kopyacs m bellersin sen onu ? O, olsa olsa, u kardan gelen kz gibi, koltuunda bir kitap, annesinin ya da babasnn yannda, yle bir hava almak iin kar piyasaya. Sen onda, hi yle zppe bir yan grdn m ? Sait, o gn, her zamandan karamsardr.

Tatar Gzeli Sulhiye'nin yks de onu hurdala-trmtr. Kurueme'den gelirken, yolda yine arklar sylemiler, iirler ekmilerdir ama, Sait iindeki kuruntular dkememitir. Arada, arada Sabahattin'e olmadk eyler soruyordur: Bana bak Sabahattin, bu kz benimle evlenir mi dersin ? Evlenmemesi iin bir neden var m ? Var tabii enayi... O kadar gzel kz hi bana varr m ? Hem sonra, o ka yanda, ben ka yandaym , stelik bir evi geindirecek' i sahibi de deilim. Etrafnda dolaan delikanllar gibi yakkl da deilim. Yok, yok azizim, bu iin de sonu gelmez. Sabahattin, Sait'in kafasndaki burgalar karp atamyacan biliyordur. ster istemez sus pus olur. Ama Sait, onu sust yakaladn sanr: 348 Ne susuyorsun be ? Yani ben evlenilmeyecek kadar irkin miyim ? Yahu Sait, sen deli misin, nerden karyorsun bunlar ? Arnavutky'de harmanlanmadk sokak kalmamtr. Bir ara, kendilerini yine o demir parmaklkl deniz kysnda bulurlar. Bundan sonrasn brakalm Sabahattin Batur anlatsn ki, biz de bir yalya yaslanp Sait iin umarsz gzyalar dkmeye vakit bulalm : Sait birdenbire durdu, srtn yola evirerek denize bakyormu gibi yapt. Ben de yannda durdum. Ne olduunu sordumsa da karlk alamadm. Bu srada, yanmzdan, kolkola, bir erkekle bir kadn geiyordu. Ben, Sakn sokan, evini bilmediimiz sevgili olmasn ! diye dikkatle baktm. O deildi. Bunlar orta yalcaydlar. Kar - koca gibiydiler. Bizden, bir hayli uzaklatklarnda Sait rkek rkek iki yanna baktktan sonra : Enayi gibi, ne diye oyalanyoruz sanki buralarda ? Haydi gidelim artk dedi. Sait'le Sabahattin yine l tramvaydadrlar. Sabahattin bir sre hibir ey sylemeden durur. Ama ii iini yiyordur. Bir an gelir ki dayanamaz : Hayrola Sait, ne oldun byle birdenbire ? Anann rekesi oldum. Anlamasan olmaz deil mi ? Yahu, bunda kzacak ne var ? Seninle beraber, senin iin ta buralara gelmiim, ne plur sorarsam ? Ne olacak, elinin kr olur. Benim bu halim houna gidiyor deil mi ? 349 E, akolsun Sait? Akolsunu, makolsunu var m bunun ? Dpedz meydanda ite. Tramvay Beikta'a yaklamaktadr. ^ Bu kez, ii Sait kurcalar: Hani, o deniz kysnda dururken, yanmzdan geen kadnla erkek bize baktlar m ? Hangi kadnla erkek Allahakna ? u mahsustan anlamazdan gelmelerin yok mu, adam deli eder. Hangisi olacak.r parmaklklara dayandmz zaman geen kadn. Biliniyordun sanki deil mi ? Haa, evet anladm. Yooo, hi baktn filan grmedim. Neden sordun, bir ey mi var ? Sait, daha szn ortasnda iine gmlmtr. Hi mi hi karlk vermez. inde kprdayan bir eyin grnmemesini mi istiyordur ne ? imdi burada Oblomov adl romann yazar olsa bize yle diyecektir: Ne fena bu erkeklerin duygularndan utanmalar! Sahte bir benbenlik ! Zekalarndan utansalar daha iyi ederler. Ne var, Sait de ona u karl dikecektir: Azizim Gonarov, ben duygularmdan utansam da, utanmasam da artk gemi ola. Sevgiliye almak, ya da almamak bir an iidir. Evlenmek, ya da evlenmemek de yle. Ben bu an da, bu frsat da yitirdim. Bundan sonra heyecanlar iinde baladm her ak, korkular iinde bitirmek zorundaym. Dayanacam tek ey benbenlik. O da olmasa, ben de Sait Faik olmam.

350 Ne ki, Sait, bir gn Sabahattin'e, btn gururunu bir yana iterek, Arnavutky'de, deniz kysnda, bir erkein kolunda rastlad kadnn kim olduunu aklamaktan kendini alamyacaktr: O kadn benim en ok sevdiklerimden, deli gibi ak olduklarmdan birisiydi. Biz burada sz yine Sabahattin'e brakalm ki yknn canll yitmi olmasn: Sait bu aklamay yaptktan sonra, ve gidinceye dein, o akn umutsuz yksn uzun uzun anlatt durdu. Sesinde alacak bir yumuaklk vard. Sait'i o akamki kadar halim - selim grdm anmsamyorum. Anlarn mal olmu bir eyle savamaktan vazgemi gibiydi. Kzgn da deildi. zgn, dokunakl bir hali vard. Yenilginin hibir biimine gnln yatrmayan Sait, ak iinde de kendine gre bir yol bulmutu. Sevdii kimseyi, yklerinden birinin bakiisi gibi dnebiliyordu. Sevgilileri istedikleri kadar ona yz vermesinler. Onlar, Sait'in kafasnda, gerekteki kimliklerinden bambaka bir yaam sryorlard. Nitekim, o gece, ilk aknn, o byk aknn bakiisi iin, bana sylediklerinden byk bir blmnn geree uymadn, sonradan bir rastlantyla rendim. Biz dnelim yine Arnavutky'e. Vapur skelesinden kp sola saparsak sada Ar-navutky Mumhanesi Sokana rastlarz ki buras.bir merdivenli yokutur. Birden ok dikleerek, ilkin sola, sonra saa kvrlr. Daha sonra, hafif bir meyiile, yeniden eski ynn alr. Birka basamak trmandktan sonra da Ada-lfettah Sokana kavuur. Sokan bu durumunu 1947 Kasmnda Muzaffer Esen'le birlikte saptayan Reat 351 Ekrem Kou sular kararmaya balad vakit de sokan yukarlarnda arkadayla meveret kurmu ve karsnda Beylerbeyi arkalarndan Kandiiliburnu'na kadar uzanan dalarla, Beykoz'u evreleyen tepelen grnce bunlarn neresinden maallah ekeceini armtr. Arnavutky'n tam karsna rastlayan Vaniky'n yasland tepe siyaha yakn zeytuni renkte grnmektedir. Kyn evleri de bu kara lekenin eteinde belli belirsiz bir izgi oluturmaKtadr. Vaniky camiinin beyaz minaresi ise bu koyu renklerle tam bir atma halindedir. Minarenin sulara den glgesine gelince, bu da deerli talarla ilenmi bir peri masal lkesini andryordun Arnavutky Mumhanesi Sokandan ileri gidersek, bu kez de karmza vez Sokak kar. Sokan alt ba ince bir meyildir ki Renault'lar, Murat'lar, Anadol'lar burada adr kurarlar. 30-40 metre sonra ise sokak merdivenlere sarlarak tepeye kadar ylece kp gider. Basamaklarn balad yerde bir sahanlk da grnr ki burada bir an durup Boaz'a bir gz atmamzda yarar vardr. Onk, biraz sonra, buradaki 11 numaral mit apartmanna daldmz vakit manzara diye bir ey kalmayacaktr. mit apartmannn altkatnda Demir zl oturur. Demir'i, evin arkasndaki kck bir odadayaka-layabiliriz. Buras onun alma odasdr. Kuledibi bitpa-zarndan alnm, iki ekmeli minnack masa, pencerenin nndedir. Demir, bir yandan, bahenin bitimindeki duvarla, yandaki apartmann duvarn seyreder, bir yandan da yazsn yazar. Oda, bir hapis damndan pek hal-Jice deildir. Yalnz yandaki setten sarkan aa dallar 352 pencereye kadar uzanr ki bu, Demir'e zgrln hl srdrdnn mutusunu balar. Duvardaki bir Yksel Aslan'la, oday epevre kaplayan kitaplar da zgrlk iletkenleridir. Alman yaps, uzun mu uzun bir radyo ile birsomye de odann eyalarn btnler. Bunlar oday dolalmaz hale koyar sa da Demir'e byk tadlar verir. Demir, buraya 1977 yaznda tanmtr. Ondan nce, Devlet Tiyatrosu sanatlarndan Yakkl Mustafa Mustafa Yaln ile bir gn alar-sabah Arnavutky'e damlam, denizin, kk dalgacklarla kark, pembemsi bir beyaza brndn grerek: Ben Arnavutky'den baka bir yerde yaayamam, ataszn tm Arnavutkyllere armaan etmitir. Ne ki o k, rzgar orok kble vaktinden hi ayrlmad iin, Arnavutky ok yamur alm, Demir de bir sre, nereye geldiini kestirememitir.

vez Sokandan inip, ky boyuna karsak, kede, denize rampa etmi yallarn ilkinde Tavanc Turhan'n oturduunu da grebiliriz. Bay Turhan, kartal kuu gibi Paris'in beyninde pervaz etmi Trk aknclarndan biridir. Hibir i tutmaz. imdiler sve'te yaayan Otobs filminin amanvermez oyuncusu Tuncel Kurtiz'in kiracs-dr. Buras Rum Kilisesinin bir vakf olduu iin, Tuncel Kurtiz de yaly onlardan kiralamtr. Yalnz, yalnn barnlabilir hale gelmesinde Bay Turhan'n byk emekleri olmutur. Tavanc Turhan ince, uzun ve kumraldr. O da yakkllk zerine alr. En ok da balk giysileriyle grnr. stanbul'un en yksek gradolu kzlar onun evinden eksik olmaz. Tavanc, Cadiilac'lara dmandr. Re353 nault marka Fransz posta kamyonetlerini yeler. Demir zl onun iin yle der: Mahallede Tavanc Turhan' grmek, insana her eit yorgunluu unutturur. nk o, yaam, 1930 yllarnn Fransz filmlerinde olduu gibi, gndelik yalnlndan, gndelik bysnden yakalamaya bakar. Pazarlar balk tutar. Boaz'n dibine iner ve dostlarna byk balk lenleri eker. Kydaki yallardan birinin st katnda da, durmadan tiyatro szlkleri yazan Aziz allar oturur. O da balk giysilerine dknlk gsterenlerdendir. Yllarca Ar-navutky - Bebek arasnda mr tketmi bir aydnlar topluluu yesidir. Bu yumaktan Ressam Komet'le Utku Varlk, imdiler, Paris'i bytmektedirler. Ressam Mehmet Gleryz'le Alaettin ise, Paris'i torba gibi silkeledikten sonra yine Arnavutky dolaylarna snmlardr. Aziz allar'n yal kaps, gnn 24 saati, arama kadar aktr. Geleni, gideni oktur. Sk sk damlayanlar arasnda gazeteci Hseyin Ba, Avukat Ali Yaar, Gra-fiki ve Fotoraf Erkal Yavi, Gazeteci Eskort Erol, bir de bizim Demir zl vardr. Saz sanatlar da burann gediklileridir. Bebek'te oturan, eski Baylan'clardan, Akademi Mimarlk retim yesi Erkal Gngren de buradan pek kmaz. O da iyi ikicidir. Lafn da hi esirgemez. Mimarln italyn'da, Fransa'da da dolatrmtr. imdi en byk grevi Boaz' sevmektir. Aziz allar, yalnn denize bdkan o bykten byk salonuna bir de Amerikan - bar kondurmutur. Ama bu, kendisi iin deil, konuklar iindir. Demir zl'nn demesine gre, allar'n ei Bayan Aysn da Girit terbiyesi almtr. Alabildiine incelik datrr. 354 Denize kout, Francalac Sokanda, geni bir evde ki sokak kaps Maka Palas dairelerinin kaplarn andrr Seramiki Tlin Adalan oturur. Orada da yle dall - budakl eyalar yoktur ama topu da antika zerine, dir. Salon da hemen hemen bo braklmtr. Oraya daha ok kahve imeye gidilir. Ne var, Tlin Adalan'n, kimi zaman, konuklarna bir kadeh rak sunduu da olur. Kz Kolejinin oralarda, Enver Paann amcas Halil Paa'nn da yals vardr. Bu yal, gnn almna uygun olarak onarm da grmtr. Onun yanndaki, ambel'le-rin byk yals da yeni biimdir. Zekeriya Sertel, gemi yllarda, Trkiye'ye geldii vakitler, ou gnlerini burada geirmitir. Arnavutky alabandasndan biri de Tayfun Akay'dr. Sendika avukatl yapar. Arnavutky zel muhtar saylsa da olur. Ky zerine en salam, en tarihsel bilgiler ondadr. imdi sizden yine dikkat isterim. Sait Faik'i yeniden ekranlarmza getiriyoruz. Bunun iin de vez Sokann bana dneceiz. Leyla Erbil buralarda, kyda, 182 numaral apartmann nc katnda. 1977 sonlarnda tanmtr. yi et vermesi iin, air Ergin Sander'in snf arkada Kasap hsan Beye Leyla'y tantran da Demir zl olmutur. Leyla'larn pencereleri, duvarlar silme k. Boaz'n altl sularn kalbura eviren martlar, gnn her saatinde, Karadeniz'le Marmara'y getirip getirip Leyla'nn bandan aa boca ederler. (Burada, Hitchcock'un o nl filmindeki kargalar dnlebilir). 355

uraca eklenmesi gereken bir ey de vardr ki, camlar zangr zangr titreterek, Yukar Boaz'dan aaya, aadan da yukarya doru salnan tankerler, ilepler, yolcu vapurlar kydaki gzlemcilerin can evine arka arkaya vurular yapar. Ah, Boaz biraz da bu tankerler, bu alupalardr. 10 Haziran 1978 gn, Akntburnu'ndaki bir kahveden Jan Priya nam tankerin, gvertesinde uaksavarlarla Marmara'ya, Kapitan Petko Voyvoda vapurunun da Karadenize katn gren Salh Birsel'in, abartma yok, gn kendine gelemediini yazmasak olmaz. Kanlca'daki bir yaldan yllarca Boaz' taram olan Seniha Sami Morali yle diyecektir Karadeniz'e akntya kar giden ilepleri seyretmek elenceli idi. Pek yakn geerlerdi. Hepsinin bandrasn rendik: ingiliz, Fransz, Alman, Nemse, italyan. imdi onlardan hibirini gremiyoruz burada. ki eski Rus vapuru da vard. Rus bayra da deiti imdi. Bir de Romanya yolcu vapuru vard: Regele Carol. Fazla sratle getii iin halk deli vapur diye isim takmt. Dalgalar, rhtmlar su iinde brakr, sandallar fena sarsard. Sandalla gezdiimiz zaman, normal hzla geen vapurlarn dalgalarnda sallanmay severdik. Karadeniz'den gelen vapurlar, Boaz'n ortasndan aknty izledikleri iin uzaktan grrdk, fakat yine bandralar seilirdi. Tomris Uyar da ki onun servenleri de Tarabya'-dan atmzda anlatlacaktr 4 Aralk 1975 gn Ru-melihisan'nda, Avc Lokantasnda, arkada Armaan'la, balbadem bir le yemei attrp k ortasnda bastran bahar havasna yasland sra ki Armaan yc olmadndan bahede oturmulardr Boaz'dan Belks 356 adnda, elden ayaktan dm bir tankercipin getiini saptamtr. O'nu Bykdere'den tanvordur. Yani az ok hemehridirler. Bu ikinci tankerle tant gn de adn pek bir sevmitir. Sonradan, deiik yerlerde, aaa aa aa, kinci, nc adndaki teknelerle karlanca, iinin btn scakln yitirivermitir. 4 Aralk 1975 gn, oradan iki yolcu gemisi de geer : Akhilleus ve Stella Oseanika. Deniz, Menemen yourdu gibi kaskat ve kprtszdr. Stella, Ruhemilihsan'na ok yakn getiinden, vapurda konuan bir kadnn incecik sesi Tomris'in ta ya-nbana dmtr. Bu vapurlar, bu alupalar Leyla Erbil'e, dostluklarn azalmakta olduunu da iaret ediyorlardr. Bir insann, artk herkesle kolaycack tango rengine boyanamyaca bir dnemin balangcdr bu. Salonda, sol duvarda, pencereye yakn bir yerde, Sait Faik'in bir portresi asldr. 1954 ylnda, Sait'in lmnden sonra, Ressam Edip Hakk'nn, bir fotografiden bylterek yapt bir resim. Fotografi, Robert Kolejde, bir edebiyat matinesinde ekilmi. Sada Leyla Erbil, solda Selma Tkel, ortada Sait Faik. Leyla'nn alma odasndaki bir baka resimde ise Orhan Kemal ile Fikret Otyam. Glck datyorlar. Bu 357 da yine, Robert Kolej'deki matinenin rn. Bir baka resim de Sait'i, Leyla'y, Selma Tkel'i ve Jose'yi Jose hem resmi ekmi hem de onun iinde yer almtr Orhan Veli'nin mezar banda yakalamtr ki, o da Robert Kolej dn olmutur. Bunlarn iinde bir tane de vardr ki, Salh Birsel onu Ah Beyolu Vah Beyolu'ndaki fotografilere katama-m olduu iin bin hayf ekmitir. Bu da Sait'le Leyla'y, Beyolu'nda, Balkpazar'nda, o yllanm Cumhuriyet Meyhanesinde grntlemektedir. alma odasnda, Sait'in kitaplar ba eker. Bunlarn armaan yazlar da son aklk belasnn Sait'i 1 - 0 yenik dren lklarn tar. Yazarmz, 24 ubat 1954 gn imdi Sevime Vakti'-nin n sayfalarna : Canm al istersen. diye yazmtr. Ondan bir ay sonra 27 Mart 1954 ise Alemdada Var Bir Ylan'a u szleri kondurmutur :

 Seni anlyorum anlamasna. Anlamyor gzkmem iime gelmedii iindir. Bu kitapta seni anladm ispat edecek hikyeler olmal. Ama seni seviyorum. Sen de beni anla istersen. alma odasndaki bir orta - masasnn stnde bir de yrek biiminde bir akmak durmaktadr. stnde Nazm Hikmet'in yanlamasna bir yz resmi. Altnda da Balaban'n imzas. Leyla'ya bu akma, Sait Faik bir gn Hisar vapurunda armaan etmitir. 1954, Nisann iik gnleri. Alemdada Var Bir Ylan yeni yaynlanmtr. Leyla'nn amcasoluna gidiyorlardr. Sait ona kitabn imzalayacaktr. 358 Leyla, o vakitler Edebiyat Fakltesinde. O gn okulu asmtr. Sait'le olmay yelemitir. Vapurda, camn kenarnda kar karyadrlar. Sait, gzlerini alamadan bakyordur ona. Leyla'nn gzleri! (O gzler yakt beni mecnun etti. Kabimi ald bend edecek gibi) Sait bir ara, cebinden Nazm'l akma karp Leyla'ya uzatr. Leyla o gnler srsklam kak. Bu, biraz da Sait'in bir sredir kendisiyle evlenmeyi tutturmasnn sonucu. Bu yzden, akma alrken, yaamnn belki en Gaddar Alio szn sylemekten ekinmeyecektir: Bu akman, iini kolaylatracan sandn deil mi ? Leyla'nn bir szls de var : Yeil Muambal Adam. O, bugn burada deil ama, Sait, Leyla, Yeil Muambal okluk birlikte dolarlar. Szde Leyla onunla evlenecektir. Ama Sait'i tandktan sonra, bunun gerekleemiye-ceini akyordur. Bir gn Sait sormutur: Peki ben neyim, o adam sevgilinse ? Sen dostumsun. Onu erkek olarak seviyorum. Seni de seviyorum, ama dosta. Byk bir yazarsn. yklerinin vurgunuyum. Yeil Muambalya bakn siz hela O, Sait'in yklerini umursamyordur bile. Sait'e, Nazm'n Orhan Ke359 mal'i tuttuunu sylemi, toplumculuk zerine de bir sylev ekmitir. Bu sylevle, Sait'in iinde bir eyler krlr gibi olur. Bugn Leyla'ya verilen bu akmak Nazm'n Sait'e bir armaan olmakla, biraz da Yeil Muambalya bir karlk nitelii tamaktadr. Demek ister ki, Nazm kendisini de sever. Bir baka gn, Kksu Cayrnda, buram buram tten kara lahanalar seyrederlerken Sait, sevgisini yeniden Leylann ayaklar dibine serecektir. Leyla, ayrn br ucuna kaarak, iinden gelen glmeleri bastrmaya alr. Sait'i ok baka trl anlamtr. Ona boyun eerse, Sait'in kendisinden uzaklaacan sanyordur. Kaar, kamaz, kaar. Peki ya kamazsa ? Leyla o vakit de ne yapacan kestiremiyordur. Sait imdi yanna gelse, yannda dursa, dudaklarndan pse belki gzlerini kapayacaktr. Sait'i ileden karan da bu kapanan gzlerdir. Bunlar, ola ki, Sait'i grmemek iin kapan'yorlardr. Sait de kapar gzlerini. O da belki Leyla'y grmemek iin yapyordur bunu. Bombozuk bir i bu. Ne Leyla Sait'i, ne de Sait Leyla'y akozlamtr. Belki anlamak, ikisinin de iine gel-miyordur. Sait iinden yle geirir: Tan, tan, ilkin kendini tan. e, kendini tanmakla bala. Sonunda beni de tanrsn. Ne var, Yeil Muambal, Sait'in ne kendisini, ne de Leyla'y yakamoz etmesine meydan vermemektedir, ite 360 Kksu ayrnn kapsn ap ieri bir rzgar gibi dald, ilk sz udur: Nerde o ? Kim ?

 Demin burada seninle konuan. Bilmem, kalkt gitti. Leyla telerde, bir o yana, bir bu yana srayp duruyordun Yeil Muambal: Peki, peki biz konualm. Konuacak bir ey yok. Delikanlnn iini bir erik kurusu kavuruyordur. Elleri tir tir titremektedir. Sait onun gnln almak ister: Dur, fkelenme, istersen konualm. Yeil Muambal sesini karmadan durur. Bir, iki, , drt, be, alt. Anlatk, anlatk. Kiminle anlatn ? Seninle. Demek sorun yok. Yok, yok. Kk vdvdlar zerinde durmamal. ayrn kaps yeniden alr. Yeil Muambal bir ya men hu akarak kendini dar atar. u nokta bilinmeli ki, Sait'in bir anda hour hour horlad Salh Bey Tarihi'nde yazldr. telerde pt pt fokurdayan Leyla'nn yanna varmay dnmyordun Ama bir ku, bir serecik, Leyla'nn bandan Sait'in bana, Sait'in bandan da Leyla'nn bana konup duruyordun 361 STNYE'DE GONDOLLAR Beyazt- Velinin kz Gevherhan Sultan ile damad Mehmet Beyden olma Nesliah Hanm Sultan stinye'de, kendi adyla anlan mahalleye 1540 ylnda bir mescit kondurmutur. Ondan bir 25 yl nce Yavuz Sultan Selim'in Krk-bas Ahmet Bey de ki mezar am'dadr Krk-ba mahallesinde ayni eyi yapar. Demek isteriz ki, daha XVI. yzylda nice nice Mslman burada oturak olmutur. Hicri 1002 ylnda (1593) kutlu recep aynn on dokuzuncu gn Galata Kadsna gnderilen bir ferman da burada Mslmanlarn iyice gelgit olduunu gsterir: stinye Naibi Mevlana Ahmet yce katna mektup gnderip stinye'ye bal Cedit adndaki kyde (1) oturan Mslmanlarn ktle kaplp ad geen yerdeki kefere tayfasnn tm evlerini meyhane etmekle Camii erifin meyhaneler ortasnda kald ve keferenin araplarn Ehl-i slama aka satt ve sapknlarn hay ve huyundan, saz ve suzundan Camii erifte be vakit namaz klnamad ve ktle dnk kiilerin sarho olup, ellerinde bak ve nacakla Mahkemeye geldikleri ve yargca kfrler savurduklar sylenmekte ve nlenmediinde toplu fesata yol aaca belirtilmektedir. Bu yzden buyururum ki ad geen kyde oturan kefere tayfasna salam tembih gecesin ve stnde durarak bildi(1) Yen i ky. 363 resin ki bundan sonra Mslmanlara ve kefereye aka arap satmayalar. Satanlarn gerei gibi hakkndan geline. Yalansz Evliya elebi, Rum ve islamn burada katk olarak yaadn syler. 1630 ylnda burada cami, yedi mesid, bir hamam, yirmi de dkkn vardr. Limann burnunda bir konukevi lengerendaz olur. Han, medresesi ise yoktur. Ba, bahesi oktur. istinye'de yals olan Yahya Efendi toktur. Yenieri Efendisi Koyunzade, Hadm Ali Aa, Bonak smail Efendi de toktur. Bunlarn da stinye'de yallar vardr. Alar ise bac ve balkdr. stinye Kprden 7 - 8 mil uzaklktadr. 1914 ylnda irketi Hayriye'nin kard bir yllkta stinye'nin gnlk yolcusunun 480 olduu yazlmtr. Ortalama 111 de konuu vardr ki bunlar irketin cebine gnde 750 kuru girmesine yol aar. Ayni ylda kprden buraya vapurla 38 dakikada gelinir.

Otomobil ile ili'ye ise 45 dakikada varlr. ili - Maslak - stinye yoluna ilk olarak 1926 ylnda krma ta denmitir. O zamanlar istanbul, asfaltn ne olduunu pek bilmez. osenin al treninde Otomobil Kurumu bir yar dzenlemitir. Pazarlama uzmanlarndan Dr. ilham Masar bu yara katlmamsa da Tanrnn gn, sabah akam, bu yoldan iki kez gemekle evi Emirgn'dadr yolu onurlandrr. nk 1926'-larda istanbul'da otomobil says pek snrldr. 200 taksi ya vardr, ya yoktur. zel arabalar ise ok daha azdr. lhami Masar Opelini o yl almtr. Arabasnn numaras 364 76'dr. istanbul'da ilk zel araba ise Ford Acentesinin sahibi Vefa beyindir. Siz elenceye bakn : zel arabalar istedikleri yerde park edebilmektedirler. Sinema, tiyatro, lokanta ve dkkanlarn nnde diledikleri kadar kalabilirler. lhami Ma-sar'n o yl Galata Kprs zerinde ekilmi bir fo-tografisi vardr ki aklnz aar: Kprde lhami Ma-sar'nkinden baka hibir araba grlmemektedir. Bugn istinye koyunda bada kurmu tersane ilerinin gemii ise 200 yl ncesine dayanr. Bfr ara Tamir Havuzlar ve Tezgahlar Osmanl Anonim irketi buradaki onarm ilerini stlenmitir. Ne ki, daha eski yllarda da koyda kalafat yerlerine rastlanr. Koyun bitiminde, Tokmakburnu'nun berisinde bir de ayr vardr ki btn stanbul'u kendine eken bir seyir-yeridir. ayrn hemen oradaki da yamalarnda da kire ve ta ocaklar stinye'nin bereketini arttrr. Tepelerde beyaz kil de kar. Eyp mlekileri yllarca onun ardndan komulardr. Kathane Saray yaplmadan nce, kil Eyup'a arabalarla tanr. Sarayn yapmndan sonra ise istinye kysndan kayklara yklenir, Hali'te, Eyp dolaylarnda, Defterdar skelesine gtrlr. stinye Koyunun genilii bir mildir. XVII. yzyln ilk yarsnda bin para gemi alr ki ou kekl biimlidir. Ahmet Mithat Efendi onun iin : stanbul'un kinci Halic'i demitir. Evliya elebi burann havasn pek tutmaz. Mirat- stanbul yazar Mehmet Raif ise yle der: 365 Kuzey yakas dalarla evrilmise de koya dklen derenin getii vadiyi iddetli rzgarlar dver. Kuzey rzgarlar esince de koy'un azlar ok sert rzgarlar alr. XIX. yzyln balarnda, buradaki yallarn says olduka kabarktr. Tokmakburnu'ndan gelirken ilk erif Moila'nn yalsyla karlalr. Onun stnde de Marangoz Yaldz Emin'in, Vehhap Efendinin, Ahmet Aann, Kad Aptullah Efendinin yallar yer alr. ar skelesinin orda da Abdurrahman Aa ile daha birok Efendi ve Mollann yallar sralanr. Onlarn tesi de kalafat yeri meydandr. stinye iskelesine varrken de Rasih Efendinin yals size bir merhaba eker, iskelenin Yeniky yakas ise zimmilerin evleriyle doludur. Bunlar getikten sonra Mezarburnu adndaki yere gelinir ki, Yenieri Efendisi Osman Efendinin yalsna ayak da atlm olur. XX. yzyln balarnda Mezarburnu'nun oralarda nl birac Bomonti'nin yaptrd Kebir Buz Fabrikas da buradan tm istanbul'a ahin gagas engellerle tanmtr. 1909 ylnda iki kez sadrazamla gelen ve toplam olarak 9 ay, 21 gn bu basamakta kalan Hseyin Hilmi Paa'nn da stinye'de doklarn orda bir yals vardr. Hilmi Paa ince ve clzdr. Bir deri, bir kemik. Yaz - k kat kat fanilalar, trl kaln yelekler iinde yzer. Geceleri de krklere, takkelere sarmalanr. Eskiden, Namk Kemal Midilli Mutasarrf iken onun yannda bulunduundan Kemal Beyin mezi diye n salmtr. Paa o yllarn (1879-1880) Namk Kemal'ini yle anlatr: 366 Kemal Bey kirli beyaz bir entari giyerek iret eder. Bir yandan da yazlarn bana ve Kbrsl Nefi Efendiye syleyip yazdrrd. Gnln kazanmtm. Darssaa-de Aas Hafz Behram Aann ayl Midilli Mal Mdrlne ykletilmi olduundan, ayda bir topluca gnderilirdi. Kemal Bey: Behram Aann ayln sen gtr. Padiah katnda pek gzdedir. Seni tanmas, senin iin hayrl olur. Gzne girersen iyiliini grrsn. dedi. Ayln birok kez ben gtrdm. Pek ok pehpehlerini kazandm. Beni Aydn Mektupusu yapan Behram Aadr.

Burada: Aman Yarabbi, bizi kimler ynetiyor ? diye bir soru da sormak gerekir ama biz ykmzn seyrini bozmamak iin o limana imdilik demir atmyoruz. Hseyin Hilmi Paa okluk tara grevlerinde bulunduundan sadrazamlnda her ii kendinden geirmek ister, boyuna mektup msveddeleri karalar. O vaktin eyhlislam Pirizade Sahip Molla onun bu davran karsnda bir gn yle demekten kendini alamamtr: Herif sadrazam oldu ama mektupuluktan kurtulamad. Paamz Sultan Reat'n bamabeyincisi Ltf Si-mavi de yle tantr: craat bir devlet adam deildi. lerin ayrntlar ve yazmalarla gereinden ok ilgilenir, o yzden vakit yitirirdi. Trkesi hayli salamd, gl bir kalemi vard ama renimi yetersizdi. memleket sorunlarnda olduka grglyse de bir kabine bakan olarak devlet gemisini iyi biimde ynetebilecek gc ve nitelikleri yoktu. 367 Ali Fuat Trkgeldi de Grp iittiklerim adl kitabnda Paann bir szn aktarr ki Ltf Simavi'nin dediklerini dorulam olur: Ben sadrazam olmak isterdim ama imdi deil, Sait ve Kmil Paalar gibi zatlarla iki yl birlikte bulunduktan sonra. Ne ki, Hilmi Paa, Selanik, Kosova ve Manastr illerinde genel mfettilikte bulunduu sralar (1902-1908 yllar) Manastr Valisi ve Oktay Akbal'n bykbabas Ebubekir Hazm Tepeyran'a, boyuna sadrazamla getirileceinden ayor ve yle diyordur: Zat ahanenin bana gsterdii yaknln derecesini, birbirini kovalayan gnl alma davranlarndan karabilirsiniz. Hazret beni sadrazamla getirmek istiyor. Ama Paann yerine adam bulmak kolay i deildir. Bir gn Paa, Tepeyran'a genel mfetti yardmcl nerir. Bylece Hilmi Paa sadrazam olunca, Tepeyran da genel mfettilie ykselecektir. Bundan sonrasn Te-peyran'n daha yaynlanmam anlarndan izleyelim: Herkes az ok kendini beenirse de Hseyin Hilmi Paa'nn beenii pek aryd. O her ne sylerse, ondan daha dzgn bir sze, her ne dnrse, ondan daha yerinde bir dnceye, her ne yaparsa, ondan daha uygun bir davrana kimsede yetenek grmezdi, ite bu alkanlklarndan tr onunla uzun sre iyi geinebileceimizi ummadmdan nerisini kabul edemedim. u var ki, Paamz inat ve alkandr. Kafasn devlet ilerine yatrdndan gecelerini okluk uykusuz geirir. Sadrazamlndan bir kez gece yarsndan sonra saat birde ekilmitir. Bunun iin Baktip Haiit Ziya 368 Uaklgil'i Nianta konandaki yedinci uykusundan kaldrtm, bir araba ile Dolmabahe Sarayna getirttikten sonra istifinde hibir bozgunluk gstermeden yle demitir: Hkipay ahaneye ekilme yazm sunmaya geldim. Aman efendim, bu nasl olur? Partiyle anlamama olanak yok. ounlua dayanmayacak bir sadrazam da yerinde tutunamaz. ev-ketmaab Efendimiz buna hak verirler ve gereken karar alrlar. Sizden rica ediyorum, hemen arz ediniz. Halit Ziya pek ok zlp aknlk ormanna dalmtr. O nl uzun koridordan geerek Harem dairesine gider. Sultan Reat' uyandrtr. Padiah haberi renince hi de beklenmedik bir ey duymua benzemez. Konu zerinde Halit Ziya'nn dncesini sorduktan sonra kestirip atar: Yarn ayan ve mebusan reislerini arrsnz. Birka gn sonra da Hseyin Hilmi Paay kabul ederim. Bu ekilmeden bir sre sonra, bir gece yars Halit Ziya'nn telefonu yine zrlar. Hilmi Paa onu ili'deki konana aryordur. Araba maraba da aramayn. Halit Ziya, yar karanlk sokaklardan geerek Nantan-dan ili'ye kadar yaya gider. Yolda gecelerini uykusuz geiren bu kiinin bakalar hesabna o gecelerin nasl geirildiini kestiremeyiine ayordur. Paa ona bu kez kendisiyle ilgili bir haber verir:

 Partide (ittihat ve Terakki'de) size kar bir akm var. Size ekilmeyi nerecekler. Evet demezseniz grevinizden almay bile kararlatrmlar. Dahas, yerinize 369 geecek adam da bulmular. Size haber veriyorum ki, imdiden nlem alnz. evketpenah Efendimiz katnda da uygun bir giriimde bulununuz. Halit Ziya ertesi gn, alar sabah durumu Talat Paaya aar. Onun karl u olur: Dn gece Paann sana sylediklerinin nedeni meydanda. Seni partiye kar tmek. Bundan ne kar bilmem, herhalde sana bir znt, bir kuruntu vermek. te sen, sadrazamlktan ekildii gece, onun umuduna uygun bir sonu olsaydn, dn gece onun evine kadar yorulmaz, bu sabah da buraya kadar gelmek ykne katlanmazdn. Hseyin Hilmi Paa, 1912 ylnda Gazi Ahmet Muhtar Paann, szm ona Byk Kabinesinde Adliye Nazrl da yapm ve birka ay sonra, 15 Ekim 1912'de, Viyana Eliliine ekip gitmitir. Mnevver Ayal'nn o yllar yaam kiilerden dinlediklerine baklrsa, Paa incelii ve alafrangal ile tannan bir stanbul kibardr. Ei de ok kibar ve ok Avrupa imi. Madam Hilmi Paa derlermi ona. lm de Viyana'da Grand'Hotel'de ok soyluca olmu. Kendisinin verdii bir akam yemeirde apansz oluvermi. Londra'da Trk Elisi Musurus Paann madamas da ayn lmle lmtr Orkestra, salonu Viyana valsle-riyle ykarken, dostlar da Madam Hilmi Paann kollarna girerek, kimseye bir ey sezdirmeden, onu l olarak yrtp odasna karmlar. stinye ile Yeniky arasnda bir yal da Sar Ahmet Paa'nndr. Sadrazam Mahmut Nedim Paa'nn kardei olan Ahmet Paa'nn iki olu da burada oturur. Byk olu air Ali Haydar Beyden Keecizade Fuat Paa'nn Kanlca'daki yalsn anlatrken szetmitik.O zaman Ke370 ecizade'den iir zerindeki dncesini sormamtk. Dikkat edin, imdi soracaz. Yalnz, daha nce unu haber verelim ki Haydar Beyin babas sarl ile nlyse, amcas Mahmut Nedim Paa da krl ile stanbul'un drt bir yakasn tutar. ite Soru. Ama soruyu da gelin Haydar Beye sorduralm : Efendimiz Kanlca'daki yalnz iin yazdm iir sizi memnun etti mi, etmedi mi ? Aferin Beyefendi olum, bu iiri Amca Paa Hazretleri grse, Peder Beyefendi duysa ok memnun olurlard. Haydar Bey uzunca boylu, beyaz sakall, yumuak huylu, terbiye ve nezaket haddesinden gemi, bilgili bir airdir. iirleri Fuat Paa bu konuda uvallamtr ortann stndedir. Btn eklemleri romatizmadan dkld iin admlarn zorlukla atar. JnTrk ileri gelenlerinden Mehmet Beyin abeysidir. Kardei lnce, airliini gstermek iin, onun kars Salike Hanmla evlenmi, ona lnceye dein bakmtr. Haydar Bey 1864 ylnda yle bir gazel eker: lemde akll kiinin nedreti vardr En kili nsn yine bir cinneti vardr kil ana derler ki cihanda yaamaktan Olmaz mtelezziz ki bilir mihneti vardr nsan ana derler ki derununda riyasz Hem millet hem devletinin gayreti vardr Hkim ana derler ki adalet ile daim 371 Mahkmunun asayiine himmeti vardr Hasretkei lemdir o millet ki cihanda Banda adalet gibi bir devleti vardr Dnya evini beklemem amma ki ne are nsan olann anda biraz hizmeti vardr Leyla'ye akl bahsini etmek ne hatadr Mecnun gibi divane ile lfeti vardr Vezin mezin, lek mlek aramazsanz iirin ilk ikilii bugnk dile yle evrilebilir: Dnyada akll kiinin azl vardr Halkn en kafalsnn bile kakl vardr iirde Sadrazam li Paann ad gememektedir, ama ona ta atld da hemen belli olmaktadr, ibnle-min'in anlatmasna gre, Haydar Bey bir gn, cebinde bu gazel, Tasvir-i Efkr Basmevine gider. Orada i-nasi'yi, Namk Kemal'i ve Ayal Hayri'yi bulur. Namk Kemal iiri daha nce dinlediinden Hayri Efendiye yle der: Ali Haydar Beyin bir gazeli var. Okusun da nazire syle.

Haydar Bey okur. Ayal, li Paaya kara almak isteyenlere katlanamayan bir kii olduundan iir okunup bittikten sonra sylenmeye balar. Kemal Bey gazelden yana kar. Bylece sz de uzar. Hayri Efendi bir ara Namk Kemal'e yle bir zkkm yedirecek de olur: li Paa Efendimiz zerine sz sylemek senin haddin deildir. Tartma daha da alevlenir. Ali Haydar da ii yattrmak gereini duyar: 372 Durun Hocaya bavuralm, hakkn ne yanda olduunu o sylesin. Hoca inasi'dir. Her zamanki alkanl ile inceden, inceden glerek u karl verir: Hakkn ne yanda olduunu nasl bileyim ? Biri Kemal, inat ve serke, br Hayri, yaltak ve utanmaz. Dahiliye Mektubi Kalemi grevlilerinden Cevat Beyin yals da stinye'dedir. Kabadaylarla dp kalkmaya pek tutkun olduu iin stanbul'un btn bknlar onun evindedir. Hele Sarraf Niyazi, Acem evki, Yeniky-l Suphi yaldan hi kmaz denilse yeridir. Yenilir, iilir, istanbul kabadaylar, klhanbeyleri, kopuklar, pehlivanlar bir bir laf ve gzaf kazannda kaynatlr. Kimi zaman da istinye ayrnda armakur olunur. Kafay iyice bulduklar vakit de Sarraf Niyazi, Karada rvelverini ekip kathelvacnn cameknn indirir. Refi Cevat Ulunay, Sarraf Niyazi'nin bir yksn anlatr ki bilmem bizim de buraya aktarmamz doru olur mu ? Mtareke yllarndayz. Olay yeri stinye ile Yeniky arasnda, deniz zerinde, Apostol'un sala meyhanesidir. Masalardan birinde Sarraf Niyazi Bey tek bana oturmu kafay ekiyordur. teki masalarda da arap sarhou olmaya alan 10 Fransz eri. Bunlar imdi deil ama olaydan sonra tek tek saylmlardr. Erler iyice zom olup da Niyazi Beyin masasna apkalarn atmaya kalktklar vakit olay da k-vlcmlanmaya balar. 373 Bir, iki, ... nc apka gelir Niyazi Beyin suratna yapr. Niyazi Beyde sabr mabr kalmamtr. Son apkay atan Fransza doru gider, onu soluna alr ite bu fena, yle bir miralay patlatr ki, Fransz kat gibi uar. Uarken de masay devirerek, stnde ne var ne yok yerlere serer. Bu arada masann mermeri de tuzla buz olur. O zaman da kzlca kyamet kopar. teki Franszlar, topluca ayaa kalkp Niyazi Beye saldrr. Niyazi Bey durur mu, o da biraz dayankl olduunu kestirdii birini tokatl elme ile yere yuvarlar. Onun arkasmdakini ise bel kayndan yakalayarak ayan yerden keser, ta-raann denize ak kapsndan friatverir. Zorlu bir kii karsnda olduklarn akan Franszlardan biri, bir iskemle kapp bizim kabadayya doru havalandrr. Bizimkisi de onu havada elma gibi tuttuktan sonra atann kafa akna yle indirir ki iskemle bin para olur. Niyazi Bey onu da kavrayp denize yollar. Haydi sen de... Haydi sen de... teki sekiz er de birer birer denizdeki arkadalarnn yanna postalanr. Patrt zerine bir temenin komutasnda bir manga Fransz eri gelmitir. Temen Niyazi Beyin tek bana on Fransz denize attn renince onu kutlamaktan baka yol bulamaz: Eh bien mon vieux, tu es fort comme un Turc (1). Erler denizden karpuz kabuu gibi toplanrken temen bu kez de ekskzlerini sunar, Niyazi Beyden zr diler: (1) Gryorum ki arkada, sen Trk gibi glsn. 374 Je vous fais mes excuses. Niyazi beyse ie kendisinin balamadn anlatmak istiyordur. Temen bitirince o alr: Ms, muva buvar... Bu pezevenk apka suratma, bum. Ena, diyo, truva defa... bum. Muva apkalar cum denize... u olan boks, muva onu da cum. Onu da cum, onu da cum.

Kanlca'dan stinye'ye bakanlar, Osmanl imparatorluunun son yllarnda, burada makineleri sklm, eski psk bir karakol gemisi de grmlerdir. Geminin sadece bir topu kalmtr. O da Ramazanlarda ftar ve imsak vakitlerini bildirmekte kullanlr. Koyda bir gondol da vardr. Kapkard, kalkk burunlu, kalkk kl, yarmay biiminde bir gondol. Koyun bir ucundan br ucuna boyuna volta atyordur. inde birbirlerine sk skya kenetlenmi bir ift. Erkein kolu kzn belinde. Kz incecik ve titrek. Havada nemli bir souk. Gondolcu, Tina Rossi gibi O Sole Mio yu geveliyor. Bu gondol, yllar boyu, Uan Hollandal rnei, s-tinye koyunda dolam durmutur. Ne ki, Oktay Akbal'n babas Avukat Salih Beyin dlerinde yaratt bir gondoldr bu. Yl 1928. Salih Bey stinye'de iki katl tahta bir yalnn iki odadan oluan st katn kiralamtr. Yaz burada geireceklerdir. Sonbaharda da Oktay ilkokula balayacaktr. Yalnn bir balkonu da var. Baba oul balk avlamak iin oltalarn buradan denize sarktrlar. Balk malk ne gezer. Olta bir yerlere taklp kalr hep. inde motor, sandal aramazsanz yalnn bir de kaykhanesi bulundu375 unu aklamak isteriz. u var ki, Salih Bey drt drtlk bir yalda oturduuna kendini inandrmak iin arada bir, koyda kiralad sandallarla kaykhaneye girip kmay savsaklamaz. O yl stinye'de katl tatan bir yal da grrseniz stinye'deki yallar tahtadandr armayn. Bu Babalide bir basmevi ileten Alaattin Kral'ndr. Yalda bizim Oktay'n yalarnda iki de kzcaz, iki yavru da Oktay'la sk fk. ayrda oynarlar, tepelerde brtlen toplarlar. Oktay, onlara gidince balkona kmaz. Balkon denize oka uzand iin denize yuvarlanacan sanr. stinye'de gondollar! Avukat Salih Bey yle der: Gondol olmal ki... Dayanrsn srd, dimdik. Gelip geenleri szersin. Sonra balarsn napolitene. Bir La Donna eker, bir Nostre Arjanto uzatrsn. Salih Bey kendi mal bir yal da dler hep: Sofray kurarz balkona, gelip geen vapurlara gz krparz. Oltamz takarz parmakla. Balklar kendiliinden gelip yakay ele verir. Lferler, mercanlar... Gn kavuurken de atlarz gondola. Kimi zaman da bir yal haberi ile gelir. Tarabya'da bir yal bulmutur. Top atm tccar mal. Ucuza kapatabilecektir. Nedir, bu yal olsun, Boaz'n teki kylerinde satla karlan yallar olsun, bir trl alnamaz. Oktay da bunlarn niin alnamadna bir trl akl erdiremez. Yalnz bunlar, Salih Beyin gnlerce ka eit olta olduunu, baln nasl tutulduunu, lferlerin Boaz'n neresinde odaklandn anlatmasna yol aar ki Oktay da bunlar eker- erbet dinler. 376 Salih Bey bir gn de yalya sevin iinde dner. Gcr gcr bir kuyruklu piyano bulmutur bu kez de. Pazarln yapmtr, paras da vardr Eh, artk i oldu, yarndan tezi yok piyanoyu getirecektir. O gece evdeki btn konumalar piyano zerinedir. Oktay'n annesi Vuslat Hanm Ebubekir Hazm Tepeyran'n kzdr oullarna ders vermeyi kabul eder. Yaknda btn aile bir konser de dktrebilecektir. Ama Vuslat Hanm piyanoda tango alnmasna kardr. Tular bozulur diyordur. Vuslat Hanm o gece nota ekmecesinin iini ortaya boaltr. nl bestecilerin en sekin rnleridir bunlar. Notalar bir bir elden geirirler. Oktay'n abeysi bir Karmen ayrr. Babas Chopin'den bir mazurka seer. Ertesi akam ilk bunlar alnacaktr. Evdekiler, ertesi gn le sonrasn, bunlar Oktay Akbal anlatyor keyi dnecek kamyonu pencerede beklemekle geirirler. Her tat sesi, her tkrt bir yrek arpntsdr. Ama sonunda akam, yine akam olur. Karanlk iyisinden bastrmtr. Kimsenin azn baklar amyordun Ebubekir Hazm Tepeyran'n kz umudunu toptan yitirdii iin oktan mutfaa gemi akam yemeine kfteler hazrlyordun Ah, o yllarn en ucuz yemei kftelerdir, czbz kfte.

