Fıkhı Ekber Şerhi

FIKH-I EKBER ERH-
FIKH-I EKBER ................................................................................................................................................ 5 nsz ...................................................................................................................................................... 5 mam zam'n Hayatndan Bir zetleme.................................................................................................. 6 I- Doumu ve Yetimesi: ......................................................................................................................... 6 II- Nesebi: ............................................................................................................................................... 6 III- lme ntisab Etmesi: ........................................................................................................................... 6 IV- Hocalar: ........................................................................................................................................... 7 V- Fkh lminde Temayz: .................................................................................................................... 7 VII -Akaidde Mezhebi: ............................................................................................................................ 8 VIII -Hazr Cevapl: .............................................................................................................................. 8 X-Kadlktan Kanmas: ....................................................................................................................... 10 XI-Hapsedilmesi ve Vefat: .................................................................................................................... 11 Y. Vehbi Yavuz ..................................................................................................................................... 11 Giri ...................................................................................................................................................... 11 Selefin Kelm lmine Kar kmalarnn Sebepleri:............................................................................... 13 Netice: ................................................................................................................................................... 14 man Esaslar ......................................................................................................................................... 16 Tevhidin Esaslar: .................................................................................................................................. 16 Tevhidin eitleri: ................................................................................................................................. 17 Tevhid'den Bahseden yetler ................................................................................................................. 17 Meleklere man :.................................................................................................................................... 19 Kitaplara man: ...................................................................................................................................... 19 Peygamberlere man: ............................................................................................................................. 19 ldkten Sonra Dirilmeye man ............................................................................................................. 20 Kadere man: ......................................................................................................................................... 21 ldkten Sonra Hesap Gn : ................................................................................................................ 21 Allah'n Birlii : ..................................................................................................................................... 21 Burhan-i Temn: .................................................................................................................................. 22 Allah'n Esizlii:................................................................................................................................... 22 Zti Ve Fi'l Sfatlar: .............................................................................................................................. 23 Zat Sfatlab ........................................................................................................................................... 23 Allah'n Konumas Nasl Olur? : ........................................................................................................... 24 Grme Ve itme Sfatlar ...................................................................................................................... 25 rade: ..................................................................................................................................................... 26 F'l Sfatlar:........................................................................................................................................... 27 Allah'n sim Ve Sfatlar: ...................................................................................................................... 29 Btn Sfatlar Ezelidir: .......................................................................................................................... 30 Allah'n Sfatlar Yaratlm Deildir: ..................................................................................................... 30 Kur'an- Kerm Allah Kelamdr, Yaratlm Deildir; ............................................................................ 30 Kuran'daki Kssalar Allah Kelmdr ; .................................................................................................... 32 Kuranda Geen Yaratklara Ait Szler Yaratlmtr : ............................................................................. 33 Musa (A.S.) n Allah le Konumas:..................................................................................................... 33 Hi Bir Varlk Allah'a Benzemez: .......................................................................................................... 34 Allah'n Sfatlar Kullar Gibi Vastal Deildir: ....................................................................................... 35 Kelm Meselesindeki Grler: ............................................................................................................. 36 Allah Tela Bir eydir : ......................................................................................................................... 38 Allah Tel Cisimsiz, Cevhersiz Var Olan Bir eydir; ............................................................................ 39 Allah Tel Snrl Deildir: ................................................................................................................... 39 El - Yz Gibi Sfatlar Allah'n Keyfiyetsiz Sfatlardr: ........................................................................... 40 Mteabh yetler Tevil Edilemez: ........................................................................................................ 40 Allah Her eyi Yoktan Var Etmitir ....................................................................................................... 42 Allah Ezelde Her eyi Bilendir .............................................................................................................. 42 Her Sey Takdir Eden Yce Allahtr ....................................................................................................... 42 Hayr Ve er Allah'n Takdiri le Var Olur: ............................................................................................ 43 Allah Her eyi nceden Yaz le Yaratr: ............................................................................................... 43 Kaza le Kader Allah'n Sfatlardr : ...................................................................................................... 43 Kulun i Kendi radesi le Meydana Gelir: ............................................................................................ 44 Kader Hakkndaki Mnakaalar ............................................................................................................. 45 Allah Tel Her eyi Olduu Gibi Bilir ; ................................................................................................ 47 Kfr De man Da Kulun Kendi Kazancdr ........................................................................................... 47
dem (A.S.) in Zrriyetinin Yaratlmas: ............................................................................................... 47 Allah'a Verilen Ezeli Sz Bozmak : ...................................................................................................... 48 Allah; Kullar Kfre Zorlamaz ............................................................................................................... 49 Kul inin Yaratcs Deildir ................................................................................................................. 49 Allah Ktl De yilii De Murad Edee: ............................................................................................ 52 Peygamberler Masumdur; ...................................................................................................................... 55 Baz Peygamberler Kusur lemitir : ..................................................................................................... 56 Hz. Peygamberin Vasflar .................................................................................................................... 58 Hz. Peygamber Byk-Kk Hi Bir Gnah lememitir ..................................................................... 59 Hz. Peygamber'den Sonra nsanlarn En Faziletlisi: ................................................................................ 59 Hz. Peygamberin Eb Bekir'i Yazl Br Ahit le Halife Nasb Etmekten Vazgemesi :............................. 59 Hz. mer'in Faziletti:............................................................................................................................. 60 Hz. Osman'n Fazileti:............................................................................................................................ 60 Hz. Al'nin Fazileti:................................................................................................................................ 60 Drt Halife Gerek Halifedr : ................................................................................................................ 61 Sahabileri Hayrla Anmak: ..................................................................................................................... 62 Byk Gnah lemekle M'min Kfir Olmaz ........................................................................................ 62 Gnahkr Kimse De Gerek M'mndir :................................................................................................ 63 Mutezilenin Ehl- Snnetten Ayrlmas: ................................................................................................. 63 Mestler zerine Mesh Etmek : ............................................................................................................... 64 Faskn Arkasnda Namaz Klmak .......................................................................................................... 64 manla len Cehennemde Ebed Kalmayacaktir : ................................................................................... 65 Mminin Ameli Zay Olmaz : ................................................................................................................ 66 Peygamberlerde Mucize : ....................................................................................................................... 67 Vellerin Kerametleri ............................................................................................................................. 67 Kafirlerde Gklen Hrikalar, Mucize Deildir : .................................................................................... 68 Kafirlerin Elindeki Hrikalar syan Ve Kfrlerini Artrr :..................................................................... 69 Allah Ezelde Yaratc Ve Rzk Verendir : .............................................................................................. 70 Allah' Grmek : .................................................................................................................................... 70 Ryada Allah' Grmek:......................................................................................................................... 71 Yok Olan Birey Midir?......................................................................................................................... 71 mann Ksmlar:................................................................................................................................... 72 man Artmaz - Eksilmez: ....................................................................................................................... 73 Mminlerin manda Eitlii : ................................................................................................................. 74 slam'n Hakikati.................................................................................................................................... 75 Dinin Hakikati . ..................................................................................................................................... 75 Allah' Tanmak : ................................................................................................................................... 76 Allah'a Hakkyla Kulluk Etmek .............................................................................................................. 76 Mminlerin Eitlii................................................................................................................................ 77 Allah Fazl le hsan Eder Adaleti le Ceza Verir: ................................................................................... 78 Peygamberlerin efaati: ......................................................................................................................... 78 Amellerin Tartlmas .............................................................................................................................. 79 Kyamette Hasmlama: ......................................................................................................................... 80 Havz- Kevser Haktr ............................................................................................................................. 81 Cennet Ve Cehennem Hayatnn Ebedlii:............................................................................................. 83 Allah'n Hidayet Vermesi Ve Saptrmas : .............................................................................................. 83 Kabirde Soru Sorulmas: ........................................................................................................................ 84 Kabir Azab Ve Ruhlarn adesi ............................................................................................................. 84 Allah'n Sfatlarn Farsa Sylemek ....................................................................................................... 87 Allah'a Yaknlk-Uzaklk Keyfiyetsizdir : ............................................................................................... 87 Kur'an- Kerim Mushaf'larda Yazl Olan Allah Kelamdr ..................................................................... 88 Peygamberlerin man zerinde ld Kesindir: ................................................................................... 90 Ebu Tlib'in Kafir Olarak lmesi : ......................................................................................................... 90 Hz. Peygamberin ocuklar.................................................................................................................... 90 Hz. Peygamberin Hanmlar: .................................................................................................................. 92 nantaki pheleri Gidermek: ............................................................................................................... 92 Miraca nanmak:.................................................................................................................................... 92 Deccal, Ye'cc-Me'cc'n kmas Ve Hz.sann nmesi ....................................................................... 93 Mira Ve Allah'a Mekn snad: ............................................................................................................. 94 Hz. Peygamber'den Sonra En stn Peygamber ..................................................................................... 96
Meleklerin nsanlardan stnl.......................................................................................................... 98 Sahabe'nin En stn : .......................................................................................................................... 99 Mctehitlerin stn: ............................................................................................................................ 99 Sahabe ocuklarnn stnl ........................................................................................................... 100 Hibir Veli Peygamber Derecesine Ulaamaz ....................................................................................... 100 Kul'dan Hibir Suretle Teklifler Dmez: ............................................................................................. 101 Naslar Zahir Mnlarna Alnr ........................................................................................................... 101 Allah' Grmek Hakkndaki htilaflar ................................................................................................... 102 Ryada Allah' Grmek........................................................................................................................ 103 ldrlen Eceli le lr ....................................................................................................................... 103 Ruh Yaratlmtr ................................................................................................................................. 104 Rzkn Taksimi .................................................................................................................................... 105 Kul in Yararl Olan Yapmak Allah zerine Gerekli Deildir: ........................................................... 105 Haram Da Rzktr ............................................................................................................................... 105 Allah Vaadinden Dnmez, Vaidinden Dnebilir ................................................................................... 106 Kk Gnahlardan Dolay Azab Caizdir ............................................................................................. 107 ller in Yaplan yilikler Onlara Fayda Verir ................................................................................... 108 Kafirlerin Dualar Kabul Deildir ......................................................................................................... 109 Cinlerin Kfirleri in Cehennem Azab Vardr .................................................................................... 110 eytanlarn nsanlar zerindeki Tasarrufu ............................................................................................ 111 Mctehid Hata Da sabet De Edebilir ................................................................................................... 111 man Artma Ve Eksilme Kabul Etmez .................................................................................................. 112 man le slm Birdir............................................................................................................................ 113 Allah' Akl le Bulmak Herkese Farzdr. .............................................................................................. 115 Allah Tel Zulme Gc Yetmekle Vasflanmaz .................................................................................. 115 manda tibar Sonucadr : ..................................................................................................................... 116 Allah, Kula Gcnn Yetmediini Teklif Etmez : ................................................................................ 117 Taklitinin man Sahihtir .................................................................................................................... 119 Sihir Ve Nazar Haktr .......................................................................................................................... 121 Allah'n Rahmetinden mit Kesmek Kfrdr ..................................................................................... 121 Khinlerin Haberlerine nanmak: ......................................................................................................... 121 Kur'an, Sz Ve Mnaya Birlikte Verilen simdir ................................................................................... 124 Ktl Helal Kabul Etmek : ............................................................................................................. 124 Kble Ehline Kfir Denmez .................................................................................................................. 125 Tvbeleri Kabul Etmek Allahn Bir Lttudur ....................................................................................... 126 Dedikodu Ve ftirann Tevbes : ........................................................................................................... 130 Btn Gnahlardan Tevbe Etmek......................................................................................................... 131 stikamet Kerametten stndr ............................................................................................................ 131 Kble Ehlinin Tekfiri Caiz Deildir ...................................................................................................... 131 Kendi stei le Kfr Kelimesini Sylemek Kfrdr ......................................................................... 132 Hz. Ebu Bekir'in Hilafetini Ve Sahablini nkr ................................................................................. 132 Dinden Dnmenin Hkm ................................................................................................................... 132 Bdatlar Birbirine Kfir, Derler.......................................................................................................... 133 Mrted Kiiye slm'n Arzedilmesi ..................................................................................................... 133 Kfr Gerektiren Dnceyi Akla Getirmek ......................................................................................... 134 Hadisleri nkr Etmek .......................................................................................................................... 134 Zorla Hz. Peygamber'e Smek ........................................................................................................... 135 Kraat Ve Namazla lgili Kfr Szleri ................................................................................................ 135 Kur'an Okumakla Alay Etmek.............................................................................................................. 136 Kur'an'n Szlerini Kendi Sz le Kartrmak..................................................................................... 136 Kur'an'dan cret Alma le lgili Szler ................................................................................................. 137 Haram lerken Bismillah Demek......................................................................................................... 137 Namazla lgili Kfr Szleri ................................................................................................................ 137 Farzlar nkr Etmekle lgili Szler ...................................................................................................... 138 Abdestsiz Olarak Kbleye Ynelmek .................................................................................................... 138 lim Ve limler Hakkndaki Kfr Szleri ........................................................................................... 139 Kyafetle lgili Szler ........................................................................................................................... 139 Kur'an retenlerle, Vaizlerle Ve lim Meclisi le Alay Etmek ............................................................. 139 Boanma Ve limlere Hakaretle lgili Szler ....................................................................................... 140 Allah'n Rahmetinden mit Kesmekle lgili Szler ............................................................................... 140
eriatla lgili Kfr Szleri .................................................................................................................. 140 Ak Ve Kapal Kfr Szleri .............................................................................................................. 141 Mnhac'ul-Musan Adl Kitaptan Baz Meseleler.................................................................................. 148 Hastalk, lm Ve Kyametle lgili Kfr Szleri ................................................................................ 149 Kyamet-Cennet Ve Cehennemle lgili Kfr Szleri ........................................................................... 149
FIKH-I EKBER nsz badetlerin temeli salam inanlardr. Salam inanca dayanmayan ibadetlerin Allah katnda hibir deeri yoktur. Allah kendilerinden raz olsun, Selefnalimleri t slm'n ilk devirlerinde Hz. Peygam ber sallellahu aleyhi vesellem'in zerinde bulunduu inan yolunu tesbit etmiler ve bozuk inanlar reddederek tertemiz ve salam bir inan yolunu, Ehl-i Snnet vel-Cemaat yolunu bizlere kadar intikal ettirmilerdir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in, kurtulduunu mjdeledii frka bu Ehl -i Snnet vel-cemaat inancna bal bulunanlardr. nan bakmndan ehl-i snnetin dnda kalanlara Bid'at ehl-i tbiri kullanlr. Bid'at ehlini btn ile kfirlik, yahut sapklkla itham etmee Ehl-i Snnet vel-cemaat inanc msaade etmemekle beraber, Hz. Peygamberin izinden yryebilmek, inan sahalarnda tehlikeli gediklerle karlamamak ve iman bir btn halinde muhafaza edebilmek iin bu bid'at ehlinin inanlarndan kendimizi korumak zorundayz. Hanef Mezhebinin kurucusu olan ve ayn zamanda bugnk manada slm Fkh'nn da babas saylan mam zam Hazretleri, Ehl-i Snnet vel-cemaat inancnn da ilk kurucusu olarak tannmaktadr, mam zam, Fkha intisap etmeden evvel bir mddet mesaisini Bid'at ehline kar mcadele etmek, kelma ait meselelerle megul olmakla geirmi ve muarzlarn deha derecesindeki zeks, akl muhakemesi, kuvvetli mant ve cedelci slbu ile her yerde takip ederek reddetmi, hatta bu sebeple ran ve Irak'da baz seyahatler tertip etmi; Mutezile, Hariciler ve ilerle yapt mnazaralarda onlar susturmay baarmtr. Ayn zamanda devrinin dinsizlik propagandasn yaparak slm inanlarn sarsmak isteyen Dehrilerle de mnazara ederek kendilerini susturmu ve mslmanlarn inanlarn sarslmaktan kurtarmtr. Bu mnazaralar mehurdur. Balangcnda inanlarn korunmas iin kelm meseleleri ile megul olan mam zam Hazretleri tehlikeyi bertaraf ettikten sonra Selef limlerinin ve Sahabenin yolundan yrmee karar vermi; Onun bu bid'at ehli ile mcadelesi yerini Hadis ve Fkh almalarna terk etmitir. Bylece inanlar salam temellere oturttuktan son ra mam zam Fkh ve Hads ilmine ynelmi, bu meguliyetin devrinde ve devrini tkibeden asrlardaki mslmanlar iin zaruret derecesinde lzumlu olduuna inanarak kendine has slbu ile ve zengin kltr ile almalarna aralksz devam etmitir. Kendine has metodu ile hadislerin salamn zayfndan ayrm ve buna Hads Fkh adn vermitir. Fkhta ise dnya apnda rey ve itihad metodunu geni apta kull anarak kendinden sonrakilere itihadn kapsn amtr. Bu sebeple kendisine Fkhn babas ad da verilmitir. Eer mam zam'n at bu rla ortaya koyduu binlerce itihad olmasa mslmanlar nasl davranacaklarn bilemezler, sapmaktan kurtulamazlard. O'nun en byk eserleri at bu r ile yetitirdii talebeleri ve kendinden sonra gelen mtehitlere tesirleridir. O, kitap yazmakla megul olamam, ancak baz risalelerin yazar olmakla bilinmektedir. O, bilgilerini; ve itihatlarn talebelerinin kafalarna yazmay baarm, bylece asrlardan beri ilmin canl olarak yaamasn salamtr. Daha sonra talebeleri tarafndan onun tm itihatlar ve kendinden rivayet edilen btn bilgiler kitaplara aktarlmtr. mam zam, gerek kendi yaad devirde, gerekse kendinden sonraki devirlerde yaayan Fkh limleri zerinde byk apta tesir icra etmi olup, Kitap ve Snnette bulunmayan hkmler hakknda byk bir cesaretle kendi reyini ortaya koyabilmi, itihad konusunda byk bir r amtr. mam zam sadece olmu olaylar hakknda deil olmam, yahut olmas ihtimal iinde bulunan ve asrlarca sonra lzm olan meseleler hakknda da fikir yrterek itihadda bulunmutur. slm Dnyas gcn bu itihatlardan almtr. Gnmze kadar yaam bulunan slm devletlerinin glerini mam zam'n ilm faaliyetlerine ve itihadlarna borlu bulunduklarn, fikri yaplarn O'nun ictihadlarndan aldklarn syleyebiliriz. Ve eer slm dnyas bundan sonra da hukuk, iktisad, itima ve idar sahalarda bir varlk gsterecekse, bunun tek artnn mazide olduu gibi gnmz artlarna gre, o byk nderin metodunun kullanlmasna, ilm faaliyetlerinin devam ettirilmesine bal bulunduunu kesinlikle syleyebiliriz. Yine imam zam'n dnce tarihi asndan, dnce sisteminin gereince aratrlmadn, bugnn insanna gerei gibi tantlmadn da burada kaydetmek isterim. Burada yeri gelmiken nemli bir noktaya da deinmek istiyorum. Son zamanlarda maalesef mam zam'n ilmi ve fikri almalar yannda O'nun kurduu Ehl-i Snnet yolu da bsbtn unutulmu, inanlar bozulmu, dnceler sapmtr. in en garibi din sahada yetki sahibi olmayan baz kimseler, meslekleri askerlik, ga zetecilik, idarecilik de olsa byk nder mam zam'n kurduu Ehl-i Snnet yolundan habersiz olduklar halde, onun inan ve dnce yoluna kar bilerek veya bilmeyerek ihanette bulunuyorlar, kendilerini tanmadklar bu yolun yani Ehl-i Snnet yolunun himayecisi, kurtarcs ve idarecisi sanyorlar; mam zam'n dnceleri yerine kendi kafalarndaki dnceleri Ehl-i Snnet inanc olarak takdim ediyorlar; stelik bu dncelerine itiraz edenleri kfrle, sapklkla ve trl kulplar takarak itham ediyorlar; dolaysyla Ehl-i Snneti inhisarlar altna almak istiyorlar. Bylece bu temiz inan yolunu da bir ticaret meta haline getirip istismara kalkyorlar. Fakat bunu yapmaya asla msaade edilmeyeceklerdir. te elinizdeki bu kitap, mam zam Hazretlerinin Fkh - Ekber adl kitabnn erhidir. N ehillerin kendilerini kurtarc iln ettii devrimizde Ehl-i Snnet vel-cemaat inancn yeni batan renmek istiyenler iin byk bir
kaynak tekil ediyor. Bu kitap istismarclara, tefrikaclara ve kendini bilmezlere haddini bildirecektir. Fkh- Ekberin metni ( ) iindeki siyah byk yazlardr. Bu yazlar konularn banda bulunmaktadr. Kitab deerli ilim adam AIiyyul-Kr erh etmi olup mam zam'n el-Vasyye adl kitab ile dier kitaplarda bulunan mam zam'a ait dnceleri bir araya getirerek ve Raz, Taftazani, Konev, gibi Ehl-i Snnete tannm limlerin fikirlerinden de istifade ederek erh etmitir. Tercmede elden geldii kadar sade bir dil kullanmaya altm. Sarihin syledikleri dnda kendimden bir ilvede bulunmadm. Ancak yetlerin numaralar ile Hadslerin kaynaklarn bularak dipnotlar halinde gsterdim. Aliyyl-Kar, kitabn sonunda inan esaslarna ilve edilen dier grleri de zikretmi ve kfr szleri ile ilgili btn fetvalar bir araya getirerek bugn mslmanlar iin inan bakmndan tehlike arzeden sz, dnce ve davranlar kaynaklarndan naklederek bir araya getirmitir. tikatlarn korunmas bir lde ahlk diyebileceimiz bu esaslara da bal bulunmaktadr. Ahlakn inanlarla ilgisini bu blm okuduktan sonra daha gzel anlamak mmkn olacaktr. Gnmz de bunun misallerini bol miktarda bulabiliriz. Maksadmz mslman kardelerimize faydal olmak, hem ahlk bakmdan, hem de inan ynnden salam bir yol tutup mslmanl arm birlik ve beraberliini devam ettirmek, tefrikaya meydan vermemek, mslmanlar ayrmak isteyenleri uyarmaktr. lm deeri ok byk olan bu inan kitabn Ehl-i Snnet yolunu salam olarak yeni batan renmek isteyenlere faydal olmas, ksr ekimelerin, tefrikacilk ve istismarcln kapsna kilid vurmas midi ile okuyuculara takdim eder, bizleri Ehl-i Snnet vel-cemaat inancndan ayrmamasn Yce Allah'n katndan niyaz ederim. 12.4.1978. Y. Vehbi Yavuz Muradiye - Bursa mam zam'n Hayatndan Bir zetleme 1- Doumu ve Yetimesi: zerinde deiik grler belirtilmi olmakla beraber tarihilerin ounluunun ittifak ettii nokta udur: mam zam Hazretleri Kfe'de doup bym ve hayatnn ounu bu ehirde geirmitir. Yine tarihilerin ounluunun birletiine gre, mam zam, hicr (80) senesinde dnyaya gelmi olup (150) senesinde 70 yanda olduu halde Badat'da dnyaya gzlerini kapamtr. Halen kabr -i erifleri burada bulunmakta ve zerinde akl almaz zinetlerle sslenmi bir trbe yaptrlm bulunmaktadr. Buna gre mam zam hayatnn son zamanlarn Badat'ta geirmi olduu anlalmaktadr. II- Nesebi: mam zam'n nesebi hakknda da deiik grler ileri srlmtr. Fakat bunlar arasnda en salam olan yledir. Nman b. Sabit b. Zta b. Mh. mam zam'n babas Sabit, olup dedesi Zta islm ordularnn ran, Horasan ve Irak' fethettikleri srada esir dm ve Teym kabilesine mensup Teymullah b. Slebe'nin klesi olmutu. Fakat sonradan azad edilerek hrriyetine kavumu olan Zta, ikamet etmekte olduu Kabil (Babil)'den Kfe'ye hicret etmitir. mam zam'n torunu Hammad'dan nakledildiine gre mam zam'n babas Sabit mslman olarak dnyaya gelmi ve Hz. Ali kerremellahu vecheh ile merref olmu bir zatt. Hz. Ali'nin Sbit'e ve zrriyetine hayr ve bereket duasinda bulunduu rivayet edilmektedir. III- lme ntisab Etmesi: mam zam Eb Hanife kk yata pederi Sbit'i kaybetmiti. Pederinin vefatndan sonra annesi Cfer -i Sadk ile evlenmi, dolaysyla Eb Hanfe ilk terbiyesini ve ilk bilgilerini Cafer -i Sadktan alarak ilerideki ilmi hayatn salam temellere oturtmutu. Eb Hanfe kk yata nce Kur'an- Kerm'i ezberledi. Kur'an sonra onu en ok okuyanlardan biri oldu. Kraat ve hfzn Kraat imamlarndan mam sim'dan tamamlad. Eb Hanfe'nin mensup olduu aile Kfe'de ticaretle meguld. pekli kuma ticareti ile uraan bu aile krl bir ticaret yolu olan bu ie onu da tevik ediyorlard. Kendisinde ticarete kar byk bir meyil bulunmakla b eraber deh derecesindeki zeks onu ilm ve akl aratrmalara da sevk ediyor, dolaysyla ticaretten artan zamanlarnda bir kltr ve medeniyet merkezi oln Kfe'de ilim adamlarnn derslerine ve sohbetlerine devam ediyordu. mam zam'n yaad devirde hayatta kalan tabiler de vard. mam zam bunlarn sohbetinde bulunma erefine de nail olmutu. man zam ticarete kar olan kabiliyet ve temaylne ramen Irak'n, dolaysyla Kfe'nin ilim evrelerine de intisab etmi, dikkatini Sahablerin eserlerine evirerek ksa zamanda ilm almalara ynelmi dolaysyla fikr bakmdan inkiaf etmeye balamt. mam zam'n devrinde Kfe'de ve Irak'ta Mteziller, Haricler ve iler faaliyet gstermekteydiler. Bu sebeple Hz. Eb Hanfe bunlara kar mcadele etmek zorunda kalm ve nceleri
yani genliinin balangcnda bu kimselerle mcadele etmek iin akl ilimlerle daha ok uram ve bir yandan da ticar faaliyetlerini devam ettirmitir. Dolaysyla bir yandan ticaretten bir yandan da ilimden na sibini alyordu. lim adamlarnn sohbetlerine devam srasnda Ebu Hanfe'nin stn zeks hocalarnn dikkatini ekmi, bu sebeple hocalar onu ticaretten kurtarp ilme intisab etmeye tevik etmilerdir. Bu durumu kendisi yle anlatr: Bir gn mam b ile karlatm. Kendisi oturuyordu. Beni ard ve nereye gittiimi sordu. Ben de: arya gidiyorum, dedim. Bunun zerine; ben senin arya deil, limlerin meclislerine gitmeni isterim, dedi. Ben ise: limlerin meclisine ok az uradm syledim. Bunun zerine b bana: Sen ticaretle urama. Zira senin ilimle uraman ve limlerin meclisinden ayrlmaman gerekir. nk ben sende stn bir zek ve kaabiliyet gryorum, dedi. te bi'nin bu sz bende byk bir tesir meydana getirerek ticareti braktm ve ilim tahsiline kendimi adadm. bi'nin bu sz benim iin ok faydal oldu. b ile karlatktan sonra Eb Hanfe vaktinin ounu ilme hasretmi, fakat bir taraftan da orta aracl ile ticari ilerini fikren yrtyor, ortann hesaplarn kontrol ediyor, bylece geimini bakalarna muhta olmadan temin ediyordu. lk zamanlar Mutezile, Haririler, Dehrler ve iilerle cedelleerek kendini akaid meselelerine veren ve bylece tatmin olan Eb Hanfe'nin, sonradan fkh halkalar dikkatini ekmeye balam bu ekilde ilimlerin en faydals olan ve sonradan babas olmakla vasfland Fkh ilmine intisab etmitir. nceleri itikada ait meselelerle ilm almalarna balayan Eb Hanfe, sonradan sahabe ve Tabiun'u rnek alarak kelm mnazaralarndan sarf- nazar etmitir. Eb Hanfe fkh ilmine intisab ettii srada kelm ilmine vakf olmu, akaid meselelerini ve Tevhid'e ait incelikleri akl delillerle isbat edecek gce sahip idi. Daha sonra sarf, nahiv ve Arap Edebiyatn renmi, hadsleri ezberlemeye balam ve bylece byk bir kltre sahip olmutu. Fkh ilmine ve Hdise yneldii zaman her bakmdan tam bir yetkiye sahip idi. Eb Hanfe ilim hayatnn balang dnemlerinde kelm ilmi ile megul olduu halde sonralar olu Hammad' ve dier talebelerini bu ilimle megul olmaktan menetmitir. Bunun zerine olu Hammad bir defasnda kendisine yle demitir: Bizi kelm ilmi ile ilgili mnazaralarla megul olmaktan menediyorsunuz, halbuki siz kelm'a ait meselelerle megul oluyordunuz. Buna karlk Eb Hanfe yle cevap vermitir. Evet biz kelm meseleleri hakknda mnakaa ediyorduk, fakat bamzn stnde bir ku varm gibi aklmzn bamzdan umasndan korkan kimsede olduu gibi arkadamzn yanlmasndan korkardk. Halbuki sizler kelm mnakaalarna giriyor ve arkadanzn yanlmasn, ayann kaymasn istiyorsunuz. Arkadann yanlmasn isteyen kii, onun kfir ve sapk olmasn istiyor demektir. Arkadann kfir olmasn istemek ise kfrdr. IV- Hocalar: mam zam birok limle karlam ve bu limlerin gerek metodlarndan gerekse ilimlerinden faydalanmtr. Fakat kendisinden faydaland hocalar arasnda en nemlisi, ann fkh ilminin reisi diyebileceimiz mam Hammad b. Eb Sleyman'dr. mam Hammad da brahim en -Naha ile mam b'den fkh ilmi tahsil etmitir. Eb Hanife Kad urayh ve Alkame'ye ait fkh da bu hocasndan renmitir. Bu iki zat da bn -i Mes'ud ile Hz. Ali'nin fkhn bilen zatlard. mam Hammad bu iki tabinin fkhn renmekle beraber ibrahim en -Naha ve Alkame'nin fkhna daha ok nem vermitir. Eb Hanife (28) yl gibi uzun bir zaman hocas Haramad'a talebelik etmi olup lmne kadar kendisinden ayrlmamtr. Hocas Hammad vefat edince onun yerine geerek ders krsisini kendisinden sonra o igal etmitir. V- Fkh lminde Temayz: Hicri (120) ylnda mam Hammad vefat edince, onun yerini en sekin talebesi Eb Hanife alm, dolaysyla btn gzler kendisine evrilmiti. mam zam, byk tecrbeleri ve engin zeks, kuvvetli aklcl ve hazrcevapl sayesinde hocasnn ders halkalarn baar ile devam ettirmiti. mam zam ticaretle de megul bulunduu iin zamann ihtiyalarn daha iyi tanyabilmi, rf ve detleri herkesten daha mkemmel kavrayabilmiti. Onun ticar hayat bilhassa rf ve detlere mstenid dnceleri ve itihatlar zerinde etkili olmutur. Hatta bu konuda bir sz ald zaman arkadalar susar ve sadece onu dinlemek zorunda kalrlard. Talebesi mam Muhammed b, Hasan e-eyban onun hakknda yle diyor: Eb Hanfe kyasla ilgili meseleler hakknda talebeleri ile tartrd. Talebeleri bazan kendisine uyarlar, bazan da itirazda bulunurlard. Fakat mam zam Eb Hanfe istihsana bavurunca, yani ictihad edince ona hi kimse itiraz etmezdi. nk o istihsan konusunda ileri srd meseleleri kuvvetle mdafaa eder ve herkes kendisine bu konuda hak verirdi. mam zam'n Fkh ilminde dier nctehidlere nazaran deh derecesinde baarl olmas, onun halk yakndan
tanmas, halk ile mnasebetlerinin devam etmesi ve bilhassa ticar hayatnda toplumun meselelerini ok yakndan tanma frsat bulmas ve bu ilikiyi sonuna kadar devan ettirmesi sayesinde olmutur, desek yanlm olmayz. nk onun dayand istihsan metodu, halkn ihtiyalar ile eriatn kaynaklarn karlatrarak bir neticeye varmaktan ibarettir. Bu da phesiz halk ve halkn meselelerini yakndan tanmadan mmkn deildir. Bu ekilde meselelerin btn inceliklerini keskin grleri ile kavrayan Eb Hanfe, Fkh ilminin meyvesini ilm tartmalarda gryor, sahip olduu kuvvetli mantk ve aklc gr sayesinde hasmlarnn btn dncelerini alt edebiliyordu. Fkh ilmindeki ictihadlar zerinde, nceden sahip olduu cedelciliin, mantk ve aklcln tesiri byk olmutur. VI-Eb Hanfe'ye vg Syleyenler: Harun b. Sa'd'n naklettiine gre imam afi yle demitir. Eb Hanfe rahmetllahi aleyh hazretlerinden daha fakh bir lim grmedim. Fakh olmak isteyen kimse Eb Hanfe ve arkadalarnn sz ve kitaplarna mracaat etsin, onlarn szlerini kabul edip ezberlesin. Zira btn insanlar kyas hususunda Eb Hanfe'nin ayalidir, (ocuklardr). Zumayri'nin rivayetine gre ise mam afi yle demitir: nsanlar kyas ve istihsanda Eb Hanfe'nin ayalidir (ocuklardr). Yani bu szlerden maksad, imam zam'n fkhn babas olduunu anlatmaktadr, imam Vlud'nin sylediine gre, imam Mlik, Ebu Hanife'nin birok szlerini, kabul eder, fakat bunu aklamazd. Yine mam afi'den u szn nakledildii rivayet edilmitir: Btn insanlar fkhta Eb Hanfe'nin, siyer ye Meaz'de Muhammed b. shak'n, tefsirde Muktilin, nahivde Kis'nin ayalidirler, mam zam'n kitaplarna bakmayan fkh anlayamaz ve bilemez, maksadna nail olamaz. mam Mlik'in de yle dedii rivayet edilmitir: Eb Hanife islm'da altm bin mesele karp ortaya koymutur. mam Eb Bekir b. Atk'in rivayetine gre ise, mam zam slmda beyzbin mesele karp ortaya koymutur. Hatb-i Harezm'nin rivayetine gre ise, 63.000 mesele ortaya koymu olup bunlarn 32.000'i ibadetlere dair, geride kalan 31.000'i de muamelta dairdir. Eer mam zam bu meseleleri ortaya koyup ictihadda bulunmasayd btn insanlar sapklkta kalrd. VII -Akaidde Mezhebi: mam zam'm inantaki mezhebi kurucusu bulunduu Ehl-i Snnet vel-cemaat Mezhebidir. Ancak Mutezile'den bir taife mam zam'm Mtezli olduunu iddia edecek kadar ii aztmlard. mam zam'a Ehl-i Snnet inancnn almetlerinden sorulunca yle cevap vermitir. 1- Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'i dier sahabler zerine stn tutarz, 2- Hasan ile Hseyin'e sevgi besleriz. 3- Hayr ve errin Allah'tan olduuna inanrz. 4- Mestler zerine mesh etmeyi caiz grrz. 5- Kuvvet urubu gayesiyle hurma suyundan yaplm irann iilmesini caiz grrz. 6- Gnah sebebiyle hibir m'mine kfir demeyiz. 7- Allah'n sfatlar hakknda konumayz. 8- Ehl-i Snnet'e gre Allah'n sfatlar tevkifidir. 9- Btn sahabler hakknda hayrdan baka bir ey sylemeyiz. 10- Sahabenin en stn Hz. Eb Bekir, sonra Hz. mer, sonra, Hz. Ozman, sonra Hz. Ali, sonra Aere-i mbeere, sonra Bedir ehli, sonra Uhud savana katlanlar, sonra Hudeybiye bulunanlar, sonra Bey'atr Rdvan'da bulunanlar, sonra Akabe biatnda bulunanlardr. VIII -Hazr Cevapl: Muhammed b. Mukatil'den nakledildiine gre bir kimse mam Azam'a yle bir soru sordu: u kimse hakknda ne dersiniz ki; Allah'tan korkmaz, cehennemden korkmaz, l eti yer, rk ve secdesiz namaz klar, grmedii eye inanr, Hakk'a buz eder, fitneye sevgi besler.. mam zam'n meclisinde bulunan arkadalar bu soruya cevap vermekten aciz kalarak, bu kimsenin durumu mkildir, dediler, mam zam Hazretleri ise bu soruya karlk yle cevap verdi: Bu yle bir kimsedir ki, Allah'n rzasn ister. Cennet istemez. Allahtan korkup Cehennem ateinden korkmaz. Rk ve secdesiz olan cenaze namaz klar. Allah Tel'y grmedii halde birliine iman ve ehadet eder. lmn hak olduuna inanr, fakat onu sevmez. Mal ve evlad fitnedir, fakat bunlar sever. Mslman kardeini dedikodu ettii iin l eti yemi olur. Bu cevap karsnda soru soran kii kalkp mam'n elini pt ve ahidlik ederim ki, sen ilmin hazinesisin, dedi.
Yine rivayet olunduuna gre, Badad'a Rum diyarndan bir Dehri gelip insanlarn inanlarn sarsmak iin ilim adamlar ile mnazaralara giriiyormu. Btn Badat limleri bu dehri karsnda aciz kalp sorularna cevap veremediler. Yalnz grmedii lim mam Hammad kalmt. mam Hammad ise, ben de gidip mnazarada cevap veremeyip aciz kalrsam cahiller arasnda slm inanc sarslr korkusuyla mnazara etmekten ekiniyordu. mam Hammad bu dnce ile muztarib halde uykuya dalm, gece ryasnda grm ki; bir hnzr gelmi bir aacn dallarm ve gvdesini yemi, sadece kkleri kalm. Bu esnada o civarda bir arslan yavrusu karak o domuzu paralayp ldrm. mam Hammad bir korku iinde uykudan uyanm, kederli bir durumda dnmeye balam. mam zam Hazretleri o zaman on yanda bulunuyordu. Hocas Hammad' kederli halde grnce sebebini sordu. mam Hammad ona ryasn anlatt. Bunun zerine mam zam ryasn yle tevil etti: O grdnz aa ilimdir. Dallar dier limlerdir. Kk zat- linizdir. Arslan yavrusu ise benim, inallah o domuzu ben ldreceim dedikten sonra hocas Hammad ile beraber camiye gittiler. O srada dehr gelip minbere kt ve mnazaraya balayarak karsna kacak birini istedi. Bunun zerine Eb Hanfe karsna dikildi. Dehr yann kklne bakarak onu kmsedi. mam Azam: Ne sormak istiyorsan sor dedi. Bunun zerine dehr mam zm'a yle sordu: Balangc ve sonu olmayan bir varln bulunmas mmkn mdr? dedi. mam zam tereddtsz cevabnda: Sen say bilir misin? dedi. Dehri de : Evet, bilirim, dedi. mam zam: Bir saysndan nce bir say var mdr? dedi. Dehri: Bir saylarn evvelidir, ondan nce say yoktur, cevabn verdi. Bu sz karsnda mam yle dedi: Bir saysndan evvel say olmaz da bir olan Allah'tan nce nasl baka bir varlk bulunabilir? Bunun zerine Dehri ikinci sorusunu sormaya devam etti: Allah Tel ne tarafa ynelmitir? Bu soruya karlk mam zam: Bir mum yaknca onun ne tarafa ynelir? dedi. Dehri: Her tarafa yaylr cevabn verdi. Buna karlk mam zam: Mecaz nur olan bir mumun her taraf kaplar da gklerin ve yerin nuru olan Allah Tel her taraf kaplamaz m? Bunun doruluu gneten daha aktr. dedi. Dehr nc sorusunu yle sordu: Var olan her eyin bir mekna ihtiyac vardr. Buna gre Allah nerededir? Bunun zerine mam zam bir kse iinde st getirerek: Bu stn iinde ya var mdr? diye sordu. Dehr: Evet, vardr. cevabn verince mam zam: Ya bu stn neresindedir? diye sordu. Dehr: St iindeki yan belli bir yeri yoktur, stn her tarafnda ya vardr. dedi. Dehrinin bu cevab karsnda mam zam: Fni ve zail olan bir varln belli bir mekn olmuyor da Allah Tel iin nasl bir mekn tasavvur edilebilir? Allah Tel vardr ve O'nun varl her yeri kaplamtr. dedi. Bundan sonra dehri drdnc sorusunu yle sordu: Rabbin imdi ne i ile meguldr? mam zam: Sen birka soru sordun, ben ise cevap verdim. Soru sorann yksekte, cevap verenin aada olmas yakmaz. Sen in de minbere ben kaym. dedi. Bu sz zerine dehri minberden aaya inip yerine mam zam minbere kt ve: Benim rabbim, senin gibi bir kfiri minber zerinde lyk grmeyip aaya indirmekte ve benim gibi bir Tevhid ehlini minber zerine karmaktadr. cevabn verince dehr cevap veremez duruma geldi ve pes dedi. te o zaman dehriyi yakalayp ldrdler ve mam Hammad'n grd o rya gereklemi oldu. mam zam'n zeksnn stnlne dellet eden olaylardan biri de udur: Hasan b. Ziyad'n naklettiine gre, bir kimse bir yer de bir miktar para defnedip sonradan bu mal nerede gmdn unutmu. Bunu nasl bulacan mam zam Hazretlerinden sorunca, Gece sabaha kadar namaz kl, inallah bulursun. demi. Bu tavsiye zerine o kii gece namaz klmaya balam ve gecenin drttebiri olunca parasn nereye gmd hatrna gelmi. mam zam'dan bunun hikmetini sormular ve yle cevap vermi: eytan aleyhillne gece sabaha kadar namaz klmaya rza gstermez, onu mutlaka bu iten meneder. Bu sebeple hatrna getirir. Yine cimri bir kimse maln bir yerde gmm, fakat bir mddet sonra gidince bu paray yerinde bulamam, karp almlar. Hasis bir kimse olduu iin buna fazla zlm ye nerede ise lecek duruma gelmi. Baz dostlarnn tavsiyesiyle mam zam Hazretlerine mracaat edip bir are bulmasn rica etmiler. Bunun zerine mam zam Hazretleri: Bana yerini gsterin. demi ve gstermiler. mam zam baka bir vakitte o yere gelip burada baz kimselerin mantar devirdiklerini grm. Yanlarna yaklap bunlardan birine: Siz burada her zaman mantar devirir misiniz?diye sormu. Adam da:
Evet, her zaman deviririz, cevabn vermi. mam zam: Hepiniz birlikte toplayp sonra taksim mi edersiniz? diye soru sorunca: Hayr, herbirimiz ayr ayr kendi hesabmza deviririz. demi. mam zam tekrar sordu: Hepiniz buradan beraber mi ayrlrsnz? Adam cevap verdi: Hepimiz beraber gideriz, fakat u adam her zaman geri kalp bizden sonra gider. demi. Bunun zerine mam zam bir kenarda oturup dalmalarn beklemi. Herkes gidip sadece o kimse kalm. Bu srada mam, o zatn yanna yaklap: Bu yerde bir adam bir miktar para gmm, bu paray sen karp almsn, hem aldn grmler ve ahidlik ediyorlar. Bakalar duymadan harcadn sana kalsn sahibi onu balar, gerisini ver. demi. Adam bu sz karsnda korkup ald paray getirip mam Azama teslim etmi. O da sahibine vermi. Bu olayn srrn aklarken mam zam Hazretleri yle diyor: Grmler szmden maksadm Allah Tel'dr. nk Allah Tel kullarnn yapt btn ileri grr. mam zam'n zeks o derece stn idi ki bir eye bir defa baksa derhal onun keyfiyetine vakf olurdu. IX-Keremi, Ahlk, Zhd ve Takvas: Yezd b. Harun'dan rivayet edildiine gre yle demitir: mam zam gibi takva sahibi olmadka bir kimseye fetva vermek hell olmaz. nk mam'dan daha lim, daha zahid ve daha takva bir kimse grmedim. Bir zamanlar mam zam'n, bir evin civarnda gnein sca altnda beklediini grdm. Kendisine: Niin duvarn glgesine girmeyip gnein sca altnda duruyorsun? diye sorunca: Bu evin sahibinde bir miktar alacam vardr, eer evin glgesinde gl gelenirsem bir menfaat elde etmek dncesi akla gelebilir korkusuyla glgelenmiyorum, nk bunun faiz olmasndan korkuyorum. cevabn verdi. Yine rivayet edilir ki mam zam bir meselede zorlukla karlap zemezse tevbe ve istifar edip, bir gnah ilemiim ki bu mkil bana arz oldu, der ve kalkp iki rekt namaz kldktan sonra o mesele kendisine kefolur ve bylece o mkil ortadan kalkard. Fadl b. Iyaz, mam zam'n bu durumunu duyunca alayp, bu durum onun gnahnn azlndandr. nk herkese byle bir inkiaf olmaz, derdi, brahim b. Amr'dan rivayet edildiine gre, mam Azam Hazretleri son derece feraset sahibi (ileri grl) idi. Talebelerinden Dvud-i Ta hakknda demilerdir ki: Bu talebem ok bid olup insanlardan uzakta yaayacak ve gece-gndz ibadette bulunacak. Gerekten de yle oldu. Yine Eb Yusuf hakknda: Buna da dnya ikbal edecek ve kendisinin de dnyaya meyli ok olacak. dedi. Gerekten de yle oldu. Yine rivayet edilir ki mam zam ticaretle geinir ve ticari ilerini ortaklar yrtrd. Ortaklarndan birinin satnda phesi bulunduu ve satt mallar arasnda bir tanesi sakat bulunduu iin (30.000) akelik krn fukaraya sadaka olarak datmtr. Yine rivayet edilir ki, Kufe etrafndaki araplar yama etmiler ve bunlara ait koyunlar ar pazarda satmlar, dolaysyla bu koyunlar o civarda yaylm. Bunun zerine mam zam Hazretleri bir koyunun mrn sormu, ancak yedi sene yaar, demiler. Bundan sonra mam zam bu koyunlardan birine rastlar korkusuyla yedi sene et yememitir. mam zam'n sabr ve nezaketini belirten u vaka da ok dikkat ekici olduu kadar ilim adamlarna irad konusunda gzel bir rnek de tekil etmektedir: Rivayet edilir ki, mam zam Hazretlerinin bitiik bir komusu vard ki ikiye mptel olup gece evine sarho olarak gelir ve gece yarsna kadar alg alp ark sylerdi. mam zam bu iki mptels komusunun eziyetine sabr ve tahamml gsterir, komuluk hakkna riayet etmek iin kendisine bir uyanda bulunmazd. Bir gece bu komusunun sesi sadas kesilmi. Bunun zerine mam zam Hazretleri; acaba hasta m oldu, yahut bir kazaya m urad, diyerek derhal evine gitti ve hanmna, her gece komumuzun alg ve ark seslerine almtk; bu gece ise sesi sadas kesildi. Acaba hasta mdr, yahut bana bir i mi geldi diye sormaya geldim, deyince hanm mahcup bir eda ile: Y mam bu gece meyhaneden gelirken polislere rastlam ve sarho olduu iin kendini yakalayp hapsetmiler, dedi. Bunun zerine mam zam o ehrin valisine kadar gitti. Vali mam' grnce karlayp sayg ve ikramdan sonra ziyaret sebebini sormu. O da durumu anlatm ve hapsedilen bu komusu nun serbest braklmasn istediini belirtmi. Vali bu ricas zerine derhal o komuyu hapisten karp kendisine teslim etmi. Beraber darya ktklarnda bu komusuna kar gayet nazik davranarak, senin algnn sesine almtk, bu gece sesin ve sadan kmad, oluk ocuunun nafakasn soramadk, bir yardmda bulunamadk, deyip ok miktarda para verdikten sonra meyhanecide ne kadar borcun varsa ben deyeyim, deyince adam mam zam'n bu nazik muamelesinden son derece mahcup kalarak hemen o anda tevbe ve istifar edip mam zam'm ders halkasna devam etti ve ksa zamanda ilim tahsilini tamamlayp fakihlerden biri oldu. Yine rivayet edilir ki, mam zam Hazretleri krk yl yats abdesti ile sabah namazn klm. Ve yine rivayet edilir ki: her ayda altm hatim indirir, bir hatm -i erif gece, bir hatim-i erif de gndz indirirdi. Dnyadan hiret lemine g ettikleri vakit yedibin hatm-i erifi tamamlamt.
mam zam Hazretleri zengin olduu halde kendi ifadesine gre, drtbin dirhemden fazla paray elinde tutmam, bu kadarn oluk ocuunun nafakas iin saklarm, gerisini fukaraya, talebele rine ve Mekke ile Medine'de bulunan Fakhlerin nafakalarna yardm iin harcard. mam zam Hazretleri hocasna o derece saygl idi ki, vefatndan beri her namazn peinde hocas mam Hammad iin, anas babas, dier hocalar ve kendisinden ilim renen talebeleri iin duada bulunurdu. Hocasna kar saygsndan tr, yatanda ayaklarn hocasnn evine doru uzatt vki olmamtr. X-Kadlktan Kanmas: Hidye sahibi Mergnan'nin naklettiine gre Halife Mansur, mam zam, mam Sevr, mam Cnd mam erik ve mam Mis'ar' kad nasbetmek iin huzuruna arm. mam zam Hazretleri; ben hile yapp kurtulurum, dedi. mam Sevr: ben firar ederim, dedi. mam Mis'ar: ben de deli numaras yaparm, dedi. erik ise: zaten beni kad yapmak istemez, diyerek yola ktlar. Devlet sarayna giderken nehrin kenarnda bir gemi gidiyormu. mam Sevr kaptana yalvararak: beni bir kimse boazlamak istiyor, beni gemine koyup kurtar, dedi. Kaptan da onu alp gizledi. Bu ekilde Badat'tan firar etti. Dierleri ile birlikte halifenin huzuruna vardlar. Mis'ar halifeye: davarlarn nasl, oluk ocuk nasl diyerek uygunsuz szler sarfedince onu meclisten darya attlar. mam zam Hazretleri ise: ben elbise tccarym, beni kabul etmezler. Kfeliler Kurey ve Ansar - Araptandr, ben ise kle neslindenim, dedi. Onu da darya attlar. erik: benim grme kuvvetim zayftr, mhrn yazlarn dahi fark edemem, diyerek mazeret belirtince halfe: ben senin yanma bir kimseyi yardmc tyin ederim, o sana yardm eder, dedi. Bu sefer erk: benim hafzam zayftr, dedi. Buna karlk: sana bal ile badem yediririm dzelirsin, cevabn verdi. Bununla da mazeretini kabul ettiremeyince; benim kadnlar taifesine fazla meylim vardr, dedi. Halife; ben sana ok maa veririm, onunla cariyeler satn alrsn, dedi. Bu ekilde ne dedi ise kendini kadlk makamna nasbedilmekten kurtaramaynca, eriat nazarnda yakn uzak, kk byk ayrd etmem, herkese eit bir ekilde eriatn hkmlerini tatbik ederim, deyince halife; ben de olsam, bakas zerine stn tutma, deyince kanlmaz bir ekilde kadlk grevini kabul etti. Fakat vazifeye baladktan bir mddet sonra halifenin klelerinden biri bir gn bir dva dolaysyla kadnn karsna gelip dierlerinden ne gemek isteyince kad erik buna rza gstermeyip, ikiniz de eriat nazarnda birsiniz, dedi. Bunun zerine halife erki bu grevden uzaklatrd. XI-Hapsedilmesi ve Vefat: erik'in azledilmesinden sonra halife Mansur tekrar mam zam' huzuruna ard, ve kad olmasn teklif etti. Fakat mam zam yine bu teklifi kabul etmedi. Bunun zerine halife Mansur kzarak mam zam' hapsedeceine ve ddreceine yemin etti. Ve memurlarna emir verip her gn on kam vurdurdu. Birka gn bu ekilde dlp hapsedildikten sonra mam zam Hazretleri iddetli ac ekerek alamaya balad ve aradan ok zaman gemeden Allah selm evine arr davetini kabul ederek Allah'n rahmetine kavutu. Bzlar dvmekten, bzlar zehirlenmekten vefat ettiini sylemektedirler. Bu iki rivayeti birletirmek de mmkndr. Zindanda her gn on kam vurup sonra zehir iirdiler. Bazlar da yle demilerdir. mam' halife'nin huzuruna gtrp kadlk teklifi yaplnca kabul etmedi ve bunun zerine erbetine zehir koydurup kendisine iirdiler. mam zam Hazretleri zehrin tesirini hissettik e Mansur'un meclisinden kalkp gitti. Mansur; nereye gidiyorsun? diye sorunca; gnderdiin yere gidiyorum, cevabn verip yine kendisini zindana gtrdler. Zehir btn azalarna sirayet ettikten sonra onu hapse indirdiler ve brakp gittiler. mam'n cieri zehrin tesirinden para para olup lm hissettike secdeye kapanp secdede iken ruhunu teslim etmitir. Allah kendisine gani gani rahmet eylesin ve at r kyamete dek devam ettirsin. Vefatlarnda ya 70'i bulmutu. Hicri 150 senesinde Allah'n rahmetine kavumutur.1[1] Y. Vehbi YAVUZ Giri Balangsz her eyin evveli, nihayetsiz her eyin sonu; Kadim, Kerim, fazilet ve cmertlik sahibi, varl kendinden olan Allah Tel'ya sonsuz hamd ve senalar olsun. Yce Allah, kemal sfatlarn dan olan Cemal ve Cell sfatlar ile vasflanmtr. Allah Tel, noksan sfatlardan, yaratlm olmaktan, zevale uramakt an beridir. Kymete dek salat ve selm, rahmet Nebisi, mmet'in efaatisi halkn aynasnda Hakk'n kinattaki tecellilerinin en mkemmeli olan Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e, O'nun ho ve temiz olan sahablerine, O'na uyanlara, O'nun yolundan giden mminlere olsun. Allah Tel'ya, hamd, Hz. Peygamber'e salt ve selmdan sonra yaratc Rabbine en ok muhta olan Ali b. Sultan Muhammed el-Kari Allah hem kendisine hem de ana babasna ltuf ve gizli keremiyle muamele etsin
mam zam'n hayatndan zetleme ksm, kitaba bir giri mahiyetinde okuyuculara faydal olur dncesiyle tarafmzdan ilve edilmitir. Hayat ile ilgili bilgiler konusunda Muhammed Eb Zehra'nn slm'da Fkh Mezhepler Tarihi adl kitab le Abdurrahman Erefin Tabakat'l -mem adl kitabnn ilgili blmlerinden faydalandk. (Y. Vehbi Yavuz)
1[1]
sze balar: Bilmi ol ki; dini kuvvetlendirme binasnn temeli olan Tevhid ilmi, uyulmas icabeden bilgiler ynnden ilimlerin en ereflisidir. Ancak Kitap, Snnet ve cm -i mmet mefhumlarndan darya kmamak, bid'at ehlinde olduu gibi, mcerred akl delillere ait bilgilere girmemek artyla. Zira mcerred aklc bidatlar, vakaya uygun olarak doru yolun habercisi Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in haber verdii gibi, Ehl Snnet vel-Cemaat'm zerinde yrdkleri caddeyi terk ettiler. Tirmiz ve dier Snen kitaplarnda rivayet edildiine gre, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurdu: srailoullar yetmiiki frkaya ayrldlar. Benim mmetim ise yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlarn hepsi cehennemdedir. Bir tanesi mstesna.. Ashab Onlar kimlerdir y Reslellah! diye sorunca Hz. Peygamber: Ben ve ashabmn yolunda bulunanlardr, buyurdu.2[2] Ahmed b. Hanbel ve Eb Davud'un Hz. Muaviye'den rivayet ettiklerine gre ise yle denilmektedir: Yetmiiki frka, cehennemde, bir frka ise cennettedir. Onlar da mmet'in ounluunu tekil eden topluluktur. Zira Hz. Peygamber'den rivayet edilen baka bir Hadis-i erife gre; mmet-i Muhammed sapk yolda toplanmaz. Baka bir rivayete gre ise Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Benim mmetim sapklk zerinde ittifak etmez.3[3] Sfyan (R.A.)'dan yle dedii rivayet edilmitir: Bir mctehid da banda da bulunsa, o tek bana bir cemaattr. Bunun manas udur: o lim bulunduu yerde, cemaatn yolunda devam eder, bylece tek bana bir cemaat gibi olur. Nitekim Hz. brahim hakknda Cenab Allah yle buyuruyor: Muhakkak brahim aleyhisselam, Hak dine ynelen, Allah'a itaat eden bir mmet idi. O mriklerden deildi. 4[4] Bu ayet-i kermede mmetten kast, yalnz bana bir mmet manasdr. Bu manada air bir iirinde yle diyor: Btn dnyay bir kiide toplamak Allah iin muhal deildir. bn-i Abbas (r.a.) da yle buyurmutur: Cenab Allah Kur'an- Kerim'i okuyup manas ile amel edenlerin dnyada sapkla uramayaca hirette de zahmet ve sknt ekmeyeceini taahht etmitir. Bu sz syledikten sonra bn -i Abbas hazretleri delil olarak u yet-i kermeyi okudu: Kim benim hidayetime uyarsa dnyada sapmaz, hirette de zahmet ekmez.5[5] Selef limlerinin ounluu ile sonradan gelen limlerden bir topluluk Kelm ilm ve buna bal olarak maksat itibariyle mantk ilmine yakn olan ilimleri irkin grmlerdir. Hatta mam Eb Yusuf Bir elMers'ye yle demitir : Kelm ilmini bilmek cehalettir, kelm ilmini bilmemekse ilimdir. mam Eb Yusuf bu sz ile, yni kelm bilmemek sz ile kelm ilminin salam bir bilgi olmadn itikat etmeyi kasd etmitir. Kelm ilmi faydal bir ilimdir. Yahut bu sz ile kelm ilminden yz evirmeyi ve ok iltifat etmemeyi kasdetmitir. Yoksa kelm ilmi insann akln ve bilgisini korur, bu itibarla kelm, ilimdir. Yine mam Eb Yusuf'tan yle bir sz nakledilmitir: lmi, kelm yolu ile arayan zndklar; mal, kimya yolu ile arayan iflas eder, hadislerin garibini arayan yalan konuur. mam afi rahmetllahi aleyh yle buyuruyor: Kelmclar hakkndaki hkmm udur: Hurma dallarndan yaplm ubuklarla ve nalinlerle dvlmeli, sonra da kabile kabile, airet airet dolatirlmaldrlar. mam afi'nin bu szn tevil sadedinde yle denilmitir. Bu trl ceza, Kitap ve Snnet'i tetkik edip srf bidat ehlinin ve sapklarn yapt kelm ilmine tevecch gsteren mutaassplara kar sylenmitir. ir bir iirinde bu konuda yle diyor; Kur'an'dan baka btn ilimler, bir megaleden ibarettir, Hadis ilmi ile din bilgilere sahip olmak mstesna. lm, Kale ve Haddesen szleri ile balayan bilgidir. Bunlardan bakas ancak eytan vesvesesidir. 6[6] mam afi bu konuda yine yle diyor: Kulun, Allah'a, irkten baka btn gnahlarla kavumas, onun iin, Allah'a ilm-i kelm bir ksm bilgilerle kavumasndan ok daha hayrldr. Kelm ilmini gayeye ulamak iin bir vasta deil de maksat edinenler kasdediliyor. Yoksa Kelm ilmi inanlar korumak iin bir vasta klnrsa buna hibir mctehid kar kmaz. (Mtercim.) mam afii'nin yine yle bir sz vardr: Kelmclardan, bir mslmann syleyebileceine inanmadm szler sttm. Hanef mctehidleri, fetva kitaplarnda yle bir fetvay zikretmilerdir. Bir kimse, bulunduu ehrin limlerine, bir konuda bulunsa, kelmclar bu vasyyete dahil deildir. Yine bir insan ktphanesinde bulunan ilm kitaplarn vakfedilmesini vasyyet etse selef limlerine gre, orada bulunan kelm ilmine ait kitaplar vakf deildir, satlabilirler. Bu sz akl sahiplerince gzel bir szdr. Zira Hz. Peygamber'in getirdii vahye
bn-i Mce, C: II, s. 1322, H. No. 3993; Tirmiz, man, 18. Bab. 18 bn-i Mce, C: II, s. 1302, H. No: 3950. 4[4] En-Nahl: 16/120. 5[5] Th: 20/123. 6[6] Buradan megaleden maksat, insan Allah'dan megul etmesidir. Hads, Fkh ve Tefsir gibi rivayete dayal bilgiler, maksat it ibariyle insan Allah'a ulatrdndan, eytan bunlara karamaz, demektir. (Mter cim).
2[2] 3[3]
dayanmadan usul ilmine ulamak nasl taleb edilebilir? Bu konuda bir air ne gzel sylemi: Ey! lim elde etmek iin yola kan kii! Btn ilimler Hz. Peygamber'in ilminin klesidir. Esas dzeltmek iin bir ilim istiyorsan, asllarn aslndan nasl gafil oluyorsun? Hocalar hocas Celaleddin es-Suyut, mantk ilmi gibi felsefe ilminin de renilmesinin haram olduunu sylyor. nk bu hususta selef limleri ile, sonradan gelen gvenilir mfessirlerin ekserisinin icma vardr. Bu konuda aklama yapanlar arasnda bn -i Salh, Nevev ve benzeri saysz limler vardr. Ben ise, felsefe ve mantk ilminin haram olduu hususunda bir kitap yazdm. Kitapta felsefenin terk edilmesi hususunda mctehidlerin ileri srdkleri delilleri zikrettim. Hanef mctehidlerinden Siracuddin el -Kazvin, felsefenin haram olduu hususunda telif ettii bir kitapta zikrettiine gre, mam Gazali de Muntek adl kitabnn ba tarafnda nceleri felsefeyi medhetmi fakat, sonradan felsefenin haram olduu grne dnmtr. Bizim mezhebimizden Selef inancnda olanlarla Maliklerden bn -i Rd, felsefe ilmi ile megul olann rivayetinin kabul edilmeyeceine hkmetmilerdir. Huccet'l-slam mam Gazali hyul-Ulm adl kitabnda bu konuyu aklayarak yle demitir: Eer cedel ilm ile kelm ilm, astronomi ilmi gibi kt mdr, yoksa mubah mdr, yahut sorarsan, bunun cevab udur: Bilmi ol ki insanlar bu konu etrafnda ar dnmler ve bu hususta israfa dalmlardr. Felsefe ilmi bidattir diyen vardr, haramdr diyen vardr; phesiz bir kulun Allah'na irkten baka btn gnahlar ile kavumas, onun iin Allah'a kelm ilmi ile kavumasndan daha hayrldr. Kelm ilmi iin farzdr, diyen vardr; ya farz- kifaye, yahut farz- ayndr. Bu ilmi elde etmek ibadetlerin en faziletlisi, Allah'a yaklatran amellerin en mkemmelidir, eklinde dnenler de vardr. nk kelm ilm tevhid ilminin gereklemesine yardmcdr, Allah'n dinini renmek ve muhafaza etmek isteyenlerin kuvvetli yardmcsdr. mam Gazali, mam afi, mam Mlik, mam Muhammed, mam Ahmed b. Hanbel, Sfyan -i Sevri ve selef inancna bal hadis imamlarnn hepsi felsefe ilminin haram olduuna kail olduklarn syliyerek onlarn bu konudaki szlerini nakletmitir. Onlar demilerdir ki; gerekleri daha iyi bildikleri ve konuma usul bakmndan dier insanlardan daha fasih bir anlata sahib bulunduklar halde ktlk douracak hususlarda konumayp skt etmilerdir. Bu sebeple Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem ; Bahsin derinliine dalarak haddini aanlar helak olmutur. 7[7] buyuruyor. Felsefenin haram olduu grn savunan mezkr ilim adamlarnn dayandklar delillerden biri de udur: eer felsefe dinden saylm olsayd onun, Hz. Peygamber'in nemle emrettii hususlardan biri olmas ve felsefenin yolunu da bize retmesi, felsefe ile megul olanlar medhetmesi gerekirdi. mam Gazali, sonra bu limlerin dier delillerini, daha sonra da baka bir frkann delillerini zikrederek yle diyor: imdi eer, sana gre en doru gr hangisidir? dersen bu soruya yle cevap veririm: Felsefede fayda da vardr, zarar da. Kendisinden faydalanmak icabettii zaman faydas dokunmas itibariyle helaldir, yahut menduptur; yahut duruma gre vaciptir. Felsefeden zarar geldii zaman, zarar dokunmas itibariyle de haramdr. Felsefenin zarar pheyi yaymak, inanlar sarsmak, kesin hkmler karsnda dnceleri ve inanlar sarsmak, imanlar samimiyetten uzaklatrmaktr. Bu da balangta pheli delillere dayanmak suretiyle meydana gelen zarardr. Bu hususlar ahstan ahsa deiir. te bu, felsefenin, hak yolda bulunan kiinin inancnda meydana getirecei zarardr. Sapklarn inancn kuvvetlendirmek, bu sapk inanlar kalblerinde yerletirme ynnden felsefenin byk zararlar vardr. yle ki felsefe sayesinde dvalar korunur, batl inanlar zerinde srar etmek ihtiraslar kuvvetlenir. Yalnz, bu zarar, mnakaa etmekten doan taassub vastasyla olur. Felsefenin faydasna gelince, felsefenin bulunduu yerde hakikat, olduu gibi bilinir ve kefolunur zannedilirdi. Fakat, heyhat! Szn bu gzel maksada hi vefas yoktur. Muhakkak ki felsefenin saptma ve arptmas, hakikatleri aklama ve tantmasndan daha fazladr. Bu sz bir hadis liminden, yahut bir haiyeciden duyacak olsan, insanlar bilmediklerinin dman olduklar sz hatra gelebilir, dedikten sonra: Bu sz kelmclarn en yksek mertebesine ulap kelm ilmi dnda kalan baka ilimlerde de derinletikten sonra felsefenin iine girerek gerek bir tecrbeden sonra kelm ilmini tecrbe eden kimseden iit. Gerekten ortaya kmtr ki, bilgi nin hakikatnaa felsefe yolundan ulamak iin yollar kapaldr. mrme yemin ederim ki, tarif ve izah sadedinde kelm ilmine ihtiya vardr. Fakat ok az.. diyor. Selefin Kelm lmine Kar kmalarnn Sebepleri: Yukarda zikredilen btn bu szlerin Selef limlerinden sadr olmasnn birka sebebi vardr: 1- Yukarda geen szden anlalan mana. O mana da udur; Felsefeyi ktlemelerinin sebebi, Felsefe slam'n esaslarn anlamaya manidir, bir maksad ifade ederken manasz ilerle uramaktr. 2- Hak zerinde de olsa felsefe ekimeye ve mnakaaya sevkedicidir. Mnakaa ise ekseriya kt huylara
7[7]
Mslim, c. IV. s. 2055, H. No: 2670; Ebu Davud, Kitabussnne, bab: 5.
sebep olan hasmlamaya gtrr. Nitekim man Gazali de hyul -Ulm adl kitabnda bu hususu aklamaktadr. Mftiye Yardm Gyas'ul -Mft bahsinde Gazali, mam Eb Yusuf'tan naklen u meseleyi naklediyor: Hakk konusa da bidat olduu iin kelmclarn arkasnda namaz klmak caiz deildir. Ben bu meseleyi hocama naklettim. O te'vilini yle yapt: Bundan kast, hakk ortaya koyma dncesiyle hare ket etmeyen kelmclardr. Hocamn yapt bu tevili mam Ez -Zhid'nin Telhis adl kitabnda grdm. Zahidi yle diyor: mam zam Eb Hanife hak yol zerinde mnakaay irkin grp tasvib etmezdi. Hatta mam Eb Ysuf'tan yle bir rivayet nakledilmitir. Eb Hanife'nin meclisinde oturuyorduk. nnde iki kii bulunan bir topluluk ieriye girdi. Topluluktan biri yle dedi: Bu iki adamdan biri, Kur'an yaratlmtr, diyor; teki de onunla mnakaa ediyor. Azam hazretleri: kisininde arkasn namaz klmayn, buyurdu. Ben de dedim ki: birincisi evet, Kur'an'n yaratlmam olduuna hkmetmiyor, fakat dierine ne oldu? Bu soruma karlk mam zam hazretleri buyurdu ki; bunlarn ikisi de dinde mnakaa ediyorlar, dinde mnakaa etmekse bidattir. Mifth'ussaade adl kitapta da bu husus zikr edilmitir. Dierinin ktlenmesinin sebebi, Kur'an - Kerim kalblerimizde mahfuz olduu, dillerimizde okunduu ve mushaflanmzda yazl bulunduu halde onun indirilmesi hususunda konuuyor. 8[8] mam afi buyuruyor ki: Bir kimsenin, isim musemmann (sahibinin) ayndr, dediini grdn zaman, bil ki o kelmadr. Onun dini yoktur. 9[9] mam afi yine yle diyor: nsanlar bu kelm ilminin O gnk anlam ile felsefenin zararlarn bilselerdi arslandan kaar gibi ondan kaarlard. mam Mlik yle buyuruyor: Bidat ehli ile kendi arzularna uyanlarn ahitlii kabul deildir. Talebelerinden biri mam Malikin bu szn tevil ederken mam Mlik, kendi arzularna uyanlardan kelmclar kasdetmitir diyor. 3- Felsefe kiiyi phe ve tereddte sevkeder. Bu sebeple felsefe ile uraan kimse balangta sddk iken zndk olur. Yani balangta iman kuvvetli de olsa felsefe ile uraan kiinin iman sarslabilir. mam Ahmed b. Hanbel'in yle buyurduu rivayet edilmitir. Kelm limleri (Felsefeciler) zndklardr. Kelmc kii asla dzelmez. Kelm ilm ile uraan kiinin kalbinde mutlaka bir eksiklik grrsn. mam Ahmed b. Hanbel bu konuda o derece ileri gitmitir ki, Bidatlara Reddiye adyla kaleme ald bir kitap yznden, zhd ve takva, sahibi olmasna ramen Haris b. Esed el -Muhasib ile aras almtr. Haris'e yle diyor. Yazklar olsun! Deil mi ki kelmclarn dncelerini nce hikye ediyorsun, sonra da reddediyorsun. Deil mi ki bu kitab yazmakla insanlar bidatlar mtalaya ve pheyi dnmeye sevkediyorsun? (Bundan felsefeyi kasdediyor), bu da onlar reye, mbaheseye ve bu fitneye sevkediyor? Kitab'ul-Hulsa adl eserde beyan edildiine gre ihtiyatan fazla kelm ilmi ile megul olmak, mn azarada bulunmak, renmek, ve onunla megul olmak yasaktr. Namaz vakitlerini ve kbleyi renecek kadar astronomi ilmini renmekte ise bir saknca yoktur, fazlas haramdr. Ancak hataya dmeden ve sapmadan insafl bir lde kelm ilmi ile uramak mekruh deildir. Hakk kabul etmemek iin konuup onu atmak isteyen iin de kelm ilmi ile megul olmak mekruh deildir. mam Ahmed b. Hanbel demitir ki: Kad mamdan duydum ki, Bir kimse (kelm esnasnda) hasmn utandrmak isterse tekfir edilir. demitir. Fakat bana gre, kfir olmaz, kfr zerinde bulunmasndan korkulur. Hulsa sahibinin sz burada sona ermitir. Netice: Yukardanberi sylenenleri hulsa etmek gerekirse yle diyebiliriz: Salam inanlar ve bu inanlar kuvvetlendirmek iin ortaya konan deliller, dindar kimselerin kalblerine tesir ettii, yakn ve keml derecesinde kesin iman meyvesi verdii gibi, batl inanlar da kalblere tesir eder, kalbleri katlatrr, karartr; Allah'n huzurundan uzaklatrr, kalbin kuvvetini zayflatrr, dini sarsar, belki batl inanlar kt bir akbetle nefes tketmee sebep olur. Allah Tel'dan af ve afiyet dileriz. Grmyor musun ki eytan bir kimsenin imann yoketmek isteyince ancak batl inanlar kalbine sokmak suretiyle imann yok edebiliyor. 4- Felsefe'nin zararlarndan biri de kelm ilminin derinliklerine dalmak, Kitap, Snnet ve cma-i mmet'ten
Mslim, C: IV, s. 2055; H. No: 2670; Eb Dvud, Snne Bab, 5. mam afii devrindeki kelmclar, Ashab ve Tbin akidesinden ayrldklar iin bu eklide kabul edilmilerdir. Gnmzdeki kelmclar ise Ashab ve Tbin inancn yerletirmek iin kelm ilm ile megul oluyorlar. Bugnk slm kelmclar bu hkm altnda deillerdir. (Mtercim).