Salih Bey az biraz sonra skn eder. Piyanonun lafn azna almyordur. Tramvayda bandan elenceli bir olay gemitir. Onu anlatyordun Kadnn biri olur mu byle ey onu kendi kocasna benzetmitir. Leonardo'nun Son Akam Yemei tablosunu dnn. Sofrada herkes suspustur. Ne bir glen, ne bir ksren. 377 1928'lerde istinye Kuyunda Altnordu dman Yurdunun futalar da sk sk boy gsterir. Kulbn ilk ad Progress (Progre) dir. Kurucusu da retmen Aydnolu Rait. lk yeleri arasnda nyon Kulbnden ayartlan Alaettin, Behet, Saffet, Hayrettin, Mehmet Ali, Necmettin, Cemal ve Pertev vardr. Daha sonralar Darlfnun Terbiye-i Bedeniye Kulbnden gelen futbolcularla glenen Kulp 1912-1913 yllarnda Pazar Ligi'nde, daha sonralar da Cuma Ligi'nde ok gl bir futbol takm olarak grnr. 1914 ylnda Altnordu adn alan Kulp be yl arka arkaya stanbul ampiyonu olur. O yllarda Necmettin, Nuri, Nihat, Hseyin, Bombac Bekir, Baron Fevzi, Otomobil Nuri, Refik Osman gibi as oyuncular Altnordu'nun gmi ve krmz (elik ve kan rengi) formasn tamlardr. Altnordu'lu Sabri'nin Boaz'da kurduu denizcilik ubesi de alklar kantarlarla alr. Boaz'da, Moda'da, Yenikap'da deniz yarlar yaplr. Altnordulu krekiler tek iftede, iftede karaku gibi szlp yarar sonular devirirler. O yl stinye koyunun bandaki tahta evde de, yanlmyorsak, daha dorusu bunu bize aktaran Gazi Hasan Paa gibi kl kyafeti yerinde kiiler yanlmyorsa, ttihat Tevfik Azmi oturur. Bir Ermeni komiteci 6 Aralk 1921 gn Sait Halim Paay Roma dolaylarndaki evinin nnde kurunlad vakit o da yanndadr. Tevfik Azmi Bey daha sonralar skele yanndaki bir villada yaam, orada da lmtr. skelenin st yakasnda tahta bir yal daha vardr. II. Abdlhamit'in nazrlarndan Celal Beyindir bu da. olu yetikindir ki ikisi Prof. Sadrettin Celal Antel ve Avukat Yusuf Celal Antel diye anlr. ncs ise nl tango bestecisi Necip Celal'dir. 378 Suna baklarnn esiriyim ok zaman Bana her an ilham veren senin akndr Suna . Birka yl sonra btn Trkiye'yi yerinden oynatacak ilk Trke tangolardr bunlar. Bestesi de Necip Celal'indir. O yaz, Celal Beyin yalsnn nnden geenler, gnn her saatinde kavruk piyano sesleri duyarlar. Necip Celal, kimi geceler de, stinye'deki delikanllar yaldaki odasnda toplar. O vakit de gelsin Mazi Kalbimde Bir Yaradr, gitsin Sar Yapncak. Evet istinye'de gondol yoktur. Ama Avukat Salih Beyin btn bir yaz dledii napolitenler, tangolar grladr: O siyah gzler sendeki siyah gzler Ne kadar da tatldr o gzler ok var ki grmedim seni u kalbim zler Sensiz yaamam bunu sevgilim bil Dnyama bedeldir sendeki o gzler BR EDEBYAT MAMI istinye'de yallar bitmez. Vapur iskelesinin sa yakasnda Recaizade Mahmut Ekrem Beyin, koyda V. Sultan Murat'n mabeyincilerinden Gl Tevfik Beyin, yine doklarn orda, Hilmi Paa yalsnn yannda, ran Elisi Muhsin Hann geni beyaz yals vardr. Dere yannda da tccardan Mehmet Efendinin kk grnr. Gelenbevizade Sait Beyin ki onun da Maarif Nazrl Trk halkna balanmtr yals da stinye'de-dir. Emrullah Efendi ki o da Merutiyet a Maarif Nazrtarmdandr bu yalda 1894 ylndan sonra uzun bir sre oturmu, yalnz bir yaam srmtr. Ahmet hsan Tokgz onun, yannda oturan bir kimsenin cebindeki fstklar attaracak kadar dalgn olduunu syler. Emrullah Efendinin yazarl da vardr. Sadrazam Kk Sait Paa 1908 Temmuzunda yedinci kez sadrazam olunca Emrullah Efendi de Servetifnun gazetesinde Servetifnun Merutiyet'in ilanndan hemen sonra bir sre gndelik olmutur birtakm imzasz yazlarla onu, Harbiye ve Bahriye nazrlarnn Padiaha atanmasna omuz verdii iin, anayasay inemekle sulamtr. te yandan Sait Paa da bunu unutmam, daha sonraki yllarda yaynlad anlarnn son cildine yle bir not dmtr: 381

 Merutiyetin ilann izleyen gnlerde Servetlfnun gazetesinin bana ynelik yaynnn Yldz Saray ile Kmil Paann olunun kkrtmasyla olduu anlalmt. Bunu gren Ahmet ihsan da kdam gazetesinde Sait Paaya bir karlk yetitirmeye koar. Yl 1911'dir. Sait Paa dokuzuncu sadrazamln sergiliyordur. Olaylarn cilvesine bakn ki Emrullah Efendi de Sait Paa kabinesinde Maarif Nazrl koltuunu styordun Ahmet Ihsan'n yant'aa yukar u tmcede zetini bulur: 1908 Temmuzunda Anayasaya aykr olarak kurduunuz kabineye kar saldr yazlarn yazan kii, imdi yannzda arkadanz olan Maarif Nazr Emrullah Efendidir. Ey okur, bir an elindeki kitab brak da gzlerini Emrullah Efendiye evir. O koca fadl- muhterem de hoafn ya kesilmitir ki, gzle grlmeden anlalamaz. Bu durumda Emrullah Efendi ne yapsa iyi ? Ayni gazetede verdii karlkta ilkin velinimeti Sait Paay koltuklar: Ben sizin ne byk vezir olduunuzu bilmiyordum, o zaman yanlmm. Bunun arkasndan da bin zrle yalvar yakar szcklerini yola karr. Sra Servetifnun'a gelmitir. Ona da kara almal ki, Sadrazamn ii yala balla densin : Ne yapaym, Merutiyetin ilk gnlerinde mbarek Tanin daha kmamt. Enkaz- stipdat'tan olan Servetifnun'a yazmak zorunluu vard. Ama biz zamane belas na urayan Emrullah Efendiyi kendi utuyla brakp iskelenin yolunu tutalm. Orada, Celal Bey yalsnn altkatnda Yahya Kemal'i bulacaz. Kabata Lisesi Edebiyat retmeni Halis Erginer, Ro382 bert Kolej Trk Mdr Yardmcs Hseyin Bekta, Faruk Nafiz ve istanbul Lisesi Edebiyat retmeni Salim Rza Krkpnar'la vidolu tavla oynuyordur. Bekta bir yana, bunlar Yahya'nn yaverleridir.. Nereye gitse bunlardan birka bulunur. Felsefe Profesr Vehbi Eralp de yaverlerden biridir ama ona zel ktip diyenler de vardr bugn burada boy gstermemitir. Bunlarn iinde Yahya'ya en yakn duran da Halis Erginer'dir. Her toplantda bulunur, iki kiilerse biri Erginer'dir. Yahya Kemal iri kymsa, o da salldr. kisi de ikicidir. Boaz' en azdan elli kez birlikte harmanlamlardr. Halis Erginer her iire ayak syler, yani eskilerin deyiiyle nazirecidir. Bir iir grd m ona ayak uydurmadan duramaz. Yahya Kemal'in ld gnn 1 Kasm 1958 gecesinde oturmu airin Veda gazeline Erenlerin Cevab adyla bir karlk atmtr. Gazel Artk bize dnya da haram olsun erenler dizesiyle balyor ve Yahya'nn Veda iirindeki son dize ile sona eriyordu r : Evvel giden ahbaba selam olsun erenler Yalnz Yahya'nn be ikilii bu iirde sekize karlmtr. Yahya'nn teki yaverlerinden Salim Rza Krkpnar' sorarsanz o, nejKLdJ^cjdjrjTe de airdir. Ama TrTede7 biyatnn tm iirleri ezberindedir. Her toplantda Yahya Kemal'in bir manzumesini Yahya Kemal kendi iirlerine manzume derokumak grevi ondadr. Zaten Krk-pnar'a dokunsanz azndan, burnundan, kulaklarndan ya Yahya'nn ya da Fikret'in iiri fkrr. Yahya Kemal, onun balln dllendirmek iin rubailerinden birini de ona adamtr. Rbai'yi kendisine ilk okuduu gn de yle demitir: 383 Sen gnl adamsn Krkpnar. Sana da bir rubai baladk. Dioniziak(l) bir rubai oldu. Bu hafta Foto Magazin'de yaynlayacam : Sevdaya bilahudut meydan verdik Dnya gibi bir saha-i cevlan verdik Km almak iin sabah- maherde bile Rindan ile peymaneye peyman verdik Yahya onu bulmak iin stanbul Erkek Lisesine bir telefon sarktsn yeter. Yahya'nn zel bir konuma yntemi vardr. Telefonda duyulan ilk ses : Ben Yahya Kemal Bey

olur. airimiz kendi adna Bey szcn eklemeyi pek sever. O gn Salim Rza snavda olsa da onu ordan ekip alr. Bir defasnda, 1940 yl olgunluk snavnda Krkpnar: Efendim snavda, Bakanlktan gelen sorular sizin bir iiriniz zerine... demise de Yahya Kemal buna kulak asmam ve : Brak efendim, Kprnn Kadky skelesinde iki vapurunda bulualm demitir. O gn Moda Kulbne gidilmitir. Zavall Krkpnar sabahleyin kahvalt etmedii gibi, vapura yetimek iin, leyin de bir eyler attrmaya vakit bulamamtr. Akam saat bee, Yahya'nn ikiye balayaca vakte dein kahve ile dondurmaya yatmak zorunda kalr. Saat bete kabuu soyulmu bir domatesle bir hyardan oluan yoksul bir sofra kurulur, sonradan Salim Rza'nn kuur-malar ve pavkrmalar karsnda iler, pilakiler ve de turular Salim Rza turusuz edemez gelir. Yahya'nn sofralar Zengin sofra, yoksul sofra diye anlr. airimiz perhizde olduu vakitler hep yoksul (1) arap tanrs Baks'e degin. 384 sofra zerine alr. 1947 ylnda bir akam Serkldor-yon'da da bu yoksul sofralardan biri grlmtr. Yahya o seneler yemek perhizinden baka bi de iki perhizin-dedir. O gn orada Vehbi Eralp, Ahmet Hamdi Tanpnar, Halis Erginer, Salim Rza ve Trkiyat Enstits kitaplk grevlisi Tevfik Celis vardr. Topu da Yahya'nn ars zerine gelmilerdir. Ama sofra pek clzdr. Biraz sucuk varsa vardr. O da i olarak getirilmitir. Sonunda Tanpnar dayanamaz: Yahya Kemal, u sucuklar piirt de biraz ekmek banalm. Salim Rza'nn ii d glck doludur. Karsnda-kilerin anlattklarndan baka kendi anlattklarna da bol kepe gler. Glerken de gsnn sa kesine ba kesmeyi unutmaz. Nurullah Ata da onun en ok bu l-dakl haline biter. Hadi aklayalm, Salim Rza, Yahya'dan ok Ata'n yaveridir. Ata, Ankara'dan istanbul'a geldii vakitler hep onun yannda grnr. Bugn bu yalda yl 1940 Erturul Muhsin de vardr. Yahya Kemal Rindierin Akam iirini okuduu vakit Bu iir toprak kokuyor demitir. Bugn burada Fuat emsi de boy gstermektedir. Daha dorusu Fuat emsi ev sahibi olduu iin herkesten nce burada olan odur. xFuat emsi tarih retmenidir. 1915-1920 yllar arasnda Orta retim Genel Mdrl de yapmtr. Deli Fuat diye anlr. Kitaplnn zenginliine diyecek yoktur. Elyazmas divanlarnn says saptanmak istenmi, saptanamamtr. Ama Fuat emsi her kitapsever gibi kitaplarn yaldan darya kartmaz. Okuyacaksan, gelip orada okuyacaksn. Deli Fuat da azl bir Yahya Ke385 malcidir. En yakn dostu da Mehmet Akif'in damad Ford Acentesi Muhittin Beydir. Akif'in salnda onun dostluuna da ok ar aylar kaynatmtr. Yahya Kemalci olanlardan biri de tangocu Necip Celal'dir. Yahya'nn yalnn altkatna admn attn iitir iitmez o da stkattan aa szlverir. okluk da vidolu tavlalara seyirci kalmakla yetinir. Tavladan sonra, gn kavuurken, Fuat emsi konuklarna tepsi inde, birer duble rak sunmay da savsaklamaz. Mezeler, meyhane ii, kk tabaklarda gelir. ki zgara, az biraz balk pilakisi filan... Yahya Kemal bir gn burada masa rtsn ciga-rasyla yakm, Fuat emsi'yi de par yakp par tutturmutur. Pek ahlayp ofladn grnce de birka gn sonra ald bir rty Faruk Nafiz'le yalya gndermek ister. Faruk Nafiz: Halis gtrsn der. Halis gtrr ve paparay yer. Eh, bunca zlgttan sonra bizim de burada durmamz olmaz, piliyi prty toplayp bitiikteki Recaizade Mahmut Ekrem'in yalsndan ieri dalalm ki, yreimize admanlk dolsun. Gerekte Boaz, edebiyatlara kollarn pek amaz. Havafieklerini, anakmehtaplarn, pskrmelerini, arkfeleklerini onlardan boyuna karr. Boaz padiahlarn, ya da padiah bendelerinin tarlasdr. Padiahlar halkn en tenhalk kelerde bile av etmesine engel olmak iin buyruk zerine buyruk yadrr. II. Selim'in 1568 ylndaki bir ferman yledir: Bostancbaya hkm ki, Amavutky baheleri Hassa-i Hmayunum iin koru iken kimi kiilerin anda ikr ettikleri iitilmitir. Bundan byle oralar gerei

geline.

386 gibi koruyup tek bir kiiye bile ikr ettirmeyesin. Yasa dinlemeyenleri bildiresin ki hakkndan

Yazarlar Boaz'da lenger olmularsa, kira evlerinde olmulardr. Bu kklerin ya da yallarn ou da eskimi, eprimi eylerdir. Recaizade'nin iki kk ve bitiik yaldan oluan evi de bu kuraln dnda kalmaz. Evin, denizdudanda olmaktan baka bir zellii yoktur. Bakla sofa, nohut oda. Halit Ziya bu viranelii grdkten sonra yle deyecektir: Recaizade yaamnn dmdz yolunda kk bir sapmaya boyun eseydi, onun da Boaziinin kylarn ssleyen kanelere e bir yals olacakt. Bu sz btn sanatlar iin geerlidir. Onlar saa. sola pata akmadklar, hep doru bellediklerinin dorultusunda yrdkleri iin, birok bykten byk kaplar kendilerine kilitli kalmtr. 1900 ylndayz. Paris'te bu yl Uluslararas Sergi almtr ki onu anlatmak iin dokuz kapnn zilini ekmeden kalemi ele almamak gerekir. Edmond Rostand'n Yavru Kartal oyunu da bu yl oynanm ve Colette'in o stl msr ta-dndaki Claudine Okula Gidiyor adl kitab yerden yere alnrken Yavru Kartal balar stnde tanmtr. Bu yln nemli bir olay da Fransz Meclisinde alma saatlerinin on'a indirilmesi olmutur. Transvaal Cumhurbakan Paul Krger de bu yl, 75 yanda olduu halde btn Avrupay dolam ve ngiliz smrge ordusu karsnda perperian olan Boer'lere yardm elinin uzatlmasn istemitir. Pimpirik Krger'in sylevleri byk alklar almsa da kimse kln kprdat387 mamtr. Yalnz bir anaristin elini tabancasna att grlmtr. Ne ki o"da bunu ngilizleri temizlemek iin deil, italya Kral I. Humbert'i, Monza'da ldrmek iin yapmtr. Gnlerden cumadr. Bir yaz gn cumas. stanbul kayklar dnyann bir kesinde alma sresinin on saate indirildiinden habersiz daha sabahtan Fikret'i, Hseyin Cahit'i, Halit Ziya'y ve btn teki Servetifnun-cular Recaizade'nin yalsna tamaya balamlardr, i Namkkemalzade Ali Ekrem Bolayr'la ismail Safa da bir yerlerden kopup gelmilerdir. Topu da le yemeini yalda yiyecekler, sonra da akama dein lek -uyak ilerini kartracaklardr. \ Ne var, yenilen yemekler stadlarmz okluk uyu- \ uklua iteler. Dorusu, Edebiyatcedideciler az buuk \ pisboazdrlar. Onlar Kanlca Tepesinde, Bykdere sr- \ tndaki Fstk Suyunda, Burgaz Adasnda da sk sk yemekli akhava toplantlar yaparlar. Fikret'in bu tknmalarda arad tek ey zeytinyal patlcan dolmasdr. Ama cuma oldu mu herkes stinye'deki yalya r. Recai-zade kn da onlar ili'de ya da Firuzaa'daki evinde yedirir iirir. Firuzaa'daki ev pek minik olduu halde Recaizade yine de konuklarn arlamakta kusur gstermez. Ada'da, Karanfil Sokakta oturduu gnlerde de Servetifnuncular onu yalnz brakmamlardr. nk stad Ekrem'in evinde yenen yemekler Trk alnn en sekin rnekleridir. u var ki, Recaizade'nin evinde konuklarn suratlarn asarak oturmalar gerekir. stad Ekrem topunun da ustas olduu iin, ona sayg ancak byle gsterilir. Oysa bizimkiler, kendi aralarnda, bir hi yznden, kkr da kkr glerler. Glmekten de qe-rekleri arr. 388 Recaizade Edebiyat mam diye anlr. Servetifnuncular ise Clstad- Ekrem demeyi yeler. Kimileri de Trkiye'nin Lamartine'i yaftasn yaptrr. stadn kl, el ve kol hareketleri, konumas, yry incelik zerinedir. Ellerinde hep eldiven vardr. airlerin ak olunca Mecnun gibi ak olduklar, iki iince binlikler devirdii, iir yazmaya oturunca yzlerce ikilik dktrd, azn anca bilgelerin sylediklerini temelinden sarst ya da ulusu yerinden oynatt kansnda olan ve Muallim Naci'nin ardndan koan Muallim Feyzi Efendi onunla ilk karlat gn ellerinde eldiven grnce: Hi eldivenli air olur mu ? demitir. stad her sze, her ayrntya dikkat eder. ok titiz ve de ok alngandr. Ama alnganlkta ondan hi aa kalmayan ibnlemin Mahmut Kemal'le yllarca

dostluunu srdrm, bnlemin k geceleri evine damlad vakit de, ona tabak tabak dondurma yedirmitir. Ne ki o, bnlemin'in babas Mehmet Emin Paann da mpbadii ebaptan (yani genliinden beri) cancieridir. Recaizade resim yapar, piyano alar, beste dktrr. Ama kendi iirlerini bakalar besteleyecek olursa daha memnun kalr. 10 yl iinde bini akn beste yapan, 1891 ylnda da, 31 yanda dnyamzdan g eden evki Bey ki kantocu Peruz'un vurgunudur onun Sen bu yerden gideli ey sa zer iirini tellerine geirmitir ki yllarca Boaz'da dillerden dmemitir. evki Bey gece gndz ier. Bestelerini de okluk iki masasnda dktrr. Bir gecede 10 beste yapt bile olmutur. Ahmet Rasim onu bir gece yars ihane yokuunda yuvarlanrken bulmu, gzn aamyacak derecede sarho olduundan alp evine gtrmtr. evki 389 bey ertesi gn Ahmet Rasim'e Mahzun dilimi d edecek sensin efendim arksn okumutur ama, yeminler, kasemler, akamki serveni anmsayamyordur. evki Bey para tutmay aa dereceden bir yaam biimi sayar. Bu yzden de Recaizade'nin iiri iin yapt besteyi stadn yalsna gtrd gn kaykya ki o da alma sresinin 10 saat olabileceini aklna hi mi hi getirmemitir verecek altm paray a-taddan istemek zorunda kalmtr. Recaizade'nin iirini de Rahmi Bey bestelemitir. Rahmi Bey stadn Mlkiyeden rencisidir. Sonradan Recaizade'nin dostu da olmutur ki her cuma yalya gece yatsna gelir. Banda kondurma fes, iki dirhem bir ekirdek. Ufack boylu, kadife donludur. Teni buday, gz ela, byklar Adolphe Menjou'dur. Ata, dede grgs vardr. Yazarlarn dikkatini ekmeden, byk bir gnlszlkle bir keye bzlp oturur. Gelgelelim Ser-vetfnuncular ona yine ierler. Bu adamn aramzda ne ii var? diye sk sk birbirlerine sorarlar. Ama bugn i deiecektir. Deiiklik de Rahmi Beyin yerinden kprdamas ve stada u can alacak szleri sylemesiyle balar: Efendimizin bir iirini bestelemek cretinde bulundum. Balanmam dilerim. nk pek baarl olduumu sanmyorum. Recaizade'nin Szp szp de ey melek, em-i nim-habn iiridir bu. stadn ense kknde beliren bir rperti btn bedenini ve ayaklarn dolatktan sonra kulaklara doru kar, sonra yine aalara saldrr. Rahmi Bey ince uzun, al atlas bir klftan nsfiyesini de kar390 mtr. Boaz'la kucaklaan pencerelerden birinin yal batanbaa penceredir nne yatulumu gvdesini yerletirir, redingotunun iliklerini atktan sonra nsfiye-sinden yank lklarla kark bir nihavent frlatr. Taksimdir bu. Servetifnuncularda bir kprdanma. Taksimden sonra Rahmi Beyin kaln ve kark sesi arknn szlerini fslamaya balar. Aman be yahu, erimi ve kaymak balam kzgn bir maden kmr gibi uzanan denize kar bu benzetme Ercment Ekrem'indir Rahmi Beyin savurduu yrk semai herkesi bylemitir. Konuklarn topu da bestenin szlerden ileri olduuna varmlardr, stad Ekrem de ayni kandadr. Rahmi Bey ise kutlamalar hi byklen-meden karlyor, baklarn yere indirerek, teekkrler ekiyordur. Hele yazarlarmz, kendisinden baka bir eyler daha almasn rica edince, bunu yukar kulpa yapmadan yerine getirmitir. Bilmek gerektir ki, Recaizadenin Mehmet Celal adnda bir air abeyi de vardr. 1882 ylnda dnya ile alveriini kestii iin de bugnk toplantya teknik bakmndan katlamamtr. Belki katlmamasnda byk bir iyilik de vardr. nk iirleri hezliyat denilen ak-saklklarla ykldr. Mehmet Celal bunlar Zevki takma adyla dolatrr. Arbal, usturuplu iirler yazd vakit de kendi adn kullanr. Ama ou : Emniyet eden olmaz idi makadn hi Bir kimse oturmazd bana minder olaydm trnden, utanma duvarn am eylerdir. Ibnlemin onun iin yle der:

 ann lekeleyecek nice laf ve gzaf savurmutur. Ne ki, Mehmet Celal, btn byk ozanlar gibi ken391 dini yermekten de ekinmez. Kukla yzl olduunu, herkeslerin glcklerini gdklayacak soytarlklara yattn syler. Servetifnuncular, onun iirlerini grmek istediklerinde ise, Ekrem Bey onlar atlatr : Size gstermek isterim. Salam manzumelerdir. Ama ak saktr. nsan okumaktan sklyor. Gelgelelim o ada, yz kzartc yergiler pek yaygndr. Merutiyet'ten sonra gerici diye Rodos'a srlen Hoca Hayret Efendi bile Fuhu iyi iire engel deildir diyecektir. Bu yergicilerden ve alayclardan biri, Kayazade Reat Paa ondan daha nce de sz etmitik, Muallim Naci ile daha bakalarn unutmadan, Recaizade'ye yle satar: ingne merep Cem gibi Carta eker Rstem gibi airlenir Ekrem gibi Zurnalar ettike nenem (1) Bu tatl bu eki deme Ziftlen ne varsa bok yeme Yaz Zemzeme (2), yaz Demdeme (3) airlere olsun sitem. Carta ekem Serdar in Bir de sipehsalar (4) in Tersimi ku........ yr in Alam ele kurun kalem (1) Deve homurtusu. (2) Recaizade'nin iir kitabnn ad. (3) Recaizade'nin Muallim Naci'yi yeren yazlarna Mualllm'in verdii karlklar bir araya getiren kitabn ad. (4) Serasker, Harbiye Nazr. 392 Ey Mion nazlar ko Setren yok ise giy sako ar yetisin Zambako Ak Kerem oldu verem. Recaizade doma, byme Boaz'ldr. ocukluu Vaniky'de, babas Recai Efendinin yalsnda gemitir. 1847 ylnda bu yalda dnyaya gzlerini aan stad 18 yl Boaz'da belleine bir sr an tktrm, yalnn hamam yanp kl olduu gn de en renkli gnlerinden birini yaamtr. Yangn iin cadiye'den toplar atlm, kk yavrunun d dnyas yeil, mavi, krmz, toz pembe ve sarlarla delik deik olmutur. Recaizade'nin belleine cila vuran olaylardan biri de, bir k gn, tufan andran bir yamurun yamasdr. O gn her yan seller basm, ev halk byk korkulara yuvarlanmtr. Ama Harem dairesinin n genie bir havuz halini ald iin gelecein edebiyat imam burada oyuncak kayklar yzdrerek yz bin haz devirmitir. Bir baka k gn de, iki arn boyu kar indirmi, yollar kapanmtr. Frnlar ekmek karamad iin ok perianlk ve krpklk olmutur. Kk Recaizade ise bu olaydan da kendisine mutluluklar karmasn bilmi, evdekiler baheden sokak kapsna dein uzanan yolu amak iin, sabahtan akama, terler dkerken, o bir kenarda onlar lklarla seyretmitir. stad'n o yalyla ilgili bir ans da iskele yanndaki deniz havuzunda geer. Kk yavru, bir gn havuzun kenarnda, deniz sularn izlerken, birden dipte, boyal tenekeden bir kalemdan grr. Bu, kendisinin bir sre nce buraya drd kalemdann ta kendisidir. Havuzun derinlii yallah yallah bir arn. Bir yan da olduka s. Bir sopayla kalemdan s yana doru ekmeye 393 alrken, boyanmak zere iskeleye ekilen bir sandaln desteine arpar. O anda da cumburlop. lklara koanlar gelip onu sudan karr. V, yavru daha o gn hamam yapmtr. Eve dnnce bir hamam daha. stne de bir zlgt. Alamaya balar ki havuzdan karlan kalemdan getirilince btn zntler bir anda sevince dnr. Yalda geen gnlerin skc saatleri de vardr. Dads, Recaizade'yi uyutmak iin erkez trkleri rmaya balad m bunluklar depreir. ste o zaman kk yavru yorgan bana eker,

sessiz sessiz alar. Ama gzleri, o apl apl yalar arasnda uyku dnyasna kayp gider. Ertesi sabah her ey unutulmutur. Yavru, gnln yine yaama sevinciyle dolu bulur. Burada kameralarmz Edebiyat mamnn babas Recai Efendiye evirmek de gerekir. O da iirler yazar ama deeri iviye bakarak bilinir. Buna karlk iyi ney fler, keman alar. Kitap ciltler, mhr kazar, levha tezhip eder. Sls, nesih ve celi yazlarda gsterdii ustal Allahalem herkes gsteremez. Bir sre talik yaz ile de uram, sonra brakarak rk'a yazya yapmtr. Yallnda ise yeniden talik'e dner. Laf aramzda, kbe rts de dokur. Genliinde pirin tanelerine hlas suresini yazp yutmuluu da vardr. Byk olu onun iin yle der: Kitabette, maarifte, nuku- hafta, her fende Ne geldi, ne gelir, misli cihan- ilm- irfana Ama o insanlarn hasdr. Kendini tartmasn bilir. Bir gn kk olunun stad Ekrem kendisini peh-pehlere yatrmas karlnda u yant verir: Ey oul, az m emek verdim. Yine de tam bir olgunlua eriemedim. Hele yazdm eylerin kusurunu 394 imdi gzm gryor. Ama dzeltmeye gcm yok. Senin ihtiyar olduun var m ? - Vaniky'deki yal da Istinye'deki gbi an aydnla-ryla dolup dolup boalr. air Hersekli Arif Hikmet Bey, besteci Hac Arif Bey, sr ktibi Mustafa Paa, Billuri Mehmet Efendi, sikkezen Fettah Efendi, Yusuf Cemil Efendi, Msr Kapkethdas Mahmut Bey burada sk sk iir denizine dalg olurlar. Recai Efendi kimi geceler kaykla bala da kar. Ay gecelerinde de yalnn bahesinde Boaz'a kar nsfiye fler. Byle gecelerden birinde Hidiv smail Paa sandalla yalnn nnden gemitir. Binann btn klar snktr. Kryda entarili bir adam yank yank nsfiye uuruyordur. smail Paa onu bir Mevlevi dervii sanr. Adamna baheye bir kese altn atmasn buyurur. ak ki ak. Recai Efendi altnlarn sesiyle irkilir. Kay grnce ii akar. fke topuklarna kmtr. Kendi kayna atlad gibi Hidiv'in ardna der. Onu ancak Emir-gan'da Tokmakburnundaki yalsnda yakalar. Hemen Paaya Takvimhane Nazr geldi diye haber saldrr. Paa Recai Efendiyi karsnda entari ile grnce bir hayli bozulur. Ama Recai Efendi Paann azn amasna meydan brakmadan iini boaltr: O nsfiyeyi alan bendim. Al unu. Para kesesini Paaya uzattktan sonra da arkasna bakmadan kayna koar, hzla yaldan ayrlr. Burada bir kma yapmamza izin verilsin : Recai Efendinin Takvimhane Nazrl Sultan Mecit andadr. Ama onu asl koruyan Mustafa Reit Paadr. Paann lmnden sonra, 1857 ylnda, Takvimhane ..Nazrlndan alnarak Meclisi Valaya verilir. 1858 Ekiminde Mec395 lisi Vala yeleri arasnda ayklama yaplrken de bizim Recai Efendi akta kalr. li Paann sadrazam olduu gnlerdir o yl. Recai Efendi aa alndn renince yalya gelir bu yal Recai Efendinin lmnden sonra 10 bin altna Msrllara satlacaktr rak tepsisinin bana ker, sonra da o kirili kafa ile ver elini li Paann Bebek'teki yals. Paann karsnda da aar azn, yumar gzn: Ziver Efendinin Meclisi Vala yeliinde tutulmas size olan yaknlndan, filann tutulmas unun iin, falann tutulmas bunun iin. Benden ne istersiniz ey Tanrdan korkmazlar? O ay stanbul gklerinde bir necm-i dnbaledar (Kuyruklu yldz) grnmtr. Recai Efendinin ii inince aklna bu kuyruklu yldz der. Odadan kp giderken dner, Ali Paaya bir de u tepeden inmeyi uzatr: Seni u necm-i dnbaledarn uursuzluuna adadm. Recai Efendinin ngr- mngr bir yks de vardr. Bunun iin Hidiv smail Paay az nce grdmz ifteden indirip yerine Osmanl hanedannn otuz drdnc padiah Sulan Aziz'i oturtalm. kinci mabeyinci Emin Beyle Nevres Paa da karsndadr. Paann az iyi laf yapar. Bakalarnn szlerindeki gizli elamanlar da ipak akar. Onun bulunduu yerde lk ve glckler, kum ve yel gibi anszdan kalkp saldrr. Bir uygunsuzluu 120 okka

ekmesidir. Sultan Aziz, bir gn onu, Heybeliada'da vapurun gvertesinden denize artrmtr. Paa, gvdesine sarlm yatulumunu kyya karmak iin vafir rpnmalar iinde bocalarken o da glmekten yerlere seriliyordur. 396 Diyeceim, Nevres Paa Sultan Aziz'in buyruk kalesidir. Sultan Aziz onu mabeyinci yapar, sonra atar, yine yapar, yine atar, yine yapar, yine atar. bnlemin : Saraydan knca sakall olur. Saraya dnnce sakal tra edilir der. Nevres Paa iki kez Maarif Nazrlna dein ykseklik de almtr. Sultan Aziz onu, Fuat Paann ilk sadrazamlndan ayrlnda sadrazam da yapm, ama buna herkesin kar kacan dnerek birka saat sonra grevinden almtr. Nevres Paa, okuyanda dirlik dilik brakmayan iirler de yazar. Buna karlk satranta ustadr. Ziya Paa Sarayda grevli olduu gnler, onunla ok satran oynam. Sultan Aziz de seyretmitir. Ziya Paa Saraydan karld vakit de u dizeyi dktrmtr: ah evinden mat olup kt Ziya Nevres Paa, bir ara nevresim adyla yaygnlk kazanan setrelere de dkndr. Bir gn, srtnda nevresim, Sadrazam Yusuf Kamil Paay bu ne kadar ok sadrazam ! yoklamaya gittiinde, orada bulunan konuklar setrenin gzelliini yceltirler. Gelgelelim Kmil Paa: Nevresim, bombok ey diyerek Paay setre giydiine de, giyeceine de bin piman eder. Biz dnelim kaymza. Yaz gecelerinden birinde, Kanlca Krfezindeyiz. Ayn grr grmez Boaz'da yallar olan Devlet bykleri de krklerine brnerek, iki ya da ifte-leriyle buraya komulardr. Kanlca Krfezi, o zamanlar Boaziinin balk yatadr. Sandalla gelenler okluk balk avlarlar. Nevres 397 Paa ki dirisi de, ls de Kanlca'dadr bu balk avn Padiaha ylesine ballandrmtr ki Sultan Aziz de dayanamam, Kanlca'nn yolunu tutmutur. Bu akam Recai Efendi de Krfezdedir. Srtnda krk, elinde oltas denizde bahtn aryor, bir yandan da ( papaz uuruyordur. Padiah kaynn stne gelmesi kesindir. Bu Kanlca olayna nice ykler anlatld, tannm budur: Padiahn iftesi Recai Efendinin kay yanndan geerken kreklerden biri oltasn koparr. Recai Efendinin can sklr. Oltay ekip bir yenisini frlatr. Bunu yaparken de ban bir saa, bir sola sallar (yani lahavle eker). Nevres Paa onun fkesi burnunda biri olduunu sezmitir. Sultan Aziz'i elendirmek dncesiyle: Baba Efendi, nasl, balk ba vuruyor mu ? Recai Efendinin yz iyiden iyiye sirke satmaya gemitir. Yine de sesini karmaz. Paa batan alr: Baba Efendi, nasl, balk ba vuruyor mu ? Efendimiz yine ts. Sana sylyorum babalk, duymadn m ? Balk ba vuruyor mu ? Recai Efendide sabr mabr kalmamtr. Ba da ttsl olduu iin Padiah sandalna dnerek btn zehrini boaltr: Be herif I Ba vuruyor mu. Ba vuruyor mu ? Kafam iirdin. Musallat olma, git iine. Anlalyor ki 398 sen gevezenin tekisin. Ya u kara sakall adama ne diyelim, senin samalarn dinliyor da gkn karmyor. Recai Efendi kimlerle alverii olduunu daha akm deildir. Yalnz, kayks iftedeki krekilerin dmelerinden, Sultan Aziz'in sandalda bir pehlivan gibi kuruluundan bir eyler sezinlemitir. Efendisine iaret ekmeye balar. fkesi bana sram olan Recai Efendi kayknn gz ka oynatmasna da bozulur:

 Ulan azn, burnunu ne eip duruyorsun ? Sultan Aziz kahkahalarn zor tutuyordun Haydi, renk vermeden ayrlalm der. Onlar uzaklarken kayk da Recai Efendiye doru eilerek, ona sandaldaki odamn kimliini fslar. Burada u kald: Recai Efendi ban evirip de Sultan Aziz'i tanynca Hay ! diyerek kayn iine yklr. Kendine gelince de, arkasndan biri kovalyormuca-sna, yel yeperek, yelken krek yalsna snr. Bana bir eyler gelecei korkusu iinde sabah zor bulur. Yalansa syleyenin stne, bunun doru olup olmad hazine defterlerinden belli deildir. Ertesi gn Recai Efendiyi Saraya aldrrlar. Yolda byk yrek ptptlar Recai Efendiyi yine kska iine alr. Ama Dolmabah-e'ye gelindikte ikramlar birbirini kovalar. Kahveler, ubuklar, erbetler.. Paral adamla, parasz adamn yrmede ayrm 10 kattr, denilerek bir kese altn da sunulur, ismail Paann altnlarn geri evirmi olan Recai Efendi Padiah altnlar nnde sevin ve kvan bayraklarn eker. 399 Lafn dmenini armamak iin bu yky de burada kesmemiz gerekir. Ondan her kim ne ders almsa, ald dersin hayrn grsn. Onda ders bulmayanlar da, teki blm okusun ki, burada bulamadklarn orada bulsun. Biz de Recai Efendinin orta boylu, krmz yzl, kaln kal, ela gzl olduunu, byke burnunun aa doru sarktn, bann arkasnda da bir kntnn yuvalandn uraca sktralm ki, Kanlca Krfezinde kendisine rastlayanlar, onu bir bakasyla kartrmasn. 400 BLBLYE Sait Faik, kpetesinde ekmek ayvalar, ambarnda da bar ve dinginlik kavunlar serili gemileri grdke kendinden geer. O, bir de kimsesiz ve boynu bkk havuzlardaki kurbaa seslerine biter. Kurbaa seslerine tutkun yazarlar iinde ben bir Frenk yazarn da tanrm. Maurice Genevoix adn tayan bu yazarn hemen hemen btn yaam ormanlar, nehirler ve hayvanlar arasnda gemitir. Genevoix yln ilk gzel gecelerinin baladn anlarsa, kurbaa seslerinden anlar. O, kurbaalarn gzlerine de vurgundur. Onlarn o arbal ve donuk baklarn daha sekiz yanda bir ocukken sevmitir. Ama, Genevoix bilir ki, bu baklar, bu yaldzla erevelenmi gzbebekleri kurbaalarn irkinliini ortadan kaldramaz. Dost bir k altnda kurbaa karnlarnn sarmtrak yuvarlakl portakalms bir pembelie brnse de, kambur srttaki kk mavi benekler yldz gibi parlasa da kurbaa irkindir. Bir Amerikan yazar, o benim sevgili Jack Kerouac'-m, kedilerin her memlekette hep ayni biimde miyavla-dn saptamtr ama kurbaa inildemeleri zerine hibir inceleme yapmamtr. Aristophanes o nl Kurbaalar adl oyununda kurbaalar yle ttrr: 401 Brekekeks koaks koaks. Bu, belki .. beinci yzyldaki Yunanl kurbaalarn sesidir. Ne bileyim, belki de dnyadaki btn kurbaalarn hanerelerinde byle do-re-mi'ler vardr. Ben bir kez bir Anadolu kentinde yedi trl kurbaa viyaklamas saydm. Bunlarn en ilisi yleydi: Viriik viriik virik. Ne ki, sonraki gnlerde o demdemeyi bir daha duyamadm. Bunlar kurbaalarn kelli - felli bir arkc olduunu belirtmek iin anlatmyorum, yle bir niyetim olsa da buna oklar inanmaz. oklar, ynlar aklldr. Kendilerine yle katmerli bir musiki leni ekmek istedikleri vakit blbllerin ardna taklrlar. Hani onlarn o zincirleme konserlerine de akl, sr ermez. O ufack tefecik kuun o denli parlak notalar karmas, boaz kaslarnn o denli zorlamaya kar koyabilmesi sradan dinleyicileri deil, bir sr bilgini de allak bullak eder. Blbller susmak nedir bilmez.

akmalarn btn gece gkyzne postaladktan sonra, gn doumu ile ayr bir makamdan yayn yapmaya balar. Szgelii, az nce Hicaz'dan, Suzinak'tan tut-turmusa bu kez Hseyni'de karar klar. Diyeceim, blbller gne ile ay arasnda hibir ayrlk gzetmez. Ahmet Rasim bir kez Alemda'da, l l bir gecede, bir blbln sabaha dek kimseyi uyutmadna tank olmutur. Bu ay sonat kimi zaman ince ve tat402 l bir peslie, kimi zaman da kulaklarda n n ten bir tizlie dnmtr. Ama tm, insann iliini kemiini kurutmutur. Ahmet Rasim blbllerin alg sesiyle btn btne divaneletiklerine de tank olmutur. Bu olay da Ba-larba'nda bir dostunun kknde geer. O gece orada kemeneci Vasl de vardr. Vasil kemenesini vyvy-iatmaya balar balamaz, kkn drt adm tesinde boy atm arpa saplar zerinde blbller de uumaya balar. O gece Vasil alm, blbller rpnmlardr. Blbller bir de ikiye dkndr. Buldular m bir dolu ierler. Ama bu gerei bilginler deil, tarihi Reat Ekrem Kou'nun annesi Zara'l Hac Fatma Hanm saptamtr. Bunun iin de blblleri gnlerce, Gztepe'deki evinin bahesinde, drbnyle gzetlemitir. Fatma Hanm gzlemlerini yle dile getirir: Bir blbl ala sabah, szgelii bir vine aacna gelip konar. Yirmi otuz kadar vineyi gagasyla detikten sonra ekip gider. Akam, yine gelir. Vinenin ku gagasyla deilen yerinde meyve suyu mayalanm, bir likr ya da arap olumutur. Ku, akamn garipler sersemlii denilen bu son saatinde bir iki vineden kendi elceiziyle hazrlanm ikinin ilk yudumlarn iince yle bir silkinir, birka klhani slk ttrr. Kadehler bei, alty buldu mu nameler uzar. Ortalk iyice karard iin kk esmer ku gze grnmez ama sesi aatadr. Belki de ikiyi srdrmektedir. Artk tan skunceye kadar gelsin gazeller, arklar, feryatlar. Dorusu, gemi yzyllarda stanbul blbl lkrt-larndan, blbl irik-irk'lerinden geilmez. Seyir yer403 lerinin ou blbl yatadr. Eyup'ta slambey mahallesi ile Merkez mahallesi snrndaki Blbl Deresi bunlardan biridir. Buras yllar yl blbl lklaryla yrtlmtr. Riyasz Evliya elebi Beikta'taki Yahyaefendi se-yiryerinin de blbllerle kaynatn syler. Burada ad ktye km blble (bokluca blbl) varnca her eit blbl vardr. elebi'nin demesine gre Yahyaefendi bir ormanlk ve geni imenliktir ki, iine hi mi hi gne girmez. nar, st, sakz, selvi ve ceviz aalaryla ssl bir koyaktr. Pnarlarn dibindeki imenlik sofada sarasma, karatavuk, ishakkuu, ispinoz, florina, batankara gibi kularn lklar ve iniltileri geziye kanlarn canna can katar. Celebi, Stlce'deki eyhlislam Ebussuut Efendi bahesinde de oka blbl bulunduunu yazar. Bahe, Karaaa yalsnn bitiiinde, gl ve fstk aalaryla ssl bir cennet kesidir. Ebussuut Efendi blbllerden yle bir genlik alr ki, gnde 1400 fetvann altna imza att halde bana msn demez. XVII. yzylda stinye Krfezi de grkemli bir koru ile kapl bir blbl kovandr. O an byk bir ozan, eyhlislam Yahya Efendi bir ikiliinde yle der: Ko kafes nlesini, nameyi peyderpeye gel Ryegn eyleyelim blbl, stinye'ye gel. Geen yzyln nl blbl yuvalar iinde ise Kanlca, Emirgan, Baltaliman, Gksu, Bebek ba eker. Bykdere'nin st de taa Belgrad Ormanlar'na dein silme blbldr. Ormandan Bykdere'ye yol ald vakit Bendler'e gnbirlik gidenler Balk Nazr Ali Rza Beyin deyiiyle gklere ykselen orman aalarnn taze yapraklar arasnda blbllerin uzun demler 404 eken derin namelerini byk suspuslar iinde dinlemilerdir. Ali Rza Bey bu yolun 1870 ylnda aldn syler ama buna pek kulak asmamal, nk Ebzziya Tevfik de Yeni Osmanllar Tarihi'nde Namk Kemal ve arkadalarnn Yeni Osmanllar derneini

kurmak zere 1865 Hazirannda, bir pazar gn, Bykdere'den Belgrad Or-man'na arabalarla geldiklerini yazar. Bu da, en azdan orada bir toprak yol olduunu aklar. skdar'la Kanlca'daki blbl dereleri de, adlarndan anlalaca zere tam bir blbl sergenidir. sk-dar'l Vasf Hoca skdar'daki Blbl Deresi'ni yle anlatr: Selanikliler Mezarl ile skdar-Balarba tramvaynn getii cadde arasnda kalan dere boyu, oradaki selviliklerle allklar ve de Mezarln Dahamam denilen st yan bir blbl yata idi. 1917 yllarnda, tramvaylarn ilemeye balamasndan ve Dahamam yangnndan sonra blbller ortadan yitmitir. Kanlca Krfezine (Bahai Krfezi) dklen Blbl Deresi ise Krfezin arkasndaki koru ile birlikte, her mevsim, nisandan austos sonuna dein blbllerle dolup taar. Dolunayda buraya yzlerce kayk sokulur. Bir alayan krtsn andran binlerce blbln cokun trkleri sessiz sessiz dinlenir. Abdlhak inasi Hisar geen yzyl sonlarnda Bo-az'da oturanlarn blble olan dknlklerini bize yle aktarr: Kimi gecelerde, yemekten sonralar, hanmlara bir blbl dinlemek arzusu gelir ve biz ocuklar da ha405 reket ve deiiklik zevkiyle, hemen bu dilee uyarak, bu dnceyi sevinle alklardk. Kimi zaman, nizama riayet etmek iin ucunda bir fener yanan kaya biner, Bal-taliman'ndan geer, Krfez'e ve Dere'ye blbl dinlemeye giderdik. O zamanlar Baltaliman'nn, Krfez'in ve Dere'nin, aksisadalarn cevap verdii blblleri ve De-re'deki mezarlklarn selviliklerine gizlenen eski blbl yuvalar mehurdu. Burada ihtiyar aalar ve onlar kadar ihtiyar mezarlar vard. Btn bunlar dinlediimiz blbl seslerine tarif edilmez birtakm romantik duygular katard. Bu derin gecelerin de szde susup dinledikleri o mezarlklarn yksek aalarnda dem eken blbllerin ruha saldklar artk hibir zaman unutulmaz seslerini uzun uzun dinledikten sonra dnerdik. Blbl damarlar sadece buralar da deildir. Kimileri de sandallarla taa Cubuklu'ya dein tanr. nk ubuklu blblleri de kulaklara iyi doyumluk verir. Kimileriyse cilasunluk gsterip amlca'ya trmanr. amlca, Sultan kinci Mahmut'un buralara sk sk gelmesinden ve yaamnn son gnlerine dein allk, srme, rastk, aklk gibi yz yazmalarn bir an iin savsaklamayan vey ablas Esma Sultan'n Sarkaya'daki Kskl'nn oralarda ba kknde konak tutmasndan sonra gzlerde pek bymtr. Hele XIX. yzyln ikinci yarsnda batanbaa kklerle donanmtr. Recai-zade'nin anlatmasna gre, 1870 ylnda, Tophaneliolu'n-daki amlca Park Merutiyet'te Millet Bahesi adn alacaktrhalkn yararna ald vakit tm stanbul; amlca, Bulgurlu, Kskl, Tophaneliolu ve Balarba dolaylarnda ev aramlardr. amlca Park'na yalnz Kadky, skdar, Beylerbeyi gibi yakn semtlerden deil Boaz'dan, stanbul'un 406 taa br ucundan kadnl erkekli topluluklar da gelir. At bulanlar atla, araba bulanlar arabayla kouur. Denizin te yakasnda oturanlar ise attan, arabadan nce sandallara el atarlar. Ho, o gnler, her semt seyiryeridir. Topunun da ayr gn ve saati vardr. Gemisini yrtmeyi bilenlerin bir gnde , drt yeri birden dolat da olur. sterseniz reetesini Recaizade'den alabiliriz: Cuma ve pazar gnleri Fenerbahe'nindir. Buraya le sonralar iki buukta gelinir. Yarm saat oyalandktan sonra Haydarpaa ayrna geilir. Buras da yarm saat ister. Daha sonra skdar'da Duvardibi'ne atlanr. En sonunda ver elini amlca Park. Burada da akamlara, gece yarlarna dein kalnr. erde insanlar kalabalktan birbirini itelerken, darda da arabalar , drt yz admlk bir alanda ar ezgi, fstki makam, frdolay piyasa ederler. Sermet Muhtar Alus der ki: Ssl psl konak arabalarnda yamakl, feraceli vezir hanmlar, damatlar, oullar kurum kurum kurulurlar.

Kocalarnn stne vezirlik bulamam bayanlar ise, o gn iin kiraladklar kupa arabalarnda grnrler. Mavi gzlkl, smbl bykl bu terim de Sermet Muhtar'ndr iki dirhem bir ekirdek baylarn yan geldikleri paytonlar da genellikle kiralktr. Bunlar teki arabalara doru glckler, iaretler, yalvar-yakar baklar frlatrlar. Vaa ki vaa I Araba piyasalarna ehzadeler, sultanlar, padiah damatlar da byk yzler verir. Sultanlar yeil ferace stne, imdiler brmcek denilen papazi yamaklar r407 tnmlerdir. Padiah damatlarnn giyimlerine ise herkes parmak srr. Topu da kl pranga, kzl engidir. ehzadeler, sultanlar gibi Osmanl armasn tayan, yaldzlarla prl landolarda sergi tutarlar. amlca Parkna Namk Kemal de pek tutkundur. inasi ise son yllarnda buraya sk sk gelir. Daha bitmedi: Cumartesi ve sal gnleri, iki buukta da Gksu'ya gitmek var. Drt buukta ise Kksu. Daha sonra, engelky'n oralarda Havuzba. Ve yeniden amlca. Pazartesileri ve perembeleri ise Byk amlca'ya trmanlr. kindi olunca da bu kez tam tersi. Gelsin Du-vardibi, gelsin Haydarpaa. Dorusu, Haydarpaa ayr da drt drtlk bir blbl maheridir. Karacaahmet'in btn blblleri buraya akn eder. Daha ge saatlerde, ezana doru, Fenerbahe'ye gidecekler bile buraya uramadan edemezler. te yandan, araba tutup amlca'-da, Balarba'nda seyirlik olamayanlar da kapa buraya atar. Buras biraz da meteliksizlerin, ulsuzlarn elence yeridir. Onun iin buraya Zrtler Yaylas da denir. amlca Park zerinde uzun uzad durduumuza gre parkn stnde Tunuslu Mahmut Paann kk olduunu da sylemeliyiz. Paa, bahedeki byk havuzda cariyelerini yzdrerek mutluluklar devirmeyi ai-, kanlk haline getirmitir. Nedir, bu gz sevincinden konu komu da yararlanmaya kalknca kkn duvarlarn g tutan tahta perdelerle evirmek zorunda kalr. Tunuslu'nun kar yakasnda ise Msrl m dersiniz, prens mi dersiniz, Mustafa Fazl Paann kk ykselir. Yeni Osmanllar Sultan Hamit'e kar kkrtan, sonra da onlar Avrupa'da yzst brakp stanbul'a dnen 408 Paann kknde gn doumuna dein bakara oynanr. Bu oyunlarda Paa tlmeye oka nem verir. Utlme-dii vakitler ad ektirir, kazancn ad kana verir. Topaneliolu'ndan Balarba'na inecek olursanz orada da ehzade ve son halife Abdlmecit Efendinin sarayna rastlarsnz. Burada Abdlmecit Efendi 28 Ekim 1916 gn Hamit'in Finten adl kitabnn yaynlanmas dolaysyla stanbul'daki yazarlara bir le yemei ekmitir ki, bu kadar olur. Kremal bezelye orbas iildikten sonra peynirli Alipaa brei, mayonezli levrek, kuzu kzartma, kukonmaz, s et, taze fasulye ve Acem pilav yenmitir. En st de kestaneli Alman tatls, bademli ve kremal dondurma ve de meyve ile svanmtr ki edebiyatlarn topunun bayra yklmtr. airleri arada bir grenlerden biri de amica'nn Kouyolu'na giden eteklerinde kk bulunan Damat Mahmut Celalettin Paadr. Sultan Mecit'in kz Seniha Sultan'n ei olan Paa, yine bir gn evinde Hersekli Arif Hikmet, skdarl Talat ve skdarl Safi'ye kadeh talimleri yaptrrken pencereden bnlemin Mahmut Kemal'in geldiini grr. bnlemin'in ikiye yz veren biri olmadn, ienlere de homurtular tokg ettiini iyi bilen Paa hemen ikilerin kaldrlmasn buyurur. Zavall skdarl Talat tepsiye sarlr. Saklayacak bir yer arar. Bulamaynca da kanapenin altna srer. tekiler de kokuyu gidermek iin teye beriye kolonya serpitirir. bnlemin ieri girince de bir ey akmaz. Recaizade'nin. tilmizlerinden air Menemenlizade Tahir'in de buralarda, Kk amica'nn Marmara'ya bakan yakasnda bir evi vardr. Reji komseri Menapir-zade Nuri Beyin evi ise yine Kk amlca'da Suphi-paa korusunun bitimindedir. Nuri Bey Yeni Osmanllar 409 derneinin kurucularndandr, ad da dernek defterinde bir numaradadr. nk yedili hcrelerle oluan dernein ilk hcresini o bulmutur. stelik o, Namk Kemal'le birlikte dernein be ekirdek yesinden biridir. Edebiyatlar Nuri beyin evini pek yalnzlamazlar. Ama oraya ozanlar kadar, musikiciler de doluur. nk Nuri Bey iir yazd kadar, beste de yapar.

Suphipaa Korusundaki kkte ise Yeni Osmanl-lar'n bir baka ekirdek yesi ve Suphi Paann en byk olu Ayetullah oturur. Ama kkte Suphi Paann saysay bitiremiyecein teki oullar ve kzlar da barnr. Ayetullah Paris'te okumu ve yeryznde toplumsal sorunlarn kaynatn renmitir. O da Nuri Bey gibi iir yazar. Ne ki, ikisine de kimse ozan gzyle bakmaz. Yeni Osmanllar Ayetullah' daha ok bilgin sayar. Ebz-ziya Tevfik'e gre ise o bol yaprakl, bol meyveli bir aatr. Gelgelelim bu aa irisi, gnlerden bir gn, Yeni Osmanllarn Veliefendi ayr'ndaki toplantsndan sonra, arkadalarn ele verecektir. Ama bu ii dorudan doruya yapmaz. Babasna bir haber akar. Suphi Paa de yemez, imez, duyduklarn hkmete yetitirir. Bu iler byledir. Devrimci rgtleri, iten ykacak bir iki kii hi eksik olmaz. Ebzziya anlarnda onun gammazln tarihin gizlilik denizine gmmek isterse de haber daha o akam tm stanbul'da duyulmutur. lk tepki de Namk Kemal'den gelir. Namk Kemal o gnden sonra onun adn azna almayacak, almak gerektiinde de, ondan Hamit'e yazd bir mektupta yapt gibi itullah diye sz aacaktr. Kk amlca'da Hamit'in byk babas Abdlhak Molla'nn da bir kk vardr. Aziz Mehmet Efendi ile410 hanesinin az tesindeki bu kk Bulgurlu'ya bakar. Hamit'in babas Hayrullah Efendi ile annesi Mnteha Hanm burada evlenmilerdir. Mnteha Hanmn lm de buradadr. 1866 ylnda babasn yitirip Tahran'dan stanbul'a dnen Hamit de bir sre bu kkte kalr. O, ince hastala yakalanan kars Fatma Hanm da 1882 ylnda bir sre buraya getirir. Onu 1885 ylnda yine amlca'da grrz. Daha sonraki yllarda yeni kars Nelly ile yine buralarda boy gsterirse de bu kez aabeyi Nasuhi Beyin kknde konuktur. Haluk Y. ehsuvarolu Ayetullah, Namk Kemal, Ziya (sonradan paa), Reat ve Nuri beylerin sk sk Msrl Mustafa Fazl Paa ile Sami ve Suphi Paalarn kklerinde toplandklarn sylerse de, bunlarn asl nem-verdikleri yer Samipaazade Sezai Beyin babas Sami Paann kkdr. Byk amlca tepesine trmanrken solda Cami'den birka yz metre tedeki bu kkte Ayetullah'n babas Suphi Paa'nn 23. ocuu ve onuncu olu Hamdullah Suphi Tanrver'in de pek ok ans kalmtr. nk Suphi Paa da Sezai Bey gibi Sami Paann oludur. ld vakit Hamdullah Suphi daha bir yalarnda olduundan, bykbabas onu kendi kanatlar altna almtr. Hamdullah Suphi'nin amlca'da 22 yl vardr. Ama o, bu 22 yl boyunca blbllere deil bceklere dikkat kesilmitir. Blblleri dinleme iini amcas Sezai Bey alacaktr stne. Bu ite ona arka kan biri daha vardr : Hamit. ki dost, aydnlk gecelerde, Byk aml-ca'ya trmanarak kulaklarn dem eken blbllere adarlar. Samipaazadenin tepeye bir basma trmand geceler de olur. O zaman Alemda, Erenky, Kzltoprak, Kk amlca, Beylerbeyi dolaylarndaki korular tam 411 bir sessizlik iindedir. nk daha ay domamtr. Ama gecelerin sultan daha yzn gstermeye balar balamaz blbller ishakkulat da onlara katlr rmaya balar. Uzaklardaki derelerden ise kurbaa demdemeleri ykselir. Hamit'le Samipaazade amlca blbllerini hi mi hi unutamamlardr. Hamit yllarca sonra Hindistan'dan Sezai Beye yazd bir mektupta bu zleme deinecektir : Mektubundaki szlerinle amlca'ya olan sevdam uyandrdn. Orada blbl yavrusu dinlediimizi nasl unuturum ? Eminim ki biz amlca sefasn ne yeni dnyada srebiliriz, ne eski lemde, ne Amerika ormanlarnda buluruz, ne talya mzelerinde. O kck Tanr arkcsndan aldmz yce duygular ne Nelson telkin edebilir, ne Albani, ne Paris'in byk operps, ne Vi-yana'nn askeri mzkas verebilir. amlca yalnz yurdumuz deil, airce dncelerimizin anasdr. Samipaazade de 13 Austos 1881 gnl mektubu ile Londra'dan u karl verir: amlca'da blbl yavrusu dinlediimizi unutmamsn. Ben de o kadar unutmadm ki, imdi dinleyecek olsam kalbimde belki aksisedasn iitirim. Londra ve Paris'in operalarndaki musikilerin o kucaz bize unutturmayacana phe yok. O blbl yavrusu dediimiz tanrsal yaratk, kimbilir kimin

Tanr'ya kar zlemle haykran ruhu idi ? Bilirsin ya, baz gecelerde yldzlarn okluundan gkyznn rengi grnmezdi. Marmara, yldzlardan gelen klarn aksi ile papatyalar am koyu bir imenlie benzerdi. Blblieriyle n salan yerlerden biri de Papazn Badr. 412 Kudili ayrndaki kprden getikten sonra Fenerbahe top alan sada braklp Kzltoprak yolu tutuldu mu, solda Papazn Bana rastlanlr. Papazn Bahesi diye de anlan bu koru blbllerden baka iskete, fiiurya ve sakalara da yataklk eder. Buray en ok Ahmet Rasim sever. Oraya damlad m yannda air Andelip, Eyup'lu Neet, Ay Rait, Borazan Tevfik ve sz cambaz Muhsin de olur. Bahe duvarlarla evrilidir. indeki aalarn skl ve ykseklii parmakla gsterilecek bir basamaktadr. Bahenin en gzel zaman da mays ortalardr. Hakk Sha Gezgin, bir gn, sazl - szl bir topluluk dn, alar sabah oradan geerken iittii bir ney sesiyle arplr. Tan atma zamannn aydnl baheyi smble boyamtr. Sa omuzu ile ba bir aacn gvdesine dayal, orta boylu, kaln boyunlu, kvr kvr sal bir adam gzlerini kapam ney flyordur. Neyzen Tevfik'tir bu. Ney derin derin hkryor, zaman zaman da imekleniyordun Neyzen, bir sre sonra karara getii vakit Hakk Sha Gezgin kam parasnn iinden kutsal bir sesin ktn sanr. evredeki dallarda ise bir blbl h-kryordur. Bu koru eskiden bir papazndr. Adnn papazl olmas da bundandr. Papaz lnce buray Denizci Davut kiralamtr. Davut da gn grm biridir. Ei bulunmaz inciler delmitir. Gz kesmedii kimseleri: Bugn anamn lm yldnm. Kimseye rak vermem. Baka yere gidin diye sepetler. Ahmet Rasim ve arkadalar -her zaman bada olduklar iin, kapdan evrilmek istenenler onlar gsterir: 413 Bunlar iiyor ya ! Ahmet Rasim uzaktan paaln gsterir: Biz ailedeniz, yas tutuyoruz. Ahmet Rasim'in masasnda rak onun iaretiyle iilir. Ahmet Rasim ak ! der. Oradakiler de Denizci Davut da bunlarn arasndadr akar. Demek isteriz ki, Ahmet Rasim gerek bir blbl-severdir. lkyazn tabak gl gibi ald gecelerde onun Emirgan, Kanlca ya da Gksu'da blbl sesiyle donup kald ok olmutur. O, oldum bittim, dalarda, krlarda, balarn glgelik yerlerinde, dere ilerinde, granit paralaryla ptrak kylarda dolamaya pek dknlk gsterir. K geceleri bile, gkyznde bir ay paras grr grmez, vaktin ge olmasna aldrmadan, hemen giyinip sokaa frlamak ister. Geri kitaplarnda doaya byk bir yer ayrd sylenemez ama yine de dolunay zerine, bahar ve iekler zerine yazlm bir sr yazs vardr. stelik lalelerden amsa lalelerin, karanfillerden amsa karanfillerin btn trlerini okurlarnn ayaklar nne serer. Bir yazsnda smbllerin 44 krkn sralamtr. Bunlarn iinde, sadece krmznn 19 eitlemesi vardr. 414 BR AMAR OLAYI Bir seksen be boy. Bu boyla orantl geni omuzlar. Geni omuzlarla orantl ikin mi ikin pazular. Sigor-jas atm pazularla orantl iri eller ve uzun parmaklar. Kocaman bir gbek. Onu tayamyormu gibi ne doru eik bir bel. Beyazlar karalarndan ok gr bir sakal. Ular aa sarkm, dolu byklarn rtt biimli dudaklar. Diler rk. Ufak, siyah gzlerin parlak ile aydnlanan yze- bir alakgnlllk boyas eken bir burun. Burun deliklerinden grnen i deri bol bol enfiye ekmekten kselemi. ene yuvarlak. Elmack kemikleri frlak. Ten, buday. ri yar gvdenin stndeki ba, eilmekten kamak iin, hep arkaya doru gerili. Bu ba, btn yaam boyunca, o onsekiz yan atlgan diriliini yitirmemi olan Ahmet Mithat Efendinindir. Terziden alndktan sonra bir daha t yz grmemi bol ceketi, bol pantolonu, hemen her vakit yamal potinleri, Halep kumandan devrik yakal, kolasz gmlei, eski ve gneten kurunilemi

siyah kravat, taraa zlem eken, al sprgesi salar ile onu grenler ya bir pehlivan eskisi ya da dkn bir mirasyedi sanrlar. Bunlar Ahmet Mithat Efendinin olu Doktor Kmil Yazg anlatmaktadr. Ad, bir ara yaynlad Krkambar dergilerinden tr Krkambar'a km olan Efendi'nin genel grnm tam bir perianlktr. Ceketinin bir cebinden Le Figaro gazetesinin bal frlarsa, teki cebinden 415 de basmevine gtrlen msveddeler sarkar. Cepler tersine evrilip incelenecek olursa, bunlarn iinde, amar bohas byklnde bir yazma mendile, iki kuruluk bir ttn paketine, kocaman ve gm bir enfiye kutusuna, bir sedef akya, iinde hi mi hi 20 kurutan artk para bulunmayan'bir para kesesine rastlanabilir. Bata kalpsz, bol yal bir fes. Elde, beki sopasn andran kaln bir baston. Rtbe-i bl ricalinden, Daire-i Umur-u Shhiye Reisi Sanisi atufetli Ahmet Mithat Efendi Hazretlerinin bu bastonu, Abdlhamit ann, gz hibir eyden ylmayan, sonunda da, 1899 ylnda, Ye-men'e srlen ve ordan ancak 1908 devrimiyle kurtulabilen Kemalpaazade Sait Beyin beline inmitir ki, bastonun ok abuk inip kmas karsnda, Ahmet Rasim byle bir eyin olmadn sylemeye gitmitir. Ne ki, bnlemin Mahmut Kemal Hayr, baston inmitir deyerek durumu dengeler. En iyisi biz olay anlatalm da Kemalpaazade sopalanm mdr, sopalanmam mdr, iyice ortaya ksn. Yl 1878'dir. 16 Austos Cuma gn sabah Sait Bey, Sirkeci Vapur skelesinden karak Vakit gazetesi basmevine gitmek zere Babali yokuunu, yani bugnk Ankara Caddesini trmanmaya balamtr. Az biraz sonra da Ahmet Mithat Efendi'ye rastlamtr. Trk basnnn baretmenini, yle bir selamla satp savacaktr arma, Efendi karsna dikilir: Dur birader, dur. O gnlerde Ahmet Mithat Efendi'nin kard Ter-cman- Hakikat gazetesinde iki ark yaynlanm, Kemalpaazade de Vakit gazetesinde bunlara birer ben-zek dzmtr. Benzeklerde Mithat Efendi'nin sarho416 luundan, dk kratl karlarla dp kalkmasndan dem vuruluyordur. Baretmenimiz bunu niin yaptn sorunca Sait Bey aka yaptn sylemitir. Ama laf daha aznda iken Mithat Efendi kendisine yle bir miralay patlatmtr ki yz - koyun yere kapaklanmaya tek parmak kalmtr. Hocamz bununla da yetinmemi Sait Beyin beline iki de baston-ekmitir. Ay, ay ay helvann stne bastk. Gitti de Sait Beyin beli, ya karde. Biz de gidelim ibadullah aralm. badullah gelsin Mithat Efendinin kollarn tutsun. Kemalpaazade de zaptiyeyi bulsun. Ne, ne, ne, ne ? Dostlar araya girer, iki eski Babali kurdunu bartrrlar. Beykoz'lularn Hzr Baba adn taktklar Ahmet Mithat Efendi boazna da dkndr. Ete pek yz vermezse de hamur yemekleriyle pilava baylr. Tatllardan ise kabak tatlsna ar karr. Yalnz onun pekmezle piirilmesi, stne de lp lp ceviz dklmesi gerekir. Mithat Efendi bunlar yiyip ierken yarm srahi byklndeki su bardan da yanndan hi eksik etmez. Sevdii eyler arasnda st de nemli bir yer tutar. Bu sevgisi yznden bir ara stle de kalkmtr. Kseler iinde satlan bu ste bu sakn yourt olmasn stanbullular da byk ilgi gsterir. Ahmet Mithat'n, Beykoz'da, Akbaba'da, bir de iftlii vardr. Tarmda, hayvanclkta kullanlan en pyrm aralar ordadr. Trkiyedeki ilk kuluka makinesini orda grebileceiniz gibi, en ileri ar kovanlarna da orda rastlarsnz. Beykoz'un o nl kiraz, vinesi, armudu, elmas, cevizi de evreye burdan yaylmtr. Tavuk trn gelitirmek iin Ahmet Mithat Avru-padan Logom yumurtalar da getirtmitir. Geceleri uy417 kuundan kalkar, gelir kuluka makinelerinin ssn denetler. Gndzleri de yapma horozlarna bir an nce kavuabilmek iin iinden, erkenden kar iftlikte kendi evinden baka damad Muallim Naci'nin de evi vardr. Buray sonradan yaptrtm ve ona Nacihane adn takmtr. En ok sevdii kii de Muallim Naci'dir. Onunla her rak sofrasnda

hrlar. Ar szler syler, ar karlklar alr, yine de sevgisi azalmaz. Muallim Naci'ye seslenirken Cicim demeye de ayr bir nem verir. Bu iftlik biraz da Ahmet Mithat'n av merakna karlk vermek iin alnmtr. yi bir avcdr. Karacay tek kurunla ykar. Av arkadalar iinde, en ok deer gsterdii de Keecizade zzet Paadr. Onunla sk sk avlanr. Yatak odasnda bir erke eeri ile dipii sedef kakmal bir ifte bulundurursa da bu, daha ok ss iindir. Av merak onu, Kopoy denilen av kpeklerine tutkun etmitir. Rumeliden gelen gmenler kendisine hep bu kpekleri getirirler, iftlikte de aylarca kalrlar. iftlik bir ara tam bir gmen kamp olmutur. Sonunda Ahmet Mithat, Bursa'da bir toprak alm, onlar oraya yerletirmitir. iftlikten konuklar da hi eksik olmaz. Bir gn Mithat Efendi, nl tiyatro oyuncusu Ahmet Fehim Efendi ile besteci Haydar Beyi de iftlikte konuk etmitir. birden Baretmenin yazd engi adl oyunun sahnelenmesi zerinde laflayacaklardir. Salam tembihli bir sofra kurulur. Muallim Naci de katlr onlara. Bir yandan ekiyorlar, bir yandan oyunu eeleyip pe-seliyorlardr. Ahmet Fehim Efendi, yllarca sonra o gnleri anmsayacak ve yle deyecektir: 418 Mithat Efendinin sahne teknii ve yaptlar zerine olduka bilgisi vardr. Haydar Bey ise alafranga musikide, hele kompozisyonda olaanst bir yetenekti. Yalnz az-buuk iini savsaklard. stelik ikiye de dknd. Alaturka nameleri alr, harmonize ederdi. Ben eregi'nin sahne dzeniyle, Haydar Bey bestesiyle, Muallim Naci de iirleriyle uramaya baladk. Akbaba'da bu i iin tam bir ay kaldk. Bu sre iinde, yalnz ben, ara sra stanbul'a iniyor, Mithat Efendinin makalelerini gazeteye brakyor, sonra oyunda oynayacak oyuncular aratryordum. Sonunda engi'yi Gedikpaa'da sahneye koyduk. ok beenildi. iftlikte, zel olarak yaptrlm, iki katl bir ta bina da vardr. Buras kendi tab ve ihra ettii kitaplarnn deposudur. Olu Doktor Kmil Yazg'n bu depo ile ilgili bir ans da vardr ki, onu burada anlatmadan geersek, ok kklk olur. Birinci Dnya Sava balamtr. Askerler gelip iftlie el koyar. Ahmet Mithat Efendi iki yl nce, 28 Aralk 1912'de, ld iin askerlerle kar karya gelen Kmil Yazg'tr. Bir gn Komutan, Doktoru arr. Ona depoyu 24 saatte boaltmasn buyurur. Koskoca bir depo oncaz vakitte nasl boaltlsn ? stelik Doktorun ne yeri, ne adam, ne de paras vardr. Ahmet Mithat Efendi, dnya ileri iinde gel git olurken btn parasn halka ve yoksullara datt iin lmnde, geriye bir iftlik, bir yal, bir de Tophane'de bir arsa kalmtr ki, bunlar da para demek deildir. Geri, bir de Srmake Suyu vardr ama, o da insan kurtarsa kurtarsa, hurdalktan kurtarr. Kmil Yazg dnr, dnr, 50 bin kitab depoda bu kadar kitap vardr hibir yere tayamyaca419 varnca, Komutann karsna kar, yle der: Ben bu kitaplarn topunu burdaki er kardelerime armaan ediyorum. Komutan bu, deeri byk peke karsnda, ol doruklara dein ykselir ki Kmil Yazg'n odadan eki- lip gitmesinin tezine kitaplar erlere datr. Onlar da ertesi gnlerde bunlar memleketlerine postalarlar. Doktor, yllarca sonra, Anadolu'ya yapt yolculuklarda, tek gazete girmeyen kylerde bile Ahmet Mithat Efendinin kitaplarna rastlamasn m ? Onun bu durum karsnda, sancaklarn ekip ne trl enlik - adman-lk ettiini kestirmek, ey gzmn okur, bizim de-- il senin grevindir. Ama burada bizim de bir grevimiz vardr. Ahmet Mithat Efendi ne yapm, ne etmitir ki, ynlarn yreciini aan bir yazar olmutur? te bizim de bunun zerinde durmamz gerekir. Ahmet Mithat Efendinin zellii anlatndadr. Konu, ne olursa olsun, o, yknn bal olan eyi yazarn oluturduuna inanr. Bunun iin, sk sk sapmalar yaparak yknn tadn daha da artrmak yoluna atlr. Okur, konunun nereye varacan merakla bekler

ama, gerekte beklenen Ahmet Mithat'n yklemesinin ne taklalar atacadr. Yazarmz lm Allann Emri adl uzun yksnn nsznde bakn iini nasl sergiliyor: Dikkat etmiseniz grmsnzdr ki, hikyeye en nce, en sade yanndan balanlr. Gitgide kimi entrikalar, filanlar katlr.Daha sonra sorunlara bir kat daha nemler verilir. Szgelii ak ile sevgiliden almsa, 420 bunlarn acs o dereceye vardrlr ki artk yaamlarndan yeis getirilir. Sonunda, hikyenin sonucu olmak zere bunlara feda-i can ettirilir. Ya da yazarn insanlk yanna rast gelmise nagihani bir umut kaps aarak ak ile sevgiliyi ieri sokar. yky bylece dzenlemek baya bir yntem hkmne girmitir. Bir olayn tarihini yazarken nasl ki ncesiyle, filanyla yazarlarsa, hikyeyi de o biimde yazmaya her yazar kendisini bal bilmitir. Bu da bir tr tutsaklk deil midir? Tutsaklk tse ilerlemek iin ayakba saylmaz m ? lm Allann Emri balyla bu hikyeyi tasvir eylediim zaman ilk aklma gelen ey, yazma ve anlatma yntemini bu tutsaklk belasndan kurtarmak yolu oldu. Nasl kurtaracaksn ? m dediniz ? Nasl kurtaracam, yle hikayeye giri yaparak, sonra okurlar Aman bakalm daha ne olacak, alt tarafndan ne kacak diye bekletmiyeceim. Alt tarafndan kacak olan sonucu en nce syleyeceim. Ama diyeceksiniz ki bu durumda, hikyeden hibir tad kmaz. Maallah, niin kmasn ? Hikyeye tad, yazar verecek deil mi ? Baknz ben tad vereyim de kar m, kmaz m ? Bir hikyeyi okuduunuz vakit Amn alt taraf ne imi, sonu nereye varacak ? diye beklemekte kalmaya karlk Aman bunun ncesi ne imi, bu son neden km ? diye iin ncesini arayacaksnz. Dnelim yine Beykoz'a. Sanrm Srmake Suyundan amann sras geldi de geiyor. Srmake Suyunun tapusu Ahmet Mithat'n zerinedir. Su, kocaman flara doldurulup arabalarla Beykoz'a getirilir. Ordan da mavnalarla stanbul'a tanr. Ne ki, Beykozlular Srmake Suyunu para vermeden ve de bol bol ier. Bu yzden kimileri, srf bu sudan iebilmek iin yazn Beykoz'da ev kiralarlar. 421 Su, ehrin eitli yerlerinde satlr. Bu sat dkknlarndan biri de Sirkeci'dedir. Ahmet Mithat, Babaliye giderken, arada srada, burada mola verir. Buralarda Srmake bardak bardak da satlr. Baretmen, kimi zaman kendi eliyle de sat yapar. Suyu Beykoz'a tayan arabalar, baka bir ie de yarar. Ahmet Mithat Efendi ailesini iftlie gtrr, getirir. Ama bunun iin flarn stne oturmak gerekir. Geri bu yolculuun tutar yan yoktur ama yazarmz bundan byk memnunluklar devirir. Onun bu halini gren bir dostu ise, bir gn, yle demitir: Sen bu iten vazge. Alakgnllln, kalenderliin bu kadar da fazla. Seni byle seyis ra gibi su flarnn stnde grseler, tefe koyup alarlar. Sen koskoca bir gazete karyorsun. Memleketin her yannda sevilen, saylan bir adamsn. nn ve toplumdaki yerinle orantl bir mr srsene. Ahmet Mithat'n ise karl u olur: Eer beni sevenler varsa, onlar beni byle olduum, yani iten olduum gibi severler. Beni olduum gibi sevenlerin sevgilerine ben de sayg duyarm. Bana deer vermek iin kitaplarmda, dncelerimde deil de, stmde, bamda, ya da yaaymda bir zenginlik, bir debdebe arayacak olanlarn sevgilerine de, sayglarna da ben gerek duymam. Ben sevgiyi, saygy almak deil, kazanmak isterim, Bunun iindir ki, sevilmek, saylmak amacyla huyumu deitirip yapmackla kalkmak, yani' sahtelemek istemem. Ne ki, bu szler dostunu doyurmamtr. Daha sonraki gnlerde bu dostun, byk paralar deyerek, Ahmet Mithat'a, ok k bir landonla, ejderha iriliinde bir ift 422 Macar katanas alp armaan ettiini grrz. Baretmen bu armaanlar geri eviremedii iin, aresiz kabul eder. Ama birka gn sonra, pekei dost byk bir d krklna urar. Mithat Efendi onun armaan cins ka-tana'ar, o klstr su arabasma komutur. O gnl ykan landonunu da iftliin samanlna ekmitir.

Bize den de artk bu Akbaba'daki iftlikten piliyi prty toplamaktr. Zati yazarmz da iftlikte iki kez gs nezlesi geirmi, doktorlar da kendisine deniz kysnda oturmay tledikleri iin,^ Yalky'de, denizduda bir yal yaptrp oraya tanmtr. Demek isteriz ki, Beykoz'daki yalya gitsek, Ahmet Mithat Efendiyi orada da bulabiliriz. Yal katldr. En st katta 100-150 metrekare bir salon vardr. Salonun bir kesine de grkemli dekorla-ryla bir sahne oturtulmutur. Ahmet Mithat Efendi burada kendi yazd oyunlar oynatr. Kendi ocuklar ile komu ocuklar rolleri paylar. Ynetmenlik de Ahmet Mithat'tadr. Bu tiyatro topluluu, Merutiyet'in ilanndan sonra Beyolu Fransz Tiyatrosu'nda yazarmzn bir oyununu oynam ve ok alk almtr. O gnlerde Ressam Muazzez Beyin bakanl altndaki Sahne-i Heves tiyatro topluluu da Beykoz'da bir olaya neden olmutur. Toplulukta Behzat Butak ile Komik Nait Bey de vardr. Beyimin Tiyatro Merak adnda bir gldry Beykoz'da belki Ahmet Mithat Efendi'nin yalsndaki salonda oynayacaklardr. Yaldan baka bir yerde oynanm olsa bile oyun Ahmet Mithat Efendi'nin koruyuculuundadr. Beykoz ttihat ve Teavn Cemiyeti de oyunun ilanlarnda kendi adnn kullanlmasna izin vermitir. 423 v.. in tuhaf, oyunun konusu tiyatronun i yaamn dile getirmektedir. Bir oyun nasl prova edilir, oyuncular sahnede nasl ezberini arrlar, suflr ve perdeci nasl dalga geer? Bunlar bir bir didikleniyordur. Gn gelip de oyun seyircilerin karsna karld vakit, Bey-kozlular abanlam ve Bu ne biim oyun ? demeye balamlardr. Ahmet Mithat Efendi de, oyunun konusu zerine hibir ey bilmediinden, iyisinden bozulmu ve sahneye koarak, sakal titreye titreye, Ressam Muazzez Beye u zlgt toka etmitir: A olum, beni rezil ettiniz! nsaf yok mu sizde! Oyunu prova etmeden, ezberlemeden hi halk nne klr m? Beni mahvettiniz. Ressam Muazzez Beyle arkadalar oyunun anlalamadn akmlardr. Mithat Efendiye gerekli aklamay yaparak, akln dzle karrlar. Bu kez yazarmz perde nne karak Beykozlulara bu yolda bir sy-, lev eker, iin iyzn anlatr. Beykozlular da bu aklamadan sonra gldrye katla katla glmeye balarlar. Biz dnelim yine yalya. Baretmenimizin o koskoca kitapl orta katta yeralmtr. erkese, Arapa, Farsa, Franszca, ngilizce, talyanca, Bulgarca, Latince, Yunanca, her dilde kitaba rastlayabilirsiniz burda. Ahmet Mithat Efendi erkeze, Farsa, Arapa ve Franszcay kendi dili gibi konuur ve yazar. teki dilleri ise sadece okur ve anlar. Bu kitapla her hafta, dnyann eitli yerlerinden, kocaman paketler iinde, yeni yeni kitaplar, dergiler, gazeteler getir. Ahmet Mithat kitaplar dikkatle okur, kimi satrlarn altn izer. Sonra da onlar numaralayarak, byk bir zenle, kitaplnn raflarna yerletirir. Bylece istedii bir kitab, istedii vakit alacak 424 bir hz ve kolaylkla buiur. Yaamnda en sevdii ey kitaptr. Parasn, pulunu, maln herkese datr, kitaplarn ise.okumak iin bile kimseye vermez. Gelin burada istediiniz kitab ekin okuyun. Ama gtrmece yok der. kinci katta byk bir salon da vardr. Her hafta cuma geceleri yazarlar, ozanlar, musikiciler burda toplanr. Gelenler arasnda Defter-i Hakani Nazr Mahmut Esat Efendi, Mze Mdr Halil Bey, Sahip Mollazadeler, Beykoz balklarndan Yaver Efendi, Niyazi Kaptan ve Beykoz'un her tabakadan insan bulunur. Sk sk gelenler arasnda eyhlislam Musa Kazm Efendi de vardr. Bir defasnda Musa Kzm Efendi, yemee geldii vakit, yazarmzn olu Kamil Bey ona yle bir muziplik yapmtr ki Musa Kazm Efendi onu hi unutamamtr. Ne var, niin unutamad da pek belli olmamtr. Kmil Bey, daha gndzden, yalda ortalk ilerine bakan Eleni adndaki tombul ve gzel Rum kzn ayarlamtr. Eleni, akam sofrada yemek datrken yumuak, scak gsn boyuna Musa Efendinin omzuna, srtna srtndrp durmutur. Konuk da her defasnda kzarp bozarmtr. Eli aya da birbirine karmtr

ki, sofradan yar a kalkm denilse yeridir. Nedir, konuk ekip gittikten sonra, Kamil Bey de babasndan aka ve muziplik zerine, kl ok bir sylev dinlemek zorunda kalr. Yalda, dikkati eken eylerden biri- de piyanoya, uda, orga, saksofona varnca, bir sr alg aleti bulunmasdr. ocuklarn, torunlarn hepsi bir eyler tngrdatr. Kemani Leon Efendi de yalnn musiki retmenidir. Yalda eline bir gygy almayan tek kii Ahmet Mithat Efendidir. O da Trk musikisinin btn makamlarn bilir. ok iyi bir kula vardr. Fasl srasnda falsolu notalarn tekini karmaz. Btn eski krlardan, besteler425 den akar. Klasik arklara baygnlk gsterir. Pek, pek, davudi sesiyle bir ark bard da olur. imdi de izin verirseniz Ahmet Mithat Efendinin yan bylteceiz. Her zaman rencilerin ya bytlmez ya, bu kez bir baretmeninin yan ekip uzatalm. Gerekte bu ii olu da yapmtr. Ahmet Mithat Efendi - Hayat ve Hatralar adl kitapta babasnn portresini izerken onun yetmi yan am olduunu syler ki, bu aklamaya gre 1912 ylnda len ustamzn, hi deilse 1841, hadi bilemediniz 1842 doumlu olmas gerekir. Oysa edebiyat tarihleri Ahmet Mithat'n doum yl olarak 1844 yln uygun grmlerdir. Ahmet Mithat'n ya zerine bir k da yazarmzn Avrupa'da Bir Cevelan adl kitabnda parldar durur. Yz seksen nc sayfadan sz ediyoruz. O sayfada'Dou Edebiyat Uzman Msy Olivier de Beauregard kendisine Gen dostum diye seslenmitir. Ahmet Mithat Efendi bu sze teekkre kalknca da u konuma meydan almtr: Yalan m syledim sanki, elbette gensiniz ? Evet, ifte yirmi be yal bir delikanl. Demeyiniz Allarmz severseniz, ellisinde yoksunuz. Henz yoksam da pek de uzak deilim. Velev ki elliden ziyade olasnz, sizin Dou memleketleri yle tedirginlik verici yerlerdir ki insann yllar saysna birer eklendike, bedeninin metinliinede ikier eklenir. Elli yandaym diyorsunuz da, hl sakalnzda ak yok. Bedeninizin salaml dahi tambur- major'larn (borazancbalarn) gptesini ekecek derecededir. 426 Zarifane iltifatlarnza bin teekkr ederim. Szleriniz bana sihir gibi tesir eylediinden, ite kendimi daha gen bulmaya baladm. yleyse ar ileri. Ar ileri. Bunca laklakadan sonra, bizim bir yorum yapmamza gerek kalmamtr sanrz. Bu konuma 1889 ylnda getiine gre Ahmet Mithat Efendi o yl Stockholm'de toplanan Doubilim Kongresine katlmtr siz yine ustamzn doum ylnn 1844 olduunda direnir misiniz, yoksa, bizim yaptmz gibi ondan birka yl indirir misiniz ? 427 BR NANE EKERC Beykoz'da, shakaa bayrnda 1914 ylnda ok n-grl bir olay olur. Keresteci Hac Ahmet Beyin 9 numaral evinden sz ediyoruz. Muzika-i Hmayunda grevli Veli Beyle evli olan, Hac Ahmet Beyin kz Nigar Hanm, 13 Nisan Pazartesi sabah, saat 7 sularnda, Orhan Veli'yi dnyaya getirmitir. Beykoz'un en gzde ozanlar da Orhan'n geliini u szlerle karlamlardr: Bir Veli pk- nihda ltfedip Rabb-i Cell Verdi bir mahdm-i mergup kim misl-i fitb Nr-u Ahmed pertevinden halk olan Orhan'n Hak mrn efzn eylesin hem kendisin licenab. Orhan Veli de drtle ayak uydurarak, hem Peygamberimiz Efendimizin gneinden, hem de dedesi Hac Ahmet Beyin avkndan bir eyler aldn imar etmek iin, ad belli Beykoz'u vuru - kr viyaklamalary-ia, yllarca yacak bir basamaa karmtr.