8[8] 9[9]
istifade edilen slm hkmleri renmeyi terketmektir. yle ki bazlar kelmc olmak iin otuz sene alr, sonra rendiklerini okutur, kelm ilmine uygun szler syler, kelm ilmine uymayan szleri reddeder. Taharet, namaz, oru gibi furua talluk eden fkh meselelerden herhangi bir meseleden, bir yetten, bir hadisten sorulunca onu bilmez, skt eder. Halbuki yerleen btn inanlar Kitapta (Kur'an'da) kat, Snnette zann delillerle sabittir. Bu sebeple Cenab Allah Kur'an-i Kerm hakknda: Bu Kitap, insanlara yeter, 10[10] buyuruyor. Yani Kur'an- Kerm dnyadaki yaayla ilgili hususlarda da, hiretteki yaayla ilgili hususlarda da bir vaaz kitab olarak, bir hidayet kitab olarak yeter. Bu konuda Cenab Hak baka bir yette yle buyuruyor: Kendilerine okunan Kitab' sana indirmemiz onlara yetmez mi? 11[11] Yani senin mm olduunu, okuma yazma bilmediini bildikleri halde her yerde her zaman Kur'an' Kermin okunmas devam ediyor. 5- Kelm ilminin zararlarndan biri de kelm ve cedel ilminin neticesi olarak halde hayrete dmek, istikbalde sapkla ve pheye dmektir. Felsefecilerin mezhebini, szlerini en iyi bilen bn -i Rud el-Hafd Tehft't-Tehft adl kitabnda yle diyor: Felsefecilerden, ilahiyat konusunda itibar edilecek bir sz kim sylemitir? mid de zamannn nemli meselelerine vakf olduu halde bu konuda hayret iindedir, Gazali de byledir. Gazal'nin kelma ait meselelerde vard netice duraklama ve hayret olmutur. Gazali sonradan tuttuu bu yoldan yz evirerek Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in hadislerine ynelmitir. Vefatnda Buhar kitab gsnn stnde idi. Fahreddin er -Rzi de byle.Ztn Ksmlar konusunda yazd bir kitapta u iirleri kaydediyor: Akllarn sahas snrldr. Aklla uraan limlerin sonu sapklktr. Ruhlarmz, cesedlerimizden rkmektedir, Dnyamzn neticesi eziyet ve vebaldir. mrmz boyunca bahislerimizden, Dedikodu toplamaktan baka bir ey istifade etmedik. Kelm ve felsefe bahislerini dndm, bunlar bir hastala ifa verecek, susuzluu giderecek gte grmedim. Allah'a ulatran yollar n en yakn olarak Kur'an yolunu grdm. Allah' ispat konusunda: Allah Ar'n stndedir. 12[12] Ho szler Allah'a kar. 13[13] yetlerini okurum. Allah'tan nefy edilen sfatlar konusunda da: Allah gibi hibir ey yoktur. 14[14] Allah (insanlarn) bilgilerine smaz. 15[15] ayetlerini okurum. Fahreddin er-Rz daha sonra yle diyor: Benim gibi tecrbeye sahib olan kii benim bildiklerimi bilir. ehristani rahmetllahi aleyh de yle. O da felsefe ve kelmclar hakknda hayret ve pimanlktan bak a bir netice bulmam, sonunda yle demitir: Yemin ederim ki btn niversiteleri dolatm, o ilim yuvalarna gz gezdirdim. Hayretten elini enesi zerine tutan, yahut pimanlktan diini kranlardan bakasn grmedim. Eb'ul-Mal el-Cveyni de bu konuda yle diyor: Arkadalar! Kelm ilmi ile uramaynz. Ben eer kelmn beni ulatraca noktay bilseydim, onunla hi uramazdm. Eb'ul-Mal vefat ederken yle diyor: ok byk denizlere daldm. slm limlerinden ve ilimlerinden bo kaldm, onlarn beni menettikleri sahaya girdim. Eer Cenab Allah rahmetiyle kurtarmazsa, bn -i Cveyni'nin vay haline! te ben lyorum. imdi anamn itikad zerinde lyorum. Yahut, Nisaburlu kocakarlarn itikadlar zerinde lyorum. Husrevh de yle demitir: Husrevh Fahreddin er -Rzi'nin en byk tabelerinden biri idi. Fazilet sahibi zatlardan biri bir gn Husrevh'nin huzuruna giderek: Neye inanyorsun? Dedi. Husrevh cevap verdi: Mslmanlarn inandklar eylere. Bundan sonra aralarnda yle bir muhavere geti: Mslmanlarn inandklarna ak gnlllkle ve kesin olarak inanyor musun? Evet, bu nimetten tr Allah'a krediyorum. Fakat ben vallahi neye inanacam bilemiyorum. deyip alad.
brahim: 14/52. Ankebt: 29/51-26. 12[12] Th: 20/5. 13[13] Ftr: 35/10. 14[14] ra: 42/11 15[15] Th: 20/110.
10[10] 11[11]
Ve gznden akan yalar sakallarn slatt. Hnc de vefat esnasnda yle demitir: Elde ettiim bilgiler iinde, mmkn olann muraccih olana, yani yaratklarn yaratana muhta bulunduundan baka bir ey renmedim. Hnc bu sz syledikten sonra yle devam etmitir: Muhta olmak olumsuzluk sfatdr. te lyorum ve hi bir ey bilmiyorum. Bir bakas da yle diyor: Yatama yatp yorganm bama ekiyorum, sabaha kadar onun bunun delillerini karlatrarak dnyorum, bir tercih yapamyorum, Bu dereceye gelmi bir kiiyi eer Allah rahmeti ile, tevecch ile kurtarmazsa zmdklar ve kt bir akbetle karlar. Bu hastala fayda verecek olan il, kalblerin doktoru, gayblar bilen Allah'a kar yaplan u duadr: Ey kalbleri eviren Allahm! Benim kalbimi senin dinin zerinde sabit kl. Yer ile gkleri yaratan, gizli ak her eyi bilen Allahm! Senin izninle ihtilf ettikleri hakikat noktasnda bana, doru yolu gster. phesiz sen dilediini doru yola iletirsin. Lahavle vel kuvvete ill billahil-aliyyil-azim. 6- Fkhta ve eriat hususunda rey ile ve mcerred akl ile hkm vermek bid'at ve sapklktr. Tevhid ve sfat ilminde yalnz akl ile hkmetmek ise daha byk bir bid'at ve sapklktr. Fahr'ul-slam Ali El-Pezdevi Usl-i Fkh adl kitabnda yle diyor: eriatta akln Mcib olmas (bir eyin yaplmas yahut yaplmamasn gerekli klmas) hakknda bir delil mevcut deildir. Ve akln mcib olmas caiz de deildir. eriata dayanmayan bir illet ise makbul ve caiz deildir. Zira illetler eriatn konusudur. Kulun bu konulara girmeye hakk yoktur. nk bu, ortakla sevkeder. Bir delile dayanmadan kim akl mcib klarsa, kulluk snrn aarak inatlkla eriatn snrna girmi olur. 7- Selef limlerinin kelm ilmine kar kmalarnn bir sebebi de kelmclarn, filozoflarn szlerine kulak asmalar ve bunlardan baz sefih kiilere uymalardr. Bu sebeple gkten inen yetlerden yz evirip akll ve lim olduklar zannedilen cahillerle beraber felsefeye daldlar. Halbuki Cenab Allah kitabnda bu hususta uyarda bulunuyor. yle buyuruyor: yetlerimiz hakknda yanl tevillerle sz edenleri grdn zaman kendilerinden yz evir, yanlarnda oturma; t ki Kur'an'dan baka bir sze dalalar. 16[16] Bu yetin manas felsefecilere dayanan kelmclara da hususi sebeple deil, fakat umum hatlar ile amildir. Bazen kfr, bazen fasklk, bazen isyan, bazen hata derecesine varan btl te'vler ve tahrifler, Kur'an'n manasnda ileri gitmek, yanl te'villerde bulunmak bu manann iine giriyor. Bu bapta hata affedilmez. Dinin furuna taallk eden meselelerde durum byle deildir. Furu ile ilgili meselelerde hata vki olsa gnah yoktur, belki yanld iin de bir sevap vardr. htilaf halindeki bid'at ehlinin itihatlar ile ittifak halinde bulunan Ehl-i Snnet'in itihatlar arasnda fark burada ortaya kyor. Cenab Hakk'm u buyruu da bu noktaya iaret ediyor: Muhakkak ki Cenab Allah sivrisinek ve daha by ile misal vermeyi terketmez. Artk iman edenler, bu misalin Rablerinden gelen bir hakikat olduunu bilirler. Kfirler ise: Allah bu misal ile neyi murad etmitir? derler. Cenab Allah o misal sebebiyle oklarn saptrr, yine o misal ile bir oklarn doru yola hidayet eder.
17[17]
Biz Kur'an'dan mminler iin ifa ve rahmet olan yetleri indirmekteyiz. Zalimlerin ise Kur'an ancak sapkln artrr. 18[18] Bir hads- erifte ise yle buyuruluyor. Kur'an, lehinde yahut aleyhinde sana bir delildir? Kur'an- Kerm nil nehri gibidir. Nil nehri, kendisinden istifade edenler (kendisine yakn olanlar) iin sudur, ondan mahrum olanlar iin ise kandr. Btn mslmanlara vacib olan, dier peygamberlerin de getirdii inanlara uygun olarak gnderilen Peygamber lerin Efendisi Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi vesellem'e uymaktr. Cenab Allah, Hz. Peygamber'in ann yceltmitir, yle ki kendisine bir yerde yemin ederek yle buyurmutur: Rabbin hakk iin, onlar, aralarnda ekime konusu olan hususlarda seni hakem yapp verdiin hkmden, nefisleri hibir darlk ekmeden tam bir teslimiyetle boyun emedike iman etmi olmazlar. 19[19] Cenab Allah bu yette haber vermitir ki, mnafklar, ekimelerinde bakasn hakem kabul etmek isterler. Onlar Allah ve Raslne, yani Allah kitab ve Raslllah'n snnetinin hkmne sarldklar zaman iddetle yz evirirler. Halbuki onlara sorarsan, iyilikten, tevfikten, hakikat ve yakin imandan baka bir ey istemiyorlar. Nitekim kelm, felsefe ve dier ilimlere mensup limler de byle sylyor. Biz ancak peygamberlerin szleri ile filozoflarn szlerini bir araya getirmek istiyoruz, diyorlar. Kendini ibadete veren baz bid'atlar da yle sylyorlar: man ile ikan, tevfik ile eriat, tarikat ile hakikat arasn birletirmek suret iyle biz ancak ihsan derecesine ulamay istiyoruz, derler. Ve bu szde btl mezheplerinin btl mereblerinin desiseleri olan hulul, ittihad, infisal, mutlak varlk davasn ve varlklarn btn ile, hakkn ayn olduunu gizlerler ve bu dnceleri
El-En'm: 6/68. EI-Bakara: 2/26. 18[18] El-sr: 17/82. 19[19] En-Ns: 4/65.
16[16] 17[17]
ile birletirici makamnda olduklarn vehmederler. Halbuki onlar tefrikac zndklarn sapklk hali zerindedirler. Herkim dine ait herhangi bir ite Hz. Peygamber sallelllahu aleyhi vesellem'den sadr olmayan bir hkm vermek ister ve bu hkmn yakn babnda gzel olduunu, Peygamberin getirdii ile ona muhalif den akl meseleleri birletireceini zannederse, onun sapklktan nasibi vardr. Ve onun iin Hz. Peygamber'in getirdii Snnet'e ykselmek haramdr. Zira Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in getirdii kfidir, ifa vericidir, yeterlidir, orada hak yahut btl olan her ey aklanmtr. Cenab Allah bu konuda yle bu yuruyor: Btla hak libas giydirip bile bile hakk gizlemeyin. 20[20] Hz. Peygamberin Snneti, Sahabe'nin, Tabinin, onlardan sonra gelen mctehidlerin, mfessirlerin byklerinin, byk muhaddislerin yoludur ve Dvud-i T, Muhasb, Sers-Sakat, M'rf-i Kerh, Cneyd-i Badad gibi ilk sofilerle, Eb Necb es-Shreverd, mrifetullah'ta yksek mertebe sahibi Abdulkadir -i Geyln, Eb'ul-Ksm elKueyri gibi sonradan gelen tasavvufularn umdesidir. man Esaslar mam zam Eb Hanfe el-Kf Fkh- Ekber adl kitabna u szleri ile balamtr: (Tevhidin asl ve itikatta salam dayanak mkellefin sylemesi farz olan u esaslardr: Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ldkten sonra dirilmee, kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna, inandm.) Allah'a man: Him, Muhammed b. Hasan e-eybani'den rivayet etmitir: Eb Hanfe'nin yle dediini duydum: Allah'n en byk ismi Allah Lfza-i Cellidir. Thv ile Ariflerin ekserisi de bu grtedir. yle ki onlara gre, Allah lfz ile zikir yapan kimsenin bulunduu makamdan daha yksek bir makam yoktur. Allah'a iman, kendisinden alnm olan esaslara baklmakszn mstakil bir ilimdir. Eb Hanfe, Muhammed b. Hasan e eybani, mam fii, mam Hall, mam Zeccc, bn -i Keysn, Halimi, mam'ul-Haremeyn, mam Gazali, mam Hattb ve dier limlerden meydana gelen ounluk da bu grtedir ler. Tevhidin Esaslar: Bu bahis, gerek Tevhd inancn en doru bir ekilde renme bahsidir. mam zam Eb Hanfe rahimehullah'tan rivayet edildiine gre, kelmclardan bir topluluk Allah'n birliini ispat hususunda kendisi ile konuarak bahse girmek istediler. mam zam onlara yle dedi: Konumaya balamadan nce bu konuda vuku bulmu bir olay hakknda bana cevap verini Dicle'de bir gemi kendi kendine limana gidiyor, kendi kendine doluyor, yiyecek giyecek ve benzeri eya ykleniyor, kendi kendin e dnyor, demir atyor; kendi kendine boalyor ve tekrar geri dnyor, bylece almasna kaptansz, tayfasz olarak devam ediyor. Bu olaya ne dersiniz? dedi. Onlar dediler ki; bu mmkn deildir, asla olamaz. Buna karlk mam zam da yle dedi: Bu geminin bylece kendi kendine idaresi mmkn olamazsa ya bu lem nasl kendi kendine idare edilir? Bu manada rif-i Billah brahim el-Havas ne gzel sylemitir: Sana giden hak yol'aktr.Seni bulmak isteyen delil istemez. Bir bakas da bu manada yle demitir: Sen apaksn, kimseye gizli deilsin, Kr olan kimse ancak ay gremez. Eb'ul-Athiye de aadaki iirinde ne gzel sylemitir: Vay! Allah'a nasl isyan edilir? Yahut Allah nasl inkr edilir? Her harekette ve her duruta, Ebediyyen Allah'a ahit vardr. Her eyde Allah'n birliine dellet eden, Bir iaret vardr. Ben derim ki; Yce Allah'n Fatiha sresinde szne El-Hamd lillhi rabbil-lemn ile balamas uluhiyetin tevhidine lzm olan rububiyetin tevhidinin takdir edildiine iaret ediyor. Yni Allah Tel, btn lemlerin terbiyeci ve idarecisi olan Allah'tr. Allah'n birlii, onun idare ve terbiyesinde de bir olmasn, esizliini gerektirir. El-Hamd lillhhi rabbil-lemn cmlesinde bu mana gizlidir. Halkn ulhiyeti birlemesi, kulluun gereklemesini icab ettirir. Bu da Allah' tanmak iin ilk nce kul zerine lzm olan eydir. Tevhidin eitleri:
20[20]
El-Bakara: 2/42-32.
Hulsa, ubudiyetin tevhidinden, rububiyetin tevhidi lzm ge lir. Rububiyetin tevhidinden uluhiyetin tevhidi lzm gelmez. nk Cenab Allah Kur'an- Kerm'de yle buyuruyor: Onlara: gkleri ve yeri kim yaratt? diye sorarsan, elbette Allah yaratt, derler. 21[21] Biz o putlara, yalnz bizi Allah'a yaklatrmalar iin ibadet ediyoruz. 22[22] Belki Kur'an- Kerm'in surelerinin ekserisi tevhidin bu iki eidini amildir, belki Kur'an bandan sonuna kadar bu iki tevhid eidinin aklamas hakkndadr. Kur'an - Kerm ya Allah'n zatndan, isimlerinden, sfatlarndan ve ilerinden haber verir ki buna Tevhid-i lmi-i haberi denir. Ya eriki olmayan yalnz Allah'a ibadet, etmeye ve O'ndan baka ibadet edilen putlar terketmeye arr ki buna Tevhd-i rad-i Talebi denilir. Ya emir ve yasaklardan, Allah'a itaatin lzumundan bahs eder ki, bunlar da Tevhid ile ilgili olup onun tamamlaycsdrlar. Ya Tevhid ehline ikramdan, dnyada bunlara yaplanlardan, hiretteki ikramlardan haber verir ki , bu da Allah' birlemenin mkfatdr. Ya da Allah'a e koanlarn durumlarndan, dnyada kendilerine yaplan azaptan, felketlerden, hirette kendilerine inecek olan azaptan, zincir ve bukalardan haber ve rir ki bu da Tevhidin hkmnden dar kanlarn cezasdr. Tevhid'den Bahseden yetler Kur'an'n btn Tevhid'den, tevhid ehlinin haklarndan, onlarn medhinden, Allah'a e komay ktlemekten, Allah'a e koanlarn isyanndan ve mstahak bulunduklar cezalardan bahseder. El-HamdliIIahi Rabbil-lemn tevhiddir. Errahmanirrahm Tevhiddir. Mliki yevmiddin tevhiddir. yyke na'bud ve iyya'ke nesten tevhiddir. hdinessrtel-mstakm tevhiddir; tevhid ehlinin yoluna hidayet olmay istemektir; cehalet inad ve ifsad iin tevhid yolundan ayrlan sapklarn ve kendilerine gadap olunanlarn yoluna deil, Allah'n nimet verdii mutlu kimselerin yoluna iletilmeyi istemeye amildir. Kur'an gibi Snnet de Kur'an'n dellet ettii hususlar aklayc olarak gelir. Rabbimiz olan Allah Tel, tevhid konusunda bizi falancann grne ve filancann zevkine muhta klmamtr. Bu sebeple tevhid kon usunda Kitap ve Snnet'e muhalefet edenlerin ihtilfa dtklerini, birbirleri ile arptklarn gryoruz. Halbuki Cenab Hak Kur'an - Kermde: Bugn size dininizi tamamladm ve slm' sizin iin din olarak setim. 23[23] Buyuruyor. Bu sebeple dinin tamamlanmasnda Kitap ve Snnet'in dnda bir eye ihtiyacmz yoktur. Nitekim Cenab Allah baka bir yette yle buyuruyor: Bu Kur'an- Kerm insanlar iin yeterlidir. 24[24] Onlara yetmiyor mu ki, biz sana, kendilerine okunan bir kitap indirdik. 25[25] Hz. Peygamber size neyi getirmise onu aln, sizi nerden yasaklamsa ondan saknn. 26[26] Tahv de ilk akidesinde u sz ile bu manaya iaret etmitir; Bu konuya (Tevhid konusuna) kendi kendimize tasavvur ederek ve reylerimizle te'vil ederek gire meyiz. Zira dinin esas hakknda Allah'n kurtardndan bakas selmet bulmaz. mam zam, sze balarken ie Allah'n varl bahsi ile girmedi. nk Allah'n varl gzle grnr gibi apaktr. Kur'an - Kerim'de Cenab Hak yle buyuruyor; Peygamberleri kendilerine gkleri ve yeri yaratan Allah'n varlnda phe mi vardr? dedi. 27[27] Gkleri ve yeri kim yaratt? diye sorarsan: Muhakkak Allah yaratt, derler. 28[28] Allah'n yarl halkn yaratlnda sabittir. Nitekim Cenab Hak bu noktaya u yet-i Kerime ile iaret buyuruyor: O halde gerek bir mslman olarak kendini dine ynelt.. Allah'n dinine ki, insanlar o din zerinde yaratmtr. 29[29] Hz. Peygamber'in: Her doan ocuk, slm ftrat zerine doar. 30[30] hadis-i erifi de buna iaret eder. Btn peygamberler tevhid inancn aklamak iin gnderilmilerdir. Bu sebepten L ilahe illellah kelimesi zerinde szleri birlemektedir. Peygamberler, kendi mmetlerine, Allah'n var olduunu sylemekle emredilmemiler, belki, mmetlerinin hayal ve vehmettiini reddetmek iin Allah'tan bakasna ibadet edilemiyeceini aklamay kasdetmilerdir.
21[21] 22[22]
Lokman: 31/25. Zmer: 39/3. 23[23] Mide: 5/3-36. 24[24] brahim: 14/52. 25[25] Ankebt: 29/51. 26[26] El-Har: 59/7. 27[27] brahim: 14/10. 28[28] Lokman: 31/25. 29[29] Rm: 30/30. 30[30] El-Bakara: 2/164.
Onlarn mmetleri vehme ve hayale kaplarak sapk bir inanla yle diyorlard: Bu putlar, Allah katnda bizim efaatlarmzdrlar. Biz onlara yalnz bizi Allah'a yaklatrmalar iin tapyoruz. Tevhid inanc ise, te'kitli olarak Allah'n varln ifade eder. Sonra inanlar, akln serbest olduu hususlardan olsa da aslolan bunlarn eriattan alnmas ger ekir. Yoksa, Allah'n varln, ilmini, kudretini isbat etmek haddi zatnda Kitap ve Snnete tevak kuf etmez. Ancak kendilerine itibar etme ynnden Kitap ve Snnete tevakkuf eder. Zira bu bahislerin Kitap ve Snnete uygun olup olmadklarna itibar edilmezse, felsefecilerin bahsettikleri ilahiyat ilmi gibi olur ki, o takdirde buna itibar edilmez. u yetler akl olarak Allah'n varlna dellet eden yetlerdendir. phesiz yer ile gklerin yaratlmasnda, gece ile gndzn deimesinde, denizde insanlara faydal olacak ekilde yzen gemide, Allah'n gkten su indirip onunla lm topraklar diritlmesinde ve yeryznde her trl canly yaymasnda, rzgrlar estirmesinde, yer ile gk arasnda Allah'n emrine amade bulutlarda, dnen akl sahibi kimseler iin Allah'n varlna ve birliine dellet eden birok almetler vardr. Her kim bu zikredilen varlklarn acaib durumuna, yer ve gn yaratlna, hayvanlarn, bitkilerin ve yetlerde bahsedilen dier yaratklarn acaib yaratllarna dikkatlice bakarsa bu bak onu yok luktan vareden, belli kanunlar zerine tertib ederek eitli hikmetleri iine koyan bir hikmet sahibinden mstani olmayacana hk metmeye sevkeder. Nitekim Cenab Allah bu konuda yle buyuruyor: Biz insan muhakkak amurun znden yarattk. Sonra insann neslini salam bir yerde (rahimde) bir nutfe (bir damla su) yaptk. Sonra o suyu bir kan phts haline getirdik. Ondan sonra kan phtsn bir et paras yaptk, o et parasn da kemik haline evirdik, kemiklere et giydirdik, sonra ona baka bir ekil vererek ruh verdik. ekil verenlerin en ycesi olan Allah'n annn ne kadar byk olduuna bak! 31[31] Mekke halkna ileride biz, hem kendi nefislerinde, hem yeryz etrafndaki yetlerimizi (kudretimizin almetlerini) gstereceiz ki, sonunda Peygamber'in sylediinin hak olduu kendilerine apak grnecektir. Rabbinin her eye ahid olmas yetmez mi? 32[32] Her eyde Allah'n birliine ve esizliine dellet eden delil vardr. Btn akll kimseler bu yoldan yryerek Allah'n varl ve birliini bulmulardr. Ancak Dehriye taifesi gibi kendini byk gren baz sefihler bu yoldan yrmediler. Onlarn bir ksm Allah'a e komak suretiyle kfre vardlar. yle ki puta tapanlar gibi Allah ile birlikte ilhlara da taptlar. Bazlar da olaylarn bir ksmn Allah'tan bakasna nisbet ederler. Mecsiler gibi. Mecsiler ktlkleri hremen'in (eytan'n) karanlna, ki hremen eytandr hayr da Rahman'm nuruna nisbet ederler. Puta tapanlardan bazlar da baz eserleri putlara nisbet ederler. Bunlardan Cenab Allah yle haber veriyor: Onlar dediler ki: ey Hd! Sen bize ak bir mucize getirmedin. Biz senin sznle tanrlarmz terketmeyiz. Ve biz sana inanmayz. Ancak unu syleriz ki; ilhlarmza svdn iin, muhakkak onlarn bazs seni bir fenalkla (cinnetle) arpmtr. Hd te ben Allah' ahid tutuyorum, ve siz de ahit olun ki, ben Allah'tan baka ona kotuunuz ortaklardan hibirine inanmyorum, onlardan beriyim, dedi. 33[33] Sbiler ve bz mneccimler de kendilerine k tuttuu iin bz olaylar yldzlara nisbet ederler. Allah Tel'y e kotuklar eylerden beri klarm. Onlardan bazlar ldkten sonra dirilmek ve hirette llerin dirilmesi gibi Allah'n, inkrn kfr sayd hususlar inkr etmek suretiyle sapmlardr. Akl sahipleri iin bu kadar yeterlidir. Grlerini mdafaa etmek iin munazaracnn tertip ettii akl mukaddimelere bavurmadk. O mukaddimelerin hulsas udur: lem hadistir, yni yoktan var edilmitir. Onun kdem sfat ile vasflanan bir yaratcya ihtiyac vardr. O yaratc da Cenab Allah'tr. Cenab Allah'n u yeti de bu noktaya iaret ediyor: Allah her eyin yaratcsdr. O, her ey zerine vekildir. 34[34] phesiz sizin rabbiniz, alt gnde yer ile gk leri yaratan Allah'tr. 35[35] Herkim bu lemin kadm (yaratlmam) olduuna hkmederse o kfirdir. Sonra, btn varlklarn varl kendinden olan bir varlkta son bulduu sabit olunca, bu varln ezel ve ebed olmas lzm gelir. Varl kendinden olan zerine yokluk gemesi ise mmkn deildir. Zira varl kendinden olduu sabit olann yok olmas mmkn deildir. yle ise Cenab Allah kadmdir, yani varlnn evveli yoktur. Bakdir, varlnn sonu yoktur. Bu sebeple kdem ve baka manalar Allah Tel hakknda Selb sfatlara dner. Bazlar bu iki sfat subt sfatlardan saymaktadr. Zira Allah hakknda bakann manas, ebed'den sonra gelen yokluu nefyetmektir. Kadim de ezelden evvel geen yokluu nefyetmek olduu gibi. O halde bu iki kelimenin manas yokluu nefyetmeye ynelir. Bu sebeple Trbit kendi inancnda yle demitir: Mevcud ve kadim sfatlar Allah'n zat sfatlarndandr. Yukarda gemi imann artlarndan olan Allah'a inandm sznn, imann yars olduu hususunda ihtilaf bulunmakla beraber, imanda sz ile ikrar etmeye itibar edildiine iaret vardr. Ancak ikrar baz zamanlarda der, yahut ikrar imann hkmlerini icra etmek iin arttr. Bu gr mam zam'dan rivayet edilmitir. mam
Mminn: 23/12-14. Fussilet: 41/53. Hud: 11/53-54. 34[34] Zumer: 39-62 35[35] Ynus: 10/3.
31[31] 32[32] 33[33]
Mtrdi de bu gre meyletmitir. E'ar'ye gre en doru gr de budur. u yet -i kerme bu gr kuvvetlendiriyor: Allah'a ve hiret gnne iman eden hibir kavmi, Allah'a ve Peygamber'e kar gelenlerle seviir halde bulamazsn; velev ki o o kar gelenler, babalar, oullar, yahut kardeleri, yahut kendi kabilelerinden olsun. te Allah byle (zalim) kimseleri sevmiyen bir kavmin kalblerinde iman tesbit buyurmu ve kendilerini yce katndan bir rahmet ile kuvvetlendirmitir. 36[36] eyh'ul-slm Pezdev bu konuda yle diyor: Bir kimse kalbten inanp zrsz olarak bu imann aklamay terk ederse, mmin olamaz. Bu gr mtehidlerden Muhakkik olanlarn grdr. Pezdev'nin bu sznde, imanda Ehed sznn art koulmadna iaret vardr. nk kiinin, Allah'a inandm eklinde ehadet getirmesi gerekir, dememitir. afi limlerinden bazlar imanda Kelime-i ehadeti art kouyorlar ve bunun iin de Hz. Peygamber'in u Hadsini delil getiriyorlar: Allah'tan baka bir ilh bulunmadna ehadet getirince ye kadar insanlarla savamakla emrolundum. 37[37] Baka bir rivayette ise (L ilahe illellah deyinceye kadar ifadesi vardr. Bu kelimenin manas: Allah Tel'nn varln, zatnda ve sfatnda birliini itiraf ederek tasdik ettim, demektir. Meleklere man : Allah'n meleklerine yle inanrz: Allah'n emrine kar gelmezler, emrini yerine getirirler. Melekler gnah ilemekten korunmuturlar, erkeklik diilik sfatlarndan beridirler. Cenab Allah Kur'an - Kermde melekleri diilikle vasflayarak Allah'n kzlardr, diyenleri reddediyor; yle buyuruyor: . Onlar, Rahman olan Allah'n kullar olan melekleri de dii yaptlar. Yaratllarna ahit mi idiler? Onlarn ahitliklerini yazacaz, onlar Kyamete kadar sorumlu tutulacaklardr. 38[38] Yoksa Allah kzlar oullara tercih mi etmi? Ne oluyor size, nasl byle hkm veriyorsunuz. 39[39] Cevhir'ul-Usl adl kitapta yle zikrediliyor: Melekler iin cennet nimetleri ve Allah' grme nimetinden nasib yoktur. Konev'nin Umdet'n-Nesefi erhinde de byle yazlmaktadr. Bu kitaplarda yine meleklerin her ekle girebilen hava latif bir cisme sahib olduklar, ikier, er, drder kanatlar bulunduu da zikre diliyor. Meskenleri gklerdir. Mslmanlarn ounluunun gr de byledir. Kitaplara man: Allah'n kitaplarna iman konusunda Tevrat, ncil, Zebur ve Furkan gibi adet tayin etmeksizin Allah katndan indirilen btn kitaplara iman etmek gerekir. Peygamberlere man: Peygamberlere iman ederken Allah tarafndan gnderilen btn peygamberlere inanmak lzmdr. Kendine bir kitap veya sayfa verilsin, yahut verilmesin, btn peygamberleri iine alacak ekilde inanmak arttr. mam zam yukardaki ifadesinde Resul kelimesini Nebiye e anlaml olarak kullanmtr. Feth'ul-Kadr sahibi bn-i Humam da bu gr benimsemitir. Ancak Cumhura gre, Resul kelimesi Nebi kelimesinden daha husus bir man tar, Peygamberlere iman ederken belli bir say tyin etmeyiz. Zira say tayin edince peygamber olmayan peygamber yapmak ihtimali olabilir. Yahut peygamber olduu halde saydan karlarak peygamberliine inanlmayanlar da bulunabilir. man esaslarndaki tertib, meleklerin kitaplar Peygamberlere getiren kiiler olmalar itibariyledir. Yoksa kitaplar ve peygamberler, m eleklerden daha faziletlidirler. ldkten Sonra Dirilmeye man ldkten sonra dirilmekten maksat, balangtaki ekil ve varlk yok olduktan sonra yeniden var olmaktr. ldkten sonra dirilmenin delili u yet-i kerimelerdir: Sonra sizler, phesiz Kyamet gnnde diriltileceksiniz. 40[40] O (inkarc) insan grmedi mi ki biz onu bir damla sudan nasl yarattk. imdi de aikr bir mcadeleci kesildi. Bir damla sudan yaratln unutarak bize bir de misal getirdi: Bu kemikleri dalp rmken k im diriltir? dedi. Ey Resulm! De kii onlar ilk defa yaratan diriltir ve o, her yaratlan tamamiyle bilir. 41[41]
Mcadele: 53/22. Buhari, Cz: I, s. 110, Bab.1 Zuhruf: 43/19. 39[39] Sfft: 37/153-154. 40[40] Mminn: 23/16.
36[36] 37[37] 38[38]
El-Maksd adl kitapta yle deniliyor: ldkten sonra dirilmeye inanmak dinin zarur sayd inan esaslarndandir, inkr ise kesinlikle kfrdr. ldkten sonra dirilme hdisesine yle itiraz edilebilir: ldkten sonra dirilmeye inanmak, tenasuh'a, yani ruhun bir bedenden baka bir bedene intikaline hkmetmektir. nk ikinci beden ilk beden deildir. Hads -i erifte de yle buyurulmutur: Cennet ehli tysz, sakalszdr. Genleri ihtiyarlamaz, elbiseleri eskimez. 42[42] Cehennemlik birinin srt Uhud da gibidir. 43[43] ldkten sonra dirilme ve cesetlerin hari ile hkmetmek zerine Celleddin er -Rm rahimehullah yle diyor: Tenash inancnn yerlemedii hibir mezhep yoktur. Bu itiraza yle cevap veririz : kinci beden, ilk bedenin asl czlerinden yaratlm olmasayd o zaman belki tenash olabilirdi. Eer bu inanca yni cesetlerin hari inancna tenash ad verilecek olursa, bu yalnz isim zerine bir mnakaa olur. Esas tenashn tarifi, Tenasuha inananlara gre yledir: Tenash, ruhlarn hirette deil dnyada ahslara iadesidir. Zira Tenash inancna sahib olanlar Cennet ve Cehennemi ve hirete ait dier ileri inkr ediyorlar. Bu sebepten bu inanta olanlar tekfir edilmilerdir. Cenab Hak'kn: phesiz yetlerimizi inkr eden kfirleri yarn atee atacaz. Onlarn derileri pitike, azab duysunlar diye kendilerine, derilerinden baka deriler vereceiz. nk Allah, gerekten Azizdir, Hakimdir. 44[44] Buyruunun, hiss lezzetlerle mkfatlandrlacak, cisman zdrap ve aclarla cezalandrlacak olan kimsenin, Allah'a itaat eden ve ktl irtikap edenlerden bakas olduunu ifade ettii syle nemez. Zira biz deriz ki: ldkten sonra dirilmede cisman ve hissi olarak tat ve aclar duymada itibar edilen husus bu ii anlamaktr. Ac yahut lezzet tatmak ise ancak ruhun talluku ile olabilir. Ve lev ki alet vastasiyle olsun. Vcudun aletleri ise aynen bakidir, bedenin dier asli paralar da yle. Bu sebeple ocukluk anda grlen ve bir ocuk iin ihtiyarlk annda ekil ve grn hatta birok azas ve aleti deise de, ocukluktaki insann ayn olduu rahatlkla sylenir. Genlik anda cinayet ileyip yalannca cezaya arptrlan bir kimse iin, genliinde suu ileyen kimse deildir, denilemez. te Hadis-i erifte belirtilen: Kfirin srtnn Uhud da kadar bymesi, azalarndan bir ime meydana gelmesi gibidir. Paralar ayn paralardr. erh'l-Mevkfta yle deniliyor: insandaki asl paralar, mrn bandan sonuna kadar devam eden paralardr. Bz limler de demilerdir ki: insan vcudunun asl czleri, yaratln balangcnda hsl olan czlerdir. Yaratln balangc, ruhlarn cesetlere talluk etmee balad zamandr. ldkten sonra dirilmede bedenin asl czlerine itibar edildii hususunda zikrettiimiz gr ile cesedlerin btn czleri ile ldkten sonra dirilmeyi inkar edenlerin ldkten sonra hari inkar sadedinde syledikleri sz itibardan dmtr. Hair ise ancak her eyden evvel mrn evvelinden sonuna kadar cesetlerin btn czleri ile olur. Hatta yle ki, iade mnasn gerekletirmek iin Cenab Allah snnet yerinden kesilen et paras ile trnaklardan, salardan kesilenler, dilerden karlanlar ve benzeri vcudun ilk yaratlnda var olan btn czleri iade edecektir. Sonra Cenab Allah kemmiyet, keyfiyet ve ekil bakmndan iradesinin taallk ettiince dilediini brakacak, dilediini yok edecektir. Sonra bilmi ol ki Cenab Allah aklllar diriltecei gibi, delileri, ocuklar, cin ve eytanlar, hayvanlar, haereleri ve kular da diriltecektir. nk bu hususta hads -i erif vardr. Azas henz tamamlanmam bulunan dk ocuklar diriltilecek mi? mam zam Eb Hanife'den rivayet edildiine gre, dk ocua ruh verilmise diriltilecektir, ruh verilmeden dmse diriltilmeyecektir. Doru olan gr de budur. Zira Allah'a yakn olan muttaki limlerin mezhebi, harin ruh ve cesedden meydana geleceidir. Konevi'nin gr ise yledir: Kendisi yle diyor: bizim limlerimizin mezhebinin gerei udur. ocuun azalarndan bir ksm belli olmusa dirilecektir. Bu gr b ve bn -i rin'in gr olup reddedilmitir. Zira bu hkm fkh bir hkmdr. Bu hkm zerine dnyev baz hkmler terettp eder. (Miras gibi). hirete ait haller buna kyas edilemez. Kadere man: Kadere inanmak iman esaslarndandr. Hayrn faydasnn, errin zararnn Allahtan olduuna inanmak da kadere imana dahildir. Acnn acl, tatlnn tatll, hayrn faydas, errin zarar hep Allah'tandr. Kader deimez. Allah'n kaza ve kaderine rza gstermek gerekir. Kader, fayda, zarar, gzellik, irkinlik ve bunlar kaplayan zaman ve meknla bunlar zerine terettp eden sevap ve azab cinsinden yaratklarn hepsini bulunduu durumda tayin etmektir, mam zam, Hz. Peygamber'e uyarak Kelime-i ehadetin amil bulunduu icmali, iman anlatmam olsa gerektir. Peygamber'e Cebrail aleyhisselam, imandan sorunca bu kadar (yani alt iman esas) ile cevap vermiti. imam zam da Hz. Peygamber'e uyarak ayn esaslar kabul etmitir. Ancak mam zam yukardaki metinde hiret gnne iman sz yerine ldkten sonra dirilmek ifadesini kullanmtr. Bu ifade ile kabirdeki hayat da iine almtr. Sonra ben baka bir nshada hiret gn ifadesi ile ldk ten sonra dirilmek ifadesini birletirdiini grdm. mam zam'm bu iki ifadeyi birletirmesi ile, ldkten sonra
41[41] 42[42]
Yasin: 36/77, 78, 79. Tirmiz, C: IV, s. 679. 43[43] Tirmiz. C: IV, K. 40, H. No: 2577, s. 703. 44[44] Nisa: 4/56.
dirilmekten, kabirde dirilmek mnas kasd edildii, yahut hiret gn ile Kyamete ait btn halleri, lmden sonraki sevap ve azap hallerini kasdettii ortaya kmtr. Sonra mam zam hirete ait hallerden hair neir iin dirilmeyi tahsis etmitir. nk bu bahis, kfirlerin ilk mnakaaya girdik konudur. Tafsili imann esaslarn ihtiva etmektedir. Bu ekilde mam Azam kitabnn banda, sonradan tafsilatl olarak alayaca hususlar ksaca sana tenbih etmeyi istemitir. ldkten Sonra Hesap Gn : Hesab, amellerin tartlmas Cennet ve cehennemin varl haktr. Kametin, duraklarndan olan Srat, havuz ve dierlerinin varl da haktr. Allah'n Birlii : man zam buraya kadar imann esaslarn akladktan sonra esas Tevhid'in mnasn btn akl ile izah etti ve yle dedi. Allahu Tel zatnda birdir. Fakat bu birlii say cihetinden deil, orta bulunmamak ynndendir. Birliinin say cihetine inhisar etmemesi, kendinden sonra bir varedicinin bulunduu vehmini ortadan kaldrmak iindir. Zira adet mnas zerinde dnlnce, baka saylar da akla gelir. Halbuki Cenab Allah zatnda, sfatnda ei, benzeri ve orta yoktur, Allah'n varl ve birliine Kur'an - Kerm'den delil hls sresidir. Cenab Allah hls sresinde yle buyuruyor: De ki: Allah birdir. Allah kimseye muhta deildir. Domamtr. Dourmamtr. Kendisine hi kimse emsal olmamtr. 45[45] Yni Allah Zatnda ve sfatnda tektir, herkes ona muhtatr. O, kimseye muhta deildir, sonradan var olan yaratklarn mahalli deildir, sonradan yaratlm da deildir. Hi bir varlk kendisine denk olamaz. Burada Mekke kfirlerine reddiye vardr. Onlar yle demilerdi: Melekler Allah'n kzlardr. Allah dourmamtr, ifadesiyle bu inan yklmtr. Yahudilere de reddiye vardr. Yahudiler de yle demilerdi: Uzeyr, Allah'n oludur. Yani Allah'n olu da yoktur, kz da. O domamtr, dourmamtr. Hristiyanlara da reddiye vardr. Hristiyanlar: Mesih, Allah'n oludur, anas da eidir, demilerdi. Kur'an- Kerim'de cinlerin mminlerinden hikyeten yle buyuruluyor: Dorusu rabbimizin an ok ycedir; ne e edinmitir, ne de ocuk. 46[46] Yni e ve ocuk edinmek mecaz yolu ile de olsa, Allah hakknda dnlemez. Gerekten olmas ise zaten mmkn deildir. Hsl bu lemin yaratcs birdir, esizdir. Zira Vcib'ul-Vcd'un mnasnn ancak eitli kemal sfatlar ile vasflanan tek ve esiz bir zat zerinde tasdik edilmesi ile mmkn olabilir. Nitekim Cenab Allah da yle buyuruyor: Yerde, gkte Allah'tan baka farz edilen baka ilhlar bulunsa, yer ile gk dzeni bozulurdu. 47[47] Bu yetten istifade edilerek Burhan -i Temn diye adlandrlan bir delil ortaya kmtr. Bunun takriri yledir: Burhan-i Temn: Eer iki ilahn varl mmkn grlrse, aralarnda ekime ve atma da mmkn olur. yle ki, biri mesel: Zeyd'in hareket etmesini, dieri ise hareket etmemesini, durmasn isteyebilirdi. Zira bu iki durumdan her biri de mmkn olan eylerdir. Yine iradenin bu iki iten birine taalluk etmesi de haddizatnda yine mmkndr. nk bu iki irade arasnda bir tezat yoktur. Belki tezat istenilen iki ayr eydedir. O takdirde ya istenilen iki i de olacaktr, ki o zaman iki zddn toplanmas lzm gelir. Yahut ikisi de olmayacak, belki biri vuku' bulacaktr. O zaman da iki ilahtan birinin ciz olmas gerekecektir. Acizlik ise yaratc olmamann, sonradan yaratlm olmann iaretidir. nk acizlikte ihtiya aibesi vardr. lahlarn birka tane olmas, muhali gerektiren atmay gerektirmektedir. Dolaysyla ilahlarn birka tane olmas da mmkn deildir. Bu aklama aada sylenen szn de tefsiridir: Varl farz edilen ilahlardan biri eer dierine kar gelmee gc yetmezse, tekinin ciz olmas lzmgelir; gc yeterse dierinin ilah olamamas ve ciz olmas gerekir. Yukarda zikrettiimiz aklamalarla, iki ilhn atmadan ittifak etmelerinin mmkn olduu yolunda sylenen sz de reddedilmi oluyor. Allme Tafazn'nin: Mezkr yet, ikna bir delildir sz u demektir: yni ilk bakta iknai delil olduu zannedilir, demektir. Bu zan, bilgi hasl olduktan sonra zail olur. yetin hkmnn gerei olan mulzemet, yni iki ilahn var olduunun farzedilmesinden yer ile gn fesada uramasnn lzmgelmesi, zann delillere lyk olduu vech ile adettir. Zira hakimler birka tane olunca, ekime ve galebenin varl adeti geerlidir. Nitekim
hls: 112/50. Cin: 72/3. 47[47] Enbiy: 21/22.
45[45] 46[46]
Cenab Allah buna bir yette iaret ederek yle buyuruyor: Allah hi bir evlt edinmemitir, ona ortak hi bir ilh da yoktur. Eer byle olsayd her ilh kendi yarattn gtrr, bazs zerine stn gelirdi. Allah Tel, onlarn vasfladklar irkten mnezzehtir 48[48] Gazali, bn -i Humam ve Beydavi gibi aratrc alimler mezkur Teman' yetinin ikna olmas ile yetinmeyerek onu kesin hakikatlerden saydlar. Belki, bu ayetin ikna delil olduunu syleyenin kfir olacan bile syleyenler vardr. Bu mesele hakknda kelam kitaplarnda yeterince bilgi verilmitir. Sonra bil ki, yetteki lev kelimesi lintifaissani Iintifil -evvel kaidesince, birinci ksm olan artn bulunmayndan dolay ikinci ksm olan cevabn bulunmamasn ifade etmez. Yni yer ile gk fesada uramadna gre, Allah Tel birdir. Belki burada lev kelimesi zaman tyinine dellet etmeksizin artn bulunmamas zerine cezann da bulunmamasn gerektirir. Yni Allah bir olduu iin yer ile gk bozulmamtr. nk lev harfi baz yerlerde bu mnada da kullanlr.(Cenab Allah yaratt eylerden hi birine benzemez.) nk Cenab Allah'n varl kendindendir. Allah'dan baka her eyin varl ise mmkn olup kendinden deildir. Varl kendinden olan Sameddir, yni kimseye muhta deildir, her ey Onun yaratmasna ve yardmna muhtatr. Bu konuda Cenab Allah yle buyuruyor: Allah kimseye muhta deildir, sizler ise muhtasnz. 49[49] O halde Allah'n varl zatnn ayndr. Allah'n sfatlar ise zatnn ayn deildir, gayr da deildir. Filozoflara gre bu gre muhalefet vardr. Onlara gre, Allah'n sfatlar zatnn ayndr. Mutezileye gre de Allah'n sfatlar zatnn gayrdr. Kerrmiye mezhebine mensub olanlarn inandklar gibi, Allah'n sfatlar da sonradan yaratlm deildir. Yaratlmlarn sfatlar byle deildir. Zira yaratlmlarn sfatlar btn ilim adamlarna gre, zatlarnn gayrdr. Hsl Filozoflarla Mutezile, kadm olan varlklarn birka tane olmasndan saknarak Allah'n sfatlarn kabul etmediler. E'arler de Allah'n sfatlar zatnn ne ayndr, ne de gayrdr, diyerek grlerini belirttiler. Allah'n Esizlii: (Allah'n yaratt eylerden hibir varlk ona benzemez.) Bu ifade yukardaki metinde geen ifadeyi takviye iin gelmi olup Cenab Hakkn u yetinden istifade edilmitir: Allah gibi hi bir ey yoktur. 50[50] Yni Allah'n zat ve sfat gibi hibir ey yoktur. Yahut bu yette mislinin mislini nefyetmek, ileri gelen baz limlerin aratrd gibi, Burhan yolu ile mislinin yok olmasn gerektirir. Burada Kemislih szndeki kfn zaide, olduu ile hkm vermiyoruz, misil kelimesinin zaide olduu ile de hkmetmiyoruz. Zira mutlak misil, btn ynlerden eit olandr. Konev erhinde zikredildiine gre, Nuaym b. Hammad yle demitir: Kim Allah', yaratt varlklardan herhangi birine benzetirse kfir olur. Kim, Allah'n kendini vasflandrd sfat inkr ederse o da kfir olur. shak b. Raheveyh de yle demitir: Kim Allah' bir vasf ile vasflandrp O'nun sfatlarn Allah'n yarattklarndan birinin sfatna benzetirse, o kimse kfir-i blah'il-azmdir. Allame Cehm ve arkadalar : Allme Cehm, Cehmiye taifesinin reisidir. Bunlar Allah'n sfatlar konusunda Ehl-i Snnet'e kar kmlar ve yalan isnad ederek Ehi-i Snnet'e Msebbibe: Allah' yaratklara benzeten adn vermilerdir. Oysa Ehl-i Snnet Mebbh deil, Muattledir. Bu sebeple Selef limlerinin ou demilerdir ki: Cehmiye taifesinin almeti, Ehl-i Snnet'e Mebbih adn takmalardr. Halbuki Cumhur'a gre, Ehl -i Snnet'in mehur olan gr, Allah'n yaratklara benzemesini nefyetmekle Allah'n sfatlarn nefyetmeyi kasdetmedikleri, belki bununla Allah'n isimlerinde, sfatlarnda ve ilerinde yaratklardan hibirine benzemediini kasdettikleri yolundadr. Zti Ve Fi'l Sfatlar: (Cenab Allah gemite ve gelecekte Zat ve Fil sfatlar ile vasflanmtr.) Zat sfatlar ilim, hayat ve kelm gibi sfatlar olup ittifakla bu sfatlar kadmdir. Yaratmak, rzk vermek ve benzeri sfatlar da fili sfatlar tekil etmekte olup bu sfatlarn kadim olduunda ihtilf vardr. Mtridlerin mezhebi ise bu sfatlarn kadm olduudur. E'arlerin mezhebine gre fil sfatlar kadm deil hadistir, yni sonradan yaratlmtr. Buradaki ihtilf, aratrld takdirde, aratrclarca anlalaca zere grnte bir ihtilftr. Bunun aklamas yledir:
Mminn: 23/91. Muhammed: 47/38. 50[50] ra: 42/11.
48[48] 49[49]
Kendi zat iin varl vacib olan isim ve sfatlar gibi btn ynleri ile varl vacibtir, yani kendiliinden var olmutur. Bunun mnas udur: Allah Tel'nn beklenen bir sfat yahut tehir edilmi bir hali yoktur. Zira Allah'n zat arazlarn mahalli deildir. Yni varlnn devam baka bir varla muhta eylerin mahalli deildir. nk Allah'n zat, arazlar tamamlayacak btn durumlarla kendisine ait btn sfatlarn meydana gelmesinde kfidir. Eer Allah'n zat buna yeterli olmasa bunu meydana getirecek baka birine muhta olmas gerekirdi. Bakasna muhta olan her ey ise varl kendinden olmayp bakas tarafndan yaratlmtr. Hal buki Allah'n varlnn vacib olduu, varl kendinden olduu sabit olmutur. Bu konuda Cenab Allah yle buyuruyor; Ey insanlar! Siz Allah'a muhtasnz. Allah ise hi bir eye muhta deildir. 51[51] Yni Allah zat ve sfat ile yarattklarnn zuhurundan mstanidir. u demek: Allah yaratt kinat yaratmaya muhta deildir. Allah isimleri ve sfatlar ile lmtr. ster en olsun, ister olmasn bu birdir. Allah Tel, deiiklikten ve intikalden de beridir. Belki fi'l sfatlarnda zevalden, zat sfatlarda kendini tamamlamaktan mstani olmakta devam eder. Allah'n bu kemal sfatlarnn ilgili bulunduu yaratklarn hadis olmasndan sfatlarn da yaratlm olmas gerekmez. Mesel; Allah rzk veren, gren, iitendir. Bu sfatlar yaratlm deildir. Allah'n grd, rzk verdii ve iittii eylerin yaratlm olmasndan, Allah'n bu sfatlarnn da yaratlm olmas gerekmez. Zat Sfatlar (Allah'n Zat sfatlar unlardr: Hayat, Kudret, lim, Kelm, Semi', Basar, rade). Hayat: Allah Tel'nn yaamas demektir. Allah Tel'nn ezel bir hayat vardr. Mevsufu olan Allah'a ait shhatli bir bilgiyi gerektirir. Kudret: Gc yetmek demektir. Yaratklara talluk ettii zaman tesir eden ezel bir sfattr. Bunun mnas udur: phesiz Cenab Allah, ezeli ebed olan hayat ile yaamaktadr ve sermedi sfat olan kudreti ile her istediini yapmaya gc yetendir. Yni Allah bir eye gc yettii zaman bu olay kadm olan (yaratlmam olan) kudreti ile gc ile meydana gelir. Yaratlm varlklarda olduu gibi hadis olan bir kudret ile deil. Cenab Allah Hayyul - Kayym'dur: Yni kendi zat ile kaim olup yaratklarn varln da devam ettirmektedir. Allah ilk nce yoktan var ettii varlklar ldrdkten sonra tekrar diriltir. Allah her eye gc yetendir. Allah yaratklar yaratm, onlara hayat vermi, kudretinden kudret vermi ve rzk vermitir. Allah'n her eye gc yeter olmasnn mnas Allah'n bu lemi yaratmas ile yaratmamas ona gre eittir, demektir. lim: Allah'n zat sfatlarndan biri de ilimdir. lim sfat, yaratklara talluk ettii zaman bilgi meydana getiren ezeli bir sfattr. Allah Tel, btn yaratklar bilir, ykseklerde ve aalarda bulunanlar iinde zerre kadar hi bir ey O'nun bilgisinden gizli deildir. Cenab Allah, gizli ve aikre her eyin gizliden, de daha gizlisini, gayba ait olan eyleri bilir. Belki O'nun ilmi, ister para olsun, ister tm olsun, ister var olsun, ister yok olsun, ister mmkn olsun, ister mmkn olmasn, Allah'n bilgisi her eyi kaplamtr. Cenab Allah her eyin zat ve sfatn, keml tariki ile vasflam bulunduu kadm ilmi ile bilir, intikal, deime, infial ve kabul yolu ile hasl olan sonradan olma bilgi ile deil. Allah'n an sonradan olma bilgilerden mnezzehtir. mam afi'nin arkadalarndan mam Abdlaziz el -Mekk, Halife Memun'un huzurunda Allah'n ilminden sorduu zaman Bir el-Mersi ile yapt mnazaray hikye ettii kitabnda yle diyor: Bir el-Meris demitir ki: Allah cahil deildir, derim. Mermin soruyu tekrarlayarak ilmin sfatndan sordu. Bunun zerine mam Abdlaziz el-Mekk demitir ki: Cehaleti nefyetmek bir vme sfat deildir. Zira bu direk de cahil deildir. Halbuki Cenab Allah Kur'a-n- Kerimde Peygamberlerle melekleri ve inananlar cehaletlerini nefyederek deil, ilim ile medhetmitir. lmi ispat eden, cehaleti nefyetmi olur. Aksine cehaleti n efyeden ilmi ispat etmi olmaz. Halka den grev, Allah'n kendisi iin ispat ettiini ispat edip, nefyettii ni nefyetmek, terkettiini terketmektir. Cenab Allah yle buyuruyor: Yaratan bilmez mi? O, ltifdir, her eyden haberdardr. 52[52] Gaybn anahtarlar Allah katndadr. Onlar ancak Allah bilir. Karada ve denizde ne varsa hepsini o bilir. O'nun bilgisi dnda bir yaprak dahi dmez. Yerin karanlklar iinde tek bir dane, ya ve kuru her ey Allah'n emridir. O Allah'tr ki sizleri geceleyin uyutarak l gibi yapyor, gndz de yaptnz ileri biliyor. Nihayet dnnz O'nadr. 53[53] Bu yetlerde yaratklardan da ilim sahipleri olduuna iaret54[54] Eer Allah ezel bilgisinde onlarda bir hayr takdir etseydi, el bette onlara duyururdu, (bu durumlarnda) Allah kulaklarna soksa bile yine onlar, muhakkak ki (Haktan) yz evirerek dner giderlerdi. (mandan karlard.
Ftr: 35/15. Mlk: 67/14. 53[53] En'm: 6/59. 54[54] El-Hac: 22/1.
51[51] 52[52]
55[55]
Hayr, evvelce gizleyip durduklar ileri karlarna kt da ondan byle sylyorlar. Yoksa (dnyaya) geri evrilselerdi, o ahkonmak istendikleri fenala yine dneceklerdi. phesiz ki onlar yine yalancdrlar. 56[56] Cenab Allah, ktlk ileyenlerin yeniden dnyaya dndrlmeyeceklerini bilmesine ramen, geri dndrldkleri takdirde, kendilerine yasaklanan eyleri yine yapacaklarn ezel bilgisi ile haber veriyor. te bu yet-i kerme'de Rafz ve Kaderiye inancna mensup olan kiilere reddiye vardr. nk onlar, Allah'n, bir eyi yaratmadan nce bilmeyecei inancndadrlar. Kelm: Allah'n zatna ait sfatlardandr. Zira Cenab Allah, ezel sfat olan kelm sfat aracl ile konuur. Bu kelm sfatnn tezahr harflerden teekkl eden ve Kur'an diye isimlendirilen nazm - ilhdir. Yni Kelm- nefs'nin tezahr kelm-i lafz'dir. Zira bir emir vermek, bir eyi yasaklamak, bir eyden haber vermek isteyen kimse iinde bu hususta bir mna bulur; sonra bu mnay yaz, ifade, yahut iaretle anlatr. Kelm, yani konuma sfat ilim deildir. Zira insan bilmedii bir eyden de haber verir, belki haber verdii eyin hilafn bilir. Kelm iradeden de bakadr. Zira insan, yaplmasn istemeden bir emir de verebilir. Mesel; hizmetisinin emirlerine uymadn ve kendisine si olduunu duyurmak iin ona bir emir verir, fakat yapmasn murad etmez. te bu trl kelm'a Kelm-i Nefsi denilir. Nitekim Cenab Allah Kur'an- Kermede bundan bahsederken mnafklar ve Yahudilerden hikyeten yle buyuruyor: Onlar kendi aralarnda: Allah bizi sylediklerimiz sebebiyle azaplandrsa ya! derler. 57[57] ir Ahtal bir iirinde yle diyor: phesiz sz, kalpte olandr. Lisan ancak kalbtekine bir delil klnmtr. Hz. mer (r.a.) ise yle buyurmutur: Ben kendi iimde bir makale dizdim. Cenab Hakk'n kelm sfatnn varlna delil cm-i mmetle peygamberlerden bizlere kadar intikal ettii zere yce Allah'n kendilerine hkmlerini aklamay vahyetmesidir. Ancak u var ki Cenab - Allah'n kelm harf ve ses cinsinden deildir. Allah Tel konuur, emreder, yasaklar, haber verir denildii zaman u mnadadr. Allah Tel'nm kelm bir tek sfattr. Kelm sfatn emir, yasak ve haberlere gre oaltmak, ilim, kudret ve dier sfatlarla ilgisinin muhtelif olmas iledir. Zira bu sfatlar birdir. okluk ve huds ise ancak nisbetlerde olur. Emredenin bilgisinde emredilenin var olmas kfidir. Hsl bu ses ve harflerden meydana gelen ve mahalleri ile kaim olan sonradan olma kelm-i lafz'ye Allah'n kelm ve Kur'an ad verilir. Allah'n Konumas Nasl Olur? : Konev Umde erhinde diyor ki: Ehl-i Snnet, eyann varlnn Allah Tel'nn Kn emrine taalluk ettiine inanmazlar. Onlarn inancna gre belki eyann varl Allah'n icad ve yaratmasna talluk eder. Allah'n icad ve yaratmas ise O'nun ezeli sfatdr. Bu sz, Allah'n yaratmas ile maksadn sratle meydana gelmesinden ibarettir. E'arilere gre ise eyann varl Allah'n ezel kelmna taalluk eder. Te'vlat erhinde de byle kaydediliyor. Tefsir'ul-Teysrde Cenab Allah'n: Allah Tel bir ie hkm verdii zaman yalnz ol, der olur.58[58] yeti tefsir edilirken yle deniliyor: Cenab Allah bu ayette eyay ol emri ile muhatap kld, bu hitap sebebiyle var olur, mnasn kasdetmemitir. Zira bu emir gerekten eyaya hitap klnrsa o takdirde ya yokta olan eye hitap yaplm olacak ve bu hitap sebebiyle var olmu olacak, yahut da var olan bir eye var ol duktan sonra hitap olacak. Yok olan bir eye hitap olmas caiz deildir. nk herhangi bir ey ortada yoktur, yok olan bir ey nasl muhatap olur? Var olan bir eye hitap vaki olmas da caiz deildir. nk var olan ey vardr. Ona nasl var ol denilebilir? yetteki ifade u noktay beyan ediyor: Cenab Allah bir eyi yaratmak isteyince o ey var olur. Eer denilirse ki: Allah'n icad ile vcud meydana geldii zaman bu ol emrinin faydas nedir? Deriz ki: bu emrin faydas Allah'n bykln ve kudretini gstermektir. Nitekim Cenab Allah kabirde bulunan lleri diriltecek, lkin sra flemek suretiyle diriltecek. Yahut denilebilir ki akl deliller eyann varlnn icat ile var olduuna dellet eder. Kesin nakli deliller de o icadn bu emir vastasyla olduunu beyan ediyor. Bu sebeple faydasn aramakla megul olmadan yetlerin hkmnn gerei ile amel etmek vacib olmutur. Mtebih yetlerde olduu gibi. Bu yetlerin tevili ile megul olmadan onlara iman etmek vaciptir. Fahr'ul-slm Pezdev Usl adl kitabnda Allah'n Kn emrinden maksadn, E'ar mezhebine uygun olarak icad mnasnda mecaz olan bu kelime konumann hakikati olduuna iaret etmitir. Zira bu sz zerine istenilen eyi ispat etmek iin yete dayanmak daha kuvvetlidir. nk yet, bundan, konumann hakikati kaydedildiine
El-Enfl: 8/23. El-En'am: 6/28. 57[57] El-Mcadele: 58/8. 58[58] EI-Bakara: 2/117-60
55[55] 56[56]
daha ok dellet eder. nk burada emir mkerrerdir. Dier yetler ise byle deildir. Pezdev'ye yle cevap verilmitir. O'nun mezhebi E'arlerin mezhebinden ayr deildir. Zira E'ar'ye gre eyann varl Kn -Ol hitab iledir, baka trl deildir. Ehl -i Snnet'e gre ise Allah'n icad iledir, baka bir ey ile deildir. Pezdev'ye gre ise eyann varl Allah'n icad ve hitab ile vcut bulmutur. Bylece Pezdev'nin gr nc bir mezheb olmutur. Dorusunu Allah Tel bilir. Cenab Allah yaratt mahlkattan biri ile konuaca zaman Allah'n emri ile Levh -i Mahfuz'da yazlan Kadm kelmna dellet eden kelime ve harflerle yazlm bulunan kelm ile konuur, hadis olan kelm ile konumaz. Zira hadis olan kelm, O'nun kelmna dellet eden harfler ve kelimeler olup Allah'n zat ile kim olan kelmn hakikati deildir. Zira Allah kelm dier sfatlarda olduu gibi yaratklarn kelmna benzemez. Cenab Hak bir yette yle buyuruyor: Hibir insan yoktur ki, Allah onunla (dorudan doruya) konumu olsun; ancak vahyile, yahut perde arkasndan, yahut bir peygamber gnderip de kendi izniyle dilediini vahyetmesi suretiyle olur. 59[59] Yni Cenab- Allah peygamberlere yapt gibi, ryada da kuluna vahyeder, yahut Allah velilerinde olduu gibi ilham eder. Allah mer'in lisan zre konuur mealindeki hads-i erif de bu mnada sylenmitir. Perde arkasndan konuma, Musa Aleyhisselm'da olduu gibi Allah' grmeden kelmn iitmek suretiyle olur. Yahut Cebrail Aleyhisselm gibi bir melek gndererek bu melek vastasyla vahyeder. Yni eli olan melek kul ile konuarak rabbinin emrini tebli eder. Allah'n kelm kendi zat ile kimdir. Mtezile'ye gre ise durum byle deildir. Mutezile Allah'n, bakas ile kaim olan bir kelm sfat ile muttasf bulunduu ve Allah'n byle bir sfat bulunmad grn benimseyerek, yle demilerdir: Allah'n kelm harfler ve seslerden meydana gelir ve Allah bu kelm Cebrail aleyhisselm'da, Hz. Peygamber'de ve Levh -i Mahfuz'da olduu gibi bakalarnn aznda yaratr. Hanbelilerin sapklar da yle demilerdir; Allah'n kelm harf ve seslerden ibarettir. Bu harfler ve sesler Allah'n zat ile kimdir. Allah'n zat ise kadmdir. Onlarn bir ksm cehaletlerinde mbalaa ederek yle demilerdir: Mushaf'n cilt ve kd dahi kadmdir. Nerde kald ki sayfalar. Bu sz bizzarure batl bir szdr ve hissi bir davran icab olarak inatlamadr. nk Bismillahtaki banin sinden nce olduu gzle grlyor. Grme Ve itme Sfatlar Semi ve Basar sfatlar Allah'n zat sfatlarndandr. Zira Cenab Allah harfler, sesler ve kelimeleri ezelde kendisine ait sfat olan iitme sfat ile iitir. ekil ve renkleri de ezelde kadm sfat olan grme sfat ile grr. itilenin ve grlenin yaratlm olmasndan iitme ve grme sfatlarnn da Yaratlm olmas gerekmez. Allah her eyi iiten ve grendir. Ne kadar gizli olursa olsun, O'nun iitmesinden hi bir ses, kamaz; gze gre de ne kadar kk olursa olsun, hi bir ey onun grmesinden kaybolmaz. Cenab Allah Karanlk gecede siyah karncann sert kaya zerindeki sessiz yryn grr ve iitir. itme sfat iitilen varlklarla ilgili bir sfattr, grme sfat da grlen eylerle ilgili bir sfattr. Bu sfatla Cenab Allah bir organ tesiri olmadan, hava ulamadan; vehim ve tahayyl yolu ile de olmakszn tam bir idrk ile idrk eder. itme sfat ile grme sfatnn kadm oluundan iitilen ve grlenlerin kadim olmas lzm gelmez. lim ve kudret sfatnn kadm oluundan bilinen ve kudret tesiri altna giren eyann kadm olmas lzm gelmedii gibi. nk bunlar kadim sfatlardr. lem-i uhdda (Bu dnyada) eyaya gyab olarak talluk ettikleri gibi, eya var olun ca hadis olan (sonradan var olan) bu eylere de zahiri olarak taalluk ederler, iitme ve grme sfatlarnn her biri ilim sfatndan daha zeldir. Suyt Nikye adl kitabnda yle der: Semi ile Basar sfat yle sfatlardr ki, bunlarla meydana gelen inkiaf (bilgi), ilim sfat ile meydana gelen inkiaftan daha fazladr. Bu sz ancak bize nisbetle doru olur. nk bize gre iitme ve grme sfatlar ile de bilgi hasl olur. Fakat Allah'a nisbet edildii zaman Allah zatnda kmil olduu gibi O'nun btn sfatlar da kmildir. Allah'n sfatlar art kabul etmezler. rade: rade sfat: Allah'n zati sfatlarndandr. rade, meiet gibi btn varlklara kar kudret nisbeti eit olmakla beraber herhangi bir vakitte vukubulmak suretiyle bir eyin yapma ve yapmama gibi iki tarafndan birini tahsis eden bir sfattr. Bu zikredilen tarifte u iki inan reddedilmektedir. nanlardan biri udur. Allah'n Meiet sfat kadmdir, irade sfat ise hadistir ve Allah'n zat ile kimdir. Dier inan da, Allah'n kendi iini yapmay dilemesinin mnas udur: Allah cebredilemez, yanlmaz ve malb olmaz. Bakasnn iini murad etmesinin mnas da onu emreder, demektir. Allah Tel kadim olan irade sfat ile olmu ve olacak eyleri diler. Dnyada ve hirette kk byk, az ok, hayr yahut er, fayda yahut zarar, tatl yahut ac, iman yahut kfr, bilinen yahut bilinmeyen, kurtulu yahut ziyan, ziyade yahut noksan, tat yahut isyan ne varsa hepsi ancak O'nun iradesi
59[59]
ra: 42/51.
ile ve hikmetine uygun olarak, takdirine ve yaratklar iindeki hkmne mutabk olarak meydana gelir. Allah'n diledii ey olur, dilemedii ey olmaz. Allah dilediini istedii gibi mbala ile yapandr. Allah'n dilediini geri eviren yoktur, kullar arasnda verdii hkm tkb eden yoktur. Allah'n iradesi ve yardm olmadan O'na isayandan ka yoktur; O'nun muvaffak klmas ve dilemesi olmadan hibir kul iin tatn kazanmak mmkn deildir. Ktlkten ka, itaata muvaffak olu, ancak Allah'n yardm iledir. Kurtulu ve sn ancak Al lah'adr. Btn yaratklar bu lemde bir zerreyi Allah'n iradesi dnda bir kerre hareket ettirmek, yahut durdurmak isteseler buna g yetiremezler, belki Allah'n iradesi hilfna bir, iradeye sahip olamazlar. Nitekim Cenab Hak yle buyuruyor: Sizler ancak Allah'n dilediklerini dileyebilirsiniz. 60[60] Allah ezelde tayin ettii vakitlerde eyann varln dilemitir ve irade sfat ile vasflanmtr. Bylece eya tyin edilen vakitlerde Allah'n bildirdii ve diledii ekilde takdim ve tehirsiz bir deiiklie uramadan var olmutur. Eyann Allah'n iradesi gereince var olmas kulun bir iradeye sahib olmasna aykr deildir. nk Cenab Allah bir yette:61[61] Dilediinizi yapn.Buyuruyor. Sonra Allah'n irade ve meet sfatna u yetler, de dellet etmektedir: Allah dilediini yapar. 62[62] phesiz Cenab Allah dilediine hkmeder. 63[63] Bu ayetlerdeki meiet ile irade bize gre, Allah hakknda dnld zaman ayn eylerdir. Fakat kullar ynnden dnld takdirde manalar deiir. Mesel bir kimse karsna irade sasyle seni boamak istedim dese kars bo olmaz. Fakat meiet sas ile, seni boamak istedim dese, kars bo olur. nk irade kelimesi revede kknden alnmtr. Bu kelimenin mnas taleb etmektir. Meet kelimesi ise icad etmekten ibarettir. Meet kelimesi ile boadm deyince, sanki senin talakn icad ettim demi olur ki bununla boama vaki olur. Konev, bu grte ihtilf vardr, diyor. nk eer byle olsayd o zaman niyyete ihtiya grlrd. Netice olarak meiet, i ve iradenin kendisinden ayrlmad tam bir dilemeden ibarettir. Tam dilemee de , eksik dilemee de sylenir. Birinci mana Allah hakknda, ikinci mana ise kullar hakknda kasdedilir. Bu grte de ihtilf vardr. nk buna gre irade sfatnn de meet sfatnn Allah sfatlar arasnda zikredilmesi gerekirdi. Syle bir soru sorulabilir: Allah Tel, Firavn, Eb Cehil ve benzeri kfirlerin iman etmelerini emretmek suretiyle istedi, fakat onlardan iman eden olmad. Eer irade ve meet sfat sizin zannettiriniz gibi, bir olsayd bunlarn da iman etmeleri gerekirdi. nk meet, icad etmektir. Bu soruya karlk deriz ki: Allah'n istemesi iki ekilde olur. Biri mkelleften ihtiyar olarak bir ii istemesidir ki buna emir deniliyor. Bu talebten dolay emredilenin var olmas gerekmez. nk bu emir ve taleb, mkellefin ihtiyar ile deildir. kincisi ise mkellefin ihtiyar ile ilgisi bulunmayan istektir ki buna da meet ve irade de nilir. Emredilen eyin var olmas ise irade ve meetin levazmatndandr. Zira byle olmasa acizlik lzmgelir. Halbuki Cenab Allah acizlikten mnezzehtir. Kullar ise byle deildir. Sonra Hikmet sfat, ister ilim manasnda olsun ve ister ameli salam ve gzel yapmak manasnda olsun, bize gre Allah'n ezel sfatdr. E'ariler ise bu gre muhaliftirler. mam E'ar yle diyor: Eer hikmet ile ilim kasdedilirse o zaman bu sfat ezeldir. Eer i kasdedilirse ezel deildir. Zira E'ar'ye gre Tekvin sfat hadis (sonradan var olan) bir sfattr. Konev diyor ki; kader mefkud (mevcut olmayan) bir bilgidir. Bu meselede de ilim adamlarnn grleri deiiktir. Bazlar demilerdir ki; btn yaratklar ve btn iler Allah'n muraddr, deriz; fakat, tafsiltl olarak irkinlikler, ktlkler, masiyetler Allah'tandr, demeyiz. (Yani bu ilim adamlar btn yaratklarn Allah'n iradesi dahilinde meydana geldiini sylerler, fakat tafsiltna girmekten saknrlar.) Btn yaratklar yaratan Allah'tr, deyip de leleri ve pislikleri yaratt, diyerek tafsiltna girimekten sakndmz gibi. Bazlar da yle demilerdir: Tafsilt ile Allah her eyi yaratt, deriz; fakat Allah'a yarar bir karine ile syleriz. Mesel; Allah kfirin kfrn onun kendi kazanc olarak, ktlk ve yasaklanm bir i olduu halde murad etmitir. Mminde ise kendi kazanc, eseri olarak hayr ve gzel bir i tarznda emredilen iman murad etmitir, ite bu gr mam Matrd'nin kabul ettii grtr. mam E'ari ile Ehl-i Snnet'in aratrc limleri de bu gr benimsemilerdir. Onlar bu konuda yle derler: Allah'n kitabnda irade iki trldr: Biri kaderle ilgili kevni ve hlk (tabi) iradedir ki o iradenin sembol meettir. Btn yaratklara amildir. nk Cenab Allah Kur'an- Kerim'de yle buyryor: Allah kimi hidayete erdirmek isterse onun kalbini slm'a aar, gnlne de genilik verir. Her kimi de sapkla sevk etmek isterse, onun kalbini yle daraltr, sktrr ki, iman etme teklifi karsnda ge kacakm gibi zorlanr. 64[64]
60[60]
El-nsan: 76/30.
Fusslet: 41/40. brahim: 14/27. 63[63] Mide: 5/1. 64[64] En'ara: 6/125.