lk renimine Akaretler'deki bir okulda balayan airimiz, Ortaky'deki Galatasaray'da da okuduktan sonra 1925 ylnda babas iki yl nce Cumhurbakanl Armoni Mzkas efi olmutur Ankara'da Gazi lkokulunun son snfna transfer olur. Onun ortarenimi de bakentte, Ankara Lise-smdedir. 429 Yazlar ise yine Beykoz'da dedesinin evinde grnr. Bylece 1926 yaznda Beykoz'da ilk akn da balatm olur. Sevgililer sultan, Fetanet adnda 10 yalarnda bir komu kzdr. Ne ki bu sultanlk birka hafta ya srer, ya srmez. Onun yerini Orhan'n Pembeliler adn verdii Beykoz'lu kzkardein k, Firdevs alr. Var varann, sr srenin, bu sevda da Orhan'n Ankara'ya dnmesiyle son bulur. Bu kez Ankara'da karsna, ok ok vurmayan, pek pek almayan bir gzel kar. Ama Cazibe adndaki bu kzm yks de birka ay sonra rafa kaldrlr. teki yllarda da sevgililerin biri gelir, biri gider. Ak sak eyler anlatmaya baylan kadnlar, kpeler, krkler iinde yzen kibar tccar karlar, barlarda gbek atan Aytenler, kzkurular, canmn ii Nurnnisa'lar bu adlarn doruluuna pek bel balamayn gndeliki Luxandra'lar, yoksul evlerin yoksul kzlar sralar geldike sahneye atlrlar, - be apup, bir iki inilti, numaralarn tamamlayp ekilirler. Orvuar kzlar, yine grrz. Beykoz, Orhan Veli'ye orvuarlardan baka bir ey de getirir. 1919 ylnda, Orhan be yanda iken, lmlerden geri dnmtr. O gn mutfakta kfte kzartlyor-dur. Orhan bir atalla tavadaki kftelerden birini yrtmek isteyince, czzzzz, atal kayar, kzgn ya Orhan'n stne abanr. Bu, Orhan'n uzun sre yatakta kalmasna yol aar. 1927 yaznda ise lm perisi 9 numaral evde yine takunyalarn ngrdatr. Bu kez, seilen hedef, evin yardmcs, yirmi yalarndaki Fatma'dr. Eylem iin dipten doldurulan, atelenince de, piiif, ok az bir grlt karan bir Flober karabinas kullanlr. Eylem grevi verilen kii de Orhan'dr. Orhan kzcaz korkutmaktan baka bir ey dnmyordun Ama lm perisi ie burnunu sokunca karabina patlar, Fatmack da ar yara alr. 430 Burada, belki Orhan'n 1939 ylnda Ankara'da geirdii bir otomobil kazasndan da sz etmek gerekir. Otomobilde be arkadatrlar. Arabay Melih Cevdet kullanyordun Baraj'dan geliyorlardr. Melih bir dnemeci alamaynca, ii gc ktlk ve ii d yoldan azgnlk olan araba bayrdan aa yuvarlanr. Bayr ki ne bayr. Orhan'n bu servenden payna den Ankara Numune Hastanesinde, yirmi gn koma halinde yatmak olur. Hac Nuri Ahmet Bey, 1933 ylnda Ahmet Mithat Efendi Caddesindeki 15 numaral yaly alr. imdiler yine Beykoz'da, yeri stke olan Yalky'de salnan yal katldr. Altnda iki dkkan. stkatlara bunlarn arasndan klr. Her katta drt oda. kisi denize bakyorsa, ikisi de caddeye dnktr. Orhan Veli ilk iir denemelerini burada yazmaya balar. Eline geen kitaplar da, ha bre ha, ha bre ha, soluk almadan okuyordur. Ahmet Refik'in tarih kitaplar da bunlar arasnda ba eker. Bir gn anneannesi kbal Hanma da Robenson Kruzoe'yi okumutur ki, kitap bitince ikisi birden hngr de hngr alamlardr. Bu yllar Orhan'n tiyatro kitaplarn da ikier er attrd yllardr. Onun tiyatroya merak daha kk yalarda balamtr. shakaa bayrndaki evin bahesinde bir yaz sahne kurmular, Beykozlulara oyunlar vermilerdir. Bunlar arasnda Orhan'n kendi yazd, kendi sahneye koyduu Doktor hsan adnda iki perdelik bir vodvil de yer-alr. Oyundaki giysileri Servet Gme Beyin babas Ya-lky Camii mezzini Mustafa Efendi karlar. Oyunlarda Adnan Veli de rol alr. Sonradan zzet Kaptan adyla anlacak olan zzet ve smail'in rolleri de nemlidir. smail bir oyunda bykbaba olur. Ayni 431 oyunda Orhan da Mnakyan gibi byk dramlar kesmitir. Seyircilerde gzya ki Boaz sular ka para ? Ama oraya ingene keyfi etmeye gelmi biri, silme bir yourt tepsisini tuttuu gibi Orhan'a doru frlatr. Tepsi delinmi, ember gibi Orhan'n boynuna gemitir. Yourtlar da onu batanbaa beyaza boyamtr. Halk glmekten krlyordun Tiyatronun perdecilii Ahmet Mithat Efendi'nin torunu Aydn'dadr (Daha aas kurtarmaz). Adnan Veli kk Aydn'a imdiler Doktor Aydn Ulu-yazman

bir iaret akar. Aydn .perdeyi indirir. Adnan Veli de bir tiyatro mdr almyla perdenin nne karak dram oyunlarnda seyircinin glmesi deil, alamas gerektii zerine bir sylev eker. Bu tiyatro serveni 1929-1930 yllarn kucaklar. Orhun, hemen hemen o yllarda Beykoz'da yeni bir arkada edinir: Halim Gzelson. Halim, Beykoz'da Cezayirli Hasanpaa ilkokulunu bitirmitir. Okulun mdr ilk Demokrat Partililerden Esat Caa'nn babas Hasan Efendidir. ahinkaya Mesitinde imamlk da yapar. rencilerini zorla namaza, cenazeye gtrmekle n salmtr. Halimler o vakitler Alibey Sokakta, Mustabey Kknde oturmaktadrlar. Babas Ali efik Bey 36 lira 51 kuruluk emekli aylnn on lirasn kk sahibine kira olarak dyordur. Kkn bycek bir bahesi de vardr ki avu zm, incir ve ayva insana parmaklarn yedirtir. Yandaki Yani'nin bostanndan ise kavun - karpuz salanr. Parann para olduu zamanlardr. Ne ki Ali efik yine de aylar zor yapar. Kimi zaman yzde on sekiz faizle komular Ferdane hanmdan dn para ald da olur. Ali efik Bey zmirlidir. Yergk, Nice, Toulon ehbenderliklerinde bulunmutur. Burada gsterdii baar 432 zerine New York baehbenderliine atanmtr. Ama onu Jn Trklk akmnn iinde de grrz. Bir ara Mizanc Murat'la Paris'te bulunmu, Hareket adnda bir yergi yazmtr ki, Abdlhamit ynetiminin btn palamar ve demirini kopartmtr. Elden ele dolaan bu kitapk o an btn gen aydnlarn etkiler. Yahya Kemal'in iddetli bir akmla ilk karlamas da bu kitapkla olur. Yahya Kemal yllarca sonra bu yerginin gerek slubunu, gerekse anlamn ekilmi bir klca benzetecek ve bir ihtilal parlts tadn syleyecektir. Bu olaydan sonra istanbul'a arlan Ali efik'in Sultan Hamit'le, perde arkasndan, ok sert bir konumas olur. Bu kez Maarif Mfettii olarak Antalya'ya gnderilir. Orda da rahat durmaz. Bitlis'e srlr. Orda ii daha da aztr. nc ordu komutan ile anlaarak orduyu, stanbul'a Abdlhamit'in stne srmeye alr. Mirin akl kesmitir, ama son dakikada Ali efik'in ayaklarna kapanr: Bala beni, ben bu buyruu veremem. Gelin grn, istanbul, kaldrlmak istenilen kazann haberini almtr. 18 ay hapiste kalr. Merutiyet'le kurtulur. lk gnler stanbul'da ttihatlarla birliktir. Bir sre sonra onlardan da ayrlr. ttihatlarn Abdlhamit'i aratt grndedir. u drtl o gnlerde kaleme almtr: Ordularla alan Meclis-i Mebusana Giremez kimse eer yok ise destinde bilet Zulm ile hal-i esarette kalan ihvana Balyor ta kapsndan adem-i hrriyet Ali efik ehbenderlik yllarnda iyi giyinmesiyle tannmtr. Merutiyetten sonra o giyim kuamn yerinde 433 yeller eser. Eski gnlerden sadece hafif bir sakal kalmtr. Bunu kendisi de akar ve bir gn yle bir ikilik dktrr: Ef'ali asr grdke pek bunaldm Millet tra edildi bir ben sakall kaldm. ehbenderin iirleri eski iirin rzgarn frr. Halim, Orhan Veli'nin ilk iirlerini evde okumaya balad vakit baba, olunun ve ve bitiremedii bu iirler karsnda, bir Msr hazinesi kadar szcn telef olduunu dnr. Ama oul, bir gn arkadan eve getirince iki ayr an insan birbirlerine pek sikirdim sevi iekleri zula ederler. Hele Orhan, Ali efik'i aba kebe ile sarmalad gnler Jn Trkn keyfine deyecek olmaz. Ali efik'in ittihat ve Terakki'yi ayak st gezmeye karan uzun bir iiri de vardr. Oldu olacak, ondan da birka drtlk devirelim: Bir zaman meftun idik hrriyete Bakmyorduk kayd mahkmiyete Balanp zincir-i merutiyete Hasret olduk eski istipdata biz Milletin il iin unvann Topladk ayan- mebusann Kaldrp hrriyetin fistann Hasret olduk eski istipdata biz Dndrp gayet musanna bir dolap Hasl ettik bir siyasi inklap Bizlere densin diye evketmaap Hasret olduk eski istipdata biz

434 Yazmasn Hak mahv- izmihlalini Devletin sen imdi grme halini Grmeyiz dnyada da emsalini Hasret olduk eski istipdata biz Olmasn efrad- mmet na-mit Eyle arz- ehre-i evket bedit Nerdesin sen, nerde ey Abdlhamit Hasret olduk eski istipdata biz Orhan'la Halim ilk delikanllk yllarnda Beykoz ayrnda ok futbol da seyretmilerdir. O zamanlar Beykoz'da futbol yalnayak oynanr. Top da mein deil bezdir. Ama ta gibidir. Beykoz takmnda Sekiz Mehmet, Sulu Sait byk alklar alr. Nebi ise korkun olu korkun bir bektir. Beckcnbauer onun yannda iki metelik etmez. Nebi'nin ayandan topu alabilen adam tarihler yazmamtr. O, istedii oyuncunun aya nne topu kondurmasn bilir. Bir de Kelle brahim vardr ki, kulbn kalbidir. Ortada oynar. Bir gn Trkiye ampiyonu Ankara Muhafzgc ile yaplan zel bir mata, santer izgisinden bir ut avullamtr ki, e kadar saymadan gooolll. Ne var, Trkiye amiponunun onurunu korumak da gerektiinden oyunun sonlarna doru Beykoz Kulb bir gol yemeye boyun emi, ma da 1 -1 berabere bitmitir. Beykoz'un o sralar Macar bir kalecisiyle, yine Macar bir akncs vardr. Muhafzgcnn kalecisi Vasfi ise su katlmam bir Beykoz'ludur. Uzun Emine Hanmn oludur. O yllar Beykoz'da Emine adndan geilmez. ileli Ziyneti Hanmn ebe olan kznn ad Emine olduu gibi, Beykoz'un nl stsnn ad da Emine'dir. Ama bu 435 sonuncusunun adndan nce bir de Yrk szc gelir. nk Yrk Emine gl kuvvetli erkeklere bile zort karr. Bir gn Beykoz'un amyarmalarndan amur hsan'la bir arkada bir ta yerinden skmek iin birbirleriyle yarrken ordan gemekte olan Yrk Emine onlarn ta kaldramadklarn grnce: ekilin ordan p...tlar. diye bararak ta yerinden kapt gibi, adm teye frlatr. Bunlardan baka Orhan Veli'nin kzkardei F-ruzan'n gbek ad da Emine'dir. Orhan, Halim'i ok sever. Onunla ilikisi de hep ikilidir. Halim'le stanbul'da bir meyhanede kafay bulup da Beykoz'a giden son vapuru karrlarsa Rumeli kysn tarayan vapura snrlar. O vapur, Beykoz vapurundan sonra, gece saat on birde kalkmakta, yolcularn Saryer'e boalttktan sonra da gelip Anadolu Kavanda yatmaktadr. Bizim iki ahbap avu da Anadolukavan-dan Umuryerine, Serviburnuna kaymakta, oradan Beykoz ayrna vurup gecenin ikisinden sonra Yalky-ne gelmektedirler. K geceleri bir ie konyak onlara arkadalk da eder. Halim : ocuk hepimizin aklls. Siz okursanz o da okur. der. stanbullular okumaya itelemek iin de 1944 ylnda dnyann en kk kitabevini kurar. Dkkan elindeki kk antadr (O yllarda Sahaflarn en nl kitaplarndan Aslan Kaynarda'n da byle kk bir kitabevi vardr). Sergilerini de kaldrmlarda, vapurlarda, yani kendini halka en yakn bulduu yerlerde aar. Halim bu ii yirmi yedi yl srdrm, yzbinlerce kitap satmtr. Bir ara altna bir triportr de ekmi, g436 nn 24 saati, her yerde ve her zaman sergi amaya balamtr. Bir kez gece saat onda Tarlaba'ndaki ikembecide orba ierken de bir sergi balatm ve aba-ya sekiz garsonun ve Kayhan Yldzolu'nun gz nnde Simone de Beauvoir'n Kadn Nedir adl kitabn satmtr. Geri Kayhan Yldzolu abaya : Sen o kitab anlayamazsn. demitir ama aba kitab ap birka satr okuduktan sonra Anladm, neden anlamayaym ? karln yaptrmtr. Halim Gzelson alclara kendini Aslan Yavrusu diye peke eker. ini de yle dile getirir: Gecenin ne kadar altm olur. Gnde en ok kitap satma rekoru bendedir. Nedeni de halkn ayana gitmemdir. Benden en ok iiler kitap alr. Eskiden retmenler de ok alrd. Zamanla onlarn alveriine kesatlk dt. ilerden de en ok istek ilkokul kitaplarna oluyor. Toplumsal kitaplarn sat ise gn getike artyor. imdiye dein bir buuk milyon liralk kitap sattm. Benim

anamalm halka olan sevgim-dir. Sat yaparken bir de armaan kitap veririm. Basnn kitaplanmasna da ok nem verdiim iin Babliye sk sk urarm. Halim Gzelson 17 Nisan 1967 Pazartesi gn Milliyet gazetesinin D Haberler Servisinde yirmi yedi bin birinci sergisini parlatmtr. Parlatr parlatmaz da orda bulunan gazetecilere u bildiriyi datr: 1 Satmz balamtr. 2 Gazetecilere % 10 indirim yaplr, isteyene % 20 de yaplr. 437 3 Her yurtta kitaplar inceleyebilir. Ap, kesip okuyabilir. Son madde : Hayrl olsun. mza : 3 Balk Kitap Servisi. O gn Milliyette Halim'in kitap sevgisi uruna yaamn vermi olmasna herkes iri iri gzyalar dkm, Ulunay da Nazm Hikmet'in btn kitaplarn satn almak inceliini gstermitir. O gn pek ok flalar da parlam ve 18 Nisan 1967 gn Halim Gzelson Milliyetin birinci sayfasna, yukardan aaya doru, ift stun zerine oturmutur. En ok kitab da o yl satm, kendi rekorunu kendi krmtr. Halim Gzelson 20 Nisan 1966'dan bu yana da Haydarpaa limannda, 4 numaral ambarda, gmrk grevlisi olarak almakta, gnde sekiz saat gmrkten kan mallar tayan yk kamyonlarna plakal k kaps kad kesmektedir. 1932 ylnda Orhan Veli Ankara Erkek Lisesini bitirmi ve stanbul Edebiyat Fakltesine yazlmtr. Felsefe okuyacaktr. renci Dernei bakan da olur. Ama ne faklte, ne dernek onu ayordun Adaaam, 1934 knda kendisini avutacak bir ey bulmutur. O yl Karyoka yldr. Bizim Salh Birsel, zmir'de Karyakada, Kulp Sinemasnda Ginger Rogers - Fred Astaire ikilisinin Karyoka filmi ile parampara olurken, Orhan Veli de Beyolu sinemalarna Karyoka iin tanyordun Filmde Dolores Del Rio, Gene Raymond, Raoul Roulien de rol almlardr. Filmin ynetmeni de Thornton Freeland'dr. Sinema tarihleri ondan, daha sonraki yllar438 da hi sz etmeyeceklerse de ite o yl, daha dorusu 1933'te, Flying Down to Rio'yu (Karyoka) evirerek btn dnyay birbirine katmtr. Fred Astaire daha nce Robert Z. Leonard'n Dancing Lady (Dans Ryas) filminde de kendini Trk seyircilerine zula etmi, yanalak kar, Joan Crawford'un boyuna kr tutmasn nlemitir. Ginger Rogers ise birka filmde yle bir grndkten sonra 42 nd Street'te dikkati eker gibi olmutur. Diyeceim, Gingers Rogers -Fred Astaire ikilisi Karyoka ile tel sarmaya balamlar, tel bulamadklar vakit de bel sarmlardr. Orhan Veli'nin bizim sersemsepet olana, Salh Birsel'e, stnl de surdan gelir ki, Salh Birsel filmi bir kez seyredip azn sildii halde Orhan Veli onu tam 30 kez seyretmitir. Evde de, aylarca, Fruzan'la karyoka dansn, pinpirii kncaya dein, harmanlamtr. Orhan Veli 1945 -1950 yllarnda ise srekli Saryer'de grnr. Hi deilse stanbul'a dt vakitler. O yllarda Saryer'de kalabilecek bir yeri vardr. skele dolaylarnda Canl Balk'n tam karsnda, 71 no. lu evde annesiyle Fruzan elbet Fruzan da bymtr oturmaktadr. Orhan'n gl bir kiilii vardr. Hacamat kabadaylarn sngs der, onun kiiliinin sngs dmez. Halim : nsan, onun karsnda, boyuna birtakm neriler yapmak gereini duyar deyecektir. 1946 ylnda da Halim, Orhan'a o renkli fener sokandan gemeyi nermise, bunun iin nermitir. iki ahbap, Galatasaray'dan doru gelip Sa Sokak'a sapmlar, onun uzants Mektep Sokan dmdz ettikten sonra gvdelerini Abanoz Sokana sessizce sal439 vermilerdir. Mevsim yaz. Scak m scak. Kzlar pencerelerde dkm sam. 1 numarada Kr Melahat, 10 numarada Fahrnnisa, 17 numarada Korkun Sevgili ah, ona nl bir airimiz yllarca fndk - fstk tamtr arada bir yzlerini mostralk ediyorlarsa, ediyorlardr. Bunlar Abanoz'un

delikanllara oru bozdurtan aynal pembeleridir. 3 numaradaki Kontes, onlarn da kibar olduu iin, yzn deil eteinin ucunu bile gstermez. iki ahbap avu, k iindeki soka arnlayp da Abanoz'un br ucuna yaklatklar vakit, bir nane ekerci de Sakzaac Caddesinden gelip Abanoz'a giriini yapmtr. Yaparken czbz kfte yemiesine diliyle daman atlatp bir ikilik patlatmtr: Nanesuyu nane eker Benim canm seni eker Sonra da azn btn btne yayarak soka, kzlar ve mterileri, ayaa kaldran solosuna balar. Haniya da benim haysiyetli, ifal nane ekerim ! Abanoz'un ierde kalm teki kzlar da kaplara mlerdir. erden annelerinin sesi: Kapy ak brakmayn. Nane ekerci bu kez bir drtlk srmtr piyasaya : Naneyi bakladm Saplarn saakladm Yari koynumda sandm Yast kucakladm Kzlar, usanmadan, ekerciye fstk atp duruyorlard. Naneci de kendini Tino Rossi sanp yank bir tango almnda ardarda ikilikleri bastryordun Bizim iki ah440 bap da, iki adm tede, nane ekerciyi dikizliyorlardr. Bir ara, iki iir arasnda, nanecinin gz Orhan'a iliir. Orhan'n yz, keyfinden glck kesmitir. Ama gel de bunu naneciye anlat. O, Orhan'n kendini tiye aldn sanarak Orhan' yutmaya kalkr: - Yoksa kolay m sandn bu ii ? Pek yie zor deil. Syle de grelim. Hadi bir senden, bir benden. Oldu mu ? Oldu. , yarmaya dklmtr. Nanecinin ilk ikiliine Orhan ondan daha avkl bir ikilikle kar koyar. Nane-ciden bir ikilik daha. Bir ikilik de Orhan'dan. imdi, imdi 1 numaradan Kr Melahat, 17 numaradan Korkun Sevgili de sokaa frlamlardr. Bir ikilik naneci, bir ikilik Orhan, bir ikilik naneci, bir ikilik Orhan. Saatler saatleri kovalamaktadr. Birden naneci durur. Sonra da Orhan'n ta burun direine dein yaklap, gzlerinin siyahn Orhan'n kahverengi gzlerine dikerek unu syler: Arkada numaray brak, sen de benim gibi bir nane ekercisin. O yllarda, bir gece Beyolu'nda, Balkpazar'nda, Cumhuriyet meyhanesinde Orhan'la Halim yine karlkl kafay buluyorlardr. Orhan bir ara Haiim'den bir kalem ister. Halimin mendil cebinde kk bir kalem her zaman iin bu gibi ileri bekler. Kalemi alr, kendi cebinden bir de uzun bir kat karr. zerinde 50 - 60 dize. Yarm saat nce, Ankara Caddesinde lmez Eserler Yay441 nevi'nin nnde Orhan, Halim'e onlar okumu sonra da dncesini sormutur. Halim'in karl: Herhalde bir taslak bu. Gerekten bir taslaktr bu. Cumhuriyet'te Halim'den kalemi aldktan sonra Orhan onlarn ounu silip atmaya balar. Atar, atar. Be dakika sonra geriye sadece 16 dize kalmtr. Bu da Kapalar iirinden bakas deildir: Giyilmemi amarlar nasl kokar bilirsin, Sandk odalarnda; Senin de dkknn yle kokar ite. Ablam tanmazsn, Hrriyet'te gelin olacakt, yaasayd; Bu teller onun telleri, Bu duvak onun duva ite, Ya bu camlardaki kadnlar ? Bu mavi mavi,

Bu yeil yeil fistanl... Geceleri de ayakta m dururlar byle ? Ya u pembezar gmlek ? Onun da bir hikyesi yok mu ? Kapal ar deyip de geme; Kapal ar, Kapal kutu. 1949 ylnda da bir gece iki arkada Karaky'de, Perembe Pazarnda Hogr kftecisinde armakur olmulardr. Hogr'n patronu Dervi'tir. Mualla Abla da ocakta alyordur. Az biraz Orhan'a tutkundur. Gzel Marmara smarlannca Mualla Abla onlara uskumru ta^ va sunar. arap sona erdii vakit Orhan, masa altndan, Halim'e bir pusla uzatr: 442 Bila meze bir ie daha iebiliriz. Halim eyvallah bastrr. teki ie de mezesiz yuvarlanr. Aralkta, kftecide drt hafiye peydahlanm-tr. Topu da Orhan'n onurunu artrmak iin oradadrlar. nk o gnlerde Orhan Yaprak dergisinde yle tmceler sralamaktadr: Cami yerine okul yaptrarak, Mzrakl lm-i Hal yerine hayatbilgisi reterek kalkndrlacak bir kyl snf, belki bugn iin, bu ilerden honut kalmayabilir. Ama yarn, br gn, okumu, mreffeh, uurlu bir millet meydana geldii zaman, halkn gnl, birtakm dolaplar, oyunlarla deil, i grm, memlekete faydal olmu insanlarn aln akl ile kazanlacaktr. ikinci Gzel Marmara'dan sonra Orhan'la Halim, Hogr'den kp vapur iskelesinin yolunu tutarlar. Hafiyeler Yukar Boaz'a kalkacak 11 vapuruna onlar yerletirdikten sonra, raporlarn yazmak zere iskeleden uzaklarlar. Bizimkiler de bir kez daha Boaz'n gece ngrn ilerine ekerek evlerine dnerler. elebiler, byle olur bizde demokrasi dediin. 443 SHAK KUU GARP GARP TER 1792 Nisannn son gn stanbul'a gelen bir mektupta, 11 Mart aramba gecesi mrd olan Neme Kralnn, daha nce sylendii gibi, kalp durmasndan deil, Frane'nin evirdii dolaplar sonucunda, bir avratn yemeine zehir katmasyla ldnn meydana kt yazlmtr. Osmanl mparatorluunun Neme Elisi Ratip Efendiden gelen bu mektupta, isve Kralnn da 20 Mart gn, Opera'da, herkesin kyafeti tebdil iken, kurun ve kesme dolu bir pitovla ldrld haberi de verilmektedir. Ol saat Komedya kaplar kapatlp, aratrma yapldkta bir pitovla bir me bulunmutur ki, bunlar kimin kime satt aratrlnca, bir beyzadenin adyla karlalmtr. Beyzadenin evi baslp getirildikte de Biz krk adamz diyerek suu kabullenmitir. Peki, bu ii neden yaptn ? diye sual ettiklerinde de u karl oturtmutur : sve halkn zulmden kurtarmak iin yaptm. Kendimi ulusumun yolunda gzden kardm. Beyzade drt arkadann adn da tlatt iin onlar da enselenmi ama Cinayet zulm yoketmek iin deil, Frane'nin ya da Moskof'un kkrtmasyla olmutur diye, beine de kaymakl ikenceler edilmitir. Btn bu olaylar, III. Selim zerinde birtakm rper-tioi etkiler uyandrmtr. Haberin alnmasndan gn 445 sonra, yani 3 Mays 1792 Perembe gn, ikindi sularnda, yerini pekitirmek iin yerli yersiz atamalar yapan Sadrazam Koca Yusuf Paa'dan mhr- hmayun aln-vermi, kendisi de Balkhane'ye getirilmitir. Burada 27 dakika bekletilen Sadrazam eskisi, can korkusuyla eli aya tutmaz olmutur ki, bu gibi durumlarda namaz klmak ya da Kuran okumak pek yaygn bir yntem olduu halde, Paa bunlardan hibirine borda edememitir. 27. dakika bitip de 28. dakika balarken Bostanc-ba Donbayzade, Paann yanna gelerek, III. Selim'in Varsn, iini rahat tutsun szn yetitirmitir. Sonra da malnn kendisine brakld ve

Trabzon mansb ile kayrld mutusunu vermitir ki Sadrazamn kilitlenen el ve ayaklar, o an almaya balamtr. Bu arada, Koca Yusuf Paa'ya Beykoz'da shak Aa yalsnda kapsn dzmesi de ferman olunduu iin, Paa, buyruun tezine, bir sandala atlayp soluu Beykoz'da almtr. Gmrk shak Aann bahe ve yals byk paralar harcanarak yaplmtr. Yalnz baheye 1000 kese sarfedildii bilinir. emdanizade'nin tarihinde Sultan I. Mahmut'un, 1 Austos 1754 gn, Gmrk Baheyi onurlandrd ve kendisine sunulan armaanlar kabul ettii yazldr ki bu, Gmrk'nn Padiaha yaknln da ortaya koyar. 1802 ylnda yazlm bir Bostancba Defterinde, shak Aa kznn yals, Hnkr skelesi ile Yalky skelesi arasnda gsterilmitir. Onun yannda Bosna Valisi Mustafa Paann hazinedar Tahir Efendinin yals, onun yannda Zeytincizade kzlarnn yals, onun yannda Usta Hasan Aann yals, onun yannda Uncuba Mustafa 446 Aann oullarnn yals, onun yannda da Yalky iskelesi bulunmaktadr. Burada, gzyalarmzdan birka tanesini kullanmakta yarar vardr. nk 15 ubat 1755 gn Sadrazam Hekimolu Ali Paa, Gmrk shak Aay grevinden alp Babakkulu mahpesine kondurmu, yerine de Haseki Mustafa Aay getirmitir. Geri Sadrazamn, shak Aaya kar kt bir niyeti yoktur ama shak Aa, o vakte kadar. Gmrkten ylda be, alt yz keselik bir kar saladndan, byle davranmak zorunda kalnmtr. Ne ki, shak Aa, Padiah bendelii yznden yakasn, hemencecik kurtarr. Hayr ilerinde shak Aa hep nde yrr. Beykoz'daki shakaa eme-i Kebir'i de onun bir armaandr. Vapur iskelesinden knca, sada, Beykoz Parknn bulunduu meydanda, ulu bir narn altndaki eme, gerekte, 1562 ylnda, ehremininde, Odaba Camiini yaptrtan Behruz Aann bir hayratdr. Zamanla haraba yz tuttuundan, I. Mahmut'un buyruuyla Gmrk Emini El Seyit shak Aa; 1746 ylnda, onu yeniden gklere dikmitir. emenin on llesi vardr. Buray iyice lp bimi olan Tarihi brahim Hakk Konyal'nn demesine gre ortadaki iki byk lleden 20 masura su akar, teki llelerden akan su ise 10 masura yani 40 uvaldz ya da 2,5 lledir. emenin eni alt, boyu sekiz metre gelir. Ykseklii de 4 metredir. Yol seviyesinden aa olduu iin emeyi at nal biiminde eviren mermer merdivenlerden inilir ki sada drt, solda yedi, nde de be basamak vardr. Su, emenin arkasndaki bir kayann gzlerinden kaynar, tula ve harla yaplm bir bendin arkasnda toplanr, maksimden llelere akar. 447 XIX. yzyln sonlarnda emenin st yakasnda, iki odal tahta bir okul da grnr. 1 Eyll 1903 gn, Ab-dlhamit'in clus enlii buna da dokunmu, karsndaki evden kan bir yangnda yanmtr. Koyda lengeren-daz olan ingiliz ve Fransz karakol gemilerinden koan erler olmasa yangn adamakll yaygnlk kazanacaktr. eme, yaz gnleri, Beykozlular serinletmek iin elinden geleni yapar. 70 yl nce, bir gn Beykoz'a gel-, mi olan Ahmet Rasim, eme bann serinlii karsnda meyhane sermestisi olmutur. emenin suyu bol mu boldur. Gnn her saatinde de ykanan ykanana. shakaa emesine On emeler ad da verilir. Kimileri ise shakaa emeleri demeyi yeler, ishak Aann Beykoz'da baka emeleri de vardr. Bunlardan biri de Beykoz ayrnn ortasndadr. Byk emeden 4 yl sonra yaplmtr. Dou ve bat yzlerinde birer musluk yer almtr. Bunun suyu da grl grl akar. Gmrk'nn kondurduu nc eme de Yalkyde-dir ki Yalky emesi diye nlenmitir. Tophane ktiplerinden halk ozan Ak Raz bu emeleri grdkten sonra yle demitir: ter shak kuu bak garip garip imdi hazrola geelim. Tokat Kasrna doru admlarmz sayacaz ki topu bin adm gemez. Yolumuz hep ayni dzl srdren ve iki yakasnda tepeler bulunan bir koyaktan gemektedir. Tepeler aalarla ptrak. sterseniz, bir ormann iinden getiinizi dnebilirsiniz. Ama yanlmaca yok. 1673 ylndayz. Aylardan da temmuz.

Tokat Kasr, koyan bitiminde, kendisini srekli glgeler iinde tutan aaiarn ortasndadr. Burada Hin448 distan'dan getirilmi bir kestane aac gklere sala verir ki gvdesini adam glkle sarar. Aa batanbaa daldr. En stteki dallarn grnmesine de olanak yoktur. Kasr, Fatih Sultan Mehmet yaptrtmtr. Sadrazam Mahmut Paa, Anadolu'daki Tokat Kalesini ele geirdii gn Fatih buradaki koruda avlanyordun Sevinli mu-tuyu alnca u buyruu savunmutur: Tez urada bir hadika-i irennma bina edin ve adna Tokat Bahesi deyin, etrafna da avlanan hayvanlarn muhafazas iin Tokat suruna benzer bir it ekin. 0 yl, burada bir kk de ybplmtr ki adna Tokat Kasr denilmitir. Kasrn en gzel yeri de salonudur. Ortasnda mermer bir havuz vardr. Havuzun iindeki emenin musluk says on altdr. Her birinden baparmaktan kaln su akar. 1746 ylnda I. Mahmut kk yeniden elden geirtmitir. O yllarda kk Kasr- Hmayunbd adyla biliniyordur. 1 Austos 1673 gn Fransz paatoru Msy Noin-tel buradan da eref almaya gelmitir. Bostancba kendisine kk gezdirmi, ama kapal olan bir oday gsterememitir. Ekselans Hazretleri, daha sonra, bahede ve koruda da mrn artrm ve seyirlik devirmeye gelen Trklerle karlamtr. Trkler kuzu evirdiklerinden paatora da, tahta bir anak iinde bir bud sunmulardr. Eli de, inceliini gstermek iin, ikram geri evirmitir. Ama gerek kuzuya, gerekse kuzuyla birlikte yenen pilava ylesine az sulanmtr ki, ertesi gn, daha sabah almadan, yine Tarabya'dan sandalla yola karak, adamlaryla buraya gelmitir. Yanlarnda yemek, kap - kaak getirdikleri iin, Trklerin bir gn nceki yemek sofasn, onlar da o gn srmlerdir. Eli, dinlenmek zere, sonra 449 yine Kasr'a gelmi ve duvarlarda bir gn nce gremedii levhalarla karlamtr. Bu levhalardan birinde: Aalar altn olsa inciler yaprak nsann gzn doyurmaz illa toprak ikilii yatmaktadr ki Eliye, her zamanki gibi elik eden Antoine Galland, kendisine bunun yalnzlk iinde gzellik olmayaca anlamna geldiini dktrmtr. Eli, teki levhada neler dendiini renmek isteyince de, Galland, onun da, dnyaya geldiimiz vakit herkesin sevindiini, bizimse aladmz, lrken de herkesin aladn, bizimse glmemiz gerektiini avullayan bir drtlk olduunu sylemitir ki o drtlk ite u anda sizin de karnzdadr: Fikr et ey dil ki doduun vakit Halk handan idi ve sen giryan Ana say et ki ldn vakit Halk giryan. ola ve sen handan Akam bastrnca Eli Hazretleri deniz kysnda, bir ardak altnda, hazrlanan yemeini de tkndktan sonra kyda byk voltalar da alm, sonra da yine sandalna atlayarak Tarabya'ya dnmtr. Bay Nointel, 6 Austos gn yeniden Tokat Kasrna dmtr ki, buraya iyisinden vurulduunu aa karmtr. Bostanclar tembihli olduundan Eli yine byk bir saygnlkla karlanmtr. Bay Nointel de, bostanclarn ustasna ne gibi bir karlk verebileceini kes-tiremiyerek, arap iip imeyeceini sordurmutur. Bostanc da glerek u yant yaptrmtr: Bunu ok isterim, ama herkesin gz benim stmde. 450 Bu durumda ne yaplr? Bostanc ustas teki bostanclar ordan uzaklatrmaz m ? Bostanc ustas da tam bunu yapm, gm bir kse iinde sunulan arab da bir nefeste dikmi. Yooo, Usta da bunun altnda kalmam, gn sonra o da Eliye kocamandan kocaman bir balkla, bir sr kavun gndermi. Byk Eli, o geceyi Tokat Kasrnda geirir. Antoine Galland da yeniden levhann yorumunu yapmak zorunda kalr. Bunlarn birinde de u ikilik kprdyordur: Cihan iinde ey gafil nedir maksud-u ins u cin Ne kimse senden incinsin ne sen de kimseden incin

XVIII. yzylda Kasrn dolaylarnda Mecari Bahesi diye anlan bir seyiryeri de peydahlanr. Mecari, su yataklar anlamna geldii halde, daha sonraki yllarda bahe, halkn dilinde Macar Bahesi ne dnmtr. Ne ki, Nointel'in Beykoz Kasrna geldii gn oralarda byle bir bahe yoktur. Olmad iin de paatorumuz, ferdas gn, Yua Dana trmanmak zorunda kalmtr. Bu kez Eliyle avenesinin altlarnda sandal deil at vardr. Tepe 195 metre yksekliktedir. Yol da latilokum. Tokat Bahesi ile deniz kys arasnda ykselir ki tam karsnda Bykdere tabak gl gibi alr. Yua'nn eteinde ise Macar (Mecari) Burnu ile Servi Burnu uzanr. ki burun arasndaki koyda da Umurky yaylanr. Tepenin yamacnda, mparator Justinien'in yaptrm olduu bir kilisenin ykntlar vardr. Tepede de eskiden Herkl Yata diye anlan bir mezar grnr ki Mslmanlar bunu Musa Peygamberin kzkardeinin olu Yua bin Nun, bin Efraim, bin Yusuf, bin Yakup Aleyhisselamn mezar sayarlar. O, n tarihe gemi ibrahim Mtefer451 rika'y koruyan, ona arka kan ve Trkiye'de ilk basm-evini kurduran III. Osman'n sadrazamlarndan Yirmise-kizzade Mehmet Sait Paa 1756 ylnda Yua tepesine bir mescit dikerken Yua adyla tannan bu evliyann ya da havarinin Frenkler ona Josue derler mezarn da ta bir duvarla evirtmitir. Kandillerin yaklmas iin hademelerle birtrbedarda atam, bunlarn yatp kalkmas iin de koular yaptrtmtr. Bu da yetmezmi gibi bir postniini de, nerden kaldrdysa kaldrm, buraya getirip oturtmutur. Ne ki, Bay Nointel, bugn burada bir dede ile kamburu km karsndan baka kimseye rast-layomayacaktr. Yalnz mezarn yanndaki kulbede yine duvara aslm ikilikler grr ki bunlarn okunmas da yine Antoine Galland'a der. O da, byk bir kolaylkla iin stesinden geliverince, okumas - yazmas olmayan dede, byk aknlklara der. Levhalara kendisinin de bir eyler karalamasn ister. Galland, Trklerin yazlar arasna, bir Hristiyan'n yazsn kartrmay doru bulmad iin buna yanamaz. Bak u kerataya, dede ille de yazacaksn diye tutturmaz m ? Yz bin aferin Galland'a ki, yannda mrekkep olmadn syleyerek ijn iinden syrlr. Dnyann en grkl grnm Yua Dandan dev-irilir. Buradan, Boaz'n btn kvrmlar grlebildii gibi, stanbul minareleri ile tm tepeleri de ekrana girer. Deniz yakasnda, renginden tr Kzlkaya denilen bir kaya da iyi resim verir. Karadeniz ise gz alabildiine uzanr. Boaz'n aznda btn gece yaklan fenerlerle, Boaz'n en dar noktasndaki Hisarlar da, papapaaa, ne tatl, ne tatl. Bay Nointel, bu cmb iinde en ok stanbul'a doru yol alan grnme vurulduundan, kendisiyle birlikte stanbul'a getirdii ressam Jacques Car-rey'e orann resmini izdirmitir. 452 1836 ylnda Miss Julia Pardoe Yua'da ingene adrlarna da rastlar. Prl prl parlayan yzleriyle bir sr esmer ocuk ingiliz yazarnn adrlara doru yaklatn grr grmez, hemen zerine saldrmlardr. Miss Pardoe para vermi olmam, korkutmu olmam, onlardan bir trl yakasn syramamtr. ocuklara uzatlan paralar, onlar yattracana, btn btne azdrmtr. Sonunda tek kurtulu aresini, aaya, koyaa inmek, oradaki narlar arasnda yitmekte bulmutur. Ne ki, ingene kzlar da ingiliz kary, iyisinden bylemitir: Karnza kan bu iri, kara gzl, sk rglerle omuzdan aa sarkan ve beli aan simsiyah sal, esmer, kendi gzelliklerine gvenen kzlar parampara klklarnn iinde bile, yine gururluydular. Giysilerinin geni kollarn kvrdklar yuvarlak ve yumuak kollar, dirsee kadar akt. Biimli, kck ayaklar, geni alvarlarnn altndan gzkyordu. Bu, kendilerini ardan alan gzeller, sizi maalldh diye glcklerle karlarken siz de onlarn inci gibi dilerini grr, pek nnl seslerini duyarsnz. stanbul arlarnda satacaklar sepetleri oturarak rerken, yerlerinden bile kprdamaya gerek grmeden, ular knal, narin parmaklarn size uzatarak para isterler. Bu istek, kendilerine yardmdan ok, sanki gzelliklerini seyrettirmenin bir karldr. imdi yine aa inip Hnkr iskelesine doru admlarmz saymaya balayalm. Buras Yalky'n kuzeyine der, o nl Beykoz ayrnn da uzantsndadr. Meeler, narlar, serviler, dibudak aalar, hlamurlar ve karaaalar drt bir yan rtmtr.

Ara sra tepelerdeki srlarn, rzgarla yaylp gelen trkleri dnda burada kimsesiz bir sessizlikten baka bir ey iitilmez. Bu sessizlii bozsa bozsa blbl ak453 malar bozar. 1784-1785 yllarnda Dou yolculuuna kan, bir sre de stanbul'a vurup Tarabya'daki Fransz Elisine konuk olan Fransz ozan Jacques Delille (1738-1813) d dolu iirlerini buradaki korularda yazmtr. Delille okluk gelir, Hnkr iskelesi ayrna ker, Trk kahvesi ierek ve de gl koklayarak stanbul yallarn dnr. Yallarn hamamlarnda binlerce cariyenin ykandn dleyerek iinden bin hayf geirir. yle anlar olur ki, hamamlarda aplarn uzgn salaryla rten cariyeleri grebilmek yolunda, yenierilerin keskin kllar altnda can vermeyi bile diler. Delille, Beykoz'dan baka, Boaz'n br kylarna da vurulmutur. Mermer havuzlar, sularn ngrtsn, incecik kayklar, Boazn sularyla frl frl dnd izlenimini veren yallar, drt mevsim iek aan yediveren gllerini Paris'e dndkten sonra bile unutamam ve sonunda Osmanl mparatorluu bir gller imparatorluundan baka bir ey deildir demek gereini duymutur. 1833 yl Temmuzunda, yine Fransz ozan Lamartine buradaki narlarn, hlamurlarn altna snm ve bir yl nce Beyrut'ta len 10 yandaki kz Julia'nn yreinde at hurdahal gidermeye almtr. 1833 yl Hnkr iskelesine Lamartine'den baka Moskof askerini de getirir. , Msr Valisi Mehmet Ali Paann ayaklanmasyla balar. Yunan bamszlndan tr Mora valilii son bulan Mehmet Ali Paa, Mora'ya karlk Suriye valiliini istemitir. Bunu elde edemeyince de, Sayda Valisi Aptullah Paadan alaca olan 11 bin kese akay bahane ederek Aptullah Paa, Msr'dan kap kendisi454 ne sman alt bin kadar fellah, Devlet-i Aliye uyruklar istedikleri yerde oturmaya izinlidirler diye Mehmet Ali Paaya geri gndermeye de yanamamtr sekiz alay piyade, drt alay svari, krk meydan ve bir sr kuatma topuyla olu brahm Paay Suriye'ye salmtr. brahim Paa, Gazze, Yafa, Kuds, Hayfa ve Akka'y bu arada Akka Kalesi Msr ordusuna kar alt ay kar koymutur ele geirince stanbul Hkmeti iin korkunluunu akm, hele Halepli Mehmet Paann birlikleri 9 Temmuz 1832 gn Humus'ta, Serasker Aa -Hseyin Paann 30 bin kiilik ordusu 29 Temmuzda iskenderun ile Antakya arasndaki Belen'de darmadan olunca geerli nlemler alma zamannn oktan gelip getiine varmtr. Bunun zerine seraskerlik Sadrazam Reit Mehmet Paaya yneltilmi, o da 60 bin kiilik bir ordu banda, aralk aynn sonlarna doru Konya nlerinde grnmtr. Humus ve Belen savalarndan sonra Anadolu yolunun almasyla Konya'ya gelip ken ibrahim Paa ordusunu burada kstran Sadrazam, sabahtan akama kadar sng sngye sren savalar sonunda Msr ordusunu bozmay baarmsa da sis ve kar yznden bir ara kendi askeri sand bir blk Msr atls iine dm ve de tutsak edilmitir. Savan yz de bylece ters - pers olmutur. te bu sralardadr ki, tm Rusyallar imparatoru Cenaplar Birinci Nikola istanbul'a emir subaylarndan Muravief'i yollam, II. Sultan Mahmut'a asker ve donanma yardm nermitir. Konya baarsndan sonra ibrahim Paa 2 ubat 1833'te Ktahya'y da ele geirince, Sultan Mahmut, korkuya kaplarak bu neriye evetini basm, Ruslarn Sivastopol Donanmas da, -drt 455 gn iinde 11 tabur piyadeyle birlikte - gelip Byk-dere nnde lengerendaz olmutur. Erler de, daha sonra bir baka filo ile gelen birliklerle Hnkar skelesi dolaylarnda kurulan adrlara yerletirilmitir. Ama Mehmet Ali Paa bir trl hale, yola sokulamyordur. Bir sre sonra Sultan Mahmut Rus ordusuna yeniden ar karr. Bundan 15 gn sonra da 10-12 bin Rus askeri gelerek stanbul ve skdar'a karlar. Bereket, Mehmet Ali'nin bymesi, Osmanl'nn klmesi yabanc devletleri zellikle de ingiltere ile Avusturya'y tedirgin etmeye balamtr. Yer yer kaynatlan politika kazanlarnn sonunda, evketli, Kudretli Padiah' Al Osman Efendimiz ile Rusya ar ve onlarn devletleri arasnda, 8 Temmuz 1833'te, savunma amacyla, Hnkr skelesi Szlemesi imzalanr.

imzadan iki gn sonra da Rus Donanmas ve askeri, tasn taran toplayp stanbul'dan ekip gider. Yalnz, gitmeden nce, sonradan Standard Oil Kumpanyasnn gelip yerleecei Servi Burnundaki bir tepecik zerine, o gnleri anmsatmak zere, bir ant dikilir. Antn bir yannda Trke, bir yannda da Rusa yaztlar vardr. Seyit Mehmet Pertev Paann elinden kan Trke yaztn szleri yledir: Bu sahraya geldi, gitti asker-i Rusi. Bu da yzl ta yadigar olsun, nian kalsn. Devletlerin bar byle dursun, kmldamaz ve yerinden oynatlmaz olarak. Dost dillerde, destanlar ok zaman kalsn. Ne ki, antn Rusa yazt, daha sonraki yllarda hepten kaznacaktr. Birinci Dnya Savann ilk gnlerinde ise Rehber-i ittihad- Osmani Okulu rencileri ant, btnlk ortadan kaldrmaya koacaklardr. 456 Rus filosunun ayrlmasndan bir gn nce, 8 Temmuzda, Rus Donanmas Komutan ve Olaanst Eli Kont Orlof, Sultan Mahmut onuruna, Bykdere'deki Rus Elilik Saraynda bir len ekmeyi de unutmamtr. Bu lenin bir grg tan vardr ki, o da o gnlerde stanbul'da bulunan Lamartine'den bakas deildir. Fransz ozan o gecenin izlenimlerini Dou Yolculuu adl kitabna boca etmitir ki, yazmzn bu noktasna geldiimize gre, o ackl ykyle finie geebiliriz : Bykdere'deki Rus Eliliinin baheleri krfezde son bulan, denizin yalad bir dan yamalarn rter. Elilik taraalarndan Boaz'n hem stanbul'a, hem de Karadeniz'e ynelik akntlar grlebilir. Baheler nnde, pencerelerimize kar demir atm bulunan Rus filosunun toplar, btn gn ve her dakika banda grle-yip durdu. Gemilerin donanm direkleri her iki kydaki aalarn yeillikleriyle karmt. Sabah erkenden deniz, stanbul'dan gelen 15 - 20 kiilik gemiler, kayklarla doldu. Bu insanlar yallara, ayrlara ve evredeki kayalklara daldlar. Biroklar, i renkli giysiler giymi Yahudi, Trk, Ermeni kadnlaryla dolu sandallarda kaldlar. Sandallar, denizin tesine, berisine serpitirilmi iek demetleri gibi sallanp duruyorlard. Donanmann yarm fersah tesinde, Yua Dann eteklerindeki Rus Kampnn beyaz ve mavi adrlar dan koyu yeillii ve yank yamalar arasndan ileri doru atlyordu. Gece Rus Eliliinin baheleri, dev boylu aalarn dallarna asl binlerce kandille kland, donand. Btn direkleri, serenleri, ipleri kandillerle donatlm gemiler ise, bataryalarn tututurarak yanan bir filoyu andryordu. Gemiler, saa - sola imekler yadryor, krfezlerde ve Anadolu yakas tepeciklerinde yaklan bykten byk 457 ateler, imdiler kylarda dolaan erlerin adrlarn klandrarak sularda yanslara yol ayordu. Buharl bir gemiye binmi olan Padiah (Bu Swift adl gemi olmaldr) bu prltl gece iinde, yaklaarak, onuruna dzenlenen bu gsteriyi seyretmek iin Rus Saraynn rhtmna yanat. Padiah, evresinde veziri, gzde paalar, geminin gvertesinde grnyordu. Kendisi gemide kald, Kont Orlof'un verdii lene katlmas iin sadrazamn (Mehmet Emin Rauf Paa) gnderdi. Uzun narl yollara" ve bahelerin yeillikleri arasna'kurulmu sofralar altn ve gm takmlaryla prl m prld. Gecenin en karanlk saatinde, ayn douundan az nce, kydan e uzaklkta, sallar stne kurulmu, byk bir hava fiei gklere ykseldi, dalgalar stnde gezinerek, Bo-az' kaplam kayklardaki saysz insanlar, gemiler ve dalar zerinde kanl prltlar uyandrd. nsan gzn, bundan daha grkemli bir gsteri byleyemezdi. Sanki gecenin kubbesi yrtlmt da, grlmemi biim ve renkteki dalar, denizleri ve gkleri aydnlatarak byl bir dnyann perdesini amt. Binlerce buulu, gelip geici glge, kl ve ateli dalgalarn stnde dolap duruyordu. Daha sonra, her ey gecenin sessizliine brnd. Kandiller, sanki rzgarn esintisiyle bitip tkenerek, gemilerin direklerinden, kpetelerinden yitip gittiler. ki tepe arasndan doan ay, tatl n denizin stne serdi. Gemilerin direklerini, halatlarn, kpetelerinin kocaman yzlerini sanki bir inci yatandalarmcasna meydana kartt. Padiah kk buharl gemisiyle dnd. Gemi, deniz stnde uuan dumanyla, bir imparatorluun ykln seyretmeye gelmi bir hayalet gibi sessizce gzden yitti. Bu adam, yklm tahtn, yakt atele aydnlatan Sardanapal deildi. Bu adam, ayaklanm bir kleye kar gelmek iin dmanlarndan yardm istemek 458