61[61] 62[62]
radenin ikinci trls din, eriat ve emirlerle ilgili iradedir. Bu trl irade ise mahabbet ve rzay gerektirir. Nitekim bu konuda Cenab Hak yle buyuruyor: Allah sizin iin kolaylk murad eder, glk murad etmez. 65[65] Emir ise bu ikinci eit iradeyi gerektirir, birinci tr iradeyi gerektirmez. mam zam rahmetllahi aleyh, Allah'n bu zat olan yedi sfatna zikretmitir. Bunlardan biri zatnda bir olmak, dieri sfatnda bir olmak, ncs mmkn olan varlklara muhta olmamak, drdncs azamet ve kibriya sfat ile muttasf olmak, sfatlar da bu yedi sfattandr. Beydav; Azm sfat hakir sfatnn zdddr, kebr sfat sar (kklk) sfatnn zdddr, demitir. Ben derim ki; l (yksek mnasnda), Den'nin (alak sfatnn) zdddr. Bunlar Esm -i Hsn iinde mnalar birbirine yakn olan kelimelerdir. Bunlarn, keyfiyet bildiren hallerden sudur etmi, mnalar bir, szleri ayr kelimeler olduklar konusunda Huccet'l-slm Gazzl yle diyor. ki kelimenin mnalar arasnda bir fark gzetmemiz gerekir. nk Allah hakknda iki sz arasnda mana bakmndan farkllk ynn ayrdetmek bizim iin gleir. Fakat biz bununla beraber esasnda bir ayrln yarlndan phe etmiyoruz. Bu sebeple Cenab Allah Hads-i Kudsisinde yle buyuruyor: Kibriya (byklk) benim ridamdr, azamet de izarmdr. 66[66] Burada kibriy da azamet de byklk demektir. Bu iki szn manas bir, fakat szleri ayrdr. Cenab Allah bu iki sz arasnda farkl olduklarna dellet eden bir ayrla iaret etmitir. nk rida (belden yukar giyilen elbise), ile izar (belden aa giyilen elbise) her ikisi de insan olunun zinetidirler. Ancak belden yukar giyilen rid belden aa giyilen izardan daha stn kabul edilir. Bunun iin Allahu Ekber sz namazn anahtar yaplmtr. Zikredilen bu yedi sfat, Allah'n sbt sfatlardr. Baka sfatnn sbt sfatlardan m, yoksa selb sfatlardan m olduu hususunda ihtilf edilmitir. Bazlar onu sbt sfatlardan sayarak bir beyitte onlar yle toplamtr: Hayt, ilim, kudret, irade: Kelm, ibsar, semi', baka. Dorusu baka sfat, selb sfatlardandr. nk bu sfatla kasdedilen mana, gemi olan yokluu ve gelecek olan fanilii nefyetmektir. Zira kadm olduu sabit olann yok olmas muhaldir. Yok olmas caiz olann ise kadm olmas mmkn deildir. Mevlna mer en-Nesefi'nin Metn'l-Akid adl kitabnda yer alan (Hay, kadir, alm, semi', basr, , Mrd) gibi sfat isimlerinin saylmas, meet ve iradenin birbirinden ayr manalar tayan iki kelime olduu vehmini akla getirir. Halbuki durum byle deildir. Bu makam da, yukarda bunun sz gemitir. F'l Sfatlar: (Allah'n fi'l sfatlar ise tahlk, terzk, in, ibda', sun', ihya, ifna, inbat, inm, gibi i ile ilgili olan sfatlardr.) Tahlk, yaratmak demektir. Tarzk, yaratklar rzklandrmaktr. n ilk bata yaratmak, ibda', esiz bir ekilde yaratmaktr. Sun', Allah'n sanat demektir. hya diriltmek, ifna yok etmek, inm bytmek, retmek; tasvir eyaya ekil vermek demektir. Bu sfatlarn hepsi Tekvin sfatnn manas iine girmektedir. Fi'l sfatlar, meydana kmas yaratklarn varlna bal olan sfatlardr. Bil ki fi'l sfatlarla zat sfatlar arasndaki fark ihtilafldr. Sfatlarn simlendirilmesi: Mutezilece gre, mspet veya menfi manalarda kullanlan sfatlar fi'l sfatlardandr. Mesel; Allah falanca iin ocuk yaratt, filanca iin yaratmad; Zeyd'e rzk verdi, Amr'a rzk vermedi misalinde olduu gibi. Burada yaratmak sfat mspet ve menfi olarak kullanld iin fil sfatlardandr. Menf manada kullanlmayan sfatlar ise zat sfatlardr. ilim, kudret gibi. Allah hakknda unu bilmiyor, denilemez; bir eye gc yetmiyor da denilemez.rade ve kelm sfatlar ise mspet ve menf manada kullanlabilen sfatlardandr. Cenab Allah Kur'an- Kern'de yle buyuruyor: Allah sizin iin kolaylk murad eder, glk murad etmez. 67[67] Ve Allah Musa ile konutu. 68[68] Allah Kyamette onlarla konumayacaktr. 69[69] Yukardaki yetlerin ilkinde irade sfat mspet ve menf manalarda kullanlmtr. Kelm sfat da yine iki manada kullanlmtr. Binaenaleyh bu sfatlar fi'l sfatlara dahildirler ve yazlmtr lar. Fakat E'ar'lere gre, fi'li ve zat sfatlar arasnda fark udur: Nefyedilmesi sebebiyle zdd sabit olan sfatlar zat sfatlardr. Zira sen hayat sfatn nefyedersen bundan lmek Izmgelir. Yani diri deildir, dersen ldr, manas kar. Kudret sfat iin de durum bu ekildedir. Gc yetmez, dersen, bundan acizlik lzm gelir. Cehalet
65[65] 66[66] 67[67]
El-Bakara: 2/185. A. Hanbel, Msned, C. II. s. 248. El-Bakara: 2/185. 68[68] El-Nis: 4/164. 69[69] El-Bakara: 2/174.
karsnda ilim sfat da byledir. Bilmiyor dersen, bundan cahil olmak sfat sabit olur. Nefyedilmesinden zdd bir mana sabit olmayan sfatlar ise fi'l sfatlardandr. Mesel; Allah hakknda diriltmek, yaratmak, rzk vermek gibi sfatlar menf olarak kullanrsan; Allah yaratmad, diriltmedi, rzk vermedi dersen, bundan dolay bir noksanlk ve Allah hakknda yaratamamak, rzk verememek, diriltememek gibi manalar sabit olmaz. Bu sebeple bu sfatlar fi'l sfatlardandr. Buna gre, irade sfatn menf olarak kullanrsan, bundan dolay cebir lzm gelir; kelm sfatn nefyedersen, yani Allah konumaz, dersen bundan dolay da dilsiz olmak lzm gelir. Binaenaleyh bu iki sfatn da zati sfatlardan olduu sabit olmutur. Bize gre, Allah'n kendisini vasflad ve zdd ile vasflanmas caiz olmayan her sfat, zat sfatlardandr. Kudret, ilim, azamet gibi. Hem kendisi ile hem de zdd ile Allah' vasflandrmak caiz olan sfatlar ise fi'l sfatlardandr. efkat (Re'fet), rahmet, gazab, sanat sfatlar gibi... Sonra E'arilerle Mtezile'nin bu noktadaki pheleri udur: Eer tekvin sfat ezel olsayd, yaratlan varlklara ezelde taallk etmesi gerekirdi. Ezelde yaratklarn varlna taallk edince sonradan yaratlann ezelde var olmas ve ezel olmas gerekirdi. Zira yaratlanlar meydanda olmadan Yaratma sfatnn varl ile hkmetmek, dvlen bulunmadan dvmekten bahsetmek gibidir. Bu ise muhaldir. Binaenaleyh Tekvin (yaratma) sfatnn hadis yani ezeli olmamas gerekir. Mutezile ve E'arlerin bu grne verilen cevap yledir: Yaratma sfatnn eer, yaratmakla hadis (yaratlm) olmas gerekecek olursa bu sfat, baka bir yaratma sfatnn varlna muhta demektir. Byle olursa teselsl lzm gelir. Teselsl ise batldr. Yahut, hadis olan yaratma sfat kadm olan bir baka yaratma sfatna dayanr. te bizim iddia ettiimiz hadis olmayan ve kadm olan yaratma sfat budur. Yahut Allah'n yaratma sfat bulunmamas gerekir ki Allah'n hibir kimseyi yaratmadm kabul etmek hem mmkn deildir, mmkn olsa da o takdirde yaratc olan Allah' tatil etmek gerekir. Halbuki Cenab Allah Kur'an - Kerm'de yle buyuruyor: Allah her an bir itedir. 70[70] Hulsa biz diyoruz ki, Tekvin (yaratma) sfat kadm bir sfattr. Bu sfatn taallk ettii yaratklar ise hadistir. Nitekim ilim sfat da kadim ve ezelidir, fakat bu sfatn taallk ettii yaratklar, bilinen varlklar ise hadistir. Binaenaleyh Tekvin sfat; kendisi sebebiyle bu lemin ezelde yaratlmasna tahsis edilmi deildir, belki var olaca zamanda yaratlsn iin Allahn sfatlar arasnda ezeli bir sfat olarak bulunmaktadr. Allah'n bu yaratma sfat ebediyyen bakidir. Her yaratlann varl Allah'n ezel olan yaratma sfatna taalluk eder. Fakat dvmek byle deildir. Zira dvmek arz bir itir. Dvlen kiinin var olaca zamana kadar kalmas dnlemez. Sonra onlara kar derizki; bu lemin varl Allah'n zatna, yahut sfatlarndan bir sfata taallk eder mi, etmez mi? Eer, hayr, derlerse, Allah Tel'y muattal (i yapmaz) klm olurlar. Eer evet, derlerse deriz ki; Allah'n zatna yahut sfatna taallk eden ey ezel midir, yoksa hadis midir? Eer hadistir, o bu lemdendir ve bu lemin hadis oluu Allah'n zatna deil de Allah'n sfatlarndan birine taalluk eder derlerse bu grte de Allah Tel'y tatil (Bir i yapmyor kabul etmek) gerekir. Ezeldir; derlerse deriz ki; bu talluk'un ezel oluu u lemin ezel olmasn gerektirir mi, gerektirmez mi? Eer evet, derlerse kfir olurlar. Eer hayr, derlerse pheleri btl olur. Bize gre ezel sfatlar sekizdir. E'arlerin inand gibi fi'l sfatlar izafi deildir. Mveraunnnehir limlerinden bazlarnn inand gibi fi'l sfatlarn her biri hakik ve ezeli birer sfat deildir. Zira bu dnceye gre kadm olan varlklarn birka tane olmas gerekir. En iyisi bu konuda yle demek gerekir: Bu fi'l sfatlarn hepsinin mercii Tekvin sfatdr. Zira Tekvin sfat hayata talluk ederse bu diriltmek olur, lme talluk ederse ldrmek olur, ekil vermee talluk ederse Tasvir olur. Bu ve benzer sfatlarn hepsi aslnda Tekvindir. Ancak bunun talluk ettii sfatlarda hususiyet arzeder. Sonra ilk akla gelen udur. Tahlk, in, sun' ve fiilin manalar birdir. Bu mana da var olmayan bir eyi sonradan yaratmaktr. ster geen misalde olduu gibi olsun, ister olmasn, bu birdir. Dorusu bu sfatlarn birbirine yakn manalar vardr. Zira ibda', bir eyi sonradan yoktan var etmektir. Tahlk byle deildir. Tahlk de yaratmaktr, fakat bu sfat ibd'dan daha umumidir, yahut onun karldr. n, eyann evveline mahsus bir yaratma sfatdr. Fiil, hayr ve er konusunda itibar edilen her amelden kinayedir. Sun' ise, muhkem ve gzel yaratmak, gzel nizam vermek manasn tar. Nitekim Cenab Hak bu manaya Kur'an - Kerm'de yle iaret ediyor: Bu her eyi muhkem yapan Allah'n iidir. 71[71] Terzik, bir eyin rzkn ihdas etmek, ona azk yaratmaktr. Sonra ki mlk leminde, glge leminde, melekt ve ruhlar leminde bir yaratk yoktur ki Allah onu, tahlk, fiil, ina ve sanat ile getirmesin phesiz Allah Tel, insanlar ve cinleri yaratt gibi bunlarn rzklarn da yaratmtr. Nitekim Cenab Allah bu konuda yle buyuruyor: Allah sizi nce yaratt, sonra da rzk verdi. 72[72] Cenab Allah kudret ve rahmetini, nimet ve, hikmetini aklamak yaratklara marifetini gstermek istedii iin bunu yapmtr. Yce Alah baka bir yet -i kerme'de de yle buyuruyor: Ben insan ve cinleri ancak bana ibadet etmeleri iin yarattm. 73[73] Buradaki ibadet etsinler sznden maksat, beni bilsinler iin demektir. nsan ve cinlerin zellikle zikredilmesi,
70[70] 71[71]
Rahman: 55/29. En-Neml: 27/88 72[72] Rm: 30/40. 73[73] Zriyt: 51/56.
cinsleri itibariyle Allah Tel'y cell ve cemal sfat ile bildikleri iin olsa gerektir. Bir Hads -i Kuds'de ise Cenab Hak yle buyuruyor: Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim, beni bilmeleri iin de halk yarattm. 74[74] Yani Allah bilinmeye muhta olduu iin deil, kendileri iin diledii sevab bu bilmek sebebiyle vermesi iin yaratmtr. Allah ise kimseye muhta deildir. Dorusu75[75] Tekvin sfat Allah'n ezel sfatdr. nk akl ve nakil Allah Tel'nn bu lemin yaratcs olduunda ve me'haz-i itikak bulunmadan bir eye mtak ad verilemeyecei hususunda ittifah iin ezelde ve ebedde sabit olan bir sfattr. lkinin hadis olmas sebebiyle yaratlanlar da hadistir, yni ezel deildir. lim, kudret ve kadim olan dier sfatlarda olduu gibi. Bu sfatlarn kadm olmasndan, talluk ettikleri yaratklarn da kadim olmas lzm gelmedii gibi Tekvin sfatnn tallukundan dolay yaratlanlarn da kadim olmas gerekmez. Sonra mam zam Hazretleri zat ye fi'l sfatlardan bazlarn getirmitir, dier illet sfatlarndan bahsetmemitir. Zira mehur ve ak olan bu fi'l ve zat sfatlan bilmek, Allah'n varln ve sfatlarn tanmak iin yeterlidir. Fahr'ul-slm Ali el-Pezdev, Usl-i Fkh adl kitabnda yle diyor: man ile slm'n aklamas, Allah Tel'y olduu gibi sfatlar ve isimleri ile ikrar ve tasdik etmektir; hkmlerine boyun emek, eriatlarn kabul etmektir. Bu tasdik ve kabul de iki trl olur. Biri mslmanlar arasnda doup bymek ve ana-badadan hangisi nslmansa ona bakarak mslmanln sabit olmasdr. kincisi ise mslmanln tasdikini kendi ifadesiyle beyan etmek ve Allah' olduu gibi vasflandrmak suretiyle sabittir. Ancak bu bir kemal derecesidir. artlarn tam olarak yerine getirmek mmkn deil dir. Zira halk Hakk'n vasflar ile bilmek, tefsir ve anlat bak mndan farkldr. Kemal'in art bir glk ve muhal'in bulunmamasdr. Bu da sylediimiz gibi tasdik ve ikrarn icmali olarak sabit olmasdr. Her ne kadar icmalen inandklarn tefsir ve beyan etmekten ciz olsa da, kul icmali olarak tasdik ederse bu iman keml olur. Biz bu sebeple deriz ki; tasdikte vacib olan mminden Allah'n sfatlarnn sorulmaldr. Mesel; yle denilebilir? Allah u sfatla vasflanm mdr? Allah'n Subti, selb, zat ve fiil sfatlar var mdr? Eer evet, derse o mminin nslmanlnn kemal derecede olduu ortaya kar. Bu sfatlar kendisinden sorulduu halde Allah' kendine lyk olan sfatlarla vasflamay bilmeyen kii m'min deildir. Bu sebepten mam Muhammed el- Camiul-Kebr adl kitabnda, mslman anababadan olma kk bir kz ocuu nikhlansa bul ana girince slm' anlatamasa, kocasndan talk -i bin ile bo olur. Allah'n sim Ve Sfatlar: Allah Tel'nn isimleri ve sfatlar vardr. O'nun hibir ismi ve hibir sfat hadis deildir. Yni Allah'n btn sfatlar ve isimleri ezelidir, balangc yoktur. Ebeddir, sonu yoktur. Allah'n isimlerinden herhangi bir isim, sfatlarndan herhangi bir sfat yenilenmemitir. nk Cenab Allah'n varl kendindendir; zatnda ve sfatnda kmildir, noksanszdr. Onun bir sfat yaratlm olsa, yahut bir sfat zail (yok) ol sa, o sfatnn yaratlmasndan nce ve yok olduktan sonra Allah Tel'nn kemal makamnda noksan olmas gerekirdi. Bu ise Allah hakknda muhaldir. Allah'n btn sfatlar ezeldir, ebeddir. Bura da mehur bir soru bahiskonusudur. O soru da udur: Allah'n kelm Kur'an - Kerm'de zikredilen haberler ounlukla mazi lfz ile gelmistir. Mesel; Biz Nuh'u kavmine gnderdik.. Hz. Musa'dan hikyeten: Firavn Allah'a isyan etti. gibi. Mazi lfz ile, bulunmayan bir eyden haber vermek yalan konutuktan sonra olur. Allah zerine yalan ise muhaldir. Bu sorunun cevab yle yazldr. Allah'n haber vermesi ezelde mazi, hal, yahut istikbal ile vasflanmaz. nk Allah hakknda zaman yoktur. Allah'n verdii haberler, imdiki zaman, istikbal ve gemi ile ancak l yezalde gelecekte ezeli olarak talluk ettii eyaya gre vasflanr. Bu ekilde Nuh leyhisselm'n peygamberlii ile alkal olarak ondan haber vermek mutlak olarak Allah'n zat ile kim olmutur. Mutlaktan kast, zamanla kaytl olmadan, demektir. Bu haber verme keyfiyyeti ezelde ebed olarak bakdir. Nuh aleyhisselm'n gnderilmesinden evvel, Nuh'a dellet eden ibare var idi, ki o da Biz peygamber gndereceiz ibaresi idi. Nuh Peygamber olarak gnderildikten sonra bu ibare Biz gnderdik. oldu. Burada deiiklik. Allah'n zat ile kaim olarak verilen haberin eklindedir yoksa haber vermede bir deiiklik olmamtr. Bu, Allah'n ilmi hakknda, Nuh aleyhisselm'n peygamber olarak gnderileceini ezelde bilmesi O'nun zat ile kimdir, demen gibidir. Bu ilim ebediyyen bkidir. Bir gre gre de Nuh aleyhisselm varl hakkndaki bilgi var olacak, tarzndadr. Var olduktan sonra bu bilgi ile Allah onun var olduunu, peygamber olduunu bilir. Deiiklik bilgide deil, bilinendedir.
74[74] 75[75]
Kaynam bulamadm. tikak, kaynak demektir. Mtak: Kaynaktan karlan demektir.
Btn Sfatlar Ezelidir: Allah Tel'nn ilim sfat ile eyay bilmesi gerektir. lim sfat ezelde Allah'n sfatdr. Allah her eyi ezel sfat olan bilgisi ile bilir, cehaleti douran bilgi ile deil. Allah'n ilmi ezelidir, ebeddir, ziyade ve noksan kabul etmekten mnezzehtir. Bilgi sahiplerinin bilgisi byle deildir. Artma ve eksilme kabul eder. Kudret sfat ile Allah'n her eye gc yeter. Kudret sfat Allah'n ezel sfatdr.) Allah zat ve kudsi olan kelm ile konuur. Kelm sfat ezelde Allah'n sfatdr. Allah, Tahlk Yaratma sfat ile vasflanmtr. Yaratma sfat ezelde Allah'n sfatdr. Allah yaptklarn fiil sfat ile yapar, fiil, ezelde Allah'n sfatdr. Yni Allah bir eyi ilk olarak yaratt ve sonunda yapt zaman, onu ancak ezel sfat olan fiil sfat ile yaratr. Yaratld zaman sonradan olma bir fiil ile ve sfat ile deil. nk Allah Tel'nn ilim, kudret, halk ve fiili, bilinen, yaratlan, g yetirilen ve yaplanlarn hadis olmas ile hadis olmaz. i yapan Allah Tel'dr.inde, sanatnda ve hkmnde O'na kimse ortak olamaz. Fiil sfat ezelde Allah'n sfatdr. Yaplan iler ise yaratktr. Allah'n ii ise yaratk deildir. Yni Allah'n ii sonradan olma deildir, belki sahibi gibi kadmdir. Zira yaplan iin yaratlm olmasndan, i yapmann yaratlm olmas gerekmez. mam zam'n kelmnda u noktaya iaret vardr. Eer Allah'n ii yaratlm olsayd, yaratanlarn da birka tane olmas lzm gelirdi. Halbuki Allah Tel'nn, her eyin yaratcs olduu sabittir. Allah zatnda, sfatnda ye ilerinde hirdir, esizdir. Ne gariptir ki bn -i Humam bu kelmdan gafil olarak yle demitir: Eb Hanfe'nin sznde Tekvin sfatnn kadim ve nce geen sfatlar zerine zaid olduu hususunda bir aklama yoktur. Ancak mteahhir limlerinin (sonradan gelen limlerin) kabul ettikleri u sz vardr: Allah Tel, yaratmadan evvel de yaratc idi, rzk vermeden evvelde rzk verici idi. E'ariler diyorlar ki; zel bir yere talluk etmesi itibariyle Tekvin sfat, kudret sfatndan ayr deildir. Tahlk (yaratma) sfat, yaratlana talluku itibariyle kudrettir. Tarzik (rzk verme) sfat da byledir. E'ariler diyorlar ki; Allah'n ef'al (iler) ile ilgili sfat sonradan meydana gelir. nk bu sfatlar, kudretin tallukundan ibarettir. Talluk ise sonradan olmadr. bn-i Humam rahimehullah diyor ki; Haneflerin, Tekvin sfatn aklarken bu sfatn tesire dellet eden sfatlar olduunu zikretmeleri E'arilerin szn nefyetmez ve Tekvin sfatnn beraberinde talluk eden kudret ve iradeye raci olmayan baka sfatlarn bulunmasn da gerektirmez. Belki Eb Hanfe'nin kelm, Tahav'nin nak lettiine gre, E'arilerin bu sfatlardan anladklar eyi ifade ediyor, yle diyor: Allah Tel sfat ile ezel olduu gibi, bu sfatlarla vasflanmasnda ebeddir. Mahlkat yarattndan bu yana, Hlk ismini alm deildir. Allah, beryay (yaratklar) yarattndan beri Bari adm alm da deildir. Belki Allah terbiye edilen yokken Rab, yaratlan yokken Hlk ismi ile sfatlanmtr. Nitekim Cenab Hak, lleri dirilticidir. Allah Tel, bu ismi lleri diriltmeden evvel almtr. Halk Yaratc ismi de byledir. Allah mahlkat yaratmadan nce bu ismi almtr. phesiz Cenab Hak, her eye gc yetendir. Allah'n Sfatlar Yaratlm Deildir : Allah'n sfatlar, ezelde yaratlm deildir. Allah'n sfatlarnn yaratlm olduunu syleyen, yahut bu konuda duraklama gsteren, yahut pheye den kimse kfir -i billhtr. Zira kul, Allah'n zatn ve btn sfatlarn anna yakr ekilde tanmak zorundadr. Ancak kfr gerektiren, bilmemek ve phe etmek, yukarda yazl mehur sfatlara mahsustur. Bu sfatlar da hayat, ilim, kudret, kelm, semi', basar, irade, tahlk, tarzk sfatlardr. Kur'an- Kerm Allah Kelamdr, Yaratlm Deildir; Kur'an- Kerm, mushaflarda yazldr, kalblerde mahfuzdur, lisanlarda okunan kelmdr. Burada Kur'an'dan maksat, Allah Tel'nn kelm - nefssidir. Mushaflarda yazlan, kalblerde mahfuz bulunan ve lisanlarda okunan kelm bu nefsi kelma dellet eder. Kelmullah hakknda yle bir soru akla gelebilir: Eer Allah kelm, kadim olan mana iin hakikat, teekkl eden nazm ve lafzlarda mecaz olursa, sre ve yet lerden meydana gelen yaratlm kelm- lfz arasnda mterek bir isimdir. Bu kelmn Allah'a nisbet edilmesi, Allah'n sfat olmasdr. Nisbetin gerek manas, yani bu lfz kelm, Allah'n yaratklarndan olup yaratklarn telinlerinden deildir, demektir. Bu takdirde kelm lfz'yi Allah'tan nefyetmek sahih olmaz. Oysa mnazara ve mnakaalar, yalnz Allah'n kelmna kar yaplmaktadr. Bu icaz tayan da kelm- lfzidir. te bu sebeple abdestsiz ve cnb kimselerle hayz haldeki kadnlarn kelm - lfz olan Kur'an- Kerim'e dokunmalar yasaktr. Kur'an- Kerim, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem zerine indirilmitir. Kur'an- Kerm, Hz. Peygamber'e muhtelif durumlarda muhtelif ekillerde tek ve mrekkeb harfler vastasyla indirilmitir. Buna iareten Cenab Hak yle buyuruyor:
Rablerinden kendilerine gelen ihtar, hep elenerek dinliyor. 76[76] Burada muhdes kelimesinden maksat, Kur'an yetlerinin indirilmesidir. Allah'n nefsi kelm intikalden mnezzehtir. Bizim Kur'an' telffuz ediimiz yaratlmtr. Kur'an' yazmamz ve onu okumamz da yaratlmtr. Allah'n Kelm Nefsisi olan Kur'an Allah kelmdr, yaratlm deildir. Zira emretmek, yasaklamak, bir eyden haber vermek isteyen kii nce iinden buna dair bir mana bulur, sonra bu manaya ibare ile yaz yahut iaret ile dellet eder. Sonra bil ki E'ar'nin mezhebi udur: Allahn nefsi kelamnn harikulade olarak iitilmesi caizdir. Nitekim Bklln de bu noktaya tenbih etmitir, fakat bu gr Eb shak el -sfirayin reddetmitir. eyh Eb Mansur el-Mtrdi'nin tercih ettii gr budur. Cenab- Allah'n: Eer (taarruza urayan) mriklerden biri aman dilerse, ona aman ver, t ki Allah'n kelmn dinlesin. 77[77] Burada Allah kelmn dinlesin sznden maksat, Allah'n nefsi kelmna dellet eden sz ler demektir. Musa leyhisselam, Allah'n nefsi kelmna dellet eden ses iitmitir. Fakat bir melek aracl olmakszn ve yazl bir vasta bulunmakszn harikulade bir ekilde meydana geldii iin, Musa aleyhisselm Kelmullah Allah ile konuanadna tahsis edilmitir. Nitekim Cenab- Hakk'n u kavli de buna dellet etmektedir. Nihayet oraya varnca, bereketli yerdeki vadinin sa kysndan, aa tarafndan yle nida edildi: Ey Musa! Gerekten ben lemlern rabbi olan Allah'm. 78[78] mam zam'in kelmnda bu konuda geni bilgi verilecektir. mam zam El -Vasyye adl kitabnda yle diyor: Kur'an - Kerim'in Allah'n kelm, sfat, vahyi ve O'nun indirmesi olduunu, zatnn ne ayn ne de gayr olduunu ikrar ederiz. Belki Kur'an - Kerm gerekten mushaflarda yazlan, lisanlarda okunan, kalblerde mahfuz bulunan, fakat buralara hulul etmeyen bir sfatdr. Harfler, harekeler, kt, yaz bunlarn hepsi yaratlmtr. nk bunlar, kullarn ileridir. Allah'n kelm ise yaratlm deildir. nk yaz, harfler, kelimeler ve yetlerin hepsi kullarn ihtiyacna binaen Kur'an okumaya birer alettir. Allah'n kelm ise kendi zat ile kimdir. Ancak Allah'n kelmnn manas ise bu ayetler vastasyla anlalr. Allah'n kelm yaratlmtr diyen kimse kfir-i billh'tr. Allah Tel, mbuddur. Yni kendisine ibadet edilendir, Allah'n kelm ise okunur, yazlr, Allah'n zatndan ayrlmadan ezberlenir. Fahr'ul slm demitir ki; mam Eb Yusuf'un yle dedii sahih rivayetle sabittir: Kur'n'n yaratlmas meselesinde mam zam Ebu Hanife ile mnazara ettim, sonunda ikimizin gr u noktada birleti: Kur'an'n yaratlm olduuna hkmeden kfirdir. Bu sz, mam Muhammed'den de sahih bir rivayet olarak sabit olmutur. lim adamlar kelmullah konusunda ancak yle sylenebileceini zikretmilerdir: Kur'an, Allah'n kelmdr, yaratlm deildir. Bu ekilde sylenebilir, fakat sadece Kur'an yaratlm deildir, denilemez. O takdirde ses ve harflerden teekkl eden kitabn kadim olduu dncesi akla gelir. Nitekim Hanbellerin baz cahilleri de bu gre meyletmilerdir. erh'ul Akid adl kitapta zikredildii zre: Hz. Peygamber buyurmutur ki; Kur'an Allah'n kelmdr, yaratlm deildir, kim yaratlmtr, derse kfir-i billh'tr. mealindeki hadis'in asl yoktur. erh'ul-Akid'in hadislerini tahric ederken bu hususu da beyan etmitim. Bizimle Mutezile arasndaki ihtilf, Allah'n kelm -i nefsisinin nefyi veya isbat konusuna dnyor. Yoksa biz, Kelmullah'n szlerinin ve harflerinin kadm olmasna hkmetmiyoruz. Onlar da Nefsi kelmn yaratlm olduuna hkmetmiyorlar. Bizim delilimiz daha nce getii zere; Peygamberlerden tevatr yolu ile ve icma ile Allah'n kelm sahibi olduu sabit olmutur. Bunun mnas; Allah Tel'nn kelm sfat ile vasflanmasndan baka bir ey deildir. Yaratlm olan Kelimullah'a ait szlerin Allah'n zat ile kim olmas mmkn deildir. yle ise Allah'n, kadm olan nefsi kelm sabit olmutur. Mtezle'nin, Kur'an, Yaratlmlarn sfat ile vasflanmtr; diyerek telifi, tanzimi, inmesi, indirilmesi, arapa olmas, iitilmesi, fasih ve mciz olmas gibi yaratlm varlklarn sfatlar ile vasflanm olmasn ileri srmeleri yukarda belirtilen Hanbeliler aleyhine delil olur; bizi hi ilgilendirmez. nk biz Kur'n'n nazmnn hadis (yaratlm) olduu ile hkmediyoruz. Esas sz, kadm'in mnasndadr. Mutezile iin Allah'n konuucu olduunu inkr etmek mmkn olmaynca, ses ve harfleri mahallinde kitabet ekillerini Levh -i Mahfuz'da yaratc mnasnda konuur olduuna meyletmilerdir. Halbuki sen, hareketi yaratann deil de hareket kendisi ile kaim olan kiinin mteharrik (hareket eden) olduunu bilirsin. Ancak bir yette iki eit kraat bulunsa, her bir okunuun dierinden farkl mnas varsa, Allah Tel, iki mnann her ikisi ile de konuandr. O iki kraat, iki yet yerine geer. Eer iki karaatn mnalar,bir ise, o takdirde Cenab Allah bu iki mnadan biri ile konumutur, fakat iki trl okunmasn caiz grmtr. Bu gr fakh Eb'ul-Leys es-Semerkand de zikretmitir. Bil ki, phesiz Sahabe ve Tbin ve dier mctehitler (Allah onlardan raz olsun), Allah'n sfatlarndan her birinin, zatnn ne ayn ne de gayr olduunda ittifak etmilerdir. rih de bunu bu ekilde zikretmitir. Bunun mnas udur: Allah'n sfatlar, zihindeki mefhum itibariyle Allah'n ayn deildir; haric varlk itibariyle de Al lah'n zatnn gayr deildir. Zira sfatn mnas zatn mnasnn bakas deildir. Ancak, sfatlar, kinattaki
76[76] 77[77]
El-Enbiya: 21/2. Et-Tevbe: 9/6. 78[78] El-Kasas: 28/30.
tezahrleri itibariyle Allah'n zatna mugayir deildir. Hlsa, Allah'n kelm, O'nun sfatlarndandr. Allah da zat ve sfatlar ile kadmdir. Kadm olu, bak kalmay gerektirir. Zira kadm olduu sabit olann yok olmas muhal olur. Nitekim bu mna Allah Tel'nn u kavlinden de istifade edilmitir. Allah Tel yle buyuruyor: O, evveldir, hirdir, zahirdir, batndr. O, her eyi bilendir. 79[79] Ay iin seyir menzilleri tyin ettik. yle ki, kurumu eski hurma dalnda olduu gibi yay eklni almtr. 80[80] Bu yette Urcn el-Kadm yani eski hurma dal eklinden maksat, ikinci yay biimindeki eklini alnca evvelki eski oluyor, demektir. Yenisi bulununca eskisine kadm deniliyor. Yine Cenab- Hak yle buyuruyor: Bir de kfirler, iman edenler hakknda yle dediler: Eer o peygamber hayrl olsayd, bizden evvel (fakir ve breler) ona komazlard demekle maksatlarna eriemeyince de yle diyecekler: Bu Kur'an eski bir yalandr. 81[81] Yni zaman bakmndan evveldir. Sonra phe yoktur ki, kadm, nce gelen mnasnda kullanld zaman, yaratlmlardan nce olan her eyin bakalarndan nce olmas gerekir. Lkin Allah Tel'nn isimleri, Allah' medheden husus bir mnaya delale't eden Esm-i hsnasdr. Tekaddm sz lgat mnasnda mutlaktr, btn yaratlmlardan nce gelmek mnasna tahsis, edilmi deildir. O zaman Allah'n Esm -i Hsnasndan olamaz. te bu sebeple eriat, Evvel, ismini zikretmitir ki bu isim, kadm isminden daha gzeldir. nk evvel ismi, sonradan gelenlerin ona dndn, tabi olduunu bildirir. Kadm sz bunun aksidir. Ancak u var ki. Cenab Allah, evvel mnasn amil olan kadim mnasnda ekmel ve tek olunca, kelm limleri kadim ismini Allah'a ad olarak vermilerdir. Bu noktada dn. Sonra Kayym sfat ezel ve ebed mnasna dellet eder. Kadim sz ise bu mnaya dellet etmez. Kayym sfat, yine Allah Tel'nn kendi kendine var olduuna da dellet eder. te bu, Allah Tel'nn Vacib'ul -vcd olduunun mnsdr. Bu ince mnalar tad iin Hayyl-Kayym isminin sm-i zam olduu syleniyor. Hz. Peygamber'den sahih olarak rivayet edilen u hads-i erif de bu mnay takviye eder. Hz. Peygamber sallallahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Cenab- Hakk'n (Allahu L ilahe ill huvel-hayyl-kayym) sz Kur'an'daki yetlerin en bydr Bu iki ismin Esm-i hsn'nn medar olduklar da ism-i zam olduklarn yine takviye eder. Btn esm-i hsn'nn mnalar bu iki kelimeye dayanr. Zira hayat sfat, btn kemal sfatlarnn varln gerektiriridir. Esm-i hsn'dan hibiri Kemal sfatnn dnda kalmaz. Kalacak olsa bu ancak hayat sfatnn zayfl sebebiyle ol mas gerekir. Allah Tel'nn hayat, hayatlarn en mkemmel ve tamam olunca, onu ispat ederken btn kemal sfatlarn ispat etmek gerektir. Kayym ismi, Allah Tel'nn tam zengin olmasn, tam kudret sahibi bulunmasn ve gerek zatnda, gerek sfatnda yaratma ve yardm etme bakmndan bir isimdir. phesiz Cenab Allah, kendi zat ile kimdir, hibir suretle bakalarna benzemez. Bakalarn da ayakta tutan odur. Allah'n kudreti olmadan hibir ey ayakta dura maz. te bu sebeple bu iki sfat, en mkemmel bir tarzda kemal sfat olarak saylmtr. Bunlarn ikisinin sm -i zam olmalar uzak ihtimal deildir. Allah Tel en iyi bilendir. Kuran'daki Kssalar Allah Kelmdr ; Cenab Allah'n Kur'an'da, Musa aleyhisselm'dan, dier peygamberlerden, Firavun'dan ve eytan'dan bahsettii hususlarn hepsi Allah Tel'nn kelmdr. Onlardan haber vermektedir. Burada Musa aleyh isselm'n tahsis edilmesinde, kelimullah olduuna iaret vardr. Firavn'n iblis zerine takdim edilmesinde de eytanlk makamnn eytandan daha kuvvetli olduuna iaret vardr. Ayn zamanda bu ifadede bn-i Arabi'ye ve Cellddin ed-Devvn gibi ona tabi olanlara reddiye vardr. Bu meselenin aratrlmas konusunda mstakil bir risale yazdm, mkil yerlerde dtkleri vehimleri akladm ve Kitap ile Snnetten ak deliller getirdim. Allah Tel'nn Kur'an'da yukarda saylan hususlardan haber vermesi, Levh-i Mahfuz'da, yerlsr, gkler ve ruhlar yaratlmadan bu mnalara dellet eden kelimeler uygun olarak yaplmtr. Musa, sa ve dier peygamberlerle, Fravn, blis, Hman, Krn ve sair dmanlardan iitildii zaman meydana gelen ilimden sonra yaratlm bulunan kelm ile konumu deildir. Byle olsa o takdirde Allah Tel'nn, Tebbet Sresi, muharebe yetleri ve benzeri kssalar gibi hallerden ve esrardan bahsetmesi, haber vermesi ile kendi zatnn sfatlarndan, kendi ilerinden, ve mahlkat yaratmasndan bahseden yet-el-Krs, hls sresi ve benzeri yetlerle kinatn yaratllarndan ve nefislerin yaratlndan bahseden yetler arasnda her birinin kendi kelm ve mukaddes sfat olmas arasnda bir fark kalmazd. Kuranda Geen Yaratklara Ait Szler Yaratlmtr :
79[79] 80[80]
El-Hadid: 57/3. Yasin: 36/39. 81[81] El-Ahkf: 46/11.
Allah Tel'nn kelm yaratlm deildir. Msa aleyhisselm ve dier yaratklarn szleri ise yaratlmtr. Kur'an, Allah Tel'nn Kelmdr, onlarn sz deildir. Mahlkatn szleri, kendileri gibi yaratlmtr. Zira sfat mevsfuna, yni sahibine tbidir. Ancak yle denilebilir. brance tanzim edilen szler Tevrat'tr. Arapa szlerle tanzim edilen nazm da Kur'an'dr. Kur'an Allah Tel'nn kelmdr. nk Kur'an'n kelimeleri, yetleri Allah'n kelmnn delilleri ve maksadnn almetleridir. Ve Kur'an'n ibaresinin balangc Allah Tel'ya dayanr. Grmyor musun ki sen bir hads -i erif okuduun zaman bu okuduun hads benim szm deildir, diyorsun. Belki Raslullah sallellahu aleyhi vesellem'in szdr, diyorsun. nk bu szn balangc Hz. Peygambere dayanyor. Onu ilk syleyen Hz. Peygamberdir. Aadaki yet-i kermeler de bu mnaya dellet etmektedir: Ey mminler! Yahudilerin size inanacaklarn m umuyorsunuz? Halbuki onlardan bir zmre vardr ki, Allah kelmn (Tevrat) dinlerlerdi de gerei anladktan sonra onu bile bile deitirirlerdir. 82[82] Eer mriklerden biri aman dilerse ona aman ver, t ki Allah'n kelmn dinlesin. Sonra onu emin olduu yere kadar ulatr. 83[83] Bil ki mam zam ve dier limlerin szlerinde geen, Kur'an'n yaratlm olduuna hkmedenin kfir olaca fetvas kfrn-i nimet mnasna hamledilmitir. slm milletinden, dinden ve imandan kmak mnasnda kfir demek deildir. Mutezile bu meselede ise deiik dnyor. Belki dorusu bu meselede bir ekime bahiskonusu deildir. Zira kelm- lfzi'nin yaratlm olduunda Ehl -i Snnet'in ihtilf yoktur. Kesin delil ile sabit olsa Kelm- Nefs'nin kadim olduunda da Mtezile'nin ihtilf yoktur. Kur'an yaratlmtr, diyen kfir olur, sz sabit deildir. Bu sz hd yolu ile intikal etmitir ve maksadn aklamakta tevile ihtiyac olan bir szdr. Kur'an mahlktur diyen kfir olur, ifadesinde mahlk sznden maksat, iftira, yalan mnas kasdedildiini sylesek de bununla beraber hi bir kimse iin, Kelm-i lfzi mahlktur, demek caiz deildir. Zira bu szde kfr gerektiren bir dnce vardr. Kur'an - Kerime ait baz tbirler itibar ile hadd-i zatnda bu sz her ne kadar doru olsa da, kfre sebep olacak vehim ve dnceyi bulundurduu iin, bir kimsenin, Kur'an'n lfz yaratlmtr, demesi caiz deildir. Zira Kur'an sz Kraat iin de sylenir. Mesel Sabah Kur'an' de mek olan Kur'an'ul-Fecr sznde olduu gibi. Mushaf iinde sylenir. Kur'an'la dman topraklarna sefer etmeyin sznde olduu gibi. Bazen okunan kelma da sylenir, ki bu okunan, kelm O Allah'n kadim olan kelmdr. Cenab Allah bu konuda yle bu yuruyor: Kur'an okuduun zaman, Allah'n rahmetinden kovulmu bulunan eytan'dan Allah'a sn. 84[84] Allah kelm, hadis (Yaratlm) olmaya dellet edecek bir karine ile zikredildii zaman, Mesel, abdestsiz adamn Kur'an'a yapmasnn haram olmas gibi bu sz mushafa dokunmak ve kraat mnasna hamledilir. Mutlak olarak zikredildii zaman ezel sfat olan kelm mnasna hamledilir. Mutlak olarak Kur'an yaratlmtr, demek caiz deildir. Musa (A.S.) n Allah le Konumas: Musa leyhisselm, Allah Tel'nn kelmn iitmitir. Bu konuda Cenab Hak yle buyuruyor: Ve Allah Musa ile vastasz konutu. 85[85] Kelm mecaz mnaya hamletmek iin bu ayette mastar olan Teklim kelimesini tekitli olarak getirdi. Yni Allah Musa ile muhakkak konutu ve ona kelmm musaddak (dorulanm) olarak iittirdi. Bu yetin mnas yledir. Musa leyhisselm, Rabbu'l-lemin olan Allah Tel'nn kelmn vastasz olarak iitti. Ancak bu iitme olay bir perde arkasndan oldu. Bu sebepten Musa leyhisselm: Msa, kendisiyle konuacamz vaad ettiimiz vakitte gelince, rabbi ona kelmn syledi. Msa yle dedi: Rabbim! Cemalini bana gster, sana bakaym. 86[86] Bu konuda yle bir aklama yaplmtr: Msa leyhisselm, Allah kelmn bir bulut iinden iitiyordu. Bu bulut direk gibi idi. Bu. bulut, Msa aleyhisselm' kaplyordu. Msa leyhisselm, ok kerre Allah kelmm atein iinden iitirdi. Yahut Cebrail aleyhisselm ve meleklerden baka eliler gndermek suretiyle konuur du. Son iki grte bozukluk vardr. nk bu iki tarzda Allah kelamn dinlemekle Msa leyhisselm iin bir hususiyet hasl olmamakta, dier peygamberlere nazaran bir meziyete sahip bulunmamaktadr, Allah Tel, Msa leyhisselm ile vastasz konumadan evvel, muhtelif vakitlerde, deiik durumlarda Allah Tel ile aralarnda konuma vaki olmutur. Yoksa ilk vaki olan konuma ancak Allah Tel'nn haber verdii gibi, Hz. Musa'nn ate zannettii mbarek aatan kendisine nida edilmi deildir, O aa yalnz, nurlarn kayna, srlarn menba, aalardaki meyvelerin neticesi idi. Musa aleyhisselm var olmadan evvel de Allah Tel,
82[82]
Bakara: 2/75. Tevbe: 9/6. En-Nahl: 16/98. En-Nis: 4/164. El Araf: 7/143
83[83]
84[84]
85[85] 86[86]
ezelde konuma sfatna sahib idi. Mahlukat yaratmadan evvel de Cenab Allah yaratc idi. Mnas udur: Gerekten Allah Tel, mahlkat yaratmadan evvel de yaratc idi. Bir nshada da yle yazldr: Allah Tel, mahlkat yaratmadan evvel de gerekten bizim yaratcmz idi. Bu sfat, yani yaratma sfat Allah Tel'da mecaz olarak deil hakikat olarak var idi demektir. bn -i Eb erif Allah Tel'nn ezelde yaratclnn bilkuvve var olduuna kail olanlardand. Bu gr, Allah Tel'nn yaratmasnn imkn dahilinde olduunu, zamanlar iinde vuku' bulma, yahut bulmama ihtimali iinde bulunduunu hatra getirir. Halbuki durum byle deildir. Zira Cenab Allah, yaratmaya balamay murad ettii vakitte vukuu gerekleir. lim adamlarna gre Kelm ve yaratlma iinin Musa'dan ve dier yaratklardan, sonraya kal kelmn shhatini ve yaratmann Allah'tan nefyedilmesini gerektirmez. Zira her ey nce bil -kuvve olur, sonra kuvveden fiile kar. Fiil ise sonradan var olduu iin hadistir. nk varl mmkn olan, kendi kendine var olmayan her varlk yaratlmtr. Yine yaz yazmaya gc yettii halde bu gcn, yazmak istedii zamana kadar tehir eden kii ile bilkuvve yazabildii halde imdiki halde yazmaktan ciz olan ve gelecek zamanlarda ise yazmas muhtemel olan kii arasnda ak bir fark, grnen bir mesafe vardr. Hulsa, man Tahavi'nin de dedii gibi, Cenab Allah, yaratklar yaratt zamandan beri yaratc, beryay (mahlkat) yarattndan beri Br adn alm deildir. Merbb (Terbiye edilen yaratklar) var olmadan Allah Rab, mahlk (Yaratlanlar) var olmadan Hlk (Yaratc) idi. Allah lleri dirilttikten sonra Mhy (Dirilti ci) adyla isimlendii gibi, lleri diriltmeden evvel de bu ad ile adlanmt. Bunun gibi yaratklar yaratmadan evvel Allah Tel, Yaratc ismini almtr. nk Yce Allah her eye gc yetendir, her ey Allah Tel'ya muhtatr ve her ey Allah iin kolaydr. Hi Bir Varlk Allah'a Benzemez: Allah Tel'ya benzeyen hibir ey yoktur. Allah, iitici ve grcdr. Bu metinde hibir eye benzemez sz, Allah Teal'y yaratklara benzeten Mebbihe taifesini red iin sylenmitir. itici vs grcdr, sz de Allah Teal'y bir i yapmamakla tatil eden Muattla taifesine reddiye vardr. Buhari'nin hocas Nuaym b. Hammad el -Huzai yle diyor: Zat veya sfat bakmndan herkim Allah Teal'y yaratklardan herhangi birine benzetirse kfirdir. Kim Allah Tel'nn kendisine vasfettii sfatlarn inkar ederse, yani Allah Tel'nn zati ve fili sfatlarn inkr ederse yine kfirdir. Bu konuda mam Tahavi de yle diyor: Kim sfatlar reddetme ve Allah' yaratklara benzetme hastalndan korunmazsa doru yoldan kayar ve Allah' noksan sfatlardan tenzih etmede isabet etmez. Sonra Cenab Allah'n: Hibir ey Allah gibi deildir. 87[87] buyuruunun tefsiri konusunda ilim adamlarnn sylediklerinin hulsas udur: Bu yetle mbala kasdedilmi deildir. Yni benzeri farz edilecek olsa Allah Tel'nn misli gibi bir misil yoktur. Nerde kald ki kendi benzeri olsun. Sonradan olma varlklarn AllahTel'nn ezel ve ebedi olan zat ile kim olmasnn muhal oluu akli ve er' delillerle bilinmektedir. te bu sebeple Allah Tel'nn Kelm sfat kadmdir. Yaratma sfat da yine kadimdir. Fakat bu sfatlarn taalluk ettikleri yaratklar ise hadistir, kadim deildir. Bir nshada Allah mtekellim idi sz, Allah Yaratc idi sznden sonradr. Yaratmaya talluk eden cmle itiraziyedir. Musa aleyhisselmn yaratlmasnn mahlkat yaratma esnasnda meydana geldiini bildirmek iindir. Durum byle olunca sz konusu durum nasldr? Cenab Allah; Musa aleyhisselm ile konuunca, ezelde kendisinin sfat olan Kelm ile konumutur! Yni Allah Tel, Musa aleyhisselm ile kadim, ezel ve akdes olan kelmnn mazmunu ile konumutur. Nitekim buna dair kelimeleri Levh-i Mahfuz-i Enfes'te yerleri, glderi ve canllar yaratmadan evvel nak etmitir. Sonradan bu kelimelere uygun olarak onunla konumutur. te sonradan meydana gelen bu yazlm kelimeler ve Musa aleyhisselm'n o mehur aatan iittii szler ise yaratlmtr. Ancak bu szler, Allah Tel'nn hakiki, ezel sfat olan kelmnn delilleridir. Akdet't-Tahav adl kitabn srini yle diyor: mam zam: Musa, kendisiyle konuacamz vaad ettiimiz zamanda gelince Rbbi ona kelmn syledi. 88[88] mam zam'n yukardaki sz, Allah'n kelm sfatnn kendisi ile kim bir mna olduunu, Allah kelmnn iitilmesinin tasavvur edilemiyecei, Eb Mansur el-Mtridi'nin de dedii gibi, Allah Tel ancak sesi havada yaratr, diyen arkadalarna red olduu anlalmaktadr. Yine imam zam'n: Kelm sfat Allah Tel'nn sfatlarndandr. sz Allah Tel, mtekellim sfat ile vasflanm deilken sonradan bu sfat kendisi iin meydana gelmitir, diyenlere bir red cevabdr. Hlsa, Mtezile'nin delil olarak ileri srd Allah Tel'nm meiet ve kudreti ilgili kelm zerine dellet eden ve Allah diledii zaman konuur, zaman zaman konuur, tarznda ileriye srd delil dorudur; kabul edilmesi lzmdr; onunla hkmetmek gerekir. te her iki taifenin doru olan ve eriata da akla da uygun olan szlerini kabul etmek lzmdr. Bu gerek szdr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle duada bulunmutur:
87[87] 88[88]
ra: 42/11. A'raf: 7/143.
Allah'n tam olan kelimelerine snnn. Halbuki Hz. Peygamber yaratlm bir eye snmamtr. Belki o sz: Senin rzana snrm, Allah'n izzet ve kudretine snrm. sz gibidir. Hanefilere ait muteehhirin'in (sonradan gelen limlerin) ounluu, Kelm sfatnn tek bir mna olduu, ounluu, paralanma ancak delletlerde meydana geldii, medllda (mnada) meydana gelmedii dncesin dedirler. Bu ibareler yaratlmtr. Bu ibarelere Allah kelm ad verilmesinin sebebi, Allah kelmna dellet ettii iindir. Allah kelmna dellet eden ibareler eer Arapa ile ifade edilirse Kur'an'dr. ibrnice ile anlatlrsa Tevrat'tr, ihtilf ibarelerdedir, kelmn kendisinde deildir. Ad geen limler, bu ibarelere mecaz olarak Allah kelm sylenir, demilerdir. Bu sz ise yanltr. nk bu szn gerei udur: Allah Tel'nn: Zinaya yaklamayn. sznn manas Namaz dosdoru kln. yetinin mnas olur; yet'el Krs'nin mnas da Mdyene yetinin mnas, hls sresinin mnas ise Tebbet Yed suresinin mnas olmas lzmgelir. mam zam hazretleri sonra yle demitir: Bir kimse, Mushaflarda yazl olan szlerin Allah kelmndan ibaret olduunu, yahut Allah kelmn hikye ettiini syleyip Allah kelm olmadn sylerse Kitaba, Snnet'e ve Selefe aykr hareket etmi olur. Tahvi'nin sz, Allah kelm bir mnadr, onu. Allah'tan iitmek tasavvur edilemez, iitilen, okunan ve yazlan szler ise Allah kelm deildir, ancak bir mnadan ibarettir. diyenlere reddiyedir. Zira Tahv diyor ki: Allah'n kelm kendindendir, keyfiyetsiz balamtr. Yani Allah'n nasl konutuunu biz bilemeyiz. Tahv'nin dndaki seleflerden bu ekilde syleyenler de vardr: Allah kelm kendinden balamtr, kendine dner. Kendinden balar tbirini kullanmalarnn sebebi udur: Mutezile taifesinden Cehmiye ve dierleri yle diyorlar: Allah Tel, kelm bir yerde yaratm, onu yine bu yerd e takdir etmitir. te bu sebeple Selef limleri: Kelm sfat Allah'dan balamtr demilerdir. Yani Allah Tel kelm ile konuur, kelm kendinden balamtr, baz yaratklardan balam deildir. Nitekim Cenab Hak bu konuda yle buyuruyor: Bu Kur'an, Rahman ve Rahim olan Allah tarafndan indirilmitir. 89[89] Kur'an Allah'a dnecektir, szlerinin mnas hadis-i eriflerde de beyan buyurulduu gibi, kalblerden ve mushaflardan kaldrlacaktr. Bana gre, dorusu, Kur'an Allah'a dnecektir, sznn mnas udur: Kelmnn keyfiyyetinin tafsilat ile ilgili bilgi ona dnecektir; maksadnn hakikatinin knh de ona dnecektir. Musa aleyhisselm; Allah'n kelmn iitmise, O'nun hepsini, yahut bir ksmn duymutur, eklinde tasavvur edilemez. Allah'n Sfatlar Kullar Gibi Vastal Deildir: Allah'n btn sfatlar ezelde vardr. Yaratklarn sfatlar byle deildir. Allah bilir, fakat bizim bilgimiz gibi deil. Allah'n gc yeter, fakat bizim gcmz gibi deil. Allah grr, fakat bizim grdmz gibi deil. Allah, konuur, fakat bizim konumamz gibi deil. Bizler letler, uzuvlar ve harfler yardm ile konuuruz. Allah Tel ise aletsiz ve harfsiz olarak konuur. Harfler yaratlmtr. Allah Kelm ise yaratlm deildir. Allah Tel'nn bilgisi bizim bilgimiz gibi deildir. Bizler eyay aletler yardmyla ve anladmz kadaryla zihinlerimizde meydana gelen ekilleri tasavvur etmek suretiyle biliriz. Allah Tel ise, eyann hakikatlerini btn ile, paras ile, a ve gizlisi ile, zat olan samed ve ebed olan ilmi ile bilir. Allah Tel'nn kudreti bizim gcmz gibi deildir. nk Allah'n kudreti kadmdir. Alet yardm ve bir eyin ortakl ile deildir. O, her eye gc yetendir. Bizler ise ancak baz eya zerine muayyen bir lde g yetirebiliriz. Bu da yine aletler ve yardmclar aracl ile oluyor. Amma Allah Tel, fil -i muhtardr (dilediini yapandr.) Kadirdir, hakimdir, kudret ve ihtiyar ile her eyi yerli yerinde idare edendir. Allah'n grmesi bizim, grmemiz gibi deildir. itmesi de bizim iitmemiz gibi deildir. Zira bizler, muhtelif ekilleri ve renkleri, deiik kelimeleri, kendi fiilimiz olmakszn, Allah'n gstermesine uygun biimde teekkl ettirilmi bulunan azalarda yaratlm letler aracl ile grrz. O'nun gstermesi ile grrz, iittirmesi ile ii tiriz. Nitekim bir duada da yle deniliyor: Allahm! Bizi yaattn mddet, gzlerimizden ve kulaklarmzdan faydalandr. Cenab Allah, ekil ve renkleri, muhtelif heyetleri kendi sfat olan grme kuvveti ile iktidar sfat fzerine grr; sesleri, gerek tek, gerekse mrekkeb kelimeleri kendi sfat olan iitmesi ile grr. Allahn gr mesi herhangi bir let yardm ile, yahut kinattan baka bir varln ortakl ile deildir. Her ne kadar grlenler ve iitilenler yaratlm ise de, Allah Tel'nn grlecekleri grmesi, iitilecekleri duymas bizzat kadimdir. Yukarda da getii zere, sonradan yaratlan mtallakn (yani sfatn talluk ettii varln) sonradan meydana gelmesi kadm olan mtallikin (sfatn) nceden var olmasna aykr deildir. Grmyor musun ki; sen ryanda dimann kuvve-i btnesi ile eitli ekiller ve renkler grrsn, eitli sesler iitirsin! Halbuki esasta ne renk vardr, ne de ekil. Sonradan uyank halde iken aradan zaman geer. O renkleri ve ekilleri grrsn, iittiin o sesleri iitirsin. Sonra uykuda grdn ve iittiin o ses ve renkleri aynen uyanklk halinde de eksiksiz olarak, gelecekte grrsn. Bununla beraber, kemal sfatlar ile vasflanm, melik-i mtel olan Allah Tel'nn eyay yaratmadan, renk ve ekillerini nasl grd, seslerini nasl iittiini acayib karlyorsun; kelime ve sesleri
89[89]
Fusslet: 41/2.
nasl iitir? diyorsun. Halbuki Allah uyku halinde iken sana o ekil ve renkleri gsteren, vukuundan nce o kelime ve sesleri iittiren yce Allah'tr. Allah Tel'nn konumas, boaz, dil, dudak ve diler yardm ile deildir. Kelimeler ve sesler, harflerin mahrelerine muhta deil. Harfler ve sesler yaratlmtr. Allah Tel'nn kelm ise yaratlm deildir, belki bizzat kadmdir. mam Tahav diyor ki: Kim Allah kelmn iitir de onun beer sz olduuna inanrsa kfir olur. Allah Tel bylelerini Cehennem atei ile korkutmutur. Yce Allah yle buyuruyor: Ben muhakkak onu Cehennem'e sokacam. 90[90] Cenab Allah, Bu Kur'an, ancak bir beer szdr.91[91] diyeni cehennem atei ile korkutunca, kesinlikle bildik ki Kur'an, beerin yaratcsnn szdr. Dolaysyla beer szne benzemez. Kelm Meselesindeki Grler: Tahv'nin rihi yle diyor: nsanlar bu meselede (kelm meselesinde) dokuz guruba ayrldlar. Bunlardan biri udur: phesiz Allah kelm insanlar zerine mnalar aktan szdr. Bazlarna gre bu szler ya faal olan akldandr, yahut bakasndandr. Bu gr Sbilerle (Yldza tapanlarla) felsefecilerin szdr. kincisi: Kur'an yaratlmtr, onu Allah Tel yaratmtr, fakat kendisinden ayr olarak yaratmtr, derler. Bu sz de Mtezile'nin szdr. ncs: Allah kelm tek bir mnadr, Allah Tel'nn zat ile kaimdir, O da emir, yasak, haber ve haber alma tarzndadr. Eer bu emir ve yasaklar, haber ve istihbarlar ibran dili ile ifade buyurursa Tevrat, Arapa ile ifade buyurursa Kur'an olur, derler. Bu sz de bn Kllb ve E'ari gibi ona uyan zatlarn grdr. Drdncs: Allah kelm ezelde toplanm ezel sesler ve harflerden ibarettir, derler. Bu gr de Kelmc ve Hadisilerden bir taifenin grdr. Beincisi; Allah kelm sesler ve harflerden ibarettir. Allah Teal sonradan bunlarla konumutur, derler. Bu gr de Kerrmiye taifesi ile dier limlerin grdr. Altncs: Allah kelm, zat ile kaim olan ilmi ve iradesi ile yaratt varlklara dner, derler. Bu gr Muteber adl kitabn sahibi kabul etmitir. El-Metlib'ul-liye adl kitabnda Fahreddin er -Rzi de bu gre meyi eder. Yedincisi: Allah'n kelm, kendi zat ile kaim bir mnay tazammun eder, Allah o mnay bakasnda yaratmamtr, derler. Bu gr de Eb Mansr el -Mtrid'nin grdr. Sekizincisi: Allah kelm, kendi zat ile kaim olan kadim mna ile bakalarnda yaratt sesler arasnda mterektir. Bu sz, Eb'ul-Meli ve ona uyanlarn szdr. Ben de derim ki; birinci mna hakikat, ikinci mna ise mecazdr. Dokuzuncusu: Cenab Allah gemite ve gelecekte diledii zaman, diledii ekilde konumakta devam eder. Allah Tel iitilen bir ses ile konuur. Kelmn nevi ise kadmdir. Ses her ne kadar kadim deilse de, konumann nevi kadmdir. Bu sz, daha evvel sylediimiz Hads ve Snnet ashabndan tercih edilen sz takviye ediyor. Bu meselenin, mam zam hazretlerinin telifinde tekrar edilmesinin sebebi, maksad bakmndan neminin bykln gstermektedir. Sonra bil ki; buzaya tapanlar, Allah'a kar kfr iinde olmalarna ramen, Mutezileden daha ok sz anlamaktadrlar. Zira Musa aleyhisselm onlara: Grmyorlar m ki; o (buza) onlarla konumuyor ve kendilerine yol gstermiyor.92[92] Buzaya tapanlar, Musa aleyhisselm'a bu ifade karsnda, senin rabbin de konumuyor, tarznda bir cevap vermediler, itirazda bulunmadlar. Bu yet-i kerimeden anlaldna gre, konumay nefy etmek bir noksanlktr, bu noksanlk, buzann ilh olamyacana delil kabul ediliyor. Mutezilenin phesi son haddine vararak yle derler: Allah'n konumasndan dolay, yaratklara benzemesi ve cisim olmas gerekir. Onlara yle cevap verilir: Allah Tel, kendine yakr ekilde konuur, dediimiz zaman pheleri yok olur. Mtezile'den biri, yedi Kraat mamndan biri olan Eb Amr b. Al'ya; Cenab Hak'kn ; Musa, kendisi ile konuacamz vadettiimiz vakitte gelince, Rabbi ona kelmn syledi .93[93] yetindeki Allah Musa ile konutu szne ne diyeceksin? deyince Mtezl olan bu ahs bir cevap vere medi. Sonra Cennet nimetlerinin en stn, Allah Teal'nn cemalini grmek, O'nun kelmm iitmektir. Bunu inkr etmek, Cennet'in ruhunu inkr etmektir. nk Cennet, Cennete girecekler iin, ancak bu iki ey ile hotur. Nitekim kfirler iin Cehennem azabnn en iddetlisi, Allah'n cemalinin onlara perdelenmesi, gsterilmemesi ve onlarn Allah kelmn iitmemeleridir. Allah Tel bu hususu yle haber veriyor: Kyamet gnnde Baka bir yette de: Allah Tel, onlarla konumayacaktr. 94[94] Orada ses karmayn, bana bir ey sylemeyin. 95[95] Hayr onlar, Kyamet gn, rablerinin rahmetinden menedilmilerdir. 96[96]
Mddessir: 74/26. Mddessir: 74/25. 92[92] El-'rf: 7/148. 93[93] El-A'rf: 7/143. 94[94] El-Bakara: 2/174. 95[95] Mminn: 23/108. 96[96] Mutaffifin: 83/15.
90[90] 91[91]
Mutezile, Gnei, ay, yldzlar Allah, kendi emrine bal olarak yaratt. Dikkat edin, hem yaratmak, hem de emr etmek O'na aittir. 97[97] Bu yette Allah Tel, yaratmakla, emr etmeyi birbirinden ayrmtr. Dolaysyla mutezilenin, Allah'n sfatlar, ilim, kudret ve benzer btn sfatlarnn yaratlm olduu yolundaki batl inanlarn reddetmitir. Bu, apak kfrdr. Zira Allah'n ilmi bir eydir, kudreti bir eydir, hayat bir eydir: Bu sebeple bu eyler Her eyi ya ratt yetinin mul iine girer. Dolaysyla Allah'n sfatlarnn yaratlm olmas lzm gelir Cenab Allah, bu taifenin sylediklerinden mnezzehtir. Cenab Allah, bakas ile kaim olan bir kelm ile nasl konuabilir? Bu doru olacak olsa, Allah'n canszlarda ve hayvanlarda meydana getirdii seslerin de Allah kelm olmas gerekirdi. Konutu sz ile, Allah konuturdu sz arasnda bir fark olmazd. Kyamette kfirlerin derileri konuturulacaktr. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: O kfirler, derilerine niin aleyhimizde ahitlik yaptnz? derler. Onlar (deriler), her eyi konuturan Allah bizi konuturdu, derler. 98[98] Bu yette bizi Allah konuturdu ifadesi vardr. Allah konutu buyurulmuyor. Belki, Allah Tel, bakalarnda yaratt her sz ile konumu olmas gerekir, ister doru, ister yalan olsun, ister kfr olsun, ister hezeyan olsun. Cenab Allah bunlardan mnezzehtir. Konevi'nin naklettiine gre, Allah'n zat ile sfatn birletiren bu ttihadiye taifesini red iin bn -i Arabi yle diyor; Varlk alemindeki btn szler, Allah'n kelmdr, Bizim iin nazm da, nesri de birdir. Bunun gibi Abdlaziz el-Mekki Halife Me'mun'un huzurunda Bir el-Merisi'yi ilzam etmitir. nce, Kur'an nass dna kmamay art komu, sonra Halifenin huzurunda aralarnda yle bir karlkl konuma olmutur: Sze nce Bir el-Merys balayarak yle demitir: Ey M'minlerin halifesi! Benim muarzm, Kur'an naslarn braksn da Kur'an naslar dnda benimle mnazara etsin, o zaman eer sznden ve grnden dnmez ve Kur'an'n yaratlm olduuna hkmetmezse benim kanm helldir. Bunun zerine Abdlaziz: Ben mi soru soraym, yoksa sen mi soru soracaksn? diyerek sze balad. Bir; sen sor, dedi. Ben de ona yle bir soru sordum: grten birini mutlaka kabul etmeniz gerekir. Y Allah Tel Kur'an' kendi zatnda yaratmtr, yahut onu kendi zat ile kaim olarak yaratmtr, yahut onu bakalarnda yaratmtr, demen gerekir. Bir: Allah Tel, eyay yaratt gibi Kur'an' da yaratmtr, diyerek cevap vermekten kand. Bunun zerine halife Me'mun Abdlaziz'e: Bir'i brak da bu meseleyi sen akla,dedi, Abdlaziz de yle dedi: Eer Bir derse ki, Allah kelmn kendi zatnda yaratmtr, bu mmkn deildir. Zira Allah Tel, yaratklara mahal olamaz. Allah'n zatndan bir ey yaratlm olamaz. Eer, bakasnda kelmn yaratt, derse, akla ve kyasa gre, Allah'n bakasnda yaratt her kelmn, kendi kelm olmas gerekir. Eer, kendi zat ile kaim olarak Allah kelmn yaratmtr, derse, bu da mmkn deildir. Zira, irade, ancak murad edenden, ilim de limden sudur ettii gibi, kelm da ancak konuandan sudur eder. Allah'n zat ile kaim olup zat ile konutuu bir kelm tasavvur edilemez. Bu ynlerden Allah kelmnn yaratlm olmas mmkn olmaynca, Kelm sfa tnn Allah Tel'mn sfat olduu bilinmektedir. Bu szler, mam Abdlaziz'in el -Ceyyide adl kitaptan ksaltlm olan szleridir. Konevi, Mutezilenin, dncelerine delil olarak aadaki yeti ileri srmelerini acayip karlayarak, ne bozuk bir delil getirme diye vasflandryor. Mutezilenin, ileri srd delil u yet -i kermedir: Nihayet oraya varnca, bereketli yerdeki vadinin sa kysndan, aa tarafndan yle nida edildi: Ey Musa! Gerekten ben lemlerin rabbi olan Allah'm. 99[99] Burada yetten anlaldna gre, Allah Tel, Musa ile olan kelamn aata yaratmtr. Musa aleyhisselm da Allah kelmn bu aatan iitmitir.Bu yetteki nd edildi sz, bundan sonraki szdr. Musa aleyhisselm vadinin kysndan niday iitmitir. Bereketli yerdeki aatan, ifadesinden de anlalaca zere, nida, aatan olmutur. Nitekim Zeyd'in konumasn evden duydum dediin zaman ev, konumann balad snr belirtir. Evin, konutuunu ifade etmez. Eer Allah kelm aata yaratlm olsayd, aacn konumas ve Y Musa phesiz ben Allah'm 100[100]szn aacn sylemesi gerekirdi. Eer bu sz, Allah'tan bakasn sudur etseydi, Fir'avn'n : Muhakkak ben sizin rabbinizim101[101] sznn de doru olmas gerekirdi. Zira Mutezileye gre, her iki sz de yaratlmtr, ve bu szleri Allah'tan bakas sylemitir. Oysa onlar, bozuk olan inan temellerine gre beer kelm ile Allah kelm arasnda fark gzetiyorlar, Musa leyhisselm'a nida edilen kelmn, Allah'n aata
El-'rf: 7/54. Fussilet: 41/21. El-Kasas: 23/30. 100[100] Kasas: 28/30.
97[97] 98[98] 99[99] 101[101]
Naziat: 79/24.
yaratt sz olduunu kabul ediyorlar. Halbuki Firavn'n sz kendisinin yaratt szdr. Bu ekilde Mutezile, tahrif ve tebdil yapmak suretiyle Allahtan baka bir yaratcya inanm oluyorlar. Halbuki Yce Allah y le buyuruyor: Allah'tan baka bir yaratc varmdr? 102[102] yle bir soru ortaya atlabilir: Cenab Allah bir yette ; Kur'an, phesiz kerem sahibi bir peygamberin szdr. 103[103] buyuruyor. Bu yet-i kerime, Kur'an', bir elinin, ya Cebrail aleyhisselm'n, yahut Muhammed aleyhisselm'n icadettiine delalet eder. Buna yle cevap verilir: Bu yette Resul kelimesinin mrife olarak zikredilmesi, Kur'an, gnderildii eli tarafndan tebli edildii iindir. Zira Cenab Allah: Bu Kur'an bir melein yahut bir peygamberin szdr, buyurmuyor. Dolaysyla, Allah Tel'nn Kur'an', gnderdii kii vastasyla tebli ettii biliniyor, anlalyor. Bu szden, o elinin bu sz kendisi ihdas ettii manas anlalmaz. yetlerden birinde eli Cebrail aleyhisselm, dierinde ise Muhammed aleyhisselm'dr. Kur'an'n her ikisine de nisbet edilmesi, bu izafetin teblii iin olduunu ortaya koyar. Zira Kur'an' ikisinden birinin yaratt kabul edilirse, dierinin yaratmas mmkn olmaz. Yine Allah Tel, baka bir yette de Kur'an'a beer sz diyenlerin kfir olduunu beyan buyuruyor. Dolaysyla Kur'an'n, Hz. Muhammed'in sz olduunu, onu kendisinin icadettiini syleyen kii kfirdir. Kur'an beer sz yahut melek szdr, demek arasnda bir fark yoktur. Zira sz syleyene aittir. Onu tebli edene ait deildir. Durun, sevgiliyi ve sevgilinin yaad yeri hatrlayp alayalm. iirini bakasndan iitsek de bu iiri syleyen airin mreil-Kays ol duuna hkmederiz. nk bu sz ilk syleyen odur. Bir kimsenin Ameller niyetlere gredir. hadisini sylediini iitirsek, bu sz Peygamberin szdr, deriz. Eer Elhamd Iillhi rabbil, lemin dediini duyarsak, yahut: Kul huvellahu ehad sresini okuduunu iitirsek bu szn Allah kelm olduunu syleriz. Hulsa, drt mezhebe bal Ehl-i Snnet, selef ve halef limleri Kur'an'n yaratlm olmadnda ittifak halindedirler. Ancak, sonradan gelen limler Kur'an, Allah'n zat ile kaim olan bir mana m, sonradan konutuu ses ve harfler mi, yahut diledii zaman diledii ekilde konutuu bir kelm m olduu hususunda ihtilfa dmlerdir. Fakat, phe yok ki Allah'n kelm kadmdir. mam Tahavinin tercih ettii gr de budur. Kble ehli arasndaki mnakaa ise, Allah'n yaratt bir yaratk m, yoksa Allah'n konutuu ve kendi zat ile kaim olan kelm m olduudur. Allah Tela Bir eydir : Cenab Allah bir eydir, fakat dier eyler gibi deildir. Burada Allah bir eydir, sznden kasdedilen, yani Allah zat ile ve sfat ile vardr. Ancak Allah Tel, zat ve sfat bakmndan yaratlm eya gibi deildir. Nitekim Cenab Hakk'n u sz de buna iaret ediyor: Allah gibi hibir ey yoktur. 104[104] Bu yette geen mislihi kelimesindeki kf ister Araplarn szlerinde olduu gibi ve tekit iin olsun, ister kfi sabite olsun, mslih kelime kasdedilen Allah Tel'nn zat ve sfatdr. Araplar Senin gibisi cimri olmaz sz ile cimrilii muhatabn nefsinden nefyeder. Mislinden nefyedince, kendi zatndan daha mbalal bir biim nefyetmi olurlar. nk kinayeli ifadeler, ak ifadelerden daha hulsa bir arif ve kmilin dedii gibi, hatrna ne gelirse Allah Teal ondan bakasdr. Cenab Hak da kendi zat hakknda yle buyuruyor. nsanlar bilgi bakmndan Allah Tely ihata edemezler. 105[105] Yni kullar, Allah'n zatnn knh ile ilgili bilgiye tahamml edemezler. Anladm anlamaktan ciz olmak da anlamaktr. Hz. Peygamber'in yle dua ettii sahih bir rivayet olarak zikredilmitir; Senin kendini medhettin gibi bir sena (medih) bilmiyorum. 106[106] mam zam'n Allah Tel, bir eydir, fakat dier eya gibi deildir. sznden, Allah Tel'nn zamanlardan bir zaman, meknlardan bir mekn iinde olmad renilmektedir: nk zaman ve mekn yaratlmlar cmlesindendir. Allah Tel ise hibir varlk yok iken ezelde var idi. Sonra bil ki, ey sz aslnda mastardr, fakat bazen mef'ul manasnda da kullanlr. Nitekim Cenab Allah yle buyuruyor: Allah, her eye kadirdir. 107[107] Bu manas ile, yani meful manasnda ey kelimesini Allah hakknda zikretmek Allah iin sylemek caiz deildir. ey kelimesi fail manasnda da kullanlr. Bu manada Cenab Hak yle buyuruyor : De ki, ahidlik bakmndan hangi ey daha byktr. De ki, Allah benimle sizin aranzda ahittir. 108[108] Bu takdirde, yani ey kelimesini fail manasna aldmz takdirde onu Allah hakknda zikretmemiz caizdir. Bazen ey kelimesinden mutlak varlk manas da kasdedilir. Ancak o takdirde varl kendinden olma vasf ile
Fatr: 35/3. El-Hkka: 69/40. 104[104] ra: 42/11. 105[105] Th: 20/110 106[106] Mslim, sahih, c. I, s, 352, H. No: 222, K. Sala, M. F. A. Bak Neri. 107[107] Mide: 5/17. 108[108] En'am: 6/19.
102[102] 103[103]
vasflanan mbud ile, varl ve yokluu bir olan mmkin varlklar arasnda fark vardr. Bu itibarla Allah hak knda ey szn kullanmak, bakas hakknda istimal etmekten daha lyktr. Allah Tel Cisimsiz, Cevhersiz Var Olan Bir eydir; Allah Tel'nn dier eyaya benzemeyen bir ey olduunu ifade etmenin manas, cisimsiz, cevhersiz ve arazsz olarak varln ispat etmektir. Zira cisim baz maddelerin birlemesinden meydana gelen bir mrekkeptir, ayni zamanda bir mekna da ihtiyac vardr. Mrekkep olmak ve bir mekna ihtiyac olmaksa yaratlmlk iaretidir. Allah cevher de deildir, demitir. Cevher mekn olan bir varlktr. Cevher, ayn zamanda cismin blnemiyen en kk parasdr. Al lah araz da deildir, demitir. Araz, cisim ve cevherlerde sonradan meydana gelen arz varlklardr. Bu varlklar, kendi bana var olamaz, varlklar bakalarnn varl ile kaimdir. Cisimler zerindeki boya, olutaki toplanma, ayrlma, hareket etme, durma, tad, koku gibi varlklara araz denir. Allah Tel ise bunlardan mnezzehtir. Hulsa, bu lem ayan ve a'razdan ibarettir. Ayan, kendi bana var olabilen, daha baka bir ifade ile varl iin bakalarnn varlna ihtiyac olmayan eydir. Bu da ya mrekkeb olur. Mrekkeb de cisimdir. Ayan ya mrekkeb olmaz, bu da cevherdir. Cevher, cisimlerin blnemeyen en kk parasdr. Cenab Allah ise bunlarn hepsinden beridir. Fahreddin er-Rz ne gzel sylemitir: Mcessime taifesine mensup olan kii asla Allah'a ibadet edemez. nk o, kendi vehminde tasavvur ettii surete tapar, Allah Tel ise suretten mnezzehtir.Mcessime, Allah Tel'y bir cisim olarak kabul eden mriklere verilen addr. mam zam Eb Hanfeden rivayet edildiine gre, araz ve cisimler hakknda yle demitir: Allah Tel, Amr b. Ubeyd'e lanet etsin nk o insanla bu konudaki bahsi ilk aan kimsedir. Allah Tel Snrl Deildir: Allah Tel'nm snr yoktur. Zdd yoktur. Benzeri yoktur. Onun gibisi yoktur. Allah'n balang ve sonu yoktur. Ne balangta, ne de sonuta ona kar gelecek, engel olacak, onunla ekiecek kimse yoktur. Allah'n orta yoktur. Nitekim Cenab Allah bir yette yle buyuruyor: Artk Allah'n ei ve benzeri olmadn bildiiniz halde O'na e komaynz. 109[109] Allah'n sfatlar konusunda iki taife atmtr. Bir gurup Allah' n sfatlarn nefyetme hususunda ok ileri gitmitir, dier taife de Allah'n sfatlarn ispat hususunda ileri gitmitir. Biz ise orta bir yol tkib ettik. Ve Allah iin kemal sfatlarn ispat ettik; btn ynleriyle baka varlklarn Allah'a benzemesini, ona e olmasn nefyet tik. Geride yle bir vehim kalmtr. Allah Tel'nn ; Allah gibi hi bir ey yoktur. 110[110] yetinde, bu sfat yalnz Allah'n zatna mahsus bir sfattr. nk tahsis yoklukla bozulur. Zira yokluk, haddizatnda benzersizliin olmamasdr. Cenab Hakk'n: Allah gren ve iitendir. 111[111] yeti bu vehim, hayal ve mkl defediyor. Zira demin, (yokluun) iiten ve gren sfatlara sahip olmas muhaldir. Bu gibi szlere ihtiras denilir. Szn ksas, varl kendinden olan, varl bakasndan olana benzemez. Varl bakasndan olan da varl kendinden olana benzemez. yle ise Allah Tel, snrl deildir, saylm deildir, ekillenmi deildir, para deildir, bir meknda yerlemi deildir, mrekkep deildir, sonlu deildir. Maiyet, mhiyet, keyfiyet, renk, tad koku, hararet, soukluk, yalk, kuruluk ve benzeri beeri vasflarla vasflanmaz. Allah bir meknda deildir. Yukarda deildir, aada deildir, baka cihetlerde deildir (O her yerdedir). Allah Tel zerinden zaman gemez. Allah bir eyin iine girmi deildir, bir eyin mahalli de deildir. El - Yz Gibi Sfatlar Allah'n Keyfiyetsiz Sfatlardr: Allah Tel'nn zatna ve sfatna lyk bir ekilde eli vardr, yz vardr, nefsi vardr. Allah'n Kur'an'da zikrettii yz, el, ve nefs kelimeleri bunlarn hepsi keyfiyetsiz olarak Allah'n sfatlardr. Bunlarn hepsi nas ile sabittir. Cenab Hak Kur'an - Kerimde yle buyuruyor: Allah'n yznden baka her ey yok olacaktr. 112[112] Cell ve ikram sahibi olan Rabbinin yz kalacaktr. 113[113] O takva sahibi ancak maln yce Rabbinin yzn talebetme iin verir. 114[114]
109[109] 110[110]
El-Bakara: 2/22. ura: 42/11. 111[111] El-Bakara: 2/137. 112[112] El-Kasas: 28/88. 113[113] Er-Rahman: 55/27. 114[114] El-Leyl: 92/20.