Lamartine, Sultan Mahmut'u bir kez de bir cuma selamlnda yakalam ve gz kuyruuyla bir fotografisini ekmitir. O, Avrupallara iaret kaldran fotografiyi de buraya geirelim ki meraknza dokunmasn : Sultan Mahmut zarif, soylu, orta boylu, 45 yalarnda bir kii. Mavi gzl, tatl bakl. Teni renkli ve esmer. Dudaklarnda ince bir kvrm. Kara kehribar gibi kapkara, parlak sakal gr dalgalarla gs dvyor. Oha bakan, bal deiik olmasa, bir Avrupal sanabilir. Pantolon ve izme giymiti. Arkasnda, yakas elmasla ilenmi kahverengi bir redingot. Banda, krmz ynden, deerli talarla bezenmi tulu bir balk. Yry sinirli, baklar endieli. Besbelli bir ey onu kzdrm, etkilemi. Yanndaki paalarla sert ve yrek hoplatan bir sesle konuuyor. Bize yaklat vakit admlarn Cami kapsnn basamaklarnda yavalatt. Bize iyimser bir bakla bakp hafife ban edi.. Peeli ve arafl bir Trk kadnnn kendisine uzatt dilekeyi almas iin Namk Paaya iaret etti. Camiye girdi, orda ancak 20 dakika kald. Bu ara askeri mzka Mozart'la Rossini'den paralar alyordu. Camiden karken, Padiahn yz daha aydnlanm, dinginlenmiti. Saa - sola selam vererek ar admlarla denize doru yrd, glerek kayna atlad. Gzmz ancak ap kapamtk ki, Padiahn Anadolu kysna varp Beylerbeyi Saray bahesine giriini yaptn grdk. Ey, ii iine smayan okur, Beylerbeyi Saraynn ne denli sexy bir saray olduunu bu kitapta deil, bundan sonrakinde anlatacaz. Yalnz, u kadarn tlatalm ki, 459 Sultan Aziz, Fransz mparatoriesi Eugenie'yi orada konuk etmi, mparatorie gittikten sonra da o kadar ok zlmtr ki bunu biz sylemiyoruz Woods Paa sylyor Beylerbeyi Sarayna giderek Eugnie'nin yatt yataa yatm ve hngr hngr gzyalar dkmtr. Ama biz imdilik, Eugenie'yi Beykoz'a getirelim ki kadn gzelliinin basks zamann abucak gemesini zorlar m, zorlamaz m, hi deilse o belli olsun. Hadi yallah, teki blme. 460 BEYKOZ'DA BR MPARATORE 17 Ekim 1910 gn Pierre Loti, iki hamlacnn ektii bir ifte ile Kandilli skelesinden yola km ve bir buuk saat akntlarla, Karadeniz rzgarlaryla savatktan sonra Beykoz'a varmtr. Dnte, gn kavuurken, bilir ki hava kalacak, denizde en kk bir dalgack bile g-rnmeyecektir. Loti, Boaz' en hurda ayrntlarna dein saptamtr. Akntlarn nerede balayp, nerede darmadan olduklarn, poyrazn, lodosun, frkann, krcn, aa - devirenin ne vakit ayaklandn, havann ne zaman limanladn, su evrintilerinin, yavru burgalarn biimlerini, iki kyda yeralan cami ve yallar, yallarn iindeki insanlar ezbere biliyordur. Beykoz ayrna giden yolda bugn kimsecikler yoktur. ayrda, byk narlarn altndaki kr kahvelerinin de ipi zktr. Loti, bundan alt yl nce, Vautour gemisinin komutan iken denizcilerini buraya getirir, onlara top oynatrd. Daha sonra da, tmne, o kk kr kahvelerinde ay leni ekerdi. Kahvecinin bunca konuu arlayacak iskemlesi olmaz, ama yerlere serilmi hasrlar darlk giderirdi. ngiliz karakol gemisi erleri de okluk buraya geldiklerinden Franszlarla eitli yarlara giriirlerdi. Ahmet Rasim, ngilizlerin, bir gn burada elik omak oynadklarn bile grmtr. Loti bugn burada, iki hamlac ile birlikte kahvelerden birinin nndeki masaya kt vakit, darya mterileriyle ilgilenmeye kan Kahveci onu tanyacaktr: 461 Seni grmeyeli yllar var. Nerdeydin ? Gemini de getirdin mi ? Yazk ki yazk, Loti Vautour'unu getirememitir. Gemi oktan bir hurdacnn eline dm, paralar urada, burada satlmtr. Loti, Beykoz'un bu yresine, br Frenkler gibi, Tanrnn Koya adn verir. Ama buraya Tanrsal bir gzellik yadran eyin ayrdaki otlar m, yoksa evredeki aalar m olduunu bir trl kestiremez.

ba idi.

zorunda kalan, onlarn zaferini, kendi yenilgisini seyreden .sendelemekte olan bir imparatorluun

Oh, ok kr, ayrda bugn hi deilse 3-4 arafl var. Ne ki, bunlar Loti'nin zncn, btn btne artrm, kendisine, burann insanlarla dolup taan eski gnlerini anmsatmtr. O, ayra, eski yllarda Gnl Krgn Kadnlar' da getirmitir. Tahrirat Hariciye Baktibi Nuri Beyin kzlar bunlar Reat Nuri Darago'nun da kzkardeleridir ile Marc Helys peelerini hi amadklar iin nk Fransz kadn da arafa sarmalanmtr Loti'nin yreindeki ptptlar iyisinden azmtr. Geri bir ara Nuri Beyin kzlar peelerini aralar gibi olmu-larsa da Marc Helys hnzr buna da yanamamtr. Loti, Gksu'ya tand gnlerin dnda, 1904 yazn hemen hemen Beykoz'da geirmitir. Buraya, kimi zaman, bir Arap halayk da gelir, Loti'ye gnl krgnlarndan haberler iletir. gen kz Beykoz'a geldii vakit de, Loti onlar ayrn berisinde, silme nilfer kapl bir batakln yanndaki pek bilinmeyen bir koruya gtrr. Hele korunun bir kesinde, iri iri sazlar ve erelti otlaryla evrili, doal bir kameriye vardr ki, Baty Loti'nin kiiliinde yakalamak isteyen gnl krgnlar ile Dounun bysn bu gen kzda bulduunu sanan Loti, burada saatlerce, sessiz bir ruh alveriine dalarlar. 462 Loti, Trkiye'de karlat her iein Fransz iei olduunu sanmaya da pek yatkn olduundan burada grd mor idemler, geyikdilleri, kara yosunlar, kamlar ve ereltiotlarnn Fransa'daki bitkilerden baka bir ey olmadn dnmeye frsat da bulmu olur. Ancak, Beykoz'daki ereltiotlarnn ok kocaman eyler olmas karsnda kafas, ilkin biraz karrsa da, sonradan bu azmanln iklimden ileri geldiini bularak yreine souk sular serpilir. Loti, giderek o doal kameriyenin de Trkiye'de deil, Fransa'da olduu dne kaplr ve Franszlara zg seslenilerden birine el atarak bir Oh la la savurur. Gelgelelim gz, yeniden karsnda dimdik duran o doulu gzele taklverince, zihni yine allak bullak olur. Loti, u anda, Beykoz ayrnda yapyalnz. Biraz nceki arafllar ekip gittiler. Loti, uzaklardan, Anadolu Kava Kalesinden imdiler bu kalenin yerinde yeller esmektedir, koup gelen bir borozan sesi iitir. Dost bir sestir bu. Bu sesi Vautour gemisi temenlerinden o nl Fransz yazar Claude Farrere de ok duymutur. Dahas o. Kaleye doru da uzanm ve erlerin, denize kar, iki sra halinde, hep birden sa kollarn havaya kaldrarak Padiahm ok yaa diye bardklarn yakndan izlemitir. Loti, 1904 yaznda, Kalenin yannda, Sultan Murat'n yaptrtt Caminin minaresinden, akam ezann okuyan mezzinin yank sesini de ok iitmitir. imdi kulana, talimden dnm erlerin, o yal ve gne yan erlerin belli belirsiz konumalar da geliyordur. Gne de kendisini evreleyen tepelerin arkasnda, bilinmeyen bir yerde yoklua karmaya hazrlanyordun Gkyz soluk zmrt yeili bir renk balamtr. Bu, yaam kprts 463 iindeki her eyin Beykoz koyana dnn haber veren saattir. Dolaylardaki btn obanlar, srleriyle, koyaa doru yaklamaktadrlar. Loti, onlardan birinirv keilerini toplamak iin kavaln ttrdn de duyar gibi olur. Ama byle bir kaval sesini gerekten duydu mu, yoksa Alphonse Daudet'nin Bay Seguin'in Keisi yksn mu aklndan geirdi, bu pek belli olmaz. Loti, imdi de Beykoz skelesinde. Eskiden sandal burada kendisini karlar, onu alp birka dakikada Vautour'a iletir. Gemide iki kiilik bir sofra onu akam yemeine beklemektedir. Sofrann iki kiilik olmas, yazarmzn, her akam, Bykdere'de pinekleyen yabanc devletler karakol gemileri komutanlarndan birini yemee arm olmasndandr. Ama imdi Beykoz'da bir yabancdan, evsiz barksz bir hortlaktan bu yaktrma Loti'nindir baka bir ey deil. Kandli'ye, konuk olduu yalya dnmek iin de uzun bir sre kaykla Bo-az'dan aa inmesi gerekmektedir. Yalnz Boaz'n en pekmezli saati bu saatir. Gkyznde yava yava belirmeye balayan ar ruhlu yldzlarn altnda prldayan Boaz sularnda Loti'nin kayndan fkran alkantdan bakas ekim aynda olduumuzu unutmayn yoktur. Kayklar, dn iin, kyy izlemekten vazgemiler, akntnn o gizli gcnden yararlanmak iin, Boaz'n ortasndan, aa doru kaymaya atlmlardr. O ne, Asya kylarndan, koskoca, ekmek kadar yusyuvarlak, bir ay da ykselmeye, Boaz' gme boyamaya balamasn m ? Ama, ne olur ne olmaz, biz yine Beykoz ayrna dnelim.

Beykoz ayr, Yalky'n hemen kuzeyinde ve arkasndadr. Bu yzden buraya Yalky ayr deyenler de 464 vardr. ayrn banda bir kr kahvesi de iki yana salnr ki stanbul'un en byk kahvelerinden biridir. evresi tahta parmaklkla evrilmitir. Bahesi yz masay rahat alr. Kahve oca bir barakann iindedir. Barakann nnde bir de ardak vardr. 1854-1855 Krm Savanda zmir ve Aydn'dan gnll gelen zeybekler, Hnkr skelesinden gemilere bindirilip Krm'a postalanmadan nce, evrede kurulan adrl ordugahta bekletilirken buradaki kahvelerde ok nargile tokurdatmalardr. ayrn en byk zellii, stanbul'un belli bal se-yiryerlerinden biri olmasdr. Abdlmecit anda, askeri ve mlki okullarn yatl rencileri, Hdrellezlerde, buraya gelirler, koup oynarlar, trl elencelere dalp karak kuzu yerler. ok eski bir gelenek olarak, stanbul esnaf da, ylda bir kez, ustalar, kalfalar, raklar ile postu buraya sererler. Lonca mal, vakf mutfak ve sofra takmlarn da yanlarnda getirerek, birka gn kalrlar. Haydarpaa, Bykdere, Kksu ayrlar ile Florya, Kathane seyiryerleri de bu esnaf sk sk grr. Ne ki, terlikiler Beykoz'dan baka bir yere gitmezler. Bunlar, Sultan Aziz anda, Beykoz'da yine bir ayr gezmesi dzenlemiler ve de Padiah buyur etmilerdir. Terlikiler o gn Zat- ahaneyi trl oyunlarla havaya uurmulardr. Bu arada ortaoyunu da oynatlmtr. nl ortaoyuncu Ssl Yakup da ilk kez o gn Sultan Aziz'in karsna kmtr. Dorusu, Beykoz tam bir seyiryeri kpdr. Sultaniye ayr, Akbaba, Stlce, Albadr, Yua ki Mehmet Akif, genliinde, Neyzen Tevfik'le orda gnlerce kalm, gnlerce dem ekmitir ve Dereseki Ky her gelene iinin alacasn dker. 465 Sultaniye ayr, Beykoz'un gneyinde deniz kysn-dcdr. Buras Kanuni Sultan Sleyman'n Hasekisine bal olarak Hanerlisultan diye de anlr. Gmsy adndaki o helva gibi su, buraya yakn dadadr. Vezirlerden Pir Mustafa Paann olu Mehmet Bey, 1763 yinda bir eme hayrat eylemitir. III. Selim anda burada nian talimleri yapld iin, birtakm nian talar da kondu-rulmutur. Mirat- stanbul yazar Mehmet Raif Efendi Sultaniye'den sz ederken, Yua Tepesine yakn olan bir yerde abhayat denilen bir suyun varlndan da aar. Suyun akt yerin yanbanda bir mermer stun zerinde 1291 (1874) tarihi okunmaktadr. Evliya elebi de burada, gemi yllarda, Bayezit Han Veli yapm, cennet rnei bir gl bahesi olduunu syler. Serviler Samanyolu gibi gkleri tutmaktadr. Kanuni'nin Hanerli Sultan iin yaptrt kkten baka III. Murat da buraya bir kk dikmitir. Evliya, bu kk iin de u bilgiyi verir: III. Murat anda zdemir olu Osman Paa, Gence, irvan, emahi, Tebriz yakasn yama ettii vakit, oralarda grd, ibretle seyre deer, bir kkn kubbesini, pencere ve camlarn, pencere kapaklarn, tmn Padiaha sunmutur. O. da, boa gitmesin dncesiyle, bu Sultaniye Bahesi alannda, deniz kysnda bir kk yaptrmtr ki bugne kadar durup grenleri aknlk iinde brakmaktadr. Hele iindeki naklar ve hayvan resimleri o kadar gzel izilmitir ki imdiye dein, deniz kysnda, iddetli havadan bozulmas gerektii halde, hibir eyine noksan gelmemitir. Acaip, hnerli ustalar elinden km naklardr. Bunun da bir bahe ustas, 70 kadar da bahvan neferleri vardr. 466 stanbullularn yllarca seyirlik an piiren Sultaniye ayrnn bir kesimine imdiler oto sanayii dkkanlar kmtr. ayrn Abraham Paa korusuna doru uzanan st ksm ise mantar gibi biten gecekondularla dolmutur. Bu yzden buraya bugnk gnde Mantar Mahallesi denir. Kanlca alabandasndan Srr Kasideciolu'nun verdii bilgiye gre Abraham Paa korusu Abraham Paann Bykdere'nin stlerinde de bir korusu vardr Paabahe ile Beykoz arasndaki koydan Karadeniz'deki Riva'ya (rva) dein uzanr. Korudan sonra da Hseyin Merter iftlii balar. Bu iftlik Kirazl iftlii diye de anlr ve gelir Elmal iftliine dayanr. Elmal iftlii de 50 bin

dnmlk bykten byk bir iftliktir. Kuzeyden Zerzavat iftliine ve Akbaba Kyne ve de Derese-ki'ye doru yaylanr. Zerzevat iftliinin tesinde ise Arnavutky * bu da baka bir Arnavutky vardr. Gecekonducular bugnk gnde Elmal iftliini de alayalm m, alamayalm m haritadan silmitir. Yalnz iftliin iindeki kk, 1947 ylndan beri Orman daresinindir. Beykoz'un giriinde, Shell Kumpanyasnn bulunduu alann bir blm de eskiden Hseyin Mer-ter'indir. Kumpanya buray Merter'den alm, teki parasn ise Belediyeden kiralamtr. Akbaba seyiryeri ise Beykoz skelesinden be kilometre ierdedir. Ky, adn stanbul Fethine katlm Ak baba Mehmet Efendiden devirmitir. I. Ahmet'in Ha-rem-i Hmayun Kethdas Canfeda Saliha Hatun da bizim canmz da onun olsun burada bir cami yaptrmtr. Akbaba, beyaz kiraz ve kestanesi ile nldr. Daha XVII. yzylda stanbullularn buraya arabalarla ge467 lip adrlar kurduu, gnlerce, haftalarca, kiraz ye kestane attrdklar bilinir. Beykoz'dan yedi kilometre uzaklktaki Dereseki Ky ise cevizi Beykoz cevizi ite budur ve ayekadn fasulyesi ile dillerdedir. Gemi yllarda, gl baheleri de seyir dknlerinin gnllerini delik deik eder. Srmake Suyu ile Karakulak Suyu da Dereseki'den kar. Bu ikincisini, Karakulak Ahmet Aa bulduundan ad yle kalmtr. Bunun st yakasndaki tepeden de Deli Osman Suyu kar ki, onu da Osman adnda bir kyl bulmutur. imdiler, Dereseki yolu zerindeki drt emeden de bu su akar. Asit derecesi en hafif sulardan bindir. Albadr Balarna gelince, stanbul'un en eski seyir yerlerinden biri de odur. Asl ad Ali Bahadr olan bu se-yiryerine Kaymakdonduran Elmal iftlii Srmake Bayr Serdarolu iftlii Arnavutky yoluyla git-gel olunur. Ne var, bu yolu beenmezseniz, Akbaba'dan Ana-dolufenerine giden yolu da yeleyebilirsiniz. Yalnz sada, Kanlkavak Tepesi eteinden ayrlan yolu gememeye dikkat etmelisiniz. nk Albadr Balarna sizi o yol gtrecektir. Albadra vardktan sonra da, istersenrz, r-va'ya inebilirsiniz. Bylece bir tala iki ku vurmu olursunuz. Eyvah, biz yine kendimizi ardk. Beykoz Sarayn anlatacaktk, Beykoz dolayn anlattk. Geri, bunu kendimizi snamak, kendimizi Beykoz Sarayn anlatmaya hazr etmek iin yaptk ama, hnkrlar, bekletilemiyecei gibi, hnkr saraylar da bekletilemez. 468 Al sarhoun birini daha ! demezseniz yine Hnkr skelesine dnelim ki, Saraya, yapm bitmeden, biz de bir iki ta yetitirelim. Evet efendim, Msr irini kapandktan sonra, 1845 ylnda, stanbul'a Sultan Mecit'in gnln a^eoya gelen Kavalal Mehmet Ali Paa, gemiin aclarn silmek iin, Hnkr skelesi ile Yalky arasndaki yayvan bir tepeye, sonradan Beykoz Saray, Yal Kasr, Mecidiye Kasr ya da Mehmet Ali Paa Kasr diye anlacak bir kk kondurmak istemitir. Ne ki, Mehmet Ali Paa ile olu brahim Paa, 1849 ylnda morto olduklar vakit, kasrn yapm a, biz bou bouna tela gstermiiz daha bitmemitir. Mehmet Ali Paann br olu Abbas Paa zamannda da saray olduu gibi kalr. 1854 ylnda Msr Valiliine oturan Sait Paa ise, ilk i olarak yapmn arkasn alm ve kasr grkemli bir biimde dayayp dedikten sonra Sultan Mecit'e armaan etmitir. Bu yzden kimileri buray Sait Paa Kasr diye de anar. Kasr gzel mi gzel bir bahe iindedir. Manolyalar, hlamurlar, amlar, mantar aalar baheye ayr bir gzellik katmaktadr. Kasrn d mermerlerle kapl olduu gibi iine de batanbaa renkli somaki denmitir. Alt kat dikdrtgene ayrlmtr. Ortadaki, byk bir salonu oluturur. Yandakilerin iki kesinde ise birer oda vardr. Kasra deniz yakasndan girildiinde sada kalan dikdrtgenin ortasndaki bir merdivenden st kata klr ki tam bir yumurta biimindedir. Sol dikdrtgende ise, yine yumurta biiminde kk bir salon grnr. st katn plan da alt katn ayndr.

Yalnz nde ve arkada, drder stun zerine oturtulmu iki balkon vardr. Merdiven sahnnn st kat pencere nne de frdolay dar bir bal469 kon ekilmitir. Buradan kk birer kapyla ke odalarna geilir. Kasrn zellik gsteren yerlerinden biri de bahedeki gizli bir yoldan, bodur aalar arasndan girilen bir yeralt hamamdr. Hamamn duvarlar, kubbesi, kurnalar hep istiridye kabuklan ile ssldr. Bir iki yerine de, yine istiridyeden, ay-yldzlar kondurulmutur. Kasrn ikinci bir zellii ise Boaz'n ilk tatan saray olmasdr. Dolmabahe, raan, Feriye, Beylerbeyi, Kksu saray yada kasrlar bundan arkaya kalr. Nedir, Abdlmecit kendine peke edilen bu kasra pek yz vermemitir. Burann tadn karan sadece Sultan Aziz'dir. Bir kez de Byk Napoleon'un kardei Je-rme'un olu Prens Napoleon karmtr. O da, stanbul'a birinci deil, ikinci geliinde. Prensin stanbul'la ilk karlamas 1854 yazndadr. Krm Savana katlacak birliklerin banda bulunacaktr. 17 Haziran gn Sultan Mecit, Davutpaa Klasna yerletirilmi Fransz erlerini yoklamaya gittii vakit, o da orada, Mareal SaintArnaud ile birlikte Hnkr karlamtr. Abdlmecit kendisiyle lakrd alp verdikten sonra erleri denetlemi, sonra da o gn iin hazrlanan adrn nnde geit trenini izlemitir. Trenden nce ve sonra Marealin ei de adrn iinde bulunmu olmutur. Prens stanbul'a ikinci geliinde Beykoz Saraynda kalmay kendi istemitir. O zaman Osmanl tahtnda Sultan Aziz bulunduu iin, Prensin sayg sunuuna karlk vermek zere Sultan Aziz de Sarayn salonunda boy gstermitir. Bunlara karlk, Abdlhamit*Beykoz Kasrna hemen hemen hi ayak basmamtr. Kasr 33 yl bekiler elinde kalm, demeleri de rm, eprimitir. Merutiyetten 470 sonra, 1910 ylnda, Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rza Bey burada milletvekillerine bir len ektii vakitse ortada kanape, koltuk, perde diye bir ey kalmad grlmtr. Birinci Dnya Sava gnlerinde Ah, Tokat Kasr da 1913 ylnda yanp kl olmutur Kasrdan baka yoliarda yararlanlmas dnlm ve burada bir Dar-leytam almtr. Daha sonra da Kasr trahum hastanesine dntrlm ve de gmenler oturtulmutur. En son olarak da, ordu buyruuna braklmtr. 1952 ylnda ise, o zamann Salk ve Sosyal Yardm Bakan Ekrem Hayri stnda'n n ayak olmasyla bu gzel Kasrda bir prevantoryum almtr. Bina, kiiliine dokunulmadan yeniden onarlm, tavan ssleri eski durumuna getirilmi, deme, parke ve mermerler de haraplktan kurtarlmtr. Bu arada, istiridye sslerini oktan yitirmi olan Hava Hamam da onarm grmtr. Hayy, yllar ne de abuk geiyor. yisi mi, biz yine 1869 ylna dnelim de bugn 15 Ekim Cumartesi gn Beykoz Sarayna gelecek olan Fransz mparatori-esi Eugenie'yi karlayalm. uraya kadar ululuklar ve sululuklar iinde yzdrdmz Beykoz'u, btn Fran-slzlarn velinimeti Eugenie'nin manzara lpyle boya-mazsak olmaz. Sultan Aziz 1867 ylnda ktj Avrupa yolculuunda Fransa'da da konak tuttuundan, Fransz mparatoriesi Eugenie de, Fransz Devleti adna bu ziyarete karlk vermek zere, stanbul'a gelmitir. Beylerbeyi Saraynda konuk edilen mparatorie olaanst bir gleryz-llkle arlanm ve bir yandan stanbul'da dolatrlr-ken, bir yandan da midesine mantarl tiritler, Valdesul471 tan usul levrek balklar, ball sultan rekleri, taske-bapl pilavlar, saray usul etsular, boha brekleri, saray lokma ve baklavalar tklmtr. Bugn de burada onuruna bir geit treni dzenlenmektedir. mparatorie, Beylerbeyi Sarayndan Hnkr skelesine kadar olan yolu Sultan Azizle birlikte saltanat kaynda almtr. Ne ki, Fransa Elisi, yakkl ama vahi hayvan bakl bu deerlendirme Eugnie'nin nedimelerinden Bayan Marie de Lerminat'nndr padiahla III. Napoleon'un knal kuzusunu babaa brakmak istemedii iin, son anda o da sandala atlayvermitir.

Hnkr skelesi ile Beykoz Saray arasndaki yol da arabalarla geilmitir. Ama Sultan Aziz, kayktaki akgzlkten aklland iin, bu kez Eliyi yanna yaklatrmam ve arabada mparatorie ile onu sana almtr yapyalnzlamtr. Arabalar Kasrn nne geldii vakit Sadrazam li Paa ile Veliaht Murat Efendi onlar karlamtr. Ne var, burada da Cemil Paa bir akgzlk yapm, elini uzatarak mparatorienin arabadan inmesine yardm etmitir. Bereket, Paa daha ileri gitmemi ve Eugenie'nin saray basamaklarn Sultan Aziz'in kolunda kmas iin bir kenara ekilmitir. Dorusu, Padiah kolundaki Eugenie'nin merdivenleri trmanmas oradaki btn paa hazeratnn yreini azna getirmitir. Ama Eugenie de bu sonucun elde edilmesi iin elinden geleni ardna koymamtr. Bilmecesi kendince bilinen glcklerini datmaktan bir an iin bile geri kalmad gibi, merdivenin yukarsna aalarda byle bir eye gerek grmemitir yle kprdak, yle psevdi bacaklar kondurmutur ki, buna kendi de aknlk getirmitir. 472 Padiah ile mparatorie, doru byk salona ynelmiler, orada bir sre dinlendikten sonra geit treni iin yeniden dar kmlardr. Kasrn yannda eliler, vezirler ve Eugenie'nin adamlar iin byk adr kurulmutur ki, bunlar da treni buradan izlemilerdir. teki paalar ise ine atsan yere dmeyecek kadar paa vardr kendilerine ayrlan adrlarn berisine dikilmilerdir. Hani, trene katlan subaylarn, erlerin giyimi, kuam da padiahadr. Topu da, sultanln namusuna uygun bir eki-dzen iinde, klar saarak geitlerini tamam etmilerdir. O gn oraya koan stanbullular da en kibar, en santrall yzleriyle grnmlerdir. Bunlar, byk bir incelik de gstererek, treni deil, Eugenie'yi dikizlemi-lerdir. Dikizciler arasnda Bir Zamanlar stanbul yazar Ali Rza Bey de vardr. Yazarmzn gzleri mparatorie'-ye rastlar, rastlamaz, yrecii hk diye duruvermi ve ancak halkn bilinsiz itelemesi sonunda yeniden prpr etmeye balamtr. Balkhane Nazr Ali Rza Bey, Eugenie'nin, ferdas gn de Taksim'de boy gsterecei haberini ald iin, pazar gn, alar-sabah, oraya da komu, Taksim Klas imdiler onun yerinde nn Gezisi yaylanmaktadr nnde Fransz Elisi ile volta atan Eugenie'ye bir daha kesilmitir. O gn Eugenie, yine btn fettanln takm taktrm, oraya yle gelmitir. mparato-rielere zg uzun kirpiklerle glgelenmi gzlerini, yavruaz yzn, kuu boynunu, kadife endamn halkn nnde yle bir dolatrmtr ki, 43 yanda olmasna karn, Balkhane Nazrmz onu, on sekizinde kolejli bir kz sanmtr. Eugenie, o gn mavi bir fistan da giymi, 473 Beyolunun btn hoor madamalar da o yln moda rengini, hemen orackta, mavi olarak ilan etmilerdir. Beykoz'daki geit treninden sonra ise mparatorie Karadeniz'e bir gezinti yapm, geceleyin de Beykoz Kasrndaki lende yine yalara, ballara svanmtr. Dn ise yine saltanat kay ile olmu, o mendebur Fransz Elisinin surat da Sultan Aziz'in keyfini bir daha karmtr. Boaz batanbaa ktr. Kylara dizilmi erler,. 13 ifte kayk nlerinden geerken, havaya ate ediyorlar, kurunlar da birer yavru yldz gibi bu benzetme Woods Paanndr havada yanp yanp snyorlardr. yle ki, mparatorie bir an Binbir Gece Masallar lkesine geldiini sanmtr. te o zaman, o da, Boazdaki kadnlarn yapt gibi, kaykta arkaya doru kaykldka kayklm ve eliyi, meliyi umursamadan bu aklama da Woods Paanndr denizle bir izgi zerine gelmitir. 474 H Kandilli'deki yallarn en byk zellii, kocaman m kocaman baheler iinde olmalardr. Bir ou havuzludur ki nilferlerin o bembeyaz imparatorluklarn kurmalarna meydan verir. Yal bahelerinde hamamlar, amarlklar da vardr. imdiler bir oklar yitip gitmise de havuzlar ve de "broaks, broaks, broaks" ten kurbaalar durur. KANDLL ALABANDASI

Loti 1913 Austosunda yeniden stanbul'a dt vakit Beykoz'a bir daha engel atar. O gn bardaktan boanrcasna yamur yayordur. Yazarmz bir kahveye snmaktan baka are bulamaz. Buyrun efendim, buyrun, buyrun. Halk kendisini tanmtr. Sevgi ve sayg ile evresini sararlar. Dnte, Boaz 'vapuruna binerken de binlerce el kendisini gsteriyordur: te Loti, ite Loti. Loti, Kandilli skelesine kt vakit de vapurdaki ve iskeledeki herkes kendisine alk tutar. Fransz yazar, kran duygusuyla birbirine arpan bu eller karsnda, hibir ulusun bunca itenlik ve bunca gle bir yabancya balanamyacan seziyordur. Akam yine Kont Ostrorog'un konuudur. Loti, skeleden kp yalya doru yrrken 1910 yln aklndan geirir. Kandilli'de ne gzel bir hafta geirmitir. Hele 18 Austos 1910 gn btn yrek arpntlar ile gzlerinin nnde. O gn Kandilli Saray'da oturan Beyzade Celalet-tin Beyin ay paras ei Visalinur Hanm, Kontes Ostro475 rog'u yoklamaya gelecektir. Loti de, stanbul'un bu dillere destan kadnn grebilmek iin, yalnn alt katnda, odalardan birinde, pencere nne boylu boyunca uzatlm sedirlere tam siper yatmtr. Yalnn rhtmna ilk yaklaan kayk arafl taze getirir. Loti, bunlarn, bekledii kadn olmadn hemen akmtr. Bunlar, Kandiili'nr Kksu ynndeki son yaplarndan biri olan Kbrsllar Yalsnn kzlardr.1904 ylnda, Loti yine stanbul'dayken, kars, olu ile birlikte olu, o zamanlar, haremlere kolayca kabul edilebilecek bir yatadr Kbrsllar'a ok gidip geldiinden, Loti, uzaktan da olsa onlarn beden izgilerini kafasna elado etmitin Kbrsllardan bir saat sonra, ikinci bir kayk grnr. inde siyah ipeklere brnm bir kadn vardr ki, o pek yaygn ynteme uyarak, kayn arkasna yatar gibi yaslanmtr. Vaaa! Kayn ak zamann hzla gemesini zorlad halde Loti, kadnn uzannda yle bir alm saptamtr ki, esenlik bulmak iin haritasn karp baktnda, o kynn btn rzgarlara kapal ho bir liman olduuna varmtr. Visalinur Hanmn kck ve eldivenli eli bir emsiye tutuyordur. ki cariye de, hatunun ayaklar dibinde, bi- baka sessizlii bytyordun Kayk, rhtma yanaaca sra btn yal uaklar oradan toz olmutur. Kadnlar, hele byle kelli - felli 476 bir hanmefendiyi yabanc erkek gznn grmesi olmaz. Deniz hafif alkantl. Dalgacklar rhtma vurmakta "e o gzeller gzelinin ayak basaca talar slatmakta. Visalinur Hanm imdi rhtma yanam, kaykta ayca kalkmtr. Admn ataca yeri iyice grebilmek iin de kaln m kaln peesini kaldrmtr. Bir saniye, iki saniye, saniye. Bir yldrm akp snm mdr ne? Loti bu ok ksa sre iinde ak mavi gzl, soluk yanakl bir dnya gzelini grntlemeyi baarmtr. Yzn iki yanndan sarn bukleler fkrmaktadr. Ama incecik bir el peeyi yine indirmi ve her ey bitmitir. Trk dostu Claude Farrere de, 1911 ylnda, Beyrut'a giderken, yolunu stanbul'dan geirmi ve bir sre Kont Ostroroglarn yalsnda kalmtr. Onu, 1930 ylnda, yeniden Trkiye'de grrz. General Gouraud ile birlikte gelmitir. anakkale'de, 1915 Martnda denizin dibine gnderilen Bouvet zrhlsnda len Fransz denizcilerine sayg sunacaklardr. Drt yl sonra yine stanbul'dadr. Ankara'ya da uzanr. Ankara'nn Drt Kadn romann yazmay da o gnlerde aklna takar.

Kont Ostrorog, Polonya tabanl bir Franszdr. Adliye Nezareti danmandr. Adliye Nazr Server Paann Kandilli'deki yals ile onun bitiiindeki Ahmet Aki Paa yalsn 1905 ylnda alm, onlar birletirerek ortaya yepyeni bir yal karmtr. Ne ki, bu onarm, yalnn bakml olmasn salayamamtr. Kont, klar Beyolu'nda, Tnelbann oralarda, Narmanl Yurdunun buras 1914 ylna dein Rus El477 9 iliinin mal olmutur hemen yanndaki Meyyet Sokakla stiklal Caddesi ile Sofyal Soka birletiren dar bir aralktr bu bycek bir evde oturur. Bu ev, o parababas Lorando'nundur. Kznn Kontes Ostro-rog'un oturmasna ayrmtr. Kontun olu Jean bu evde doar. O sralar Kont Ostrorog ile Tnelbamdaki Mevlevihanenin eyhi arasndaki dostluk bir eyle karlatrlabilecek trden deildir. eyh yeni doan ocuu kutlamaya geldii vakit Kont, kk Jean' onun kollarna verir ki bu, daha sonraki yllarda Jean Ostrorog'un Beni bir Mevlevi eyhi kutsamtr demesine yol aacaktr. Jean Ostrorog stanbul'un sayl klarndandr. Beyaz yelek, beyaz tozluk. Ka kemerinin altnda da tek gzlk. Jean'n ocukluu, sonradan Fransa'nn Pekin ve Yeni Delhi eliliklerinde bulunacak olan kardeiyle birlikte Kandilli'deki yalda gemitir. Kandilli'de drt kilise vardr. Ermenilerin, biri de Rumlarndr. Kont ise Kandilli tepesinde kendine zg bir kilise yaptrmtr ki bugnk gnde yknt halindedir. Ostroroglarn kaps herkese aktr. Yal, hemen hemen haftann her gn yerli ve yabanc konuklarla dolup taar. Bir gn Paris'te kan Illustration dergisi yazar bir bayan da orada karaya vurmutur. Bir Trk haremi grmek iin yanp tututuu iin de Kontes onu alp Kandilii Saray'a gtrmtr. Bridiot markizi ile Bayan Alice Cuto da onlara katlmtr. Saray batanbaa didiklendikten sonra sra kahvelere gelir. Gazeteci Bayan, o gne dek, hi Trk kahvesi imedii iin, bir kutlu eref saatte, kahve fincan mart gibi szlp stne var478 mtr. imdi Beyzade Celalettin Beyin kz Mevhibe Bebek olay bize anlatsn ki, geri kalmasn : Bu srada kahveler gelmiti. Saraya zg birok adetlerin arasnda kahve sunmann da bir yntemi vard. Kahveyi drt kii getirirdi. Odaya srayla giren bu drt kahvecinin en ndeki, boynundan aa aslm us-tufa denilen bir rt, daha dorusu nl andran bir kumala dikkati ekerdi. kinci kahveci ise, elinde bir gm tepsi ile girerdi. Tepsinin zerine zarflar, fincanlar dizilmi olurdu. nc kahveci ustas da, mangala benzer bir tepsi iersinde cezveleri tard. ki yanna takl zincirlerden tutulan bu mangalms tepsiye sitil derlerdi. En arkada ise, kahveleri fincanlara boca edecek olan drdnc kahveci bulunurdu. Drt kahvecinin odaya girmesi Fransz pek artmt. Kahve, fincanlara konularak, konuklara datld. Baadan fincan zarflar kk prlantalarla iliydi. Gazeteci kadn, fincan eline alnca, ne yapacan bilmez bir halde, evresine baknd ve kahveyi zarfn iersine boaltt. Bu ii ylesine abuk yapmt ki bizim : Aman, yanl i gryorsunuz. Fincan zarfn iine koyun, kahveyi deil, dememize meydan kalmadan, kahve, olduu gibi giysisinin zerine dkld. Ostroroglarn yals a boyaldr. Fransz romancs Alain Robbe-Grillet L'lmmortelle (lmsz Kadn) adndaki ilk filmini 1962 yaznda burada ekmitir. Ne ki, Robbe-Griilet daha nce Marienbad'da Geen Yl filminin o filmin ynetmeni de Alain Resnais'dir senaryosunu yazd iin bu kez ortaya stanbul grnml bir Marienbad'dan baka bir ey karamamtr. Oyunun kadn oyuncusu Franoise Brion da Marienbadda Geen Yl'daki Delphine Seyrig'in silik bir kopyas olmaktan teye geememitir. 479 Yaly, ertesi yl gelen Fransz televizyocular da filme almlardr. Jean Ostrorog da bahede, bir fstk aacnn altnda, onlara drt drtlk bir len ekmitir. Gm takmlar karlm, frakl, beyaz eldivenli garsonlar kullanlmtr. O gn lene buyur edilenler arasnda elik Glersoy da vardr.

Televizyonculara, grlmesi gereken bir yalnn da Beylerbeyi'ndeki Hasippaa Yals olduunu sylemitir. Onlar da konuyla ok ilgilenmiler, Glersoy'un bakanlnda Beylerbeyi'ne geldikleri vakit ise, yalnn o gece yanm olduunu byk ahlar ve vahlarla renmilerdir. Ostroroglarn yalsna, stanbul Topkap Mzesinde inceleme yapmaya geldiinde Andre Malraux da pek kesilmitir. Sonradan Antimmoires adyla yaynlad omlarnda ondan Boaz kysnda bir saray diye sz aacaktr. Malraux eli olan Bay Ostrorog'u Yeni Delhi'de tanmtr. Onun anlatmasna gre, Bay Ostrorog, Yeni Delhi'de en tadna doyum olmaz yemekleri sunabilecek tek elidir. Bir gn Elinin bir leninde Malraux hatmili bir brekle burun buruna gelmitir ki Hindistan Babakan Nehru, Japonya'dan aarken, o, brek attrmaktan kendini alamamtr. Eli Ostrorog koleksiyonculuuyla da tannr. Hrdavatlardan, antikaclardan dar kt grlmemitir. O gece de, lenden sonra, Malraux arabasyla Delhi'ye dnerken, Eli ona elik etmitir. ki antikacy grmeye gidecektir. nk Delhi yle bir ehirdir ki orada, sakl heykeller ancak gece yarsndan sonra ortaya kmaya balar. Ostrorog'un olu kimileri onun, Kontun yeeni olduunu da syler Pekin dn, Kandilli'deki yalya pek ok antika da transfer etmitir. Bunlarn arasnda 480 in vazolarnn, in lambalarnn gzellii anlatlamaz. Hele lambalarn tm birden yand vakit yal, bir peri sarayn andrr. Elinin antika dknl, onun yeryzndeki uygarlklarn tek olduuna inanmasndan gelir. Btn gemi, bilinli ya da bilinsiz, hep o tek uygarla doru yol almaktadr. Eliye gre, Amerikan gazeteleri okunduunda bu gerek ipinii anlalr. Bay Ostrorog'un smrgecilik zerine dnceleri de yine bu antikaclktan kaynaklanr: Smrgecilikten kurtulu Avrupa'nn, dahas Amerika'nn duygularn sanldndan az etkilemitir. Bat, renkli rklar uygarlatryor. Onlara demokrasi, makine ve ila veriyor. Onlar ortaalarndan kurtaryor. Onlar da iyi-kt bizlere benziyorlar. kinci blge batllarn oluturuyorlar. O len akam Malraux da, Bay Ostrorog'a Dou' nun iki ruhlu olduuna parmak basan szler fslamtr: Eer Nehru, tinsel adan, iki dil konuan biri ise, btn Hindistan da iki ruhlu olabilir mi ? Ben buraya eli olarak geldiim gnden beri hep bunu dnyorum. imdi Kabil'e eli olan mstearm da hep bu soruyu sorard kendine. Dorusu, ocukluumdan beri slam Dnyas da (Ostrorog burada aklndan Osmanl mparatorluunu geirmitir) bana hep bu soruyu dndrtmtr. Ostroroglarn yals, 1950 Austosunda, Claude Far-rere'e yeniden kollarn aar. Onun gelmesiyle Kandilli sanki bir bayram yerine dnmtr. Willy Sperco'ya baklrsa, kitaplarn hi okumam, adn hi duymam 481 olanlar bile bu beyaz giysiler iindeki bembeyaz sakall Trk dostunu selamlamak iin Kandilli'ye kouyorlardr. Tavafa katlanlarn ou da yazarlardr. Claude Farrere de tavaflarn topunu, kk bir gazeteciyi bir eliden ayr tutmakszn, byk bir incelikle karlyordun Ostroroglarn yalsndan kp saa. Kandilli skelesine doru yryecek olursanz eski noterlerden Hadi Beyin yalsna raslarsnz. Eski bir yaldr bu. Bugnk gnde de yerinde kprdamadan durmaktadr. Hadi Bey burasn 1950 ylnda bir Rum aileden almtr. Onun stndeki yal ise Kontes Ostrorog'un annesi Bayan Loran-do'nundur. Klasik bir Boaz yalsdr. 600 metre karelik bir alan kaplar. 22 odas, denize de 20 metre n vardr. Buray da, 1924 ylnda, Doktor Orhan Tahsin Bey, alr ve iene dein yazlarn orada svireli ei ve kz Emine Hanm iie birlikte geirir. Eski Eserler Yasas kmadan az nce de damad Cellettin Bey yaly yktrp yerine iki katl duplex diyebilirsiniz iten merdivenli, ada slupta bir yal kondurur. Ferit Edg de 1970'lerde buraya kirac olarak gelip kurulur. Yal, Arnavutky'den Yeniky'e uzanan sinemaskop bir manzaray kucaklar. Edg'ye sorarsanz bu, u demektir : Yal, lodos bir yana, patlayan her rzgara aktr. Onun iin de Edg, ikinci katta,

denize bakan alma odasnda, ancak yaz gnleri barnabilir. Oda, kitap raf-laryla doludur. Bedestenden drlm, Fransz mal bir yaz masas da ortal kapladndan, odada soba yerletirecek yer kalmamtr. Ne var, yalnn alt katna inecek olursanz, hemen hemen tm eve scaklk datan, bir duda yerde, bir duda gkte, Saksonya ii, beyaz bir sobaya raslarsnz ki aklnz kurur. Soba, hadi yksekliini de aklayalm, iki buuk metredir ve iki kat482 ldr. Kavrulurum demezseniz, st katnda yan gelip uyuyabilirsiniz. Yerkat, zzet'in, Rakm'n, Mahmut Celalettin'in, Yesari'nin hatlaryla bezenmitir. Bunlarn sevindirdikleri duvarn karsnda ise ikonalarla karlalr. Bu kfir yzl resimler yine ayni duvarda asl duran Abidin Dino' lar, Bedros'lar, Fikret Mualla'lar ve Avni'lerle birbirlerine selam verir, selam alrlar. Kulanz yaklatrn : Yalnn en gzel odas da Edg'nn odasdr. Deniz burada, teki birok yallarda olduu gibi, kollarn sallaya sallaya odann iine girip kurulur. Edg, O adl romann, 1976 yaznda, burada yazmtr. Sintine pislikleri, mazot kalntlar kyy yalamad gnler de, sabahlar kalkm, kalkm denize cuplamtr. Edg, denizden ktnda da, rhtmda demli ayn yudumlar. Boaz vapuru da buradan gzetlenir. Vapur, Kksu skelesinden kalknca, Ferit de, kn kaldrp iskeleye yrr. Edg evcil bir martdr. Boaz sular stnde kanat rpp, skdar, Beylerbeyi, Vaniky'de takla attktan sonra Kandilli'de pikeye geer ve daha gn kavumadan gelir, yalya kapanr. alma saatleri de bundan sonra balar. Yemeini erkenden yiyip Tanr onlara esenlik versin ki, Salah Birsel gibi, tm byk yazarlar yemeklerini erkenden yer odasna frlamtr. Geceyarsna dein, kaldrmak isteseniz de, dut aac masann bandan kalkmaz. Kandilli'deki yallarn en byk zellii, kocaman m kocaman baheler iinde olmalardr. Bir ou havuzlu483 dur ki nilferlerin o bembeyaz imparatorluklarn kurmalarna meydan verir. Ferit, yazn, hafta sonlar, yalnn bahesinde, bahvanlk talimleri yapmay da sever. Doktor Tahsin'in damad eski yaly ykmtr ama bahesini ortadan kaldramamtr. Yal bahelerinde hamamlar, amarlklar da vardr. imdiler, biroklar yitip gitmise de, havuzlar ve de broaks, broaks, broaks, kurbaalar durur. Burada sz Kandilli snr iinde tutup Edg'nn Beykoz'a bal 4-5 yllk ahvali zerine bilgi dktrmeyi-imizi kimi okurlar yadrgayabilir. Oysa bu tutum gerek Ahmet Mithat Efendi'de, gerekse Hseyin Rahmi'de vardr. Dahas, o mardka marp arabalara bile smayan Tanpnar bile buna sk sk bavurur. u bilinmeli ki, bir yazar, kitabnda, birtakm eyleri anlatrsa da, birtakm eyleri anlatmaz. Anlatrsa, yazar olmaz. Kald ki herkes herkesten bireylerini karr. Bakn Ahmet Mithat Sr inde Esrar adl romannda ne laflar ediyor: Yalnz Yezdan idi ki peder ve maderinden ayrld halde ol kadar teessr gstermeyip, anas babas dahi ocuktan ilerinin cuiini sakl tutarlard. Zira Hasan Mellah ocua : Sakn anandan, babandan ayrlrken alaym filan deme ! Sonra, koca delikanl hal anasndan ayrlamyor, diye seni ayplarlar ve anasna, babasna dahi: Sakn Yezdan'dan ayrlrken ocua bir katre gzya gstermeyiniz. Zira tecrbesiz ocuk, bu ayrlk bir musibet imi ki anam, babam alyorlar, diye cesaretini kaybeder yollu tembihat ile iki taraf dahi ikna eylemiti. 484 u var ki, bizim, Edg'nn Beykoz'daki yaam ze-rjne bu yaam 1955-1959 yllarn kapsar vereceimiz bilgi pek o kadar uzun olmamakla, isterseniz, bir kaamak yaparak yeniden Beykoz'a engel atalm.

Edg, o yllarda, Yalky'de, Ahmet Mithat Efendi yalsndan sonra, nc yaldadr. Bu yal kuzeninin kocas pek senyr Bay Dalyanc'nndr. Ona da babas Niyazi Kaptan'dan kalmtr. Karsnda bir de dalyan vardr. Alk katta Bay Dalyanc'nn balklar barnr ki kiras fisebilullah zerinedir. stteki odalardan biri ise Edg'nn olmutur. O da fisebilullah zerine alr. Yal, Boaziinin o pek boi rastlanan yallarndandr. Altta, stte kocaman sofalar. sterseniz, iinde at da kotura-bilirsiniz. Edg o yllar, Akademi renciliine onur verdii iin st sofay resim atelyesi olarak kullanmaktadr. Sofalar, cam kapl odalar evreler. Her katta drt oda vardr. Tavanlar da yksek mi yksek. Gerekte yal ikiye blnmtr. teki kesimde bakalar oturur. Bay Dalyanc'nn Beykoz'da, yine babadan kalma, bir baka yals daha vardr. brahim Kelle Caddesi, 24, numaradaki bu yap Kuleli Yal diye anlr. Dama, drt bir yan egavlyan pencereleriyle bir oda oturtulmutur ki pfr m ptrdr. Ferit, kimi zaman da bu yalyla dembeste olur. Kaknlar adl kitabnn byk bir paras da bu iki yalda ve Beykoz ikembecilerinde yaasn ikembeciler yazlmtr. Resimleri ise balklar yals rndr. ok kr ki bunlar ok kr sz Ferit' indir fareler kemirip bitirmitir. O yllar Edg'de para naniktir. Bereket, Beykoz paas daha yozlamamtr. Kalkan bal ise pek ganidir. Edg bir Paris yapmak dncesini de ikembe 485 orbasndan karmtr. orbaysa, Pariste de soan orbas (soupe l'oignon) vardr. Bu nedenle Franszca paralama abalarna yatar. Rimbaud'yu, Lautreamont'u, Kutsal Markiyi (Marquis de Sade) bol bol attrmas da o gnlerdedir. imdi lafmz toparlayalm. Kandilli'nin yazmas ve delisi nldr. Ruh hastalarna hekimler Kandilli'nin havasn salk verirler. Ky, kuzeye doru dnk olduundan havas ok salam ise de pek serttir. Clz yapl olanlarla, aksrkl - tksrkllar esintiden tedirgin olurlar. Kandilli, yazn en scak gnlerde bile serindir. Beykoz ile Kandilli arasnda, en azndan, derecelik bir s ayrl vardr. Denizi de srekli aknt yznden daha souktur. Kandilli-bumu'nda ona Akntbumu da denir aknt saatte 18 mil hza eriir. stelik de altldr. Burada denize cuplayanlarn bir daha akllarndan korkular olmaz. stanbul'a reklenmi ngilizler de, Bebek ya da Moda'da oturmuyorlarsa Kandilli'de oturuyorlardr. imdi de kendimizi 1890 ylna nlayalm. Bir ingiliz mimarnn, Kandilliburnu'nun oralarda, kayalklar zerine kondurduu yaldan ieri dalalm. Buras Clifton Yals adyla n salmtr ki Boaz'n o makarnac mimarlar elinden km teki yallarna pek benzemez. Eyvah ki bu yal da, Birinci Dnya Sava yllarnda Kandilli'de kan yangnda 22 yal ile birlikte kl olup gidecektir. Ama imdilik gzlerimizi yalnn sahibi George H. Clifton'a evirelim. Bay Clifton'un stanbul'a gelip yer486 lemesi, ngiliz Bakonsolosluunda grev almas bu arada bakonsolosun kzn da almtr bir baka n-gilizin, Charles Hanson'un yz suyunadr. Hanson ise Trkiye'ye, 1855'lerde, Krm Sava yllarnda gelip demir atmtr. Daha nceleri, bir sr ngiliz gibi Antil-ler'dedir. Orada kleliin kaldrlmasyla yine bir sr ngiliz gibi, maln mlkn yitirmi ve bir kez de ansn Osmanl mparatorluu'nda denemek istemitir. Hanson Trkiye'de kle edinmemitir ama, topraklar edinmitir. Tarabya'nn yazlk deerini ilk anlayanlar arasnda olduundan orada bir sr arsa alm, sonra da bunlar satarak Kandilli'ye bir yal oturtmutur. Dorusu Hanson, fartas furtas olmayan biridir. ngiliz erleri, Krm Savanda, Sivastopol

yolundaki stanbul'a uradklarnda, ortalarda doru drst bir banka bulamaynca aylklarn onun eline tututurmulardr. O da bylece Trkiye'deki ilk ngiliz bankasn kurmu olmutur. Bay ve. Bayan Hanson evreye iylikleriyle de tannr. Yine Krm Savanda, Florance Nightingale'in skdar'daki Hastanede imdiler Selimiye Klas yarallara bakarken urad zorluklarn ounu bu kar-koca gidermitir. Bayan Hanson'un Byk Madama diye anlmas da o gnlerden balar. ldnde Tm-stanbul cenazesine komutur. Padiah bile zel bir adamn gndermitir. Bir Trk birlii de Byk Madamay skdar'daki son dinlenme yerine uurlamak iin grev almtr. Cenaze kalabalnn yrei ise bin paradr. Ortodoks, Gregoryen, Katolik ve Protestan kiliseleri anlarnn bouk ve hkrkl sesini dinleyerek ilerliyorlardr. Amerikan Koleji Mdr Dr. Washburn de trende, bir 487 sylev patlatm, ngiliz kadn ve erkeklerinin en soylularn bu aileden kartmtr. Clifton yals Hanson'larn yals da oralardadr tatan ve katldr. Ayrca bir at kat da vardr ki pencerelidir. Kont Ostrorog'un yals gibi a boyaldr. Yalnz pancurlar yeildir. Denize bakan yznde byk bir taraa yeralmtr. Taraann altna da, demir parmaklkl iki kaykhane sokuturulmutur. Eve taraadaki bir kapdan girilir. Odalar, dar bir sofa zerinde, sal sollu sralanmtr. Yalnn arkasnda kk bir bahe de vardr. Yalnn arka kaps da bu baheye alr. Sokaa da 52 basamakl bir merdivenle klr. Yalnn ii ok cici ve ok bicidir. Batanbaa Vik-torya alml eyalarla denmitir. Bahedeki iekler ise herkeslerin azn sulandrr. Her yer karanfil ve glle dudak dudaadr. Hele kat kat atlam kabuklarla rtl, kaln gvdeli, dallar bahe duvarn aan kocam bir sarmak gl vardr ki onu grp de rraaak diye baylmayanlar bir daha hi baylmaz. Yalnn bahvan her yeni srgne deiik bir gl alam, aac beyaz, sar, pembe ve krmz ieklerle donatmtr. Yalnn nnden geenler mal sahiplerinden iek istemeyi alkanlk haline getirmilerdir. Bunlardan kimisi, kayklarn gl ve karanfille doldurmadan oradan ayrlmazlar. Nedir, bunlar, daha ok ngilizler, Ermeniler ya da Rumyozlar-dr. Bay Clifton, ailesini Trkiye'nin havas, suyu ve be-sinleriyle semirtirken kardei Henry Cumberbatch da zmir'de ngiliz Bakonsolosudur Trkleri hi sevmemeyi bir yaama slubu olarak semitir. Osmanl topraklarnda krk yl akn bir sre kald halde, belleine tek Trke szck ekmemitir. Kfrederse, ngilizce kfreder. Trklere olan kzgnln ve nefretini belli etmek iin de hibir frsat yitirmez. Bir kez Galata'da, ka488 Ostroroglarn yalsna, Andr Malraux da pek kesilmitir. Yaynlad anlarnda ondan "Boaz kysnda bir saray" diye sz aacaktr. Ostrorog'un olu da koleksiyonculuuyla tannr. Hrdavatlardan antikaclardan kt grlmemitir. 5kJS^2 Kont Ostrorog, Polonya tabanl bir Franszdr. Adliye Nezareti danmandr. Adliye Nazr Server Paa'nn Kandilli'deki yals ile onun bitiiindeki Ahmet Aki Paa yalsn 7905 ylnda alm, onlar birletirerek ortaya yepyeni bir yal karmtr. Ne ki, bu onarm, yalnn bakml olmasn salayamamtr. H .11 trn haynca drtkleyip duran a, ite bu olmaz bir ranl satcnn kafasn bastonuyla yarmtr ki, baston ikiye blnmtr. Bir gn de Boaz vapurlarndan birinde Su, sucu diye dolaan bir kahveci rann kna yle bir tekme indirmitir ki sucu havada uup, ta gverte merdivenlerinin oraya yuvarlanmtr. Ama Bay Clifton'un bunda hibir suu yoktur. ran Rum olduunu karamamtr. in tuhaf, olayda Bay Clifton'un yannda bulunan karsyla ocuklar, ordaki btn yolcularn babalarna ullanacaklarn sandklar halde, va-purdakiler bu sahneyi pek elenceli bulmular ve katla katla glmlerdir. Kendimizi yine dattk. 1890 ubatnda stanbul'a 5 gn durmamacasna kar yamtr.

Karadeniz'den kopup Boaz'a saldran rzgarlar kaln kar tabakalarn dondurmu, Kandilli'nin d dnya ile tm balantlarn kesmitir. Kandillililer karlar kre-mise de, yeni frtnalar yollar yine karlara gmmtr. Sonunda, yiyecek ve kmr, stanbul pazarlarndan kzaklarla tanmtr. Bu kzaklar Clifton yalsndaki kzkardete (Dorina, Ellen, Mildred), ayrca bunlarn erkek kardelerinde, ayrca bunlarn amcaoullar Cyril' de, ayrca Bay Hanson'un kz Dot'ta, tepelerden kyya uzanan ana yolu, bir kayak alan yapabilecekleri dncesini uyandrmtr. Topu da deli-fiektir. Bir sr kzak alnr. Yol da kaymaya elverili bir duduma getirilir. O gn ngiliz Elisi Sir Clare Ford'un (1)olu Dickie de, elilik istimbotuyla, Beyolu'nda ne (1) Woods Paa Trkiye Anlar'nda Sir Clare Ford'un stanbuldaki eliliinin 1892 -1894 yllarnda olduunu syler. 489 kadar arkada varsa, onlar toplayp Kandilli'ye getirmitir. Bunlar arasnda Reginald Lister, William Max-muller, Arthur Pansonby ve Alban Young vardr ki tm de Elilikte ktip olarak almaktadrlar. Yllarca sonra da lord ya da sir diye anlacaklar ve politikac ya da eli olacaklardr. Ertesi k, Noelde, bu allmadk sert kar ya yinelenince, genler vakit yitirmeden ana yol zerindeki kayma pistini dzenlemeye komulardr. Gece yatmadan nce de scak sular dkerek pistin cam gibi kaygan olmasn salamlardr. Ne var, bizim deli fiekler, ertesi gn, sularn kutsall treni iin Rum Epifani alaynn oradan geeceini unutmulardr. Gn almaya balar balamaz, tren de ufak ufak orsa boca edilmitir. Ortodoks Kilisesi papazlar, uzun uzun dualardan sonra alay tepeden aa indirmeye geerler. Alaya, bir Trk birlii de, dirlik ve dzeni korumak iin katlyordun Bapapaz, parlak srmal ve ilemeli kadifeden tren giysisi, banda toplad uzun salarnn stne oturtulmu, yksek mi yksek balyla en nde yryor, teki papazlar ve halk da onu izliyordur. Kafile ilerlerken, buhurdanlklarda yanan gnnkler de evreye bayltc kokular yayyorlardr. Rahip yardmclar ise, iki yana sallana sallana ezgiler dktryorlard. Biraz sonra kafile deniz kysna indiinde bapapaz bir mantar zerinde tututurulmu gm bir ha, olanca gcyle denize frlatacak, alaya koyun postundan paltolar iinde katlm Rum palikaryalar da, iaret verilir verilmez tir tir titremeyi unutmadan mayo-laryla denize atlacaklardr. Ha bulup getiren yzc de karaya karken, seyircilerden, kulaklar sar eden 490 bir alk ykselecektir. Gerisi artk kolaydr. Yzcler bir Trk hamamnda rak stne rak dikecekler, ha sudan karan palikarya da bir kilise grevlisinin eliinde ev ev dolap para toplayacaktr. Ne ki, daha bunlarn hibiri gereklememitir. Yalnz, bizim deli-fiekler kafilenin kayak pistine doru yaklatklarn grdkleri vakit, yolun kenarndan inip, ortadaki kayma alannm bozmamalarn rica etmek zere alayn nderlerine doru komulardr. Ama artk ok getir. En nde yer alan erler dengelerini yitirip yere yuvarlanmlardr bile. Derken de, arkalarndan gelenleri uyardklar halde, saa sola frlayan tfeklere taklan kalabalk da onlarn urad sonutan kendilerini kurtaramamlardr. Bapapaz, papazlar, rahip yardmclar, bayrak ve meale tayanlar ve de halk, lklar arasnda, yamatan kayarak ta aaya tepe - taklak ? olmulardr. Aralkta yanan meale ve fenerler de, tavada patlatlan msrlara dnm bu insan gruhu arasna katlarak onlar btn btne fstki fstki etmilerdir. Saa sola savrulan yallarla ocuklarn yardmlarna koanlar ngilizlerin sporseverliine kfr basmay savsaklamyorlardr artk. Sonunda zaptiyeler, Clif-ton'un kz Dorina ile arkadalarna, bir daha orada kayak yapmamalar buyruunu verirler. Bu buyrua uymamaya olanak yoktur. nk zaptiyeler bizim deli-fieklerin haftalar boyunca, kusursuz bir hale getirmeye abaladklar kayma alann sivri kazmalarla kazp bozmulardr. Diyeceim, o yllar stanbul, ngilizlerle kaynar. Hani, Osmanl Hkmeti de onlara anak tutmutur. 491

Hkmet, Byk Britanyann, Krm Savandaki desteine duyduu derin kranla ngilizlere demiryollar, yollar, kprler yaptrmtr. Bunun sonunda da, gren stanbul'a komutur. lk gelenler arasnda Sir William Richards Holmes (1822-1882) de vardr. stanbul'dan ok tarada, Erzurum, Samsun, Batum, Diyarbakr, Manastr ve Saraybosna'da grev alan ngilizin, bu sre iinde sekiz ocuu olmu, bunlarn drd ise kk yalarda lmtr. Holmes'un ikinci olu Charles Fenwick (1852-1935) Erzurum'da domu ve uzun yllar, stanbul'da Osmanl Bankas Mdrlnde bulunmutur. Bu arada stanbul grnmlerini de yalboya tablolara geirmitir. Onun iki olu ise stanbul doumludur. Byk olu Gerald Hugh Holmes (1896-1950) yine Trkiye'de ticarete dalm ve Birinci Dnya Savanda Bat Cephesinde ar yaralar devirmitir. Ama Sava biter bitmez yine soluu stanbul'da alr. Geraid Hugh'n iki olundan k ise Peter Fenwick 1932 ylnda yine stanbul'da dnyaya gelir. Kandilli alabandasnn ounluu da ngilizlerden oluur. Clifton yalsnn bitiiinde ise bir de Belikal Bay Van Branticomb'un yals ykselir ki ii antikadan geilmez. nk bu Belika panduflacs da Trkiye'de, yllarca, kk bir para ile salanan ve vergi vermeden yurt dna kartlabilen heykeller, mlekler, kaplar, paralar toplamaktan baka bir ey yapmamtr. Nedir, sonunda Mze Mdr Hamdi Bey Padiaha tarihsel eyalarn Trkiye'den dar kartlmasn yasaklayan bir ferman fayrap ettirmi, Belikalnn canna ot tkamtr. Ah m dersiniz, oh mu dersiniz, Bay Van Branticomb en deerli antikalaryla Belika'ya gitmek zere vapura binecei sra koleksiyonuna el konulmu, bunlar stanbul Mzesi'ne aktarlmtr. 492 Kandilli'de oturan ngilizler arasnda Leslie Melville de saylabilir. 1893 ylnda stanbul'a gelen Windsor Kalesi kitaplk grevlisi Bay Nathalie de onun evinde kalmtr. Bay Nathalie, British Museum adna Boazii rmceklerini toplarken, o da konuuna hnk ekmitir. General Sir Herbert Chermside de Kandilli alaban-dasmdandr. Ama o Kandilli'de ancak hafta sonlarn geirir. sve Elisi de onu hi yalnz brakmaz. Bri oyununu ngiltere'ye tantan da General olmutur. Anadolu'daki ngiliz konsolosluklarnda grevliyken Osmanl birliklerinde bri oynandn grm, oyunu iyice belledikten sonra onu memleketine uurmutur. General el falna, kahve falna da pek merakldr. Yalnz el falna bakt vakit odada kendisiyle birlikte, drt kiiden'bakasnn bulunmasna izin vermez. Bunlardan biri, elinin falna baktran kiidir. tekilerden biri lambay tutarsa, berikisi de Generalin el falnda okuduklarn kada geirir. ngiltere eliliinde grev alan kiilerin ou da Kandilli'de oturur. Nedir, gen grevliler stanbul'a geldiklerinde, ilkin Ortaky'de kuyruk sallarlar. nk bir retmenden rendikleri Trkeyi halkla konuarak ilerletmek zorundadrlar. Yoksa grevlerinde ilerlemeleri sz konusu olamaz. Bu yzden Sir Harry Lamb, Sir Harry Eyres, Sir Adam Block, Bay G.H. Fitzmaurice, Bay Robert Groves, Bay Charles Wratislaw ve Bay Block birer konsolosluk koparmadan nce Ortaky srat kprsnden gemilerdir. Kandilli'ye ilk engel atan conkikirik de Bay Atson'-dur. Fransz Glavani de ki Beyolu'ndaki Kallavi Sokak eskiden onun adn tar ilk gelenler arasndadr. Dorusu, Frenkler, deniz kysndan ok, Sra Mahalle denilen ykseke bir yerde otururlar. Buras Yua Te493 peine dein btn Boaz' fstklar. Dorina'nn teyzesi Bayan Connie de sonradan Lady Block buradaki bir kkte oturur. Ama Kandilli alabandas, Boaz'n teki kylerinde oturanlarla birlikte, k geldi mi, okluk stanbul'a ya da Beyolu'na dn yaparlar. Bay Clifton da, uzun yllar bu eilime kar koyduktan sonra, klar Tepebandaki Bristol Oteline snmaya balamtr. Vapur skelesinin st kesiminde ise Kandilli Saray vardr. Clifton'un kz Dorina, her gn Saraya gelip gidenleri kolayca grntler. Kk kz, yllarca sonra yaynlad Boazii'nde 26 yl adl anlarnda Kandilli Saray iin unlar syleyecektir: Kimi zaman, Kandilli Tepesinin eteklerindeki saraya, kimi zaman da Vaniky'deki yalya gelen sarayllar merakla seyrederdik. Kaln dudakl, siyah yzl, ince uzun boylu haremaalar ardlarndan hi eksik olmazd. Bunlar, hanmlar gezintiye ktklar vakit, ellerinde ince imir denekler tarlard.

494 KARAVEZR YALISI Sultan Aziz, Osmanl tahtna oturduktan 42 gn sonra, 6 Austos 1861'de, Kbrsl Mehmet Emin Paay: Bu adam hukuk- hkmet sznden baka bir ey bilmiyor, diye sadrazamlk grevinden uzaklatr-mtr. Diyeceim, Kbrsl Paa hkmet szcndeki ke harfini ka imi gibi syler, onu hukumat biimine sokarm. Keecizade Fuat Paa da : Bu zat, bunca yllk kef-i hkmeti kafa, devlet ynetimini de vakflar denetim mahkemesine evirdi, diye onu sarakaya alrm. . Bu, Paann nc ve son sadrazamldr. Ondan nce, Sultan Mecit anda, iki kez daha sahib-i mhr olmutur ki ilki, 1852 ylnda, Koca Reit Paann yz suyunadr. Efendim, Reit Paann niyeti, Damat Mehmet Ali Paay stanbul'dan srmektir. Ne ki, bunu bakasna yaptrmak ister. Kbrsl'nn kaynbiraderi Besim Bey gelip enitesinin : Ben sadrazamlkta bulunsam, Mehmet Ali Paay bir gn bile durdurmayp srgn ederdim szn yetitirince, Koca Reit Paa da bunu ancak kodomanlar yapar ne yapm, ne etmi, Padiah katndaki etkisini kullanarak Kbrsl'y sadrazamlk koltuuna yerletirmitir. 495 Gelgelelim Kbrsl, yerini biraz stnca az deitirmeye balar: Ben ne yapabilirim, bir padiahn damadn nasl srerim ? Kbrsl baka ilerde de atp, tutuyordur. Reit Paa 6 ay sonra, onu koltuundan teker me-ker yuvarlayp bu kez kendisini o yere kondurur ki, bu da onun drdnc sadrazamldr. Ali Rza ve Mehmet Galip XIII. Asr- Hicride Osmanl Ricali adl kitaplarnda yle bir yk anlatrlar: Reit Paann bu drdnc sadrazamln kutlamaya gelmi olan Mtercim Rt Paa Kbrsl'nn evet dedii ie uymadn hikye eden Reit Paaya : Gayr efendim, zaten onun bu makama gelmesi de Karagz'n birden perdeden dmesi gibi garip bir eydi. diyerek, alttan alta Onu buraya getiren sendin demek istediini, o tarihte Ameti olan ve bu grme srasnda Sadrazamn yannda buluttan Sait Efendiden iittik. u var ki, Endern-i Hmayun'dan bilim ve kltr alanlarn altmncs ve sadrazamlarn yz yetmi yedincisi Kbrsl Paa, z, sz doru bir adamdr. lmnde seksen liradan baka paras kmamtr. Kan-dilli'de denizduda bir yals vardr ama, yaam boyunca da bortan kurtulamamtr. Yazdk ki, yalnn denize bakan yz 64 metredir. Biri ortada, ikisi yanlarda olmak zere byk sofas vardr. Her biri 24 metre uzunluundadr. Selamlk sofas ise 7 metre ykseklikte ve kubbelidir. Harem ve Selamlk baheleri bir duvarla ayrlmtr. st kata Harem'' deki, oyma trabzanl, ikili bir merdivenle klr. Burada 496 da bir utan br uca uzanan byk bir sofa. 1900 yllarnda, yal onarm grdnde, bir paras kesilmi, denize doru geni bir oda yaplmtr. Yalnn alt katnda, Hisar'a dnk byk salonun uzunluu da 17,5 metredir. Buradan bir kapyla limonlua geilir. Limonluun alack pencereleri varsa da, son onarmda bunlar tm rlmtr. Yalnz, XVIII. yzyldan kalma, salkm ve asma yaprakl sslerle donatlm fskiyeli havuza dokunulmamtr. Sofa ve salonlardan baka altta 15, stte de 6 odaya rastlanr. Haremdekhyemek odas giriinde ise iki konsol zerine oturtulmu, ilemeli byk bir musluk ta dikkati eker. Yalnn hamamndan biri de XVIII. yzyl ta iiliinin gzel rneklerinden birini tarsa da, hamamlar, sonraki yllarda yklmtr. Selamlk rhtm zerindeki demir parmaklklar ise 1893 depreminde umutur. Haluk ehsuvarolu'nun demesine gre, yalnn ilk sahibi Fatih'in sadrazamlarndan Rum Mehmet Paa to. runlarndan Hseyin Bey'in olu zzet Mehmet Paadr. Ne var, buraya Karavezir

Yals da derler. Bu da, yalnn zzet Paa'dan nce, Kara Vezir diye n salan Silahtar Mehmet Paann olduu dncesini uyandrr. zzet Paa, 1793 ylnda, Belgrad Valisi iken cennetle dembeste olunca, yal olu kinci Mirahur Sait Mehmet Beye kalmtr. O da bir sre oturduktan sonra yaly, 1794'te, III. Selim'in sadrazamlarndan Safranbolu'lu zzet Mehmet Paaya kiralar. Safranbolulu grevinden alndktan sonra da, yalda yine Mehmet Sait Bey grnr. 1811 ylnda Sait Bey lnce de yal bu kez, kapcbalardan olu Mehmet Ataullah Beye kalr. 497 Yalnn, Kbrsl Mehmet Paann eline gemesi de 1840 ylndadr. lm de bu yaldadr. Paann Atiye adndaki bir kzndan baka ocuu da olmamtr ki onu da Tosunpaazade Mustafa Paaya vermitir. Paann Azize, Refika, Mzeyyen ki bu sonuncusu Msrl Yusuf Sddk Paaya varmtr adlarnda kz vardr. Pierre Loti'nin Kont Ostrorog'un yalsnda grd taze bunlardr. Tosunpaazade'nin Nazm, Tev-fik ve evket adnda de olu olmutur. lk ikisi svari subaydr ki Perapalas salonlarnda dansa kalktklar vakit btn kadnlar, l iken dirilirler. evket ise hukuk renimi yapm, politikaya ok yakn durmutur. Kandilli Sarayn sahibi Beyzade Celalettin Beyin kz Mevhibe'ye onu babaannesi Cemile Sultan'n, Mevhibe Bebek diye ardn yazmtk de pek yaknlk gsterir. Mehmet Bey adnda biriyle evli olan Mevhibe Bebek de sevgiye ilgisiz kalamadndan, kocasndan ayrlp onunla evlenir. Nazm Bey iyi bir avcdr da. Beyzade Celalettin Bey de ava dkn olduundan, iki komu, sk sk, Elmal iftliine, ya da Riva'dan tedeki Yazla iftliine giderek gnlerce av avlanrlar. Celalettin Beyin orda 6 odal bir evi de vardr. Kimi zaman karsn ve ocuklarn da buraya getirir. Bunun iin Kandilli Sarayn rhtmndan mouche'la yola klr. Karadeniz'e girdikten sonra ilerdeki tabyalarn nnde demir braklr. Tahlisiyeden gelen kayktan onlar alp kyya tar. Tahlisiye Mdr Summers adnda bir ngilizdir. Kars ve kzlaryla orda oturur. Az biraz Summers'lerde dinlenildikten sonra atlara binilerek iftlie varlr. iftlie karadan da gidilir. Bu kez de atlarla Polonez Ky tutulur, orda bir sre mola verdikten sonra rva (Riva) Deresine varlr. Gn kavumaya balamtr ama, iftlik oradan da yarm saat eker. 498 Mustafa Paann ei Atiye Hanmn bir de Kbrsl Avni Bey adnda bir yeeni vardr. Beyzade Celalettin Beyin kardei Sakip Beyin kz ehime Hanmla evlenmi ve kapa Kandilli Saraya atmtr. nk Sarayn yarsnda Celalettin Bey oturursa, yarsnda da Sakip Bey oturur. imdi ykmz, o yallar babuu Kandilli Saraya gelsin : Saray, Kandilli Vapur skelesi'ne pek yakn bir yerdedir. Byk salonun penceresinden vapura girip kanlar kolayca grlr. 72 odaldr. Harem ve selamlk olmak zere iki blmdr. Her iki kesimin baheleri de, birok yallarda olduu gibi ayrdr. Her salon baka renk. Hereke kumalar ile denmitir. Altta, sol koldaki koyu fes rengi, sadaki yeil, en arkadaki ise sardr. Yukar-daki salonlar ise mavi, beyaz ve pembedir. Alt kat ile st kat, drt mermer direk zerine oturtulmu, tek olarak balayan ve bir sahanlktan sonra iki kola ayrlan pek kokorozlu bir merdiven birletirir ki basamaklar tm parke. st kattaki sa koridordan yalda pek ok da koridor vardr ii renkli inilerle kapl hamama geilir. Burada durup Haluk ehsuvarolu'nun dncesini yoklayacak olursak, o bize hamamda, karlkl iki byk kurna olduunu syleyecektir. u kadarc var ki, bal alacak iei bilenlerin doru Harem'deki byk salona ynelmeleri gerekir. Burada drt ayr ke yaplmtr. Her kede ayr iilik ve biimde koltuklar, kanapeler, iskemleler, orta masalar... Topu da Avrupa ii ki kelerden biri XV. Louis dr-mnde. Duvarlara ise yaldzl byk boy aynalar, tablolar aslm. Pencerelerde bir duda yerde, bir duda gkte atlas perdeler. 499 Haremin teki salon ve odalar ise Trk raconuna gre denmi. Pencere nlerinde alak sedirler. Bir oda silme sedef kakma eya. Kede yine sedeften bir vitrin. inde ufak tefek antikalar.

Bir de, Sultan Mecit armaan bir tespih ki imamesi ufak bir armut biiminde bir inciden. Psklleri de yakuttan. Burada bir kma yaparak Celalettin ve Sakp beylerin babas Damat Mahmut Celalettin Paa zerine birka lakrd dktrmemiz gerekir. Paa, Mir Damat Fethi Paann olu ve Abdlhamit'in kzkardei Cemile Sultan'n kocasdr. Sultan V. Murat yerine Abdlhamit'in tahta kmasnda byk bir aba yz gstermitir. i, Sadrazam Mtercim Rt Paaya gzda vermeye kadar bile vardrmtr. lk yllarda Sultan Hamit zerinde etkili olmu, kendi havadarlarn Ulu Hakann evresinde toplamtr. Bu arada, Erzurumlu Sait Efendiyi (sonradan Sadrazam Kk Sait Paa) Mabeyn Baktipliine getirtmitir. Kendisi de, 1876 ekiminde, Tophane Mirliine kurulmutur. Bu yol zerinde palamar vererek yatar ve permece tutarken Sultan Hamit'te kendisine kar bir nefret uyanm ve 1879 ocanda Trablus-garp Valiliine arlmtr. Be ay sonra da oradaki grevinden alnmtr. Daha sonralar, Sultan Aziz olaynda ilgisi bulunduu ileri srlerek bana oraplar rlm ve 7 Mays 1884 gn Tayfta, Mithat Paa ile birlikte bodurularak yaam dersi tamam edilmitir. Kandilli Saray, pazar kay gibidir. Harem'de 125, Selamlkta 95 kii yanba gelir. Ramazan gnlerinde de Sarayn en byk salonu cami haline getirilir. nde erkekler, arkada kadnlar. Aralarnda da kafesli paravanalar. Teravi iin nl mam Sami Efendi ile Kuleli Okulunun yank sesli drt rencisi de tutulur. Selim Efen500 di adnda bir baka imam ise, srekli yalda kalr. Namaz yerine ilkin erkekler geer, herkes toplatktan sonra da kadnlar kendi kesimlerine doluur. Namaz bitince, kafesin arkasndaki nbeti haremaas uzun mu uzun bir Destuuurrrr I uzatr ki bu, Erkekler geliyor, kan ! anlamnadr. Bunu iiten eksik etekler il yavrusu gibi dalr. Haremin gl de Celalettin Beyin kars Visalinur Hanmdr. Onu, kk yata stanbul'a getirtmiler, okutmular, sonra Saraya vermilerdir. Beyzademiz, daha ilk grte, onun albenisine kaplarak nikahnn altna almtr. Visalinur Hanmn salar topuklarna dein iner. Sar m sardr. Gnete l l prldar. Salarn toplad vakit de, bana bir ta oturtmu gibi olur. Celalettin Beyin vnd eylerden biri de karsnn salardr. Gelin grn ki, Saray Gzelini, gizli bir hastalk iin iin bitiriyordur. Sonunda kadncazda tek bir soluk bile kalmaz. Siz hi tasalanmayn, Visalinur Hanm her eyi nceden ayarlamtr. lmnden bir sre nce Hayriye adnda t - pt bir kz kocasna tantrm ve yle demitir : Efendimiz bak ne gzel kz... Dnya hali, ben lrsem bunu al. Efendimiz,de, karsnn lmnden 6 ay sonra, bu buyruu yerine getirmitir. 1912 ylnda, Balkan Savanda, yalnn Selamlk kesimi hastane olarak grnr. Bunu Mevhibe Bebek'in azndan Sara Erturul Gemi Zaman Olur ki adl kitabnda yle ngrdatr: 501 Sarayn Selamlk kesimini az ok bir hastane klna sokabilmek iin, herkes elbirlii ile alyordu. Bata Kbrsllar, Abut'lar, smail Paalar olduu halde Kandilli'nin ileri gelenleri, byk abalar gsteriyor, evlerindeki kullanm d ilteler, araflar, ksacas ie yarar her ey Selamla tanyordu. almalarmzda Hkmetten de destek gryorduk. Sonunda hastanemiz iler bir duruma geldi. Buraya daha ok ar olmayan hastalarla, dinlenmeye gereksinme duyanlar gnderilirdi. Ba doktorumuz Rza Abut'tu. brleri de kendilerine uygun bir grev stlenmilerdi. Ben, yaral iine pek dayanamadn iin kesmelere, bimelere ve yara temizlemelere pek katlmazdm. im, erlerin yannda oturup, onlarn azndan ailelerine mektup yazmakt. Bir gn, hi beklemediim bir anda, kesilmi bir bacak grdm. Sonra neler olduunu anmsamyorum. O an baylmm. lerimiz yoluna girmiti. Dzenle alyorduk. Bu sralarda grmcem Refika Hanmn Mevhibe Bebek artk evket'in eidir kocas Ethem Bey vali olarak Beyrut'a atand. Hastanenin hale, yola konulmasnda byk yardm dokunmu olan grmcem kocasyla birlikte gitti. Onun gitmesiyle iyi bir yardmcdan yoksun kaldk. Szn kendisi budur.

Bu bilgileri buraya sktralm ki, teki blmde de Msrl Mustafa Fazl Paay kendi tenhasnda bastralm. 502 BOAZ'NN GZL TARH Kandilli Saray'a Mustafa Fazl Paa yals da derler. Msrl Paa 1875 ylnda nazl mr elinden karm, II. Abdlhamit de tahta knca, yaly Cemile Sultan iin Mahmut Celalettin Paa o vakitler daha Padiahn sularnda yzyordur Paann oullarndan satn almtr. Bir sylentiye gre 20 bin, bir sylentiye gre 25 bin lira saylmtr. Gelgelelim, Cemile Sultan kocasnn kekeklenmesinden sonra burada oturmam, ilkin Gztepe'ye, sonra da Erenky'e ekilerek yaly olu Celalettin Beye brakmtr. Kandilli Saray XIX. yzyln balarnda yaplmtr. Elden ele geen yalnn ilk efendisi de II. Mahmut'un padiahla admn att ylda am valiliine atanan Sleyman Paadr. lkin unu haber verelim ki, Beyazt dolaylarnda byk bir kona, amlca'da bir kk bulunan Mustafa Fazl Paa, Kandilli'de yazlarn geirir. Paa, Msr Hdivi smail Paann drt saat kdr. Sultan Aziz anda, hdivliin babadan oula gemesine ferman knca ki smail Paa bu ite byk paralar oynatmtr Fazl Paann hem kendisi, hem de ocuklar iin hdivlik yolu kesilmitir. Fazl Paa da Sultan Aziz'e iyisinden kserek, onu padiahlktan indirmek abalarnda olan Yeni Osmanllara el vermitir. 503 Padiahlarn sarayna giren en g ey doruluktur. Onlarn evresindeki kiiler, doruluu kendilerinden bile saklarlar. Bunlarn ilgisini eken ey sadece buyurganln tad iinde ve ortasnda yaamaktr. Halkn ektii ac, yine halkn tembelliindendir sanrlar. Ve devletlerin gten dmesini, aresi bulunmayan doal olaylara balarlar. Bu szler Msrl Paann 1867 ylnn ilk aylarnda, Paris'te, Sultan Aziz'e seslenerek yaynlad Franszca bir ak mektubun ilk tmceleridir. Mektup sonradan Sa-dullah Paa kalemiyle Trke'ye de evrilmi ve o yllarda zgrlk dncelerinin en ateli yardmclarndan biri olan Le Courrier d'Orient gazetesi sahibi Giampietn aracl ile, Beyolu'nda Capol adl bir Franszn basm-evinde 50 bin tane baslmtr. Sonra da Ayasofya, Sultanahmet, Beyazt, Sleymaniye, ehzadeba ve Fatih camileri kayyumlarna datlarak Mslmanlarn eline gemesi salanmtr. Buraya bir karnyark atmakta yarar vardr: Bir paa ne vakit yurtsever ve filozof olmaldr? Hak ve adaleti cierkelerine yerletirmi okurlarmzn buna karl, hi kukusuz u olacaktr: Gnn 24 saati. Heyhat, ey okurlar, heyhat! Aslanlk, yiitlik sizin yapnzda var olduu iin siz byle dnrsnz. Msrl Paa ise vakit ve saati iyi hesaplayamadndan buna belki alaturka saat ile alafranga saatin karkl yol amtr Sultan Aziz'le, ayni yl Paris'e geldiinde, barm ve Yeni Osmanllara ake yetitirmek yknden vazgemitir. 504 stanbul'a dn yaptnda da Zat- ahane onu Mecalis-i Aliyeye getirmi, 1870 ylnda da ikinci kez Maliye Nazrl koltuuna oturtmutur. Paann ilk Maliye Nazrl da 1864 ylndadr. Msrl Nazr, o vakitler Maliyede byk bir baar salam, Sultan Aziz de kendisine prlantal bir enfiye kutusu armaan etmitir. uraya kadar ydmz olay ve yklerin ne denli bilimsel bir temele dayandn anlatmak iin, 4 aban 1280 (1864) gn Ruzname-i Ceride-i Havadis'te bu armaanla ilgili olarak yaynlanan haberi de kitabmza geirmek isteriz: Maliye Nazr Devletlu Fazl Mustafa Paa Hazretlerine, lem'a pa olan Tevecchat- ahanenin ak bir rnei olmak zere prlanti ile ssl bir kutu ihsan ve inayet buyrulmutur.

u da bilinmeli ki, Fazl Mustafa Paa Msr hdiv-liini karmtr ama kendisine, Msr hazinesinden 4 buuk milyon ngiliz liras (Ziyad Ebzziya 1973 ylnda bunun 1 milyar 80 milyon Trk liras tuttuunu hesaplamtr) denmitir. Sizin anlayacanz Mustafa Paa azl bir paraba-basdr. Yalsndan, konandan ya da kknden konuklar hi kmaz. Bolulu a ayr, Frenk as ayr, dadlar ayr olmak zere her gn tencereler, kazanlar dolusu yemek pier. Paa da konuklarna listeler sunarak, istedikleri yemekleri semelerini syler. Paann eli de ak m aktr. Ama bu gnl bolluunu adamlar aracl ile gsterir. , kendi bana dt m, paragz olmay yeler. Mehmet Galip'in Sadul505 lah Paddan Viyana'da iittii bir yk vardr ki, bu dediimizin btn alacasn gsterir: Sadullah Paa, bir gn Mustafa Paa ile otururken, Msrl Paann kethdas ieri girerek, kendisine bir iane frfr uzatm ve Kandilli'de mr tketen yoksul bir aile iin yardm istemi. Paa elini cebine sokup aratrdktan sonra karp iki altn vermi. Kethda Efendi de iki altn alp gitmi. Onun zerine Mustafa Paa konuuna demi ki: ane olarak iki altnck veriime belki atnz. Ama bu kabahat bende deildir. Kethdadadr. Bilmem, bir trl daha ounu veremedim. Oysa, Kethda Efendi bu yolda bavurmayp da, benim hesabma elli lira verse ve bunu gider defterine geirseydi, sesimi karmazdm. O yoksul kiiler de yararlanm olurdu. Msrl Paa 1870 yllarnda, ikinci Maliye Nazrlnda, emberlita'ta, Asm Paa konanda, Encmen-i lfet ad altnda ok Avrupa ve ok kumarsal bir kulp de amtr. Kurucular arasnda Erkek Gzeli adyla n salm olup, babasndan nce mr etei ksalan irva-nizade Rt Paann olu Hakk Bey de vardr. Ne ki, btn deme giderleri Msrl milyarderden kmtr. O kulbn servenini de buraya boca edelim ki Mustafa Paann adamlarna ne denli esirifira olduu daha iyi anlalsn. Encmen-i lfet'in pehpehli bir kileri ve mutfa vardr. Dimitro adndaki usta bir a herkese parmaklarn yedirir. Ne var, Dimitro, usta olduu kadar hrszdr da... Gnn birinde Paamz, orta elilerden birinin onuruna kulpte bir len eker. O akam, oradaki yemeye imeye arl bulunanlar arasnda Sakz Ohar-nes Paa da vardr. Sakz Paa daha sonraki gnlerde leni yle anlatacaktr: 506 O akam 15 trl yemek yedik. Yediimiz yemeklerde o kadar sanat vard ki, et mi, sebze mi, balk m ayrt edilemiyordu. O kadar yedik, o kadar doyduk, sonunda yle bir mide fitnesine uradk ki, bir iki gn a gezmek zorunda kaldk. Kulbn mdr Andon Alik'tir. Alik Efendi, belki Paa sorar diye, lenin hesabn, ertesi gn aba-dan sual etmitir. Dimitro da 35 bin kuru (Mecidiye para) tuttuunu sylemitir. Alik Efendinin, yz bin aknlk iinde yzne baktn grnce de : Yzme ne bakyorsun ! Verdiim orba horoz hayasndan yaplyor. Konserve olarak Avrupadan gelir. iesi on frangadr. Sade 15 ie ondan gitmitir. orbann harcna 150 frank giderse, br yemeklere ne gitmez? Alik Efendi buna 35 bin kuruun bile yetmeyecei kuruntusuna kaplarak azn kapar. ki- gn sonra Mustafa Paann Dimitro'dan hesab almasn istedii vakit ise yle der: Dimitro'ya sordum, 35 bin kuru ediyor. Alik Efendi, Paann fkelenmesini, kzlca kyamet koparmasn bekliyordun Oysa paann kl bile kprdamaz. u bizim Dimitro da ok idarelidir. Encmen-i lfet iki yl kadar srgit olur. Tanrya kr, hocalar: Oras kulp deil kumarhanedir diye szlanmaya gemilerdir. Bu yzden Mahmut Nedim Pa-a'nn sadrazamlnda kapatlr. Ne var, kulbe son zamanlarda ilgi de azalmtr. Tatlarn eksiklii yznden yeler kulbe kolayca gidip gelemiyorlardr. Abdl507 hamit'in vakanvisi Abdurrahman eref Bey o gnlerin tat durumunu yle saptamtr:

 Bahekaps, Beyazt, Aksaray, Edirnekaps, Beyolu, Beikta gibi merkezlerde araba ahrlar bulunup gereksinme duyanlara zel arabalar koturulurdu. Bir sefer iin en azdan 40 - 50 kuru verilirdi. Uzak yerlerin cretleri daha da yksekti. Bir de stanbul'un dar ve karanlk sokaklarndan araba ile gemek bir ikence idi. Hocapaa yangnndan sonra alan Divanyolundan baka geni cadde yok gibiydi. Geldik imdi yine bir sze. Bunun ne olduunu akoz etmek iin yeniden Kbrsllar yalsndan ieri dalalm. Yine, o bereketli 1910 ylndayz. Bugn burada gazeteci Ahmet Samim son raconunu gsterecektir. , Kbrsl evket'in en yakn arkadalarndan biri de odur. Kbrsl Tevfik ve evket, bunlarn enitesi Nurettin Ferruh Bey Refika Hanmn kocas ve aile dostu Halit Beyle birka dostun kurduu Ahrar Partisini Sada-i Millet gazetesinde yazd bayazlarla destekliyordum Ahmet Samim 26 yalarnda zeki ve kan bol bir kafadr. alkan ve drsttr. Fazl Ahmet Ayka onunla birka kez konumu, zihninde ne kadar zmleme ve eletirme gc varsa, tm.kloroform koklam gibi uyuup kalmtr. Salar platin, byklar karanfildir. 508 Ksacas, byk bir yurtseverdir. Ama ittihat ve Terakki Partisini zorbalkla sulad iin zerine ok dman ekmitir. Bugn burada, Halit Beyle Mustafa Fazl Paann olu Prens Mustafa da vardr ki Deli Mustafa diye n salmtr. Daha evket'le evlenmemi olan Mevhibe Bebek de biraz sonra annesiyle birlikte salona giriini yapacaktr. O an evket Beyin annesi Atiye Hanm da orada bulunacak ve stnde Kbrsl Hanmlar iin zel olarak dokutturulmu siyah bir malah grnecektir. Mevhibe Bebek de, tam anlamyle bir Hanmefendi olduuna vararak iinden yle geirecektir: Ah, ne olur, kaynanam da biraz bu kadna benzese ! Mevhibe Bebek salona admn att vakit topunun elinde ayran bardaklar vardr. Glp syleiyorlar ve politika kesiyorlardr. Bir ara Ahmet Samim elindeki barda kaldrr, ayran dibine kadar ier: ocuklar, bu belki benim son ayranmdr. Bu herifler peimi brakmyorlar. Ahmet Samim, birka gn sonra, Sada-i Millet basmevine, kendisini grmeye gelen Fazl Ahmet'e de u yrekler acs aklamay yapar: Biliyor musun Fazl, ne kadar fenaym. Ne kendimi, ne de evremi hi iyi grmyorum. Bir kez una inan ki, memleket gmbr gmbr gidiyor. Sonra benim halim de pek berbat. O gnlerde Ahmet Samim'e bir sr gzda mektubu da geliyordur. Kimi garip kiiler basmevine damla509 yp kendisine, sesini ksmasn, gazeteden ayrlmasn bile tembih geiyorlardr. Gereini ararsanz, gen yazarmz, gazetenin sahibi Kozmidi Efendiden de kukulanyordu r. Ertesi akam Fazl Ahmet yine Ebussuut Cadesin-deki basmevindedir. Celal Sahir'le eyhlislam Cema-lettin Beyin olu Muhtar Bey de ordadr. Topluca Muhtar Beyin Kurueme'deki yalisna gideceklerdir. Celal Sahir'le Muhtar Bey nden karlar. Fazl Ahmet'le Ahmet Samim, Sahabettin Sleyman' bulup onu da getirmeye gideceklerdir. Ay, benim gzyalarn yine nerelere kap saklandnz ? Gkyznden al kanatl Azrail uup gelmitir. Ahmet Samim'in aka gsne basp konmutur. Onun tatl cann alacak olmutur. Sizler nerdesiniz ? Ahmet Samim'le Fazl Ahmet Bahekap'da, Kasap-yan Eczanesinin karsndaki boaac frnnn nndeler. Bre kak stanbul'lular, ya sizler neler yapars4nz ? Bu tarakay niin nlemek istemezsiniz ?