Allah'n eli kullarn ellerinden stndr.115[115] elimle yarattm varla secde etmekten seni meneden116[116] Her eyin idaresi kendi elinde olan yce Allah' tesbih ederim. 117[117] sa aleyhisselm'dan hikyeten: Sen benim nefsimdekini bilirsin fakat ben senin nefsinde olan bilemem. 118[118] Ne tarafa dnerseniz Allah'n yz oradadr. 119[119] Son yette sa aleyhisselm'dan hikyeten Allah Tel'ya nefis itlak etmek, mabehet babndan olduu hususunda ileri srlen gr reddedilmitir. Zira Allah Tel'ya nefis itlk karlkl olmadan da naslarda gemitir. Hz. Peygamber'in mnacatnda buyuruluyor: Sen nefsini (kendini) sena ettiin gibi ben seni medhetmee muktedir olamam. Gerekten nefis kelimesi harekeli olarak nefesten alnmas itibariyle Allah iin sylenmesi sahih deildir. Amma nefis kknden alnmas itibaryla Allah Tela iin sylenmesi caizdir. Zira Cenab Hak, varlklarn en nefisi ve en azizidir. Kur'an- Kerimde beyan buyurulduu zre mfred ve cemi olarak gelen ayn kelimesi, sa taraf manasndaki yemin kelimesi ve Allah ar zerindedir, sz de byledir. Allah Tel bu konularda yle buyuruyor: Bir de benim gzm zerine yetitirilmen iin, zerine tarafmdan bir sevgi braktm.120[120] Yukardaki yet-i kerime Musa aleyhisselm'n Allah tarafndan, ileride kendisine en byk dman olan Firavn elinde himaye edilmesi ile ilgili olarak buyurulmutur. Gz manasna gelen ayn kelimesinin oul olarak kullanld dier bir yet de yledir: 121[121] O kfirler Allah' gerektii gibi takdir edemediler. Halbuki Kyamet gn gkler onun sandadr. 122[122] O Rahman olan Allah Ar zerinde duruyor. 123[123] (Bu ve benzeri yetlerde geen btn sfatlar keyfiyetsiz mehul sfatlar olup Allah'a aittir.) Mteabh yetler Tevil Edilemez: Bu yetlerin tevilinde: elden maksat Allah'n kudreti, yahut nimetidir, denilemez. Zira bu trl tevillerde Allah'n sfatlarn iptal vardr. Allah'n sfatlarn iptal ise Kaderiye ve Mutezile taifesinin szleridir. Lkin Allah'n eli, keyfiyetsiz olarak sfatdr. Allah'n gazap ve rzas da yine keyfiyetsiz olarak Allah'n sfatlardr. Yni bu sfatlarn nasl olduunu biz bilemeyiz, ancak Allah kendisi bilir. El sz iin olduu gibi Allah'a izafe edilen yz sfat iin de Allah Tel'nn zatdr, ayn sznden maksat, grmesidir. Ar zerinde durmasndan maksat da Ar' istil etmesidir, (kaplamasdr) denilemez, Bu yetler tevil edilemez. nk Cenab Allah zellikle bu kelimeleri kullanm, bunlarn yerine; kudret, nimet, grme ve istil kelimelerini zikretmemitir. Dorusu Cenab Allah el kelimesinden nimet ve kudret gibi iki manadan bakasn kasdetmitir. Bu sfatlar Allah hakknda mteabih sfatlardandr. mam zam da Cumhur - Selefe uyarak ayn gre katlmtr. Ondan sonra gelen ilim adamlar da ona uymulardr. Allah Tel'nn gadap ve rza s fatlarndan gazab ile intikam dilemek, rzas ile nimet vermeyi dilemek kasdedilmitir, tarznda bir tevil yaplamaz. Bunlardan maksat, esas konulu gayeleri olan nimet ve azaptr. Fahr'ul-slm demitir ki: Allah iine el ve yz isnat etmek bize gre haktr. Bu el ve yz asl ile bilinen ve vasf ile mteabih olan sfatlardr. Vasfn yapmaktan ciz olduumuzdan dolay bu sfatlarn asln Allah hakknda iptal etmek caiz deildir. te Mutezile bu ynden sapmtr: Zira onlar, mkul bir ekilde sfatlarn vasfn bi lemedikleri iin bu sfatlarn asllarn da reddetmilerdir. Bu ekilde onlar da Allah'n sfatlarn inkr ve tatil edenlerden oldular. emsl-Eimme Serahs de bu noktay zikrettikten sonra yle diyor: Ehl-i Snnet vel-cemaat nasla, yani kati yetler ve kesin delletlerle bilinen asl ispat ettiler, sfatlarn asln ispat ettiler, fakat mteabih olan keyfiyeti zerinde ise bir ey sylemeyip sustular. Bununla beraber sfatlarn keyfiyetini aramakla megul olmay caiz grmediler. Nitekim Yce Allah, gerek bilgi sahiplerini u ekilde vasflamaktadr: te kalblerinde phe bulunanlar, fitne aramak ve teviline gitmek iin Kur'an'n mtebih yetlerine uyarlar. Halbuki o mteabih'in tevilini yalnz Allah bilir. Kklemi ilim sahipleri ise: biz ona inandk? ak ve kapal btn yetler rabbimiz tarafmdandr, derler. Bunlar ancak akl tam olanlar iyice dnr. 124[124] man Serahsi'nin sz burada sona ermitir. Rmuz'ul-Ahds'de de rivayet edilen mtebih ibareli hadisler
115[115] 116[116]
El-Feth: 48/10. Sa'd: 38/75. 117[117] Yasin: 36/83. 118[118] Mide: 5/116, 119[119] El-Bakara: 2/115. 120[120] Th: 20/39.
121[121] 122[122]
Tur: 52/48. Zmer: 39/67. 123[123] Th: 20/5. 124[124] l-i mran: 3/7.
bulunmaktadr. Bu hadislerden bazlar unlardr. Allah Tel, dem aleyhsselm', yeryznn her tarafndan ald bir tutam topraktan yaratt . Topra muhtelif sularla yourdu, tesviye etti, ruh fledi ve bylece cansz bir varlk iken hassas bir hayat sahibi varlk haline getirdi. 125[125] Mslim'de rivayet edildiine gre, Hz. Peygamber yle buyurdu: demoullarnn kalbleri Cebbar olan Allah'n iki parma arasnda tek bir kalb gibidir. Allah onu diledii tarafa evirir.126[126] Kyamet gnnde Cehennem, daha var mdr? diyecek. yle ki Rab Tel ayan Cehennem zerine koyacak ve ateler bzlecek. Sonra Cehennem: Asl, asl, diyecek. 127[127] Allah Tel, gndzn gnah ileyenlerin tevbe etmeleri iin, gece vakti elini aar; gece gnah ileyenlerin tevbe etmesi, iin de gndzn elini aar. T gne batsndan douncaya kadar. 128[128] Hacer'ul-Esved Allah'n yeryzndeki sa elidir. Onun vastasyla Allah Tel, kullar ile tokalar. 129[129] Eb Hureyre'den merfu olarak rivayet edilen bir hads-i erifte de: Kim Hacer'ul-Esved'e yaklarsa, Allah'n eline yaklam gibidir. 130[130] mam zam Eb Hanfe'den: Allah Tel gkten iner eklinde rivayet edilen hads-i eriften sorulunca, keyfiyetsin olarak iner cevabn verdi. Baka bir hadis-i erifte de Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: phesiz Cenab Allah dem aleyhisselm' kendi sureti zerine yaratmtr, yahut Rahmann suretinde yaratmtr. 131[131] Bu ve buna benzer hadis-i eriflerin zahir manas zerinde braklmas gerekir. Bunlarn durumu, tevili, syleyene braklr. Allah Tel ise azalardan ve yaratlmlarn sfatlarna benzemekten beri dir. mam zam Eb Hanfe, El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Biz ikrar ederiz ki Allah Tel ihtiya olmakszn Ar zerinde durmaktadr. O'nun istikrar Ar zerindedir. Ar' ve Ar'tan baka her eyi koruyan da Allah Tel'dr. Allah Tel, bakasna muhta olsayd yaratlmlar gibi, bu lemi yaratmaya ve idare etmeye kadir olamazd. Allah eer oturmaya ve bir yerde kararlamaya muhta olsayd, o takdirde Ar' yaratmadan evvel nerede idi? yle ise Allah Tel, oturmaktan ve karar klmaktan mnezzehtir. mam Mlik hazretleri Ar zerinde istiva'dan sorulunca ne gzel sylemitir, Allah'n Ar zerinde istivas malmdur, keyfiyet mehuldr. Bundan sormak bidattir. Bu yete inanmak ise vaciptir. Bu inan selefin yoludur. Ve en doru bir yoldur. Allah Tel ise daha iyi bilir. Baz halef lemlerinin yukarda geen yet ve hadisleri tevil ekilleri gemitir. Bu yetleri tevil etmenin daha salam bir yol olduu sylenmitir. Fakat filerden biri mam'ul -Haremeyn'in nce bu yetleri tevil ettii, ancak mrnn sonuna doru bundan vazgetii, bu yetleri tevil etmeyi yasaklad ve Selefin mteabih yetlerin tevilini yasakladklar hususundaki icman naklettii rivayet edilmitir. tmam'ul-Haremeyn Risle-i Nizamiye adl kitabnda da bu grn aklamaktadr. Bu gr Mtrid Mezhebine mensup olan limlerimizin inancna da uygundur. bn-i Dakik el-d bu konuda orta bir yol tkib ederek yle diyor. Eer tevil edilen mana, Araplarn konumalarndan anlalan manaya yakn ise tevil kabul edilir. Eer bu manaya uzak ise kabul edilmez. bn-i Humam, halkn anlamasnda glk bulunduu iin tevile ihtiya bulunmas ile, makam iktizas tevile hacet kalmamas arasnda orta bir yol tkb etmitir. El-Akdet'l-Tahavyye adl kitabn rihi de yle diyor. Allah'n rzas iyilik yapmay murad etmek, gazab da intikam almay dilemektir, denilemez. nk bu szde Allah'n sfatlarn inkr etmek vardr. Ehl-i Snnet limleri ise dilemese de Allah'n, sevdii ve raz olduu ileri emrettii; olmasn dilese de sevmedii ileri yasaklad ve faillerine gadap ettii hususunda ittifak halindedirler. u halde Cenab Allah kulun iradesine bal olarak yaplmasna iradesinin talluk etmedii ileri sever ve raz olur; kulun iradesini sarf etmesi sonucu murad ettii kt eylerden de holanmaz ve gadap eder. Gadabi, intikam almay dilemek, rzas da nimet verme ve ikram etmeyi istemek tarznda tevil eden kiiye: Niin bu kelm tevil eltin? diye sorarz. Ya, gazab kalbin galeyana gelmesi, rza, meyil ve ehvet tir diyecek. Bunlar ise Cenab Allah'a yakmaz. O zaman kendisine: irade ve meiet sfatlar da byledir. Bize gre bu sfatlar, hayat sahibi bir varln bir eye meyletmesi, yahut mnasip olana meyletmesidir. Bizlerden bir canl kendisine menfaat getiren, ve zar ar defeden eye meyyaldir ve dilediini yapmaya muhtatr. Bir eyin var olmas ile stnlk kazanr, yokluu ile de noksanlk kazanr bir mnaya ekilmesi ile bir mnadan uzaklatrlmas birdir.
Buhari, Enbiya, bab: 1; Ahmed b. Hanbel, Msned, c. 1, s. 251; A. b. Hanbel, Msned, c. II, s. 173; 127[127] Buhar, c. VIII, s. 225; 128[128] Mslim, c. IV, s. 2113, K. Tevbe. 129[129] En-Nihaye f Carib'i ilhadis, c. V, b. 300. 130[130] bn-i Mace; c. II, s: 936; H. No; 2557. 131[131] Buhar, C. V. S. 125, stizan, Bak. 1
125[125] 126[126]
Eer bu caiz olursa o da caiz olur. Eer: Her ne kadar bunlardan herbiri gerek ise de; Allah Telnn vasflandrd irade, kulun vasfland iradeye muhaliftir, denilirse yle cevap verilir: Allah Tel'nn vasfland gadap ve rza, her ne kadar bunlardan herbiri hakikat ise de, kulun sfat olan gadp ve rzaya muhaliftir, irade hakknda syledii sz gerek olursa, bu sfatlar hakknda tevil tayin edilmemitir, belki onu terk etmek gerekir. Zira byle dnnce sen tenakuzdan kurtulursun ve Allah Tel'nn isim ve sfatlarnn manalarn gereksiz olara k iptal etmekten de selmet bulursun. Zira Kur'an' gereksiz olarak zahiri, ve hakik manasndan dndrmek, tevil etmek haramdr. Bu sz, Allah'n sfatlarndan herhangi birini inkr eden kimse iin de sylenir. nk bu sfatn msemmas mahlkat iin caiz deildir. Zira bu tevili yapan bildiinin hilfna bir eyi Allah iin ispat etmesi gereki yor. Hatta vcud sfatnda bile. Zira kulun varl kendine yaraan ekildedir. Allah'n varl da kendine lyk olan tarzdadr. Allah'n varl zerine yokluk gelmesi mmkn deildir. Kulun varl zerine ise yokluk gelebilir. Hay, Kayym, Alm, Kadir gibi Allah Telnn zatnn ve kullarnn adlar yahut kullarndan baz sfatlar ile isimlendii sfatlar iin biz Allah Tel hakknda kalblerimizle bu isimlerin manalarn dnr ve Allah, haktr, sabittir, vardr, deriz. Yine bu isimlerin manalarn yaratklar hakknda dnr ve bu iki mana arasnda mterek nokta buluruz. Fakat bu mana darda mterek olarak bulunmaz. Zira mterek klli mana ancak zihin lerde bulunur, darda varlk leminde ancak muayyen ve zel olarak bulunur, dolaysyla her iki varlk kendine yakan tarzda var olur. Allah Her eyi Yoktan Var Etmitir. Allah Tel, eyay, hibir ey olmakszn maddesiz olarak yaratmtr. Allah Tel zat, durum, hareket, skn, k, karanlk, er, haya, yksek, alak ne varsa hepsini, yaratmadan evvel, var olan bir madde olmakszn yaratmtr. nk Cenab Hak yle buyuruyor: Gkleri ve yeri yaratp melekleri ikeer, er, drder kanatl eliler yapan Allah'a hamd olsun. 132[132] Bu yette ifade buyurulduuna gre, balangcnda herhangi bir madde bulunmakszn Allah gkleri ve yeri yaratmtr. Baz eylerin baz maddelerden yaratlm olmas, ilk nce eyann maddesiz yaratlm olmasna aykr deildir. nk bu maddelerin esas da olu ve yokolu leminde hibir ey olmadan yaratlmtr. Ondan nce baka bir maddenin var olduu dnlemez. O, yaratcnn yaratmas ile vcud bulmutur. Zira Cenab Hak yle buyuruyor: Allah her eyi yaratandr, o her eye vekildir. 133[133] Allah Tel var iken onunla beraber var olan hibir ey yoktu. Allah' tanyanlar nazarnda o imdi olduu gibi idi. Allah Tel, kendi iin bir ortak bulunmasndan, yaratmada, ite ve maddede, hatta bir zerrenin icadnd a, yahut ona hareket ve skn ile imdad etmek hususunda bir ortak bulunmasndan mnezzehtir. Allah Ezelde Her eyi Bilendir Eya var olmadan evvel Allah Tel, ezelde eyay biliyordu. Bu metin, Allah her eyi bilicidir. 134[134] mealindeki yetin manasdr. Kadimlii sabit olann yok olmas mmkn deildir. Her eyi Takdir Eden Yce Allahtr. Eyay takdir eden ve takdirine gre hkm veren Cenab Allah'tr. Cenab Allah her eyi iradesine uygun olarak takdir eder; yaratrken de hikmetine uygun olarak hkm verir. Bu szde Allah Tel'nn u yetinin manasna iaret vardr. Cenab Hak yle bu yuruyor: Bilmez mi o yaratan.. O ltfdir, her eyden haberdardr.135[135] Yni eyay yaratan, onu yaratmadan nce bilmez mi?Yaratann bilgisi kadmdir, fakat bilgisinin talluk ettii baz varlklar ise yaratlmtr. Bu konuda Cenab Hale yle buyuruyor: Ne yerde, ne gkte zerre arlnda hi bir ey rabblnden gizli kalmaz; ne bundan daha byk ne de k.. Bunlarn hepsi ancak Levh-i Mahfuz'da yazldr. 136[136] Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de syle buyuruyor: Allah'n ilk yaratt varlk kalemdir. Allah Tel, kaleme, yaz dedi. Kalem de: ne yazaym, dedi. Allah Tel: Kyamete kadar olacak ileri yaz, buyurdu. 137[137] Bu gerek, Hak ehlinin Eyann hakikati sabittir szlerine dellet etmektedir.
Ftr: 35/1. Zmer: 39/62. 134[134] Ahzb: 33/40. 135[135] Mlk: 67/14. 136[136] Ynus: 10/61. 137[137] Kaynan bulamadm.
132[132] 133[133]
Hayr Ve er Allah'n Takdiri le Var Olur: mam zam rahimehullah El-Vasyye adl kitabnda diyor ki Sonra biz btn hayrlarn ve ktlklerin Allah tarafndan takdir edildiini ikrar ederiz. nk Cenab Hak yle buyuruyor: Allah'n an, bir eyin olmasn istedii zaman ona yalnz ol demektir; o olur. 138[138] Bununla beraber onlara bir iyilik gelse bu Allahtandr, derler. Bir musibet geldii za man ise bu senin uursuzluundandr derler. De ki: hepsi (iyilik ve ktlk) Allah'tandr. 139[139] Her kim hayr ve errin Allah'tan bakas tarafndan takdir edildiine inanrsa Allah' inkr etmi bir kfir olur ve Tevhidi btl olur. mam zamn sz burada son bulmutur. Fahrul-slm Pezdev, Usul adl kitabnda yukardaki yetten kasdedilen manann, sratle yaratmak olduunu syleyenleri reddetmitir. yetteki ifadeye gre Allah'n muradn incelediimiz zaman, bizim kanaatimize gre, bu yetten bu kelimeyi yni Kn ol kelimesini sratli yaratmak eklinde gerekten syleyerek konumak kasdedildiine hamledilmitir. Mecaz bir mana kasdedilmemitir. Belki bu ifade, Allah'n sfatnda tatil ve tebih (benzetme) olmakszn hakikati zerine gelmitir. ems'l-Eimme esSerahs de Usul adl kitabnda bu meseleyi bu ekilde zikretmitir. Bu szn Tekvin kknden yaratmak manasnda mecaz olduunu syleyenlere cevap olmak zere yle diyor: Kitaptan delilimiz u yet -i kerimedir: Yine gn ve yerin, O'nun emriyle durmas, kudretine dellet eden almetlerdendir. 140[140] Bu yette kasdedilen, bize gre, bu kelimenin hakikatidir, yaratmak manasnda mecaz deildir. Eb Mansr el Mtrd ve mfessirlerin ou ise bu inantadr. Biz bu yeti, Allah kelmnn yaratlm olmadna delil getiriyoruz. Zira Allah kelm btn yaratlmlardan ncedir. Kn emrinden sonra feyekn'deki f tkbiye'dir. Manas, ol, emriyle emrettikten sonra Allah Tel diledii eyi yaratr, demektir. Bu ol, emri Allah Tel'nm kadm olan kelm- nefssidir. Kuds ve kerm olan sfatdr. Cenab Hak, eyay, ondan evvel geen bir yaratktan yaratm olmad tahakkuk etmitir. Allah Telnn eyay, aletsiz,, hazrlksz, kaynaksz olarak yaratmas, onu ol emri ile yaratm olmasna aykr deildir. Zira ol emri, Allah Telnn Allah her eyin yaratcsdr. 141[141] mealndekiyette geen ey mefhumuna dahil deildir. Allah Tel'nn kelm, zatnn ne ayndr ne gayrdr. Sonra eyann hakikatinin gereklemesinde, yerde ve gkte grdmz bunca eyann hakikatinin gereklemesinde Sfest iyye taifesine ve onlara uyanhavailere reddiye vardr. Onlar eyann hakikatini inkr ediyorlar ve eyann hakikatinin rya gibi vehim ve hayalden ibaret olduuna inanyorlar. Bunlara, sofilerin cahillerden hulliye lhadiye ve Vcudiye (Vahdet -i vcutu) taifesi yakndr. Allah Her eyi nceden Yaz le Yaratr: Dnyada ve hirette Allah'n dilemesi, kaderi, kazas, bilgisi yazgs ve Levh -i Mahfuz'da yazs olmakszn hibir ey var olmaz. Ancak, Allah'n yazmas, o eyi vasf etme eklinde olup hkmetmek suretiyle deildir. Yani Allah Tel, her ey hakknda, byle byle olacak, diye yazmtr; fakat, yle yle olmaldr, diye yazmamtr. Bunun daha geni aklamas yledir: Varlklar, Allah yazd zaman var deildi. Levh-i Mahfuz'da Allah Tel, var olacak eyay vasfetmek suretiyle kazasna uygun olarak, olacak, diye yazmtr; bunu bir emir tarznda yazmamtr. Yni bu i olacak, demitir; olmaldr , dememitir. nk Allah olacak bir i iin olsun, derse, o anda eyann var olmas gerekir. nk yaratlann, yaratann yaratma ile ilgili emirden sonraya kalmasn tasavvur mmkn deildir. mam zam El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Allah Tel kaleme yazmasn, emretmi, yahut yaz demitir, kalem de: neyi yazaym, demitir. Allah Tel da: Kyamete kadar olacak eyleri yaz, demitir. nk Cenab Hak yle buyuruyor. Bununla beraber iledikleri btn iler defterlerdedir. Kk ve byk hepsi (Levh-i Mahfuzda) yazldr.
142[142]
Yni yukardaki hadis, Kur'an'dan iktibas edilmitir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in szleri, Allah'n kelmn aklama durumundadr. Szn ksas, Kader: ezelde takdir edilen hayr, er, tatl, ac ne varsa kuldan sudur etmesi; Allah Tel'nn iradesi ve yaratmas ile olmaktadr. Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. Kaza le Kader Allah'n Sfatlardr :
138[138] 139[139] 140[140]
Yasin: 36/83. Nisa: 4/78. Rm: 30/25. 141[141] Zmer: 39/62. 142[142] El-Kamer: 54/52-53.
raza, kader ve meet sfatlan keyfiyetsiz olarak Allah Tel'nn ezeldeki sfatlardr. Kazadan kasdedilen icmali hkmdr. Kaderden kasdedilen da tafsili hkmdr. Mtezile'nin: Eer kfr Allah'n kazas ile olsayd Allah'n ona raz olmas gerekirdi; zira kazaya raz olmak lzmdr Lzm ise batldr. nk kfre raz olmak kfrdr. yle ise, kfrn, Allah'n kazas ile meydana gelmedii sabit olmutur. Dola ysyla Ehl-i Snnet'in de meylettii gibi kullarn btn ileri Allah'n kazas ile deildir. szleri u ekilde reddedilmitir: Kfr makzdir, yani hkmedilen olaydr, kaza deildir. Hkmedilene deil, hkme, yani kazaya raz olmak gerekir. Bunun izah yledir: Kfrn bir Allah Tel'ya nisbet ciheti vardr. O da Allah'n kfr hikmeti gerei olarak yaratmasdr. Allah'n dilemesinde bu nokta zerine bir itirazmz yoktur. nk Allah Mlikl-Mlktr. Diledii gibi hareket etmekte serbesttir. Hibir eyden faydalanmad gibi, hibir eyden zarar da grmez. Kfrn bir mkellefe nisbet edilme ciheti vardr ki o da kfrn kendi kazanc, ihtiyar ve iradesiyle kulda bir sfat olarak vuku' bulmasdr. te itiraz buraya yaplmaktadr. Zira kul, kendi ihtiyar ile kfr kazanmakla Mevlsn kzdrm ve hirette devaml bir azaba mstahak olmutur. Kendi kfrne raz olann kfrnd ittifak vardr. Bakasnn kfrne raz olann kfrnde ise ihtilf vardr. En salam olan gr, eer kfr sevmiyorsa bakasnn kfrne raz olmakla bir kimse kfir olmaz. Lkin, Allah'n ondan iman selbetmesini temenni eder ki, yapt zulm ve eziyetlerden dolay maruz kalaca azap dolaysyl a ondan intikam alsn. Tatarhaniye adl kitapta da aynen byle yazlmtr. Musa aleyhisselm'dan hikye olarak Cenab- Hakk'n u sz de bunu takviye etmektedir: Musa yle dua etti: Ey rabbimiz! Sen Fir'avn'a ve etrafndakilere dnya hayatnda giyecek bir ss eyas ve mallar verdin. Ey rabbimiz! Mallarn mahvet ve kalblerini iddetle sk ki, o ackl azab grmedike iman etmesinler. 143[143] Meet sfat, kaza ve kadere talluk eden Allah'n sfatdr. Bu Allah Tel'nn Kitb ve Snnetle sabit olan ezel sfatlandr. Ancak dier sfatlar gibi bunlar keyfiyeti mehul olan mteabih sfatlardandr. yle ki bunlarn hakikati yaratklar iin gizlidir. Her m'minin bunlara inanmas ve bunlar vasfetmekte akln gereinin btl olduuna inanmas gerekir. nk bu sfatlar vasf ile bilmek yalnz bana akln ii deildir, ilimde derinleen gerek limlerin hepsi bu konuda ayn hkm kabul eder. ems'l-Eimme es-Serahs yle diyor: Mminler bu konuda iki frkaya ayrlr. Birincisi, bir nevi cehaletten dolay Allah'n sfatlarnn keyfiyetini ve vasfn aratrmaya mpteldr. Bir ksm da ilim ile bir nevi ikram edildii iin bu konuda bir aratrma yapmak hususunda duraklama halindedir. Bu ynden ibtilya uramak, ok kerre birinci ynden mtel olma ktan daha iyidir. Zira yalnz, maksad talep etmekte tevekkuf ederek sadece inanmakla mptel olmak, akim bir eyi gerektirmediini ve bir eyi defetmediini aklamaktr. Bylesine, hkm Allah'a ait olduu ve dilediini yapp diledii gibi hkmeder olduu bilinsin iin akln hi bir mecali olmad yerde geree inanmak gerekir. Hulsa, ikinci vecih daha kuvvetlidir. Zira o, akln hazz, tab'in lezzeti bulunmayan phesiz bir gayb emrine imandr. Belki eriat tarafndan iitilen hakka yalnzca uymaktr. Evvelkisi byle deildir. O aklna itimad eder, dnce ve anlayna dayanr. Bununla u husus ortaya kyor: Kullua ait konularda boyun emek daha faziletlidir, daha kmildir. nk bunda nefsin bir hazz yoktur. Belki Hakk elde etmede halisane bir ekilde emirlere uymak vardr. Bu sebepten Cenab Hak yle buyuruyor. Bir de sana ruhtan soruyorlar. De ki, ruh Rabbimin bildii bir itir. Ve size ilimden az bir ey verilmitir.
144[144]
Bir Hads'te, ruh hakknda yan bilgiye de sahip deilim, buyuruluyor. Nitekim, anlamaktan ciz olduunu anlamak da anlamaktr. Hz. Ali bir gn Minberde iken kendisine bir soru da bilmiyorum, cevabn vermitir. Bunun zerine Hz. Ali'ye nurlu makama kp da nasl bilmiyorum, diyorsun? denilince vle cevap verdi: Bu makama bildiim nisbetinde ktm. Bilmediim nisbetinde kacak olsaydm, gklere kardm. mam Eb Yusuf iin de byle bir soru olay vukubulmutur, ve ayn cevab vermitir. mam Eb Yusuf'a: Sen devlet btesinden u kadar maa alyorsunda bu durumu tahkik etmekten ciz kalyorsun, denilince: Evet, ben bteden bildiim nisbetinde para alyorum. Eer bilmediim nisbetinde para alacak olsaydm, tm devlet btesi bana yetmezdi. cevabn verdi. Kulun i Kendi radesi le Meydana Gelir: mam zam Eb Hanife, yukardaki metinde, Allah Tel'nn kadm bir sfatnn var olduunu gerekletirmek, bir ynde deil, baka bir ynde, bir vakitte deil baka bir vakitte tahsis eden Allah'n kadim bir sfatnn var olduunu gerekletirmek ve Kerramiye taifesi ile Mutezileyi reddetmek iin irade sfatn tekrar zikretmitir. Mutezileden bazlar, irade sfatnn hadis olduunu sylyor, fakat byk bir ounluu Allah'n ktlkleri ve irkinlikleri murad etmesini inkr ediyorlar. Hatta yle diyorlar: phesiz Allah Tel kfirin imann, faskn tatn murad eder, kfr ve msiyetini istemez ve dilemez. nk irkini murad etmek irkindir, irkini yaratmak da irkindir. Mutezile ve Kerramiye taifesinin bu grleri reddedilmitir. Zira irkin, irkin olan ii yapmak ve onunla vasflanmaktr. Onlara gre, mahlkatn yapt ilerin ou Allah Tel'nm iradesinin
143[143] 144[144]
Yunus: 10/88. El-sr: 17/85.
hilfna vukubulmaktadir. Bu dnce ise cidden ok ktdr. yle ki bir ky halknn reisi bile bu dnceye tahamml edemez. Buna gre, kullarn ihtiyari ileri vardr. Eer yaptklar iler ibadet ise ondan dolay sevap kazanrlar. Eer isyankrlk ise bundan dolay da cezalandrlrlar. Durum, Cebriyye mezhebine mensup kiilerin inandklar gibi kulun ne kazanma, ne de yaratma bakmndan bir i yapma yetkisi yoktur, sz doru deildir. Onlara gre, kulun hareketleri cansz varlklarn hareketleri gibidir. Kulun, kendi iinde ne kasd, ne iradeye itibar etme makamnda messir kudreti ve ne de kazanma ynnden bir kudreti yoktur. Kulun kendi fiilinde itibar edilecek bir messir kudreti, kazanma kudreti, kasd, irade ve ihtiyar yoktur, diyorlar. Bu dnce isa batldr. Zira bizler, elini hareket ettiren ile, eli titreyenin hareketleri arasnda byk bir fark gryoruz. Birincisi kendi ihtiyar ve iradesi ile oluyor, ikincisi ise mecbur oluyor. Yni istemese de eli titriyor. Eer denilirse ki; Allah'n ilim ve iradesi talluk ettikten sonra kulun ii zerinde cebir ve bask lzm gelir. nk Allah'n ilim ve iradesi ya iin varlna talluk ederler, bu ekilde o iin varl vacip olur; yahut ilim ve irade o iin yokluuna talluk ederler, o zaman da o iin olmas mmkn olmaz. nk Allah'n ilminin cehalete inklp etmesi ve Allah'n muradnn iradesinden geri kalmas lzm gelir. O takdirde bu vcub ve imknszlk ile birlikte ihtiyar kalmaz. Bu soruya karlk verilecek cevabmz yledir. Allah Tel, kulun o ii kendi ihtiyar ile yapp yapmayacan bilir, ona gre murad eder, o zaman bir mkl bahiskonusu olmaz. Daha da incelersek u cevab da ilve edebiliriz: Kulun, kudret ve iradesini i iin sarfetmesi kesib yani kazanmadr. Allah Tel'nn o ii icad etmesi ise yaratmadr. Allah Tel yaratc, kul ise kazancdr. Allah Tel kfirin imann, faskn tatn diledi; kfir ise kfr, fask da fk istedi. Kfir ile faskn dilemeleri Allah'n iradesine galib geldiine inanan kimseden daha sap var mdr? Buna gre, Allah Tel'nn aada zikredilen yetleri ile sahih hadislerin durumu buna gre mkl hale gelir, denilebilir. Bu yetler unlardr: Allah'a ortak koanlar yle diyecekler: Eer Allah dileseydi ne biz mrik olurduk, ne de babalarmz, ne de bir eyi haram yapabilirdik Bunlardan ncekiler de byle yalanlamlard. 145[145] Bir de Allah'a ortak koanlar, yle derler: Eer Allah dileseydi de atalarmz, kendisinden baka hibir varla tapmazdk, onun emri dnda hibir eyi haram yapmazdk. Kendilerinden evvelkiler de byle yaptlar. Buna kar peygamberlerin vazifesi ancak ak bir teblidir. 146[146] Bir de yle dediler: Rahman dileseydi, biz o meleklere tapmazdk. Onlarn bu hususta hibir bilgisi yoktur. Onlar ancak yalan sylyorlar. 147[147] blis yle dedi: Rabbim! Beni azdrmana yemin ederim ki, muhakkak ben yeryznde kullara ktlkleri ssleyeceim ve elbette onlarn hepsini azdracam. 148[148] Eer Rabbin dileseydi, yeryznde kim varsa hepsi toptan iman ederlerdi. O halde mmin olsunlar diye, insanlar sen mi zorlayacaksn? 149[149] Eer Allah dileseydi, peygamberlerden sonra gelen mminler kendilerini hidayete ulatrc apak mucizeler geldikten sonra birbirini ldrmezlerdi. Lkin Allah dilediini yapar.150[150] zerinde Selef ve Halef limlerinin ittifak ettii sahih Hads de udur: Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. Bir air bu konuda ne gzel sylemitir: Ben istemesem de, senin dilediin olur, Sen dilemesen, benim dilediim olmaz. Kader Hakkndaki Mnakaalar Yukardaki yetlerle ad geen Hads-i erif ileri srlerek yaplan itiraza yle cevap verilir: Kerramiye ve Mtezile'nin, Allah'n dilemesinin, kulun iini emrettiine delil olduuna inanmalar Allah'n eriat ile, peygamberlerine gnderdii emirlerinin, kaza ve kaderi ile kitaplarn gnderdii peygamberlerinin birbirine kar kmas gerekirdi. Bu ise onlar bu dnceden yasaklamaktadr. Onlar Meet -i mme sfatn emr -i dfia olarak yaptlar. Meeti tevhid yn ile zikretme diler. Onu, Allah'n emrine muhalif, eriatna kar olarak zikrettiler. Onlar zndklar ve cahil inkarclarda olduu gibi yaptlar. Zndklar ve inkarclar bir emir ile emredilip bir iten yasaklannca kaderi delil olarak ileri sryorlar. Bir hrsz Hz. mer'e kaderi ileri srerek mazeret beyan ettii zaman Hz. mer kendisine: Ben de senin elini Allah'n kaderi ile kesiyorum, cevabn verdi. u yet de buna dellet etmektedir: Bunlardan ncekiler bylece tekzib etmilerdi. Sonunda azabmz taddlar. Onlara de ki: Sizde kitap ve hccetten bir ey varsa onu bize karn, getirin. Siz, yalnz kendi zannnza uyarak yalan sylyorsunuz. 151[151]
145[145] 146[146]
Enam: 6/148. Nahl: 16/35. 147[147] Zuhruf: 43/20. 148[148] Hicr: 15/39. 149[149] Yunus: 10/99. 150[150] Bakara: 2/253.
151[151]
En'm: 6/148.
Hlsa, Mtezile'nin sz, kendisi ile batl kasd edilen hak bir szdr, blis'in Y rabbi! Beni rahmetinden uzaklatrman sebebiyle sz, kaderi delil getirdii iin zemmedilmitir. Bylece kaderi itiraf etmi ve ispat etmitir. Bu sebeple iblis, Mutelizilerden daha ok Allah tanmtr, denilmitir. blisin sz, Cenab Allahn u szne mutabk dt iin kaderi kabul etmi olduu sylenmitir. Cenab Hak buyuruyor: Biz, her gnderdiimiz peygamberi, ancak iinde bulunduu kavminin dili ile gnderdik ki, onlara apak anlatsn. Artk, Allah dilediini sapklkta brakr, dilediine de hidayet verir. O, her eye galibtir, hkmnde hikmet sahibidir.152[152] Allah kimi hidayete ulatrrsa, o, hak yola ulaandr ve kimi de adaleti ile saptrrsa, ite bunlar ziyana urayanlardr. 153[153] dem aleyhisselm'n, Musa aleyhisselm'a: Beni yaratmadan krk sene nce yapacam yazd bir iten dolay beni ktlyor musun? sz, isyanda bulunan kiinin tevbe ettikten sonra itiraz hakk olmadna mebnidir. si, Allah Tel'nn tatna dndkten sonra Allah'n kaza ve kaderine sarlmaldr. Belki, isyannn yaratlndan nce mukadder bulunduuna, tevbe etmeden evvel o ie balaynca, hkmnde ve kazasnda Allah'n kaza ve kaderine sarlmas gerekir. Zira byle olmazsa, o zaman Allah'a kar gelmi gibi olur. nk Cenab Allah kendisine isyan edilmesini yasaklam, em rine uyulmasn emretmitir. Allah'n kazasn kimse geri dndremez Allah'n hkmn tkib eden yoktur, iine galib olan da yoktur. Vehb b. Mnebbih'ten yle dedii rivayet edilmitir: Kadere baktm, hayretler iinde kaldm. Sonra tekrar baktm, yine hayretler iinde kaldm ve kaderi en iyi bilenlerin, ondan en ok saknan lar olduunu buldum. nsanlar iinde kaderi en ok bilmeyenler, o hususta en ok konuanlardr. Hz. Peygamber sallallahu aleyhi vesellem'in: Kader bahsi ald zaman dilinizi tutun. mealindeki hadisi de bu szmz takviye eder. Yani kaderin hakikatini beyandan dilinizi tutun, kadere ve kaderin hakikatna imandan deil. Cenab Hakk'n: Her nerede olursanz lm size eriir. Velev ki tahkim edilmi yksek kalelerde olun. Bununla beraber onlara bir iyilik gelse, bu Allah'tandr, derler. Bir musibet de gelince: bu, senin uursuzluundandr, derler. De ki, hepsi Allah'tandr. 154[154] yetinde dorusu, haseneden kasd edilen nimet, seyyieden kasd edilen de beldr. Burada lehimizde ve aleyhimizde bir delil yoktur. Bir kavle gre hasene, Allah'a itaattir, seyyie ise Allah'a isyandr. Bununla beraber kaderiye mezhebine mensup olanlar u yeti delil olarak ileri sremezler: Sana gelen her iyilik Allah'tandr ve sana gelen her ktlk de kendi nefsindendir. 155[155] nk kaderiyeye gre, ister iyilik olsun, ister ktlk olsun, kulun btn ileri Allah'tandr. Kur'an ise iyilik ile ktl birbirinden ayrd ettii halde onlar bir ayrm yapmadan kulun btn ilerini Allah Tel'ya nisbet etmektedirler. nk Cenab Hak yle buyuruyor: De ki, hepsi Allah'tandr. 156[156] Allah Tel bu yette ktlklerin Allah'tan olduunu aklad gibi, iyiliklerin de Allah'tan olduunu beyan buyurmutur. Onlar ise bununla ameller hususunda hkmetmemektedirler. Ancak cezalar hakknda byle dnmektedirler. Fakat birinci mna zerine Cenab- Hak nimet olan hasenat ile, musibet ve bellardan ibaret bulunan ktlkleri birbirinden ayrd etmitir. Ve birinin Allah'tan, dierinin de insann kendinden olduunu beyan buyurmutur. Zira iyilik Allah'a nisbet edilir, nk Allah Tel her ynden buna lyktr. Ktlkleri ise Allah Tel, bir hikmet icab yaratr. Bu ktlkler de hikmeti itibariyle kullarna bir ihsandr. Zira Allah Tel, asla ktlk yapmaz. O'nun btn ileri g zeldir ve hayrdr. Bu konuda rivayet edilen bir hads-i erifte yle buyuruluyor: Hayrn hepsi senin elindedir. er ise sana ait deildir. Yni sen, halis bir ktlk yaratamazsn, belki btn yarattklarnda bir hikmet vardr, bu hikmet itibaryla yarattn iler de hayr olur. Lkin bu iler baz insanlar iin ktlk olur ki buna cz' izaf ktlk denilir. Yahut klli ve mutlak er olur ki Cenab Allah bundan mnezzehtir. Bu sebepten Allah Tel'ya er tek olarak asla nisbet edilemez Belki er ve yaratklarn umumuna dahil ol ur. Allah her eyin yaratcsdr. mealindeki yet-i kerime ile; De ki hepsi Allah'tandr. mealindeki yetlerde olduu gibi. Yahut da Yarattklarnn errinden falakm rabbine snrm.157[157] mealindeki yette olduu gibi er sebebe nisbet edilir. Yahut: Dorusu biz bilmeyiz; o yeryzndeki kimselerle bir ktlk m murad edilmitir, yoksa rableri onlar iin bir iyilik yapmak m dilemitir? 158[158] Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand yzndendir. Allah ise gnahlarn birounu balyor. 159[159]
brahim: 14/4. El-'raf: 7/178. En-Nis: 4/78. 155[155] En-Nis: 4/79. 156[156] Nisa: 14/78. 157[157] Felak: 113/2 158[158] Cin: 72/10. 159[159] ra: 42/30.
152[152] 153[153] 154[154]
Bu, dayanlan ilk mnaya gredir. kinci mnaya gre ise, tat Allah Tel'ya nisbet edilir. Zira Allah'a itaat, halis bir hayrdr. Terbiye icab, ktlk Allah Tel'ya nisbet edilmez. nk ktlk, er suretindedir. Yaratma ynndense hep Allah Tel'dandr. Tati yaratmak fazilettir, ktl yaratmak adalettir. Allah Tel, yapt iten dolay sorguya ekilemez. Kullar ise yaptklarndan dolay sorumludurlar. Sonra Allah Tel'nn Sana isabet eden ktlk nefsindendir. mealindeki yetinde birok hikmetler vardr. Zira kul, kendi nefsinin, kazand ktlkten dolay tatmin olmaz ve yapt ktlkten tr kalbi rahat olmaz. nk orada er vardr. er ancak nefisten gelir. Kul, insanlarn szleri ile megul olmad gibi, kendine ktlk yaptklar zaman insanlar ktlemekle megul olmaz. Zira bu, kendisine isabet eden ktlklerdendir. Ktlk ise kendine ancak gnah sebebiyle isabet etmitir. Kul, bu sebeple Allah'a dnerek nefsinin errinden ve amelinin ktlnden ona snr. Ve Allah'tan kendisine itaat hususunda yardm ister, bylece kendisi iin btn ile hayr meydana gelir, her trl ktlk def olur. Bu sebepten dualarn en faydals, Allah'tan hidayeti istemektir. Zira hidayet, ktl terk edip Allah'a itaat etmek hususunda Allah'tan yardm istemektir. Hlsa, Allah'n meet ve irdesinin talluk ettii eye kudreti de talluk eder. radesi talluk etmezse, kudreti de talluk etmez. Allah Tel, muhal olan eyleri yapmaya kadirdir, denilemez. Zira muhalin vaki olmas mmkn deildir. Allah Tel, muhale kadir deildir de denilemez. Allak Tel Her eyi Olduu Gibi Bilir ; Allah Tel, yok olan eyi yokluk halinde yok olarak bilir. Ve o eyi var ettii zaman nasl olacan da bilir. Var olan eyi, varlk halinde mevcut olarak bilir. Yine Allah Tel, var olan eyin nasl yok olacan bilir. Allah Tel, ayakta olan ayakta bilir, oturduu zaman oturma halinde bilir. Allah'n bilgisinde bir dei iklik olmaz. Allah iin sonradan bir bilgi de hasl olmaz, ancak sonradan kullarn durumlarnda deiiklik meydana gelir. Kfr De man Da Kulun Kendi Kazancdr. Allah Tel, yaratklar, kfr ve imandan bo olarak yaratt, sonra onlar emir ve yasaklar ile muhatap kld. Kfir olan kendi iiyle ve inkryla kfir oldu, Allah, yardmn ondan esirgeyerek kfir oldu. man eden de kendi fiili, ikrar ve tasdiki ile iman eder. Allah ona yardm edip imanda muvaffak klar. Cenab Hak insanlar, kendisine itaat etmee de isyan etmeye de kabiliyetli klmtr. Nitekim Cenab Hak yle buyuruyor: Sizi yaratan Allah'tr. Sizden kfir olan da vardr, mmin olan da. 160[160] Allah' inkr eden kendi inad ve iradesi ile inkr eder, Allah da o kfr yaratr. Allah Tel, kfirin kfrne yardmc olmaz, rza da gstermez. Bu Allah'n adaletinin gereidir. Nitekim Cenab Allah Kur'an'da yle buyuruyor: phesiz Cenab Allah insanlara zerre kadar zulm etmez, lkin insanlar kendilerine zulm ederler. 161[161] Allah Tel, fazileti icab, kendine iman eden ve iyi amellerde bulunan kiilere yardmc olur, onlar baarya ulatrr. Bu konuda yce Allah yle buyuruyor: phesiz Allah Tel, insanlar zerine fazilet sahibidir, lkin insanlarn ou buna kretmezler. 162[162] Allah Tel'nn insanlara kar fazlu keremi, Allah'n bilgisinde kfirin kfrne, mminin imanna aykr deildir. Bu gr, aadaki hadis-i kudsi'ye dayanmaktadr: Onlar cennet iin yarattm; aldrmam. Bunlar da cehennem iin yarattm ona da aldrmam. 163[163] Hz. Peygamber bir hadisinde yle buyuruyor: Sizin rabbiniz kullarn yaratlmasn tamamlad. Bir frka cennette, dier bir frka da cehennemdedir. 164[164] Bu hads erifler, Hz. Peygamber'in: aln, herkes ne iin yaratlmsa onu yapar. 165[165] szn takviye ediyor. dem (A.S.) n Zrriyetinin Yaratlmas: Allah Tel, dem aleyhisselm'n zrriyetini, kk karnca zerinde, dem aleyhisselam'n neslinden yaratm, onlara akl vererek hitab etmi, emir ve yasaklarda bulunmutur. Kullar da, Onun Rableri olduunu ikrar etmilerdir. Kullarn bu ikrarlar iman olmutur. Bu sebeple btn kullar, bu iman ftrat zerine doarlar. Ftrat konusunda Cenab Allah yle buyuruyor:
160[160] 161[161]
Tegbn: 64/2. Yunus: 10/44.
162[162] 163[163]
El-Bakara: 2/243. Tirmizi, c. IV, H. 2144, K. kader 164[164] Buhari, c. 7, s. 210 kader, 1; Mslim, 4. s. 2041,'H. No: 2648. 128 165[165] Buhari, c. 7, s. 210 kader, 1; Mslim, 4. s. 2041,'H. No: 2648. 128
O halde gerek mslman olarak kendini dine dorult; Allah'n dinine ki, insanlar onun zerinde yaratt.
166[166]
Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de yle buyuruyor: Her doan, slm yaratl zerinde doar. Sonra anas babas onu Yahudletirir, yahut hristiyanlatrrlar, yahut mecsletirirler. Nihayet bunu dili ile aklar. Ya kr edenlerden, yahut kfr edenlerden olur. 167[167] Bu hadis-i erif, Dorusu biz insana, gerek yolu gsterdik; ister kr etsin, ister nankrlk etsin. 168[168] yetini aklamaktadr. Hlsa, Allah Tel'nn, kullarndan ezelde sz almas Kitapla sabittir. Cenab Hak yle buyuruyor. Hatrla ki, Rabbin, dem oullarnn sulbnden zrriyetlerini karp da onlar nefislerine kar ahit tutarak: Ben sizin rabbiniz deil miyim? diye buyurduu vakit, onlar da: Evet, sen bizim rabbimizsin, ahid olduk, dediler. 169[169] Snnetten delil, Mikt'l-Mesbh ve dier kitaplarda rivayet edilen, hads ve tefsir kitaplarnda aratrlan, mahallinde de zikrettiimize gre hads erhler inde rivayet edilen hadis-i eriftir. Mutezile ise buna muhalefet ediyor. Onlar yukarda geen yeti mecaz mnada tevil ediyorlar. Bir rih demitir ki, bu mesele ve buna talluk eden delillerden ortaya kmtr ki, mriklerin ocuklarnn cehennemde olduu gr reddedilmitir. Nasl terk edilmesin, eriat, kendisine slm daveti ulamad halde Allah' tanmayan cahil fakat akll ve ergin kiiyi u yet -i kerme ile mazur kabul ediyor: Biz, peygamber gndermedike (hibir kavme) azab etmedik. 170[170] Bu konudaki hadisler birbiri ile elimektedir. Mikt erhinde, doruyu grdmz kadar aralarn birletirmee altk. Fahr'ul slm Pezdev demitir ki: Kendisine slm daveti ulamayan cahil -i billah kimse hakknda yalnz akl ile, mkellef tutulamaz diyoruz. Zira slm daveti ulamayan kimse iman yahut kfr tanyamazsa ve imana aykr isyana muvafk bir eye inanmyorsa zrl kabul edilir. Fakat kfre inanp onu tantabilirse, yahut kfre inanp anlatamazsa mazur saylmaz, cehennem ehlin den olur. Allah'a Verilen Ezeli Sz Bozmak : mandan sonra her kim Allah'a olan szn bozarak kfreder ftri olan imann deitirmi olur. Kim imann aklarsa ve bu aklamasn kalbi ile tasdik ederse, slm dini zere sabit olur ve devam eder. Konev, misak yetinin tefsirinde iki kavil vardr diyor: Birincisi tefsircilerin szdr ki, mctehidlerin byklerinden bir toplulukla Ehl-i Snnet vel-Cemaat limlerinin ounluu bu grtedirler. Bu birinci sz, u rivayete dayanyor: Hz. mer bu yett en sorulunca, Reslullah sallellahu aleyhi vesellem'in yle dediini duydum: Cenab Allah dem aleyhisselm' yarattktan sonra sa eli ile srtn svazlad ve buradan bir zrriyet kt. Bu zrriyet iin, Allah Tel buyurdu ki: Bunlar cennet iin yaratlmlardr ve cennet ehlinin amelini yapacaklardr. Sonra sol eli ile yine srtn svazlad, bundan da baka bir zrriyet kt. Onlar hakknda: Bunlar cehennem ehlidirler ve cehennem ehlinin amelini yapacaklar, buyurdu. Bir adam : Y Reslllah! Amel nerde kald? diye sual sorunca Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurdu: phesiz Allah Tel, bir kulu cennet iin yaratt zaman, lnceye kadar onu cennet ehlinin ameli ile megul eder, yle ki cennet ehlinin amelinden herhangi bir amel zerine lr. Dolaysyla bu amel sebebiyle onu cennete kor. Yine Cenab Allah bir kulu cehennem iin yaratt zaman, onu cehennem ehlinin ameli zere bulundurur, nihayet cehennem ehlinin amellerinden biri zerinde lr, dolaysyla cehen neme girer. 171[171] Cebriyye Mezhebi bu hadisin zahirine dayanarak yle diyor: Allah Tel, mminleri mmin olarak, kfirleri de kfir olarak yaratmtr. blis de kfir olarak kalacaktr. Hz. Eb Bekir, Hz. mer slm'dan nce de mmin idiler. Btn peygamberler vahiyden nce de peygamber idiler. Yusuf aleyhisselm'n kardeleri de yle byk gnah iledikleri vakit peygamber idiler. Ehl-i Snnet vel-Cemaat limleri demilerdir ki: peygamberler, vahiy geldikten sonra peygamber olmulardr, blis de sonradan kfir olmutur. Bu gr blis'in kendi ameli ile kfir olacana dair bilgisinin talluku itibaryla Allah katnda kfir olmasna aykr deildir. Eer halis bir zorlama olacak olsayd blis'den daha nce taat, Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'den de ktlk kmamas gerekirdi. Bu gr ile, Cebriyecilerin: Kfirler kfr ve msyyet zerinde, mminler de iman ve tat zerinde bulunmaya mecburdurlar, szleri batl olmutur. Belki yle diyebiliriz: Kul, serbesttir, itaat, yahut isyan etme yetkisine sahiptir, faka t bunlardan birini yapmaya zorlanm deildir. Baar Allah Tel'dandr. Cenab Hakkn u yeti de buna dellet ediyor:
Rm: 30/30. Muslim c. IV, s. 2043 H. No. 2657 K. Kader, 5. 168[168] nsan: 76/3. 169[169] A'raf: 7/172. 170[170] El-sr: 17/15. 171[171] Eb Davud, c. II, s. 529, K. Snne.
166[166] 167[167]
Ey iman edenler! Allah'a ve Resulne iman edin. 172[172] Eer kullar, ezelde mmin olsalard Allah Tel, onlara iman etmelerini emretmezdi ve Cenab Allah kullara ezelde: Ben sizin rabbiniz deil miyim? 173[173] hitabn yapp: Onlar da Evet demezlerdi. Sad b. Cbeyr'in, bn -i Abbas'tan rivayet ettiine gre Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu yetin tefsirinde yle buyurdu: Allah Tel, dem aleyhisselm'n srtndan sz ald. Srtndan zrriyetini kararak hepsini nnde yayd ve onlara ekil verdi, akl verdi ki bu akllar sebebi ile her eyi bilsinler, lisan verdi ki konusunlar Sonra Allah Tel, dem'in gzleri nnde onlarla konuarak ben sizin rabbiniz deil miyim? dedi. Onlar da evet, sen bizim Rabbimizsin ahidlik ederiz, dediler. 174[174] Hz. Peygamber bu szlerinden sonra yet -i kerimeyi Mubtlna kadar okudu. Bu yet-i kerme hangi ynden delil olarak ileri srlyor? Halbuki bizler, bu misktan sz etmiyoruz. Bu konudaki dncemiz, gayretimiz, sizinkinin ayndr. Bunda ittifak halindeyiz. Bu itiraza karlk yle cevap verilir: Cenab Allah bize bunu unutturdu. Zira dnya imtihan evidir. Bizim ilk nce gayba inanmamz lzmdr. Bunu dnrsek, o zaman imtihan mnas zail olur peygamberlerin gnderilmesine ihtiyacmz olmazd. Bir kerre unutulan her ey delil kabul edilmez ve mazeret olarak ileri srlemez. Allah Tel, bizim amellerimiz hakknda yle buyuruyor: Allah onlarn (dnyada yaptklar btn amelleri aleyhlerine muhafaza edip) saym onlarsa bunu unutmulardr. 175[175] kincisi, akl sahiplerinin grdr. Bu gr udur: Allah Tel, zrriyeti kard. Zrriyet, babalarnn sulbnden gelen ocuklardr. Bu karma da yle olmutur: Kullar yaratlmadan nce bir damla su idiler. Allah Tel, bu damla suyu, erkeklerden, analarn rahimlerine karmtr, sonra bu damla suyu bir kan phts haline getirmitir, sonra et paras yapmtr. Sonra da bir insan haline getirerek tam bir insan yapmtr. Bundan sonra Allah Tel, o insanlar kendileri zerinde Allah'n terkib ettii birlik mucizelerine ahitlik yaptrmtr. Delleten ahid getirmek suretiyle kullar Evet demi gibi oldular. Bu ikinci sz, yukarda birinci gr belirten mfessir ve hadis limlerinin beyan ettikleri gre muhalif deildir. nk bu ikisini de birletirmek mmkndr. Mutezile taifesi ise, yukarda geen szkonusu misak yetinin birinci ekilde tefsir edilmesinin caiz olmad zerinde mutabk kalmlar ve ikinci gre meylederek bunu bir temsil kabilinden kabul etmilerdir. Bu onlarn u grne dayanyor: Akln anlayamad her ey ile hkm vermek caiz deildir.Zira onlarn temel inanlar, akl nakil zerine tercihtir.Sonra ayet, Allah Tealann ruhlar cesetlerle beraber, yahut daha evvel yarattna delalet eder.Dorusu da budur.nk, Allah Tealann ruhlar cesedlerden beyzbin sene evvel yaratt hakknda Hadis-i erif vardr.Hitab ve cevab ikisi de hem ruhlara hem de cesedleredir.Nitekim ldkten sonra da insanlar hem ruhlar, hem de cesetleri ile beraber diriltilecektir. Allah; Kullar Kfre Zorlamaz. Allah Tel, yarattklarndan hibirini kfr, yahut iman zerine zorlamamtir. Bunun mnas udur: Allah Tel, kulun kalbinde itaat ve ktl cebir ve zorlama yolu ile yaratmaz. Belki bu iki eyi kulun kalbinde kulun istek ve kazancna, almasna gre yaratr. Zira bir kimseyi her hangi bir ii yapmaya zorlayan o ii yapandr. Ancak istemeyerek yapar. Zorlanan kii, zorlayan yannda alak dm deildir. Mesel bir m'min gibi. Bir m'min kfr kelimesini sylemeye zorlanrsa ve zorla bu kelimeyi yalnz dili ile syleyip kalbi iman ile tatmin olursa, bir de bir mnafk ki, dilinde iman vardr, fakat kalbi kfr ile doludur. te bu misallerde de grlecei zere kfir kfrnden dolay mazur deil, m'min de imannda cebr edilmi deildir. Belki iman mminler iin sevilir. Kfr de kfirler iin istenen bir eydir. Kfirler de kfr isterler. Bu sz u yetin mnsdr : Her frka, kendi inancndan dolay honuttur. 176[176] Sonu olarak diyebiliriz ki; Allah Tel, fazl ve ihsan ile bizle imam sevdirdi ve bizim kalblerimizde iyilikleri ssledi, gzelletirdi; kfr, fasklk ve isyan bizlere irkin gsterdi. Bizi bu iman ve hidayet yoluna sevk ettii iin Allah Tel'ya hamd olsun. Allah bize ltf etmeseydi hidayete ulaamayacaktk. Allah Tel, adaleti ile ehl -i kfr hidayet etmeyi terk etmitir. Ve onlara isyan sevdirmi, iman irkin gstermitir. Allah' tekrar be tekrar noksan sfatlardan beri klarm. Allah Tel, dilediini doru yola sevk eder, dilediini de doru yoldan saptr. Allah kimi, doru yoldan saptrrsa, onu doru yola sevk eden yoktur. Kimi doru yola iletirse, onu da saptran olmaz. Bu nokta kaza ve kaderin srlarndandr, ezelin hkm iledir. Allah yaptndan sorulmaz, kullar ise yaptklarndan sorumludur.
En-Nis: 4/136. El-A'raf: 7/172. Ahmed b. Hanbel, Msned, c. I, s. 272. 175[175] Mcadele: 58/6. 176[176] Mminn: 23/53.
172[172] 173[173] 174[174]
Allah Tel, kullarn hi birini mmin, yahut kfir olmaya zorlamad gibi, yaratrken mmin, yahut kfir olmaya zorlayarak ya ratmamtr. Belki Allah kullarn ahslar olarak yaratmtr. man ile kfr, kulun kendi ileridir. Allah Tel, kfir olan kfr halinde iken kfir olarak bilir. Kfr irtikab ettikten sonra iman ederse, ilminde ve sfatnda bir deiiklik olmakszn iman halinde mmin olarak bilir. Yni Allah Tel, kfre raz deildir, imana razdr. Bunda bir deiiklik olmaz. Deiiklik ancak, zaman deiiklii dolaysyla iman ve kfrn mtaallaklarnda, yani kiilerde olur. Allah Tel muhakkak kullarndan bazlarnn imann, dierlerinin de kfrn daha kendilerini yaratmadan evvel bilir. Ancak Allah Tel, fazl ve keremi icab yalnz bilgisinin talluku ile hkm vermez. Belki kulun, bu i hususunda kendi irade ve ihtiyarn aklamas ve bylece o i zerine hesap terettp ederek sevap ve azabn tyin edilebilmesi iin irade ye ihtiyarn aklamas lzmdr. Dorusunu Allah bilir. Kul inin Yaratcs Deildir. Kullarn, hareket ve durma gibi btn ileri hakikaten kendi kazanlar mahsul olan ilerdir. Allah Tel ise o ilerin yaratcsdr. Kullarn kendi ilerinin kendi kazanlar eseri olmas mecaz mnada olmad gibi, cebir ve galebe yolu ile de deildir. Belki arzu ve meyillerinin ihtilf sebebiyle ilerinde serbest bulunmalar gerei iledir. Kazand iyilik kulun kendi lehine, kazand ktlk de aleyhinedir. Mtezile'nin inand gibi, kul, dvmek, svmek ve benzeri ihtiyari ilerinin yaratcs deildir. Cebriye Mezhebine mensup olanlarn inandklar gibi, kulun tamamen alp ii kazanma yetkisi bulunmad ve irade sahibi olmad yolundaki gr de doru deildir, zira Cenab Hakk'n : Yalnz sana ibadet eder, yalnz senden yardm dileriz. 177[177] kavl-i erifi her iki taifenin grn reddetmektedir. Hlsa kulun, kendi iini kendisinin kazanmas ile kendisinin yaratmas arasnda fark vardr. O fark da udur: Kesb, yani bir ii yapmak iin almak alann istikll sahibi olduu bir i deildir. Yaratmak ise srf Yaratcya mahsus bir itir. Herkes alp bir ii baarabilir, fakat herkes yaratamaz. Bir gre gre de, bir let yardm ile vki olan kesib, bir let yardm olmakszn vuku bulana da yaratma denir. Sonra, Allah Tel'nn kudreti kulun irade ve kudretine yakn olmakszn yaratt ey Allah'a sfat olur, Allah'n ii olmaz? Eli titreyen adamn hareketi gibi. Kendi kudreti, irade ve ihtiyar ile yaratma arzusuna yakn olarak icad ettii ey ile Allah Tel, sfat olarak da, i olarak da, kesib olarak da vasflanr? Kulun ihtiyar hareketlerinde olduu gibi. Sonra, dvlen kimsede arnn hsl olmas, cam taban krlmas gibi sonradan bir tesir ile meydana gelen olaylar da Allah Tel'nn yaratmas iledir. Mtezile'ye gre ise, bunlar kulun yaratmas ile olur. Yukarda Allah Tel, kullarn ilerinin yaratcsdr, demek, yani iradesine uygun olarak Allah Tel, kullarn ilerini yaratr. Allah Tel, istemese kullar hibir i yapamazlar. Bir yette Allah Tel, yle buyuruyor: Allah, her eyin yaratcsdr. 178[178] Yni varl bakasndan olan her eyin yaratcsdr. Kulun ii de ey mefhumuna dahil olduuna gre, Allah tarafndan yaratlmtr. Baka bir yette de yle buyuruyor: Yaratan, yaratmayanla eit midir? 179[179]Yni kendisinden yaratmann hakikati sdr olan, hibir hususta bu kudret kendisinden sadr olmayan gibi deildir. Bu yet-i kerime, yaratclkla ve ibadete lyk olmaya sebep olmakla nmedir. Baka bir yette de Allah Tel, yle buyuruyor: Allah, sizi ve amellerinizi yaratmtr. 180[180] Allah Tel, her sanatkrn ve sanatnn yaratcsdr 181[181]Bu sebepten Allah Teala, kullarn, Kendi ellerinizle yonttuunuz eylere mi tapyorsunuz? 182[182] Yani putlara m tapyorsunuz? buyuruyor. Eer kul, kendisinin yaratcs kendisi olsa, bu ilerin btn tafsiltn bilmesi gerekirdi. Nitekim Cenab Hak buna iareten yle buyuruyor: Yaratan hi bilmez mi? 183[183] Hz. Ali de bu konuda yle diyor Azmi fesh ederek Allah' tandm. Mutezile, Allah her eyin yaratcsdr mealindeki yeti, Allah'n sfat mnasna hamlederek: Allah'n kelm yaratlmtr, deyip grib bir dnce iine dtler. yette geen ileri Allah'n sfat yaparak kulun sfat yapmadlar ve kullarn ileri yaratlm deildir, dediler. Allah Tel'nn: Sen Bedir'de o kfirlere ok atmadn, lkin Allah att. 184[184] yetinin mnas, ey Habibim! Bedir'de sen attn
177[177] 178[178]
Fatiha: 1/4. Zmer: 39/62. 179[179] Nahl: 16/17. 180[180] Sfft: 37/96. 181[181] Kaynam bulamadm 182[182] Sfft: 37/95
183[183]
Mlk: 67/14. Enfal: 8/17.
184[184]
zaman attn sen yaratmadn, belki o ii sen kazandn, Allah da senin kazanman karlnda o ii yaratt, yani kfirleri ldrd. mam zam hazretleri El-Vasiyye adl kitabnda yle diyor: krar ederiz ki, kul btn ileri ile bilgisi ve ikrar ile tm olarak yaratlmtr. i yapan yaratlm olursa, bu kulun iinin yaratlm imas daha evldr. Bunun aklamas yledir: Eyann var olmas iin yaratmaya ihtiyac olmasnn sebebi varlnn kendinden olmaydr. ster cevher olsun, ister araz olsun, varlk mefhumuna olan her ey bu dnya leminde mmkn bir varlktr. Kendi zat ile kaim olan kul, mmkn varlkl olduu iin, varlnda Allah'a muhta olunca, kendisi ile kaim olan btn ilerinin, varln Allah Tel'dan almas daha mkul bir dncedir. Allah Tel'nn Allah zengindir, kimseye muhta deildir, sizler ise muhtasnz. 185[185] yetinin mnas budur. Yni sizler ztnz, amelleriniz, halleriniz ve sfatnzla Allah Tel'ya muhtasnz. Yni Allah'n yaratmasna muhtasnz. Sonra bil ki; ii yaparken kulun sahib olduu kudret ve fiile yakn olan irade sfat, yani kulun i anndaki kudret ve iradesi ikisi de yaratlmlardr. Fiilden evvel deil, i ile beraber yaratlmlardr. mam zam, El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Kulun kudret ve iradesinin fiilden nce ve sonra deil, fiil ile beraber olduunu ikrar ederiz. Zira kudret ve irade fiilden evvel olsa, kulun Allah Tel'ya muhta olmamas gerekirdi. Bu da naslara aykrdr. nk Cenab Hak yukarda da getii zre Allah zengindir, sizler ise muhtasnz. buyuruyor. Eer istitaat, yani i yapma gc iten sonra var olursa, bu iin, gsz, kuvvetsiz, kendi bana yaratlmas ve meydana gelmesinin muhal olmas gerekirdi. Bunun mnas da udur. in istitaatsz meydana gelmesi ancak Allah tarafndan vki olur. lh yardm ve kudrete yakn olmakszn kulun hibir eye gc yetmedii meydandadr. nk kul beerdir, zayftr. Allah Tel ise kuvvetlidir, nk Rabtr. Bu da Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Ktlkten korunmakta Allah korumas olmakszn kimsede g yoktur; Allah Tel'ya itaat et mede de onun yardm olmakszn kimsede bir g yoktur, demektir. Yine mam Azam EI-Vasyye adl kitabnda yle diyor. Sonra yine ikrar ederiz ki: Allah Tel, yaratklar yaratan, onlara kendi gleri olmad halde rzk verendir. Kullarn buna gleri yetmez. Zira kullar zayf, ciz ve sonradan var olmulardr. Allah Tel onlar da rzklarn da yaratmtr. nk Cenab Hak bu yle buyuruyor; Allah, yle Allah'tr ki, sizleri nce yaratt, sonra rzk verdi, sonra ldrecek, sonra da diriltecek. 186[186] Hell yoldan kazanmak helldir. Haram yollardan mal toplamaksa haramdr. Halk snftr: mannda ihlas sahibi olan mmin kii, kfrde inad sahibi olan kfir ve iki yzl mnafk. Allah Tel, mmine amel etmeyi, kfire iman, mnafka da ihlasl olmay farz klmtr. Allah Tel, bu konuda yle buyuruyor: Ey insanlar! Sizi ve sizden evvelkileri yaratan rabbinize ibadet edin. 187[187] Bu yetin mnas udur: Ey iman edenler! Allah'a itaat edin, ey kfirler! Allah'a iman edin! Ey mnafklar! manda ihlas sahibi olun Allah Tel'nn yaratklar yaratt tahakkuk edince, kullar iin gerekli olan hibir eyin Allah Tel zerine vacip olmad bilindi: Zira Cenab Hak, yaptklarndan sorulmaz, kullar ise yaptklarndan sorumludurlar. Esas kaideye gre yle demek gerekirdi: Kulun kendi ilerini yarattna hkmeden Allah' birleyenlerden deil, mriklerden olur. Nitekim bu mmetin Mecsleri olan Kaderiyye taifesinin szleri de buna dellet etmektedir. Kaderiye taifesi, bu lemin iki yaratcs olduuna inanmaktadrlar. Bunlardan biri Allah Tel'dr ki, hayrlarn yaratcsdr. Dieri eytandr ki o, ktlklerin yapcsdr. te bu sebeple Mverunnehir limleri Mtezile'yi sapkla nisbet etmekle mbala ederek demilerdir ki; Mutezile Mecsilerden de daha irkin ve ktdr. Zira Mecsler Allah Tel'ya bir tek ortak ispat ettiler, Mutezile ise Allah'a saylmayacak kadar ok ortak ispat ettiler. Fakat, iin gereini aratran limler, Mutezilenin slm tifesinden olduuna hkmetmi ler; zikredilen grlerini halk iin tedbir mnasna hamletmilerdir. Zira Mutezile, kulu kendi bana bir yaratc klmamlardr, belki: Allah Tel bizzat yaratr, kul ise Allah'n yaratt letler ve sebepler vastasyla yaratr. diyerek gerekten Allah'a e ispat etmemilerdir. nk Allah'a e komak, Mecsilerde olduu gibi Ailahlkta O'na ortak ispat etmektir. Onlarn dnceleri, putlara tapanlarda olduu gibi kullua lyk olmak mnasnda da deildir. Mtezile'nin ileri srd gereke udur : Eer Allah Tel, kulun kendi ilerini yaratsayd, ayakta duran, oturan, yiyen, ien, zina eden, alann Allah Tel olmas gerekecekti. Bu dnce ise byk bir cahilliktir, reddedilmitir. nk, bir ey ile vasflanan o ey ile kaim olandr, onu yaratan deildir. Zira Mutezile, siyahl, beyazl ve cisimlerdeki dier sfatlar yaratann Allah Tel olduuna inanmyorlar. cad Allah'n iidir. Var olan hareket ise kulun iidir. Kul ise bu i ile vasflanmaktadr. Hatt bu sebepten kul iin hareket eden ismi douyor. Allah Tel ise bununla vasflanmyor. Allah Tel'nn:
185[185] 186[186]
Muhammed: 47/38 Rm: 30/40. 187[187] El-Bakara: 2/21.
ekil verenlerin en gzeli olan Allah'n an ne kadar yce dir. 188[188] yetinde cemi' sas ile, amurdan benim iznimle ku ekli yapyordun, ona flyordun da benim iznimle ku oluveriyordu. 189[189] yetlerindeki yaratma kelimesi, ekil vermek, takdir etmek mnasndadr. Zira kul, eer Allah'n takdirine uygun derse, beer takati ile bz tedbirler alr. Sonra bil ki; bu meselenin gerei, bu makamda bn -i Humann syledii u szdr: Eer denilirse ki, Allah Tel, kulda i yapmak zerinde kudret yaratmtr. Bu sebeple ihtiyar hareket ile zarur ve irade d hareketler arasnda fark gryoruz. Kudretin zellii tesir, yni talluk ettii eyin icaddr. Zira kudret, iradeye uygun biimde tesir gsteren bir sfattr. Bir olayda mstakil iki kudretin toplanmas mmkn deildir. yle ise, naslarn umumiliini tahsis ederek, kullarn ihtiyari ilerinden bakas kaydn koymak lzmdr. Bu kayt konulunca kullar kendi irade ve ihtiyarlarna bal ilerinde Allah'n yaratmas sonucu hadis olan kudretleri ile mstakil olurlar. Mtezile'nin gr de budur. Eer byle olmazsa halis bir cebir lzmgelir. Dolaysyla emir ve yasaklar batl olur. Bu soruya kar verilen cevap udur: Mesel, hareket, kulun sfat ve yaratcnn yaratmas olduu gibi, kulun kendi kudretine de nisbet edilir. Kulun kendi kudretine nisbet edilmesi sebebiyle o ha reket kulun kazanc mnasnda kesib kazan olarak isimlendirilir. Dolaysyla cebir lzmgelmez. Zira kulun kudretinin talluk ettii ey kendi ihtiyarna dahildir. Bu talluk bize gre kesib olarak isimlendirilmitir. Bir ite iki messirin toplanmasnn muhal olmas, eklinde geen sze cevap ise udur. Bir iin, iki kudret altna, biri yaratma kudreti, dieri kazanma kudretinin altna girmesi caizdir. Muhal olan, bir eser zerinde mstakil iki messirin toplanmasdr. Akid erhinde kulda hadis olan kudretin tarifi yle yaplyor : Allah'n kulda yaratt hadis bir sfattr. Kul, sebep ve letler bakmndan salam olduu zaman Allah Tel, ii yapaca zaman bu kudreti onda yaratr. Bununla u husus ortaya kyor: Kul iin ihtiyar ve irade yarattktan sonra teklifin illeti, ister itaat olsun, ister ktlk olsun, kulun ii yapmay kesin bir kararla kasd etmesidir. Bu sebepten bn-i Humm demitir ki; cebrin lzumu, naslar tahsis etmek ve kalbe ait kesin bir azim olan bir ii fiile karmak suretiyle defedilir. Lkin burada bir husus daha vardr. Bu kesin azim de umum hkme dahildir. Allah Tel, her eyi daha iyi bilir. Ehl-i Snnet limlerinden Baklln'nin tercih ettii sz udur. Allah Tel'nn kudreti, taat, yahut msyet gibi iin vasfna talluk eder. ki kudretin tesir sahalar ayr ayrdr. Bu mesele una benzer. Yetime vurulan tokat, terbiye iin de olur, eziyet iin de olur. Zira tokadn kendisi Allah'n kudreti ve tesiri ile olmaktadr. nk Allah kudret vermese kimse tokat vuramaz. Terbiye iin vurulduu zaman tokadn itaat, eziyet iin vurulduunda ise, ktlk kulun kendi kudret ve tesiri ile olmaktadr. nk bu kudretin talluku, kulun kendi azmi ve gayreti ile olmaktadr. mam Fahreddin er-Rz Tefsr-i Kebr inde bu konuda insafl davranarak yle demitir: nsan, muhtar grnmnde mecbur bir varlktr. Bu da beer aklnn varmas mmkn olan en son noktadr. Buna karlk derim ki: Bu kulun ii, kendi kudretine yakn olan Allah'n kudretinin tesiri olmakszn Allah'n ihtiyarna uygun olarak vuku' bulduu iindir. u yet-i kerme de bu noktav teyid eder: Rabbin dilediini yaratr ve seer. (Dilemede) serbestlik onlarn deil Allah'ndr. Allah' noksan sfatlardan beri klarm. Allah Tel, O'na e kotuklar eylerden uzaktr. 190[190] Ariflerden biri bu yet-i kermeye dayanarak yle demitir: Sen bir eyi dileme. Eer mutlaka dileyeceksen, dilememeyi dile. Allah Ktl De yilii De Murad Eder: Kullarn btn ileri Allah'n dilemesi, bilgisi, kazas ve kaderi ile meydana gelir. Tat ve ibadetlerin hepsi Allah'n emri, mahabbeti rzas, bilgisi, dilemesi, kazas ve kaderi ile sabit olur. Btn ktlkler de Allah'n bilgisi, kazas, takdiri ve dilemesiyle olur. Fakat, Allah Tel bunlara raz deildir, bu ileri istemez. Kendisine yaplan itaatlara razdr. nk Cenab Allah: Allah'a ve Resulne itaat edin. 191[191] buyuruyor. taatlara Allah'n mahabbeti vardr. Zira bu konuda da yle buyuruyor: Allah kendinden korkanlar sever. 192[192] Allah iyilik yapanlar sever.193[193] Allah, tevbe edenleri temizlenenleri sever. 194[194] buyuruyor. Allah ktlklere rza gstermez. nk bu konuda yle buyuruyor. Allah kfirleri sevmez. 195[195]
M'minn: 23/14. Mide: 5/110. El-Kasas: 28/68. 191[191] AI-i mran: 3/32. 192[192] l-i mran: 3/76. 193[193] AI-i mran: 3/134 194[194] El-Bakara: 2/222. 195[195] Al-i mran: 3/32.
188[188] 189[189] 190[190]
Allah zalimleri sevmez. 196[196] Allah kullarnn kfrne raz olmaz. 197[197] phesiz Allah adaletle, iyilikle, yaknlara vermekle emreder ve zinadan, ktlklerden zulm yapmaktan yasaklar. 198[198] Yasaklama emrin zdddr. Bu sebeple kfrn Allah emri ile dnlemez. Bu, selef limlerinden nakledilen mehur szdr. Selef her iin toplu olarak Allah Tel'ya nisbet edilmesinin caiz olmas hususunda ittifak etmilerdir. yle denilir: Btn kinat, Allahn muraddr. Selef limlerinden bazlar, tafsilta girmeyi menederek yle demilerdir: Yukardaki szn aklamasnda, Allah Tel kfr, zulm ve fsk murad etmitir, denilemez. nk bu sz kfr hatra getirir ve Allah'a kar terbiyeye riayet etmek gerekir. Nitekim Allah btn eyay yaratmtr. denilir, fakat pisliklerin yaratcsdr denilmez. Sonra bil ki; bir lim mam zam'n ibaresini yle aklyor: Tat ve ktlkler, yaratlmas iin yaplrlar. En iyisi bizim takrir ettiimiz husustur. O da udur: Allah'n emri umumdir. Bu mesele mam zam'n el -Vasyye adl kitabnda aklanmtr. mam Azam o kitapta yle diyor: Biz ikrar ediyoruz ki, ameller trldr. Biri hem amel, hem de itikad ynnden farz, dieri itikat ynnden deil yalnz amel ynnden farzdr. kincisi fazilettir, yani snnet, yahut mstahap, yahut nafiledir. ncs haram, yahut mekruhtur. Allah'n farz kld ameller, O'nun emri, iradesi, meeti, kazas, takdiri, rzas, muvaffak klmas ve yaratmas iledir. Yani kulun iini yaratmas, hkmne uygun olarak olmaktadr. mam zam'n metinde Bunlar Allah'n, kavli, hkm, ilmi ve Levh-i Mahfuz'daki yazs iledir, sz aktr, izaha ihtiyac yoktur. Bu, meet ile irade arasndaki farktr. Meet uhdiyet mertebesinde olup ezeldir. rade meietin, var olma annda ie talluk etmesidir. Bu makamda benim kalbime doan dnce budur. Dorusunu Allah bilir. Yine Allah'n hkm iledir sz de aktr. Zira bununla ya zel olan hkm kasdedilir. Bu da birinci kaza manasndadr. Yahut bu lemdeki olu dnyasna ait emir kasdedilir. Bu manada emrin bahsi gemitir. Faziletler ksmna dahil olan ameller ise Allah'n emri deildir. Yani fazilet, kafi yahut zann bir hkm gerektiren emir ile deildir. Ancak istihsan yolu ile o emrin mefhumuna dahil edilmitir. Fazilet cinsinden olan ameller de mam zam'n: Lkin bu ameller, Allah'n meeti, mahabbeti, rzas, kazas, takdiri, muvaffak klmas, yaratmas, iradesi, hkm, ilmi ve Levh -i Mahfuzdaki yazs iledir.sznn mefhumuna dhildir. Bizler Levh -i Mahfuz'a, kaleme ve Levh-i Mahfuz'da bulunan btn yazlara inanrz. Gnah, Allah'n emri ile deildir, lkin meieti, iledir, mahabbeti ile deildir. Kazas iledir, rzas ile deildir. Takdiri ve yaratmas iledir. Tevfiki ile deildir. Allah'n kulu muvaffak klmas Levh -i Mahfuz'da onu yazmas iledir. bn-i Humam'n Msyerede zikrettiine gre, Eb Hanfe'den iradeyi rza ve mahabbet, cinsinden kabul edip meieti byle kabul etmedii rivayet edilmitir. nk mam'dan yle bir fetva rivayet ediliyor: bir kimse karsna seni boamak istedim (i't lfz ile) derse ve boamay niyet ederse kars bo olur. Boamay murad ettim, yahut sevdim, yahut raz oldum, ifadeleri ile syler de boamay niyet ederse kars bo olmaz. nk meet, rza, mahabbet ve irade sfatlar kullarda farkl manalara gelmektedir. bn -i Humam'n rivayet ettii bu sz, dedii gibi deildir. Ehl-i Snnet'in ounluunun grne muhaliftir. Peygamber aleyhisselm'dan, selef limlerinin ittifak ettikleri: Allah'n diledii olur, Allah'n dilemedii olmaz. sz rivayet yolu ile sabit olmutur. Mutezile bu iki esasta Ehl-i Snnet'e muhalefet ederek Allah Tel'nn ktlkleri murad etmesini inkr etmilerdir. Delilleri de kendi inanlarnca Allah kullarna zulmetmeyi murad etmez. Allah kullarnn kfrne rza gstermez. phesiz Allah ktlkleri emretmez. Allah fesad sevmez. mealindeki yet-i kermelerdir. Onlarn bu grleri, irade, mahabbet, rza ve emrin birbirinden ayrlmaz mefhumlar olduu inancna dayanmaktadr, Mutezile taifesi derler ki; Allah Tel, kfirin iman etmesini murad etmitir, kfretmesini deil. Yine isyanda bulunan kiinin ktlk yapmasn deil itaat etmesini istemitir. Zira onlara gre, irkin olan bir ii murad etmek de irkindir. Buna gre, Mutezilenin inancnda kulun ilerinin ou Allah iradesinin hilfna olmaktadr. Halbuki Allah'n yetleri aka onlarn syledikleri hilfna dellet etmektedir. Nitekim Cenab Hak yle buyuruyor: Kime hidayet etmeyi dilerse, onun gsn sm'a aar, gnlne genilik verir. Her kimi de sapkla brakmak isterse, onun kalbini yle daraltr, sktrr ki, iman teklifi karsnda ge kacakm gibi olur.199[199] Eer Allah dileseydi btn insanlara hidayet verirdi. 200[200]
Al-i mran: 3/57. Zmer: 39/7. En-Nahl: 16/90. 199[199] Er-R'd: 13/31. 200[200] Es-Secde: 32/13.
196[196] 197[197] 198[198]
Eer dileseydik heskese hidayetini verirdik. 201[201] Allah dilemeyince siz dileyemezsiniz. 202[202] Allah dilediini hkmeder. 203[203] Allah, yaptklarndan sorumlu deildir, fakat kullar sorumlu darlar. 204[204] Rivayet edildiine gre, Mutezilenin ileri gelenlerinden biri olan Kad Abdul -Cebbar el-Hemedn Sahb b. Abbad'n huzuruna gitmi. Ehl-i Snnet imamlarndan biri olan Eb shak el -sferayni de Sahibin yannda bulunuyordu. Abdl-Cebbar, Eb shak' grnce: Ktlklerden mnezzeh olan Allah' noksan sfatlardan beri klarm. dedi. Buna karlk staz Eb shak da: Mlknde dilediinden bakas bulunmayan Allah Tel'y tenzih ederim. eklinde mukabele etti. Kad Abdl Cebbar bunun zerine: Rabbimiz, kendisine isyanda bulunulmasn diler mi? deyince: staz Eb shak: Rabbimize zorla isyan yaplabilir mi? dedi. Kad Abdl -Cebbar: Allah beni hidayetten meneder ve benim zerime ktlkle hkmederse ne olacak syle? Bana iyilik mi, ktlk m etmi olur? staz: Eer Allah seni, lehinde olan eylerden menederse ktlk etmi olur, fakat kendi hakkndan menederse Allah'tr, rahmetini dilediine tahsis eder. dedi. Bunun zerine Kad Abdl -Cebbar mars oldu. Szn ksas, gzellik kulun kendi iidir. Dnyada lmeyi hirette ise sevaba nail olmay gerektirir. irkin iler de yine kulun ilerinden olup dnyada ktlenmeyi, hirette ise azab gerektirir. u var ki ktlkler Allah'n rzas ile meydana gelmez. Ancak kazas ve iradesi ile meydana gelir. nk Cenab Hak yle buyuru: Allah kulunun kfrne raz deildir.205[205] rade, meiet ve takdir kullarn btn ilerine talluk eder. Rza, mahabbet ve emir ancak gzel ilere talluk eder, irkin ilere talluk etmez. Mesel; Allah Tel kullarndan bazlarnn kfir olacakIarn bildii halde onlara iman etmeyi emretmitir. Sonra bil ki; kulun taat, takati lsndedir. Nitekim Cenab Allah bir ayet-i kerimede yle buyuruyor. Allah, hibir nefse gcnn yettiinden bakasn teklif etmez. 206[206] Kulun, itaat teklifine ehil olaca kudret, bilgi ve ibadet ynnden zerine gerekli olan vecibeyi yerine getirecei letlerin salam olmasdr. (Mesel, akl ve shhat gibi.) Bu sebepten teklif ana gelmemi ocuklar ve deliler iman etmekle mkellef deildirler. Dilsiz, diliyle imann ikrar etme ykmllnde deildir. Namazda ayakta durmaktan ciz olan hasta da kyam ile mkellef deildir. Eb Cehil, aklsz deildi. Allah'n varl ve birliini tasdik etmee ve itiraf etmee gcm yetmiyordu, diyemez. Shhat bakmndan salam olduu halde namazn klmay terkeden kimse de: namaz klmaya gcm yetmiyor, diyemez. Hulsa, kul, ii kaza ve kadere brakarak kendi kudreti dahilinde bulunan ilerinden dolay mazeret dileyemez. Bu meselede mehur bir mkil vardr. Onu : Kfirleri korkutsan da, korkutmasan da birdir. Onlar i man etmez yetinin tefsirinde zikrettik. Bu yet, Allah Tel'nm iman etmeyeceklerini bildii Eb Cehil, Eb Leheb ve dier muannid kfirler 207[207] hakknda inmitir. Buradaki mkilin ikl yn aktr. nk Allah Tel, o kfirlerin, iman etmeyeceklerini ve kfr zerinde leceklerini bildii halde onlara iman teklifinde bulunmutur. Bunun cevab yledir: haddizatnda o kfirlerin iman etmeleri imknsz deildi. Zira Allah Tel'nn ilmi, onlarn iman etmemelerine talluk etmitir. Onlar iman etmemekle bir taraftan Allah'a kar isyanda bulunmulardr. Bir yandan da Allah'n emrine boyun emilerdir. Bu mana u yetten de istifade edilir: Halbuki gklerde ve yerde ne varsa hepsi ister istemez O'na boyun emitir ve hirette ona dneceklerdir.
208[208]
Yni gklerde ve yerde ne varsa, kullarn Rabbinin iradesine boyun emitir. Dnyada kaderin srr beer zerine gizlidir. Belki hirette de gizlidir. Bunu dn Yce Allah bir yette yle buyuruyor: De ki tam hccet Allah'ndr. O dileseydi hepinizi hidayete erdirirdi. 209[209] Hulsa istitaat (i yapma kudreti), kuldaki sebep ve letler salam olduu zaman iin yaplmas annda Allah Tel'nn yaratt bir sfattr. Kul eer hayr yapmak isterse Allah Tel, onun iin hayr yapma gcn yaratr. Eer kul iradesini ktye kullanarak ktlk yapmak isterse, Allah Tel, kulda ktlk iini yapma kudretini yaratr. (Daha baka bir deyi ile hayr yapmak zere kula verdii gc Cenab Allah ktlk yapaca zaman elinden almaz. nk bu g dnyada yaad mddet kulun kendinden ayrlmaz bir gtr. Bu kudret alnnca kulun lmesi gerekir. Cenab Allah kula, dnya hayatnda belli bir zaman kalma frsat verdiine gre, kul bu
nsan: 76/30. Mide: 5/1. 203[203] Enbiy: 21/23. 204[204] Enbiy: 21/23. 205[205] Zmer: 39/7. 206[206] El-Bakara: 2/286.
201[201] 202[202] 207[207] 208[208]
El-Bakara: 2/6. l-i mran: 3/83. 209[209] En'm: 6/149.
kudretini diledii gibi sarf etme yetkisine sahiptir, mtercim.) te bylece hayr yapma kudretini zayi etmi oluyor. Dolaysyla ktlenmeye ve azaba mstahak oluyor. Allah Tel, kfirleri hak sz duymadklar iin ktlyor. Yani kfirler Hz. Peygamberdin szlerini dnerek ve gerei arayarak hakikatla ilgili szleri dinlemek istemedikleri iin onlar ktlyor. Amel etmek, hakk kabul etmek iin bu szleri dinlemiyorlar, belki inkr tariki ile dinliyorlar. stitaat sz sebepler, letler ve azalarn salaml manasnda da kullanlr. Nitekim Cenab Hak yle buyuruyor: Allah'n insanlar zerinde yoluna gc yetenler iin Beytullah' ziyaret etme hakk vardr.210[210] Teklifin shhati, ilk manadaki istitaata gre deil de sebep ve aletlerin salaml manasndaki istitaata dayanr. Dn ki, Eb Hanfe'ye gre, kudret, iki zd manaya da yetkilidir. Yani ayni g ile kul, iyilik de ktlk de yapabilir. yle ki, kfre sarfedilen kudret aynen imana sarfedilen kudrettir. Bunda bir ihtilf yoktur. htilf, kudretin tallukundadr. Kudretin iyilik ve ktle talluk et mesi, kudretin kendinin de iki tane olmasn gerektirmez. Kfir, mkellef bulunduu imana gc yeter. Fakat, kendi ihtiyar ile bu kud retini imana sarfetmeyip kfre sarfederek zayi etmitir. Bu sebeple kfir ktlenmeye ve azaba lyk olmutur. Yukardaki yetin tefsiri sadedinde kfirin haddizatnda iman etmesinin imknsz olmadnn izah budur. Baka sebeplerle imann imknsz olduu istifhamna gelince, bu konuda yle iddia ediliyor: Allah, emrettiinin hilafn bilmitir, yahut murad etmitir. Mesel, kfirin imann, isyan eden kiinin itaatini istemitir, fakat, itaat ve imann olmayacn bilmitir. Bu ise kulun d sebeplerle iman etmesinin imknsz olduunu gsteriyor. Bu iddiaya verilen cevap udur: Kfire, kendine nazaran gc yettii ey teklif edildii iin teklif yapldnda bir mnakaa yoktur. Yni kfir kimselere de gcnn yettii iman teklifi vukubulmutur. Kula yaplan bu teklif, beerin gcnn yetmeyecei bir teklif de deildir. Bu teklifin, g dahilinde olmayan bir eyi teklif etmek olduunu syliyen kimse Allah'n bilgisi ve iradesinin, yaplan teklifin hilfna talluk ettiini ileri srmtr. Hasl kul, eer iman ile teklif edilmeseydi, Allah'n emrini terkettiinden dolay gnahkr olmayacakt. Allah'n ilmi ve iradesi talluk ettii iin kfirin iman ve faskn itaati imknsz gibi kabul edilmitir. Bu durum ise bize gre kulun gcnn yetmedii bir itir. nk sonunda bulunmasa da haddizatnda hadis olan kudret, salam bir ekilde fiile talluk etmitir. Bu iin esasn aratran ilim adamlarnca grnte sath bir mnakaadr. Allah muvaffak etsin. Sonra bil ki; beerin gc dahilinde bulunmayan iler mertebededir: Bunlarn birincisi, manas itibariyle iin mmkn olmamasdr. Mesel iki zdd toplamak, eyann hakikatini deitirmek, varl kadim olan yok etmek gibi. Bu mefhum itibariyle imknszlk kadim olan kudretin sahasna girmez, nerde kald ki yaratlm olan kudretin sahasna girsin. mknsz olan eylerin orta derecelisi, yaratlm olan beer kudretinin ilere asla talluk etmemesidir. Cisimleri yaratmak gibi kulun kudretinin bir eyi yaratmaya talluk etmesi imknszdr. Yahut adette imknsz olur. Bir da yklenmek, yahut gklere vastasz olarak kmak gibi. Kudretin tallukunun imknsz olduu ilerin en aa derecede olan, Allah'n ilmi ve iradesi, o iin hilfna talluk ettii iin o iin netice itibariyle imknsz olmasdr. Bu nc mertebedeki durumda kula teklif yapmann cevaz hususunda tereddt vardr. Fakat, byle bir iin vaki olamayaca hususunda ihtilf yoktur. kinci mertebedeki iin cevaz ise ihtilafldr. Fakat, vaki olmayaca hususunda ihtilf yoktur. ncsnn vukuunun caiz olmad ittifakla kabul edilmitir. Peygamberler Masumdur. Btn Peygamberler kk ve byk gnah ilemekten, kfrden ve irkin ilerden korunmulardr. Peygamberlerin evveli Hz. dem, hiri Hz. Muhammed Mustafa sallellhu aleyhi vesellem'dir. Hz. dem iin, peygamber deildi, demekse kfrdr. nk peygamberlerin peygamberlii Kitap, Snnet ve cma-i mmetle sabittir. Hz. Peygamber'den peygamberlerin says sorulunca yle cevap verdii rivayet edilmitir: Yzyirmi drtbin, bir rivayette de, ikiyz yirmidrt bin buyurdu. Fakat, en iyisi, peygamberleri say ile snrlamamaktr. Peygamberler, btn ktlklerden ve hususiyle kfrden korunmulardr. Gnah ilemezler, kfr halinde bulunamazlar. Zira kfr en byk gnahtr. irkin ilerden maksat: adam ldrmek, zina etmek, sihir yapmak, almak, iftira etmek, yalan konumak, sz gezdirmek, yetim mal yemek, kullara zulmetmek, lkede fesad kar mak, gibi hallerdir. Said b. Cbeyrden nakledildiine gre, bir adam bn -i Abbasa : Byk gnahlar katr, yedi midir? Diye sordu. bn -i Abbas bu adama yle cevab verdi. Yediyze, yediden daha yakndr.O kadar var ki, srar edince kk gnah kalmaz hepsi byk olur, istifar edince de byk gnah kalmaz, hepsi silinir. lim adamlar byk gnahn snr konusunda ihtilafa dmlerdir. bni irine gre, Allah Tealann yasaklad iler byk gnahtr. Allah Tealann : Yasaklandnz byk gnahlardan saknrsanz ktlklerinizi rteriz.211[211]sz bu fikri kuvvetlendiriyor. mam Hasan ile Said b. Cbeyr, Dahhak ve dierleri yle diyor lar.
210[210] 211[211]
l-i mran: 3/97. En-Nis: 4/31.
Kur'an'da korkutma ve tehdit zikrine yakn olarak gelen ileri yapmak byk gnahtr. En doru gr de budur. Sonra bil ki; bir kerre de olsa farz ve vacipleri terk etmek byk bir gnah olduu gibi, haram olan bir ii yapmak da byk gnahtr. Tenbellik sebebiyle bir kerre de olsa snneti terk etmek ise kk gnahtr. Mekruh olan ileri yapmak, snneti terk etmekte srar etmek ve mekruh olan bir ite srar etmek de yine byk gnahtr. Ancak, bu, farzlar terk etmek ve yasaldan ilemekten daha aa derecede bir gnahtr. Zira byklk ve kklk izaf ilerden ve nisb hallerdendir. Bu sebeple denilmitir ki: yilerin yaptklar iyilikler, mukarrebnun (Allah'a ok yaklam kiilerin) ktlkleri saylr. Yni mukarrebn derecesinde olan bir mslman, eer muttaki bildiimiz bir mslmann yapt ameli yaparsa, bu onun iin gnah saylr. O'nun daha stn mertebede bir amel sahibi olmas gerekir. Mtercim Akdet't-Tahav adl kitabn sarihi diyor ki: Burada zerinde derin bir ekilde dnlmesi gereken bir nokta vardr. O da udur: Byk gnahlar, bazen Allah'dan utanma, Allah'dan korkma, durumunu nemseme gibi haller ilve edilerek kk gnahlar seviyesine iner. Buna karlk, kk gnahlar da utanmazlk aldrmama Allah'dan kor kmama ve durumunu nemsemeyip hakir grme sebebiyle bazen byk gnah olmaya intikal eder. Bu, bir bakma kalbe bal bir itir, yalnz fiile talluk eden bir mesele deildir. nsan bunu kendinden ve bakalarndan bilir. Yine byk iyilikte bulunan kiilerden bazen iyilikleri hrmetine bakalarndan affedilmeyen gnahlar affedilir. Sonra en doru gre gre, bu gnahlardan korunma ii, peygamberler iin, peygamberlikten nce de sonra da sabittir. Peygamberler, ak mucizeler ve yetlerle takviye edilmilerdir. Ahmed b. Hanbel'in Msned'inde yle br hads-i erif vardr. Hz. Peygamber'e, peygamberlerin saysndan sorulunca: Yzyirmi drtbindir. yzon ise Resuldr. Bunlarn ilki dem aleyhisselm, sonuncusu Muhammed aleyhisselmdr. 212[212] Bu hads-i erf, aadaki yet-i kerme'ye aykr deildir. Cenab Hak peygamberlerin says hakknda yle buyuruyor: Onlardan bir ksmn size hikye ettik, bir ksmn da zikretmedik. 213[213] nk bir mesele hakknda icmalin sbutu, ahvalin sbutuna aykr deildir. Yni bir ey hakknda umum bir hkm zikredilirse, ondan sonra baz tafsiltn verilmesine aykr deildir. Tafsilt veri lebilir. Evet, en iyisi peygamberlerin saysn bir noktaya hasretmemek ve umum olarak brakmaktr. Zira saylar, inanta itimad ifade etmez. Belki Allah Tel'nn buyurduu gibi ; Hepsi Allah'a, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine iman ettiler. 214[214] Allah'n sfatlarnn saysna, meleklerin adedine, kitaplarn, peygamberlerin ve elilerin adetlerine dokunmadan ksaca hepsine iman etmek gerekir. Baz Peygamberler Kusur lemitir : Peygamberlerden bir ksmnn baz kusur ve hatalar olmutur. Sahip olduklar yksek hal ve makama nisbetle peygamberlerden bazlarndan, gerek peygamberlikten evvel, gerekse peygamberlik menkbeleri sabit olduktan sonra baz hatalar zuhur etmitir. Mesela unutarak, yahut azimeti (evly) terkedip ruhsatla amel ederek Adem aleyhisselam'n Cennetteki aatan yemesi gibi. dem (a.s.) bu aaca yaklamayn mealindeki ayet -i kerime ile kendisine iaret edilen aala muayyen bir aacn kasdedildiini o aacn cinsiyetinin kasdedilmediini zannederek aacn kendinden deil de cinsinden yemitir. Bunda beer kuvvetin zaafn beerin Allah mafiretine kuvvetle muhta bulunduunu ortaya koymak ynnden ilah hikmet yle gerektirmitir. Bu konuda yle buyuruluyor: Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim k, eer siz gnah ilemeseydiniz, Allah Tel gnah ileyen bir kavim yaratrd, dolaysyla bu kavim gnah ilerler, Allah'tan gnahlarnn rtlmesini isterler, Allah da onlarn gnahlarn rterdi. 215[215] Bu konuda sz genitir. Bu cmleden olarak bir nebze aklamada bulunacaz. Yukardaki inan limlerin ounluunun zerinde birlemi bulunduu inantr. Ancak sofilerden ve kelmclardan bazlar buna muhalefet etmiler, yanlma, unutma ve gafleti peygamberler hakknda caiz grmemilerdir. Amma Hz. Peygamber'in : Muhakkak benim kalbimi dnyaya ait baz istekler kaplar ve Ben gnde yz kerre Allah Tel'ya kar istifar ederim. 216[216] hadisinin tefsirinde mam Fahreddin er -Rz yle diyor: Bil ki ayn kalbi kaplar ve bir ksmn perdeler. Bu ince bulut gibidir, ki havaya arz olur. Havada grlen ince bulut dnyay ksmen perdelese de gnein kendini perdeleyemez. Ancak gnein nn tam olarak grnmesine engel olur. Bu hads-i erifin trl tevili vardr. Birincisi udur: Allah Tel, Peygambere Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi vesellem'e, kendisi bu dnyadan ayrldktan sonra mmetinde meydana gelecek ihtilflar, musibet ve gnahlar
Ahmed b, Hanbel Msned. Sfft: 40/78. El-Bakara: 2/286. 215[215] Mslim, Sahih, c. IV, s. 2106, Tevbe, Hadis No. 2749. 216[216] Mslim, c. IV, s. 2075, H. No. 2702.
212[212] 213[213] 214[214]
bildirdii iin Hz Peygamber bunu hatrlad zaman kalbinde bir perde ve zdrap hisseder, dolaysyla mmeti iin istifar ederdi. Derim ki, Hz. Peygamber byk ve yksek bir makamda bulunmakla beraber o makam devaml hatrlama ynnden bu gr akla uzaktr. kincisi udur: Hz. Peygamber bir halden, daha stn bir hale intikal ederdi O'nun istifar bunun iindi. Yani bu halin en yce bir hal olduuna inand iin istifar ederdi. Bu mna Cenab Hakk'n ; Muhakkak hiret hayat senin iin dnya hayatndan ziyade hayrldr. 217[217] mealindeki yete uygundur. ncs: Gayn, Allah'a muhabbet yolunda Hz. Peygamber'e gelen manevi sarholuk halinden ibarettir. yle ki bu hal onu kendinden geiriyordu. Sarholuk hali gidince bu duruma intikalinden tr istifar ederdi. Bu tevil, hakikat erbabnn tevilidir. Ben derim ki; Benim Allah'a yakn yle bir saatim vardr ki, mukarreb meleklerden herhangi biri benimle beraber olmaya gc yetmez. 218[218] Ancak u var ki, Hz. Peygamber'in istifar, Allah ak yolunda kendisine gelen sarholuk halinin gitmesi ve normale dnmesinden dolay deildir. Belki mahvolmaktan dolaydr. nk Hz. Peygamber: Muhakkak benim kalbime bir perde gelir, yle ki, okluu teklikten menetme yen cemul-cem' makamnda rabbimle birlikte bulunmaktan beni meneder ve vahdeti kesretten menetmez.219[219] buyuruyor. Bu hadiste okluktan maksat kinattr. Birlik ve teklikten maksat Allah'n birliidir. Hususiyle bu durum, risalet makamndadr, davet vazifesini tebli makamndadr. Hz. Peygamberi en mkemmel makamdan meneden her eyden istifar etmek daha uygundur. Gayn'n, bakalarn dnmek, alka kurmaktan ve meguliyetlerin skntsndan kinaye olduu da sylenmektedir. Lezzetleri kontrol etmek, sfatlar mahede etmek manasndan kinaye olarak da tefsir edilmektedir. Bu, aynen ilim, iman ve amelin ss ve ihsandr. Nitekim hsan hadisi de buna iaret ediyor. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi veselem yle buyuruyor: hsan, her ne kadar grmesen de Allah Tel'y grr gibi ona ibadet etmendir. 220[220] Burada Allah' grr gibi ibadetten maksat, Allah'a kulluk makamnda o dereceye varmandr ki, hatrna Allah'tan bakas gelmemelidir. Kalbler dncelerden bo olmaz. Hz. Peygamber'in kalbine Allah'tan baka bir dnce geldike bu dnceden dolay Allah'a kar istifar ederdi. Nitekim bu manaya hocalar hocas Eb'ul Hasan el-Bekr arif bn-il-Fnz da iaret etmilerdir. yle diyorlar: Sehven de olsa, senden baka bir istek hatrma gelse, mrted olduuma hkmederim. Bu ibarelerden iaret ehlinin u szlerinin manas anlalr: yilerin iyilikleri, mukarrebn derecesindeki kullarn ktlkleridir. Drdncs: Zahir ehlinin tevilidir. O da udur: Kalb, dncelerden, dnyaya ait isteklerden, ehvet dncelerinden, eitli meyil ve arzulardan bo deildir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem beeriyet icab kalbe gelen bu gibi dncelerden dolay onlar defetmek iin Allah Tel'y kar istifar ederdi. Ben de zahir limlerine uyarak derim ki bu tevilin beincisi udur: Hz. Peygamberin istifar ibadetlerin sonunu dnmekten, yahut taattaki noksanlklardan yahut nimetler karsnda krden aciz olmaktan dolay idi. Hz. Peygamber bu sebeple namaz tamamlad zaman istifar ederdi. Yine kaza-i hacetten kt zaman bu sebeple duada bulunurdu. Rbiat'l- Adeviyye'nin u sz de bu kabildendir: Bizim istifarmz, ok istifarlara muhtatr. Bunun iki manas vardr: biri dierinden daha dorudur, Biz bu makamdan sadede gelelim. Kad Eb Zeyd Usl-i Fkh adl kitabnda yle diyor: Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in ileri (an kasdn) drt ksma ayrlr. Vacib, Mstahab, Mubah ve Zelle. Bunlar Hz. Peygamber'den bilerek vaki olur. Uyuyan ve yanlan kiilerde olduu gibi kendi iradesi dnda vukubulan ilere itibar yoktur. Zira bu iler hitaba dahil deildir. Sonra zelle, yapan kimse tarafndan, zelle olduunu aklamaya yakn olmas lzmdr. Mesel; Musa aleyhisselm, kptyi bir yumrukta ldrd zaman: Bu eytann ilerindendir demek suretiyle zellesini kendi ifadesiyle aklamtr. Bu aklama yahut Allah tarafndan yaplr. Nitekim Allah Tel, dem aleyhisselm'dan bahsederken; dem, rabbine isyan ederek ard. 221[221] buyuruyor. Bununla beraber dem aleyhisselm'n bu zellesi, peygamberliinden nce idi. nk Allah Tel, yukardaki yetin devamnda: Sonra rabbi onu seip tevbesini kabul buyurdu ve ona doru yolu gsterdi. 222[222] buyuruyor. Zelle, aklamadan bo olmaynca, yani aklamaya muhta olunca kendisine uyulmak caiz olmad hususunu anlamak kimse iin zor deildir. Dolaysyla dier neve itibar etmek kalyor. emsl Eimme de bunun benzerini sylemitir. bn-i Humam demitir ki: Ehl-i Snnet'in Cumhuruna gre ihtiyar ve tercih edilen gr, peygamberlerin sadece byk gnahlardan
217[217] 218[218]
Duha:93/4 Kaynan bulamadm 219[219] Kaynam bulamadm 220[220] Buhari, c. I, s. 18, Amire, K. iman, 221[221] Th: 20/121. 222[222] Th: 20/122.
korunmu olduklar, kk gnah ilemekten korunmu olmadklardr. Bu ister hata ile olsun, ister yanlarak olsun ayndr. Ehl-i Snnet limlerinden, kk gnahlarn sehven de olsa mmkn olmadn syleyenler de vardr. Dorusu, peygamberlerin, ilerinde yanlmalarnn caiz olduudur. Hasl Ehl -i Snnetten hibir lim, bile bile peygamberlerden yasaklanm bir iin kmayacan caiz grmemitir. Ancak yanlma ve unutma yolu ile byle bir hatann sudur edebileceini sylemilerdir ki buna zelle denilir. Konev bu konuda yle diyor: Bazlar demitir ki smet, Allah Tel'nn halis ihsandr, kulun bunda bir ihtiyar yoktur. Bu da yle oluyor: ya Allah Tel, peygamberleri, meleklerin yaratlnda olduu gibi, bakalarna muhalif tabiatta yaratmtr ki bu tabiat sebebiyle gnaha meyletmezler, Allah'a taattan kamazlar. Yahut, Allah Tel, kendilerini beer tabiatnda yaratm fakat, cebren himmetlerini ktlklerden evirmi ve taatlara ekmitir. limlerden bir ksm da demilerdir ki; ismet, Allah Tel'nn bir fazl ve ltfudur. Lkin bu sfat, peygamberlerin ihtiyarlar is metten sonra taata ynelik, ktlkten saknacak ekilde bulunmaktadr. eyh Eb Mansr el-Mtridi de bu gre meylederek yle demitir: Peygamberlerdeki ismet sfat mihneti, yani ibtil ve imtihan yoketmez. Yni peygamberleri taata mecbur klmaz ve isyandan da aciz klmaz. Belki ismet Allah Tel tarafndan bir ltuftur. Peygamberi hayr ilemee sevkeder, ktlkten meneder. btil ve ihtiyar manasn gerekletirmek iin peygamberlerin irade ve ihtiyarlar baki kalr. Hz. Peygamberin Vasflar. Hz. Muhammed sallelahu aleyhi vesellem Allah'n elisidir. Nebisidir. Kuludur. Setiidir. Mustafasdr. Hz Peygamberin knyesi yledir. Muhammed b. Abdillh b. Abdil Muttalib b. Him b. Abd -i Menf b. Kusay b. Kilb b. Mrre b. K'b b. Ley b. Glib b. Fehr b. Mlik b. Nadr b. Kinane b. Hazme b. Mdrike b. lyas b. Mudar b. Nezzar b. Ma'd b. Adnan. Hz. Peygamber'in bu raya kadarki nesebinde hibir limin ihtilf vuku'bulmamtr. Hz. Peygamber, Alah Tel'nn elisi, yani Resul olup getirdii eriat, kendinden nceki dinleri neshetmitir. Hz. Peygamber sallelIahu aleyhi vesellem bir hadis-i eriflerinde: Hristiyanlar sa aleyhisselm' medhettii gibi beni medhetmeyin. Allah'n kulu ve elisi, deyin.223[223] buyuruyor. Hz. Peygamber bu hadislerinde varlk bakmndan nce olduu iin kulluu elilik zerine takdim etmitir. Ve kulluk makamndan istinkf etmedeine dellet etmesi iin byle sylemitir. Belki kendisinin bununla iftihar ettiine iaret olsun diye byle sylemitir. Sonra metinde peygamberlii elilik zerine takdim etmekte, grlen lemdeki varlklara uygun olduunu bildirmek ve iki mefhum arasndaki mehur farka iaret etmek iindir. Nakledildiine gre Nebi resl'den daha umumidir. Zira resul, tebli ile emredilen kiidir. Nebi ise kendisine vahiy gelen kiidir. Neb tebli ile emredme yahut emredilmeme ynnden daha umumidir. Kad Iyaz demitir ki Cumhur'un sahip olduu salam gr udur: Her Resul Neb'dir. fakat her Neb Resul deildir. Bir gre gre de Nebi emredil meyen peygambere tahsis edilmitir. Her ikisinin de e manal kelimeler olduu Biz senden evvel hibir resul ve hibir nebi gndermedik ki, o bir ey temenni ettii zaman, eytan onun arzusuna pheler kartrm olmasn. 224[224] Peygamberlerden resul ve nebi olanlar hakknda gelen baz hadisler de bize bu iki mefhumun birbirinden ayr manalar tadn ifade etmektedir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem ise: Ey Nebi, ey Resul! ifadeleri ile muhatap olmutur. nk Hz. Peygamber peygamberlerin btn sfatlar ile vasflanmt. Allah Tel'nn: Muhammed, sizden hibir erkein babas olmamtr, lkin Allah'n resul ve peygamberlerin sonuncusu olmutur. 225[225] yetinde sra hadislerinden birinde rivayet edilen u manaya iaret vardr: sr gecesinde Allah Tel ona yle buyurdu: Ben seni yaratl bakmndan nebilerin ilki, gnderili bakmndan ise sonuncusu kldm, Bu manadaki hadisi Bezzar da Eb Hreyre'den rivayet etmitir. mam Fahreddin er-Rzi bu konuda yle diyor: Gerek u ki Hz. Muhammed sallellahu aleyhi vesellem peygamberliinden nce hibir peygamberin eriat zerinde deildi. Hanef limlerinden aratrc olanlar yannda tercih edilen gr de budur. nk Hz. Peygamber hi bir Neb'nin asla mmeti deildi. Ancak o, risaletinden nce de Neblik makamnda idi. brahim aleyhisselm ve dier peygamberlerin eriatndan doru keifler ve gizli vahiy ile bu nbvvet makamnda kendisine grnen en doru bir yolda amel ederdi. Konev de bu gr Umdetnnesef adl kitapta nakletmitir. Bu gr bir topluluun dedii gibi Hz.
Buhar, Enbiya, Bab, 48. Ahmed b. Hanbel, c. 1, b. 23. Hac: 22/52. 225[225] Ahzb: 33/40.
223[223] 224[224]
Peygamberin peygamberliinin krk yandan sonrasna hasredilmi olmadna dellet eder. Belki Hz. Peygamber'in doduu gnden itibaren peygamberlik vasf ile vasflanm bulunduuna iaret eder. Hatta, dem su ile amur arasnda iken ben peygamber idim hadisi, Hz. Peygamber'in, bu glge lemi yaratlmadan evvel ruhlar leminde neblik vasf ile vasflanm bulunduuna dellet eder. Bu, Hz. Peygamber'e mahsus bir vasftr. Peygamberlik iin yaratld ve risalet iin hazrland mnasna hamledilmi deildir. Huccetl -slam mam Gazal'nin szlerinden de bu anlalmaktadr. Zira bu takdirde Hz. Peygamber'in bakalarndan ayrlmaz, hatt halk arasnda bu sfat ile methedilmesi caiz olurdu. Sonra Hz. Peygamber'in nebilik ve resll muci zelerle sabittir. Belki Hz. Peygamber'in kendisi zat ve sfat bakmndan bal bana bir mucizedir. Nitekim Kaside-i Brde sahibi bu konuda yle diyor: Cahiliyette ilim, yetimlik durumunda mkemmel terbiye edilme, mm olan peygamberde, sana mucize olarak yeter. ir Hassan b. Sabit de yle diyor: Hz. Peygamber'de ak mucizeler bulunmasa da, sana apak hayrla gelirdi. Bunun aklamas yledir: Yalanclardan kim peygamberlik iddiasnda bulunmusa, azck akl olanlar yannda cehaleti ve yalan ortaya kmtr. Belki yle denilmitir: iinde bir sr gizlenenin srrn Allah Tel, mutlaka yznde meydana karr yleki lisannda srmelerle yalan meydana kar. u yet -i kerime bu hususu takviye etmektedir: Allah, gizlediklerinizi aa karr. 226[226] Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem dnya ve hirete ait makamlardaki gerek kerametleri ile Allah tarafndan seilmitir. Nitekim O'nu medih sadedinde imam Busr yle diyor: Eer Hz.peygamber olmasayd,dnya yokluktan varlk sahasna kmazd. Hz. Peygamber Byk-Kk Hi Bir Gnah lememitir. Allah seni affetti, onlara niin izin verdin? 227[227] Hibir peygamber iin yeryznde ar basmadka (dmana stn gelmedike) esirleri bulunmak (bunlardan fidye almak) vuku bulmamtr. 228[228] yetleri nail bulunduklar en yksek makama nisbetle evly terk etmek mnasna hamledilmitir. Hz. Peygamber'den Sonra nsanlarn En Faziletlisi: Hz. Peygamber'den sonra insanlarn en faziletlisi Eb Bekr es Siddk radyellahu anh, sonra mer b, Hattab, sonra Osman b. Affan, sonra Ali b. Eb Tlib radyalahu anhum'dur. Burada Hz. Peygamber'den sonra demek, Hz. Peygamber'in varlndan sonra dnyada bulunduu halde demektir. sa aleyhisselm'n yeryzne inmesi her ne kadar Hz. Peygamberden sonra olacaksa da esas peygamberlii ondan evvel olmutur, dnyadaki varl da ncedir. mam zam'in yukardaki sz ile zaman bakmndan uzakl kasdetmi olmas uzak bir ihtimal deildir. erh'ul-Maksidda byk limlerin u gre sahip bulunduklar zikredilmektedir: Peygamberlerden drd yaayanlar zmresindendir. Bunlar da Hzr, lyas, yeryznde; sa ile drs aleyhimesseIm ise gkyznde yaamaktadrlar. Hasl peygamberlerden sonra insanlarn en stn Hz. Eb Bekir'dir. Hz. Eb Bekr'in cahiliyet devrindeki ismi Abd'l -Kbe idi. Reslullah sallellahu aleyhi vesellem kendisine Abdullah adn vermitir. Hz. Eb Bekr'in babasnn ismi Eb Kuhfe Osman b. mir b. K'b b. Sa'd b. Teym b. Mrre b. K'b b. Ley b. Glib b. Fehr el -Kurei es-Sddk et-Teymidir. Sddk adn ok doru olmas, hakk kuvvetle kabul etmesi, inancnn ve tasdikinin kuvvetli olmas dolaysyla almtr. Gelmi ve gelecek velilerin en stndr. Hz. Eb Bekr'in velilerin en stn olduu hususunda icma vaki olmutur. Rafizilerin buna muhalefetlerine itibar yoktur. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem onu, kendi yerine namaz kldrmak iin ne geirmitir ve o, gerek bir halifedir. Hz. Peygamberin Eb Bekir'i Yazl Bir Ahit le Halife Nasb Etmekten Vazgemesi : Buhar ve Mslim'de Hz. Aie'den yle dedii rivayet edilmitir. Hz. Peygamber hasta olunca ; Eb Bekr'i ve kardeini bana ar ki Eb Bekir iin bir yaz yazdracam. Zira ben bir kiinin (hilfeti temenni ederek) ben Eb Bekir'den daha liyakatliyim, demesinden korkuyorum, Allah da, mslmanlar da Eb Bekir'den bakasn kabul etmez. buyurdu.229[229] Hz. mer'in vefatndan nce ;
226[226] 227[227]
El-Bakara: 2/72. Et-Tevbe: 9/43. 228[228] El-Enfl: 8/67.

229[229]
Mslim. Sahih, e. IV, s. 1857, Hadis No: 2387; Buhar, Sahih.
Eer benden sonra bir halife seersem, benden daha hayrl olan Hz. Eb Bekir bunu yapmtr. Eer bir halife semezsem benden daha hayrl olan Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de bunu yapmamtr. sznden kasdettij mana, u olsa gerek: Yani Hz. Peygamber, yazl bir ahid ile halife nasbetmemitir. Eer bir ahid yazacak olsa, bunu Hz. Ebu Bekir iin yazard. Belki bunu yazma k istedi, fakat sonradan terketti. Ve Allah Tel da mslmanlar da Eb Bekir'den bakasn kabul etmez. buyurdu. Bu sz, mcerred bir ahid yazmaktan daha mbalal olmutur. Zira bu sz, mslmanlara Hz. Eb Bekr'i halife nasbetmeyi hem sz, hem de fiil ile gstermitir. Hz. Peygamber Hz. Eb Bekr'i kendine halife nasbetmek iin rza bir ihtiyar ile ihtiyar etti ve bu nun iin bir ahidname yazmak da istedi. Sonra, mslmanlarn Hz. Eb Bekir etrafnda ittifak edeceklerini bilerek bu ahidnameyi yazmaktan vazgeip, Allah'n iradesi ve mslmanlarn semesi ile ye tindi. Sonra hastalnn beinci gnnde perembe gn yine yazmak istedi. Bazlarnda, bu sz hastalk ynnden mi, yoksa uyulmas gerekli olan hususlardan m olduu hususunda pheye dnce yukarda zikredilen sebeplere dayanarak Hz. Peygamber abidnameyi yazmaktan vazgemitir. Yni bazlarnn kalbine hastalk halin de Hz. Peygamber'in yazd yaznn muteber olup olmad hususunda phe girdi. Bu phe zerine Hz. Peygamber yaz yazdrmay terk etmitir. Eer, bir halifenin tyini mmet zerinde phe meydana getirecek ilerden olsayd, mazeret iin kesin bir ekilde onu aklard. Ancak, muhtelif sebepler ve deliller Hz. Eb Bekr'n hilfet iin tyin edildiine ve bunu anladklarna dellet edince, burada maksat hasl olmutur. Sonra Ansar'n hepsi Hz. Eb Bekr'e biat etmilerdir. Ancak halifeliin kendisine verilmesini isteyen S'd b. Ubade biat etmemitir. Bu sebepten, Hz. mer ile Eb Ubeyde ve Ansar'dan orada bulunanlar Hz. Eb Bekr'e biat edince bir sahabi gelip; Sa'd' ldrdnz. demitir. Hz. mer bunun zerine: Onu Allah ldrmtr. cevabn vermitir. Hem sahabeden hibiri Hz. Peygamber'in Eb Bekir'den baka Hz. Ali, Hz. Abbas ve baka kimseler hakknda birini hilfet iin nasbettii hususunda ak bir ekilde beyanda bulunduu rivayet edilmemitir. Eer olsayd Hz. mer ile Eb Ubeyde'nin bunu aklamalar gerekirdi. bn-i Batta'nn rivayet ettiine gre, mer b. Abdil -Aziz Muhammed b. Zheyr el-Hanzal'yi Hasan -i Basr'ye gndererek: Hazreti peygamber Hz. Eb Bekr'i halfe tayin etmi midir? diye sorunca: Senin arkadan (Yni mer b. Abdil-Aziz) phede midir? Evet, kendinden baka ilh bulunmayan Allah'a yemin ederim ki, Hz. Peygamber Eb Bekr'i halife nasbetmitir. Muhakkak Hz. Eb Bekir, hilfet makamna oturmakta Allah iin en sekin kii idi. Metinde getii zere, Hz. Peygamber'den sonra insanlarn en hayrls ibaresinde insan kaydn koymann sebebi, Cebrail, Mkil, srafil, Azrail, Ar' yklenen meleklerle Mukarrebn meleklerden Kerbbiyyn gibi sekin melekler insanlarn avam tabakasndan daha stn olmalarna binaendir. Bu melekler her ne kadar mctehidlerin szlerinden anlalan en doru gre gre nebi ve resullerden daha aa mertebede ise ler de onlar insanlarn avam tabakasndan daha yukar mertebededirler. Din iinde bu mesele iin kesin bir za ruret yoktur. Hz. mer'in Fazileti: Hz. Eb Bekir'den sonra insanlarn en stn mer b. Hattab'tr. Knyesi yledir: mer b. Hattab b. Nfeyl b. Abd'il-Uzza b. Rebh b. Abdillh b. Kard b. Drah b. Ady b. K'b-el-Kure el-Adev. Hz. mer'in mehur olan knyesi Faruk'tur. Yni hak ile btl birbirinden ayrmak hususunda mbala edici demektir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi veseilem onun hakknda yle buyurmutur : phesiz, hak mer'in lisan zerinde gelir, 230[230] Bir gre gre, muvafk ile mnafk birbirinden ayrdettii iin Hz. mer bu knyeyi almtr. Hz. mer hakknda u yet-i kerime inmitir: Sana indirilen Kur'an'a ve senden nce indirilen kitaplara iman ettik, diye bo iddiada bulunanlara bakmaz msn? O azgn eytana kar muhakeme olmak istiyorlar. 231[231] limler; Hz. mer'in fazileti ve halifeliinin gerek olduu hususunda ittifak etmilerdir. Hz. mer'in ehid edilmesi ve Hz. Osman'n vefatndan evvel biat etmesi uzun bir ekilde Buhr'de zikredilmitir. Oraya mracaat, edilmelidir. Hz. Osman'n Fazileti: Hz. mer'den sonra insanlarn en stn, nc halfe Hz. Osman b. Affan'dr. Knyesi yledir: Osman b. Affan b. s b. meyye b. Abdi-ems b. Abd-i Menf b. Kusay el-Kure el-Emev. Hz Osman Zn -Nreyn lkab ile mehurdur. Bu lkab almasnn sebebi, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in iki kz ile evlenmi bulunmasdr. Hz. Peygamber'in bir kz lnce ikinci kzn ona nikahlamtr. Ve bu kznn da lmesi zerine buyurmutur ki:
230[230] 231[231]
Ahmed b. Hanbel, Msned, c. II. 53; bn-i Mace, Mukaddime, II. En-Ns: 4/60.
Baka bir kzm daha bulunsa, onu da Osman'a nikh ederdim. Hatt yle denilmektedir; dem leyhisselm'dan beri Kyamete kadar hibir peygamber'in iki kzn Hz. Osman'dan bakasnn nikahlad vki olmamtr. Hz. Osman'n bu knyeyi, Hz. Peygamber Eb Bekir radyellahu anh'a bir kerre, Hz. Osman'a ise iki kerre dua ettii iin ald da sylenmektedir. Hz. Al'nin Fazileti: Hz. Osman'dan sonra insanlarn en stn Hz. Ali b. Ebi Talib'tir. Onun da knyesi yledir: Ali b. Eb Tlib b. Abdil-Muttalib b. Him b. Abd-i Menaf b; Kusay el-Kure el-Him." Hz. Ali'nin mehur ofan knyesi Murtaza'dr. Hz. Ali, Hz. Peygamber'in kz Fatmat'z -Zehr'nn kocas, Hz. Peygamber'in amcasnn oludur. Hz.Ali yksek derecede ilim sahibi idi. Sahabenin byklerinin kendisinden sorduklar mkl meseleler karsnda verdii fetvalar oktur ve mehurdur. O'nun bu fetvalarnn okluu Hz. Peygamber'in kendisi hakknda buyurduu; Ben ilmin ehriyim, Hz. Ai de kapsdr. 232[232] Sizin en iyi hkm vereniniz Ali'dir. szlerini dorulamaktadr. Drt halifenin faziletleri hadis kitaplarnda yazldr, onlarn hayat hikyeleri ile emailleri ilim adamlarnn lisanlarnda hret bulmutur. Mikt, erhi Mirkt da bir ksmn aklamzdr. Hz. Eb Bekir'in stnlne dellet eden en kuvvetli delil, Hz. Peygamber'in, hastal zamannda gece ve gndz onu halka imamlk yapmaya nasbetmesidir. Bunun iin sahabenin bykleri demilerdir ki; Hz. Peygamber'in dini ilerimiz iin setii kiiyi dnya ilerimiz iin nasbetmeye hi raz olmaz myz? Sonra Cumhur-i sahabenin, Hz. Eb Bekr'in hilfet makamna nasbi ve dierlerinin de son durumda onlara ittiba konusunda ittifaklar vardr. el-Hulsa adl kitapta yle bir ibare vardr: ki kiinin bilgi ve hal gidi bakmndan durumlar bir olsa, fakat kraat bakmndan biri dierinden daha iyi olsa, buna ramen cemaat die rini imamla geirse cemaat hataya dm olur. Yine bunun gibi, bilgi ve ahlk bakmndan birbirine denk olan iki kiiden biri muhakeme usullerini bilmek bakmndan dierinden daha stn olsa, buna ramen dierini kadla nasbetseler, yine hata ilemi olurlar. Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'in stnl hakknda Ehl-i Snnet limleri arasnda ittifak edilmitir. Bu tertip Hz. Osman ile Hz. Ali arasnda da aynendir. Ehl -i Snnet limlerinin ekserisinin gr de budur. Ancak Kfe ve Basrallardan buna muhalif bir gr rivayet edilmektedir. Sonra bil ki, Rafzilerle Mutezilenin ounluu Hz. Ali'yi Hz. Eb Bekir zerine stn tutmaktadrlar. Eb Hanfe hazretlerinden de Hz. Al'yi Hz. Osman'a stn tuttuu yolunda bir rivayet nakledilmektedir. En salam gr, Ehl-i Snnet limlerinin ounluunun kabul ettii kuvvetli grtr. Eb Hanife'den rivayet edilen kuvvetli gr de bu yoldadr. Nitekim metinde de bu gr zre halifelerin tertibini yapmtr. erh'ul-Akidde de selef limlerinin grlerini bu tertip zre bulduk. Dorusu selef l imleri bunun delilini bulmasalar bu ekilde bir tertip yapmazlard. Selef limleri Hz. Osman', Hz. Al'den stn tutmada tereddtl olsalar gerek ki, sadece Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'i dierlerine kar stn tutmay ve Hasan ile Hseyin'i sev meyi Ehl-i Snnet'in almetlerinden saymlardr. El insaf! Eer stnlkten maksat sevabn okluu ise bu noktada tereddt etmenin bir yn vardr. Eer, akll kiilerin saydklar faziletlerin okluu kasdedilmise o zaman bu noktada duraklamann bir manas yoktur. Buradaki stnlk sznden maksat, Hz. Osman'n Ali zerine stnldr. Hemen ncesinde duraklama sz gemesi bir karinedir. Yoksa drt halife arasndaki stnlk kasdedilmi deildir. Muteehhirin limlerinden (sonraki limlerden) bazlarndan nakledilen husus udur: bu mnada stnlk hakknda kesin bir hkm yoktur. Zira bunlardan biri iin rivayet edilen bir fazilet yoktur ki, dierinin bu fazilete ortakl bulunmasn. Birinin bu fazilete hakikaten tahsis edilmesi takdirinde dierinin de bakasna tahsisi gerekir. Zira bu fazilet ya haddizatndaki erefi, yahut kemiyetinin fazlal sebebiyle birok faziletlerden daha tercihli olabilir. Baka bir haiyeci de yle demitir: Hz. Osman ile Hz. Ali arasndaki fazilet tercihinde duraklamaya bir sebep yoktur. Belki Hz. Alinin daha stn olduuna hkmetmek gereklidir. Zira onun hakknda menkbelerinin yaygnl, faziletlerinin okluu, kemal sfatlar ile vasflanm bulunduu ve birok kerametlere tahsis edildiine dellet eden rivayetler tevatr derecesinde nakledilmitir. Bu haiyecinin sznn akndan anlalan manadr. Bu sebepten denilmitir ki bu grte bir nevi rafzlik rayihas vardr. Ancak bu phesiz bir uydurmadr. Zira Hz. Ali'nin yksek kemalt ve faziletleri oktur. Bu konudaki rivayetlerin tevatr derecesine ulamas inkr mmkn olmayacak bir mna tar. Eer bu, snneti terk ve iptal etmekse rivayet ve dirayet ehlinden hibir kii snn deildir. Dinde taassubtan, hak ve yakn olan bilgilerden uzaklamaktan sakn. Hz. Ali'nin, Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'den stn kabul edilmesinin Ehl-i Snnet mezhebine muhalif olduunda bir gizlilik yoktur. Selef limlerinin tm bu grtedir. Ancak, sonradan gelen limlerden bir ksm Hz. Ali'nin, Hz. Osman'dan
232[232]
Feyz'ul-Kadir, c. III s. 46, Taberan.
stn olduuna meyletmilerdir. Sahabe'den Eb'ut-Tufel bunlardandr. Eb'ut-Tufeyl'in inand ve Allah'n dininde dayand gr udur: Hz. Eb Bekr'in dierlerinden stn olduu kesindir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem kendisine, veklet yolu ile insanlara, imamlk yapmasn ona emretmitir. Halbuki slm dininde biliniyor ki, imamla lyk olan daha stndr. Hz. Ali de o zaman Medine'de bulunuyor du. Sahabe'den dier byk sahabler de yle. Hastalk gnlerinde Hz. Peygamber Hz. Eb Bekr'i imamla stn olduunu bildii iin geirmiti. Hatt bir keresinde Hz. Eb Bekir geri ekilerek Hz. mer imamlk iin ne gemek zere iken Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem yle buyurdular: Allah da m'minler de Eb Bekir'den bakasn kabul etmez. Hz. ie'nin, babasna kar gelme kazyyesi mehurdur. Hz. Eb Bekr'in imamlk yapmas, hilfet makamna nasbedileceine bir iaret idi. Bunun iin sahebe, Hz. Peygamber: Onu din iimiz iin seti, dnyaya ait ilerimiz iin biz onu neden semeyelim? diyerek Hz. Ali'nin, kendisini Hz. Eb Bekr ve Hz. mer zerine stn tutan kimseleri, iftira eden kiiyi dver gibi dvd rivayet edilmitir. Drt Halife Gerek Halifedir : Gemite olduu gibi bu drt halife hak zerinde bakdirler. Hak ile beraber daimdirler. Onlarn hepsini severiz. Hallerinde bir deiiklik, kemallerinde bir noksanlk olmakszn hak zerinde bakidirler. Bu ibarede Rafzlere reddiye vardr. Onlar halife hakknda yle derler. halife Hz. Peygamber zamanndaki hallerini deitirdiler. Onlar hakknda, faziletlerine dellet eden ayetler, gzel hayat hikyelerini bildiren hadisler gelmitir. Yukardaki szde Hariclere de reddiye varir. Onlar da Hz. Ali ve ona uyanlar kfir olduklarna hkmediyorlar. Bir m'minin ldrlmesi gnahn irtikb ettikleri iin Hz. Muaviye ve ona uyanlarn da kfir olduuna hkmediyorlar. Zira Hricilere gre, adam ldrmek, insan iman snrndan karacak byk bir gnahtr. Biz bu drt halifeyi severiz, sayarz. Onlardan hibirine svmeyiz. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor. Benim ashabma svmeyin. Allah Tel da ilk muhacir mslmanlar hakknda yle buyuruyor: Muhacir ve Ansar'dan slm'a ilk girerek ne geen mslmanlar; bir de gzel amellerde bulunmak suretiyle onlarn izinde yryenler; Allah onlardan raz olmutur, onlar da Allah'tan raz olmutur. 233[233] Bu drt halifenin slm'a ilk giren ve Cennet'e ilk girecek olan mslmanlardan olduklar hususunda ittifak vardr. Bunlar, Allah'n rza Cennetine ilk olarak gireceklerdir. Bu yet, onlarn anlarnn yceliine, imanlarnn kesinliine, makamlarnn gzelliine kesinlikle dellet ediyor, ister akl olsun, ister nakl olsun bu yet karsnda kesin bir delilden bakas kabul edilemez. Bunlara kar terbiyesizlikte bulunan, onlara amur atan, onlarda var olan Hz. Peygamberle sohbet faziletine saygszlkta bulunanlarn byle bir kat' delilleri yoktur. Sahabe, Hz. Ebu Bekr'in Hz. Peygamberle sohbetini, arkadaln inkr eden kfir olduunda ittifak etmilerdir. nk onun sahablii hakknda nas vardr. Cenab Hak Kur'an - Kerm'de syle buyuruyor: Eer siz peygamber'e yardm etmezseniz, Allah ona vaktiyle yardm ettii gibi yine yardm eder. Hani Mekke mrikleri onu Mekke'den kardklar zaman ikinin ikincisi (Hz. Eb Bekir) ile beraber maarada idiler. O vakit Hz. Peygamber arkadana yle diyordu: zlme, nk Allah'n yardm bizimle beraberdir. 234[234] Mfessirler, bu yetteki Peygamberin arkada ifadesinden, Hz. Eb Bekr'in kasdedildiinde itti fak halindedirler. Bunda Hz. Eb Bekr'in, Hz. Peygamber'in ashab arasnda en kmil bir ferd olduuna iaret vardr. Sahabileri Hayrla Anmak: Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in sahablerini yalnz hayr ile anarz. Zira o fesad maksad ile srar ederek yaplm olmayp kendi itihadndan domutur. Belki onlar, bu ktlkten hayr- med'a dnmlerdir. Bizim onlara kar iyi bir zanda bulunmamz gerekir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de onlar hakknda yle buyuruyor: En hayrl nesil benim asrmn neslidir. 235[235] Yine Hz. Peygamber yle buyuruyor; Ashabmdan bahsedildii zaman dilinizi tutun. 236[236] Bu hadislere dayanarak ilim adamlarnn ounluu, sahabenin hepsinin gvenilir kiiler olduu grndedirler. Bu gvenilir olu, Hz. Osman ve Hz. Ali devrindeki fitneden evvel de sonra da baki dir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yine yle buyuruyor: Benim ashabm, yldzlar gibidir. Hangisine uyarsanz, doru yolu bulursunuz. bn-i Dakik sinde yle diyor: Sahabe arasnda ihtilf bulunduu hususunda nakledilen rivayetlerin bir ksm btldr, bir ksm yalandr;
233[233] 234[234]
Et-Tevhe: 9/100. Et-Tevbe: 9/40-174. 235[235] Buhar, c. IV, fazailus-sahabe, 5. s. 189. 236[236] Feyzul Kadir, c. I, s. 347.
onlara iltifat edilmez. Doru olanlarn gzel bir ekilde tevil ederiz. Zira onlar hakknda Allah Tel'nn medh -u senas gemitir. Buna ilve edilen szler tevile ihtimali vardr. phe vehimli bulunan szler gerek ve bilinen hususlar btl klmaz. Bu konuda mam afi yle diyor: Allah Tel sahabe devrinde akan o kanlardan bizim ellerimizi temizlemitir, dolaysyla dillerimizi onunla bulatrmamalyz. mam Ahmed b. Hanbel, Hz. ie ile Hz. Ali arasnda cereyan eden vakadan sorulunca yle cevap vermitir: O bir mmettir ki gelip geti. Kazandklar iler kendilerine aittir, sizin kazandklarnz da size aittir. Siz onlarn yaptklarndan sorumlu deilsiniz. mealindeki yet-i kerimeyi okudu. mam zam Eb Hanife de yle buyuruyor: Hz. Ali olmasayd Hariclerin hayat hikyelerini bilemezdik. Byk Gnah lemekle M'min Kfir Olmaz. Ne kadar byk olursa olsun, hell olduuna inanmadka hibir mslmam, iledii herhangi bir gnah sebebiyle tekfir etmeyiz, man ismini onlardan yok etmeyiz. Haricler ise byk gnah ileyen bir mslmana kfir diyorlar. Bize gre, bir mslman, iledii gnahn hell olduunu kabul etmedike imandan kmaz. Haram olduu kesin delillerle sabit olan bir iin hell olduuna inanan kimse ise kfirdir. Biz, byk bir gnah ilemesi sebebiyle bir mslmandan iman vasfn drmeyiz. Mutezile taifesi ise, byk gnah irtikab edenlerin imandan kacana fakat, kfir de olmayacana inanmaktadrlar. Onlar, bu yk gnah ileyenler iin kfr ile iman arasnda bir mertebe ispat ediyorlar ve byk gnah ileyen ne mmindir, ne kfirdir, diyorlar. Halbuki dier taraftan, byk gnah ileyen bir mminin ebediyyen Cehennemde kalacana da inanmaktadrlar. mam Eb Hanfe'nin, Cehm'e k ey kfir! sz, bidat ehlinden de olsa, kble ehli olan gnahkr kiilere kfir demeyi nefyetmekte sz geniletmee sonra kfire benzetmee hamledilmitir. Gnahkr Kimse De Gerek M'mndr : Biz, byk gnah ileyen kimseye gerekten mmin deriz. Bir kimsenin kfir olmakszn fsk bir mmin olmas caizdir. nk iman dil ile ikrar, kalb ile tasdikten ibarettir . Azalar ile amel etmekse Ehl-i Snnet'e gre, imann olgunluk mertebesinden ve ihsann gzelliindendir. Hariclerle mutezileye gre ise, amel imann bir paras, yahut yarsdr. Bu meseledeki ihtilfn mene ite bu noktadr. Mutezilenin Ehl-i Snnetten Ayrlmas: Bu mnakaann asl udur: Mutezilenin reisi Vasl b. At, Hasan -i Basr'nin talebelerinden olup onun meclisine devam ediyordu. Bir mddet sonra meclisinden ayrld. Ayrlmasnn sebebi u vak'adr: Vasl b. At, byk gnah ileyenin ne mmin ne de kfir olmadn kabul ediyor, dolaysyla iki mertebe arasnda bir derece ispat ediyordu. Bu dncesi dolaysyla hocas Hasan -i Basri: Vasl bizden ayrld. dedi. te bu sebeple Vasl b. At'nn dncesini takip edenlere Mutezile ad verilmitir. Yni Ehl-i Snnetten ayrlanlar demektir. Mutezile ise kendilerine adalet sahibi ve Tevhd ehli adn takmlardr. nk onlar, Allah'a itaat edene sevap vermek, isyan edene azab etmek Allah Tel zerine vaciptir, dediklerinden ve Allah Tel'nn sfatlarn nefy ettiklerinden kendilerine adalet sahibi, Tevhid ehli adn takmlardr. Sonradan onlar, kelm ilminde ileri giderek inanca ait birok meselelerde Felsefecilerin eteklerine yaprlar. Dolaysyla mezhepleri insanlar arasnda da yaylmaya balad. Bu durum Ehl -i Snnette tikad Mezhebi mamlarndan Ebul Hasan el'E'ri, hocas Eb Al elCbb'ye u soruyu soruncaya kadar devam etmitir: karde hakknda ne dersin? Biri Allah itaat ederek ld, dieri isyan ederek ld. ncs de kkken ld. E'ri'nin bu sorusuna karlk Eb el-Cbb yle cevap vermitir; Birincisi Cennetle mkfatlandrlr. kincisi Cehennem atei ile azab edilir. ncs sevap da almaz, azab da. Bu cevap zerine E'r yine sorusunu sormaya devam etti: Eer ncs, yani kkken len Allah Tel'ya, kar: Y rabb! Beni neden kkken ldrdn de bytmedin. Byseydim, sana iman edip itaat ederdim, ben de Cennet'e girerdim? derse Allah Tel nasl cevap verecek? Cbb yl e dedi: Allah ona yle cevap verir: Ey kulum Ben biliyordum ki sen byseydin bana isyan edecektin, dolaysyla Cehennem'e girecektin. Senin iin faydal olan kkken lmendi. E'ari yine sordu: . kincisi eer derse ki: Y rabb! Niin beni de kkken ldrmedin ki, sana si olmasaydm, dolaysyla
Cehennem'e girmeseydim?* Allah Tel ne cevap verir: Bu soru karsnda Cbb mars oldu, bir cevap veremedi. Bundan sonra mam Eb'ul-Hasan el-E'ar hocas Cbbi'nin mezhebini terk ederek kendisi ve ona uyanlarla birlikte Mtezile'nin grlerini iptal etmek, Snnet'in geldii ekli ispat ve Mslman topluluun devam ve sebat ettii inanc yerletirmek iin gayret sarf etti. Bu gayreti gsterenler, bundan sonradr ki Ehl -i Snnet adn aldlar. Sonra Felsefe arapaya tercme edilerek slm limleri de bu ilim dalnda eriatla atan noktalarda felsefecileri ve tabiat filozoflar reddetmekle megul oldular, dolaysyla felsefeyi red ve iptal edip maksatlarna ulama imknn bulmak iin, kelm ilmine felsefeden ok ey kartrdlar. Nihayet o duruma geldi ki, Kelm ilmine Tabiatla ilgili, ilahiyatla ilgili, mspet ilimlerle ilgili meselelerin byk bir ksmn soktular. yle ki Kelm ilminde nakl deliller bulunmasa felsefeden ayrlmaz duruma gelirdi. te bu sebeple kelm ilmi, akli ve nakl ynden din meselelerde kitap ve Snnetle yetinen ilim adamlar yannda ktlenir oldu. Sonra bil ki, Konev yle diyor: Byk gnah ileyenin ii Allah'n meet ve iradesine kalmtr, diyerek durumunu tehir ettii iin, tehir edici mnasnda olmak zere mam zam'a Mrcie adn verenler olmutur. mam zam bu konuda yle derdi; Ben byk ve kk gnah ileyenler iin Allah'tan mafiret umarm, fakat azab edilmelerinden de korkarm. Kk gnah ileyen iin yine mafiret umarm, byk gnah ileyen iin de Allah'tan azab gelmesinden korkarm. eyh bdulkadir-i Geyln El-Ganiyye adl kitabnda kurtulua ermeyen frkalardan bahsederken: Kaderiye taifesi bunlardandr. dedikten sonra onlardan bazlarn zikrediyor. Hanefiler, mam zam Eb Hanife'nin mezhebine mensub olanlardr. Hanefler yle inanrlar; man, Allah ve Resuln Allah tarafndan getirdii hkmleri topluca bilmek ve ikrar etmekten ibarettir 237[237] Berhninin Kitabu-ecere'de zikrettiine gre, bu inan, bozuk bir itikat olup, mam zam'n Fkh - Ekberdeki itikadna muhaliftir. Eb Hanfe'nin talebelerinin naklettii: mann; ikrar deil, yalnz tasdikten ibaret olduunu syledii. yolandaki rivayete aykrdr. Zira mam zam'a gre ikrar eri hkmlerin icras iin arttr. mam zam'n bu dncesi, Ehl -i Snnet ile Mutezile ve Bidat ehli arasndaki ihtilflar iin yazlm akaid kitaplarn da nakz itmektedir. Mutezile ile Ehl -i Snnet ve Ehl-i Bd'at arasndaki ihtilaf uradan domaktadr; Ehl-i Snnet'e gre iman bilmek ve ikrar itmektir. Bu gr Ehli Snnete tercih edilen grtr Bu sz, belki. man ikrar ve tasdikten ibarettir demekten daha iyidir. Zira taklidden doan tasdikin kabul edilmesinde ihtilf vardr. krarla birlikte delilden doan bilgi byle deildir. Muhakkak delile dayanan bilgi ittifakla imandr. Sadece bilgi ile yetinip ikrar etmemek yahut ikrar ile yetinip bilmemekse ihtilf konusudur. Sonra ktlenen bidat, ehli Mrcie taifesi Kaderiye Mezhebine mensup deildir. Belki onlar ayn bir taifedirler. Kfrle birlikte itaat, fayda vermedii gibi, imanla beraber gnah da zarar vermez, derler. Onlara gre, mslmanlardan hibiri iledii byk gnahtan tr azab edilmez. Bunlarn inanc ner ede, mam Azamn inanc nerede. Sonra mam zam'n sz Kur'rn nasna uygundur. Bu nas da u yeti kermedir; Muhakkak Allah Tel, kendisine ekoulmasn affetmez. Kendisine e komaktan baka diledii kimseleri mafiret eder. 238[238] Mrcie taifesi byle deildir. Onlar kfrden baka gnahlarn Allann dilemesine brakmadan affedileceini, bunlardan dolay bir mminin azab edilmeyeceini sylyorlar. Mutezile de mam Azama muhalif dnyor. Onlar byk gnahtan dolay Allah'n azab et mesini adalet icab diyerek Allah'a vacib klyorlar, Allah'n dilemesine yer brakmyorlar. Hariciler de ayr dnyorlar; byk, yahut kk gnah ileyenleri imandan karyorlar. Sonra bil ki; Mrcie'nin mezhebi udur: Cehennem ehli Cehennem ateine girdikleri zaman, balk suda yaad gibi, bunlar da ate iinde o ekilde bulunacaklar, ateten azb duymayacaklar; ate onlar iin bir hayat haline gelecektir. Ancak kfir ile mmin arasnda u fark bulunacaktr. Mmin Cennet nimetlerinden faydalanacak yiyip iecek; Cehennem ehli ise bu nimetlerden istifade edemeyecektir. Bu inan, Kitap, Snnet ve cm -i mmetle, hatta Ehl i Snnet ve Ehl -i Bid'at limlerinin ittifak ile batl bir grtr. Nitekim aadaki yet-i kerime de buna dellet etmektedir; O kfirlere yle denilir imdi tadn. Artk size, azap artrmaktan baka bir ey yapmayacaz. Bunlardan baka konu ile ilgili yet ve hadisler de vardr. Mrcie Taifesi ise, yle bir gn gelecek ki: Cehennemin kaplarn rzgr kapayacak ve iinde kimse kalmayacak. hadisinden maksat Cehennemin tabakalarndan bir tabaka var ki burada mminlerin sileri bulunacak ve bir gn cezalarn doldurduktan sonra orada kimse kalmayacak, mnasna tevil edilmekle beraber esasta naslara da aykr deildir. Mrcie bu hadise dayanarak Cehennemin bir gn kapanacan sylemektedirler ki bunlar halis muhlis Mrcie taifesidir.