Bu taraka yle bir tarakadr ki ilk iitildiinde Fazl Ahmet Vuruldum diyerek kendini frndan ieri atmtr. Bre, air Nefi'nin drt mezhebe gre ldrlmesine de ses karmam olanlar, bu ne utanmazlktr? Vuruldum diye baran Fazl Ahmet'e bir ey olmamtr ama gk kmayan Ahmet Samim cansz, yere yklmtr. 510 Ey, olayn grg tan Fazl Ahmet, bundan sonrasn sen anlat ki yemede, imede olanlarda kaklarn, atallarn brakp buraya kosunlar: Ben byle lgnca frndan ieriye atlrken, bir taraka daha olduunu pekl duydum. Frnclar yemek yiyorlard. Byle kaplarnn nnde kurunlar patlarken, birinin Vuruldum diye ieriye can atmas zerine korku ile yerlerinden frladlar. Hemen de ak duran kepengi indirdiler. Ben yzdeyz vurulduuma inanarak, kulaklarmn zarlar para para olurcasna nlad halde, stmde, bamda kan aryor, tarifsiz bir sersemlik iinde bam, bedenimi uuturuyordum. Frnclar arabuk su getirdiler. Onu bile iemedim. O anda aklma Samim geldi. Ya onu vurdularsa ? Dehetim btn btne artt. Frnclar da tam bir dleklik iinde bulunuyorlar, kepengi amyorlard. Sanrm 10 dakika kadar ylece kaldm. Birdenbire dardan kapya vurdular. Gelenler zabta grevlileri imi, aydnlk istiyorlarm. te bylece, ben de dar kmay baardm. Galiba, dnyada hi unutamyacam en yrtc bir tablo iin. Frndan verdikleri kt lambann krmzms ve pis aydnl altnda beyninden vurulan zavall Samim'in l yz grlyordu. Bu kitap bir de Boazii'nin Gizli Tarihi'dir. Bunun byle olduunu bir kez daha belli etmek iin, imdi de kameralarmz Kandilli Hamam ustalarndan Aye Hanma evirelim. Ne ki, ondan nce Beylerbeyi'n-de konak tutan Sadrazam Tekgz Yusuf Ziya Paay, dostlar yardmcmz olsun, srtlayacaz. Amedi kaleminde grevli Mehmet Pertev Efendi sonradan Paa Sadrazamn olmayan gzne gir511 mek iin bir kaside dktrmtr ki, ilk iki dizesi yledir : Dili gamdidenin bir dahi handan olduun grdk O naadn hele bir kerre adan olduun grdk Pertev Efendi iiri, o zamann 1798 ylnn byk tezkirecilerinden Reislkittap Kastamonulu Arif Beyin ki yaamyks Ata Tarihinde anlatlmtr eline tututurarak Sadrazama yollar. iirin her dizesi grdk szc ile son bulduu iin, aklna hep kendi krl den Yusuf Ziya Paa kasideyi okurken Arap harfleri'yle yazldnda, grdk szc krdk diye okunmaya da pek elverilidir renkten renge girmi, sonunda da yeilde karar klmtr. iirin rgalanmas bittiinde, Arif Beye biberli bir zlgt sunar: Bu yadigarc Pertev gzel air imi. Bizden para koparmak umuduyla yazd kasidenin her dizesinde krlmz yzmze vurmu, Hadi o, iiri bir an nce bitirmek iin kafasn yormad deyelim. Ama size ne oluyor? Siz bu gibi inceliklerden uzak kalmam biri olduunuz halde, bunu alp getirmisiniz. Bu, bizi bile bile anlaysz ve sersem saymak deil midir? Hoppala ! Arif Bey bir sr zr ve yalvaryakarn ayaklarna yatar. in kts Tekgz Paa sadrazamlnn ilk gnle-rindedir. Yeni grevinin yaldzn daha stne sindirmi deildir. yle bir kkrer ki, Arif Bey de grevinden alnm olur. 512 Mehmet Sreyya Bey Sicil-i Osmani'de Yusuf Ziya Paa iin unlar sralar: Kr Yusuf Ziya Paa 223 zilkadesinin (1 ocak 1809) on drdnde ikinci kez sadrazam olup Halep'ten 224 rebilevvelinin sekizinde Der Saadet'e geldi. 226 re-bilahirinin on altsnda da grevinden uzaklatrlarak Dimetoka'ya srld. Maden eminlii de zerinden alnd. 231 muharreminde, vezirlii eski haline dntrlerek Eriboz ve Karlili muhafzlna, ertesi yl da Sakz muhafzlna getirildi. 1234'te (1819) orada fevt oldu. Sakz'da eyh lyas trbesinde gmldr. air, alkan ve akl banda bir kii idi. Gzleri zayft. Msr iinde hayli hizmeti grld. Ancak, kars, Kandilli Hamam ustalarndan Aye Hanma mahkmdu.

Vyy! Daha nce bu olaylara ok iaret edilmitir. Ahmet Rasim bile Hamamc lfet'i yazarak, kadnlk uzman Pakize kars ile eski iskerlet Sabriye karsn yerin dibine geirmitir. Ama biz Aye Hanmn kadnlarla tenha konumalara kalktn bilmiyorduk. Onun iin onu kameramzdan ekip kararak yerine bir baka hamam ustasn, Vesile Hanm hamamclarn filmini ekmezsek kitabmz pek eksik kalr yerletireceiz. Bylece bugnk gne de biraz daha yaklam oluruz. nk Vesile Hanmn 1869 ylnda stavroz (Beylerbeyi) Hamamnda i tuttuu tarih yazarlarnca saptanmtr. Demek isteriz ki, Fransz mparatoriesi Eugnie, o yl stanbul'a geldiinde Ben hamamc isterim diye tutturduundan, bu Vesile Hanm arlm, o da Beyler513 beyi Saray hamamnda mparatorieyi bir gzel keselenitir. Vesile Hanmn da saygdeer mparatorieyi kendine mahkm edip etmediini bilmiyoruz ama, o tarihten sonra Vesile Hanm Eugenie'nin gzelliini, endamnn ekiciliini, zellikle de teninin billurluunu anlata anlata bitirememitir. O gn Vesile Hanm, belledii birka Franszca szc, ban gzn yarp, mparatorieye frlatmay da unutmam ve kas kas glen mparatorieden byk paralar almtr. Bu blmn uzaktan nian da budur. 514 YAHYA KEMAL BAINDA Gece, Leyla'y ayn on drd Koyda tenha ykanrken grd Yahya Kemal bu iiri Kbrsl Mehmet Paa yalsnda yazmtr. 1912 ylnda, Paris'ten stanbul'a dndkten sonra, airimiz yalda sk sk grnr. Kimi zaman haftalarca, aylarca kalr. Ayn on drdnde de yal halkna kendi iirlerini okumay pek sever. Bu yal, ona sevgisini hi eksiltmemitir. lmnden sonra Yahya Kemalcilerin bir gelenek haline getirdikleri 2 Aralk bu, airimizin doduu gndr toplantlarnn birka da burada yaplmtr. uraca kstrmak gerekir ki, bu toplantlarn en by de 2 Aralk 1960 gn Saffet Ltf Tozan'n, Tevikiye Yokuundaki evinde patlatlmtr. 30 - 40 kii gelmitir. Ayrca ev sahibinin de 15 kadar zel konuu vardr. hsan kr Aksel, Muzaffer Esat Ghan, Tark Temel, Kazm smail Grkan... stanbul'un en sekin Ord. Prof.'lar ordadr. Ahmet Hamdi Tanpnar ise ki iki yl nce Yahya Kemal hastanelere dt vakit stadn i rdeini bann stnde tamakla azl bir Yahya 515 Kemalci olduunu gstermitir enlie Prof. olarak deil, yazar olarak katlmaktadr. Vehbi Eralp da ona uymu, profesrln salona girmeden emsiyelikte brakmtr. Salim Rza Krkpnar, Halis Erginer de btn Yahya Kemalci retmenler adna koup salondaki yerlerini almlardr. stanbul bankaclarn ise Reit erif Egeli ile Enver Bakrc kendi kiiliklerinde yaatyorlardr. Karabiber Safiye Ayla da, en yakc baklarn takp taktrarak airimize son saygsn sunmaya gelmitir. Bugn burada etin Altan da var dersek armayn, o da airler airine son bir ninni peke etmek istemitir. Haa, bir de Orhan Saik Gkyay vardr ki, o da salona ok gle ve ok bilimsel yrylerle yrmtr. Saffet Ltf Tozan'n evi tepeleme antikadr. Yerlerde minderler, postlar... Konuklar onlarn stnde. Bir sofra da donatlmtr ki zengin sofra denilen ey budur. Bylesi baka hibir yerde grlm deildir. Sadece ku st eksik diyeceiz ama, ola ki o da rak kadehlerinden birinin iine saklanmtr.

Toplant hsan kr ile Vehbi Eralp'n birer konumas ile almtr ki salonda ok yrek kabartlar dal-galanmtr. Bunun arkasndan da saz ve iir fasl balamtr. Orhan Saik Gkyay, Vehbi Eralp, Salim Rza airimizden iirler okumulardr. iirler iyiden iyiye tkenmeye balad vakit etin Altan, Salim Rza'ya engel atmtr: 516 Hoca, bu, Yahya Kemal toplants ama, ayni zamanda iir toplants. Sen hep Yahya Kemal'den mi okursun ? Kimden okumam istersin ? Fikret'ten. Gereini ararsanz, Krkpnar gizli bir Fikretidir. Bu neri zerine Sabah Olursa ile Promete yi dktrr. Ordakilerin topunun yznde gller amtr. Yalnz Vehbi Eralp ile hsan kr suratlarn asarlar. Kbrsllar yalsndaki Yahya Kemal toplantsnda ise ev sahiplii, Mustafa Paa torunu Leyla Hanmdadr. Tm Yahya Kemal havadarlarndan baka, bugn burada Ahmet Dall ile Atatrk zamanndan kalma, ankaya Muhafz Alay Komutan smail Teke de vardr. Kandilli tepelerinde kk bulunan bu kk, Kbrsllarn yanndaki yal yanarken bir kvlcm sramasyla birka yl sonra yanp kl olacaktr Fethi elikba da arllar arasndadr. airimize yaknl ile bilinen Kabata Lisesi Matematik retmeni Esat Kural da eksik deil. Salnda Yahya Kemal'e: Sen stanbul'un sekizinci tepesisin deyen Behet Kemal alar da bakelerden birinde. Geri, bugn burada doru drst bir sanat yoktur ama, aldrmayn, airimiz salnda da onlara pek yz, vermemitir. Dolular iilirken Salim Rza da, iir konumuna geeyim mi, gemeyeyim mi, onu dnyordur. 517 Bir iir, iki iir, be iir. Sra Mustafa Seyit Sut-ven'in iirine gelmitir. (Anlalan bugn iir yasa kaldrlmtr.) Krkpnar onu da dmdz etmeye balamtr ki rhtma bir sandal yanar: Yeni bir konuk. Leyla Hanm geleni ordakilere tantr: Mustafa Seyit Sutven. Yaaaa ! Sutven (kibar): Ltfen iiri kesmeyin. Krkpnar (iiri okuyarak): Kesen kim. ? Sutven (gzlerinde iki damla ya): Bu iir benim deil, sizindir. nk 15 yldr aldm mektuplarda herkes sizin bu iiri dilinizden drmediinizi yazyor. Krkpnar (boynunu keserek): Aman efendim, aman efendim... Sutven orta boylu, gsterisiz, sska ve esmercedir. Hilmi Ziya yedek subayken onu Edremit'te tanm, piyasaya srmeye kalkmtr. Ne ki, bu ii asl kotaran Ata olmutur. Pirimiz, ustamz Ata, iiri, 1931'lerde, Siirt Milletvekili Mahmut Beyin Milliyet gazetesinde, Fikirler ve nsanlar balkl kesinde kucana aimed, tm stanbul ondan lakrd karr olmutur. (Burada okurlarmz gazetelerdeki yazlarn da yitip gitmeyeceini dnebilir.)* imdi de kendimizi 23 Ocak 1913 gnne kaydralm. Yahya Kemal'i i bana getireceiz. airimiz Kbrslzade Tevfik'i Paris'te tanmtr. Trk Eliliinde ataemiliter Fethi Beyin Fethi k-yar yardmcsdr. Sonradan stanbul'a dnm, Bal518 kan Savandan bir sre nce Kmil Paa Kabinesinde Harbiye Nazr olan Nazm Paa da, Tosunpaazade Mustafa Paann yakn dostu olduu iin, onu kendi yanna emir subay almtr. Yahya Kemal'e gre Kbrslzade ince neveden yorulmutur. Ruhu, gzlerinde ve dudaklarnda glckler halinde grnr. Kimsede erkeklik o kadar sevimli, zek o kadar temiz, neve o kadar bulac duyularla bir araya gelmemitir.

23 Ocak 1913 ki o gn perembeden bakas deildir, Tevfik Bey yine emirsubayl grevini srdryordur. Mevhibe Bebek, kocas Kbrsl evket Beyle, bir sre Avrupalarda ve Kbrslarda dolatktan sonra gelip Kbrsl Mehmet Paa yalsna yerletii iin o gn, sabahleyin, odasnda bulunuyordur. Kapya biz mi vururuz, Tevfik Bey mi vurur? Hadi Tevfik Bey vursun da, arkasndan da Mevhibe Bebek'in odasna dalversin. Tevfik Beyin, o gn izinli olduu halde, zerinde niformas vardr. Mevhibe Bebek: Bugn izinli deil misin ? Nereye gidiyorsun ? Paaya verilecek nemli bir kat var. Dn vermeyi unuttum. Brakp dneceim. Tevfik, ortalk ok kark. Ne olaca belli deil. Ne olursun, o eski tabancadan vazge de yanna iyi bir silah al. Bu benim akar almaz ok iler grr. imdi onun gibisi yok. Merak etme. / 519 Tevfik Bey kar. Aradan iki, dakika gemi, ya da gememitir ki bir ngrt, bir grlt. Mevhibe Bebek neye uradn ararak dar frlar, sesin geldii yana doru koar. Onun gibi btn yal halk da sofaya seyirtmitir. Kbrslzade sofann ortasnda. Ayaklarnn dibinde tuzla buz olmu bir avize. Tevfik Bey sofadan geerken dm. Biraz daha ge dse Tevfik Bey de bin para. Sarayn emektarlarndan Paskal, efendisine yalvarr: .Aman Paacm, biz byle eyleri uur saymayz. Ne olursunuz, stanbul'a inmeyin. Tevfik Bey bu gibi bo inanlara aldran biri deildir. Btn stelemelere karn, vapura yetimek zere skelenin yolunu tutar. O perembe gn stanbul'a durmamacasna yamur yamtr. Yahya Kemal, ikindi sularnda, kdam gazetesinin kapsndan kmak zeredir ki gzleri, Babli yokuunun yukarsndaki kalabala taklr. Oradaki El-Adl gazetesinin sofasndan sokaa atlayanlar Sadrazamla doru kouyorlardr. airimiz, yukar doru yrynce Babli'nin nnde ou sivil, birka da sarkl birka yz kiilik bir gsteri gruhu ile karlar. Babli Ca-miinin stnde, parmaklk hizasnda da iki sra asker. Gstericilerin yzleri sapsar, sesleri de pek yufkadr. Ortada ayak cbbeli, yarmay sakall bir hoca yapmack hareketlerle kollarn kaldryor, ordakilere Tekbir ektirmeye alyordun Gen ve kara cbbeli bir softa ise Asker, Allah, Muhammet, slam, Edirne sz520 '# jjssLF ' "^'Btr- ' ^mr~ M m T__ fiBL ;~m "Sn* ' WMNSk*^ [M. L*-'A M Kandilli'de kald bir yal ki, o da Akntburnu'ndaki Edip Efendi yahidir. Onu da anlatalm ki kitabmz Badat Kalesi gibi yz kaleye deer olsun. Yal iki blmdr. Selamlk Vaniky'e, Harem de Kandilli'ye merhaba eker. Harem ve Selamln st katnda yumurta biimi sofalar vardr. Buradan bir kapyla sah baheye klr.

cklerinin sk sk getii bir sylev uzatyordun Ne ki szlerinin hibiri anlalmyordun Yahya Kemal bir ara, Paris'ten tand, Jaures hayran mer Naci'nin erlerle gstericiler arasndaki bolua atldn grr. Yakal boynundan frlam, bo-yunba bir yana gitmitir. Az kpk iinde. ki kii onu tutmak isterse de baaramaz. mer Naci imdi yrtk bir sesle gaklyordur: Askeerrrr ! Askeerrrr ! Siz ! Siz ! Askerrr! Onun da ne dedii belli deil. Gelgelelim, erler, gzlerini ona dikmi, hayran hayran bakyorlar. Yahya Kemal o dakikalar sonradan yle anlatacaktr : Bu srada birdenbire Meclis-i Has kaplar ald, ierden siyah bir bulut gibi bir insan kalabal koptu, sahanl doldurdu. Ortalarnda, elinde bir kat tutan Enver Enver Paa grnd. evresindekiler, kanatlarn am kular gibi Enver'i koruyorlar ve ayni zamanda kalabala ve askere kar: Edirne, Edirne lklaryla baryorlard. Sahanlk zerinde en ok Silah Tahsin ile fedai Gmlcineli Eyp gze arpyordu. Bunlar boyunlarndaki allar sallyorlard. Enver'in sahneye k, gsteriyi bir an durdurdu. Enver, elinde o kad tutarak, ok tatl ve koltuklayc bir iaretle koruma blnn subayn: Cemil Efendi ltfen gelir misiniz ? diye ard. O zavall gen subay Enver'in bu iaretindeki byye tutuldu. Birka adm yrd, sonra bir bakaldrcnn szn dinlemenin tereddtyle du-ralad, yanaamad. Szde bu ihtilalin srr, o aralk askerin bir hareketine bal gibiydi. Bu manzarann son evresi olarak, mer Naci'nin o perian ve cokun kl521 yla bir daha ortaya atldn grdm ve gittike oalan seyirciler arasndan ktm, ekildim. Tarihilerin Babli Baskn dedikleri eydir bu. O sralar, Osmanl mparatorluu en kara gnlerini yayordur. Bulgar ordular Catalca'ya inmitir. Hkmet, Bulgarlarla apar topar bir brakma imzalam, imdi Edirne'yi onlara vermenin yollarn aratryordun Halksa, yiite savunmasn daha da srdren Edirne Kalesinin dmana verilmesine kardr. ttihat ve Terakki bu durumdan yararlanarak Babli Basknn dzenlemi, Kmil Paa Kabinesini al aa etmitir. Geri Babliye saldrarak Hkmetin devrilecei ok nceden haber alnmtr ama Meclis-i Vkelann tek nlemi Babliye bir blk asker getirtmek olmutur. O da, baskn gn talime karlarak, yerine, Anadolu rediflerinden, yeni silah altna alnm bir birlik braklmtr. imdi de basknn filmini ekmek iin, saatlerimizi, leden sonra ikiye ayarlayp Meclis-i Vkela odasndan ieri dalalm. Motor.. Bala ! Yakn planda Sadrazam Kmil Paann beyaz al sakal ve koskoca burnu. Ama onu burada tutmamza olanak yok. Mabeyn Bakatibi Padiahn bir buyruunu getirmitir. Kmil Paa onu kabul etmek iin kendi odasna geer. Kamera bu kez Harbiye Nazr Nazm Paay grr. Kamera onun stnde iken sofadan silah sesleri iitilir. Yakn planda : Nazm Paann baskn konusunda ne ka522 dar aldanm olduunu gsteren yz. Orta planda : Nazm Paa ile Dahiliye Nazr Ahmet Reit Bey. Harbiye Nazr arkadana utan ve ac ile bakmaktadr. Genel plan : Nazm Paa, sofaya doru hzl hzl yryerek odadan dar kar. eyhlislam Cemalettin Efendi de kar. O, nceden tasarlad gvenli bir yere gidiyordur ama kamerada eyhlislamn kafasndan geenler yer almaz. Bunlarn arkasndan teki nazrlar da birer birer svrlar. imdi kamera Dahiliye Nazr ile Evkaf Nazr Ziya Paay ve Bahriye Nezareti vekletinde bulunan Bahriye Feriki Rstem Paay grr. nk odada onlardan baka kimse kalmamtr. Kamera odada dolarken revolver sesleri de aralkl olarak srgit oluyordur. Dahiliye Nazr aklndan Babli'deki bln nerdeyse ie el koyacan dnyordur ama kamera bunlar da ekmez. Yalnz Dahiliye Nazrnn pencereye yaklap, camdan dar dikizlediini grr.

D sahne. Kamera yal, sakat, clz birtakm askerler grr. Tfeklerini bir sopa gibi ortalarndan tutmu, saa sola baknp duruyorlardr. Kamera bunlarn yannda bir subay ararsa da bulamaz. D sahne. Bablinin n kaps. Kap nnde nbet bekleyen iki er. Sadan soldan frlayan basknclar, dan, dan, dan, iki eri de kurunlarlar. Sadrazam yaveri Nazif Bey, arkasnda alt kii, kapnn nnde grnr. Dan, dan, dan. Onlar da kurunlanmlardr. Basknclar bu kez caml kapy krmaya balarlar. Sahne bir i sofay canlandrr. Basknclar sofaya alan caml kapy krp ieri dolmulardr. Kamera Nazm Paa ile Kbrsl Tevfik Beyi grr. kisi de fkeyle basknclara doru ilerler. 523 Genel plan : Basknclar da Nazm Paa ile Kbrsl-zadeye doru ilerliyorlard. Dan, dan, dan. Harbiye Nazr ile emir subay da ehit dmlerdir. Kamera imdi Almanya Elilii Batercman ile Anadolu imendiferler Genel Mdr Bay Huguenin'i grr. Ellerinde kat-kalem boyuna not alyorlardr. , Onlar Dahiliye Nazr da grm ve aklndan yle geirmitir: Belki Alman Elisi Baron Maral'n buyruuyla buraya gelmilerdir. Ama bobin bittii iin kamera onun dncesini deil, kendisini bile grntleyememitir. lm haberi yalya akama doru geldiinde herkes yolda yol amtr. ld m, lmedi mi ? Yine de pek belli deildir. Mevhibe Bebek, Kbrsllarn dayzadesi Feride Hanm alarak bir sandala atlar, Bebek'e geer. Ordan bir araba ile ver elini Babli. Yazk ki yazk, her haber Tevfik'in lmn doruluyordun te yandan evket'le Nazm da tutuklanmtr. evket Bekiraa Blne, Nazm Zaptiye Nezaretine kapatlmtr. Be yzyldan uzun be gn sonra evket kagelir. Sskalam, sararm, sakal uzam, tannmaz olmutur. Sadr ya, yaldakiler katmerli sevinlere boulurlar. Nazm' da brakmlardr. Yalnz o, kendini yalda gven altnda grememi, ili'de yabanc bir dostun evine snmtr. Gelgelelim, Tevfik'in acs yalnn stne bir lm sessizlii serpmitir. evrede hafiye olu hafiyeler. Bunlardan biri, bahvan ra olarak, yalya bile kaplanmtr. Kbrsllar onu biliyorlar, ama seslerini -karmyorlardr. 524 ) Biz kendimizi bu kez de Babli Basknn ertesi gnne kaydralm. Kara haber gazetelerde bir kaza kurununa balanarak veriliyordur. Yaldakiler, hi deilse Tevfik'in lsn almak isteindedirler. Bir gn nce Mevhibe Bebek ile Feride Hanm Babli'ye gittiklerinde, durumlarna acyan yal bir adam, onlara vurulanlarn bir mula Selimiye'ye gtrlp gmleceklerini sylemitir ama bu, hibir ey demek deildir. Dikkat, dikkat! Artk lam cimi yok, Yahya Kemal iyisinden i bandadr. Arkadann lsn aramak grevi ona verilmi, o da alessabah Kandilli'den ehre inmitir. ly kimden soracan dnrken karsna mer Naci kar. Sanda Silah Tahsin, solunda fedai Eyp. airimizi grnce znl bir yz taknr. Tevfik'le yakn arkadaln biliyordur. Kendine zg marklyla gelir, airimizin koluna girer. Girmesinin tezine de sz Tevfik'e getirir: htilalin cilveleri bu ! Hep en iyileri yere serilir. Tevfik'i namusu ldrd. Ben de senin kadar yandm, inan. Ah, neye o saat oradayd ? Fransz htilali tarihini birlikte okuduk. htilalin cilveleri byledir. Sen benden iyi bilirsin. mer Naci, laf kesiyor da kesiyordun Yahya Kemal onu uzun uzun dinler. Sonunda bir zamanki arkadalklar adna, Tevfik'in lsn bulmak iin yardmn ister. mer Naci mrn-krn zerine almaya balar. 525 Yahya Kemal onun duygulu yann tanmtr. Fransz htilali tarihinden birka rnekle serzenite bulunur. Bunlar hemen etkisini gsterir. lv almaya sz verir.

ki eski Paris yolcusu imdi Kprden Bahekap'ya doru yryorlardr. Bankasnn ordaki Sebil'in yanna geldikleri vakit, deminden beri konumalarn dinlemi olan Silah Tahsin Yahya Kemal'in kulana doru eilerek der ki: Nafile yoruluyorsunuz Beyefendi! Bu sabah S-leymaniye mezarlna gmdler. Oh, mer Naci sznden kurtulmutur. Yahya Kemal ise doru Sleymaniye MezarNna koar. airimizin deyiiyle, iin ne asl, ne de fasl vardr. airimiz bal gibi atlatlmtr. Szn ksas, ly bulmak Itri airine bir dert olmutur. Her sabah yeni bir areye bavuruyor, her akam yalya eli bo dnyordur. Hah, Tevfik'in smail Hakk Bey adnda, Mekteb-i Harbiye'den bir arkada vardr. Cafer Tayyar Beyin kardeidir ve de Selimiye komutandr. Yahya Kemal bir de onun karsna kar. Yahya konuur, o kemkm eker. Yahya konuur, o kemkm eker. Sonunda Yahya'nn tepesi atmtr: Tevfik'in Loti ve Claude Farrere gibi yabanc dostlar da var. Bu byk insanlar Trkleri bugnlerde btn dnyaya kar savunuyorlar, yarn da stanbul'a 526 gelecekler. Onlar sizin gibi deil, vefal dostlardr, Tevfik'in mezarn ararlar. Bu biimde gizli tutulduunu haber alrlarsa, hepimiz zerine ok irkin bir dnceye varrlar. Bu szler Selimiye Komutannn kafasn bulandrmtr : Beni gn sonra, yine burada grmeye geliniz. uzun gn ! Tevfik'in mezar belirlenmitir. Karacaahmet'te, suterazisi olan keye yakn bir yerdedir. Yaldakiler yeniden alamaya gemilerdir. Olsun, hem alyorlar, hem de Tevfik'in mezar bulundu diye seviniyorlardr. Ertesi gn Yahya Kemal oraya evket'i de gtrr. Bir gn, iki gn. Bizimkilerin iine bir erik kurusu der: Tevfik gerekten o mezarda m ? evket, mezar atrmay aklna koymutur. Hkmet yolundan bunu salamak olanakszdr ama Halit Bey bir eyler yapar. Mezarclarla anlamtr. Bir akam, hava kararnca, mezar atrabilecektir. O akam, o saat gelir. evket, Yahya Kemal, Halit Karacaahmet'tedirler. Bundan sonrasn Yahya Kemal anlatsn ki tylerimiz diken diken olsun : Mezarclar geldiler, bizden yapacaklarn sakl tutacamz zerine sz aldktan sonra ie giritiler. Biz, arkamz birer mezar tana dayam, iin bitmesini heyecanla bekliyorduk. Uzaktan grdk ki, mezar tan 527 kaldrdlar. Ba mezarc bize iaret ekti. Mezarn bana geldik. Biraz sonra kabirde yatan bir cesedi beline kadar atlar. Ceset mrekkeple ovulmu gibi siyaht. Siyah tuntan bir heykele benziyordu. Ben Tevfik'i tanyamadm. Ama kardei evket hemen tand: O ! Kendi! dedi. Karde, kardein plak vcudunu ne kadar deise, doal bir ainalkla tanyabilir. Ve cesette iki kurun yaras grnyordu. Biri sol gzn buruna yakn ukurunda, biri de gste, sol memenin zerindeydi. Yaralarda kurtlar kaynayordu. Bir sre Tevfik'in yzne baktk. imizde bunun son gr olduu duygusu vard. Mezarclar artk kabri kapayacaklarn bildirdiler. evket bir trl ayrlamyordu. Onu g ektik. Ey okur, bir memleketin ilerine tela geldi mi, bil ki orada tutuklamalar bolca olur. Bu mezarlk gezisinden birka gn sonra da evket ikinci kez tutuklanmtr. evket'in Trakya'da grevde bulunan bir arkada vardr ki, kendisine mektup yazp basal dilerken, lme neden olanlar da bir gzel ykamtr. Bu mektubu kimseler grmemitir. Gel-gelelim, evket'in karl ele getii iin mektubun varl da ortaya kmtr. Bir gn, sabahn krnde, yal baslr. Mektubu arayacaklardr. Ksa srede odalar, salonlar, sofalar tannmaz duruma gelmitir. ekmeler, dolaplar boaltlm, amarlar, araflar oraya, buraya

atlmtr. Nedir, aramalar hibir sonu vermez. Mektup bulunamamtr. Gelenler evket'i tutuklamaktan baka bir yol gremezler. Sabahn o kr saatinde Yahya Kemal'le iki damat da yaldadrlar. Onlara dokunmazlar. imdi, bildiniz artk Kandilli'nin durumunu. Kald bir yal ki blm doldu. O da Akntburnu'ndaki Edip Efendi 528 yalsdr. Onu da anlatalm ki kitabmz Badat Kalesi gibi 100 kaleye deer olsun. Yal iki blmdr. Selamlk, Vaniky'e, Harem de Kandilli'ye merhaba eker. Edip Efendi Tuna ve Yemen Defterdarlklar ile Maliye Mstearlnda bulunmu, -1879 ylnda da Bl rtbesiyle Maliye Nazrlna getirilmitir. Maliye ilerini gnlnce yola sokamadndan vrzvr kpeklerin saldrsna takat getiremez bir duruma dm ve kendi isteiyle Maliye Nazrlndan Rsumat Eminliine gemitir. Edip Efendi devletin alacana ahin, vereceine kargadr. Mithat Paa, bir tarihte, Rusuk'ta bir yangn knca ona yle demitir: A babam, bu su, Tuna'nn bilinmeyen yerlere akp giden suyudur. zerine titrediin hazine gibi, biter tkenir ey deildir. Merak etme ! nk Edip Efendi de yangn sndrmek iin Tuna'ya. hortumlarn veren tulumbaclara u tembihi gemitir: Tulumbaclar dikkat edin, suyu israf ediyorsunuz. Edip Efendi'nin eli de skdr. Bir emsiyesi vardr ki delik deiktir. Srsklam olur da, yine de elden karmaz. Onun iin bir de u yky anlatrlar: Rsumat Eminimiz, kendisi iin, Orozdibak Mdrne bir yeleklik sipari etmitir. Birka gn sonra kadife gelir. Bu, krmz noktalar olan siyah bir kumatr. Edip Efendi kuma inceledikten sonra ederini sorar. Mdr: 529 mecidiye. Oooo, ben bu kadar pahal ey giyemem. iki mecidiye veriniz. Yoo, mal da deerinden aa alamam. Ne ki, Edip Efendi yalsn demeye kalkt vakit varyemezliini unutur. Onu zamannn en gzel, en pahal eyalar ile donatr. Edip Efendi 1888 ylnda lmtr. Yaly da ondan bir yl nce, eski Maliye Nazrlarndan, ehre zrd Kani Paadan satnalmtr. Yalnn XIX. yzyln ilk yarsnda yapld kestirilmektedir. lk sahibi Muammer Paadr ki Kani Paa da ondan almtr. Yalnn iki blm birbirine uzun mu uzun koridorlarla, alttan, stten baldr. Salonlar ve odalar da birbirinin iine gemedir. yle ki btn kaplar ap Harem kesinden bakld vakit ta en utaki Selamlk kesi grlr. Harem ve Selamln st katnda yumurta biimi sofalar vardr. Altlarnda da talklar. stanbul yallar zerine en krdak yazlar yazm olan Haluk Y. ehsuvarolu, Haremin st katndaki sofadan bir kapyla setli baheye kldn, baheye bakan odalarn da bol penceresi olduunu syler. Yapnn cmle kaps da Selamlk tarafndaym. Buradan Selamlk talna girilir, iki kesim arasndaki odadan, mabeynden, geilerek Harem'e ulalrm. Edip Efendi yaly alnca iyi bir onarmdan da geirmi, Selamlktaki tavan naklar arasna kimi resimler yaptrmtr. ehsuvarolu, Selamlkta, aada be oda, bodrum katnda be blme, st katta drt oda, iki salon bulunduunu da yazar. Haremde ise st katta sekiz oda, 530 bir salon, alt katta bir koridor zerine oda, bodrumda da oda ile bir hol vardr. Aferinler bize ki, konuyu nerden aldk nereye getirdik. Aman, aman, elaman, lafmz artk toplayalm da eve svmann yollarn arayalm. Bunca lakrddan sonra bir frka rzgar m kar, keileme, dabur, orok mu patlar, pek belli deildir.

Belli olan udur ki, bir Yldz yeli dosa, gn deiir. O yel dolup tamam olursa, iler korkunlar. nk frtna balar. Rzgardan anlar kiiler byle vakitlerde sokakta kalmaz. Kalrsa bana bela gelir. Piri Reis Kitab- Bahriyye'sinde bunu byle sylemi, byle yapmtr. 531 PYANOLU ASES Padiahmz ok yaa yanyor! Kandilli Sarayn yal uaklarndan biri koa, koa gelip Beyzade Celalettin Beye bu yank havay yetitirmitir. Celalettin Bey ne olduunu birdenbire akamaz: ldrdn m adam, ne diyorsun ? Padiahmz ok yaa yanyor! 1900 yl Austosunun son gnndeyiz. Sultan Hamit'in tahta knn, yani clusunun 25. yldnm kutlanyor. Camiler, saraylar, konaklar, kkler, yallar, sokaklar renk renk fenerler, bayraklar, taklar, havalelerle donatlmtr. Her eyin iyisini ve gzelini seven kim sevmez Beyzade Celalettin Bey de Kandilli Sarayn bahesini fenerlerle dayayp dedii gibi, arkadaki korunun tam ortasndaki bir yere de, iri iri harflerle Padiahm ok Yaa levhasn dikmitir. O vakitler, stanbul'da elektrik yaygn olmamakla, bo bir kasann stne yerletirilen yaz cam fenerlerle aydnlatlmtr. Gelin grn, fenerlerden birinin kapa ald iin de tahtalar mum aleviyle tutuuvermitir. ite Celalettin Beye kamano edilen haber budur. Yangn, sarayn iinde duyulunca, herkes birbirine girift olur. Bin teekkr, Kandilli tulumbaclarna ki tez 533 duyup, tez gelip atei bastrmlardr. Yaz da onarmdan geirilince donanma gecesi enliinden hibir ey eksik drlmemi olur. Donanma gecelerinde Boaz'n gzelliine deyecek yoktur. ki ky da prl m prl. Havai fiekler, arh-felekler, pskrmeler, anak - mehtaplar durmadan alyor. 25. clus yl! Breh, breh, bren! ubuklu'da Msr Hdivi Abbas Hilmi Paann gcr gcr kasr elektriklerle havalanmtr. Beylerbeyi'nde ise eski Hdiv smail Paa'nn kz Fatma Hanm da, ondan geri kalmamak iin, yalsndan baka, dalar, tepeleri de donatm. Abdlhamit'in memleketi soan-salataya evirmesinin 25. yl.' Vay be, Defterdarburnu'ndan Arnavutky'ne dein sra sra dizilmi sultan, ehzade yallar da prnur. Kurueme'de eyhlislam Cemalettin Efendinin, Adliye Nazr Abdurrahman Paann, Dahiliye Nazr Memduh Paann, Bahriye Nazr Bozcaadal Hseyin Hsn Paann, Vaniky'de Srktibi Mustafa Paa ile Serasker Rza Paann yallar, engelky'de Vahdettin'in kk de klar saar ama bunlar beylik klardr. Sadece yal ya da kkte oturanlar aydnlatr. Bir metre teden geen halkn gzbebekleri bile belli olmaz. Mabeyin Baktibi Arif Beyin, kinci Ktip Arap izzet'in, hafiyeler babuu, bol frk ve bol tkrk Eblhda'nn onun olu da hafiyedir, Beikta Aslan Yedi - Sekiz Hasan Paa'nn, yine hafiyelik stne 534 alan Sakall Mehmet Paa'nn ve daha nice nice padiah bendelerinin konak ve yallar da salam donanmdadr. okluk, gklere ba eken duvarlar arkasna snm olan bu saray yavrularndan bir ince saz sesi ykselir ki, dardan dinleyenlere sivrisinek vzlts gelir. Aralk, aralk da bart-burt bando mzka grlts. Bunlarn sokak kaplarn da, belleri Karada tabancal Arnavutlar bekler. Ne ki, gerek donanma Emine Hanmefendi'nin Bebek'teki yalsnda izlenmelidir. Valdepaa diye anlan Emine Hanmefendi Hdiv Abbas Hilmi Paa'nn annesi gnlerce nceden hazrlklara geer.

nce marangozlar aport edilmi, kyya, boydan boya, oya gibi arapkri tahta havaleler ekilmitir. Lal kadife perdeler, srma saaklarla da sarp sarmalanmtr. Renk renk ampuller ise yal ile arkadaki kk ve koruyu benzersiz klara bouyordun O gnlerde, Mabeyinci Faik Bey onun yals da Bebek'tedir Mir Fuat Paa'nn kulana unu fs-Iayacaktr: Valdepaa, Abbps Hilmi Paa gibi, Avrupa'dan elektrik motoru getirtmi. Srttaki kke, renkli ampullerle Padiahm ok Yaa yazm. Yeil, krmz, eflatun, sar ve stbeyaz. Ampullerin birini yakp, birini sndryor. O kadar gzel ki bizim donanma snk kald. Mir Fuat Paa elektrik motorunu es gemitir. nk onun kknde de var. Ama trl renkteki ampuller iin u karl yaptrr: Bu renklerin anlamlarn anladn m Faik Bey? Bilirsin, Sarayda birka hizip var. Eblhda Efendi, Fe-him Paa, Arap izzet Paa, Basurcu Agah Paa takm535 lan ve en sonra da hibir eye karmadan st dkm kedi gibi oturanlar. Yeil Eblhda Efendi, krmz Fehim Paa, eflatun her tarafa dnen Arap zzet Paa, karantina rengi olan sar Basurcu Agah Paa hizbine, beyaz da stdkmlere iarettir. Valdepaa yalsndan 40-50 metre akta ise bir sr duba. anak-mehtaplar, arhfelekler, dahmeler burda da geerli. Sermet Muhtar Alus onlar iin : Yak bre yak ! Sabaha kadar tkenir deil, diyecektir. Biraz tede de Hdiv'in El Mahrusa yat. Gvertesinde, tepeden trnaa beyazlar iinde, mzkaclar boyuna Hamidiye marn patlatyorlar. Bebek'ten Kadky'e srayacak olursanz, Kalam'ta da Mir Fuat Paa'nm kk. Papaapa, pappapaaa ! Buras da gndz gibi. Kk, 1888 ylnda Abdlhamit armaan etmitir. Paa da, sonradan kkn iki yanndaki geni arsalar alarak buray Hyde Park'a evirmitir. Baheye tahtadan bir kule de kondurmutur ki Galata Kulesi ka para ? stnde de , drt yl nce Avrupa'dan getirttii bir projektr. stanbul'un ilk projektr. Sultan Hamit bu kkten baka, 1890 yllarnda, Paaya birka maden oca da balamtr. Bunlardan biri ok verimkr ktndan Paa onu Franszlara yksek bir bedei karlnda satarak zenginliine zenginlik katmtr. Fuat Paa Elena Kahraman diye de anlr. 1877-1878 Trk-Rus Savanda Gazi Osman Paa Plevne'de sarlrken, o da Elena'da sarlmtr. Ama o Rus ordusunu yle bir yenilgiye uratmtr ki Ruslar toplarn bile brakarak kamlardr. 536 Ama Elena Kahramanna Deli Fuat Paa da derler. Hemen hemen ayni yllarda Sultan Hamit'in Bir delinin eline mi kaldk? demesinden kmtr bu da. Nedir, Paa, kendisine deli denilmesinden pek memnundur. Deliliin aklllk, evliyalk gibi bir ey olduuna inanyordun Son yllarnda, bir gn laf arasna unu kstrr : Zaten ben deliyim. Estafurullah, tam tersi, ok akllsnz. Aman Allahm ! 80 yldr, ben akllym, diyordum, herkes bana deli diyordu. imdi, ben deliyim, diyorum, herkes, akllsn, diyor. Onlar m deli, ben mi ? Gereini ararsanz Sultan Hamit, Paay hem sever, hem de ondan ekinir. Bu korku, Fehim Paa'nm cumalleriyle pekitirilince, 1902 ubatnda, Beikta nlerinde, her an padiah buyruu bekleyen zzettin Vapuru onu alp Beyrut'a gtrr. Oradan da srgn yeri olan am'a gnderilir. O ada snnetler, okluk donanma gecelerine denk drlr. Bundan bir yl nce, yani 1899 yl donanma enliinde de, Burhan Felek bir genel snnet dnne katlm, bu dnlerde Sultan Hamit snnetlilere birer altm lira eyrei dattndan, o da eyrei ald gibi cebine indirmitir. Bu akam Deli Fuat Paa da Kalam'taki kknde oullarn snnet ettiriyor. Paann, Nebile, Seyrandil, nirah Hanmefendilerden olma 18 ocuu vardr. Yedi kz, 11 olan. Bunlardan Hulusi Fuat Tugay ki bu ak-

537 am 10 yandadr ilkin doktor olacak, sonra da Hariciyeye atlayacaktr. Demokrat Parti zamannda da, Kahire Elisi iken, Nasr'la bozuarak emekliliini isteyecektir. Abeysi Esat Fuat bey de ki bu akam 16 yandadr hariciyecidir. Petersburg, Atina eliliklerinde bulunmu, Balkan Savanda da Sadrazamlk tercmanlna gelmitir. Bu grevde iken, Sadrazam Kmil, Mahmut evket ve Sait Halim Paalarla ve zellikle de Talat Paa ile birok yolculuklar yapm, Krm'da, Rus arlarnn yazla geldikleri Livadya ehrine ve dost devletlerin kararghlarna gitmitir. Birka dil konuur. ncelik uzmandr. Burhan Felek, onun yemee olan meraknn da her eyi bastrdn syler. Yalnz Trk mutfa konusunda pek tutucudur. Alafranga mutfan Trk yemeklerini soysuzlatrdna inanr. 50 Trk Yemei adnda bir kitap da yazmtr. Bunlarn arasnda ekili prasa da vardr ki, zamannda ok kiilerin azn sulan-drmtr. Dorusunu ararsanz, Deli Fuat Paa ocuklarnn saysn da bilmez. Adlarn da bilmez. Onlar sofraya ya srasna gre oturtur. Arkasndan da hepsi tamam m diye bir bir sayar. Gerektiinde de onlar 3.numara, 7 numara diye arr. Snnet ocuklar baheye kurulan adrlardadr. Kl-kuyruk kiiler de adrlarn nndeki kanapelere, koltuklara datlmtr. Deli Fuat Paa, elleri arkasnda, konuklarna pohpoh ekmekten bir an geri kalmyor. Arada bir de, telerde dalga geen Hristiyan uaklara sesleniyor : Alfred, des fruits glaces ces dames. Demetre, des sirops ces messieurs. Georges, cigarettes nos convives. 538 Mzka, saz, davul-zurna... Bir curcuna ki kimse oral deil. Binlerce kadn-erkek tkmyor da tkmyor. Badat Caddesinde, Akdeniz Filo kumandan Rami Paa'nn kknde de ehzade Yusuf zzettin Efendinin kzkardei Saliha Sultan oturuyor. Biz oraya da yanamayalm da Kozyatanda Bab- Seraskeri Masraf Nazr Edirneli Hasan Paann kkne konuk olalm. Medet bre medet! Buras da davullar, zurnalarla clus harmann savurmakta. Bir yanda pehlivanlar, bir yanda kekler, engiler. Biraz sonra Hayali Ktip Salih de ortaya atlp hnerini gsterecek. Erenky'n eski istasyon caddesine kp sola kvrlnca da Uzurl Zht Beyin donanmas ile burun buru-ne gelinir. Bahe, insana heyheyler getirecek bir byklkte. evresi, frdolay, Diyarbakr kalesi duvarlar. ii de tklm tklm aa. Taflanlar, sarmaklar... Meneke, yasemin, leylak kokular ise burun dryor. Kalabalk da ona gre. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi mmeyyizlerinden, rtbe-i saniyeli Koska Gzeli Faik Bey de bu akam burda. Yz pembe ve krksz, gzleri szk, fesi kana ykk, kravat alaz taraz, parmaklar karanfil bynda, tombul, tombul karlara doru ilerliyor. apkn ki bu kadar olur. Yannda da iki arkada. Bunlardan biri Ka-dkyl Kaptan Reit. Ahmet Rasim'in tonton adn verdii, Kadky'e ileyen vapurlardan birinin kaptan. Belki 5 numaralnn. ok yakkl, ok bkn, ok hovarda. 539 Eski Tersanelilerden. Kadky'de, Cevizlik'te oturur, tekisi Einstein. Ufak-tefek, sska ve Selaniki Tarihi yazar Mustafa Efendi gibi Selaniki. Gerekte, Koska Gzeli Faik Beyle tanmas yllarca sonradr ama, bizim stelememize dayanamyarak, o da bu akam kapa buraya att. Einstein'n stanbul'da bir kapsndan girip, teki kapsndan kmad okul kalmamtr. Felsefeye ve tarihe pek dkndr. Sizin anlayacanz ukalann teki. nl bilgin Einstein ile bir hsml yok ama zamann greli olduu kuramn adandan nce ortaya atan odur. Yalnz o, zaman szc ile zamane kadnlarn anlatmaktadr.