237[237]
Bu ibare eyh Abdlkadir -i Geyln'nin el-Ganiyye adl kitabnda aynen mevcut olup daha ok gven vermesi iin asln aynen buraya alyoruz. Kitabn Gnyet't-Tlibn adiyle yaplan tercmesinde bu ibare tercme edilmiyerek geilmitir. lim ve tercme anlaynda asla sadakat gerekir. Biz de bunu yaptk. eyh Abdlkadir - Geylan, el-Ganiyye, c. 1, sh. 80.
238[238]
En-Nis: 4/48.
Mestler zerine Mesh Etmek : Mestler zetine mesh etmek snnettir. Ramazan aynda Teravih namaz klmak snnettir. Mestler zerine mesh etmenin mddeti misafir iin bir gn gece, seferde bulunan kimse iin ise gn gece olup Tevatr derecesine yakn bir Snnetle sabittir. Mestler zerine meshin delilini Kitap'tan almak da uzak deildir. Zira Cenab Hak: Ayaklarnz Ka'b kemiklerinize kadar ykayn. 239[239] buyuruyor. Bu yet-i kermede Ercl kelimesi yedi mama gre de nasb ile okunmutur. Mest giyerken mesh edilir, mestsiz olunca ayaklarn ykanmas gerekir. Ramazan-i erif gecelerinde Teravih namaz klmak asl itibariyle Snnettir. Cemaatla klnmas ve Ramazan gecelerinin Teravih ile ihya edilmesinin ne gzel bir i olduu manasndadr. Hz. Peygamber sallallahu aleyhi vesellem de yle buyuruyor: Benim snnetime ve raid halifelerin snnetine uyun, ayrlmayn. buyuruyor. Sonra Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'in u szleri mehurdur. Benden sonrakilere uyun. Bu sz, Rfzileri reddediyor. Faskn Arkasnda Namaz Klmak. Mminlerden Allah'a itaat eden ve etmeyen herkesin arkasnda namaz klmak caizdir. nk Hz. Pe ygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor. Allah'a itaat eden ve itaat etmeyen her mminin arkasnda namaz kln. 240[240] Bu hads'i Drekutn, Eb Hureyre'den, yine Beyhak de Eb Hureyre'den rivayet etmilerdir. Beyhak bu hadis'e: taatkr olan ve olmayan herkes ile beraber cihad edin. ibaresini de ilve etmektedir. Fask ve facir de olsa imamn arkasnda cemaatla ve Cuma namaz klmay terk eden kii ilim adamlarnn ounluuna gre, bidat ehlidir. Dorusu byle bir kimsenin arkasnda namaz klnr ve iade edilmez bn -i Mes'd ve dier sahabiler, iki imesine ramen Velld b. Ukbe b. Eb Mut'in arkasnda namaz klmlardr. Hatta bir kerre onlara sabah namazn drt rekt olarak kldrmt. Mnteka adl kitapta zikredildiine gre, Eb Hanfe'ye ehl-i snnetin bu konudaki gr sorulunca yle cevap verdi: Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'i stn tutman, Hz. Osman ile Hz. Ali'yi sevmen, mestler zerine mesh etmeyi caiz grmen ve itaatli itaatsiz her mminin arkasnda namaz klnandr cevabn verdi. mam zam yine El-Vasyye adl kitabnda eyle diyor. Sonra ikrar ederiz ki Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'den sonra mmetin en faziletlisi ve en hayrls Hz. Eb Bekir, sonra Hz.mer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Ali'dir. nk Allah Tel bunun hakknda yle buyuruyor: nce geen ilk mslmanlar bunlar dereceleri en yksek olanlardr... Nam Cennetindedirler. 241[241] Bu sahablerden ilk olarak halifelie geenler daha faziletlidir. Onlar Allah'tan korkan her mmin sever, mnafklar ve ktler ise sevmez. mam zam bu hususta yine ayn kitapta yle diyor: krar ederiz ki, seferde bulunmayan kimse iin mestler zerine mesh etmek bir gn bir gece, misafir iin gn gecedir. Zira Hadis yle gelmitir. Yine sylediimiz gibi, kim mest zerine mesh etmeyi inkr ederse kfrnden korkulur. nk Mest zerine mesh etmeyi snnet klan hadis, lafz ynden Tevatr etmi hadislere yakndr. Bu hadis her ne kadar lafz bakmndan tevatr etmi deilse de mna ynnden mtevatirdir. mam zam, daha sonra o kitapta yle diyor: Seferde namazlar ksaltarak farzlarn iki rekt klmak ve Ramazan aynda yine sefer halinde iken iftar etmek, Kitabn nass ile sabit olan bir ruhsattr.Seferde namazlarn iki rekt klnmas hususunda Allah Tel yle buyuruyor: Sefere ktnz zaman, namaz ksaltmanzda bir saknca yoktur. 242[242] Seferde iftar konusunda da yle buyuruyor: Kim hasta olursa, yahut seferde bulunursa, dier gnlerden sayl gnlerle orucunu kaza etsin. 243[243] Birinci yette Namazlar ksaltmakta bir saknca yoktur. ruhsat amel bakmndan vaciptir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu hususta yle buyuruyor: Seferde namaz kasr etmek, Allah'n size verdii bir sadakadr. Allah'n sadakasn kabul edin. 244[244] te bu sebepten misafir seferde drt rekt klarsa gnahkr olur. kinci yetteki oru tutmamakta serbest olu hakkndaki ruhsat ise delalet bakmndan ak deildir. Belki Zahirler, seferde oru cu terk etmenin vacib
239[239] 240[240]
Mide: 5/6. El-Camius-sair, c. II, s. 45, Beyhaki'den.
El-Vaka: 56/10-12. En-Nisa: 4/101. 243[243] El-Bakara: 2/184. 244[244] Mslim, c. i, s. 478. Kitabu Salt'il -msafirin, H. No 686
241[241] 242[242]
olduunu ve seferden sonra da kaza edilmesinin gerekli olduu grn kabul etmilerdir. Ruhsat u yetten istifade edilmitir. Oru tutmanz, sizin iin ziyade hayrldr. 245[245] manla len Cehennemde Ebed Kalmayacaktir : Biz, Mmine iledii gnahlar zarar vermez demiyoruz; iledii gnah sebebiyle Cehennem ateine girmez, demiyoruz; fsk da olsa dnyadan mmin olarak ktktan sonra Cehennemde ebediyyen kalacak, demiyoruz. Murcie, Melhide ve bahiye taifesi ise, mminin iledii gnah sebebiyle Cehennem'e gitmeyeceini sylyorlar. Eh-i Snnet vel-Cemaat inancna gre, phesiz Allah Tel, kendine e koulmasn mafiret etmez. irkten baka gnahlar iin dilediini mafiret eder. 246[246] yetine dayanarak gnah ileyen kimsenin Allah'n meeti altnda olduu iin tevbesiz olarak da gnahlar affedilir. Yoksa Allah Tel, zaten vaadi icab tevbe edildikten sonra irki de, dier gnahlar da mafiret eder. Mutezile ise Ehl-i Snnet'in bu grne kar karak, ktye azab etmek, itaat edene sevap vermek ve tevbeleri kabul etmek Allah Tel zerine va ciptir, diyorlar. mam Sadddin et-Taftazaninin erh'u-Akidde Allah, irkten baka dier gnahlar diledii iin mafiret eder. yetinde yle diyor: Yani Allah Tel kk ve byk gnahlar tevbeli tevbesiz affeder. Ancak Mutezile buna muhalefet etmektedir. Burada Tevbeli sz kalem hatasdr. ki noktadan yerinde bir sz deildir. nk iki taifenin de grne aykrdr. Zira bu bahis tevbenin mafiretin ihtilf konusu olduu bir yerdir. Tevbeli olarak mafiret edilmesi hususunda bir ihtilf bahis konusu deildir. erh'ul -Mekstda da akland zre btn limler, tevbe eden kimsenin affedilecei hususunda ittifak halindedirler. Nitekim: Gnahndan tevbe eden, gnahsz gibidir. 247[247] hadisinde bu husus dorulanmaktadr. Yine Allah Tel, yle buyuruyor: Allah Tel, kulundan tevbesini kabul eden ve ktlklerini affedendir. 248[248] Sonra baz ktlkleri Allah Tel'nn yalanlama ve inkr emaresi yapt hususunda bir ihtilf yoktur. Baz gnahlarn inkr emaresi olduu er' delillerle de bilinmektedir. Mesel; putlara secde etmek, mushaf pisliklerin iine atmak, kfr kelimesini telffuz etmek gibi. er' delillerle kfr olduu sabit olan szlerde olduu gibi. phe ve inkr tahakkuk etmedike, imann yalnz dil ile ikrar ve kalb ile tasdikten ibaret olduu gerekesiyle, dili ile ikrar edip kalbi ile tasdik edenin kfr ileri ve kfr szlerinden bazlar ile kfir saylmayaca yolundaki inan reddedilmitir. Mtezile'nin mmet-i Muhammed byk gnah ileyenin fask olduunda ihtilf ettikten sonra; mmin, kfir, yahut mnafk olduu hususunda ihtilfa dmlerdir. Ehl -i Snnet'e gre mmindir, Hricilere gr e ise fasktr. Hasan -i Basr'ye gre de mnafktr. te biz, ihtilf terk ederek ittifak edilen hususu aldk ve byk gnah ileyen ne mmindir, ne de kfirdir. dedik szleri reddedilmitir. Zira bu dnce, Selef limlerinin iki mertebe arasnda bir mertebe bulunmayaca hususunda ittifak ettikleri dnceye mu halif olup iki menzile arasnda bir menzile ortaya karmaktr. Ki bu dnce btl olur. El -Bidye adl kitapta belirtildiine gre, mam Hasan -i Basr'nin bu dncesinden dnd rivayet edilmektedir. Netice olarak unu syleyebiliriz: Mutezile ile Haricler, cman baland daireden darya kmlardr. Onlarn szlerine itibar edilmez. Mminin Ameli Zay Olmaz : Murcie taifesinin syledii gibi, demiyoruz ki, yaptmz iyilik ler kabul edilmitir, ktlkler de affedilmitir. Ancak biz unu sylyoruz: Mesele uzun bir ekilde aklanmtr. artlarna uygun bir ekilde ak ayplardan ve gizli kusurlardan uzak kalarak kim iyi bir amel ilerse ve dnyadan kncaya kadar yapt b u ameli iptal etmezse, Allah Tel onun bu amelini zayi etmez, belki fazl ve Keremi ile bu ameli kabul edip mkfatlandrr. Allah'a e komaktan baka mmin olarak fakat tevbe edemeden ld ktlkleri ise Allah Tel'nn dileindedir. sterse, affeder, dilerse azab eder. Fakat ebed olarak Cehennem ateinde brakmaz. Herhangi bir amelde gsteri, yahut yapt ite kendini beenmek gibi haller vuku bulursa, o amelin mkfatn iptal eder. Amellerin sevabn iptal eden haller, kfr, kendini beenme ve gsteri gibi hallerdir. Bu konularda Allah Tel yle buyuruyor. Kim iman inkr ederse, yapt btn ameller boa gider. 249[249] Ey iman edenler! Sadakalarnz, insanlara gsteri iin maln harcayan, Allah'a ve hiret gnne inanmayan kimse gibi baa kakmak ve eziyet etmek suretiyle boa karmayn. 250[250]
245[245] 246[246]
El-Bakara: 2/184. En-Nis: 4/4. 247[247] bn-i Mace, c. II, s. 1420, K. Zhd, H. No. 4250. 248[248] ra: 42/25. 249[249] Mide: 5/5. 250[250] El-Bakara: 2/264.
Sonra hads-i erifte zikredilen: Ate odunu yakp kl ettii gibi, bakalarnn elindeki nimeti ekememek, insanlarn yaptklar iyiliklerin mkfatn yakp kl eder. 251[251] Sz yle tevil ediliyor: ou zaman ekememe hali, insan, hased edilen kiiye nisbetle ktlk ilemee sevkeder. Bu sebeple Kyamet gnnde hasedinin yapt iyilikler, hased edilene verilir. Allah Tel iyilik yapanlarn mkfatn zayii etmez. nk bir yette yle buyuruyorlar: phesiz Allah Tel, iyilik yapanlarn mkfatn boa karmaz. 252[252] phesiz Allah mminlerin mkfatn zayi etmez. 253[253] Bakalarna gsteri yapan, iinde ihls olmadnn delilidir. nk gsterii, insanlar grp gzel desin iin bir i yapar. Sm'ac, yani bakalarna iittirmek iin bir ii yapan da Allah rzas gayesini tamamaktadr. Bu sebeple yaptklar amelin mkfat yok olur. Gsteri ve iittirmek iin i yapmak, bir eyi lyk okluu yere koymamaktr. nk Cenab Hak yle buyuruyor: Kim rabbine kavumak isterse, iyi amel yapsn ve rabbbne ibadette kimseyi ortak etmesin. 254[254] Bu yette zikredilen, e komak hem ak, hem de gizli olarak Allah'a e komak mnalarna amil olmaktadr. Aka e komak bellidir. Gizli olarak e komaksa bakalarna iittirmek, gsteri yapmak ve beendirmek iin yaplan taat ve ibadetlerdir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bir hadis-i eriflerinde yle bu yuruyor: Allah iin yapt bir amelde her kim Allah'tan bakasn ortak ederse, sevabn Allah'tan bakasndan istesin. Zira Allah ziyadesiyle ortaktan beridir. 255[255] inde zerre kadar gsteri bulunan bir ameli Allah Tel kabul etmez. 256[256] mam zam, metinde yaplan iyiliklerin mkfatn belirtirken sadece gsteri ve kendi iini beenme hallerini zikretmekte yetinmitir. Dier gnahlarn ve hallerin amellerin sevabn yok etmediine iaret etmitir. nk dier ktlkler, yaplan amellerin mkfatn yok etmez. Sadece bu iki hal, iyiliklerin sevabn giderir. Belki bunun aksi olmaktadr. Allah Tel yle buyuruyor: phesiz iyilikler, ktlkleri giderirler.257[257] Bu konuda yine yle bir hadisi kuds bulunmaktadr. Benim rahmetim, gadabm gemitir. 258[258] Bir rih buna kar karak yle demitir: Gsteri ve yapt ii beenme, yaplan iyiliklerin mkfatn yok ettii gibi, bunlardan baka baz kt davranlar da yaplan iyiliklerin mkfatn yok eder. Bu lim u hadise dayanmaktadr: Be ey vardr ki, orulunun orucunu bozar. Biri dedikodu, dieri yalan, ncs sz gezdirmek, drdncs yalan yere yemin etmek, beincisi ise ehvetle nmahreme bakmaktr. 259[259] Bu hadis-i erife dayanarak dier kt hallerin de yaplan iyiliklerin mkfatn yok edeceini kabul eden zat, hadisin tevilini bilememitir. Tevili yledir: Bu hadisten maksat, be eyin, orucun kemalini ve cemalini bozar, demektir. Asln bozar manasnda deildir. nk ehvetle bakmak, kk gnahtr. Ehl-i Snnete gre de, Mtezile'ye gre de kk gnahtr; yaplan bir amelin sevabn yok etmez. Bu zatn: Kt ahlk, sirkenin bal bozduu gibi, mslmanm amelini bozar. 260[260] hadisini delil olarak ileri srmesi kabul deildir. Zira hadis-i erif, mslmann kt ahlk riyasndan (gsteriinden) ve kendini beenmesinden ileri geliyorsa btn amellerini yok eder, manasnda tevil edilmitir. Ehl-i Snnet vel Cemaat Mezhebinin inancnn gerei de budur. Peygamberlerde Mucize : Peygamberler iin mucizeler, veli kullar iin de kerametler haktr. Yni peygamberlerin mucizeleri ile velilerin kerametleri Kitap ve Snnetle sabittir. Kerametleri inkrda Mutezile ile Bid'at ehlinin muhalif oluuna itibar edilmez. Mucize ile keramet arasndaki fark: Mucize, ly diriltmek, bir da yok etmek gibi muarazaya uygun ekilde dete muhalif tarzda bir itir. Mucize Peygamberlik iddiasnda bulunan kiinin dvasn dorulamak iin gsterilir. Her gn gnein, dnyann dousundan dodurulmas gibi harika olmayan durumlar, mucize deildir. Bu tarifin dndadr. Hrika ise byle deildir. Mesel; kendisini dorulamak iin bir ocuun konuacan iddia etmek gibi. ocuk onu yalanlayacak ekilde konuursa bu h rika deildir. Nitekim Deccalda da byle haller olacaktr.
bn-i Mace, c. II. s. 1408, H. No: 4221, Et-Tevbe: 9/120. 253[253] l-i mran: 3/171. 254[254] El-Kehf: 18/110. 255[255] bn-i Mace, c. II, s. 1406, H. No. 4203. 256[256] Kaynan bulamadm. 257[257] Hd: 11/114. 258[258] Kaynan bulamadm. 259[259] El-Camiussagir, c. II, s. 7. Suyut, Bu hadis zayftr. 260[260] Kaynan bulamadm.
251[251] 252[252]
Vellerin Kerametleri. Kerametler de harikadr, fakat bu harikalar bir iddiaya ve muarazaya yakn deildir. Bu harika velinin kerameti olup Hz. Peygramber'in dvasnda doruluuna almettir. Zira tabin (mmetin) kerameti, uyduu kiinin (Peygamberin) kerametidir. Veli, mmkn olduu lde taatlara devam eden, ktlklerden saknan, dnyevi lezzetlere, ehvetlere, gafletlere, oyun ve elencelere dalmaktan yz eviren, Allah Tel'y ve sfatlarn tanyan kimsedir. Hz. mer'in mektubu ile Nil nehrinin tamas, Medine'de Minber zerin de iken Nihavend denilen yerde askerlerini grmesi ve slm ordusunun kumandanna: Y Sriye, dadan sakn diyerek onu dan ar kasndaki dmann hcumundan sakndrmas ve orada bulunan Sriye'nin mesafe uzak olmasna ramen Hz. mer'in bu sesini iitmesi Halid b. Velid'in zehiri itii halde bundan bir zarar grmemesi Sahabe ve dier Ehl -i Snnet'e mensup mslumanlardan vaki olmu birok kerametlere dair rivayetleri buna bir misal olarak zikredebiliriz: Mutezile ise Ehl-i Snnete kar karak kendi aralarnda byle bir mertebenin bulunduuna ahid olmamlardr. iler kerametleri yalnz on iki imama tahsis etmilerdir. Sonra mam zam'n bu makamdaki kelmnn zahiri Ehl -i Snnet limlerinin ounluunun grne uygundur. Bu gr de udur: Peygamber iin mucize olan her eyin veli kullar iin bir keramet olmas caizdir. Aralarnda peygamberlik iddias dnda bir fark yoktur. mam Kueyri ve bn -i Sbk gibi ona uyanlar, bu gre muhaliftir. Onlar yukardaki gre ilveten yle demektedirler: Babasz ocuk dourmak, cansz bir varl canlandrmak gibi haller mstesna. Bunlar mucizedir, keramet olmazlar. Kitap ise Meryem'den ve Sleyman aleyhisselm'n arkadandan keramet zuhur ettiini sylemektedir. Birinci sa aleyhisselm'n peygamberliini kuvvetlendirmek iindir, yahut Zekeriyya aleyhisselm iin bir mucizedir; ikincisi ise Sleyman aleyhisselm iin mucizedir, tarznda ileri srlen gr u ekilde reddedilmitir: Bizler, sadece peygamberlik iddias bulunmakszn Allah'n baz salih kullarnda harika durumlarn zuhur edebileceini iddia ediyoruz. Buna, bir peygamber iin mucize, yahut takviye adn vermek bizim iin zarar vermez. Kssalarn siyak (ak) orada peygamberlik iddias bulunmadna, belki Zekeriyya aleyhisselm'n o kaziyye hakknda bilgi sahibi bulunmadna, ancak keyfiyetten sorunca bunu rendiine dellet etmektedir. Hlsa, harika iler, Peygambere nisbet edilirse, mucizedir; ister kendisi tarafndan gsterilmi olsun, ister mmeti tarafndan gsterilmi olsun, peygamberliinin doruluuna dellet ettii iin, mucizedir. Bu itibarla byle iler peygamberlere mucize yaplmtr. Yoksa mucizenin hakikati, peygamberlik iddiasnda bulunan kiinin elinde mnakaaya yakn olmasdr. Bu mucize, veli'ye nisbetl e keramettir. Eb Ali el-Czcni bu konuda yle demitir. Sen Allah yolunda doruluu ve istikameti iste, keramet arama. Zira senin nefsin keramet aramaya, zorlar, rabbin ise senden istikamet ister. eyh Shreverdi rahimehullah Avarifinde yle diyor: Bu konuda bu byk bir esastr. Zira ibadet yapan mctehitlerden ou nce gelen Selef limlerinden ok ey iittiler, buna ramen kendilerine keramet ve harikalar verilmemitir. Onlarn nefisleri kerametlerden bir ey bekler ve keramet verilmesini ister. Allah'a ibadet edenlerden biri, kendisinde harika bir i zuhur etmedii iin, kalbi krlr ve bunu amelinin sahih olmadna iaret sayar. Eer, byleleri bu iin srrn bilselerdi i kolaylar ve Allah Tel'nn sadk olan baz mcahitlere bu kerametin kapsn atn bilir. Bunun, hikmeti grd harikalar ve kudret -i ilh eserleri sebebiyle iman hususunda yakinini artrmak, dnyada zhd ve takva hakknda azmi kuvvetlendirmek ve nefsani arzular aran sebeplerden uzaklamaktr Davasnda sadk kiinin yolu nefsi iin istikamet istemesidir. Esas keramet istikamettir. Yani Allah yolunda dosdoru olmaktr. Netice olarak unu sylemek gerekir: eriata ait ilerle ilgili bilginin insana almas, olacak iler hakkndaki bilginin insana almasndan daha hayrldr. Birincinin, yani eriat bilgisinin olmamas dine zarar verir. kincisi, yani olacak ve olmu olaylar hakkndaki bilginin insana kefolmas ise byle deildir. Belki ou kere bu bilginin olmay kii iin daha hayrl olur. Zira nefsin pay kalmaz, ibadetler srf Allah rzas iin yaplm olur. Sonra bil ki, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle bu yuruyor: Mminin bakndan saknn. Zira o Allah'n nuru ile bakar.261[261] Bu hadisi Tirmiz Eb Sad el-Hudr rivayetinden nakletmitr. Cenab- Hakk da bir yette : Elbette bunda keskin anlayllar iin almetler vardr. 262[262]buyuruyor: Tenbih edilmesi gereken hususlardan biri de udur: Feraset nevidir. Birincisi imana taalluk eden ferasettir. Bunun sebebi nurdur. Allah bu nuru, imannn kuvvetlendii lsnde kulunun kalbine sokar. man kuvvetli olann bak daha keskindir, anlay daha keskindir. Eb Selman ed-Drn rahimehullah yle diyor. Feraset, nefsin bir eye muttali olmas ve gayb grmesidir. Bu ise imann makamlarndan bir makamdr. Ferasetin ikincisi, riyazet yolu ile elde edilen ferasettir. O da alk ye uykusuzlukla ve halvetle (tenhaya ekilmekle) elde edilir. Zira insann nefsi dnyaya ait meguliyet ve alkalardan bo olunca, bu boluu
261[261] 262[262]
Tirmiz, Tefsir -i Sre, 15/6. Hicir: 15/75.
lsnde feraset ve keif kuvveti elde eder. Bu trl feraset, mmin ile kfir arasnda mterektir. Bu trl feraset,ne imana ne de velilie delalet etmez. Faydal bir ekilde Hakk kefetmez. Belki onlarn kefi idarecilerin ve rya tabircilerinin doktorlarn ve benzerlerinin kefi gibidir. Ferasetin ncs, yaratltan var olan ferasettir.Bu tr feraset hakknda tabibler ve dier alimler bir ok kitablar yazmlardr.Onlar yaratl, huy ve davranlar hakknda delil kabul etmilerdir. Zira yaratl ile davranlar arasnda Allahn hikmetinin gerektirdii hikmetler vardr. Bu ban adetten dar kacak ekilde kkln akln kklne, ggs geniliini huyun geniliine, gn darln huyun darlna, gzlerin donukluunu ve bakn zayfln sahibinin tembelliine ve kalb scaklnn zayflna delalet etmesi gibidir. Kafirlerde Gklen Hrikalar, Mucize Deildir : Hadislerde haber verildii zere, Firavun, blis, Deccal gibi Allah dmanlarnda grlen harikalara mucize adn vermeyiz. Bunlara, ihtiyalarnn giderilmesi ismini veririz. blis'e yeryznde mesafe katetme yetkisinin verilmesi ve bu sebeple arkta garpta bulunan kimselere kolayca vesvese vermesi, hdis-i erifte belirtildii zere insanolunun kanna girebilmesi, aslnda Allah'n huzurundan kovulduktan sonra Allah Tel'dan istedii mhletin kendisine verilmesi ile izah edilir. Bu bir harika deildir. Allah Tel'nn, insanlar imtihan etmek in bunda byk hikmetleri vardr. Fir'vn da Nil'e emreder, diledii tarafa doru akard. Nitekim Allah Tel, Kur'an - Kerm'de buna iaret, etmektedir. Allah Tel yle buyuruyor: Firavn kavminin iinde barp yle dedi: Ey kavmim! Msrn mlk ve saltanat hana ait dei l midir? Bu nehirler benim ayamn altndan akyor. 263[263] Hikye edilir ki, Firavn, sarayna binek olarak kmak yahut inmek istedii zaman, atnn ayaklar arzusuna gre, uzayp ksald. Deccal'n da bir insan ldrp diriltecei rivayet edilmektedir , deccal'a ait bu harika istikbal ile ilgilidir. Bunlara mucize ve keramet adn vermiyoruz. Ancak Allah Tel, kendilerine hikmeti icab frsat vermitir. Zira Allah Tel, azaba sokmak iin, bazen dmanlarnn isteklerini yerine getirir. Nitekim Allah Tel yle buyuruyor: Bizim yetlerimizi yalanlayanlar, bilmedikleri ynden azar azar azaba yaklatrrz. 264[264] Yani iman etmeyenlere, ok nimet ve uzun mddet verilir ki, azar azar Allah'tan bir ihsan ve yaklamadr sanarak helake urasnlar. Aslnda bu, Allah'a yaklama deil, Allah'tan uzaklamadr; Allah'n yardm kesmesidir. Hdis-i erifte yle buyuruluyor. Allah Tel'nn, isyana devam eden kiiye istedii nimetleri verdiini grdn zaman bu istidratr. Yni onu azaba ve helake sokmak iindir. 265[265] Bu sz buyrduktan sonra Hz. Peygamber u yeti okudu: Bylece ne zaman ki yaplan ihtarlar unuttular, zerlerine her trl nimetin kapsn atk. 266[266] Yani kendilerini imtihan etmek ve sonunda azaba sokmak iin her trl nimetin kapsn kendilerine atk. Nihayet kendilerine verilen bu genilik ve serbestlikle tam ferahladklar srada, onlar anszn yakaladk.
267[267]
Yani hayretler iinde, her trl hayrdan mitlerini keserek onlar anszn, yakaladk. te bu sebeple grnte kendilerine yerilen nimetin okluu, ahirette azaba giriftar olmalarn gerektirir. stidracn esas manas derece derece ykseltmek ve alaltmaktr. Yani Allah Tel byle kiileri bir ykseltir, bir de alaltr. Kafirlerin Elindeki Hrikalar syan Ve Kfrlerini Artrr : Allah'n dmanlar, kendilerine verilen bu harikalar ve nimetler sebebiyle deiirler ve isyanlarn yahut kfrlerini artrrlar. Bunlarn hepsi caiz ve mmkndr. Nitekim blis'in dvasnda durum byle olmutur. blis Allah Tel'nn huzurundan kovulunca: blis;Y Rabbi!Bana Kyamete kadar mhlet ver, dedi, Allah da: Sen mhlet verilenlerdensin, buyurdu. 268[268] eytann, imtihan iin kullan hak yoldan saptrmas murad edildiinden, Allah Tel tarafndan duas kabul edilmitir. nk blis, sapklk ehlinin bakandr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem ise hidayet ehlinin bakandr. Birincisi blis Cell sfatnn tecellisidir. kincisi Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem ise Cemal sfatnn tecellisidir. Kemal sfatnn nuru grlmesi iin ikisi de lzmdr. Bu sebepten eyh Eb Medyen el Maribi yle demitir: Batl, kendi halinde inkr edilmez. Zira o, Allah'n sfatnn, yaratlmlar aynasndaki tecellilerinden bazsdr.
263[263] 264[264]
Zuhruf: 43/51 El-raf: 7/182. 265[265] Kaynan bulamadm. 266[266] El-En'm: 6/44. 267[267] En'm: 6/44 268[268] El-A'raf: 7/14-15.
mam zam'm iblis ile Fir'avn' bir arada zikretmesi u hadis-i erife dayanmaktadr: Sdd'den rivayet edildiine gre, Cebrail aleyhisselm, Resulullah sallellahu aleyhi vesellem'e yle demitir: Allah'n kullar arasnda iki kiiye buz ettiim kadar kimseye buz etmedim. Bunlarn biri cinlerden, dieri ise insanlardandr. Cinlerden olan blis'tir. Adem aleyhisselm'a secde etmekten kat zaman ona buz ettim. nsanlardan olan Fir'avn'dr ki Ben sizin en byk rabbinizim. dedii zaman ona buz ettim. 269[269] Ben derim ki; belki Firavn, iki ynden blis'ten daha ktdr. Birincisi insan neslinden olduu halde kendisinden bu taknln zuhur etmesidir. blis ise cinlerdendir. Cinlerden isyann grnmesi uzak bir ihtimal deildir. kincisi, blis, kk grd iin Allah'tan bakasna secde etmek istememitir. Firavn ise, kendini byk grerek Allahlk iddiasnda bulunmutur. Ne gariptir ki eytan, Allah'tan bakasna ibadet etmesi iin insanoluna vesvese verir, t verir; fakat kendine ibadet edilmesini tlemez. Bu durum insanlarn kalblerinden tamamen uzaklat ve Allah' tand iin olsa gerektir. Ancak sonradan blis Allah'n hsan makamndan uzaklatrlmtr. Yani insanlar, ondan nefret ettikleri iin O'na ibadet etmezler. Yine Allah' tand iin kendine ibadeti emretmez. Bu konudaki latifelerden biri de udur: Sarayda Fir'avn'dan baka kimsenin bulunmad srada blis Fir'avn'n saraynn kapsn alm. Fir'avn: Kim o? demi. Bunun zerine eytan glerek yle cevap vermi: Allahlk iddia eden adam, enesinin dibindeki kaps zerinde bulunan halkndan ve kulluk erbabndan birini tanyamyor. Bazen harikalar, istein hilfna da cereyan ederek iddia sahibini alaltr. Rivayet edildiine gre, Mseylemetl-Kezzeb, bir gz kr olan birinin gznn almas iin dua etmi, fakat salam gz de kr olmutu. Bil ki, Allahlk iddia edenin elinde, isteine uygun olarak harikann meydana gelmesi caizdir, fakat peygamberlik iddia edeninki caiz deildir. Zira, peygamber olmad halde yalanc olarak peygamberlik iddia eden kiinin elinde harikann isteine uygun olarak meydana gelmesi, gerek peygamberle yalanc peygamberi birbirinden ayrd etmenin kapsnn kapanmasn gerektirir. Fakat Allahlk iddia edenin elinde baz harikalarn grnmesi Allah Tel'y tanmann kaplarnn kapanmasn gerektirmez. Zira akl sahibi her insan, bilir ki, Allahlk iddia eden kimse yaratlmlk ve noksanlk iaretlerini tamaktadr, dolaysyla yaratlan kii, bin tane harika da gsterse yine Allah olamaz. Sonra adete muhalif i, adetin dnda bir i olabilecei gibi, mutad olan bir i yapmaktan aciz brakmak tarznda da olabilir. Mesel; Zekeriyya lehisselm'n, gn insanlarla konumaktan menedilmesi gibi. Mutad olan b ir iten menetmek de adeti bozmaktadr. nk bu herhangi bir hastalk sebebiyle olmamt. Bu sebeple Zekeriyya aleyhisselm'n iaretle konumaktan baka skt ettmesi, Allah'n kendisine bir ocuk verdiinin tahakkukuna bir iaret olmutur. Buna mucize ad verilir. Allah Ezelde Yaratc Ve Rzk Verendir : Allah Tel, hi bir eyi yaratmadan evvel de yaratc idi. Kimseye rzk vermeden evvel de rzk verendi. mam zam rahimehullah'n bu maksad, halk iin ve bilenler iin tekrar edilmesi, havas ve avam herkesin inanmas gerekli bir inan olduunu ifade etmek iin olsa gerektir. Zerkei bu konuda yle diyor: Her ne kadar fiili sfatlar yaratlmtr demisek de vermeden Allah Tel'ya yaratc ve rzk verici adn vermek hakikattir. Yine bu isme vermek mecaz olsa nefy edilmesi sahih olurdu. Halbuki Allah Tel'nn ezelde yaratc ve rzk verici olmadn sylemek mstehcen bir itir. Bunun misli sylenmez. Yaratklar ezelde var etti dememiz, eklinde reddedilmesi doru deildir. Zira bu, yaratlmlarn kadim olmasna sebep olur. Bunlarn arasndaki fark ise aktr. Belki; Yaratklar sonuna kadar var etti sz kendi bana ak bir delildir, eyann yaratldna iaret ediyor. Ancak bu yaratklar, mahallinde vaki deildir. Allah' Grmek : Muhakkak siz, Bedir gecesinde ay grdnz gibi Kyamet gnnde rabbinizi greceksiniz. 270[270] Mminlerin Allah Tel'y dnya gz ile grmeleri hususunda yine Hz. Peygamber sallalahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Cennet ehli Cennete girdii zaman Allah Tel, onlara yle diyecek: Bir ey istiyor musunuz? Size daha ok vereyim? Mminler de yle diyecekler: Bizim yzmz ak etmedin mi? Bizi Cennet'e komadn m? Cehennem azabndan korumadn m? Bunun zerine Allah ile aralarnda bulunan perde kalkacak ve mminler Allah Tel'nn yzn grecekler. Mminlere Cennette Allah' grmekten daha iyi bir nimet verilmemitir. buyurduktan sonra Hz.peygamber u yeti okudu: man edip gzel amel ileyenlere Cennet ile birlikte Allah'n cemalini grmek var. 271[271] Selefin ounluunun gr de budur.
Kaynan bulamadm. Buhar, C. I. S. 135 K. Mevakib, 16 271[271] Yunus: 10/26.
269[269] 270[270]
Mminler Allah Tel'y grdkleri zaman, yaknlk ve uzaklk bakmndan bir snr iinde bulunmayacak, bitime ve ayrlma, bir eye nfuz etme gibi hallerle vasflanmayacak. Bir ey ile birleme d urumunda da olmayacak. Vcudiye taifesi ise Allah Tel'nn, baka bir varlk ne birleerek cemalini gsterecei inancndadrlar. Allah Tel'y grmek Kitap ve Snnetle sabittir. Ancak, cihet keyfiyet ve kemiyet ynnden Allah' grme hdisesi mtebihtir. Naklin ispat ettii hususlar sabittir, akln tenzih ettii noktalar nefyedilmitir. u yet-i kerme de bu mnaya iaret etmektedir: Gzler Allah' idrak etmez. 272[272] Yni Allah Tel'y gzler ihata edemez. Zira idrak grmekten daha hususi bir mna tar. Akln menettii vasflarda benzeme ve mteabihlik nakle uygun olan asl bilgiye zarar vermez. mam zam. El-Vasyye adl kitabnda yine yle diyor: Cennet ehli iin keyfiyetsiz, cihetsiz, tebihsiz olarak Allah'a kavumak haktr. Bunun mnas udur: karlkl olmaktan, cihetten, keyfiyetten ve heyetten beri olduu halde gze tam grnecek ekilde Allah'a bakmak olay meydana gelecektir. Bu, ilim sfat zerine zaid bir itir. Zira bizler, ba gzmz ile Aya (Bedir'e) baktmz zaman, sonra da gzmz kapadmz zaman, her iki halde de bize ayn durumu grnr; fakat gzmz akken grmemiz daha mkemmel ve daha tam olur. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Haber, grmek gibi deildir. 273[273] sznn mnas budur, brahim aleyhisselam'n Kur'n - Kerm'de hikye edilen : nandm, lkin kalbimin tatmin olmas iin. 274[274] sz de bu mnadadr. Zira aynen bilmek, bizzat bilmek; mcerred olarak bilmekten daha yksek bir rtbedir. Bu sebepten Musa aleyhisselm: Rabbim, zatn bana gster, sana bakaym. 275[275]dedi. Hlasa, Kyamette Allah Tel'y grmek, karlkl olmaya itibar etmeksizin harikulade bir ekilde olacaktr. Nitekim Buhar ve Mslim'in rivayet ettiine gre Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem: Saflarnz (tamamlayn, zira ben sizi arka taraftan da grrm. 276[276] buyurmulardr. Bu hadisi Buhar ile Mslim rivayet etmilerdir. Yine ittifakla sabittir ki, Allah Tel bizleri grr. Zira grmek gren ile grnen arasnda husus bir nisbettir ve her ikisinin grmesine talluk eden bir keyfiyettir. Fahreddin er-Rz diyor ki: Bu meselede bizim grmz, eyh Eb Mansr el -Mtridfnin tercih ettii gibi, Mezhebimizi ispat etmekte hakl delillere dayanmaktadr. Zira bu, hasm daha abuk il zam eder ve meseleyi halka daha ak bir ekilde ifade eder. Hasmlar bu nakli deliller zerine phelerini beyan ettikleri zaman, akl delillerle onlar reddederiz. Ryada Allah' Grmek: Allah' grmeyi ispat eden bir taife de ryada Allah' grmenin mmkn olmayacana meyletmilerdir. eyh Eb Mansur el-Mtrdi de bunlardandr. Muhakkikin diye isimlendirilen aratrc limlerin de bu grte olduu sylenmektedir. Bunlarn dayandklar delil udur: Ryada grlen, hayal ve glgedir. Allah Tel ise hayalden beridir. Ryada Allah Tel'nn niteliksiz, cihetsiz ve karlksz olarak grlmesini bizim mezhebimizin mensubu baz limler caiz grmlerdir. Bunlar Seleften rivayet edilen dncelere dayanmaktadrlar. Nitekim Eb Yezd'den yle rivayet edilmitir: Rabbimi ryada grdm. deyince kendisine: Bu nasl olur? denildi. Bunun zerine Eb Yezd; Nefsini brak ve gel. cevabn verdi. Ahmed b. Hanbel'in de ryada Allah' grd rivayet edilmitir. Rivayete gre Ahmed b. Hanbel, ryada Allah' grm ve kendisine : Y Ahmed! Btn insanlar benden isterler. Eb Yezd baka. O yalnz beni ister. buyurmutur. Bunun sebebi de u olsa gerektir: Eb Yezd'e : Ne istiyorsun? denilince : stememek istiyorum. cevabn vermi. Hamza ez-Zeyyat, Ebl-Fris ah b. uc' el-Kirmani, Muhammed b. Ali el-Hakm et-Tirmizi ve allme emsl-Eimme el-Kerderi'nin de Allah Tel'y ryada grdkleri rivayet edilmitir. Bir tamamlama eklinde bu meseleye talluk eden hususlar aada gelecektir. Kdhan'n: Bu mesele hakknda konumay terk etmek gzeldir. eklindeki sz gzel deildir. Zira sz terk etmek bir maksat ifade etmez ve bir hkm ortaya koymaz. Sonra bil ki; mam Nureddin el-Sbun ile eyh Reidddin arasnda akli delillerin gerei olarak yok olan bir eyin grlp grleni iyecei konusunda uzun bir mnakaa gemitir. Sonunda eyh Reidddin mam Nureddin'in grne dnmtr. Zira mam Nureddin'in gr nakli delillerle de takyiye edilmitir: Semerkand ve Buhara limleri yok olan bir eyin grlemiyeceine dair fetva vermilerdir. mam Zahid Saffar Telhis adl kitabnn sonunda, yok olan bir eyin grlmesinin mmkn olmadn zikretmitir. Yine
272[272] 273[273] 274[274]
En'am: 6/103. A. Hanbel, Msned, c. 1, s. 215. El-Bakara: 2/260. 275[275] El-A'raf: 7/143. 276[276] Buhar, c. 1. s. 177, Kitab'ul -Ezan, Bab: 75.
mfessirler de yok olan bir eyin Allah tarafndan grlmesinin kabil olmadn sylyorlar. E'ar ve Mtridilerden selef limleri varl muhal olann, Allah Tel'nn grmesine talluk etmeyecei hususunda ittifak halinde bulunmakla beraber, bir eyin varlnn, o eyin grlmesinin illeti olduu grndedirler. Yok Olan Birey Midir? Yok olann ey olup olmad hususunda da ihtilf vardr. Mtezile, yok olann ey olduunu sylemektedir. nk Allah Tel yie buyuruyor; phesiz ki Allah Tel, her eye gc yetendir. 277[277] Bu yette kudretin, her eye talluk ettii aklanmaktadr. Kudret var olana asla talluk etmez. Zira var olan bir eyi var etmek mmkn deildir. Bu sebeple yetteki eyden kasd edilen mnann yok olduu anlalmaktadr. Yine Allah Tel yle buyuruyor; phesiz Kyametin zelzelesi byk bir eydir. 278[278] Bu yette de vukuundan nce Kyamet zelzelesine ad verildi. Bu deliller Mtezile'ye gredir. Bize gre yok, bir ey deildir. nk Allah Tel yle buyuruyor: Sen bir ey deilken ben seni yarattm. 279[279] Bu yette Allah Tel, yokun, bir ey olmadn haber veriyor. Bu yetin tevile ihtiyac yoktur. Yukarda geen iki yette yoklara ey dnn verilmesinin sebebi gelecek zaman itibariyledir. Doru sunu en iyi bilen Allah'tr. Bu konuda geni bir aratrma bahsi gelecektir. Sonra bil ki, phesiz Parlak yzler, Kyamette rabbine bakacaktr. yetinde nazar kelimesinin, bakma mahalli olan yze nisbet edilmesi ve rab kelimesine il harfi cerri ile taddi etmesi ve szn, hakikati hilfna dellet edecek karinelerden bo braklmas ak olarak Allah Tel'nn bununla yzde bulunan gzn Allah Tel'ya bakmasn kasd ettiine dellet etmektedir. Zira nazar kelimesi, slalar itibariyle, talluk ettii kelimeler ve kendi kendine mtaddi olmas itibarlar ile deiik ekillerde kullanlr. Eer kendi bana mtaddi yaplrsa mnas, durmak ve beklemektir. Bu manada Allah Tel bir ayette yle buyuruyor: O gn mnafk erkeklerle mnafk kadnlar mminlere yle diyecekler: Bize bakn nurunuzdan biz de istifade edelim. 280[280] Ey iman edenler! Bize Rina-Gzet lfz ile hitap etmeyin; bize bak manasna gelen unzurn deyin. Allah'n hkmn dinleyip kabul edin. 281[281] Eer nazar kelimesi, f harf-i cerri ile mtaddi olursa, o zaman manas dnmek ve ibret almaktr. Bu konuda Allah Tel yle buyuruyor: Onlar Allah'n gklerde ve yerdeki mlk ve tasarrufuna hi ba kp dnmediler mi? 282[282] Nazar kelimesi eer il harf- cerri ile mtadd olursa o zaman mnas gzle grmek olur. Allah Tel bu konuda da yle buyuruyor: Herbirinin meyvasna bakn. Bir ilk meyva verdii zaman, bir de olgunlat vakit. 283[283] Nazar kelimesi, gzn mahalli olan yze nisbet edildii zaman nasl olur? Hasan-i Basr bu konuda yle diyor: Yzler rabbine bakarsa rabbinin nuru ile bakar. Allah' grmekten, onu idrak etmek ve varln ihata etmek lzmgelmez. Allah' grmenin cevaz, Gzler onu idrak etmez284[284] yetine aykr deildir. Zira idrak, bir eyi ihata etmektir. Bu ise grmekten daha ileride bir eydir. Nitekim Allah Tel yle buyuruyor: ki topluluk birbirini grp karlanca, Musa'nn ashab: Biz yakalandk, dediler. 285[285] (Yani idrak edildik.) Bu yette Musa aleyhisselm, grlmeyi nefy etmemitir. draki nefyetmitir. Allah Tel da grlr, fakat idra k edilemez. Bilinir, fakat bilgi ile ihata edilemez. Allah Tel deil, belki grdmz u gne bile grlr, fakat tam olarak idrak edilemez, bilinemez. Allah' grmenin ispat hakknda mnevi tevatr yolu ile birok hadisler gelmitir. Bunlar nakil yolu ile kabul etmek ve bid'at ehlinin akl yolu ile vehim ve phelerine iltifat etmemek gerekir. Bu meselede Akdet't Tahav adl kitabn arihi hataya dmtr. yle demitir: Karlkl olmadan hi grmek dnlebilir mi? Allah'n grlmemesinde yaratklar zerine stn olduuna delil vardr. Bu rih, ycelik ynnden Allah'n grlemeyeceini sylemektedir. Ehl-i snnet vel-Cemaat Mezhebi'nin gr udur: Allah Tel, bir ynde grlmez. Hz. Peygamber'in:
277[277] 278[278]
El-Bakara: 2/109. El-Hac: 22/1. 279[279] Meryem: 19/9. 280[280] El-Hadd: 57/13. 281[281] El-Bakara: 2/104. 282[282] El-A'raf: 7/185. 283[283] El-En'm: 6/99. 284[284] En'am: 6/103. 285[285] uara: 26/61-62.
Bedir gecesi ay grdnz gibi, muhakkak sizler rabbinizi greceksiniz. sz, bir grme olayn dier bir grme olayna benzetmedir. Her yn ile grleni, bir yn ile grlene benzetmek deildir. mann Ksmlar: man, dil ile ikrar, kalb ile tasdikten ibarettir. mam zam El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: man dil ikrar edip kalb ile tasdiktir. Yalnz bana ikrar iman olmaz. Zira yalnz ikrar iman olsayd btn mnafklarn mmin olmalar gerekirdi. Bilmek de yalnz bana iman deildir. Zira bilmek eer iman olsayd btn Ehl-i Kitabn mmin olmas gerekirdi. Allah Tel mnafklar hakknda yle buyuruyor: Allah biliyor ki, mnafklar yalancdrlar. 286[286] Yni mnafklarn, iman iddialarnda yalanc olduklarn biliyor. nk onlar dil ile sylediklerini kalb ile tasdik etmemilerdir. Allah Tel, Kitap eh linin bilgisi hakknda da yle buyuruyor: Kendilerine kitap verdiklerimiz, z oullarn bildikleri gibi, Hz. Peygamber'i bilirler. 287[287] Bunun mnas udur: Kitap ehlinin yalnz bilgi sahibi olmas yani Allah ve Resuln bilmesi iman bakmndan onlara fayda ver mez. nk onlar bildikleri halde Hz. Peygamber'in nbvvet ve risaletini ikrar etmediler. Onlar Hz. Peygamber'in Araplara gnderildiine inanyorlar. Bu yolla yaptklar ikrar halis deildir. Sonra tasdik, bizatihi gzel bir rkndr. Hibir durumda dmeye ihtimali bulunmaz. Fakat ikrar byle deildir. krar imann art, yahut atr, yani yarsdr ve bakas iin gzel bir rkndr. Bu sebepten zorlama hallerinde ikrar debilir. Bunun sebebi ise, lisann, kalbin tercman olmasdr. Dolaysyla dil, varlk yahut yokluk bakmn dan tasdikin delilidir. Bir kimse, aklamasna imkn bulduu halde herhangi bir zamanda ikrarn deitirirse kfir olur. Ancak, zorlamann tesiri ile imann aklama imkn bulamayp ikrar zail olursa kfir olmaz. nk, kendisinin korkmas, kalbinde tasdikin baki olduunun delilidir. krarn deitirmee sevk eden sebep ise, nefsinden lm defetmek iindir, inanc defetmek iin deildir. Nitekim Allah Tel buna iaret ederek, yle buyuruyor: Kalbi iman ile dolu olduu halde inkra zorlananlar mstesna. Kim Allah'a kfrederse, onlar iin iddetli bir azab vardr. Lkin kfre kar barn aanlar zerine Allah tarafndan bir gazab ve kendileri iin byk bir azab vardr. 288[288] Fakat, bir kimse imann aklama imkn bulduu zaman, ikrarn deitirmesi, itikadn deitirdiinin delilidir. ems'l-Eimme Serahs'nin de aklad gibi, ikrar, tasdikin varlk veya yokluu bakmndan imann bir rkn olmutur. Ancak El-Umde sahibi Ebl-Berekt Abdullah b. Ahmed b. Mahmud enNesef rahimehullah, dnyev hkmlerin icras iin imanda ikrarn art olduunu aklamtr. E'ari'lerin tercih ettii gr de budur. mam Mat'ridi de bu dncededir. Sonra mam zam'n kelmndan, iman edilecek olann hazf edilmesi, maksadn gerekletirilmesinde icmali imann yeterli olduunu bildirmek iindir. Gerekten iman, Allah Tel tarafndan gnderildii, zaruretle bilinen btn hususlarda kalben Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'i tasdik etmektir. Bu ise, iman mkellefiyetin den kmaya kfidir. Bu ekilde iman edenin iman derecesi, tafsili iman derecesinden aaya dmez. Akid erhinde de byle yazlmtr. Ancak, iman icmali olarak sylenmise icmlen, tafsili olarak sylenmise tafslen demek gerekirdi. Zira tafsiltl olarak sylenende tafsilat arttr. yle ki icmali olarak iman eden bir kimse sorulduunda namazn farz olduuna, arabn haram olduuna inanmazsa kfir olur. Sonra zaruretle bilinenden maksat, nazar ve istidlale ihtiya duymadan halkn bildii din meselelerdir. Allah'n birlii namazn farz oluu ve arabn haram oluu gibi. Nazar ve istidlal kaydn koymasnn sebebi, itihatla ortaya konan hkmleri inkr edenin ittifakla kfir olmayacana binendir. Cesedlerin hasr, lemin sonradan var oluu, Allah Tel'nn czleri de bildii konularnda naslara dayanan hkmleri inkr eden kfir olur. nk bunlarn zahiri mnada olduklar dinen kesinlikle bilinmektedir. Byk gnah ileyenlerin Cehennemde ebediyyen kalmayaca hususunda varid olan hadisler byle deildir. nk byk gnah ileyenler hakkndaki deliller birbiri ile elimektedir. Hlsa, icmali imann tafsili derecesinden aaya dmemesi imann asl ile vasflanmaktr. Yoksa i cmali iman tam bilgi makamnda elbette tafsili gibi deildir. Sonra iman mefhumunda ikrar itibar etmek baz ilim adamlarnn mezhebidir. ems'l-Eimme el-Hulvan ile Fahr'ul-slmn tercih ettikleri husus da budur, ki ikrar imarda bir rkndr. Ancak, cebir halinde ikrarn dmeye ihtimali vardr. Cumhur'u Muhakkikin, imann, kalb ile tasdik olduuna meyletmilerdir. krar ise dnyadaki hkmlerin icras iin arttr. nk kalb ile tasdik gizli bir itir. Buna mutlaka bir almet ve nian bulunmak gerekir. Kalbi ile tasdik edip dili ile ikrar etmeyen dnyaya ait hkmler bakmndan mmin saylmasa da Allah katnda mmindir. Dili ile ikrar edip de kalbi ile tasdik etmeyen kimse ise aksine Allah katnda kfir, fakat dnyev hkmler bakmndan mmindir. Miras alr, cenazesi klnr. eyh Eb Mansr el Mtridi'nin tercih ettii gr budur. Naslar da bu gre uygundur. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Allaha ve ahiret gnne iman eden hibir kavmi, Allaha ve Peygamberine muhalefete kalka n kimselerle
Mnafikun: 63/1. El-Bakara: 2/146. 288[288] En-Nahl: 16/106.
286[286] 287[287]
seviir halde bulamazsn.Velev ki o muhalifler, babalar, yahut oullar, veya kardeleri, hsmlar ve hemireleri olsun.te allah, byle zalim kimseleri sevmeyan bir kavmin kalblerine iman tesbit buyurmu ve kendilerini yce katndan bir rahmetle kuvvetlendirmitir. Kalbi imanla tatmin olduu halde cebr edilenler mstesna. Bedeviler biz gerekten iman ettik dediler.Deki; siz kalblerinizle iman etmediniz. Ancak biz, mslman grndk deyiniz.Henz iman kalblerinize girmemitir. La ilahe illallah diyen kiiyi muharebede ldrd zaman Hz.Peygamberin: same b.Zeyde Kalbini yarp da doru mu, yalan m sylediine baktn m? buyurmas da bu deliller arasndadr.Bu hadis-i erif Ktb Sittede rivayet edilmitir. erhul- Makast da yle deniliyor.krar, dnyevi hkmlerin icras iin art koulunca ak bir ekilde devlet reisine veya dier mslmanlara ilan edilmesi gerekir. man iin rkn klnan ikrar ise byle deildir. Bu ikrarda bakasna gstermese de bir kerre iman szn konumas yeterlidir. Dorusu, eri hkmleri iltizam zerinde kaimdir.
Sonra kalbi ile tasdik edip dili ile bunu aklamak istedii halde dilsiz olma ve benzeri engellerin mni olduu kiinin iman ettiinde icma vardr. Bundan da anlalyor ki, Kerramiye'nin inand gibi imann hakikati, yalnz kelime-i ehadetten ibaret deildir. man Artmaz - Eksilmez: Gk ve yer ehlinin iman ne artar, ne eksilir. Gk ehlinden kast, meleklerle cinlerdir. Yer ehlinden maksat, peygamberle, veliler, iyi ve kt mminlerdir. man, iman edilen eyler asndan artmaz ve eksilmez. Zira tasdik, gereklemi ekilde olmazsa zan ve tereddt mertebesinde olur. Zan ise inan makamnda bir ey ifade etmez. Bu konuda Allah Tel, yle buyuruyor: Zira zan, gerei ifade etmez. 289[289] in dorusu imam Raz'nin de dedii gibi, iman ynnden deil tasdikin asl ynnden artma ve eksilme kabul etmez. Zira dinin olgunluunda olduu gibi yakin ehlinin mertebeleri muhteliftir. Nitekim Allah Tel bu konuya yle iaret buyuruyor: brahim: Rabbim, bana lleri nasl dirilttiini gster, demiti. Allah da: nanmadn m? buyurdu. brahim: Evet, lkin kalbimin tatmin olmas iin, dedi. 290[290] Hz. Eb Bekr'in iman, bir kefeye konsa, dier mminlerin iman da br kefeye konarak tartlsa, Eb Bekr'in iman btn mminlerin imanndan ar gelir. 291[291] Buradaki imann ar gelmesi, imann semereleri bakmndan deil, Allah' gerekten tanmas, yakininin stnl, kalbinin vakar ve imannn sebat bakmndandr; man semereleri ve ihsan bakmndan deildir. nk iman ehli insanlarn fertleri; taatlann okluu ve isyann azl bakmndan muhteliftir. kan sfatnda ve iman vasfnda imann asl baki olmakla beraber noksanlk mertebesinde de durum aksinedir. Bilenler arasnda ihtilf grntedir esasta deildir. Bu sebepten EI-Hulsa adl kitapta belirtildiine gre, mam Muhammad rahimetullah yle demitir: Bir kimsenin, benim imanm Cebrail aleyhisselm'm iman gibidir, demesini irkin grrm. Lkin, Cebrail aleyhisselm'n iman ettiklerine ben de iman ettim diyebilir. Bunun sebebi de, birinci sz, her ynden onun imannn Cebrail aleyhisselm gibi olduunu hatra getirir. Halbuki durum byle deildir. ki iman arasnda fark vardr. mam zam, El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Sonra iman, artmaz ve eksilmez. nk imann artmas, ancak kfrn noksanlamas ile, imann noksanlamas da kfrn oalmas ile tasavvur edilebilir. Bir ahsn bir durumda hem mmin hem de kfir olmas nasl dnlebilir? Mmin, gerek mmindir. Onun imannda phe dnlemez. man edip hicret edenler Allah yolunda cihad yapanlarla, onlar barndrp kendilerine yardmda bulunanlar var ya, ite onlar gerek mminlerdir. 292[292] O Kimseler ki Allah' ve peygamberini inkr ederek kfir oldular, Allah ile peygamberlerinin arasn ayrmak isterler ve peygamberlerin bir ksmna inanrz, bir ksmn inkr ederiz, derler. Ve bylece imanla kfr arasnda orta bir yol tutmak isterler. te bunlar gerekten kf irdirler. 293[293]
289[289] 290[290] 291[291]
Necm: 53/28. El-Bakara: 2/260. Kaynan bulamadm. 292[292] Enfl: 8/74. 293[293] Nls: 4/150-151.
mmet-i Muhammed iinde Allah'a kar isyanda bulunanlarn hepsi gerekten mmindirler, kfir deillerdir. mam zam bu sz ile Allah'a kar isyann imana zd olmadna iaret etmitir. Nitekim Ehl -i Snnet velCemaat mezhebinin gr de byledir. Hariclerle Mutezile ise bu gre muhaliftirler. Onlara gre, Allah'a isyan ile iman bir arada bulunamazlar. Biz ise bu durumu imann kemaline hamlederek, isyan ile kmil iman bir arada bulunmaz diyoruz. Zira mminlerden tamamiyle ktl ve Allah'a isyan skp atmak mmkn deildir, muhal gibidir. Allah Tel'nn: Onlara Allah'n yetleri okunduu zaman, manlarn artrr. 294[294] yetinin mnas bize gre, imanlar yakn derecesi bakmndan artar, demektir. Yahut, bu yetten maksat, inanlacak Kur'an yetleri indike imann artt eklinde tevil edilmitir. Hz. Peygamber sallalleh aleyhi vesellem'e imann artp eksilmesinden sorulunca; Evet, iman artar, yle ki sahihini Cennet'e sokar. Eksilir, yle ki sahibini Cehennem'e sokar. 295[295] eklinde beyan buyurduklar hadisin mnas, iman mminin gzel amelleri sebebiyle artar, t ki onu Cennet'e nce gtrr. Kt amelleri irtikb etmesi sebebiyle noksanlar, t ki sahibini nce Cehennem'e, sonra da iman sebebiyle yine Cennet'e gtrr, demektir. Nitekim Ehl-i Snnet vel Cemaat Mezhebinin dncesinin gerei budur.Tasdik, insan iin kalb iidir. Yakn derecesinde kuvvet ve zaaf itibaryla artma ve eksilmeyi kabul eder; Sonra taat ve ibadet imann meyvesi, yaknn neticesi ve kalbin irfan nuru ile nurlanmasdr. Allah'a isyan byle deildir. Zira Allah'a isyan kalbi karartr, Allah'a kar olan sevgiyi zayflatr, Allah Tel'dan afiyet ve gzel bir kibet isteriz. Mminlerin manda Eitlii : Btn mminler iman ve tevhid noktasnda eittirler. Ancak amel bakmndan farkldrlar. Yani mminler esas bakmndan ayn eylere inanmaktadrlar. Ayn ekilde Allah Tel'y birlemektedirler. Bu iki kaydn konmasnn sebebi, kfr ile iman, kr ile gren gibi birbirine zd ve birbirinden ayr olduklar gibi, iman edenlerin kfirlerden o ekilde farkl olmalarna binaendir. phe yok ki grenler, grme kuvveti nin zaaf ve kuvveti bakmndan farkldrlar. Bir ksm gece zayf grr, bir ksm da gndz zayf grr. Bir ksm kaim yazlar ancak okuyabilir, ince yazlar okuyamaz; dier bir ksm uza gremez, bir ksm da yakn gremez. Bir ksm ancak gzlkle yaz okuyabilir vs. Bu sebepten mam Muhammed, daha nce de getii gibi, bir mminin benim imanm Cebrail aleyhisselm'n iman gibidir, demesini doru bulmuyorum, belki: Cebrail aleyhisselm'n iman ettiklerine ben de iman ettim. demelidir, diyor. Yine hibir mminin, benim imanm, peygamberlerin iman gibidir, demesi caiz deildir. Hatta, benim imanm Hz. Eb Bekr'in, Hz. mer ve benzeri byk sahabilerin iman gibidir, demesi de caiz deildir. Zira Kelime-i Tevhid'in nurunun, Tevhid ehlinin kalbindeki farklln Allah'tan bakas bilemez. nsanlardan bir ksmnn kal binde bu nur gne gibidir; bir ksmnda ay gibidir, bir ksmnda byk bir meale gibidir; dier bir ksmnda da zayf bir kandil gibidir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem iyilii emretmek ve ktlkten sakndrmak hususunda mmine metod ve prensip verirken buyurduklar hadisin sonunda kalbi ile buz edenler iin: Bu imann en zayfdr. buyuruyor. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Kuvvetli mmin, Allah katnda, zayf mminden daha sevimlidir. 296[296] hadisi zahir amellerdeki kuvvete de, batini amellerdeki kuvvete de amildir. Mmin dnyada bu bahsedilen nurlarn minvali zerindedir. Mminlerin ilim ve amellerinin nurlar bu ekilde hirette de meydana kacaktr. Kelime-i Tevhid'in bu nuru ne zaman kuvvetli olur ve mertebesi byk olursa, kuvveti nisbetinde sahibinden, pheleri ve ehvetleri yok eder. ou zaman o hale getirir ki mmin bu iman sayesinde kendinde bir phe, ehvet, gnah ve ktlkle karlarsa bunlar yakar. Belki Cehennem ona yle der: Ge, ey mmin! Senin nurun benim alevimi sndrmtr. Bu noktay bilen kimse Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in ; Allah nzasn isteyerek L ilahe illellah diyene Allah Tel Cehennemi yasaklamtr. 297[297] L lhe illallah diyen Cehenneme girmez. 298[298]hadisinin ve benzer hadislerin mnasn anlar. Bu ha dislerin mnasn anlamak mkl olmutur. Bir ksm insanlar bunlarn nesh edilmi olduunu zannetmilerdir. Bir ksm emir ve yasaklar gelmeden evvel bunlarn bu vurulduunu zannetmilerdir. Bir ksm da bunlarda geen atei Mriklere mahsus Cehennem atei manasna ekmilerdir. Bazlar da Cehennem'e girmek szn ebediyyen orada kalmak mnasna almtr, mam zam Eb Hanfe el-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Sonra amel imandan, iman da amelden bakadr. nk ou zaman mminden amel yapma mkellefiyeti kalkar. Amel kalkt zaman iman da kalkar denilmesi caiz deildir. Zira hayz kadn, bu halde iken namazn
294[294] 295[295]
El-Enfl: 8/2. Kaynan bulamadm.
Mslim c. IV, s. 2053, K. Kader. Kaynan bulamadm. 298[298] Kaynan ayn lafzla bulamadm.
296[296] 297[297]
hkm kendisinden kalkar. Byle bir kadn iin, iman da kendisinden kalkar diyemeyiz. Yahut, kendisine iman da terk etmesi emredilir, denilmez. nk Allah Tel, kendisine: Orucunu terk et, sonra onu kaza et, buyurmutur. Kendisine iman da terk et sonra onu kaza et, denilemez. Yine, fakire zekt borcu yok tur, denilir; fakat, fakire iman gerekli deildir, denilemez, Eer amel imandan bir para olsayd, amelin dt hallerde imann da dmesi gerekirdi. Halbuki durum byle deildir. Hlsa, Ehl-i Snnet'e gre, amel imandan bakadr. Ondan bir para deildir, imann rknlerinden bir rkn de deildir. Mutezile ise amelin imandan bir para olduunu ve rkn olduunu sylyor: Kur'an - Kerm'de Allah Tel yle buyuruyor: man edip iyi amel ileyenleri aalarnn altndan nehirler akan Cennetle mjdele. 299[299] Ehl-i Snnet bu yette, amel kelimesinin men kelimesine vav ile atfedilmesinin imann amelden baka olduuna delil getiriyorlar. nk atfedilenle kendine atfedilen arasnda bir bakalk bulunmas gerekir. Byle olmazsa atf yapmak sahih olmaz. slam'n Hakikati. slm, itenlikle Allah'n emirlerine teslim olmak, grnte de boyun emektir. Lgatte ise iman ile slm arasnda fark vardr. Fakat slmsz iman olmaz, imansz da slm olmaz. Bunlar insann srt ile karn gibidir. man lgatte tasdik etmektir. Nitekim Allah Tel, Yusuf aleyhisselm'n krdelerinden hikyeten yle buyuruyor; Biz gittik, kou yapyorduk. Yusuf'u da eyamzn yannda braktk. Bu sebeple onu kurd yedi. imdi bizler doru sylesek de siz bize inanmazsnz. 300[300] Burada bize inanmazsn cmlesi, bizi dorulam az, tasdik etmezsin, demektir. Baka bir yette slm kelimesi yle kullanlyor: Gkte ve yerde bulunanlar ister istemez Allah'a boyun emitir. 301[301] man, iten boyun emek slm ise dtan boyun emektir. Allah Tel bu hususa da yle iaret ediyor. Bedeviler, inandk, dediler. De ki, siz kalbinizle iman etmediniz. Ancak biz, mslman gzktk, deyin. 302[302] Cibril hadisi de bu noktaya iaret ediyor. Orada iman ile slm' birbirinden ayrmtr. man, yalnz tasdik, slm' ise, ikrar ve iyilerin ameli olarak takdim etmitir. Hulsa, iman kalb iidir, dolaysyla gizlidir. slm aktr, gizli deildir. mann yeri kalbtir. slm'n yeri kalptr, cesettir. kisi birbirini tamamlar. Dinin Hakikati . Din, iman ile islmn her ikisine verilen isimdir. Btn eriatlara da din denilir. Din, kelimesi mutlak zikredildii zaman, ondan kasdedilen tasdk, ikrar ve Peygamberlerin Allah tarafndan getirdikleri hkmleri kabul etmek mnsdr. Nitekim aadaki yetlerden de bu mna karlmaktadr: Allah Tel yle buyuruyor: Kim slm'dan baka bir din ararsa, bu ondan kabul edilmez. 303[303] phesiz Allah katnda din slm'dr. 304[304] Allah sizin iin dinde bir glk klmamtr. 305[305] Sizin iin slm' din olarak setim. 306[306] Yukardaki metinde mam zam'n maksad, eriat, slm ve imann kendi balarna din adn alaca mnasnda kullanlr, demek deildir. Bu makamda bunun aksini kabul eden bir rih maksadn dna kmtr. Akdet't-Tahavi'de yle deniliyor: Allah'n dini, yerde ve gkte birdir. Din, arlkla noksanlk aras, Allah' tebih ile tatil aras, cebir ile kader aras, emin olmakla mit kesmek arasnda bir haldir. Sahh -i Buhar'de Eb Hreyre'den rivayet edilen bir hadis-i erifte yle buyuruluyor: Biz peygamberler cemaatiyiz. Dinimizin asl birdir. 307[307] Dinlerin ve eitli peygamberlerin getirdikleri eriatlarn asl Tevhid inancdr, tevhid ile ilgili inanlardr. Ancak eriatlar eitlidir. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Her bir peygamber iin bir eriat ve bir yol tyin ettik. 308[308]
299[299] 300[300]
El-Bakara: 2/25. Yusuf: 12/17. 301[301] Al-i mran: 3/83. 302[302] Hucurat: 49/14. 303[303] l-i mran: 3/85. 304[304] l-i mran: 3/19. 305[305] El-Hac: 22/78. 306[306] Mide: 5/3 307[307] Kaynan bulamadm 308[308] Mide: 5/48;
Allah' Tanmak : Allah Tel'y, kendini tantt ekilde, hakkyle tanrz. Allah'n zatnn mahiyetini bilmek, sfatlarn ihata etmek itibariyle deil, belki btn durumlarda kulun: gcnn yettii lde bilir ve tanrz. Burada, Allah Tel iin Nefs szn kulanmann caiz olduuna delil vardr. Zat kelimesinin kullanlmas konusuna gelince, ilim adamlarnn ounluu ibarelerde zat ile sfat beraber zikr ettikleri grlmektedir. Bu konuda yle bir hadis gelmitir: Her ey hakknda dnn, fakat Allah'n zat hakknda dnmeyin. 309[309] Suyutinin zikrettiine gre Buhar'de geen Hubeyb kssasndaki Bu Allah'n zat hakkndadr ibaresi zerinde iki ynden durmak gerekir. Birincisi bu, bir sahab szdr. kincisi, iddia edilen hususta bizim iin bir nas deildir. Belki ak olan udur ki, o hadiste murad edilen mna, Allah yolunda mnsdr. nk kfirler, Hubeyb'i ldrmek iin Harem'den darya karnca Beni brakn, iki rekt namaz klaym dileinde bulunmu, namazdan sonra da yle demitir: Mslman olarak ldrlnce hi aldrmam, Allah yolunda, hangi yanma dsem aldrmam. Bu, Allah yolundadr, eer dilerse, paralanm azalarn mafsallarna bereket verir. Allah hakknda hakikat kelimesini zikretmeye gelince lbni Sbki'nin Cem'ulCevami adl kitabnda beyan ettiine gre, Allah Tel'nn hakikati, dier varlklarn hakikatlerine muhaliftir. bn -i Zemlekn bu gre kar karak yle demitir: Hakikat szn Allah hakknda kullanmak caiz deildir. bn -i Cema Allah hakknda hakikat kelimesinin zikredilmesinin caiz olmaynn sebebini yle aklyor: nk Allah'n kitabnda hibir yerinde, hls sresi ve Allah'n misli hibir ey yoktur gibi yetlerden hibirinde ve dier yetlerde zatnn tahakkukuna ve sfatnn mertebelerine dellet eden bir krine gelmemitir. mam zam'n bu sz, kan derecesinin hakikatnda iman artmaz ve eksilmez, demek olsa gerektir. hsan meramnda iman -i icmali yeterlidir. Mmin, ben Allah' tanyorum, demelidir, Seni hakkyle bilemedik ve tanyamadk. szn syleyenin maksad Allah Tel'nn zatn ve sfatlarnn knhn anlamann, yaratklarn gc dahilinde olmadna mebnidir. nk Allah Tel; Gzler onu grmez. Bilgi bakmndan Allah' ihata edemezler. buyuruyor. Sebeplere gre hkmler deimektedir. Bu sebepten mam afi yle diyor: Kim Allah' aramaya kalkr da kendi dncesine kadar varan bir varla ularsa, bu kimse Allah' yaratklara benzetmi olur. Eer bu arama sonunda srf yoklua varrsa, Allah Tel'y muattal klan kiidir. Eer bir varla dayanr da bu varl anlamaktan aciz kalrsa bu kimse Allah' birleyen bir muvahhiddir. Bu sebepten Hz. Ali'ye: Tevhid'in mnas nedir? diye sorulunca yle cevap vermitir: Tevhid udur: Hatrna gelen, yahut hatrna getirdiin, yahut herhangi bir halde dndn varlklar Allah'tan bakadr., Yahut Allah onlardan bakadr. Cneyd-i Badad'nin sz de buraya dner. Cneyd yle di yor: Tevhid, kadimlii, hdislikten ayrmaktr. nk senin hatrna hadis, yani yaratlmtan baka bir ey gelmez. Kadimlii tecrid etmek Allah'n ne zat ve ne de sfat hakknda yaratklardan hibirine benzeme hkmn vermemendir. Zira Allah'n zatna hibir ey benzemez. Sfatlarna da hibir sfat benzemez. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Allah gibi hibir varlk yoktur. O, her eyi iiten, her eyi grendir. 310[310] Ancak, kadim olan varlkla yaratlan varlklar arasnda mterek olan lim, kadir ve var gibi szler lfz ynden mterek olmay ifade eder. Allah'a Hakkyla Kulluk Etmek. Hibir kimse, Allah Tel'ya lyk olduu ekilde ibadet etmee gc yetiremez. Ancak emrettii ekilde O'na ibadet eder. nk kul, Allah' zikretmek ve kretmeye devam etmekten cizdir. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Eer Allah'n nimetlerini sayacak olsanz, miktarn bilemezsiniz. 311[311]Yani saymaya gcnz yetmez, nerede kald ki krn eda edesiniz. Bu sebeple: Ey iman edenler, Allah'tan hakkyla korkun, 312[312] ayetinin, Gcnzn yettii kadar Allah'tan korkun. 313[313] yeti ile nesh edil dii syleniyor . nk hakkyla Allah'tan korkmaktan Allah'n saf kullar bile cizdir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu ye ti yle tefsir etmitir:
Ktb-i sitte ve Msnedlerde yok. ra: 42/11. Nahl: 16/18. 312[312] l-i mran: 3/102, 313[313] Tebn: 14/16.
309[309] 310[310] 311[311]
taat edilmek, hi isyan edilmemek; kredilmek nankrlk edilmemek, zikredilmek, unutulmamak. Meselenin hakikati udur: Allah' bilmek gerekleince, kulun btn hallerinde hkm devam eder. badet byle deildir. Zira Allah'tan hakkyla korkmak iin her an kul zerine ibadet vacib olur. Kul ise beeriyetin zaaf icab, kulluk grevini ifa etmede bu halin devamndan acizdir. ok az bir zaman da olsa, kuldan Allah'n huzurundan kayb olma ve gaflet etme hali zuhur eder. Bu hal ise hakikat ve tarikat erbabna gre kfrdr. eriat sahibinin diline gre bu vcup halktan rahmet olarak kaldrlmsa, Allah'n mafiret edici olmas cihetiyledir. Bu noktaya iaret eden Allah Tel yle buyryor: Koruyacak da odur, balayacak da. 314[314] Bu sebeple hi kimse, ben hakkyle Allah'a kulluk yaptm, diyemez. Ve yine bu sebepten baz arifler demilerdir ki: Eer Allah'n emri olmasa, Yalnz sana ibadet ederiz, yalnz senden yardm dileriz. yetini okumazdm. nk kullukta ihlas, ibadette ve dier ilerde yardm dilemeyi yalnz Allah'a tahsis etme makamnda deilim. Bu konu ile ilgili olarak Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurmutur: Sen kendini medh ettiin gibi ben sana medih yapamam. Yine Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem, ibadeti bitirdikten sonra taatn hakkn yerine getirmekte kusurlu olduuna iaret olmak zere Allah'tan mafiret dilerdi. Nitekim Allah Tel'nn u kavli buna iaret etmektedir: Dorusu insan, Allah'n kendisine emr ettiini tam olarak hi yerine getirmemitir. 315[315] Mminlerin Eitlii. Allah' tanmada, din ileri ile ilgili kesin bilgide, Allah'a tevekklde, Allah ve Rasln sevmede, kaza ve kaderine rza gstermede, Allah'n azabndan korkmada, rahmetini ummada ve iman hususunda btn mminler eittirler. Ancak tasdik ve ikrarn dnda amel, derece ve makam ynnden farkllk gsterirler. Bil ki, kulun daima Allah'n azabnda korku iinde bulunmas ve rahmetini umucu olmas gerekir. nk Allah Tel bu konuda yle buyuruyor; Yoksa hiretin azabndan korkarak ve rabbinin rahmetini umarak, o gece saatlerinde kalkp secde ve kyam halinde ibadet eden mi?.316[316] Yataklarndan kalkarlar, rablerine azabndan korkarak ve rahmetinden midvar olarak ibadet ederler.317[317] Dorusu, ummak, korkmay gerektirir. Eer byle olmasayd Allah'tan mid kesmek olurdu. len korku, sahibi ile Allah'n yasak kld eyler arasna giren korkudur. Bu snr geerse, kulun midsizliinden korkulur. len mid, Allah'n nuru ile ona itaat iini yapan ve sevabn Allah'tan isteyen; yahut bir gnah ileyip sonra gnahndan tevbe edince Allah'tan gnahnn rtlmesini isteyen kimsenin mididir. Fakat bir kimse tefrit derecesinde hata ve isyan iinde bulunur da amelsiz olarak Allah'n rahmetini isterse bu bir gururdur, yalanc bir temennidir, yalanc bir middir. Eb Ali er-Rdbar rahimetullah buyurdu ki; Korku ile mid bir kuun iki kanad gibidirler. kisi de dengeli olurlarsa ku da dengede olur ve uar. Kanadlardan biri noksan olursa, umada da noksanlk olur. ki kanat da olmazsa, ku lm haddine gider. Eb Ali'nin zikrettii bu gr, Hz. mer'den nakledilen u rivayete uygundur. Hz. mer yle demitir: Maherde, bir kii Cennet'e girecek, diye nida edilse, o kiinin kendim olmasn mid ederim. Yine Maher'de, bir kii cehenneme girecektir, denilse yine o kiinin kendim olmasndan korkarm. Baz limler de yle diyor: midin korkudan daha ok olmas gerekir. nk hads-i kudside Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem yle buyuruyor: Ben kulumun beni zannettii gibiyim. Diledii gibi beni zannetsin. 318[318] Bazlar da yle demilerdir: En iyisi, genlik ve shhat zamannda korkunun, yallk ve hastalk durumunda da midin galib olmas gerekir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem y le buyuruyor: Sizden hibiri, lmnden evvel Allah'a kendisi hakknda hsn-i zanda bulunmadan lmesin. 319[319] Bunun sebebi ise, herkes Allah'tan korkarsa, Allah'tan baka her ey ondan kaar. Sen Allah'tan korkarsan, Allah'a doru kaarsn. Rabbinden korkan, rabbine snr. Nitekim Allah Tel buna iaret ederek yle buyurmaktadr: Allah'a koun. 320[320] Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de yle buyuruyor: Senden, ancak sana snma vardr. 321[321] Bazlar yle demilerdir: Kim yalnz sevgi ile Allah'a ibadet ederse zndktr. Kim yalnz korku ile Allah'a
Mdessir: 74/56. Abese: 80/23. Zmer: 39/9. 317[317] Secde: 32/16. 318[318] Kaynan bulamadm. 319[319] Mslim, H. No. 2877, c. XV, s. 2206. 320[320] Zriyt: 51/50. 321[321] Buhar, Vudu, 175.
314[314] 315[315] 316[316]
ibadet ederse Harrdir. (Haricdir). Kim yalnz mid ile O'na ibadet ederse Mrciedir. Kim sevgi, korku ve mit ile Allah'a ibadet ederse, o da mmin ve muvahhiddir. Menzil adl kitabn sahibinin: mid, mridin en dk meretebesidir, sz mridin hali olan sevgi makamna nisbetledir. Muhakkik lim Rzi bu konuda yle der: Bir kimse eer yalnz Cehenneminden korktuu, Cennetine teme ettii iin ibadet ederse mmin deildir. Zira Allah Tel'nn zatnaa ibadet edilmesi gerekir. Bu dnce, Hz. Peygamberin u hadisinin manasdr? Suheyb ne gzel bir kuldur. Allah'tan korkmasa da O na isyan etmezdi. 322[322] Bu sebepten Hz. Peygamber'e, gece ibadet etmekten ayaklar; itii zaman: Niin bu kadar kendini yoruyorsun. Halbuki Allah Tel, senin gemi ve gelecek btn gnahlarn affetmitir? denilince: kreden kul olmayaym m? cevabn verdi. Hz. Ali de bir sznde yle buyuruyor: Bir kavim, bir ey istemek iin ibadet ederse bu ticar ibadettir. Eer bir kavim korku iin ibadet ederse, bu klelerin ibadetidir. Bir kavim eer kretmek iin ibadet ederse, bu da hr kimselerin ibadetidir. Rebul Ebrar adl kitabn sahibi de bu sz bylece nakletmitir. mam Tahav yle diyor: man birdir, imann esasnda iman ehli birdir. Birinin dierine stnl, korku, saknma, nefsani arzularna muhalefet ve en iyiye mlazemetledir. Allah Fazl le hsan Eder Adaleti le Ceza Verir: Allah Tel, kullarndan bazlarna fazl ile muamele eder. Bazlarna da adaletiyle muamele eder. Bazen diledii kullar iin lyk olduunun kat kat stnde sevab fazl ile ve keremi ile verir. Kulun gnahna karlk adaleti ile yalnz lyk olduu cezay verir. Baz kullarna azab etmeyip fazl ile affeder. Allah Tel bu konularda yle buyuruyor: Allah selmet evine arr ve dilediini doru yola hidayet eder. 323[323] Allah Tel, dilediine kat kat verir. 324[324]Bu da Allah'a yaknlk derecesine ve hlasn durumuna gre deiir.ster efaat vastasyla olsun, ister vastasz olarak olsun, Allah Tel diledii kulunu affeder. Bu konuda yle buyuruyor: Size isabet eden bir musibet, sizin kendi kazancnzn eseridir. Allah oklarnn gnahn affeder. 325[325] Allah irkten baka dilediini mafiret eder. 326[326] Yni ister kk gnah olsun, ister byk gnah olsun Allah Tei mafiretini dileyen kulunun gnahn affeder. Bu Allah Tel'nn fazl ve keremi icabdr. Allah Tel yle buyuruyor. Muhakkak ki iyilik ve sevap verme fazileti Allah'n elindedir. Onu dilediine verir. 327[327] Bu makamda maksadn hlsas udur. Allah'n emri, kullarna nisbetle muradna uygun bir ekilde adalet ve faziletten bo deildir. Bununla beraber bir hadiste yle rivayet edilmitir: Allah eer, gk ehli ve yer ehline azab etmek isterse azab eder. Allah onlara azab etmez. Eer rahmet ederse O'nun rahmeti kullar iin hayr olur. 328[328] Peygamberlerin efaati: Peygamberlerin ve bizim Peygamberimizin mminlerin gnahkrlarna ve byk gnah ileyenlere efaat etmeleri haktr. Bu konuda yle bir hadis rivayet edilmitir: Benim efaatim, mmetimden byk gnah ileyenler iindir. 329[329] Bu hadisi, mam Ahmed, Tirmiz, Eb Dvud, bn -i Hbban ve Hkim Enes'den rivayet etmilerdir. Hkim Cbir'den, Tabern bn -i Abbas'tan, Hatb bn -i mer'den ve Ka'b b. Uceyr'den rivayet etmilerdir.) efaatin varlna aadaki yet-i kermeler de delalet etmektedir: Bir de kendi gnahna ve mmin erkeklerle mmine kadnlar iin mafiret dile. 330[330] Fakat onlara, efaatlarn efaati fayda vermez. 331[331] Bu yetin mnas, mminlere, efaatin fayda vereceidir. nk kfirlere efaatn fayda vermeyeceini beyan ediyor.
Kaynan bulamadm. Yunus: 10/25. 324[324] El-Bakara: 2/261. 325[325] E-ra: 42/30. 326[326] En-Nisa: 4/48. 327[327] El-Hadd: 57/29. 328[328] Kaynan bulamadm. 329[329] Tirmiz, Kyame 11; bn -i Mace, Zhd /37. 330[330] Muhammed: 47/19. 331[331] Mddessir: 74/48.
322[322] 323[323]
Meleklerin efaatna ait u yet-i kerme delil olabilir. O gn Cebrail ve melekler, saf halinde duracaklar. Rahman'n kendisine izin verip de doruyu sylemi olandan bakalar bir kelime bile syleyemiyecekler. 332[332] Peygamberlerin ve meleklerin efaati hak olduu gibi, velilerin, limlerin, ehidlerin, fakirlerin ve bellara kar sabreden mminlerin lm kk ocuklarnn efaatlar da haktr. mam zam El-Vasiyye adl kitabnda yle diyor. Byk gnah islemi olsa da Cennet ehlinden olan herkese, Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa'nn efaati haktr. Bu szlerden anlalan udur: efaat; yalnz byk gnah ileyenlere mahsus deildir. Hz. Peygamber aleyhisselm, btn mmetinin btn skntlarn gidericidir ve rahmet peygamberidir. Hz. Peygamber'in eitli ekillerde efaat edecei sabittir. Bu makam onu izah etmee yetmez. Akid-i Nesefyede yle deniliyor: Hadislerden istifade edildiine gre, byk gnah ileyenler hakknda Hz. Peygamberin ve mmetinin hayrllarnn efaatlar sabittir. Mutezile bu meseleye de muhalif olup ancak mminlerin derecelerinin ykseltilmesi iin efaat edilebilecei grndedirler. Amellerin Tartlmas. Kyamet gnnde amellerin zel bir tart aleti ile tartlmas haktr. Amellerin tart aleti ile tartlmas nasla sabittir. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Kyamet gnnde amellerin tartlmas haktr. Kimin iyilikleri ktlklerinden ar gelirse, ite onlar kurtulanlardr. Kimin de tartlar hafif gelirse, ite bunlar da yetlerimize zulm etme leri sebebiyle kendilerine yazk edenlerdir. 333[333] Biz Kyamet gn iin adaletle tartan teraziler koyacaz. Artk hi kimseye hibir suretl e zulmedilmeyecektir. Yaplan i, bir hardal arlnda da olsa, onu tartya koyacaz. Amellerin hesabn yapmak iin bizler yeterliyiz. 334[334] mam Gazali ile Kurtub bu konuda yle diyorlar; Amellerin tartlp hesap edilmesi herkes hakknda tatbik edilmeyecektir. Hesap yaplmadan Cennet'e girecek olan 70.000 kii iin mizan kurulmayacaktr, onlar sayfalarn da almayacaklardr. Bu gr, grn itibariyle Kur'an nassna muhaliftir. mam Konevi'nin zikrettiine gre, eyh mam Ali b. Sad er -Rustan kfirler iin mizan kurulup kurulmayacandan sorulunca, hayr cevabn vermitir. Rustaninin bu gr ise reddedilmitir. nk yukarda zikredildii zre Allah Tel yle buyuruyor: Mizanda iyilikleri hafif gelenler, kendilerine yazk eden k imselerdir. Onlar Cehennemde devaml olarak kalacaklardr. 335[335] Mminler ise Cehennem'de ebediyen kalmayacaklardr. mam Rstan'den ikinci kez sorulunca, Kfirler iin mizan vardr, fakat bu mizan iyilik ve ktlk kefelerinin karlatrlmas eklinde amellerin tartlmas mnasnda deildir. Kfirlerin mminlerden ayrlmas mnasndadr. tarzndaki cevabna aadaki yetleri de delil olarak getirmitir: phesiz mnafklar Cehennemin en aa tabakasndadr. 336[336] Kyamet koptuunda, Firav'nn kavmini en iddetli azaba sokun denilecektir. 337[337] Bu rivayetin asl esas yoktur. Zira mizan, kfrde ve imandaki mertebeleri ayrmak iin konulmu bir tart ve temyiz aletidir. Yoksa mriklerin Cehennem'de farkl mertebeleri olduu gibi, mmin lerin de Cennette elbette birbirinden farkl dereceleri vardr. Dorusu, mizan yeti, kitap yeti ve Kur'an- Kerimde zikredilen vaad ve korkutma ile ilgili yetler, kfirlerle mminlerin iyileri ve Allah'tan korkanlarna mahsustur. Allah'a isyan eden ve fask olanlarn hallerinden bahseden yetler de mminlerin korku ile mid arasnda bulunmalar iindir. Evet. yilikleri ile ktlkleri eit olanlar hakknda, raf ehlinden olacaklar ve Cennete en son gireceklerini aklayan bir rivayet gelmitir. Fak at Allah Tel'nn: Bunlar ite o kimselerdir ki, rablerinin yetlerini ve ona kavumay inkr etmilerdi de iyilik olarak yaptklar btn ameller boa km oldu. Artk onlar iin kyamet gn hibir terazi tutmayz. 338[338] yetinin mnas amellerine itibar etmeyiz, demektir. Sonra yukardaki yette mizan bir olduu halde, mevzn kelimesinin cemi' lafz ile zikredilmesi, o gn yaratklarn okluuna nazarandr. Yahut, o gn kurulacak mizann byklndendir. Konev'nin: Tartlacak olan, Allah katnda arl ve l deeri bulunan amellerdir. sz mutlak deildir.
332[332] 333[333]
Sebe: 78/38. El-A'raf: 7/8-9. 334[334] Enbiya. 21/47. 335[335] Mminn: 23/103. 336[336] Nisa:4/145. 337[337] fir: 40/46. 338[338] El-Kehf: 18/105.
Belki Mevzun Tartlacak olan sz, tat ve msiyet szlerinden daha umumidir. yle ki irade ve meet-i lh'nin talluku sebebiyle arlk ve hafiflii ortaya kar. Burada tartma keyfiyetinin aklanmas gerekir. ster amel sayfalarnn tartlmas eklinde olsun ister sz ve amellerin muahhaslatrlmas eklinde olsun, tartma keyfiyetinin aklanmas gerekir. Bunun hikmeti, Allah'n dostlarnn durumunun dmanlarndan ayrlmasdr. Allah dostlar iin mizan sonunda byk bir sevin, Allah dmanlar iin de byk bir ktlk olacaktr. Gerekte ise amellerin tartlmasnn sebebi, Kyamet gnnde Allah'n adaletini, stnln, fazilet ve ihsann kullara gstermektir. mam zam El-Vasyye adl kitabnda: Kyamet gnnde adaletle tartacak olan tart aletlerini koyacaz. 339[339] Kitabn oku. Kendi kendine hesap yapmaya yeterlisin. 340[340] yetlerine dayanarak Mizan haktr demitir. mam zam'n bu istidlalinde u noktaya iaret vardr. Idkten sonra dirilince kullar iin mizann ortaya konulmasnn hikmeti, amellerinin muhtelif oluu sebebiyle kullar iin sevap ve azap miktarn bilmektir. Yine bu istidlalde, amel defterlerinin amel edenlerin ellerine verilmesinin de hak olduunu bildirmek iindir. nk Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Kyamette amel defteri sa eline verilen, kolay bir hesap ile hesap grecektir. Ve sevinli olarak ehline dnecektir. Fakat kitab arka taraftan verilen, Artk helak! diye baracaktr. Ve Cehenneme girecektir. nk o, evinde sevinli ve keyifli idi. 341[341] Yni kitab arka tarafndan verilenler, dnya hayatnda nefsinin arzularna uymak, dnyaya ait isteklere uymak, mal ve mevk ile gururlanmak sebebi yle sevinli ve neeli idi. Fakat hirette kitabn okuduktan sonra vay, helak oldum diyecektir. mam zam, yukardaki sz ile, hesap ile kitabn verilmesinin zaman bakmndan birbirine yakn olduklarn beyan etmitir. Bunlarn hkm bir gibidir. Birbirinden ayrlmazlar. Dorusu, kitabn verilmesi hesap mizanndan ncedir. nk Allah Tel yukardaki yette: Kitab sa tarafndan verilenler, kolayca hesap edilecektir. buyuruyor. Bunun tefsiri Snnette de gemitir. Hz. Peygamber sallellahu aleyh i vesellem yle buyuruyor: Kyamet gnnde hesapta mnakaa edilen kimse azab edilecektir. 342[342] Mutezile ise, her biri hakknda kesin delil bulunmasna ramen noksan akllar ile mizan, kitab ve hesab inkr etmilerdir. El-Umde adl kitapta Kfirin kitabnn solundan m, yoksa arka tarafndan m verilecei hususundaki sz, Umde sahibinin bu konuda tereddtl olduunu ve pheli bulunduunu hatra getirir ise de byle deildir. Belki Umde sahibi sandan m, yoksa arka tarafndan m derken iki kelimeyi bir birine ev harf atf ile atf etmitir. ki yette gelen ifadeler deiik olduu iin, o da bunu iki ekilde atfl olarak zikretmitir, iaret ettiimiz gibi bu ifade ya her ikisinin vukuuna hamledilmitir, yahut da bir ksmnn sol taraftan, bir ksmnnki de sa taraftan verileceini ifade iindir. slm'a yakn olanlar, sol taraftan, klliyyen inkarc olanlar da arka taraftan amel defterlerini alacaklardr. Bu defterler, sahipleri hayatta iken lnceye kadar meleklerin yazdklar defterlerdir. Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Yoksa biz, o kfirlerin kalblerinde gizlediklerini ve fsldadklarn iitmez miyiz sanyorlar? Hayr iitiyoruz ve onlarn yanlarnda elilerimiz vardr ve yazyorlar. 343[343] Yani amel sahiplerinin btn ilerini ve hallerini yazyorlar Bu ayetle, meleklerin, insanlarn gizli kalan ilerini bilemedikleri inanc reddedilmitir. Kyamette Hasmlama: Kyamet gnnde hasmlar arasnda ksas haktr. Kimin mslman kardeinde zulmen alnm bir hakk varsa, dinar ve dirhemlerin (parann) bulunmayaca Kyamet gnnden evvel onunla helllasn. Helllamadan lr de iyi bir ameli varsa, zulmettii kadar alnp mazluma verilir. Eer zalimin iyilii yoksa, mazlumun ktlkleri alnp o zalime ykl etilir. 344[344] Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem baka bir hadis-i erifte de yle buyuruyor: Mflis kimdir? bilir misiniz? Ashab: Bizde mflis, dirhem ve dinar (paras) bulunmayan kimsedir. dediler. Hz. Peygamber bunun zerine buyurdu ki: phesiz mflis, Kyamet gnnde Allah'n huzuruna namaz, oru ve sadaka gibi iyi amellerle geldii halde falan mslmana sd, filana iftira ettii, birinin maln haksz yere yedii, baka birinin kann aktt, bir bakasn haksz yere dd iin bu hak sahiplerine hasenat datlan kimsedir. Eer bu kiinin iyilikleri
339[339] 340[340]
Enbiya: 21/47. El-Isr: 17/14. 341[341] nikak: 84/7 -13. 342[342] Mslim, Cennet /18; H. No: 2876. 343[343] Zuhruf: 43/80. 344[344] Buhar, Mezalim /10. 238
tkenirse, hak sahiplerinin hakk kalrsa, hak sahiplerinin hatalar alnp onun zerine yk letilir, sonra da Cehenneme atlr. te mflis budur.345[345] Bu, insanlarn haklarn almak hususunda gelen rivayettir. Hayvanlarn birbirinden hak almas konusunda gelen rivayette ise, boynuzsuz koyunun boynuzludan hak alaca beyan edilmitir. Sonra Allah Tel, ona toprak ol, diyecek ve toprak olacaktr, ite o zaman kfir de, keke ben de toprak olsaydm, diyecektir. Havz- Kevser Haktr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in havz haktr. Cennet ve Cehennem de imdi yaratlmlardr. Havuz konusunda Allah Tel yle buyuruyor: Biz sana kevser verdik. 346[346] limlerin ounluu kevseri Havuz, yahut nehir manasyla tefsir etmilerdir. Nehir ile havuz mnalar arasnda bir uyumazlk yoktur. Zira Hz. Peygamber'in nehri Cennette, havz ise Kyametin koptuu yerdedir. Havuzun Srat'tan nce mi, sonra m olduu ihtilafldr. Srat'tan sonra olmas daha mnasiptir. Havuz konusunda Kurtub yle diyor: Havuzlar iki tanedir. Biri Srat'tan nce ve mizandan da ncedir. En doru olan gr de budur. nk insanlar kabirlerinden susuz olarak kacaklar, mizana ve Srat'a gitmeden evvel bu havuza geleceklerdir. kincisi Cennet'tedir. Bunlarn her ikisine de Kevser denilir. Tirmiz'nin rivayet ettii ve Hasen dedii bir Hads-i erifte Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Her peygamberin bir havz vardr. Onlar her birinin havzna daha ok insan gelmesiyle iftihar edeceklerdir. Benim havzma en ok insan geleceini umarm. 347[347] Kurtubi'nin naklettiine gre, Mutezile, Haricler, fasklar, aktan gnah ileyen fasklar gibi mslmanlar cemaatna ters denler Hz. Peygamber'in havzndan haram edileceklerdir. Havuz hakkndaki hadisi ise sahabeden otuz ksur kii rivayet etmi olup mutavatr derecesine yakndr. Bu hdis -i erf yledir: Cennette benim Havzmn uzunluu bir aylk yrnecek yol kadardr. Her taraf msavidir. Suyu stten aktr. Kokusu miskten daha hotur. Tad baldan daha tatldr. Kardan daha souk kpkten daha yumuaktr. Kandilleri zebercedden, anaklar gmtendir. Testileri gkteki yldzlar gibidir. Bu havuzdan bir yudum ien ondan sonra bir daha asla susamaz. 348[348] Cennetle Cehennem imdi mevcutturlar. nk Allah Tel, Cennet'ten bahsederken: Allah'tan korkanlar iin hazrlanmtr. buyuruyor. Cehennem'den bahsederken de Kfirler iin hazrlanmtr. buyuruyor. Hadis-i Kuds'de de Allah Tel, yle buyuruyor: yi kullarn iin gzlerin grmedii, kulaklarn vasfn iitmedii ve hibir beerin kalbine gemeyen vasfta makamlar hazrladm. 349[349] sr hadisinde de Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Cennet'e koyuldum ve Cehennem bana gsterildi. 350[350] Bu salar mazi iin olup hakikat mnasnda konulmutur. Hakikat mnasndan mecaz mnaya dnmek iin bir sebeb yok tur. Ancak sahih bir hadis, yahut bir yet -i kerme bulunursa o zaman bu mnaya dnlebilir. Mutezile bu meselede Ehl-i Sn net'e muhalif gr beyan etmektedir. Sonra en dorusu Cennet'in gkte olduudur. Allah Tel'nn ; Yemin olsun ki o, (peygamber Cebrail'i) bir daha da (Mira'tan inerken (hakiki suretinde) grd. Sidret'lMunteh'nn yannda. Me'va Cenneti ise onun yannda. 351[351] yeti buna delalet etmektedir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de yle buyuruyor: Allah'n Ar' Cennet'in tavandr. 352[352]Bir gre gre Cennet yeryzndedir, bir gre gre nerede olduunu Allah'tan bakas bilmez. EI-Makasd adl kitabn rihi bu son gr, yani Cennet'i Allah'tan baka kimsenin bilmedii grn kabul etmitir. Bir gre gre ise, Cennet yedi kat yerin altnda, bir gre gre yer kabuunun stndedir. Baka bir grn sahibi de bu konuda bir ey sylememektedir. Bir arihin erhinin aslnda burada Srat da haktr. ibaresi bulunmaktadr ki bu metinlerde yoktur. Sonradan ilve edilmi gibidir. Ancak, Cennet ve Cehennem bahsinden nce zikredilmesi daha lyktr. nk Srat Kitap ve Snnetle sabittir. Allah Tel yle buyuruyor: inizden hibiri istisna edilmeksizin hepiniz mutlaka oraya varacaktr. Bu rabbinin katndan kesinlemi bir hkmdr. 353[353]
Mslim, K. Bir/80. Kevser: 108/1. 347[347] Kaynan bulamadm. 348[348] Mslim, K. Fezail, c. IV, s. 1793, H. No: 2292. 349[349] Buhar, Reddul -halk, Bafa. 8; Mslim, man 312. 350[350] Kaynan bulamadm. 351[351] Necm: 53/14-15. 352[352] Kaynam bulamadm. 353[353] Meryem: 19/71.
345[345] 346[346]
mam Nevev Sahih -i Mslim erhinde bu konuda yle diyor: Bu yetteki varmaktan maksat, Srat zerinden gemektir. Sahih -i Mslim'de yle rivayet ediliyor: Srat, Cehennem zerinde uzanm bir kprdr. Kldan ince, kltan keskindir. 354[354] Baz rivayetlerde ise yle gelmitir : Srat kprs, Cehennem ehlinden bazlarna kldan ince olacak, bazlarna vadi gibi geni olacak. 355[355] Baka bir rivayette ise yle gelmitir: Cehennemin stnde iki tarafndan Srat kprs kurulur. mmeti ile birlikte bu srattan ilk geen ben olacam. O gn peygamberlerden bakas konumayacaktr. O gnde peygamberlerin szleri: Allahm, selmet ver, Allahm, selmet ver eklinde olacaktr. Cehennemde Hurma dikeni gibi dikenler vardr ki bunlarn byklk mikdarn Allah'tan bakas bilmez. nsanlar amelleri sayesinde oradan geecekler. Bir ksm ameli ile kurtulacak, bir ksm da o dikenlere takldktan sonra kurtulacak.356[356] Bir rivayette de yle deniliyor: Mminler srattan gz yumup ancaya kadar ksa zaman iinde geecek, bir ksm da imek gibi geecek. Bir ksm iyi koan at gibi, bir ksm ku gibi, bir ksm binek gibi geecektir. Kurtulan mslmandr. Cehennem dikeninde trmalanan Cehennem ateine decek. 357[357] Bu meselede Mtezile'nin ounluu muhaliftir. Sizden hibir kimse yoktur ki oraya girmesin. yetinden kasdedilenlerin kfirler olduu da sylenmektedir. Bu yet yle tefsir ediliyor: Vridhadeki vrd'dan maksat, girmek ve ebed olarak kalmaktr. Yni kfirler ebed olarak Cehennem'de kalacaklardr. ounluk, hasr - ifade edecei gibi bu yetteki vrd kelimesinin umum olarak mtala edilmesi gerektiini savunmulardr. Bir rivayete gre de vrd'un mnas Cehennem'in stnden gemektir. Cennet ve Cehennem ehli geerken belli olurlar. Bir sze gre de vrud kelimesinin mnas girmektir. Ancak, geerken yerine ulama durumlar deiik olur. nk Hz. Cabir'den rivayet edildiine gre, bu yetin mnasndan sorulduunda Reslullah sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Vurd, girmektir. yi, yahut kt hi kimse yoktur ki Cehenneme girmesin, Cehennem'den geerken onun atei, brahim aleybisselm'da olduu gibi mminler iin selmet ve soukluk olacaktr. Hatta, yle ki bu soukluktan tr Cehennem'de bir grlt olacaktr. Bir rivayette de yle buyuruluyor: Ey mmin, ge. Zira senin nurun benim alevimi sndrmtr. diyecek.358[358] Cabir (R.A.)'dan rivayet edildiine gre, Hz. Peygamber'e bu meseleden sorulunca yle buyurdu: Cennet ehli Cennete girince, birbirine yle diyecekler: Rabbimiz, bize atee gireceimizi vaad etmemi mi idi? Bu sorular zerine kendilerine yle denilecek: Siz atee girdiniz, fakat ate snmt. 359[359] Mminlerin de Cehennem ateinden gemeleri, phesiz, kendilerine bizden saadet vermek gerekenler, ite bunlar. Cehennemden uzaklatrlacaklardr.360[360] yetine aykr dmez. Zira buradaki uzaklatrlacaklardr, sznden kasdedilen mna, Cehennem azabndan uzaklatrlacaklardr, demektir. Mcahid'den rivayet edildiine gre, mminin Cehennem ateine girmesi, dnyada iken vcuduna humma stma hastalnn isabet etmesidir. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurmutur: . Stma hastalnn iddeti, Cehennem alevindendir. 361[361] Mcahid'in bu sz, dnyada stma hastalna yakalanan mminin gnahlarnn affedileceine, dolaysyla Cehennem ateine girmeyeceine hamledilmitir. Yoksa, Cehennem ateini hi grmeyecek demek deildir. Bir gre gre, vrd kelimesinden maksat, Cehennem atei etrafnda diz kmeleridir. Nitekim u yet -i kerme de buna iaret etmektedir: Sonra Allah'tan korkanlar kurtaracaz, zalimleri de toptan Cehennem'de brakacaz. 362[362] Keaf sahibi, Mutezilenin ileri gelenlerinden olduu halde bu meseleyi aynen zikretmitir. Mutezile Srat toptan inkr etmitir. Sonra itikat esaslarndan biri de udur: Kyamette azalarn konuturulmas haktr. Allah Tel bu konularda yle buyuruyor; O gnde azlarna mhr vuracaz ve bize elleri konua cak, ayaklar da yaptklar ilere ahidlikte bulunacaktr. 363[363]
Kaynan bulamadm. Kaynan bulamadm. 356[356] Buhari, c. VII, s. 204, Rikak /52, Bu son rivayeti Buhar'de aynen zikredilmitir. 357[357] Kaynan bulamadm. 358[358] Ahmet b. Hanbel Msnet c. s. 324. 359[359] Kaynan bulamadm. 360[360] Enbiy: 2I/101. 361[361] Buhar, Bed'ul -Halk; Mslim, Selam 28. 362[362] Meryem: 19/72. 363[363] Ftr: 35/65.
354[354] 355[355]
O gnde onlarn dilleri, elleri ve ayaklar yaptklar ilerde kendileri aleyhine ahidlik yapacaktr. 364[364] Nihayet atee geldikleri zaman, yaptklarn kulaklar, gzleri ve derileri aleyhlerine ahidlik edecekler. 365[365] Mtezile'ye gre azalarn ahitlii caiz deildir. Belki gerekten bu ahidlik Allah tarafndandr. Ancak Allah Tel bu ahidlii azalara nisbet etmitir. Biz de deriz ki evet, durum byledir. nk Allah Tel, aac konuturduu gibi dete muhalif ekilde bu azalar konuturacaktr. Yahut Allah Tel, bu azalarda anlama kabiliyeti ve konumaya g yaratacaktr. Konevinin dedii gibi, o azalarda Kyamet gnnde dnyada yaptklar amellerin kendilerinden sudur ettiine delalet edecek olan haller ortaya kacak. Bu lemdeki durumlarn deimesi yaratlm olduuna delalet ettii gibi, bu azalardan kacak olan o hallere ehadet ad verilir, tarzndaki izah ve dnce reddedilmitir. Bu gr Mtezile'nin mezhebine yakndr. Hakik mmkn olunca yeti mecaz manaya ekmek caiz olmamas yannda bu gr, naslarn zahirine de aykrdr. Allah Teala yle buyuruyor : O kfirler, derilerine: Niin aleyhimizde ahidlik ettiniz? diyecekler. Onlar da her eyi konuturan All ah bizi, konuturdu, diyecekler. 366[366] Cennet Ve Cehennem Hayatnn Ebedilii: Cennet ve Cehennem ehlinin hayatlar sona ermeyecek, ebediyen kalacaklardr. Baka bir nshada: Huriler ebediyen lmezler. Allah'n azab ve sevab da asla sona ermez. denilmektedir. Baka bir nshada ise: Allah'n sevab da azab da ebediyyen fani olmaz. denilmektedir. mam zam El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Cennet ile Cehennem haktr, yaratlmlardr. Fakat ne kendileri ne de oraya girecekler fani deildir. nk Allah Tel Cennet hakknda: Allah'tan korkanlar iin hazrlamtr.; Cehennem hakknda da Kfirler iin hazrland. buyurmutur. Allah Tel, Cennet ile Cehennemi sevap ve azab iin yaratmtr. Cennetlik kullar Cennette devaml olarak kalacaklardr. Cehennemlikler de Cehennemde devaml kalacaklardr. nk Allah Tel mminler hakknda: Onlar cennetliktir, Cennette devaml kalacaklardr. ve kafirler hakknda da: Onlar Cehennemliktir, orada devaml olarak k alacaklardr.367[367] mam zam'n sz burada sona ermitir. Cebriye taifesi ki bunlar halis Cebriyedir Cennet ile Cehennem'in de, Cennet ve Cehennemliklerin de fani olduklar grn savunmulardr. Bu gr ise phesiz batldr. nk Kitap Snnet ve cma- mmete muhaliftir. Allah Tel fazl icb dileyeni doru yola iletir, adaleti icab dileyeni saptrr. Yni Allah Tel, dileyen kullarn Cemal sfatna mazhar klarak iman ve taat yoluna sevk eder. Bu, Allah'n bir ltfudur. Dileyen kimseleri de kfr ve isyan yolunda brakr. Yni onlar Cell sfatna mazhar klarak isteklerinde muvaffak klar, bylece si olurlar. Sonra Allah'n hidayet etmesi, iyilikte ve imanda muvaffak klmas, ihsan etmesidir. Allah'n Hidayet Vermesi Ve Saptrmas : Allah'n saptrmas, kuluna yardm etmemesidir. Bunun izah yledir: Allah Tel, kendi yolunu istemeyen, kfr ve isyan da bulunmak isteyen kullarn raz olduu amellere muvaffak klmaz. Bu da Allah'n adaleti icabdr. Zira bakas iin gerekli olan hibir eyi yapmak Allah Tel zerine vacip deildir. Allah Tel, hibir eyi yapmaya mecbur deildir O, her eyi yerli yerine koymutur. Nitekim Allah Tel yle buyuruyor: Allah Tel kime hidayet vermek dilerse, Onun gsne genilik verir ve gsn slm'a aar. Her kimi de sapklkta brakmak isterse, onun gsn yle skar ve daraltr ki, iman teklifi karsnda ge kacakm gibi (zorlukta) olur. 368[368] Yni Allah Tel kimi hidayet yolunda brakmak isterse, kalbini Tevhid inanc iin geniletir ve nurlandrr. Bunun almeti lmeden evvel hiret iin hazrlanmak, gurur evi olan dnya hayatndan uzaklamak ve ebed kal yurduna intisab etmektir. Sapkl isteyen kiiye yardm etmemesi adaleti icab olduu gibi byle kimselere yaptklar ktlkten dolay azab etmesi de adaleti icabdr. Biz demiyoruz ki, eytan mmin kulun kalbinden iman zorla yok eder. Ancak biz diyoruz ki: Kul kendi arzusu ile iman terk eder. Terk edince eytan onu bu kuldan yok eder. nk Allah Tel yle buyuruyor: Dorusu benim o gerek kullarm var ya. Senin onlar zerinde hibir hakimiyetin yoktur. Rabbin ise vekil
Nr: 24/24. Fusslet: 41/20. Fusslet: 41/21. 367[367] l-i mran: 3/116. 368[368] En'm: 6/125.
364[364] 365[365] 366[366]
olarak yeter. 369[369] Yni eytan bylelerini Allah'n yardmndan uzak olmakta kendine tbi klar, dolaysyla bundan sonra o kimse zerinde hakimiyet kurar. Bu noktaya iareten Allah Tel yle buyuruyor: Azgn olanlardan sana uyanlar mstesna, kullarm zerinde asla senin bir hakimiyetin yoktur. 370[370] And olsun ki onlardan her kim sana uyarsa, Cehennemi hep sizden dolduracam. 371[371] Kabirdi Soru Sorulmas: Mnker ve Nekir meleklerinin kabirde soru sormas haktr. Kabire konulan lye mnker ve nekir melekleri yle soru soracaklar: Rabbin kimdir? Dinin nedir? Peygamberin kimdir? Buhari ve Mslim'de rivayet edilen bir hadis-i erifte Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem kabrin yanndan geerken yle buyurdu: Bunlarn ikisi de azab iindedir. 372[372] Bu konuda Allah Tel da yle buyuruyor: Allah Tel, iman edenleri hem dnya hayatnda, hem de hiret hayatnda deimez sz olan ehadet kelimesi zerine sabit klar, tevhid inancna bal yapar. 373[373] Buhar, Mslim ve dier Snenlerde olduu gibi, bu yetteki hiret kelimesinden kasdedilen mna, kabir hayat demektir, mam zam, yukardaki metinde peygamberlerle, ocuklar ve ehidleri kabir sorusundan istisna etmitir. nk Sahih -i Mslim'de nakledildiine gre, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e bu husustan sorulunca yle buyurdu: Klnlarnn parlts onlar iin ahid olarak yeter. 374[374] Kifye adl kitapta nakledildiine gre ise Peygamberler iin kabir sorusu yoktur. Hanefi limlerinden Seyyid Eb Suca' yle diyor: ocuklar ve peygamberler iin de baz limlere gre kabirde soru vardr. Bazlar da demitir ki, mslmanlarm ocuklar kesinlikle affedilmitir. Kabirde sual sorulmas ise, bilmediimiz bir hikmet iindir. mam zam kfirlerin ocuklarna kabirde soru sorulmas, Cennete girmeleri ve onlarla ilgili benzeri konularda tevekkuf etmi, bir gr belirtmemitir. Bu sebeple kfirlerin ocuklarnn Cennet ehline hizmeti olacaklarna hkmedilmitir. Kabir Azab Ve Ruhlarn adesi. Kabirde ruhlarn kullara iadesi de haktr. Kabrin kafirler iin daralmas ve gerek kfirlere gerekse mslimlerin bir ksmna kabirde azab edilmesi haktr. Kabirde ruhlar cesedin tmne, yahut bir ksmna topluca yahut ayr ayr olarak iade edilecektir. Kabirdeki soru sorulma ii, ruhlarn iadesinden sonra olacaktr. Kabirdeki sorulara karlk mmin: Rabbim Allah, dinim slm, peygamberim Hz. Muhammed sallellahu aleyhi vesellem'dir, cevabn verecektir. Kfir ise: Hah hah! Anlamadm, diyecektir. Bu cevabn asl Buhar ve Mslim'de vardr. Ve bu hadis Eb Dvud tarafndan rivayet edilmitir. Bu konuda Mutezile ve Rafizlerin bir ksmnn muhalefeti vardr. Kabir hayat ve ldkten sonraki hayatn halleri ile ilgili mna bakmndan tevatr derecesine ulam hadisler rivayet edilmitir. Bu hadisleri Hocalar hocas Celleddin es-Suyut erh'us-Sudr Fi hvl-i Ehl'il-Kubr adl kitab ile El-Budr'us-Sfire Fi Ahvalil-hire adl kitabna almtr. renmek ve ihtilftan kurtulmak istersen bu kitaplar okumalsn. Kabir hayatnn varlna delil olarak zikredebileceimiz yetler unlardr: Sabah akam atee arz edileceklerdir. 375[375] Bu arz edili Kyametten nce kabir hayatnda olacaktr. Bunun delili de u yet-i kermedir: Kyamet koptuu gn, Fr'av'n kavmini azabn en iddetlisine atn. 376[376] denilecek. Burada daha nce azabn iddetli olmayannn tatbik edildii ve bunun da kabir hayatnda cereyan ettii anlalmaktadr. Fir'av'n kavminin atee arz edilmesinin mnas, Kyamete kadar atele yaklmas demektir. Bu azab da ruhlarna yaplacaktr. Kabir azabna dellet eden ayetlerden biri de udur: Biz onlara byk azabdan baka daha hafif bir azab tattracaz. 377[377] Bu yette byk azabtan maksat, hiret azabdr. Yine Allah Tel yle buyuruyor: Her kim benim zikrimden (Kur'an'dan) yz evirirse, onun iin dar bir geim vardr ve onu Kyamet gn kr olarak har edeceiz. 378[378] Bu yetler mam zam'n szlerinin kayna olsa gerek.
sr: 17/65. Hicr: 15/42. 371[371] El-'raf: 7/18. 372[372] Buhar, Mslim; Ahmed b. Hambel, c. 1, s. 225. 373[373] brahim: 14/27. 374[374] Kaynan bulamadm. 375[375] fir: 40/46. 376[376] Ayn. 377[377] Secde: 32/21. 378[378] Th: 20/124.
369[369] 370[370]
Kabrin sktrmas haktr. Hatta kamil mminleri dahi sktracaktr. nk bu konuda Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: phesiz kabrin sktrmas vardr. Kabrin sktrmasndan bir kimse kurtulacak olsa, lmnden dolay Ar'n titredii Sa'd b. Muaz kurtulurdu. 379[379] Kabrin sktrmas, nce kabir toprann l zerine dar gelmesidir. Sonra Allah Tel mmine gznn grebildii kadar, kabri geniletir. Bir sze gre mmine nisbetle kabrin sktrmas efkatli anann seferden dnen evldn kucaklamas gibidir. Kfirler ve mminlerden bazlar iin kabir azab gerektir. Mminlerden si olanlar azab edilecek, itaat yolunda bulunanlara nimet verilecektir. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'den yle rivayet edilmitir: Kabir, ya Cennet bahelerinden bir bahe, yahut Cehennem ukurlarndan bir ukurdur. 380[380] (Bu hadisi Tirmizi ve Taberan rivayet etmilerdir.) Yine bir Hads-i erifte Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: phesiz kabir, hiret konaklarnn ilkidir. Eer l, bu konaktan kurtulursa, ondan sonras daha kolaydr, Kabirden kurtulamazsa, ondan sonras daha zordur. 381[381] (Bu hadis Tirmizi ve Nesai salam bir senedle Osman b. Affan'dan rivayet etmilerdir.) Bil ki, Hak ehli, kabirde iken Allah Tel'nn taat ve azab du yacak, kadar lde bir nevi hayat yarataca hususunda ittifak etmilerdir. Ruhun lye iade edilip edilmedii hususunda ihtilf etmilerdir. Eb Hanife'den rivayet edilen tevekkuf ettii, yni bir gr belirtilmediidir. Ancak onun buradaki sz ruhun lye kabirde iade edileceine dellet etmektedir. Zira meleklere cevap vermek ihtiyar ve iradeye dayanan bir itir. Bu i, ruh iade edi lmeden yaplamaz. Bu konuda yle bir gr de ileri srlmtr: Grmyor musun? Uykuda insann ruhu bedeninden kar, fakat buna ramen cesedi ile ilgisi bulunur. Kt rya grnce ac iyi rya grnce zevk duyar. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesel lem'den, ruh olmadan kabirde lnn etinin nasl ac duyduu sorulunca yle cevap verdi: Diinde can olmad halde, nasl aryorsa. buyurdu. Konev'nin naklettiine gre, eyh Ebl-Man Usl adl kitabnda yle diyor: ster mmin olsun, ister kfir olsun; ister itaatli olsun, ister fask olsun, kabir azab haktr. Fakat len kii kfir olursa onun azab Kyamete kadar devam eder ve Cuma gnlerinde Ramazan aylarnda Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem hrmetine ondan azab kaldrlr. nk kfir hayatta olsa yine Allan Tel, Peygamber sallellahu aleyhi vesellem hrmetine ona azab etmiyecektir. te kabirde de durum byledir. Her Cuma gn ile Ramazan aylarnda O'nun yz suyu hrmetine Allah Tel onlardan azab kaldrr. Bu konu zerinde biraz durmak gerekir. nk yukarda bahsedilenler, salam bir rivayete yahut ak bir delile muhtatr. Dorusu, Konev'nn sylediidir. O da udur: Mmin itaatli olursa onun iin kabir azab yoktur. Ancak, Allah'n nimetlerinden bolca istifade ettii ve hakkyle kretmedii iin, kabir onu sktrr, dolaysyla kabrin korkusunu ve iddetini duyar. Buna u Hadis-i erif de dellet etmektedir: Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Hz. ie'ye: Kabir sktrd ve Mker Nekr melekleri soru sorduklar zaman halin nicedir?diye sordu. Sonra Hz. Peygamber yle buyurdu: Y Humeyr! phesiz kabrin mmini sktrmas, anann, ocuunun ayan skmas gibidir. Mnker Nekir meleklerinin soru sormas da gz kamat zaman ona srme ekmek gibidir. 382[382] Yine Hz. Peygamberin Hz. mer'e yle buyurduu rivayet edilmitir: Y mer! Kabrin iki imtihan melei sana geldikleri zaman ha lin nicedir? Hz. mer de buna karlk yle cevap verdi Y Reslullah, o zaman bu halde aklm bamda m olacak? Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de; Evet. buyurdu, Bunun zerine Hz. mer: O takdirde hi aldrmam, cevabn verdi. 383[383] Konev konuya devam ederek yle demitir; Eer l si ise, ona da kabir azab ve kabir sktrmas vardr. Ancak Cuma gn ve Cuma gecesi azab ondan kaldrlr ve bir daha Kyamete kadar azab iade edilmez. Bir mmin Cuma gecesi ld takdirde eer si ise, bir an kabir azab ve kabir sktrmas olur, sonra Kyamete kadar bir daha azab gelmez. Aktr ki, itikad konularda muteber olan kesin delillerdir, had yolu ile rivayet edilen hadisler ise zan ifade eder. Ancak had yolu ile gelen hadisin rivayet yollar birka tane olur da mana bakmndan mutevater derecesine ularsa o takdirde kesin bir hkm ifade edebilir. Evet, Cuma gn ve Cuma gecesi len kiilerin zerinden azabn kaldrlaca ve Kyamete kadar da bir daha bu azabn iade edilmeyecei konusunda baz hadisler vardr. Fakat, ben bunlarn bir asl olduunu bilmiyorum. Yine Allah'a isyan eden kimseden Cuma gn gelince azabn kaldrlmas ve Kyamete kadar bir daha iade edilmemesi kesinlikle batldr. Sonra taat ehline kabir hayatnda nimet verilecei ve isyan edenlere ac ektirileceine u yetler de delil tekil
Kaynan bulamadm. Tirmis, c. V, s. 640. A. Hanbel, Msned, c. I, s. 63. 382[382] Kaynan bulamadm. 383[383] Kaynan bulamadm.
379[379] 380[380] 381[381]
ediyor: Allah yolunda ldrlenleri l sanma. Belki onlar diridirler. Rableri tarafndan rzklandrlrlar. Onlar, Allah'n fazlndan kendilerine verdiinden tr neeli haldedirler. 384[384] Nuh Aleyhisselm'm kavmi hakknda da: Onlar hatalarndan tr bouldular da atee atldlar. 385[385] nk yette Udhl kelimesindeki f tkibiyedir. Yani boulur, boulmaz Nuh kavmi atee sokulmutur. Dolaysyla Kyametten evvel kabir azabnn var olduuna delalet etmektedir. Kabir azabnn yalnz ruha m, yalnz bedene mi, yoksa her ikisine mi yaplaca hususunda da ihtilfa dlmtr. Bize gre kabir azabnn hem ruh hem de cesede beraber yaplaca gr en dorusudur. Ancak biz bu grn doruluuna inanrz, fakat azabn keyfiyeti ile uramayz. Ruhun hakikatinin ne olduu hususunda da ihtilf bulunmaktadr. Bir gre gre, ruh latif bir cisimdir. Ya aaca suyun nfuzu gibi cesede nfuz etmitir. Allah Tel, ruh cesedde kald mddet hayat devam ettirme detini geerli klmtr. Ruh cesedden ayrlnca, lm, hayat yok eder. Baka bir gre gre de ruh, cesed iin gnein klar gibidir Nasl ki Allah Tel bu lemde gne doduu mddet k yaratmay adet etmise, ruh cesedde kald mddet onda hayat yaratmay da det etmitir. Sofiye mesleine mensub ilim adamlar bu gr kabul etmilerdir. Ehl-i Snnet vel-Cemaat mezhebine mensup bir topluluk da yle demitir: Glsuyu gle sirayet ettii gibi, ruh da bedene sirayet eden bir cevherdir. Bu son gr, daha nceki gre aykr deildir. Ancak ihtilfa dtkleri nokta ruhun cevher mi yoksa ltif cisim mi olduu hususudur. Dorusu latif cisim olduudur. Buna delil Ruh cesedden kt zaman, yahut Ruh cesede girdii zaman ve benzeri hadislerde geen ifadelerdir. Maksad aratrmada bu sz, Allah Telnn u kavline muhalif deildir. De k; ruh, Rabbimin bildii bir itir. Size bu konuda az bilgi verilmitir.386[386] Zira btn ilerin gereini Allah bilir. Yahut ruh baz yaratklarda olduu gibi, cil bir emirle yaratlmtr. Kinatn ekserisi ise tedric bir ekilde yaratlmtr. Bu sebeple Kur'an - Kerim'de: Dikkat! Yaratmak da emretmek de O'na mahsustur. Alemlerin rabbi olan Allah ne kadar ycedir. 387[387] Buyurulmutur. Bununla beraber bu konudaki sz ksa bir yoldadr. Bu, Allah'n verdii az bilgidendir. nk Allah Tel; Size az bilgi verilmitir buyuruyor. Szlerin en iyisi bu konudaki bilgiyi Allah'a brakmaktr. Ehl -i Snnet velCemaat limlerinin ounluunun gr de budur. mam zam EI-Vasyye adl kitabnda yle diyor: krar ederiz ki, Allah Tel bu nefisleri ldkten sonra, sevap vermek, ceza vermek ve insanlarn birbirindeki haklarn demek iin, uzunluu ellibin sene kadar olan bir gnde yeniden diriltecektir. nk Allah Tel: Muhakkak Allah, kabirlerde bulunan lleri diriltecektir. 388[388] buyuruyor. Aadaki yetler, cesetlerin tekrar dirilmesini inkr eden filozoflar reddetmektedir: Allah Tel yle buyuruyor: nsanlar, hesap yerine toplayacaz ve onlardan hi kimseyi brakmayacaz. 389[389] Btn hayvanlar topland zaman. 390[390] Halk ilk yaratan Allah, sonradan iade edecektir. 391[391] Balangta yarattmz gibi, yaratklar sonradan iade edeceiz. 392[392]Yni hirette ilk yarattmz yaratklar dnyada olduu gibi iade edeceiz. Sonra siz, muhakkak Kyamet gnnde diriltileceksiniz. 393[393] mam Fahreddin er -Rzi bir aklama babnda hasma kar yu lar gevetme mahiyetinde yle diyor: ldkten sonra dirilmee inanp onun iin hazrlandmz zaman bir kaybmz yoktur. Eer doru ise kurtuluruz. nkr edenler helak olur. Eer doru deilse bu inancn bize hibir zarar olmaz. Nihayet bu cisimle ilgili lezzetler bir gn sona erecektir. Akll kiiye lzm olan, bu dnyadaki lezzetlerin son bulmasna aldrmamaktr. nk bu lezzetler ok hasistir, deersizdir. Zira bu dnya lezzetleri kpekler, bcekler ve haereler arasnda mterektir. Hem sonra bu lezzetler abuk yok olur ve kolay kesilir. yle ise imanda ihtiyat, ldkten sonraki hayata inanmaktr. Bu sebeple bir air yle demitir; Mneccim ile tabib her ikisi, ller toplanmayacak, dediler, derim size,
l-i mran: 3/169. Nh: 71/25 386[386] sr: 17/85. 387[387] El-A'raf: 7/54. 388[388] El-Hac: 22/7. 389[389] El-Kehf: 18/47. 390[390] Tekvr: 81/5. 391[391] Rm: 30/27. 392[392] Enbiy: 21/104. 393[393] Mminn. 23/16.
384[384] 385[385]
Sznz doru ise eer, Zararm yoktur, meer Szm doru ise eer, zarar size deer. Rz'nin sz burada sona ermitir. Bu iki beyit Hz. Ali'den nakledilmitir. Bu beyitler, Allah Tel'nn u yetine uygun dyor: (Ey resulm! O kfirlere) de ki: gklerden ve yerden size rzk veren kim? De ki: rzk Allah veriyor. Her halde siz (ey Mekke halki) veya biz mutlaka doru yoldayz, yahut ak bir sapklk iindeyiz. 394[394] Zira ldkten sonraki hayata ihtiyat yolu ile inanmak, itimat makamnda sahihtir. nk mctehid iin mutlaka kesin bilgi lzmdr. Akl ve nakli delillerden hasl olan kesin delilerden elde edilen kesin hkmler de mukallid iindir. Allah Tel yle buyuruyor: Yoksa o ktlkleri ileyip duranlar, kendilerini, iman edip iyi amel ileyenler gibi yapacaz, hayat ve lmlerini bir mi yapacaz? sandlar? 395[395] Sonra bu meselede mkul olan husus udur: Hikmet, hak yolda olanla batl yolda olann bir birinden ayrlmasn gerektirir ki batl yolda olan bu durumda phesi kalmamak iin kendi durumunu bilmeye mecbur olsun. Dnya hayat ise bu mecbur oluun yeri deildir. nk dnya imtihan iin yaratlmtr. Mutlaka bu seimin yaplaca baka bir dnyaya ihtiya vardr. Bu hususta Allah Tel yle buyuruyor: phesiz o, (hakl ile hakszn) ayrlma gn belli bir vakit olmutur. 396[396] Yine hikmet, her alan kiinin alt karlnda mkfatlandrlmasn gerektirir. Dnya evinde silere nimet verilir, itaat edenler de imtihan edilir. Bu sebeple mutlaka bir ceza gn lzmdr. Sonra iyi amelin karl nimet olup ona azap karmamaldr. Kt iin karl da azaptr, ona nimet karmamaldr. Evet, dn ya hayatnda nimetler klfetlerle ve azapla karktr. Mutlaka btn amellerin tam karln bulaca bir dnyaya ihtiya ve lzum vardr. Yine iyilik yapan da ktlk yapan da yaptklarnn karln grmeden lyor. ldkten sonra dirilmek ve iyilerin iyilik karlnda sevabn, ktlerin de yaptklar ktlk karlnda cezasn grecei bir toplanma yeri, bir hesap gn olmazsa bu dnya hayat bouna yaanm olur. Halbuki Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Biz gkleri ve yeri ve bunlar arasndaki varlklar bo bir elence iin yaratmadk. Eer bir elence edinmek isteseydik, elbette onu katmzdan edinirdik. Yapacak olsak yle yapardk. 397[397] Biz gkleri ve yeri ve bunlar arasndakileri, bouna bir elence iin yaratmadk. Ancak bunlar hak iin yarattk; fakat onlarn ou bunu bilmezler. Kyamette hakl ile hakszn ayrd edilecei o gn; btn insanlarn azab vaktidir. 398[398] Allah'n Sfatlarn Farsa Sylemek. lim adamlarnn syledikleri gibi, Allah'n sfatlarn, Arapadan baka szlerle, mesel, farsa ile sylemek caizdir. Yaratklara benzetmeksizin ve bir keyfiyet belirtmeksizin Allah'n yz manasnda Ry-i Hudademek caizdir. Yani ilim adamlarnn eitli lgatlerle zikrettikleri gibi, Allah'n isim ve sfatlarnda yabanc dillerdeki karln bizler de Allah Tel hakknda zikredebilir, onlara uyabiliriz. Ancak, Kitap ye Snnette geldii zre Allah'n eli manasnda (Yedullah) tbirini farsa, yahut baka bir yabanc dille zikretmek caiz deildir. Selef limlerinin Yedullah = Allah'n eli manasndaki yeti tevil etmemekte ittifak halinde grdm. Bu sfatta E'ar de Selef limlerine uymutur. Ancak dier sfatlarda muhalefet etmitir. Allah'a Yaknlk Uzaklk Keyfiyetsizdir : Allah Tel'ya yaknlk ve uzaklk, mesafe uzunluu ve ksal manasnda olmad gibi,keramet ve alaklk ihsan ve zillet manasnda da deildir. Ancak Allah'a itaat eden keyfiyetsiz olarak O'na yakndr; isyan eden de yine keyfiyetsiz olarak O'ndan uzaktr. Uzaklk, yaknlk ve ynelme halleri Allah Tel'ya yalvaran kulda da bulunur. Cennette Allah Tel'ya komu olmak, Allah'n huzurunda bulunmak da keyfiyetsiz olacaktr. Allah Tel'ya yalvarma konusunda bir yette yle buyurun. Allah'a secde et ve O'na yakla. 399[399] Bunun manas Allah'n rzasna yakla demektir. Bir kavle gre ise, secde etmeye, dilediin gibi Allah Tel'ya yaklamaya devam et, demektir. Bir hadis -i erifte de yle buyuruluyor: Kulun Allah Tel'ya en ok yakn olduu durum, secde halidir . 400[400]Ancak bu yaknlk keyfiyetsizdir.
394[394] 395[395]
Sebe': 34/24. Csiye: 45/25. 396[396] Nebe': 78/17. 397[397] Enbiy: 21/16. 398[398] Duhan: 44/38-9. 399[399] Alk: 96/19. 400[400] Kaynan bulamadm.
Cennette Allaha komu olmak, Allah'n nnde durmak, szleri de byledir. Vasfsz ve key fiyetsiz olarak Allah nnde durulacak, Allah'a komu olunacak demektir. Nitekim Allah Tel yle buyuruyor. Rabbinin huzurunda durmaktan korkanlar iin iki cennet vardr. 401[401] Fakat her kim de Rabbinin makamndan korkmusa ve nefsini arzularndan alkoymusa, phesiz Cennet onun varaca yerdir. 402[402] Bir rih bu konuya uzak kalarak yle demitir. Uzaklk ve yaknlk Allah Tel'ya mnacatta bulunana gredir, Allah'a gre deildir. Grmez misin ki uzaklk ve yaknlk iyilik ve alaklk manasnda kullanlyor. Allah Tel ise kuluna ahdamarndan daha yakn olduunu beyan buyuruyor. Bu arihin szndeki tenakuz aktr. nk ifadesinden de anlald zere, Allah Tel hakknda deil de Allah'a yalvaranlar hakknda uzaklk ve yaknlk hakik mnada mesafe yolu ile kasd edildii anlalmaktadr. Sonra bunlar keramet ve alaklk manasna hamletmitir, ki bu manalar mecazi manada nastr. Sonra Allah Tel'nn, kula ah damarndan daha yakn olduu hakkndaki sz ile, Allah'a ve kula gre uzaklk ve yaknlk msavi olduu halde kul tarafndan Allah'a yaknlk bakmndan bir mesafe ispat etmi oluyor. mam zam'n tercih ettii gr udur: Hakk'n halka, halkn Hakk'a yaknl keyfiyetsiz bir vasf, keifsiz bir n'ttr. Ehl -i Snnet limlerinin ounluu uzaklk ve yaknl, Allah'a itaat etmekle rahmetine yakn olmak, isyan etmekle nimetinden uzak olmak manasnda tevil ediyorlar. Dier ifade ve iaret sahiplerinin dilinde Allah'a yaklamann mnas nimetini grmen, ihsann btn hallerinde mahede etmen ve kendi i ve gayretlerini grmemendir: Baz limler de : Biz kula ahdamarndan daha yaknz. 403[403] yeti hakknda yle demilerdir. Allah Tel sana son derece yakn olduu iin ondan baka hi bir varlk gremezsin. Kur'an- Kerim Mushaf'larda Yazl Olan Allah Kelamdr. Kur'an- Kerm Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e indirilen, mushaflarda yazl olan Allah Kelamdr. Kur'an- Kerim yirmi senede Hz. Peygambere indirilmi olup mushafn iki kapa arasnda bulunan yetlerden ibarettir. Kur'an- Kerm'in btn yetleri Allah'n kelm manasnda olup fazilet,azamet bakmndan eittirler. Ancak bazlarnda zikir, bazlarnda mezkur fazileti vardr. Mesel, yet'el -Krs gibi. Ayet el-Krs'de Allah'n Celli, azamet ve sfat mezkurdur. yet'el Krs'de iki trl fazilet vardr. Biri zikir faziletidir, dieri ise mezkr faziletidir. Kfirlerin hallerini vasfeden yetlerde ise yalnz zikir fazileti var olup mezkr fazileti yoktur. nk bunlarda mezkr olan kfirlerdir. Kfirler iin fazilet yoktur. Bunun gibi Allah'n btn isimleri ve sfatlar da fazilet ve azamet bakmndan eittirler, aralarnda bir fark yoktur. Hakim e-ehd; El-Muntek adl kitabnda mam zamn yle dediini rivayet etmitir: Kendi yaratln, gklerin ve yerin yaratln gren ve dnebilen hibir akl sahibi kii iin Allah' bilmeme konusunda zr yoktur. Eer Allah Tel peygamber gndermese, insanlarn Allah Tel'y akllar ile tanmalar farz olurdu. Bizimle gzellik ve irkinliin akli olduuna hkmeden Mutezile arasndaki fark stad Eb Mansur el Mtrd ile Semerkand limlerinin umumunun syledikleri u noktadr: Onlara gre akl, gzel ile irkini idrak edince, Allah Tel iin de kul iin de gereini yapmay icabettirir. Bize gre ise, bu gerektiren akl deil de Allah Tel'dr. Gzel ve irkinin gereini Allah Tel kullar zerine vacip klar. Ehl-i Snnet limlerinin ittifak ile Allah Tel zerine hi bir ey vacp deildir. Bize gre akl, bir alettir. Allah Tel ite bulunan gzellik ve irkinlii akla gstermesi sebebiyle akla o hkm tantr. Bizimle E'arler arasndaki fark udur: E'ariler diyorlar ki: Peygamber gnderilmedike akl Allah Tel'nn hkmlerinden bir hkm bilemez. Biz diyoruz ki; akl, Allah'n hkmlerinden bir ksmm peygamber gnderilmeksizin de bilebilir. Bu da peygamberin peygamberliini tasdik etmenin gereklilii, zararl olan yalann haram oluu gibi dnme ve aratrmaya ihtiya olmakszn, olur, yahut kinata bakp dnmek suretiyle olur. Baz hkmleri de kitap inmeden, peygamber gnderilmeden bilemez. ou hkmler byledir. Buhara limleri E'arlerde olduu gibi peygamber gnderilmeden bize gre srf akl ile iman farz olmaz, kfr de haram olmaz, diyerek Eb Hanife'den rivayet edilen yukardaki sz, peygamber gnderildikten sonra, mnasna almlardr. bn-i Humam bu konuda yle diyor: Bu ekilde tevil etmek birinci ibarede mmkndr, fakat ikinci ibarede mmkn deildir. Ancak bn-i Humam yazsnda Allah' aklar ile tanmak vacip olurdu. szndeki vcubu gerekli manasna ekmek icab ettiini takdir etmitir. Vcb kelimesini rfteki manasna almak daha uygundur. Zira peygamber gnderilmeden evvel ilere taat ve isyan adn vermek mecazdr. Zira taat ve masiyet, emir ve yasaklardan kar. Emir ve yasak olmadan ilere taat ve masiyet adn vermekse, istikbale gre bir eye ad verme kabilinden mecazdr. Yoksa emir
401[401] 402[402]
Rahman: 55/46. Nzit: 79/40-41. 403[403] Kf: 50/16.
ve yasak olmadan taat ve masiyet nasl gerek olur. bn-i Humam diyor ki: Belki akl kr olarak Allah'n ismini zikretmekle azab edilmeyi caiz grr. nk Allah Tel: Beni ann ki, sizi zikredeyim. 404[404] ayeti ile benzeri ayetlerde olduu gibi, fazl ve keremi ile Kur'an - Kerm'de kendi ismini anmaktan ve anmann mkafatndan bahsetmese, Allah Tel'nn ycelii ve kibriyas aklna gelen kiinin dili ile btn hallerinde onu zikretmekten korkmas gerekirdi. Zira bu syledii Allah'n bahsettiinden daha hakirdir. Fazl ile ve byk ihsan ile yaratt yaratklara yaklaan Allah' noksan sfatlardan beri klarm. Yukarda geen iki sz birletirmek de mmkndr. nk, vcub sznden, terk edilmesi sebebiyle azab terettp edilmesi gerekmez. Bu dnce Allah Tel'nn: Biz peygamber gndermedike azab edici olmadk. 405[405] yetine de aykr deildir. Ve bu takdirde azabn, dnya ile kaytlandrlmasna ve peygamberi akla ve nakla amil klmaya ihtiya kalmaz. bn-i Humam yine yle devam ediyor: htilfn neticesi uradan ortaya kyor: Bir kimse, kendisine herhangi bir peygamberin daveti ulamadan ve bu peygambere iman etmeden nce, Mutezile ile Haneflerin birinci frkasna gre ebediyyen Cehennemde kala caktr. Dier bir frkas olan E'arlere gre ise, slm ile muhatap olmad halde byle bir kimse eer mslman olur da Allah' birlerse onun mslmanl sahih olur. Haneflere gre hirette sevaba da nal olur. slm ve teklifin manasn anlayabilecek seviyedeki ocuklarda olduu gibi bu gibi kimselerin iman sahih olur. Hanefi limlerinden biri fii limlerinden Eb'ul-Hattab'n yle dediini zikrediyor: afi Mezhebinde tercih edilen gre gre, ocuklarn imannda olduu gibi, kendisine bir peygamberin daveti ulamayan kiinin iman sahih deildir. Dier mama gre durum byle deil dir. nk peygamber sallellahu aleyhi vesellem ocukluk anda iken Hz. Ali'yi slm'a davet etmitir ve Hz. Ali bu ada onun da vetini kabul etmi, mslman olmutur. Hz. Ali'nin ocukluk anda iken yapt oru, namaz ve benzeri ibadetlerin sahih olduunda ise ittifak vardr. Beyhaki'nin naklettiine gre; slm'a ait hkmlerin ancak hicretten sonra Hendek savann yapld sene bul a ile kaytland. Bundan nce temyiz (zararn krndan ayrma a) ile kaytl idi. sz izaha muhtatr. Zira slm'n hkmlerine ait emirler kolaydan zora doru tedric olarak inmitir. Zordan kolaya doru deil. Bu sebeple nce Allah' birlemek teklif edilmi, sonra bu teklife namaz, zekt, oru ve benzeri emirler ilve edilmitir. Allah Tel'nn hikmeti byle icab ettirmitir. Bu esasa dayal meselelerden biri de Huccet'l -slm mam Gazali'nin zikretii u szdr: Allah iin, kullarna, glerinin yetmedii eyi teklif etmek caizdir. Mutezile bu grte deildir. Eer bu caiz olmasa, Bakara sresinin son yetinde olduu gibi, mminler iin; Rabbimiz, bize gcmn yetmedii eyleri ykleme. 406[406] eklinde bir istekte bulunmak caiz olmazd. Yine Allah Tel, Eb Cehl'in Hz. Peygamber'i tasdik etmeyeceini haber verdii halde, Hz. Peygamber'in btn szlerine inanmasn emretmitir. Bu cmleden olarak Eb Cehil Hz. Peygamber'i dorulamyacana gre Hz. Peygamber'e nasl inanrd? Bu mmkn deildir. Bir bakas da ayn gr zikretmitir, fakat Eb Cehil yerine Eb Leheb demitir. Uygun olanda budur. bn-i Humam devamla yle diyor: Birinci delilin, yani teklifin mnakaa konusu olmad apaktr. Zira gcnn yetmediinin kula teklif edilmesinin mmkn olmadna hkmedenlere bir da yklemek ve bu ykn altnda ezmek caizdir. Fakat Mtezile'ye gre, yapt kt ameli karlnda eitli ekillerde vcub yolu ile kulun azab edilmesi caiz olduu iin, gc yetmedii bir ii kula teklif etmek de caiz deildir. Yani Mtezile'ye gre kul bir ktlk yaparsa bu ktl karsnda Allah Tel'nn, onu azaba sokmas vaciptir. Byle bir dnceyi caiz gryorlar. Binaenaleyh, kula gcnn yetmedii eyi teklif etmek caiz deildir diyorlar. Allah Tel'dan kula gcnn yetmediini teklif etmesini kabul etmeyen Hanefilere gre yine musibetler karsndaki vaadi icab bir ihsan- ilhi olarak byle bir teklif caiz deildir. Mesel Allah Tel'nn kula bir da yklenmesini teklif etmesi ve bu ii yapmad takdirde azab etmesi caiz deildir. E'ariler ise: Allah, hi kimseye, gcnn yetmediini teklif etmez. 407[407] yetine dayanarak bunu caiz grmlerdir. Yani teklif etmesi caizdir, fakat Allah teklif etmez. Bu, nassa dayanarak, gcnn yetmedii eyi kula teklif etmenin aklen caiz olduunu syleyen E'arler, her ne kadar aklen caiz ise de bunun naklen mmkn olmadn savunu yorlar. Zira byle olmazsa, Allah Tel'nn verdii haberin aksinin vukubulmas gerekirdi diyorlar. Kulun kudreti dahilinde olduu halde kendi iradesi yle Allah Tel'nn emrini yerine getirmediinden, daha nce Allah katnda bu iin vaki olmayaca itibariyle bir iin vukuunun muhal oluunda ise bir ihtilf yoktur. man etmeyeceini nceden bildii ve haber verdii halde Eb Cehil ve benzeri kfirlere iman, teklifinde bulunmak gibi. Zira daha nce de getii zre, nceden bir iin neticesini bilmenin, mkellefin kudretinin yok olmasnda bir tesiri yoktur. Ve bu Allah'n bilgisi kulu muhalif hareket etmee zorlamamaktadr. Bu esasa dayanan meselelerden biri de udur: Allah Tel her hangi bir ktlk veya sevap olmadan yaratklara
404[404] 405[405]
El-Bakara: 2/152. El-sr: 17/15. 406[406] El-Bakara: 2/285. 407[407] Ayn yet.
azab edebilir, onlara ac ektirebilir. Mutezile bu gre kar karak, karlksz sevap, yahut ktlksz azab caiz grmemilerdir. Hatta, eer byle olmazsa, Allah'n hikmetine lyk bir crm eklinde dnlmesi gerekirdi. Bu sebeple Mutezile, hayvanlarn birbirinden intikam almasn, hak almasn caiz grmlerdir. Daha nce de getii zere, Allah Tel hakknda zulm dnmek muhaldir. Hi bir suretle Allah Tel'ya bir eyi yapmak vacip olmaz. Onun ileri ya adaleti, yahut fazl ve ihsan gereidir. Peygamberlerin man zerinde ld Kesindir: (Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem iman zerinde lmtr.) Peygamber aleyhissalt vesselam peygamberlerden bir i olmas ve peygamberlerin de balangta ve sonunda kfrden korunmu bulunmas sebebiyle bizim peygamberimizin iman zerinde ldne inanrz. Baz harikalar ve olgun hallerde gzel ibadetler zuhur etse de, Hz. Peygamberin dnda kalan Allah'n velil eri, saf kullarnn iman zerinde ldklerine kesinlikle hkmedemeyiz. Zira byle kullarn durumu Allah katnda aktr. Fakat insanlar zerine kapaldr. Hatta bu sebepten Cennetle mjdelenen on sahabi ve benzeri sahabiler sonunda hallerinin deimesinden ve ktye varmasndan korkarlard. Bil ki Selefin, bir kimsenin Cennetlik olduuna ahitlik etmek hususunda trl gr vardr: Birincisi, peygamberlerden baka hi kimse iin Cennetlik denilemez. Bu gr Muhammed b. Hanefiyye ile Evza'den nakledilmitir. Bu, kesindir, zerinde herhangi bir mnakaa yoktur. kincisi, her mmin iin Cennetle ahadet edilir. Bunun hakknda da nas vardr. lim adamlarnn ounluu bu grtedir. Ancak bu zann bir hkm ifade eder. ncs; Buhari ve Mslimde getii zre, mminlerin ahid olduu kiiler iin de Cennetlik denilebilir. Hz, Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bir cenazeye rastlad ki onu hayrla andlar ve bu cenaze iin Vacib oldu buyurdu. Baka bir cenazeye uradnda onu da Ktlkle andlar. Bu cenaze iin de yine Vacib oldu buyurdu. Bunun zerine Hz. mer: Y Reslellah, vacip olan nedir? diye bir soru sordu. Hz. Peygamber de: Bu hayrla andnz cenazeye cennet vacip olmutur. u ktlkle andnz cenazeye de cehennem vacip olmutur. Sizler, Allah'n yeryzndeki ahidlerisiniz. Buyurdu. Bu zahir ve zann bir meseledir. Dorusunu Allah Tel bilir. Ebu Tlib'in Kafir Olarak lmesi : Eb Talib Hz. Peygamber'e iman etmemitir. Rivayet edildiine gre Eb Tlib'in vefat yaklanca Hz. Peygamber sallellahu vesellem yanna geldi. O srada Eb Cehil ve arkadalar Eb Talibin yannda idi. Hz. Peygamber amcasna: Ey amca! Allah senin iin delil olacak kelimeyi ehadet kelimesini syle. dedi. Bu esnada Eb Cehil, Eb Tlib'e hitaben: Abdl-Muttalib'in milletinden yz m eviriyorsun? diyerek mdahale etti ve bu sz orada bir ka kerre tekrarland. Nihayet Eb Tlib en sonunda: Ben Abdl-Muttalib'in milleti zerindeyim. diyerek (L ilahe illellah) demeyi kabul etmedi. Bunun zerine Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem: Bana bir yasak gelmedike vallahi senin iin istifar edeceim. buyurdu. Bunun zerine: Mriklerin cehennemlik olduklar belli olduktan sona, mrikler akraba da olsalar, ne peygambere, ne de mminlere, onlar iin istifar etmek yoktur. 408[408] Yni kfr zerinde ldkleri beli olduktan sonra onlar iin Allah'tan mafiret dilemek yoktur. Hz. Peygamber, lm annda Eb Tlib'e iman teklif edince, Eb Tlib'in bu teklifi kabul etmemesi zerine Allah Tel onun hakknda u yeti indirdi: phesiz sen, istediini doru yola sevk edemezsin. Lkin Allah dileyeni doru yola iletir. 409[409] Hz. Peygamberin ocuklar. (Thir, Kasm ve brahim, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in oullar idi. Fatma, Zeynep, Rkiyye ve mm-i Glsm de kzlar idiler. Allah hepsinden raz olsun.) Kasm Hz. Peygamber'in ilk ocuu olup peygamberliinden nce dnyaya gelmiti. Hz. Peygamber onun ad ile knyelenmitir. Bu oluna nisbetle ona Eb'ul-Ksm denilmitir. Kasm, yrme ana gelinceye kadar yaamtr. Bir rivayete gre ise iki sene yaamtr. Binee binecek yaa kadar yaadn syleyenler de vardr. Fakat en doru gr, 17 ay yaad ve Hz, Peygamberin peygamberliinden evvel vefat ettiidir. Faryab'nin Mstedrekinde, Kasm'm slmiyet devrinde vefat ettii hakknda bir rivayet nakledilmitir. Kasm, Hz. Peygamber'in ocuklar iinde ilk vefat edendir. Zbeyr b. Bekkr'n naklettiine gre, Hz. Peygamber'in Kasm ve brahim'den baka Abdullah isimli dier bir olu daha vard ki Mekke'de bulunduu srada kkken vefat
408[408] 409[409]
Et-Tevbe: 9/113. El-Kasas: 28/56.
etmiti. Bu olu Tyyib, Thir adn da tamaktayd. Bunlarla birlikte ismi vard. Neseb limlerinin ounun gr de budur. Eb Amr da bu grtedir. Drekutn: en dorusu da budur, Abdullah'a Tayyib ve Tahir de denilmekteydi. nk Peygamber Efendimizin peygamberliinden sonra doduu iin ona Tayyib ve Tahir de denilmektedir. Drekutn ve dierlerinin syledii gibi; Abdullah, Tayyib ve Tahir'den ayrdr, diyenler de var dr. Bir rivayete gre, Hz. Peygamber'in bir batnda dnyaya gelen Tayyib ve Mutayyib isimli ikiz iki olu ile, yine bir batnda dnyaya gelmi Tahir ve Mutahhir isimli bir baka ift oullar daha vard. Nitekim Safve adl kitabda da bu ekilde yazlmtr. brahim isimli olu, aslnda Msrl bir cariye olan hanm Mr'ia' dan dnyaya gelmitir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem brahim'in vefatndan sonra onun hakknda yle demitir: Kalb mahzun olur, gz yaarr. Allah'n, gcne gidecek sz sylemeyiz. Ey brahim! phesiz biz, senden ayrldmza zgnz. 410[410] Hz. Peygamberin bu olu brahim 70 gnlk yahut daha ok gnlk iken vefat etmitir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem cenazesini kldrm ve Baki' mezarlnda defnetmi, Hz. Peygamber: nceden gnderdiimiz kardeimizin yanna defnedelim. buyurmu ve st kardei Osman b. Maz'n'un yannda defnetmitir. Zeynep, Hz. Peygamberin kzlarnn en by idi. ounluun gr budur. Bazlarna gre de Rkyye, kzlarnn en by idi. Eb shak'a gre, Zeyneb Hz. Peygamber otuz yanda iken dnyaya gelmitir ve slmiyet devrine ulam olup Medine'ye hicret de etmitir. Zeyneb, kocas ve teyzeolu Eb'ul -s Lkit'in yannda Hicretin sekizinci senesinde vefat etmitir. Ali isimli bir ocuu dnyaya gelmi, fakat bu ocuk kkken vefat etmitir. Hilim sahibi bir hanmd. Mekke fethedildii zaman Hz. Peygamberin bindii deve nin arkasnda idi. Bir ocuu da mame isimli kz idi. Hz. Peygamber'in sabah namazn klarken onu omuzuna ald bahsedilen ocuk budur. Rka gidince onu yere kor, ban secdeden kaldrd zaman ise yine omuzuna alrd. Hz. Fatma'nn vefatndan sonra Hz. Ali onunla evlenmiti. Betl adyla da anlan Fatmat'z-Zehr, Hz. Peygamber krkbir yanda iken dnyaya gelmitir. Yukardaki metinde Zeynep'ten nce zikredilmesinin sebebi, rtbe bakmndan daha stn olmasna binaendir. Merfu olarak gelen bir hadis-i erifte rivayet edildiine gre, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurmutur: Fatima'ya bu adn verilmesinin sebebi, Kyamete kadar Allah Tel O'nun zrriyetini Cehennem teinden koruduu iindir. (Hafz ed-Dmeki bu hadisi tahric etmitir.) mam Nesa'nin merfu olarak rvayet ettiine gre ise Hz. Peygamber, Fatma'ya bu adn verilmesi hususunda yle buyuruyor: Ftima'ya Fatma ad verilmesinin sebebi, Allah Tel, onu ve sevenlerini Cehennem ateinden kestii ve koruduu iindir. Betl ad verilmesinin sebebi ise, dindarlk, fazilet, eref ve neseb bakmndan dier kadnlardan ayrld ve farkl bulunduu iindir. Bir gre gre ise dnyadan alkasn kestii iin bu ad al mtr. Hz. Fatma Hicretin 3. senesi Hz. Ali ile evlenmitir. Hz. Ftma'nn evlenmesi Allah'n emri ve vahyi ile olmutur. Hz. Fatma Hz. Peygamber'in, ocuklar iinde en ok sevdii idi. Bir sefere gitmek istedii zaman en son dakikalarnda onunla vaktini geirirdi. Yine bir seferden dnd zaman ilk onunla megul olurdu. Hazreti Peygamber, Hz. Fatma'y o derece severdi ki, yle buyurmutu: Fatma benden bir paradr. Kim onu sevmezse beni de sevmez. 411[411] Mslim'in bir rivayetinde ise Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Hz. Fatma'ya: Mminlerin hanmlarnn en by olmaya raz olmaz msn? 412[412] Ahmed b. Hanbel'in rivayetinde ise yle buyuruyor: Fatma, Cennet kadnlarnn en faziletlisidir. 413[413] Hz. Ftma, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in vefatndan alt ay sonra yirmi dokuz yanda iken vefat etmitir. Hz. Ali'den, Cennet Ehlinin genlerinin efendisi olan Hasan ile Hseyin'i dnyaya getirmitir. Bir de Muhsin isimli ocuu olmutur ki bu ocuu da Hz. Ali'den olup kkken vefat etmitir. mm -i Glsm ve Zeynep isimli iki de kz ocuu olmutu. Hz. Peygamberin soyu yalnz Hz. Fatima neslinden devam etmi, yaylmtr. Yani Hz. Hasan ve Hz. Hseyin neslinden devam etmitir. Hz. Rkiyye ise, Hz. Peygamber 33 yanda iken dnyaya gelmitir. Eb Leheb'in olu Utbe'nin nikh altnda idi. Kzkardei Hz. mm-i Glsm de Utbe'nin kardei Uteybe ile evli idi. Tebbet Yed Eb Leheb sresi nazil olunca, Eb Leheb oullarna yle dedi: Eer Muhammed'in iki kzndan ayrlmazsanz benim bam sizin banza haram olsun. Eb Leheb'in bu sz zerine oullar Hz. Peygamber'in iki kz Rkiyye ve mm-i Glsm'den ayrlmlardr. Eb Leheb'in bu oullar onlarla zifafa girmemilerdi. (Bundan anlalan nianl gibi bir durum vard, fakat henz evlilik gereklememiti.) Bundan sonra Osman b. Affan Mekke'de iken Rkyye ile evlendi. Hz. Osman Hz.Rkyye ile birlikte hem Habeistan, hem de Medine'ye beraber hicret etmitir. Rkyye, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi
410[410] 411[411]
bn-i Mace, c. I, s. 506, H. No; 589. 276 Bu hadisi Buhari rivayet etti. bn-i Mace, c. 1, s. 518, H. No: 1621. A. Hanbel, Msned.