Koska Gzeli ile arkadalar sanki bir bal anann iine dmlerdir. Tepeleri goguruklu, ok ince peeli, dirseklere kadar pelerinli, birbirleriyle fan-fin-fon konuan k m k huriler sadan sola seyirtiyorsa, mu-abak ve cierdeldi ilemeli bunlar yine Sermet Muh- tar'n szleridir, Kozan tlbendi bartlerini kulaklarndan arkaya dolam, aln kabartmalar ve yan zlfleri meydanda, dekolte gsleri tenteneler, plak kollar helheller iinde, trl trl yeldirmeli, renk renk Halep malahl cennetten km glbeekerlerde soldan saa pervaz ediyorlardr. Kameriyedeki saz takm da en dokunakl havasn patlatmakta. Fener, fener, fener. Ortalk apaydnlk. Hele anak- mehtaplar yannca her yer gnlk, gnelik kesildi. imdi biz yeniden Badat Caddesine inip, ordan da Bostanc'ya Nafia Nezareti Muhasebecisi Sadi Beyin ku kafesini andran kkne vuralm. stanbul'un nl donanmaclarndan biri de Sadi Beydir ki bahesindeki imdiler Koru Park denilen yer pervazl ifte rzgar tulumbas ok alk alr. 540 Bahedeki ss aalar ile katmerli gller zerine iek yoktur. Duvarlarla kameriyeler de sarmak, hanmeli ve yaseminle rtl. Bahe kaps da bayraklar, turaJ Osmanl armas ve fenerlerle donatlm. Kapnn iki yannda birer sokak feneri ki bunlar da bayraklarla ssl. Burada, Uzun Zht Beyin bahesinin tersine, hanmlar ve beyler ayr yerlerde eleniyorlar. Harfendazlk, gz-ka iareti, ylklk diye bir ey aramayn. Ortalkta resmi ve sivil polisler mekik dokuyor. Birinin ayran kabard m, hadi hop dar. Ey okurlar, bu satrlar dikkatle oku : Kitabmz sona ermektedir. Bu anlatlanlar bir daha hibir yerde bulamazsn. Sadi Bey kibar, uyank ve musiki dkndr. Bayram ve donanma gecelerinin dnda da, dairelerde kalem ktibi olarak alan sazende ve hanendeleri de zaman zaman yanlar cihannmal, koltuk ve kanapesi de yksek voltajl kkne toplar. Rzgarl lenlerden sonra, cep harlklaryla herkesin gnln yakar. Yaza rastlayan ramazanlarda ise, kkn bahesinde, trl ieklerden rlm ardaklarn altnda, birer, ikier, er kiilik iftar sofralar kurdurur. Genie bir alanda da 25 -30 kii kaldran bir sofra hazr edilmitir. Bu da her akam, bata gygyclar, eitli konuklarla dolup dolup boalr. Sadi Beyin topluluklarnda ok bulunmu, ok rak imi olan besteci ve okuyucu Lemi Atl yle anlatacaktr : -r ki kiinin bir yerde toplanmasn istemiyen ve bu i iin bir sr hafiye kullanan Abdlhamit'in, Sadi Beyin kkndeki bu padiahsal yaama gz yumma541 sini, o zamanki bykler trl trl yorumlarla anlamaya alrlard. Bu topluluklara katlanlardan biri de Kemani Mem-duh'un, olaanst lavta ustas enitesidir. Columbia Plak irketinin "algclarndan Udi Hasan'n babas da olan bu adam iin Lemi Atl Ad mehulm olmutur deyecektir. Oysa, Lemi Atl'larn evinde, bir gece, Kemani eref Drri, Hac Arif Bey, Santuri Ethem, Kanuni em* si, Giriftzen Rza, Udi Basri Bey, Beylerbeyli Hakk, Hac Kerami Efendi, Domates Ahmet Bey ile Hafz Yusuf Efendi bir araya geldikleri vakit, bu enite bey de lavtasn prprlatm ve umumen hayretler uyandrmtr. Sadi Bey her clusta. irketi Hayriyeden bir vapur da kiralar. yice donattktan sonra Boaz'da gezdirir ki, Boaz'daki mehtabiyeleri ve saz lenlerini ortaya dktmzde o da, iindeki kerizcilerle birlikte okurlarmzn iskandiline sunulacaktr. Yz bin ah ki, imdilik kitabmz son bulmaktadr. Biz de son bir kez kameralarmz Yldz'a evirelim. Bakalm ap ap kalabalk o donanma gn, orada ne grgr atar. Aaaa, ite buna atk. Kurumlar, bankerler, para-babalar, vezirler ksacas kursanda padiah nimeti olan herkes akan ekmi Sultan Hamit'e pekeini toka ediyordur. Osmanl Bankas kyak bir piyano vermitir ki, Paris Panayrndan 15 bin kayme saylarak satnalnm-tr. Dyun-u Umumiye, Zat ahanenin evetlik gsterecei bir hayr iine harcanmak zere bin lira sunmutur. Ttn Rejisi de ayni ii yapmtr. Osmanl Tramvay irketi ise, byk takalar atmtr.

542 Saraydaki kutlamalar da ngr m ngr. Bu yl, smrc ve sprc tm devletler Ab-dlhamit'e Kzl Sultan adn vererek saldrdklarn unutarak elileri aracl ile kutlamada bulunmay azm-samlar ve zel delegeler gndermilerdir. ngiltere ve Rusya en anl amirallerini, Fransa bir svari generalini, Almanya byk bir katy, talya bir amiralini yollamtr. Romanya ve Srbistan kelli-felli birer kurulla arz- ubudiyet eylerken Bulgaristan da hemen hemen btn bakanlar kurulunu stanbul'a aktarmtr. Bu arada, Yunanistan hi kimseyi gndermemitir. Yunan Elisi Bay Mavrokordato da, rastlant gerei, baka bir yerde bulunmu, kutlamaya sadece maslahatgzar katlmtr. ran ah ise ailesi ileri gelenlerinden birini postalamtr. Ttn Rejisi Genel Mdr Bay Louis Ram-bert bu yaclk ileri zerine u yargy kesecektir: mparatorluun bu eski paralar ballklarn yenilediler ama vergilerini vermediler. Aman, amanlar, o gnn sabah, btn bu cafcafl kurullar Beyolu sokaklarn pek tantanal bir biimde dolamlardr. Has ahrdan ayrlan arabalara binilmitir. Byk devletler kurullarna drt atl, kklerine de iki atl arabalar verilmi, nlerine de mzrakl svari alay srlmtr. Btn bu kurullar daha sonra Saray'a giderek arz- tekrimatta bulunmulardr. Hkmdar ve hkmetlerinin namelerini sunmulardr. Ey okur, mr bir ykdr. sterseniz bu yknn sonunu da Bay Louis Rambert'in gnlnden izleyelim: Sultan Hamit, kendisine sunulan mektuplar, evresinde devlet ileri gelenleri olduu halde, kabul etti. 543 Tercmanlk grevini Hariciye Nazr Tevfik Paa yapyordu. Sultan Hamit'in an ve erefi, bir gnlne, geici ve yapma bir parlakla brnd. Kendisine deerli armaanlar verildi. Devlet grevlileri aylk almamlarsa da szlanmalarn kestiler. Ulus bile, bir an ektii yoksulluu unuttu. Cumartesi, btn ehir ve btn Boaz dnya almaz klarla bezendi. Seraskerin Rza Paann konana, yemee arlmtm. Giderken, Yldz Caddesinden arabamla ilerleyemedim. nip yaya yrdm. Yollar ok kalabalkt. Paa, konanda yemek salonunun al trenini yapyor. Bir hayli konuk vard. Bir artist, piyanoda, kimi paralar ald. Bir matmazel de fiyakal arklar okudu. Sonra, birtakm Trk hanendeler, garip biimde kirili sazlar kullanarak, bitmek tkenmek bilmeyen ve burundan sylenen paralar dktrdler. Sonra yemee buyur edildik. Ama ben erken yemek yediim iin burada nmden geen piyatalar saymaktan baka bir ey yapmadm. nk saat sekizde yemek yerim. Konakta ise sofraya on buukta oturuldu. Halk arasnda enlik bir gn srd. Ertesi pazar gn ve daha sonraki gn Sarayda lenler ekildi. stanbul'a gelen delegelerle elilik grevlileri arld. Yar resmi daireler grevlileri ise arlmad. Reji, Osmanl Bankas, imendiferler ileri gelenleri de arlmad. Gerekte var olmayan para harcand. Maliye Nazr Ahmet Reat Efendi paraszlktan ne yapacan dnmeye balad. Donanma gnleri btn gzler de pencerelerdedir. Fndkl'dan Rumelihisan'na, skdar'dan ubuklu'-ya dein Boaz' sal sollu taraya taraya, tabana kuvvet gelen, dili bir kar darda, brtm yz kan-ter iinde, lastik yakal zk, kravat yampiri, kalpsz fe544 sinin altnda yazma mendil, soluk ceketli, yoluk panta-lonlu biri beklenir. Adam yalnn kesinde grnr grnmez de ocuklar l basar: Gazeteci geliyor. Adamcaz merhabay ekmeden lmlerinizin can iin, aman bir yudum su ! yalvarma yatar. Koca maraba su ile bardak yetitirilir. Muhabir Efendi bunlar yine Sermet Muhtar Alus anlatyor melip, bir ovucuyla da tepesine bastrp, bir, iki, , drt bardak suyu devirir. Arkasndan kahve, kalp cigaras sunulur. Gereken paray bastn m, ertesi gnk kdam, Sabah, Tercman Hakikat gazetelerinde enliin yazld gitti. Ama bu da, nc, ikinci, birinci snf olmak zere derece derece.

ki eyrei verdin mi, yalnn benzerlerinden kat enderkat stn bir biimde aydnlatlp sslendii, Padiaha gerekli balln gsterildii yazlr. Mecidiyeyi mi gzden kardn, atafat daha tamam, slup daha renklidir, iki eyrek daha m toka ettin, artk cafcafa deyecek yoktur: Mkemmel ince saz ve orkestra takmlar ta be-sabah trup etmiler, teganni ve terennm eylemilerdir. Fiekler, mehtaplar tututurularak etraf nurlara gark klnmtr. Dedik ya, mr bir ykdr. Bu yknn bir parasn da, donanma gecelerinin ertesi gn yaynlanan gazetelerden birindeki ilana ayralm : Dahiliye Nazr Devletlu Memduh Paa Hazretlerinin sahilhane-i li-i asafaneleri ile st tarafndaki kkleri an- li-i sadakat ve ubudiyete elyak (kulluk anna yakr) bir biimde binlerce parlak fevanis (fanuslar) ve encm dil kanadille (kandillerle) ok gz 545 alc ve tantanal ve benzerlerine kat kat stn bir almllkta ve latif ve makbul bir surette aydnlatlm ve sslenmitir. Uygun yerlere, Cenab- Hilafetpenahiye dein vgler, kl yazlarla, byk tahtalar zerine yerletirilmitir. Bayraklarla yce Mecidi ve Osmani nianlarnn gklere nur saan timsal-i mcessemleri de aslarak sayg geniletilmi ve ziyaretilere dondurma, limonata, eker ve uruplar ikramiyle hepsi de arlanm ve padiaha ballk duygularnn kantlar herkesi memnunluktan memnunlua srklemitir. Donanmay seyre gelenlerin Padiahm ok yaa duas da tekrar-ale-t-tekrar (boyuna) gkleri nlatmtr. Bu donanma gecesinin altna bir izgi izmek iin yeniden Kandilli Saraya dnmemiz gerekir. Beyzade Celalettin Bey de bu akam yalnn selamlk kesiminde yabanc ve levanten dostlarna balo ekmektedir. Kandilli'nin btn tannm aileleri, Glavani'-ler, Kont Ostrorog'lar/ Bodvi'ler, Clayton'lar burdadr. Polka, mazurka, kadril ve daha baka danslarn pasaportlarn karyorlardr. Selamlktan alg sesleri yk- ' sellrken de bahede hafiyeler dolayordun Bunlarn ii gc, olan, biteni Yldz'a curnal etmek. Hafiyeler koruda da bol bulamatr. nk koru da maherullah. Kandilli ve engelky halk oluklu, ocuklu akn etmiler. Mzka burada da vardr ki geceyi Sultan Hamit maryla am, oturanlarn topunu ayaa kaldrmtr. Kitabmzn dibi grndne gre Kandili iin daha nce sylemediimizi imdi syleyelim. Buralarn-Kandilli Bahe adyla n salmasnn nedeni udur ki, Sultan IV. Murat Han Hazretleri Revan fethine gidecekleri sra, Akntburnu'nun orda bir saray- i 546 li yaplmasn buyurmular ve anlan gazadan 1632 ylnda dndklerinde, orada bina edilmi yeni saraya Edip Efendi yals sonradan burann ykntlar zerine kondurulacaktr. g "etmilerdir. Gn tezine de Mehmet adnda civanbaht bir ehzade dnyaya geldiinden yedi gece kandil donanmas olmutur. te bu yzden buralar Kandilli denilmekle nlenmitir. Ne ki, Ahmet Mithat Efendiye sorarsanz, burann cemaziylevvelini yle dile getirir: Kandilli tedenberi hretli bir yerdir. Fetihten sonra Rumlar buralardan ekildiklerinde Osmanllar bu kye yz vermediler. Pek ok zaman sonra tek-tk ziyaretiler gelip giderlerdi. Kandilli diye hretgir olmasnn nedeni udur: Padiahlar gerek Gksu seyirye-rinde, gerekse daha yukarda, ubuklu'da, akama kadar elendikten sonra geceleri kaykla dnerlerdi. Kandilli zerinde bir papazn bahesi vard. Papaz, belki iltifat ahaneye eriirim diye, birok kandiller yakard. Yakn zamana kadar, oras Kandilli Bahe diye bilinirken, sonra Bahe si kaldrld. 1914 ylnda irketi Hayriyenin yaynlad bir kitaba gre, Kandilli'de 85 evde kadn-erkek 700 Mslman, 75 evde kadn-erkek 500 Rum, 25 evde 170 Ermeni ve 50 evde 200 yabanc oturur. Bu kyn gnde verdii yolcu ortalamas 485'tir. Yaz aylaryla cuma ve pazar gnleri de 400 konuu vardr. irketi Hayriyenin gnlk geliri de ortalama 650 kurutur. Efendim, Kandilli'deki hamamn yaknndaki okulu yaptran da Anadolu Kalemi bahalifesi Mehmet Efendidir. Okul meydanndaki kuyuyu ise 1638 ylnda Hatice Sultan atrmtr. Hseyin Ayvansarayi'nin (l. 1786) 547

Hadikot-l Cevami adl yaptnda anlattna gre, Kan-dilli'de bundan baka, alt kuyu daha vardr. Birini, yine 1638'de, Sultan Murat Han Hazretlerinin silahtarlarndan Siyavu Aa kazdrmtr. Hseyin Ayvansarayi, Siyavu Aann, Sultan ibrahim anda, 1640 ylnda, Deli Hseyin Paann ikinci kez grevden alnmasnda, stne paalk eklenerek, Kaptan Derya olduunu da syler. Siyavu Paa, 1651 yl ramazan- erifinin drdnc gn yani 21 Austos'-ta da. Evliya elebinin ana tarafndan akrabas Melek Ahmet Paa yerine sadrazam da edilmitir. Ne ki, bir ay, yedi gn sonra da Malkara'ya srlmtr. 1656 ylnn be martnda ise, Zurnazen Mustafa Paa yerine, yeniden sahib-i mhr olmutur. Paa bu kez de, eski sadrazamlnda olduu gibi, birtakm iten atmalar, mansp- datmalar, srgnler ve kelle uurmalarla vakit geirmitir. Sadrazamlnn 52. gnnde de, mr kuunu ovucundan kararak Ali Paa-i Atik, yani Atik Ali Paa camiinin mezarlna gmlmtr Kandilli arsnda gerei kadar dekkin yani dkkanlar da vardr. IV. Mehmet anda, XVII. yzyln ikinci yarsnda, buralara Nevabad adnn verildii de syls-nir. Sultan I. Mahmut da, 1751 ylnda fevkani bir cami ile bir eme kondurmutur. Nimet Efendi ise, emenin bittii gn, gnein batmasna iki saat kala ibu iiri dktrmtr ki btn lleri diriltmitir: Ben piyano alyorum sen orada ka yl Salarn at seni sevmeyi deitiriyor nk Ellerini at gzlerini at dudaklarn at yoksa Ben seni pyorum senin dudaklarnla her gn 548 Senin gkyzn benim gkyzmden plyanolu Kirpiklerini at gzlerini pyorum nk Kalarn at azn at kulaklarn at Ben seni kuyorum senin esmerliinle yoksa Ben senin dilerinle glyorum daha ne Senin yldzlarn her gece Beethoven'li Piyanoyu al seni dnmeyi tutuyor nk Ben seni sevdalyorum sen orada ka yl Eyvah, eyvah ! Sanrsam, Nimet Efendinin iiriyle bizim Salah Birsel'in Piyanolu Ases iirini birbirine kartrdk. Onu yazacaktk, bunu yazdk. Ne oldu ? Katlar m kart ? Yoksa bizim aklmz m buland ? Eh, bir yazar bunca sayfa kosun da, dnyasn amasn, bu pek bindebirdir. Her yazarn, kitabnn sonunda, yapt iin bereketinden olarak, ka gz solar, akl vrvr olur ve de gn gn karn ier. Baknd! Bunu, bizim nceden hesaba alarak, karmza kan her iire zarpadak dalmaktan kanmamz gerekirdi. Dorusu, bu yanlg byk bir yzkaraldr. Burada Ahmet Mithat Efendi olsa yle der: Okurlar Bu kusur pek byk bir kusurdur yargsna varnca, hissiyat- derunlarnda bir byk deiiklik grerek, herhalde, yani velev ki zorunlu olsun, bir estafurullah ekmekten geri kalmamlardr. 549 Gelgelelirn, biz Ahmet Mithat Efendi deiliz. Paris'te Bir Trk adl roman da yazmyoruz. Okurlarn da, bugne dein, ilerini stan duygular deitirdikleri ne grlm, ne de duyulmutur. Yanlg, yanlgdr. Yanlmz bilelim ki, bir daha byle bir zirzoplua ve hoppala kalkmayalm. unun urasnda ka satrlk yerimiz kald ? Lakrdy oka dolatrmadan, artk aklayalm ki,' bu kitabn yazar da biz deiliz, Salh Birsel'dir. stanbul iinde camii ve emesi yoktur ama Boazii'nden ilk ngr-mngr o ekmi, Boazii'nin gizli tarihini ilk o yazmtr. Bu kitab karalad zaman mr altm yl oldu.

stanbul'a ikinci geliinde 1977 ilkyaz Bostanc ve Anadolu yakas zerine, yazarlkla kalnca bu yapta balamtr. Hicret-i Nebeviyenin 1394 tarihinde (M. 1979) rebiievvel aynn yirmi sekizi ve ubatn yirmi beinde, yani pazar gn ikindi vakti de onu btnledi. Ey, her iin aasn, yukarsn bilen okur, hi kukusuz, senden baka okur yoktur. Taze yazarlar bile, be bin altn imdat edilse de, okuma denizinden alarga dururlar. Ama sen, ey okurlar okuru, insanlk gstermek dileinde olduun iin, bir kitap grsen, ensesinden tuttuun gibi silkelemeye balarsn. Boazii ngr Mngr' da kantarlayacak olursan, yargn tezine bildir ki bu gsz Salah Birsel de yapt yalan mdr, gerek midir anlasn. 550 Eer Boaz' dolduran kalabala zulm edildiine varrsan, -be kaporoza aldrmadan, kitab tuttuun gibi Boaz sularna frlatmaktan da ekinme. ekinme ki, bu yoldan yeni geecekler de bundan > k alsnlar ve kendi ilerini ileyerek bahar^bekler olsunlar. Bu zulm Boaz halkna deil, yazarn kendisi-nedir. deyecek olursan, ha bak, o zaman da sevin ve mutluluk kaldracak bir pusulay elden ele geir ki Salh Birsel'in yrecii de az-biraz neve bulsun. imdilik son, vesselam. 551 KAYNAKA Abasyank, Sait Faik. Lzumsuz Adam, istanbul : Boboaz Basmevi, 1948. Abasyank, Sait Faik. Alemdanda Var Bir Ylan, istanbul: Yeni Matbaa, 1954. Abdurrahman eref. Tarih Musahabeleri, istanbul: Matbaay Amire, 1339. Ahmet Fehirn Bey. Hatralar, istanbul: Kervan Kitaplk Basn Sanayii A.., 1977. Ahmet Rasim. Osmanl Tarihi, istanbul: emsi Matbaas, 1328. Ahmet Rasim. ehir Mektuplar, istanbul: Kader Matbaas, 1328. Ahmet Rasim. inasi, stanbul: Yeni Matbaa, 1927. Ahmet Rasim. Fuhi Atik ve Hamamc lfet, stanbul: stanbul Matbaas, 1958. Ahmet Refik. Turhan Valide, istanbul : Amed Matbaas, 1931. Ahmet Refik. Sokullu, istanbul: Orhaniye Matbaas, 1924. Ahmet Refik. Kprller, stanbul: Matbaayi Hayriye ve reks, 1331. Akbal, Oktay. Bulutun Rengi, stanbul: Yenilik Basmevi, 1954. Akbal, Oktay. Yalnzlk Bana Yasak, istanbul: Son Telgraf Matbaas, 1967. Akbal, Oktay. Istinye Sular, istanbul: Yenilik Basmevi, 1973. Ali (Basireti). stanbul'da 50 Yllk nemli Olaylar, stanbul: Smbl Basmevi, 1976. Ali Haydar Mithat. Hatralarm, stanbul: Gler Basmevi, 1946. AH Rza (Balkhane NazrO.Br Zamanlar istanbul, istanbul: Kervan Kitaplk A.., tarihsiz. 553 Ali Rza-Mehmet Galip. XIII. Asr Hicride Osmanl Ricali, stanbul : Tercman, 1001 Temel Eser, 1977. Ali eydi Bey. Terifat ve Tekilatmz, stanbul : Kervan Kitaplk A.., tarihsiz. Anonim. Boazii - irketi Hayriye, stanbul: Ahmet hsan ve reks Matbaaclk Osmanl irketi, 1330. Atl, Lemi. Hatralar (Canl Tarihler, cilt: 6), stanbul: Trkiye Basmevi, 1947. Ata, Tayyarzade Ahmet. Tarih-i Ata, stanbul : eyh Yahya Efendi. Matbaas ve Basireti Ali Bey Matbaas, 1293. Ayal, Mnevver. Dersaadet, stanbul: Doyuran Matbaas, 1975. Ayka, Fazl Ahmet. Krpnt, stanbul : Yeni Matbaa, 1924. Beyatl, Yahya Kemal. Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul : Baha Matbaas, 1968.

Beyatl, Yahya Kemal. Siyasi Hikyeler, stanbul: Baha Matbaas,. 1968. Celalettin Paa (Veloraj. Madalyonun Tersi, stanbul : nver Matbaas-Sebat Matbaas, 1970. Cevdet Paa (Ahmet). Tezakir, Ankara : Trk Tarih Kurumu Basmevi, Birinci cilt: 1953, kinci cilt: 1960, nc cilt: 1963, Drdnc cilt: 1967. Cevdet Paa (Ahmet). Tarih-i Cevdet, stanbul : Hikmet Gazetecilik Ltd irketi, 1972. Danimend, smail Hami. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul : Trkiye Basmevi ve Yaylack Matbaas, Drdnc cilt: 1972, Beinci cilt: 1971. Danman, Zuhuri. Sultan kinci Abdlhamit Han, stanbul : Yeni Matbaa, 1966. Dorys, Georges. Abdlhamit Intime, Paris, 1903. Ebzziya Tevfik. Yeni Osmanllar Tarihi, (Bugnk dile uygulayan : Ziyad Ebzziya), stanbul : Garanti Matbaas, 1973. Eldem, Sedat Hakk ve nver, A. Sheyl: Amucazade Hseyin Paa Yals, stanbul: Kat ve Basm ileri A.., 1970. 554 Eremya elebi (Kmrcyan). stanbul Tarihi, stanbul : Kutulmu Basmevi, 1952. Ergin, Osman Nuri. Trk Maarif Tarihi, stanbul: Eser Matbaas, 1977. Ergin, Osman Nuri. stanbul ehreminieri, stanbul: ehremaneti Matbaas, 1928. Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umur-u Belediye, stanbul : Evkaf Matbaas, 1924. Eref efik. Tarihi Trk Greleri, stanbul : stanbul Matbaas, 1953. Evliya elebi. Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul : Yaylack Matbaas, 1969. Faik' Reat. Eslaf, stanbul : Kervan Kitaplk A:., tarihsiz. Fatma Aliye. Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, stanbul : Kanaat Matbaas, 1332. Fontmagne, La Baronne Durand de. Krm Harbi Sonrasnda stanbul, stanbul : Kervan Kitaplk Basn Sanayii ve Ticaret A.., 1977. Galland, Antoine. stanbul'a Ait Gnlk Anlar, Ankara : Trk Tarih Kurumu Bas'mevi, Birinci cilt: 1949, kinci cilt: 1973. Hadiye Fahriye. Yeni Ev Kadnnn Yemek Kitab, stanbul : Orhaniye Matbaas, 1924. Haslip, Joan. Bilinmeyen Taraflaryla Abdlhamit, stanbul : Toker Matbaas, 1-964. Hisar, Abdlhak inasi. stanbul ve Pierre Loti, stanbul : Baha Matbaas, 1958. Hseyin Ayvansarayi. Hadikat-l Cevami, stanbul :" Matbaay Amire, 1281. lyas (Hafz). Letaif-i Tarih-i Enderun, stanbul. nal, bnlemin M. Kemal. Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul : Milli Eitim Basmevi, 1969. nal, ibnlemin M. Kemal. Son Asr Trk airleri, stanbul : Milli Eitim Basmevi, 1969. ncicyan, XVIII. Asrda stanbul, stanbul: Baha Matbaas, 1976. 555 Karay, Refik Halit. Minelbab llelmihrab, stanbul: Tan Gazete ve Matbaas, 1934. Karayel, M. Sami. Kel Allo, stanbul: Kenan Basmevi ve Klie Fabrikas, 1941. Kou, Reat Ekrem. Osmanl Padiahlar, stanbul: Nebiolu Yaynevi, tarihsiz. Kou, Reat Ekrem. stanbul Ansiklopedisi, stanbul, Birinci cilt: Tan Matbaas, 1958, Onuncu cilt: Yaylack Matbaas ve Milli Eitim Matbaas, 1971. Kuntay, Mithat Cemal. Mehmet Akif, stanbul: Semih Ltf Kitabevl, 1939. Kutlu, emsettin. Bu ehr-i istanbul ki, istanbul: Latin Matbaas, 1972. Lamartine, Alphonse de. stanbul Yazlar, stanbul: Yenilik Basmevi, 1971 Loti, Pierre. Supremes Visions d'Orient, Paris: 1921. Loti, Pierre. Can ekien Trkiye, istanbul : Kervan Kitaplk A.., tarihsiz. (Kitabn asl 1913 ylnda Paris'te La Turquie Agoni-sante adyla yaynlanmtr). Loti, Pierre. Les Desenchantees, Paris: 1906. Malraux, Andre. Antimemoires, Paris : 1972. Mantran, Robert, istanbul Dans La Second Molti du XVII. Sfecle,

Limoges (Fransa): A. Bontamps Basmevi, 1963. Mardin, Yusuf. Abdlhak Hamid'in Londras, stanbul: Baha Matbaas, 1976. Masar, ilhami. Bir mr Boyunca, istanbul: Gryay Matbaaclk, 1974. Mehmet Galip-Ali Rza. XIII. Asr- Hicride Osmanl Ricali, istanbul, Tercman, 1001 Temel Eser, 1977. Mehmet Murat (Mizanc). Tatl Emeller Ac Hakikatler, stanbul: Matbaayi Amedi, 1330. Mehmet Raif. Mlrat- istanbul, istanbul: Alem Matbaas, 1314. Mehmet Sreyya. SicIU Osmartl, stanbul: Matbaayi Amire, 1308. 556 Mehmet Tahir (Bursal). Osmanl Mellifleri, istanbul : Yaylack Matbas, Birinci cilt: 1971, ikinci cilt: 1972, nc cilt: 1975. Mehmet Ziya (ihtifalci). istanbul ve Boazii, istanbul: Devlet Matbaas, Birinci cilt: 1336, ikinci cilt: 1928. Mismer, Charles. slam Dnyasndan Hatralar, stanbul: Diner Matbaas, 1975. Moltke, Helmuth von. Trkiye Mektuplar, istanbul: Ykselen Matbaas, 1969. Montegu, Lady. ark Mektuplar, stanbul: Maarifet Matbaas, 1933. Mustafa Efendi. Tarih-) Selaniki, stanbul : Matbaayi Amire, 1281. Naima Mustafa. Naima Tarihi, istanbul : Bahar Matbaas, 1967. Naum - Duhani (Sait). Vieilles Gens Vieilies Demeures, istanbul : niversite Matbaas Komandit ti.. 1947. Naum-Duhani (Sait). Quand Beyolu S'appelait Pera, Istanbul : Edition La Turquie Moderne, 1956. Neave, Dorina L. Eski stanbul'da Hayat, istanbul : Kervan Kitaplk Basn Sanayii ve Ticaret A.., 1978. Nerval, GeYard de. Voyage en Orient, Mesnil-sur L'Estree (Fransa) : Flrmin - Didot Basmevi, 1964. Nigar Hanm (air). Hayatm, stanbul: Ekin Basmevi, 1959. Noailles, Anne de. Trkiye'de Geceler (Fransz Edebiyatnda istanbul, adl kitapta), stanbul : Ekin Basmevi, 1964. Osman Nuri. Abdlhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat, istanbul : Matbaayi Hayriye, kinci cilt: .327. Osmanolu, Aye. Babam Abdi.amit istanbul: Gven Basmevi, 1960. rik, Nahit Srr. Eski Zaman Kadnlar Arasnda, istanbul: Hamle Matbaas, 1958. Pakaln, Mehmet Zeki. Son Sadrazamlar ve Bavekiller, stanbul: Ahmet Sait Matbaas, 5 cilt: 1940-1948. Pakaln, Mehmet Zeki. Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, istan-tanbul : Milli Eitim Basmevi, 1971. 557 Pakaln, Mehmet Zeki. Tanzimat Maliye Nazrlar, istanbul: Ahmet Sait Matbaas, tarihsiz. Pakaln, Mehmet Zeki. Maliye Tekilat Tarihi, Ankara : Babakanlk Basmevi, 1978. Paker, Esat Cemal. Hariciye Hatralar, stanbul : irketi Mrettebiye Basmevi, 1952. Pardoe, Miss Julia. 125 Yl nce stanbul, stanbul: Tan Matbaas, 1967. Rambert, Louis. Gizli Notlar, stanbul : Kervan Kitaplk A.., tarihsiz. Rey, Ahmet Reit. Grdklerim Yaptklarm (Canl Tarihler, cilt: 3), stanbul : Yeni Matbaa, 1945. Saba, Ziya Osman. Deien stanbul, stanbul: Ekin Basmevi, 1959. Saffeti Ziya, Silinmi ehreler Beliren Simalar, istanbul: Orhaniye Basmevi, 1924. Sait Paa (Kk). Sait Paann Hatrat, stanbul : Sabah Matbaas, 1328. Sara, Erturul. Gemi Zaman Olur ki, stanbul : M. Sralar Matbaas, 1953. Saz, air Leyla. Haremin yz, stanbul : Sralar Matbaas, 1974.

Semih Mmtaz S. Tarihimizde Hayal Olmu Hakikatler, stanbul : Kenan Matbaas, 1948. Simavi, Bamabeyinci Ltf. Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul : Sralar Matbaas, tarihsiz. Slade, Adolphus. Kaptan Paa, stanbul : Gryay Matbaaclk, 1973. Sperco, Willy. stanbul Indiscret, stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, tarihsiz. Sperco, Willy. stanbul, Paysage Litte>aire, Paris : La Nef de Paris Editions, tarihsiz. ehsuvarolu, Haluk Y. Sultan Aziz, istanbul : Hilmi Kitabevi, tarihsiz. ehsuvarolu, Haluk Y. Asrlar Boyunca stanbul, (Cumhuriyet Gazetesinin Tarih Eki) stanbul: Cumhuriyet Basmevi, tarihsiz. ehsuvarolu, Haluk Y. Eski Trk Sanatlar, stanbul: Ekin Basmevi, 1960. 558 ehsuvarolu, Haluk Y. Tarihi Odalar, istanbul: Yeni Matbaa, 1954. emdanizade, Mrit Tevarih, stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1976. Tahsin Paa (Kara) Mbdlhamit ve Yldz Hatrat, stanbul : Milliyet Matbaas, 1931. Tokgz, Ahmet hsan. Matbuat Hatralarm, stanbul: Ahmet hsan Matbaas, 1930. Tott, Baron de. Trkler, XVIII. Yzylda, stanbul : Kervan Kitaplk A.., tarihsiz. Uluay, aatay. Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn yz, istanbul : Tan Matbaas, 1959. Ulunay, Refi Cevat. Sayl Frtnalar, stanbul: Ekin Matbaas, 1973. Uaklgil, Halit Ziya. Ak- Memnu, stanbul : nklap ve Aka Kita-bevleri Koli. ti. tarihsiz. Uaklgil, Halit Ziya. Saray ve tesi, stanbul : Tan Matbaas, 1965. Uyar, Tomris. Gndkm 75, stanbul : Uycan Matbaas - Alemdar Ofset, 1976. Uzunarl, smail Hakk. Mithat Paa ve Tayf Mahkumlar, Ankara : Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1950. Uzunarl, smail Hakk. Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara : Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1945. naydn, Ruen Eref. Boazii Yakndan, stanbul : ituri Biraderler Basmevi, 1938. naydn, Ruen Eref. Diyorlar ki, stanbul: MH Eitim Basmevi, 1972. naydn, Ruen Eref. Gemi Gnler, stanbul: Matbaayi Orhaniye, 1919. nver, A. Sheyl - Eldem, Sedat Hakk. Amucazade Hseyin Paa Yals, stanbul : Kat ve Basm leri A.., 1970. Vada, A. Cabir. Boazii Konuuyor, istanbul: Yedign Neriyat, tarihsiz. Woods, Sir Henry F. Trkiye Anlar, stanbul: Yelken Matbaas, 1976. 559 Yazg, Dr. Kmil. Ahmet Mithat Efendi, Hayat ve Hatralar, Istanbul : Tan Matbaas, 1940. Yceba, Hilmi. Btn Cepheleriyle Yahya Kemal, stanbul : Hamle Matbaas, 1962. Yceba, Hilmi. Btn Cepheleriyle Faruk Nafiz amlbel, stanbul: Yaylack Matbaas, 1974. Yceba, Hilmi. Ulunay, Hayat Hatralar Eserleri, stanbul: Yaylack Matbaas, 1969. Yceba, Hilmi. Rza Tevfik, Hayat Hatralar iirleri, istanbul: Yaylack Matbaas, 1968. Ycel, Hasan li. Edebiyat Tarihimizden, Ankara : Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1957. Ziya akir. Sultan Hamid'in Son Gnleri, istanbul: Anadolu Trk Kitap Deposu, 1943. DERGLER; Ahmet Efendi (Sr Ktibi). III. Selim Ruznamesi, Tarih Vesikalar, Austos ve Ekim 1944. Ahmet Rasim. Rak Nasl iilmelidir?, Resimli Ay, Nisan, Mays ve Haziran 1927. Ahmet Rasim. mar ve iaretlere Dair, Hayat-Tarih, Temmuz 1977. Alangu, Tahir. Behet Necatigil'in Odas, Yenilik, Ocak 1956. Alus, Sermet Muhtar. I!. Abdlhamit'in Clus Donanmalar, Resimli Tarih, Haziran 1952. Alus, Sermet Muhtar. Gksu ve Alemleri. Resimli Tarih, Ekim 1951. Batur, Sabahattin. Sait Faik'in lm Haberi, Yenilik, Haziran 1954. Baydargil, Sreyya. Tarihimizde Halet Efendi, Hayat-Tarih, Aralk 1973.

Giz, Adnan. amlca, Hayat-Tarih, Kasum 1969. Giz, Adnan. XIX. Asrda stanbul'u Ziyaret Eden Hkmdarlar, Hayat-Tarih, ubat ve Mart 1969. Giz, Adnan. II. Mahmut'un Kzlar Tarih Dnyas, Austos 1950. 560 Glersoy, elik. Ihlamur Mesiresi, Ihlamur Kasr Hayat-Tarih, Kasm 1973. Gngr, Salahattin. Halet Efendinin lm, Tarih Hazinesi, Nisan. 1951. Gngr, Salahattin. Keecizade zzet Molla, Tarih Hazinesi, ubat 1951. Kesili, Dr. Suat. Kandilli Saray, Trkiye Turing ve Otomobil Kuru* mu Belleteni Konyal, brahim Hakk.' Beykoz Saray, Tarih Hazinesi, Haziran 1951. Konyal, brahim Hakk, Kksu emesi, Tarih Hazinesi, Ocak 1951. Konyal, brahim Hakk. Gaiata Kulesinin Merakl Hikyesi, Tarih Hazinesi, Mays 1950. Konyal, brahim Hakk. Kksu Kasr Tarih Hazinesi, Mays 1951, Kuneralp, Sinan. Musurus Paa, Hayat-Tarih, Temmuz 1967. Kuran, Ahmet Bedevi, ittihat ve Terakki Nasl Devrilecekti ?, Tarih Dnyas, Kasm 1950. Morali, Seniha Sami. Sultan Hamit Devrine Ati Hatrladklarm, Hayat-Tarih, ubat 1978. Nalbantolu, Ayhan. Hey Gidi Gnler Hey, Tarih Hazinesi, Nisan 1951. rik, Nahit Srr. Piyer Loti, Resimli Tarih, Eyll 1953. rik, Nahit Srr. Loti'nin ki Romannn Romanlar, Resimli Tarih, Ekim 1953. Peker, Nurettin. Ssl Karakol, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Ocak-ubat 1978. Rado, evket. Tannm Edebiyatlar stanbul'un Nerelerinde Oturdular?, Hayat-Tarih, Ocak-ubat 1966. Sertolu, Mithat. Halet Efendiye Dair zel Bir Tarih, Hayat-Tarih-ubat-Mart 1974. ehsuvarolu, Haluk Y. Atiye Sultan, Resimli Tarih, Ocak 1952. 561 ehsuvarolu, Haluk Y. Vaniky'de Recai Efendi Yals, Resimli Hayat, 1962. ehsuvarolu, Haluk Y. Kandilli'de Mustafa Fazl Paa Yals, Resimli Hayat, 1962. ehsuvarolu, Haluk Y. Kandilli'de Kbrsl Mehmet Paa Yals, Resimli Hayat, 1962. ehsuvarolu, Haluk Y. Kandilli'de Edip Efendi Yals, Resimli Hayat, 1962. ehsuvarolu, Haluk Y. XVIII. Asrda Boazii Yallar, Cumhuriyet, 20 ubat 1949. ehsuvarolu, Haluk Y. XIX. Asrda stanbul Yallar, Cumhuriyet, 24 Mays 1949. Tamer, Canide. Kanlca'da Amcazade Hseyin Paa Yals, Tarih Hazinesi, Ocak 1951. Ulunay, Refi Cevat. Valde Paa Hazretleri, Salon, Ekim 1948. Ulunay, Refi Cevat. Sahiller Alemler Nkteler, Salon, Temmuz 1948. Uzel, Nezih. Kprller Yals, Hayat-Tarih, Kasm 1967. mer, A. Sheyl. Bir Beikta Saray Vard, Hayat-Tarih, Kasm 1967. nver, A. Sheyl. Trkiye'de XV. Asrda Nasl Yemek Yenirdi ?, Lokman Hekim, Austos 1973. 562 NDEKLER Sayfa No. Balarken ..,................................................... 1 U Baba Torik................................................ 3 Sanpapa ...................................................... 17 Boazii ngr Mngr ................................. 31 Smblzade'nin lm ................................. 45 Trk Krmzs Kayklar ................................. 57 Deli Sarayl................................................... 69 Kanlca'da Bir Sadrazam .............................. 79

800 Teneke Kavurma .................................... 93 li ocuk ................................................... 111 air Leyla Soka .......................................... 129 Sultan Mecit'in Kedileri ................................. 147 Kitaplardaki Resimler .................................... 159 Vah air Vah Sana ....................................... 173 lm Canllk Demektir ................................. 189 Meruta Yah................................................ 203 Gksu emsiyeleri........................................... 219 en 2 S? ST td td 3 IP E en n 93 8 re S3 O O: B" c ol S3 I u u u u o $ 5 $ t w w u UJ u u l- u -fe *> *> w w M Ui w N> K> -> o oo a> *>. K> - **} VO UI *^ H* w u UI W 4 K> K> K s J ON u W NO W I- W SALAH BRSEL Boazii ngr Mngr m yazar Salah BRSEL 1919 ylnda Bandr-; ma'da domu, ama btn ocuk-' luu ve delikanll izmir'de ge-; mistir. Alsancak'ta Saint Joseph: Fransz Kolejini bitirdikten sonra, 1937'de de izmir Erkek Lisesini bitirdi, istanbul Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnden de 1948'de un oldu. mfettilii, kitaplk mdrl," basmevi mdrl gibi eitli grevlerde 33 yl altktan sonra 1972 ylnda emekliye ayrlmtr. 1960-1973 yllar arasnda Trk Dil Kurumu Yayn Kolu Bakanl da yapan Birsel imdiler sadece yazar olarak mrn srdrmektedir. iir ve Cinayet adl kitabyla 1976 ylnda Trk Dil Kurumu Deneme dln kazanmtr. iir kitaplar: Dnya ileri (1946), Hacivatn Kars (1955), Ases (1960)," Kikirikname (1961), Haydar Haydar (1972). . i Roman: Drt Keli gen (1961). ; Deneme-nceleme: iirin ilkeleri (1952), Gnlk (1955), Sen Beni Sev (1957), * Fransz Resminde izlenimcilik (1967), Kendimle Konumalar (1969), Goethe (1972), iir ve Cinayet (1975), Kular rtnmek (1976), Kurutulmu Felsefe Bahesi (1979).

Boazii ngr Mngr, Salh Bey Tarihi adl dizinin nc kitabdr. Bu dizide? daha nce Kahveler Kitab (1975) ile Ah Beyolu Vah Beyolu (1976) yaynlanmtr.^ Bu kitap Boaziinin insan haritasn verir. Ona Boazii'nin Gizli Tarihi desek de olur. Bu kitapta padiahlar, sultanlar,! ehzadeler, sadrazamlar, damad- ehriyariler, vezirler, ferikler, ferik elmalar sra sra dizilip Boaz' seyreder. Dnya grmemi ozanlarla ibadullahn irileri de Boaz'da fink atar. Ama onlar eski-psk yallarda yada kiralarda yuvarlanrlar. ; Bir de levantenler, Gksu frenkleri, zimmiler, zimmilerin dul karlar vardr ki onlar da Boaz'n mne sarlmlardr. Daha gemi yzyllara bakacak olursak bostanclar da nnriiriw Onlar Ha Boaz'n karlmasn nlemek iin hurdadrlar. AJANS-TRK MATBAACILIK SANAY / ANKARA 100 TL