412[412] 413[413]
vesellem Bedir savanda iken vefat etmitir. Rkyye vefat edince Osman b. Affan Hz. mer'in kz Hafsa'y istemiti. Fakat Hz. mer bu nu reddetti. Bu haber Hz. Peygamber'e ulanca Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Hz. mer'e: Y mer, sana Osman'dan daha hayrlsn, Osman'a da kendisi iin senden daha hayrlsn gstereyim mi? buyurdu. Hz. mer: Evet, y Reslellah! cevabn verdi. Bunun zerine Hz. Peygamber: Sen kzn bana ver, ben de kzm Osman'la evlendireyim. buyurdu. Rivayet edildiine gre Hz. Peygamber bu konuda yle buyurmutur: Nefsim kudret ilinde olan Allah'a yemin ederim ki, bin tane kzm olsa ve hepsi de pe pee lecek olsa, her birini dierinden sonra yine seninle evlendirirdim. Cebrail bana haber verdi ki, Allah Tel, mm-i Glsm' seninle evlendirmemi emrediyor. 414[414]mam zam hazretleri Hz. Peygamberin hanmlarndan bahsetmedi. Ben onlarn isimlerini aada zikredeceim: Hz. Peygamberin Hanmlar: Mminlerin anneleri olan Hz. Peygamber'in hanmlar unlardr: Hz. Hatice, Hz. evde, Hz. ie, Hz. Hafsa, Hz. mm-i Seleme. Hz. mm-i Habibe, Hz. Zeyneb bint-i Cah, Hz. Zeyneb bint-i Hazme, Hz. Meymne, Hz. Cveyriye, Hz. Safiyye. Allah Tel hepsinden raz olsun. Bu saylanlar, Hz. Peygamber'in gerdee girdii on bir hanmdr. Siyer limleri ile dier limler arasnda bunlarda ihtilf yoktur. Hz. Peygamber'in bunlardan baka hanmlarla da evlendii zikredilmitir. mam zam El-Vasyye adl kitabnda yle diyor: Hz. Hatice'den sonra gelmi gemi kadnlarn en faziletlisi Hz. ie validemizdir. O, mminlerin annesidir. Zinadan ve Rafzlerin isnad ettikleri iftiradan beridir. Hz. ie'ye zina iftirasnda bulunan veled - zinadr. Hz. ie'ye zina iftirasn atan kiinin Kur'an yetlerini inkr eden bir kfir olduu apaktr. nk O'nun byle bir isnaddan beri olduunu Kur'an yetleri aklamtr. Hz. Ali'ye muhalefetinden ve onunla muharebesinden tr Hz. ie'ye sven kimse sapktr, bidat ehlidir, azgndr, fasktr. Allah Tel her eyin iyzn daha iyi bilendir. mam zam'n Btn dnyann en faziletli kadndr. sz, yaad devrin en faziletlisi manasna da, gelmi gemi btn kadnlarn en iyisi manasna da gelebilir. Hz. Hatice, Hz. Fatma ve Hz. Meryem, haklarnda varid olan deiik hadis-i erifler dolaysiyle bunlar arasna girer mi, girmez mi konusu hakknda ileride geni bilgi gelecektir. mam zam'n O veled-i zinadr. sz bu makamda garibdir. Veled-i zina gibidir eklinde benzetmek maksad ile sylenmi olsa gerektir. nantaki pheleri Gidermek: (Bir kimse Tevhid ilminin ince noktalarnda bir phe iine girerse, soraca bir lim buluncaya kadar o durumda, Allah katnda en dorusu hangisi ise ona inanyorum, demesi gerekir. Kendisinden bilgi renecei ilim adamn aramak iini tehir etmek caiz deildir. Byle bir kii, sorup aratrmadan beklediinden tr mazur kabul edilemezi Allah'n sfatlarndan herhangi biri hakknda bilgi sahibi olmad halde bir ilim adamn aratrmayp beklerse, bir phe mnasna gelecei iin byle bir kimse kafir olur.) Tevhid ilminin inceliklerinden maksat, imana aykr den ve iman sarsan pheler ve inkr durumlardr. hirete iman etmekle ilgili hususlardr. mam zam eriata ait baz hkmlerde duraklam bir ey sylememitir. nk bunlar slm eriat dahilinde olan hkmlerdi. Ahkma dair meselelerde duraklamak ve ihtilfa dmek rahmettir. Tevhid ve slm inancna ait meselelerde ihtilfa dmekse sapklktr, bidattir. eriata ait hkm ihtiva eden meselelerdeki hatalar affedilir, belki bu hkm karan sevap da alr. Fakat Tevhid inancna ait meselelerdeki hkmlerde hataya dmek kfrdr, gnahtr. Bu hataya denler de mecur deil mezurdur. Yani gnahkrdr. Miraca nanmak: (Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in Mira haberi haktr. Mirac inkr eden bidat, sapktr.) Yani Hz. Peygamber'in cesedi ile birlikte ge doru Allah'n diledii yksek makamlara kadar kmas gerektir. Bu husustaki hadis-i erif eitli yollardan sabit olmutur. Bu haberi kabul etmeyip reddeden sapklkla bidatcilii toplamtr. El-Hulsa adl kitapta yle deniliyor: Kim Mirac inkr ederse, baklr, eer Mekke'den Beyt-i' Makdis'e kadar olan sra ksmn inkr ederse kfirdir. Beyt -i Makdis'ten daha yukar kn inkr ederse kfir olmaz. Yani sr olayn inkr eden kfirdir. nk bu ksm yetle sabittir. Mira olayn inkr eden kfir olmaz. nk Hadis ile sabittir, Snnetle sabittir. yetin hkm kesindir. Hadisin rivayet ve dirayeti ise zanndir. Ben bu mesele hakknda ksa bir, risale yazdm ve bu risaleye EI -Minhc'ul-Ulv FilMrc'in-Nebev adm verdim. Akid kitabnn rihi Taftazan, Hz. ie'nin:
414[414]
Bu hadisi Fazail rivayet etmitir.
Mira gecesi Hz. Peygamber'in cesedi uzaklamad. sznn manasn: Cesedi ruhundan ayrlmad belki ruhu ile birlikte idi eklinde tevil etmi olmas ok garibtir. Bunun gariblii aktr. Bu szn en sala m tevili yledir: Mira, Hz. ie henz domadan, Hz. Peygamberin peygamberliinin ilk yllarnda vuku bulmutur. Yahut yle denilebilir: Mrac birka defa vuku bulmutur. Hatta Hz. Peygamber'in Mira'ta vard son noktalar hakkndaki rivayetler de bu sebepten deiiktir. Bir rivayete gre, Cennet'e kadar, bir rivayete gre, Ar'a kadar; bir rivayete gre, Ar'n stne kadar gitmitir. Ar'n st; Den Fetedell, fekne kbe kavseyni ev edn. makamdr. bn-i Kayym'm vehmettii gibi bu vakann bir ka kerre vukuundan, her kerresinde namazn farz olmas lzm gelmez. Deccal, Ye'cc-Me'cc'n kmas Ve Hz.sa (a.s.) nmesi. (Deccaln kmas, Ye'cc ile Me'cc'n kmas, gnein batdan domas, sa aleyhisselmn gkten inmesi ve salam haberlerle geldii zre dier Kyamet almetlerinin ortaya kmas haktr, olacaktr. Allah dileyeni doru yola sevk eder.) Ye'cc ve Me'cc hakknda Allah Teal yle buyuruyor: Nihayet Ye'cc ve Me'cc seddi alp da her tepeden saldrdklar ve hak olan vaad yaklat zaman, ite o vakit kfir olanlarn gzleri hemen dikilecek. 415[415] Gnein batdan domas konusunda da Allah Tel yle buyuruyor: Rabbinin mucizelerinden (Kyamet almetlerinden) biri geldii zaman, evvelce iman etmemi, yahut imannda bir hayr kazanmam olan kimseye, o gn iman etmek hi bir fayda vermez. 416[416] Yni gne batdan doduu zaman, kfirlere iman fayda vermeyecektir. Tevbe etmemi bulunan gnahkrlarn tevbeleri kabul olmayacaktr. sa aleyhisselm hakknda Allah Tel yle buyuruyor: Isann inii, Kyamet almetlerindendir. 417[417] Yahudi ve Hristiyanlardan hi kimse yoktur ki, lmnden evvel sa'ya iman etmi olmasn. 418[418] Kyamet kopaca zaman Hz. sa yeryzne inecek ve bylece btn milletler gerekten slm milleti olarak tek bir millet haline gelecektir. sa aleyhiselm gelmeden nce Mehdi, Mekke ve Medine Haremlerinde ortaya kacak, sonra Kuds'e gelecek. Ondan sonra Deccal gelip onunla beraber bulunacak, sa aleyhisselm da Dmek'de Dou Minare sinden inerek Deccal'i lrmee gelecek ve Deccal'i orada bir darbe ile ldrecek. sa aleyhisselm yeryzne inince tuz suda eridii gibi Deccal da eriyip gidecek. Bundan sonra sa aleyhisselm Mehdi radyallahu anh ile buluacak. Bu arada namaz klnacak Mehdi namaz kldrmas iin sa aleyhisselm'a, iaret edecek, fakat sa aleyhisselm; bu namaz senin iin klnyor, diyerek mazeret belirtecek ve sen bu namaz kldrmaya benden daha lyksn, diyecek. sa aleyhisselm'n Hz. Peygamberin eriatna uyduu ortaya kmas iin Mehd'ye uyacak, bylece beraber namaz klacaklardr. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu manaya u ekilde iaret buyurmulardr: Eer sa aleyhisselm hayatta olsa, onun iin bana uymaktan bakas caiz deildi. 419[419] Allah Tel da bu noktay u ekilde aklyor: Hem Allah, vaktiyle peygamberlerden yle bir sz almt. Celalim hakk iin size Kitap ve hikmet verdim. Sonra size, beraberinizde getirdiinizi tasdik eden bir peygamber geldiinde mutlaka ona iman edeceksiniz ve her halde ona yardmda bulunacaksnz; bunu ikrar ettiniz mi? Ve bu ar ahdimi zerinize alp kabullendiniz mi? buyurdu. 420[420] Tayalis'nin Msnedinde rivayet ettiine gre, sa aleyhisselm, yeryznde krk sene kalacak sonra lecek. Mslmanlar Cenaze namazn klp onu gmecekler. Baka ravilerin rivayet ettiklerine gre, sa aleyhisselm, Hz. Peygamber ile Hz. Ebbekirin katilleri arasnda defnedilecek. Bir rivayete gre ise, Hz. Eb Bekir ile Hz. mer arasnda gmlecektir. Peygamberlerin kanatlar arasna giren Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'e ne mutlu! Bir rivayete gre sa aleyhisselm, yeryznde yedi sene kalacaktr. En dorusu da budur. lk rivayetteki krktan maksat, ge kmadan evvel ve sonraki kaldr Zira sa aleyhisselm otuz yanda iken ge kaldrlmtr. Yedi seneyi buna eklersek, krk yanda eder. erh'ul -Akidde yle deniliyor: En dorusu, sa, aleyhisselm, insanlara namaz kldracak, onlara imamlk yapacak ve Mehd de ona uyacaktr. nk sa aleyhisselm daha stndr, dolaysyla onun imaml daha evldr. erh'ul Akid'in syledii bizim dediimize aykr deildir. Sonra Ye'cc ve Me'cc kacak ve sa aleyhisselm'n duas bereketiyle Allah Tel onlarn hepsini yok edecektir. Sonra mminler lecekler ve gne batdan doacaktr. Daha sonra Kur'an ge kaldrlacaktr.
Enbiy: 21/96. Enam: 6/159. 417[417] Zuhruf: 43/61. 418[418] En-Nisa: 4/159. 419[419] Kaynan bulamadm. 420[420] l-i mran: 3/81.
415[415] 416[416]
Nitekim bn-i Mce Huzeyfe'den u hadis'i rivayet etmitir. Yeryznden kaldrlmadan evvel Kur'an okuyun. Zira Kur'an yeryznden kalkmadka Kyamet kopmayacaktr. Ashab sordular: Bu mushaflar kaldrlacak. Fakat, kalblerde mahfuz olan Kur'an nasl olacak? Buna karlk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurdu: Gece yatacaklar sabah kalknca Kur'an kalblerinden silinecek ve fakat biz bir ey biliyorduk, deyip iire dalacaklar. 421[421] Kurtub demitir ki; bu durum, ancak sa aleyhisselmn lmnden, ve Habelilerin Kabe'yi ykmalarndan sonra vuku bulacaktr. Bu makam, bu durumlar aklama makam deildir. Yukardaki metinde mam zam inanla ilgili szn halis ve has hidayet istei ile bitirdi. Biz de balangtaki durumun sonuna kadar devam etmesi iin gzel bir son istemekte ona uyarak AlIah Tel'dan af ve afiyet isteriz. Sonra bil ki, mam zam rahimehullah hayatta iken Fkh - Ekberi, lm zamannda da el-Vasyye adl kitaplarn yazmtr. Bu vasyyetlerin ibarelerini tam olarak zikrettim. Hilfiyata ait mese lelerden de olsa, inanlacak hususlar aklamada mutlaka zikredilmesi gereken baz mlhak meseleler vardr ki, bunl arla maksat tamamlansn, inanlar kemal bulsun. Bu meseleleri zikredelim: Usul-i Dn'in tarifi yledir: nanlmas gereken eylerden, bahseden bir ilimdir. Din usul ilmi iki ksmdr. Bir ksmn bilmemek imana zarar verir. Allah Tel'nn selbi ve sbut sfatlarn bilmek, risalet ve nbvveti bilmek, hirete ait baz ileri bilmek gibi. kinci ksmn bilmemek ise imana zarar vermez. Peygamberleri me lekler zerine stn tutmak gibi. Bir eserinde Subki bu hususu zikretmi, yle demitir. Bir insan mr boyunca bir peygamberin meleklerden stn olmadn hatrna getirmese, Allah Tel bu hususu ondan sormayacaktr. El-Makasd sahibi kelm ilmini yle tarif etmitir: Din inanlar kesin delillerinden renmek ve bilmektir. Yukarda geen ikinci ksm inanlacak hususlar birinci ksma ilve edilen hususlardr. Dileyen nceden zikrettiklerimize inanmakla yetinsin; dileyen, ok faydalanmak isteyen de ilve ettiklerimize mracaat etsin. Bu ilve edilen hususlardan biri peygamberlerden bazlarnn bazs zerine stn tutulmasdr. Tafsiltna girmeden bu husus kesindir. nk Allah Tel yle buyuruyor: u peygamberlerden bazsn bazs zerine stn kldk. 422[422] Muhakkak biz, baz peygamberleri bazs zerine stn kldk. 423[423] Bu stn klma u dnyaya ait maln okluu ile deil, gizli ilim denilen lednni bilginin okluu sebebiyledir. Yahut da geni hkm tariki iledir. stn klma kesin olduu halde stn klma ynleri hakkndaki bilgi ise zanndir. Gvenilir inan udur ki, yaratklarn en stn Allah'n sevgili kulu Hz. Muhammed Mustafa'dr. Baz alimler bu hususta icma bulunduunu iddia etmektedirler. bn -i Abbas radyellahu anh buyuruyor ki; Allah Tel, Hz. Muhammed sallellahu aleyhi vesellem'i gk ehli ve btn peygamberler zerine stn klmtr. Tirmiz ile Mslim'in Enes radyellahu anh'dan riva yet ettikleri hadis-i erifte ise yle buyuruluyor. Kyamet gnnde ben dem'in ocuklarnn byym. nmek yoktur. 424[424] mam Ahmed, Tirmiz ve bn -i Mce bu hadise u ibareyi ilve etmilerdir: ki elimde Livul-Hamd sanca bulunacaktr. nmek yoktur. dem'den baka btn peygamberler benim sancam altnda bulunacaklardr. Yer yarlnca ilk kacak olan benim? nmek yoktur. lk efaat yetkisi verilen ve ilk efaat eden ben olacam, iftihar etmek yoktur. 425[425] Tirmiz ise Eb Hureyre'den u ibare ile bu hadisi nakletmitir: Yer yarlnca ilk olarak kacak olan benim. Bana Cennet elbiselerinden bir ipek elbise giydirilecektir. Sonra Ar'n sa tarafndan kalkacam. O gnde bu makamda benden baka yaratklardan hi bir kimse bulunmayacaktr. Beni Musa aleyhisselm zerine stn klmayn., Peygamberler arasnda stnlk bakmndan bir ayrm yapmayn. Hi bir kula, ben Yunus b. Metta'dan hayrlym demek, yakmaz. tarznda rivayet edilen hadisler, Mirkt erhi Mikt adl kitapta akladmz zere tevil edilmitir. Bu aklamann zeti yledir: Bu hadis -lerdeld yasaklama, peygamber hakknda noksanla sebep olacak tarzda ve bir hasmlk eklinde stn klmadr. Mslim erhinde Nevev'nin zikrettii gibi bu hadisler ilimden evvel gelmitir, yahut tevazu iin sylenmitir tarzndaki tevili Cumhur gzel grmemitir. Akdet't-Tahav sarihi demitir ki; Beni Yunus b. Metta'ya stn tutmayn. hadisi hakknda baz limler, bana ok mal verilmedike tefsir etmem demiler ve istedikleri bu mal verildikten sonra ancak yle tefsir etmilerdir: Yunus b. Metta'nn Allah'a baln karnnda iken yaknl, Muhammed sallellahu aleyhi vesellemin Mra'ta iken Allah'a yaknl gibidir. Bu tefsiri onlar byk bir aklama saymlardr. Aslnda bu, onlarn Allah'n ve Resulullah'n kelmn bilmediklerine delil tekil eder.
Beyhk, Snen El-Bakara: 2/253. El-sr: 17/55 424[424] Mslim, C.IV. S. 1782. No: 2278 Tirmiz. 425[425] bn-i Mace, Tirmiz, Ahmed b. Hanbel, Msned.
421[421] 422[422] 423[423]
Mira Ve Allah'a Mekn snad: phe yok ki, sra makam, Musa aleyhisselm'n mikatndan daha stndr. Nerde kald ki Yunus b. Mett'nn makamndan stn olmasn. Ancak bizim szmz, her halde ve her makamda ikisinin yani Hz. Peygamber ve Hz. Ynus'un Allah Tel'ya yaknlklarnn eit olduudur. nk Allah Tel yle buyuruyor: Nerede bulunursanz Allah sizinle beraberdir. 426[426] Biz kula ahdamarndan daha yaknz. 427[427] Allah, kullarnn stnde galibtir, yegane hkm ve hikmet sahibidir. 428[428] anlaldna gre Allah Tel'nn kullar zerine ykselmesi, mekn bakmndan ykseklik deil, mertebe ve makam bakmndan yksekliktir. Yani n yce olmak demektir. Ehl-i Snnet vel-Cemaat limleri ile Mutezile, Havari vesair slm taifelerince de durum bu ekilde tesbit edilmitir. Dier bidat taifeleri de ayn grtedir. Ancak, Allah Telya cihet ispat eden Hanbelilerle Mcessimeden bir taife bu grte deildir. Allah Tel onlarn isnad ettiklerinden uzaktr. rih ne tuhaftr ki Allah Tel'nn yceliini ispat etm ekte: phesiz bu Kur'an', Emin ruh Cebrail, korkutuculardan olasn diye, senin kalbine indirdi. 429[429] yetini delil getiriyor. Mellifin bu yetle Allah Tel'nn ycelik sfatn ispat etmeye almasnn gariblii apaktr. Zira nzul ve tenzil kelimeleri al harf- cerri ile mtaddi olurlar. Burada Kur'an'n gkten inmesinden murad edilen, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in kalbine indirilen kelmn yceliidir. Bu konuda bir ekime bahis konusu deildir. Kelmn yceliinden Melik ve Allm olan Allah Tel'nn meknnn ycelii yani ona yce bir makam ispat lzm gelmez. Favk ve uluv gibi sfatlara dellet eden baz yet ve hadisleri zikrettikten sonra: Selef limlerinin, ycelik sfatn ispat etme konusundaki szleri oktur. sz bizce de msellemdir. Ancak selef limlerinin, Allah'a ycelik, ykseklik sfat ispat etmeleri meknn ycelii ile tevil edilmitir. Sonra arih yle diyor: Bu delillerden biri Eb Muti' el -Belhi'den nakledilen u rivayettir. Eb Muti' Eb Hanfe'ye: Allah'n, yerde mi gkte mi olduunu bilmiyorum. diyen kiiden sormu; Eb Hanife de: Kfir olmutur, zira Allah Tel yle buyuruyor: Allah Ar zerinde duruyor. 430[430] Allah'n Ar ise yedi kat gn stndedir. buyurdu. Ben derim ki; Eb Hanfe Eer bir kimse, Allah Tel Ar zerindedir, fakat Ar'n gkte mi yerde mi olduunu bilmiyorum. derse, kfir olduunu sylemitir, nk o, Allah'n gkte olduunu inkr etmitir. Allah'n gkte olduunu inkr eden kii ise kfirdir. Zira Allah Tel ycelerin ycesindedir. Allah Tel yksekten arlr, aadan deil. Buna cevabmz yledir: mam Abdusselm, Hallr -Rumz adl kitabnda mam zam'n u szn kaydediyor: Kim Allah'n yerde mi gkte mi olduunu bilmiyorum derse, kfir olur. nk bu sz, Allah'n bir mekn olduu dncesini akla getirir. Allah'n mekn olduunu dnen kimse ise Allah' yaratklara benzeten ki idir. phe yok ki Abdullah b. Selm ilim adamlarnn byklerinden biri olup gvenilir bir limdir. arihin naklettiine deil, onun naklettiine itimat etmek gerekir. Eb Muti, ayn zamanda Hadis limlerince hadis uydurucusudur. Hulsa, sarih Eb Mut tebih'i nefy etmekle beraber Allah'a yksek bir mekn isnad ediyor. Bu konuda Bidat ehli bir taifeye uymutur. Daha nce getii zre Eb Hanfe Mtebih sfatlara inanr ve tavilinden saknrd. Allah Tel'y bu sfatlarn zahir manasndan da tenzih eder, dolaysyla Selef limlerinin grnde olduu gibi bu husustaki bilgiyi Allah Tel'ya havale eder. Halef limlerinin ounluunun gr de budur. Selefin Mezhebi daha salam, daha doru ve daha kuvvetlidir. arihin sarf ettii u sz de ne tuhaftr. Mekneh kelimesi mekann mennesidir. Bu ekilde rih ikisinin de mana bakmndan bir olduunu kasdediyor, manev menzile ile hiss mertebe arasnda bir ayrm yapmyor. Bununla beraber u hadis-i erifi de getiriyor. Sizden biri, Allah katndaki menzilesinin ne olduunu bilmek isterse, Allah'n kalbindeki yerine ve menzilesine baksn. Allah Tel kulunun kendisine kalben yakn olduu nisbette kulunu kendisine yaklatrr, ona bir derece verir. 431[431] Bu hadis-i erifi getirdikten sonra diyor ki; Allah Tel'nn kulun kalbindeki yeri, kalbindeki Allah sevgisi, Allah marifeti ve saygsdr. arihin bu dncesi Hz. Peygamberin: Bir eyi sevmen, kr ve sar eder. hadisinin mefhumu kabilindendir, mam'ul -Haramayn'den, Allah'n ycelik
426[426] 427[427]
Hadid: 57/4. Kaf: 50/16. 428[428] En'm: 6/61. 429[429] uara: 26/93-94. 430[430] Taha: 20/5.
431[431]
Kaynan bulamadm.
ve ykseklik sfatnn nefyi hususunda yle dedii sabit olmutur: Allah Tel var iken Ar yoktu. Allah Tel halen olduu gibidir. Allah Tel'nn mekan ynnden yksekliini nakzeden hususlardan biri de, Allah Tel yer cihetinde olmad halde secde esnasnda kulun alnn yere koymasdr. Kul ban secde iin yere koyup, en yksek olan Allah' noksanlklardan ber klann, derken bu tenzihin mekn cihetinden olmadn ittifakla ifade etmi oluyor. Bir el-Mersi'nin secdede: 'l ve esfel olan Allah' tesbih ederim. sylemesi ise zndklktr, kfrdr. Allah'n isimleri hakknda ilhaddr. Garib olan husus udur ki, rih kendi batl mezhebine gre duada elleri yukarya doru kaldrmay Allahn yksekte olduuna delil getirmitir. Bu dnce ise reddedilmitir. nk gkyz duann kblesidir. Elleri ge doru kaldrmann manas eitli nimetlere sebep olan rahm etin inme yeri olmasna binaendir. Eer durum onun dedii gibi olsayd, duada yzmz ge doru yneltmek gerekecekti. Halbuki rih dua halinde, Allah Tel'nn gkte olduunu hatra gelmemesi iin bizleri bundan menetmitir. Nitekim Allah Tel'nn u kavli de buna iaret etmektedir: Kulum benden sana sorduu zaman (de ki), ben ona yaknm. Dua ettii zaman dua edenin duasn kabul ederim. 432[432] Ne tarafa ynelirseniz Allah'n yz o taraftadr. 433[433] eyh Eb Man en -Nesef, bu konuda diyor ki; aratrc limler; dua halinde elleri ge doru kaldrmann halis bir kulluk olduunu kararlatrmlardr. rih Allme Snak demitir ki; bu sz rafz, Yahudi, Kerrmiye ve btn Mcessime taifesinin Allah Tel'nn Ar zerinde bulunduu noktasnda dayand ve yapt dnceye cevaptr. Bir kavle gre namaz klarken Kabe bedenlerin kblesi olduu gibi dua annda Ar da kalblerin kblesi olmutur. Daha nce de getii zere bu dncenin kabul edilmesine imkan yoktur. Zira kul dua annda da kbleye ynelmek, elleri ge doru kaldrmak ve yzn ge doru kaldrmamakla emredilmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi gerekten yneli ancak kalbten gklerin yaratcsna kar olur. Evet, duada ellerin ge doru kaldrlmasnn sebebi gkler, rzk deposu olduu iindir. Nitekim Allah Tel bu konuda syle buyuruyor: Sizin rzknz gklerdedir. 434[434] Bununla beraber insan, maksadnn hsl olaca yne ynelmee meyletme alkanlna sahiptir. Mesel; devlet bakan gibi. Ordusuna ve halkna rzk vaad ettii zaman, devlet bakannn orada olmadn kesinlikle bilmemelerine ramen btn insanlar onun hazinesine doru ynelirler. Hz. Peygamber'den Sonra En stn Peygamber. Hz. Peygamberden sonra dedesi brahim aleyhisselm dier peygamberlerden daha stndr. Sahih bir hadiste geldii zre, yaratklarn en hayrls brahim aleyhisselmdr. Bu hkmden bizim Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi vesellem kendini tahsis ederek Tirmiznin rivayetine gre yle buyurmutur: phesiz brahim Halilullah'tr. Ben ise Habibullah'm. 435[435] Geri kalanlar iin yukardaki hadis-i erif umumi olarak alnmaldr. Bil ki, dostluk sevginin kemalidir. Cehmiye taifesi, sevenle sevi len arasnda ancak bir mnasebet bulunmas gerektiine inandklar iin iki taraftan sevginin var olacan inkr etmilerdir. Halbuki kadim olan Allah ile yaratlm olan kul arasnda sevgiyi gerektiren bir mnasebet yoktur; slmda bu bidati ilk ortaya koyan ikinci Hicri asr balarnda Ca'd b. Dirhem olmutur. Bu sebeple Irak ve ark Emiri Hlid b. Abdlah el-Kuser Ca'd' Vast'da boazlamtr. Kurban Bayramnda bir konuma yaparak: Ey insanlar! Kurban kesin. Allah kurbanlarnz kabul etsin. Allah Tel brahim'i halil edinmediine inand iin ph esiz ben Ca'd b. Dirhem'i boazlyorum. dedikten sonra hutbeden inip Ca'd'm kafasn kesti. Halid b. Abdillah'n bu hareketi zamanndaki ilim adamlarnn fetvas ile olmutur. Bizim inancmz, Allah'n muhabbeti, dostluu dier sfatlarnda olduu gibi kendine layk olan ekildedir.Baz alimler bu konuda icma bulunduunu nakletmilerdir.brahim aleyhisselamdan sonra peygamberlerin en faziletlisi Nuh aleyhisselam, sonra Musa aleyhisselam, sonra da sa aleyhisselamdr. imdiye kadar zikredilen Hz.Muhammed, Hz.brahim, Musa, sa ve Nuh aleyhisselam dier btn peygamberlerden stndrler. Bu saylan be peygamber peygamberleri en faziletlisi olup Ull -Azim olarak vasflandrlmlardr. Allah Teala bu peygamberleri iki yerde bir arada zikretmektedir. Allah Teala yle buyuruyor: Dini elbirlik tatbik edip ayrla dmeyesiniz diye Allah Nuh'a tavsiye ettiini ve sana vahy ettiimizi, bir de brahim'e, Musa'ya, sa'ya tavsiye ettiimizi size eriat yapt. 436[436] yette nce Nuh'tan balad. nk o, Peyga mberlerin (resullerin) ilkidir. Sonra bizim peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa'y zikretti, nk o, peygamberlerin sonuncusudur. Sonra da bunlarn arasndaki peygamberi zikretti. Dorusu bizim peygamberimizden ve Hz. brahim'den sonra en stn Nuh aleyhisselm,
432[432] 433[433] 434[434]
El-Bakara: 2/186. El-Bakara: 2/115. Zariyat: 51/22. 435[435] Kaynan bulamadm. 436[436] ra: 42/13.
ondan sonra Musa aleyhisselm, daha sonra da sa aleyhisselmdr. brahim aleyhisselm'n stnln zel olarak yukarda kaydetmitik. Hocalar hocamz Celleddin es -Suyut, bu peygamberden hangisinin stn olduu hususunda bir rivayet bilmiyorum, demitir. Baka bir yerde yine Allah Tel yle buyuruyor: 437[437] Biz btn peygamberlerden, Senden, Nuhtan, brahimden, Musa ve sadan sz aldk.Onlardan salam bir sz aldk. Drt peygamber varlk alemine geli srasna gre zikredilmitir Bizim peygamberimiz ise nce zikredilmitir. nk Alem-i uhud'da onun derecesi hepsinden ncedir. Sonra Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem btn insanla gnderilmitir. Baka bir yerde buna tenbih etmitim. Buna dair deliller cmlesinden olarak aadaki yetleri zikrediyoruz: Btn lemlere bir korkutucu olsun diye, kuluna Kur'an' indiren Allah'n an ne kadar ycedir. 438[438] lerinden kim, ben ondan baka bir ilhm, derse, biz onu Cehennemle cezalandrrz. 439[439] Mslim'de rivayet edilen bir hadis-i erifte ise Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Ben btn insanlara peygamber olarak gnderildim. Syle bir itirazda bulunulabilir. Hz. Peygamber muannidlere ve zalimlere kar kln kulland halde : Biz seni yalnz lemlere rahmet olarak gnderdik. 440[440] ayetinin manas nedir? Bu sorunun cevab Zemaher'nin bir misal vererek syledii u szdr; Allah Tel bol bir su aktmtr. Bir ksm insanlar bu sudan hayvanlarn da ziraatlarn da sula yarak hayat kazanrlar. Bir ksm insanlar da bu sudan faydalanmay terk ederek hayatlarn kaybederler. Su kayna haddi zatnda Allah tarafndan bir nimettir ve her iki frka iin rahmettir. Ancak tembeller bu nimeti kendileri iin sknt ve zorluk kabul ederek bundan mahrum olmular ve faydalanmamlardr. efaat hadisinin banda da: Ben Kyamet gnnde insanlarn en byym. buyuruluyor. Nitekim Konev de bu hadisi zikrettikten sonra yle diyor: Belki en iyisi Allah Tel'nn: nsanlar iin meydana ckarnns en hayrl mmetsiniz. yetidir. Bu yeti delil kabul etmenin, nce zikrettiimiz szlere nisbetle kuvvetli olmad aktr. Bunun aklamas yledir. Hz. Peygamber'in mmeti mmetlerin en hayrls olunca peygamberlerin de en hayrls olur. Bu konuya Kaside-i Brde sahibi de iaret etmitir. Kasidesinde yle diyor. Resullerin en stnne inanmamz sebebiyle mmetlerin en hayrls olduk.Bu nakli ynden byledir. Akl ynden ise erh -u Umdet'in-Nesefde Allme Konev'nin ifade ettii gibi, insan halkta ve cahillerde olduu gibi ya noksan olur, yahut Allah dostlarnda olduu gibi kmil olur, fakat bakasn tekmile gc yetmez. Yahut peygamberlerde olduu gibi hem kamil olur, hem de kemle erdirici olur. Bu kemal ve tekmil nazar ve amel kanunlara gredir. Nazar kuvvet bakmndan esas kemaltn ba Allah Tel'y tanmak ve bilmektir. Amel kuvvette kemal Allah Tel'ya itaattir. Bir kimsenin mertebesi bu iki mertebenin olgunluk noktasnda daha yksek olursa onun velilik derecesi daha mkemmel olur. Bu iki mertebede bakasn mkemmel yapmada derecesi daha stn olann peygamberlii de stn olur. Durum byle olunca deriz ki: Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in gelii srasnda btn eriatlarn izi silinmi, zulm eserleri ortaya km, zulmn almetleri baki idi. Kfr yeryznn her tarafn kaplam, batl etrafn doldurmutu. Araplar putlar ilh edinmi, kzlarn gmmeyi uyulmas gerekli bir kanun haline ge tirmilerdi. O zaman yeryznde fesada almak devam eden bir adet kan aktmak yaygn bir tabiat, kaba kuvvetle yama etmek geerli bir ticaret idi. ranllar atee tapyor, analar ile zina ediyor; Rumlar dier beldeleri tahrib etmee devam ediyor, zafer kazandklar lkelerdeki vatandalara azab ediyor, enine boyuna yeryznn her tarafnda hkmleri altna aldklar insanlarn rzn iniyorlard. Dinleri putlara tapmak, adetleri insanlara zulmetmekti. Hind halknn ounluu putlara tapmaktan ve kendilerini atete yakmaktan baka bir ey bilmiyorlard. Yahudiler dinlerinin esaslarn tahrif etmek, Allah' yaratklara benzetmek, ve Mesih'i (sa'y) yalanlamakla meguldler. Hristiyanlar da hulul ve teslis inanc ile megul idiler. Ak mucizeler ve iaretlerle ve parlak bir milletle takviye edilmi olarak Allah tarafndan dorulanan sadk peygamber Hz. Peygamber salam bir din ile ve doru bir yol ile aka akln gerei olan salam, halis Tevhid inancna ve halis ibadetlere, adaletli adetlere, stn siyasetlere, zalim vergileri ve bozuk detleri kaldrmaya arc olarak gnderilince bu fahi cehaletler ve batl sapklklar yok olup Tevhid inancna bal olan millet bayra ortaya km, eserleri baki kalm, fertleri oalm her yerde bu dinin esaslar kuvvetlenmi, lisanlar her tarafta Melik ve Allam olan Allah' birlemee gitmi, akllar yaratklarn yaratcsn bilmek hususunda aydnlanm; halk dnya sevgisinden Mevl sevgisine dnmtr. Peygamberliin manas ilm ve amel kuvvet cihetinden noksanlklar tamamlamak olunca, bu Hz. Peygamberin gnderilmesi sebebiyle Musa, sa ve dier peygamberlerdekinden daha mkemmel, daha mehur, daha ok ve daha mull olmutur. Musa
437[437] 438[438]
Ahzab: 33/7. Furkan: 25/1. Mslim, Buhari, Teyemmm/1, Nese, Gusul/26. Enbiya: 21/107.
439[439] 440[440]
aleyhisselm'n daveti yalnz srail oullarna hasredilmitir. Bize gre onlar, denize gre bir damla gibidirler. sa aleyhisselm'a ancak az bir cemaat iman etmiti. Durum byle olunca bildik ki Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem peygamberlerin en stn ve velilerin dayanadr. Sonra demitir ki; bir peygamber btn velilerden daha stndr. Bir ok kavimler, veli peygamberden stndr, dedikleri iin sanmlardr. Onlar bu dncelerini Hz. Musa'nn Hzr aleyhisselm'dan ilim renmesine dayandryorlar. Ve buna gre, bir veli olan Hzr'n Musa aleyhisselam'dan daha stn olduuna hkmetmilerdir. Biz buna karlk deriz ki; Hzr bir peygamberdir. Bazlarnn inand ekilde eer peygamber deilse yukarda bahsedilen renme durumu Musa aleyhisselm hakknda bir imtihandr. Kitap ehli, bu yette bahsedilen Musa, Musa b. mran deildir; o Musa b. Metta'dr. diyorlar. Bir velinin, bir peygambere iman etmesi sebebiyle veli olmas, sonra da bu peygamberin o veliden daha aa mertebede bulunmas mmkn deildir. Sonra Musa aleyhisselm'n, Hzr'dan bilgi edinmesinde aalanacak bir taraf yoktur. nk il min artmas daima istenen eydir. Meleklerin nsanlardan stnl. nan esaslarna ilve edilen inanlardan biri de meleklerin insanlardan stn tutulmasdr. Meleklerin has olanlar, peygamberlerden sonra btn evliya ve limlerden daha stndr. Meleklerin en faziletlisi Cebrail aleyhisselmdr. Taberan'nin rivayet ettii bir hadis-i erifte de bu ekilde gelmitir. Meleklerin avam mminlerin avamndan daha stndr. nk insanlarn avam nefislerine kaplmalar sebebiyle gnahkrdrlar, melekler ise gnahlardan korunmuturlar. Gnah olmayan, gnah ileyenden daha stndr. Mutezile bu meselede de deiik dnmektedir. Onlar yle diyorlar: Melekler, peygamberlerden stndrler. E'arlerden baz limler de bunlara uymulardr. Bir topluluk ise bu meselede bir ey sylemeyip susmay tercih etmilerdir. mam zam da bu susanlar arasndadr. Eml'l-Fetv adl eserde zikredildiine gre mam zam bu konuda kesin bir cevap vermemitir. Ben derim ki; mesele kesin olmasn da zann olsun. phesiz bu mesele byledir. stisnada aslolann bitiik olmas gerektii delil kabul edilerek eer denilirse ki; blis de meleklerden olduu halde kfir olmam mdr? Buna karlk cevap yledir. blisin durumu Allah Tel'nn buyurduu gibidir: Allah yle buyuruyor: blis cinlerdendi, bu sebeple Rabbinin emrinden darya kt. 441[441] Hrut ile Mrufa gelince dorusu onlar iki melek olup kendilerinden ne kfr, ne de byk gnah zuhur etmemitir. Onlara azap edilmesinin sebebi sitem yolu iledir. Yanlma ve zellesinden dolay peygamberlere sitem yapld gibi onlara da sitem yaplmak yolu iledir. Bununla beraber mehur olan, dem oullarndan kalemin yazdklarna uygun olarak kan gnahlar ayplayp, insanda biriktirilen beer istekler ve ehvetler kendilerinde bulunsa da yasaklanm ilerden hibirini irtikab etmiyeceklerini iddia edince, beeriyetin gerei olan istekler ve kabiliyetler kendilerine verildi ve bu ekilde melek olma vasfndan ve ilah korumann kefaletinden dar ktlar. Sonra sihir renmekle bir kimse kfir olmaz. Belki sihir hakknda bir eser (hadis) bulunduuna inanmak, sihri byle bir esere dayandrmak ve buna gre onunla amel etmek kfrdr. Akaid erhinde de byle yazlmtr. Er-Ravza adl kitabn sahibi yle diyor: ittifakla sihir yapmak haramdr. Fakat sihir renmek ve retmek konusunda trl sz vardr. limlerin ounluunun kesinlikle hkmettikleri salam gr olan birincisine gre, sihir renmek de retmek de haramdr, ikinci gre gre mekruhtur nc gre ise sihir renmek de retmek de mubahtr. Taftazn'nin erh'ul-Kefda zikrettiine gre, sihir ile amel etmenin kfr olduu hususunda bir muhalefet rivayet edilmemektedir, szne yukardaki muhalefet aykrdr. Bununla beraber onun iki sz arasnda da eliki vardr. Konevi erhinde Elh -i Snnet limlerinden biri yle demitir: dem oullarnn hepsi, meleklerin tamamndan stndr. Bize gre, byk gnah ileyen kimsenin iman kmil dir. Sonra insanlar gayba iman etmekle imtihan edilmilerdir. Bu sebeple meleklerden daha stndrler. Bu grn bozuk olduu gizli deildir. Zira byk gnah sahibi kii ittifakla fasktr. htilafsz masum olan melekten nasl stn olabilir? Bu dnceye u ekilde bir yn verebiliriz. nsanolu, gayba iman etmesi cihetinden, grerek iman edenden daha stndr. stnlk yalnz bu ynde olabilir. Burada bir eliki vardr. nk iman yakn ve tatmin olmak bakmndan artar. Haber, grmek gibi deildir. Bu hkmden Allah mstesnadr. Sahabe'nin En stn : Din usulne ilve edilen inanlardan biri de drt halife'den sonra dier sahableri btn mslmanlardan stn tutmaktr. fiilerin byk limlerinden Eb Mansur el -Badad yle diyor: Ehl-i Snnet vel-Cemaat limleri, sahabenin en stnnn Hz. Eb Bekir, sonra Hz. mer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Ali, sonra Aere -i Mbeereden geride kalanlar, sonra Bedir savana itirak edenler, sonra Uhud savandan geride kalanlar,
441[441]
El-Kehf: 18/50.
sonra Hudeybiye'de Bey'at' r-Rdvan'da bulunanlar olduunda ittifak etmilerdir. Eb Mansr, yukardaki sznde icmadan, Ehl -i Snnet vel-Cemaat'm ounluunun ittifak ettiklerini kasd etmi olsa gerektir. Zira her ne kadar Ehl-i Snnet limlerinin byk ounluu bu grte ittifak etmise de Ehl-i Snnet limlerinden bir ksm Hz. Ali ile Hz. Osman arasndaki stnlk zerinde ihtilf etmilerdir. Snen sahiplerinin rivayet ettii ve Tirmiz'nin sahih dedii Eb Sad'den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber sallellahu aleyh i vesellem yle buyurmutur: On kii Cennettedir.Bunlar da Ebu Bekir, mer, Osman, Ali, Zbeyr, Talha, Abdurrahman, Ebu Ubeyde, Sad b. Ebi Vakkas ve Said b. Zeyddir. Hz. Fatmann da Cennetlik kadnlarn en by, Hasan ile Hseyinin ise Cennet genlerinin bykleri olduu hususunda rivayetler gelmitir. Bedir savana itirek edenlerin says yz on ksurdur. bn-i Mace, Rafi b. Hadic (r.a.)dan rivayet ettiine gre, Cebrail aleyhisselam yahut bir melek Hz. Peygamber (s.a.v.)e gelerek Bedirde hazr olanlar ne sanyorsunuz diye sordu. Hz. Peygamber de : Onlar bizim hayrllarmzdr.buyurdu. Melek buna karlk: Bize gre onlar meleklerin de hayrllardr, cevabn verdi. Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurdu: Aa altnda biat edenlerden hibiri Cehennem ateine girmeyecektir. Allah Teala yle buyuruyor: Fetihten nce maln Allah yolunda harcayp Allah yolunda savaan kimse ile bunu yapmayanlar bir deildir.Onlar, fetihten sonra maln harcayp Allah yolunda savaanlardan derece bakmn dan daha stndrler. 442[442] nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de Tabiunun dierlerine stn tutulmasdr. eyhulislm Muhammed b. Hafif e-rz yle diyor: nsanlar Tabin'un en stn kiisinin kim olduu hususunda ihtilfa dmlerdir. Medine limleri Sad b. Mseyyeb stn olduunu, Basrallar Hasan -i Basr'nin stn olduunu, Kfeliler ise Uveys el Karn'nin stn olduunu sylyorlar. Sonradan gelen (Mteehhirn) limlerinden bir ksm da demilerdir ki, dorusu Kfelilerin grdr. nk Mslim, mer b. Hattab'tan rivayet edilen u Hadis'i kayd etmektedir: Hz. mer yle buyurdu: Resulullah sallellahu aleyhi vesellem'in yle buyurduunu iittim: Tabin'un en hayrls veys denilen kiidir. 443[443] Hulsa, Tabin, Sahabeden sonra bu mmetin en stn kiileridir nk Hz. Peygamber: Nesillerin en hayrls benim yaadm asrdakilerdir. Ondan sonra bu asr takib edenler, ondan sonra bunlar tkib edenlerdir. 444[444] Mctehitlerin stn: Bizler ise mam zam'n, mctehid imamlarn en stn olduuna, fakhlerin en mkemmeli bulunduuna inanrz. Ondan sonra mam Mlik'tir. nk mam Mlik, Etbut -Tbin'dendir. Ondan sonra mam afi gelir. nk mam afi, mam Mlik'in talebesidir belki mam Muhammed'in de talebesidir. Sonra mam Ahmed b. Hanbel'dir. Ahmed b. Hanbel de mam afii'nin talebesi gibidir. Kadnlarn stnl. Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyuruyor: Bu dnyadaki kadnlardan sana mrann kz Meryem,Huveylid kz Hz.hatce, Muhammedin kz Fatma ve Fravnn kars Asye yeter. Asrndaki kadnlarn en hayrls Meryem Bint -i mran ve Fatima radyallahu anha'dr. 445[445] Haris b. sme de Msned'inde salam bir senedle, fakat mrsel olan bir hadisi rivayet etmitir. Hadis-i erif yledir: Yaad devrin kadnlarnn en hayrls Meryem, yine yaad devrin kadnlarnn en hayrls Fatma'dir. 446[446] Nes'nin rivayetinde ise, Fatma Cennet Ehlinin kadnlarnn efendisidir. eklinde rivayet edilmitir. bn-i Ebi eybe'nin Abdurrahman b. Eb Leyl'dan rivayet ettii bir hadis -i erifte Resulullah sallellahu aleyhi vesellem yle buyu ruyor:
442[442] 443[443] 444[444]
Hadid: 57/10. Mslim, F. Sahabe, 22.4. Ahmet b. Hanbel, I, s. 38. M. Mesabh, c. III, s. 218. 445[445] Tirmizi. c. V. s. 703, H. No: 3877. 446[446] bn-i Eb eybe, Musannef.
Fatim, Meryem Bint-i mran'dan sonra btn lemlerdeki kadnlarn en bydr. 447[447] Bzlarnn Hz. Fatma'nm peygamberliine hkmedecek kadar ileri gitmeleri de onun stnln takviye eder. Fakat mam zam mam Beyzav ve dier limler Hz. Fatma'nm peygamber olmadnda icma bulunduunu hikye etmilerdir. bn -i Askir'in bn -i Abbas'tan rivayet ettii hadiste de Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurmutur: Cennet kadnlarrnn bykleri Meryem Bint-i mran, sonra Fatma sonra Hadce, sonra Firavn'n kars siyedir. 448[448] Eer bu hadisin salam bir senedi bulunursa dnyadaki kadnlarn en by ve faziletlisi konusundaki sralamas aktr. bnl md'dan rivayet edildiine gre, Hz. Hadce byklk dolaysyla deil anal dolaysyla Fatma zerine stn klnmtr. bn -i Dvud'dan Bunlardan hangisinin daha stn olduu sorulunca Hz. Fatma cevabn verdi. nk o, Hz. Peygamber'in bir parasdr. Btn ile deil fakat bu yn ile hi bir kadn ona denk tutamayz. Sbk'ye de ayn soru sorulunca. Bizim tercih ettiimiz ve inandmz husus, Hz. Muhammed'in kz Fatma'nn en stn olduudur. Ondan sonra Hz. Hadce, sonra Hz. ie'dir. cevabn verdi. bn-i Ammd, yine Hz. Hadce'nin Hz. Fatma'dan daha stn olduunu dorulamtr. nk Hz. ie, Hz. Peygamber sallallahu aleyhi vesellem'e: Allah sana Hatice'den daha hayrlsn vermitir. deyince Hz. Peygamber yle buyurmutur: Hayr, vallahi Allah bana Hadce'den daha hayrlsn vermemitir. nk insanlar beni yalanlad zaman o bana iman etti insanlar bana vermedii zaman o maln verdi. 449[449] Hz. Peygamber'in Hz. ie'ye Cebrail aleyhisselm tarafndan selm getirmesi, Hz. Hadce'ye ise Cebrail aleyhisselm'n Allah tarafndan selm getirmesi de Hz. Hadice'nin stnln takviye eder. Ancak; Erkeklerden oklar kemal mertebesine ulamtr, kadnlardan ise ancak Meryem, siye ve Hadice kemal derecesine ulamtr. Hz. Aie'nin dier kadnlar zerine stnl Tirid yemeinin dier yemekler zerine stnl gibidir. Bu hadisi Suyuti En -Nikye adl kitapta zikretmitir. Bu hadisin szleri Ahmed b. Hanbel, Buhar, Mslim, Tirmizi, ve bn -i Mce'nin Eb Musa'dan rivayet ettiklerine gre el -Cmius-Sar'de u ekilde bulunmaktadr; Kadnlardan ancak Firavnn kars Asiye, mrann kz Meryem kemal bulmutur. Hz. Aie'nin dier kadnlara gre stnl tirid yemeinin dier yemeklere stnl gibidir. 450[450] Yukarda geen hadis, Hz. Aie'nin tek tek btn kadnlardan daha stn olduunu ifade etmekte aktr. mamul-Fukah da bu gr tercih etmitir. Bu hadisi, Hz. Aie'nin yaad devre hamlederek, bu dier kadnlardan maksat Hz. Peygamberin dier hanmlardr eklinde tevil etmekse uzak bir ihtimaldir. nk bun dan sonra Hadceyi istisna etmekte byk bir zorluk vardr. Bu hadisteki benzetmede, ilim ve amel ynnden stn olma vasflarn topladn bildiren bir stnlk ynn bildirmi olsa gerektir. Suyut diyor ki, Hz. Hadce ile Hz. ie arasnda stnlk mnakaasnda sz vardr. Bunlarn ncs skut etmek, bir ey sylememektir. Tabern'nin rivayet ettii gibi mm -i Seleme'den u hadis-i erif rivayet edilmitir: mm-i Seleme yle diyor: dedim ki y Reslullah, dnya kadnlar m stndr, yoksa Cennetteki Huriler mi? Hz. Peygamber yle buyurdu: D azalarn i organlara stnl gibi, dny kadnlar hurilerden daha stndr. Y Reslallah! Bu ne sebebi iledir? diye sorunca: Namaz kldklar, oru tuttuklar ve Allah Telya ibadet ettikleri iin. buyurdu. Sahabe ocuklarnn stnl. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de Sahabe ocuklarnn stnl hakkndaki szdr. Bzlar demilerdir ki: sahabeden sonra gelen nesilleri ancak ilim ve amel ile stn tutarz. En doru gr, sahabenin oullarnn stnl babalarnn stnlk tertibi zredir. Hz. Fatma radyallahu anha'nn evld bu hkmden haritir. Zira onun evld Hz. Eb Bekir, Hz.mer ve Hz.Osman'n ocuklarndan daha stndr. nk bunlar Hz. Resulullah sallellahu aleyhi vessellem'e yakndrlar ve Allah Tel'nn kendilerinden gnahlar syrd tertemiz bir nesildir. Kifaye kitabnda da byle yazlmtr. Hibir Veli Peygamber Derecesine Ulaamaz. nan esaslarna ilve edilen hususlardan bir dieri de udur: Hibir veli peygamber derecesine ulaamaz. nk peygamberler gnah ilemekten korunmular, son nefeslerinde imann yok olma korkusundan emindirler vahy ile ikram edilmilerdir, keza melekleri grmekle ikram edilmilerdir; dine ait hkmleri tebli etmekle emredilmilerdir; halk doru yola sevketmekle vazifelendirilmilerdir. Bu stnlk, velilerin sahip olduu
Haris b. same. Msned. bn-i Asakir, Msned. 449[449] Kaynan bulamadm 450[450] Buhari, Mslim, c. IV, s. 1886, H. No. 2431.
447[447] 448[448]
kerametlerden fazla olarak peygamberde bulunduu iin hibir veli peygamber derecesine ulaamaz. Kerraraiye taifesine mensup baz kiilerden nakledildii zre bir velinin peygamberden stn olmasnn caiz olduu yolundaki inan kfrdr, sapklktr, ilhaddr, cehalettir. Evet, peygamberin hem peygamberlik, hem de velilik mertebeleri ile vasfland ve peygamberin, peygamber olmayan veliden daha stn olduuna kesinlikle hkmettikten sonra; peygamberlik derecesinin mi, yoksa velilik derecesinin mi daha stn ld hususunda bir tereddt olabilir. lim adamlarndan bir ksm, peygamber lik grevleri arasnda, bakalarn tamamlamak, kemale erdirmek grevleri bulunmasna binaen velilikten stn olduunu sylemilerdir. Bakasn kemale ulatrmaksa ancak kmil olduktan sonra olur. Bir limin bidden stnl benim, sizden en dk mertebede olan zerine stnlm gibidir.451[451] hadisi de bunu kuvvetlendirmektedir. lim adamlarndan bir ksm da, veliliin, Allah Tel'y ve sfatlarn bilmekte n, Allah'a yakn olmaktan ve Allah katnda keramete ermekten ibaret olduu; peygamberliin ise kul ile Allah ara snda bir elilikten ve hkmlerini tebli etmekten, kulun faydasna taalluk eden hizmetleri yapmaktan ibaret kabul ederek velilik makamnn daha stn olduunu sylemilerdir. Bu gr savunanlar ayn zamanda gaibi ahide, halik mahluka kyas etmiler ve veliyi Padiahn meclisinde oturan kiiye peygamberi ise padiahn vezirine benzetmilerdir. Halbuki onlar Cemul Cem makamnn peygam berlerde toplandn ve btn evliya ve asfyann peygambere uymas gerektiini hesaba katmadlar. Cemul Cem makam, okluun onlar vahdetten men etmemesi, vahdetin de onlar kesretten menetmemesidir. Yani peygamberler vahdette kesret, kesrette vahdetten uzak kalmazlar. Hem Allah ile beraber bulunurlar, hem de halk ile birlikte olup onlarn maslahatlarn grrler. Bu makam, btn evliyann makam olan srf vahdet makamndan daha stndr. Sofilerden bazsnn: Velilik makamnn peygamberlik makamndan daha stn olduu yolundaki szlerinin mnas peygamberin velilii, onun peygamberliinden stndr. Bz sofilerin de: Veliliin balangc peygamberliin sonudur. szlerinin mnas velilik, sahibinin peygamber tarafndan kararlatrlan btn hkmleri yerine getirdikten sonra ancak, gerekleir, demektir. nk veli, manevi lezzetlere devam eden ve bir gnah irtikap etmeyen kiidir. Emirleri tutmak ve yasaklardan kanmak zre devam ettii mddete her ne kadar luat manas bakmndan her mmin iin veli denilebiliyorsa da, rfte byle bir mmine veli ad verilmez. bn-i Arabi'den bu gre muhalif olarak zikredilen rivayet ise ona nisbet edilen szlerden olup aslnda iftiradr. Kul'dan Hibir Suretle Teklifler Dmez: nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de udur: Kul akll ve ergin olduu mddete Allah Tel'nn yasaklar ve emirleri onun sorumluluundan dmez. nk Allah Tel bu konuda yle bu yuruyor: Sana lm gelinceye kadar rabbine ibadet et.452[452] Btn tefsirciler bu yetteki yakn sznden kasdedilen manann lm olduunda ittifak etmilerdir. bahiyecilerden bir ksm, bir kul son derece Allah'a muhabbet makamna eriip kalbi gafletten temizlenirse ve iman kfr ve kfran zerine tercih ederse emir ve yasak sorumluluklarnn, kendisi zerinden deceine ve bundan sonra byk gnahlar kazandndan dolay Allah Tel'nn bu kimseyi Cehennem ateine sokmayaca grn kabul etmilerdir. Bir ksm da, byle bir kimseden namaz, oru gibi zahiri ibadetlerin sorumluluunun deceini ve bu kimsenin ibadetlerinin dnme ve i dnyas bakmndan ahlkn dzeltmek olacan sylemilerdir. Bu inan ise kfrdr, zndklktr, sapklktr, cehalettir. Huccet'l-slm mam Gazali, Bu gibi kimselerin ldrlmesi, yz kfiri ldrmekten daha iyidir. diyor. Hz. reygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Allah Tel bir kulu sevdii zaman, ona gnah zarar vermez. 453[453] sznn mnas Allah Tel onu gnah ilemekten korur, dolaysyla onun gnah ilemesi sebebiyle gelecek bir ayplama sz konusu olmaz. Yahut Allah Tel gnah iledikten sonra sevdii kulunu tevbe etmee muvaffak klar, demektir. Bu hadisin manas udur: Allah kime buz ederse ona taat fayda vermez. yle ki ondan iyi bir ibadet ve doru bir niyyet kmaz. Bu sebeple denilmitir ki: Allah'a ulamaya bir kimse ehil olmazsa, onun btn taatlar gnahtr. Baz sofilerden u gr nakledilmitir: Salik mertebesindeki kul, marifet makamna ulat zaman ondan ibadet sorumluluu kalkar. Sofilerden baz aratrclar bu sz yle tevil etmilerdir; Teklif sz klfet sznden alnmtr. Klfet zorluk manasndadr. Arif olan kiiden kan ibadet klfetsiz olur. Yni bir zorluk ve meakkat olmadan Allah Tel'ya ibadet eder. Belki ibadetinden dolay lezzet alr, kalbi taatla genilik duyar, evki artar, ilmi arttka sevinci de artar, ite bu durum mutlulua sebeptir. Bu sebeple baz limler, dnya hretten daha stndr, demilerdir. nk dnya hizmet evidir, hiret ise nimet evidir. Hizmet makam nimet makamn dan daha iyidir. Hz. Ali'nin yle dedii rivayet edilmitir: Mescide girmek yahut Cennete girmek hususunda serbest braklsam, Mescide girmeyi tercih ederdim. Zira mescide girmek Allah'n hakkdr, Cennete girmekse nefsin hazzdr. Bu sebeple baz veliler ahrette Allah'a kaTaberan, Msned. bn-i Mce, c. I. s. 80; Mukaddime, H. No: 223. El-Hicr: 15/99. 453[453] Kaynan bulamadm.
451[451] 452[452]
vumak mutluluu bulunduu halde dnyada uzun zaman kalmay lmee tercih etmilerdir. Hlasa terakki etmek, devaml ykselmek, duraklamaktan daha hayrldr. Naslar Zahir Mnlarna Alnr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de udur: Kitap ve Snnete ait naslar, mteabih kabilinden olmadka zahir mnasna alnr. Bu hususta Selef limleri ile sonradan gelen limler arasnda tevilin caiz olup olmamas noktasnda mehur ihtilf vardr. Maslarn zahir mnalarndan, mlhidlerin, batnilerle zndklarn iddia ettikleri mnalara dnmek ise zndklktr. Baz sofilerin kabul ettikleri u gr ise byle deildir. O gr de udur; Naslar ibarelerinin zahiri zerindedir. Ancak bu naslarda baz iaretler vardr ki bu iaretler imann kemali ve irfan mertebesinin gzelliklerindendir. Nitekim Huccet'l -slm mam Gazali : Melekler, iinde kpek bulunan eve girmezler. 454[454] hadisinden, sfat-i sebiyyenin yerletii bir kalbe Allah'n rahmetinin girmeyecei manasna iaret karmtr. Allah' Grmek Hakkndaki htilaflar. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de veli kullar iin Allah Tel'y grmenin caiz olup olmad hususudur. Byle bir halin vukubulduunu iddia eden geri zekl baz kimseler hakknda bana soru sorulmu, ben de doru dnce bana aydnland lde u cevab yazdm: Dnyada da hirette de ba gz ile Allah Tel'y grmenin aklen de,vaka olarak da caiz olduu, hirette vukuunun naklen sabit olduu hususunda Ehl-i Snnet vel-Cemaat limleri ittifak etmilerdi. Dnyada er'an caiz olup olmad hususunda ise ihtilfa dmlerdir. ounluk dnya hayatnda naklen de mmkn ve sabit olduunu ispat etmiler, dier bir ksm ise nefy etmilerdir. Ama dnyada Allah' grmenin vukuunu ispat edenler sra gecesinde onu yalnz Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e tahsis etmilerdir. Bu hususta da Selef ve halef limleri ile Allah'n veli kullar ihtilf halindedir. Dorusu Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Mra'ta Allah' ba gz ile deil kalb gz ile grmtr. Akid erhi ve dier kitaplarda da bu ekilde yazlmtr. Ben Allah' dnyada ba gz ile gryorum, diyen mmin eer bununla Allah' ryada grdn kas dediyorsa bunun cevaznda da ilim adamlar arasnda mehur ihtilflar vardr. Bununla beraber uykuda Allah' grmek grme duygusu ile deil, belki hayal tasavvurlar, yahut hayal grntlerle olur. Eer Allah Tel'y gryorum, diyen kii bu sz ile uyanklk halini kasdediyorsa ve bu sznde muzaf kelimenin hazf edildiini murad ederek Allah Tel'nn sfatlarnn nurlarn, yaratklarnn eserlerini grdn kasdediyorsa bu phesiz caizdir. Nitekim baz sofilerden: Hibir ey yoktur ki o eyde, o eyle beraber, o eyden nce, yahut o eyden son ra Allah' grm olmayaym. dedii rivayet edilmitir. Fakat bu mnay tevil etmeden bizzat kendisi iin kasdederse bu inan bozuk bir itikattr. nsanlar doru yoldan uzaklatrc sapk bir dncedir. Taarruf adl kitabn sahibi diyor ki, btn mesayih yukardaki sz syleyen kiinin sapk olduu ve bu iddiada bulunan kiiye inanmamak gerektii hususunda ittifak etmilerdir. et -Taarruf Fit-Tasavvuf adl kitap tasavvuf konusunda benzeri yazlmam bir kitaptr. Tasavvufular bu konuda kitap ve baz risaleler de yazm lardr. Eb'Sad el-Harraz, Cneyd-i Badad bunlardandr. Bu limler kitap ve risalelerinde, bu sz syleyen kiinin melik ve mtel olan Allah' tanyamadn aklamlardr. eyh Aluddn el-Konev de bu hususu erhinde aklam, yle demitir: Bir kimseden byle bir davann kt sahih olursa, onu tevil etmek mmkn olur. nk baz durumlarn galib olmas gaibi hazr gibi yapar, yle ki bir kimse srr bir i ile ok megul olur da onu daima gz nne getirirse o ey nnde bulunuyor gibi olur. hsan hadisi de bu gr kuvvetlendirmektedir. Bu hadiste: hsan, Allah' grr gibi ona ibadet etmendir. buyuruluyor. Abdullah b. mer'in sz de yine bu gr kuvvetlendirir. bn-i mer yle demitir: Biz tavaf ederken Allah' grrdk. (Avrif ul Marif) adl kitabn sahibi A'lm'ul Huda ve Akdet Erbab'itTk adl kitabnda yle diyor: Bu dnyada Allah' ayan beyan grmek mmkn deildir. nk bu dnya fnidir. hiret ise bakidir. lim adamlarndan bazlarnn dnyada yakn ilminden nasipleri olabilir. hiret hayat aynelyakn mertebesinden hissesi olmak bakmndan elbette onlardan daha stndr. Nitekim onlardan biri Kalbim rabbimi grd. demitir. Hulsa, Ehl-i Snnet limleri hi kimsenin Allah Tel'y bu dnyada aynen ba gz ile gremiyeceinde ittifak etmilerdir, aralarnda bu konuda bir ekime yoktur. Ancak Akidet't Tahavde akland zere Hz, Peygamber Mrac'a terif edince Allah Tel'y ba gz ile grp grmedii hususunda ihtilf etmilerdir. Sonra Allah' gryorum, diyen kii eer bu sz ile yukarda geen tevili kabul ederse ne gzel. Eer kabul etmez de sznde srar ederse ve nakli delile ramen akl dncesinden vaz gemezse onu azarlamak ve tehir etmek gerekir. Hkim kendi grne gre onu tehir eder. Zira o kii, iddiasnda mutlak beyanda bulunacak, yahut Allah'n byklne yakmayan hususlar ona nisbet ederek Allah Tel'ya iftirada bulunacak. Bu ise en
454[454]
Buhari, Beytl -Halk, 17/7: Tirmiz, Edelep/44.
byk gnahtr. Belki baz limler Hz. Peygamber'e yalan isnad etmeyi de kfr saymlardr. Allah'a yalan iftira edenden daha zlim kim vardr? Yahut karlkl yn ve mesafe, ekil ve mekn isnat etmeye amil olacak ekilde muayyen bir iddiada bulunan kimseden daha zalimi vardr? Bunlar iddia eden mutlaka kfir olur. Bu sz, baz manzum Akid yazanlarn manzumelerinin ksaltlmdr. Bu konuda manzum olarak yle deniliyor; Allah' dnyada, gz ile grdn syleyen, O azgn bir zndk ve inkarcdr. Allah'n kitabna ve btn peygamberlere ters dm, er'-i eriften sapan ve uzaklaan kiidir. Bu kii, yce Allahmz hakknda: Kyamet gn yz karadr, dedii kimselerdendir. Yzleri kara olacaklara iaret olmak zere Allah Tel Kur'an - Kerm'de yle buyuruyor: Kyamet gnnde Allah' yalanlayanlarn yzlerinin kararm olduunu grrsn.455[455] Bir topluluk, dnyada Allah dostu veliler iin Allah' grmenin vuku bulmayacanda ittifak olduunu nakletmilerdir. bn -i Salan ve Eb mme, dnyada uyankken Allah' grdn iddia eden kiinin tasdik edilemiyeceini sylemilerdir. nk bu olay, Musa aleyhisselm'n bile yasakland bir itir. Bu makamda bu maksadn Hz Peygamber sallellahu aleyhi vesellen iin vukubulmas hakknda ihtilfa dlmtr, ki Musa aleyhisselm ile bizim peygamberimizin makamna ulaamayan kiinin Allah' grdm iddias nasl kabul edilebilir. Kvva, Necm sresinin tefsirinde yle diyor: Bu makamda Hz. Peygamberden bakas iin Allah' dnya gz ile grmenin caiz olduuna inanan kimse mslman deildir. Erdebli ise kitab olan El Envrda yle diyor: Bir kimse, eer dnyada ben Allah' gzmle gryorum, yahut Allah benimle ifahen konuuyor, derse muhakkak kfir olur. Ancak burada bir nokta vardr. O da yalnz Allah' grmek iddias ile bir mslmann kfrne hkmetmek, hem g, hem de tehlikeli bir itir. Zira farazi ve takdir olarak bir kfiri mslman olarak kabul etmekte yaplan hata, bir mslman mslmanlktan karmakta yaplan hatadan daha hafiftir. Dorusu daha nce verdiimiz cevaptr. Eer Allah' grme iddiasna o mslman takva ehlinin inancndan darya karacak hususlar eklenirse byle bir kimse sapklardandr, ktlerdendir. Hidayete uyanlara selm olsun. Ryada Allah' Grmek. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de ryada Allah' grmek meselesidir. ounluk keyfiyetsiz, ynsz ve ekilsiz olarak Allah' ryada grmenin caiz olduuna hkmetmilerdir. mam zam Eb Hanfe'nin: Ryada doksan dokuz kerre Allah' grdm. dedii rivayet edilmitir. Sonra bir kere daha grmtr. Bylece yz tamamlamtr. Bunun hikyesi ok uzundur. Bu makama smaz. mam Ahmed b. Hanbel'in de: Rabbimi ryada grdm ve: Y rabb, sana yaklaanlar ne ile yaklar? diye sordum. Benim kelmm ile y Ahmed! buyurdu. Anlayarak m, anlamayarak m? diye tekrar sordum. Anlasa da anlamasa da cevabn verdi. dedii rivayet edilmitir. Hz. Peygamber'den de: Ryada rabbimi grdm. dedii rivayet edilmitir. Seleften bir ok kiiden de bu makamda bu tarzda szler nakledilmitir. Bu ryada grme, iyi kimseler iin vukubulan bir nevi grmedir. Bu durum hibir kimsenin kendi ihtiyar ile olmamakla beraber bundan kimseyi yasaklamaya bir sebep yoktur. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in yle buyurduu rivayet edilmitir. Rabbimi en gzel bir surette grdm. Bir rivayete gre Gen suretinde grdm. mam Fahreddin er -Rz Tesis't-Takds adl kitabnda yle diyor: Peygamber aleyhisselm'n rabbini belli bir insan eklinde grmesi mmkn ve caizdir. Zira rya, hayalin tasarrufudur. Hayal tasarrufu bu misal leminde hayal edilen suretlerden ayr deildir. Baz limlerimiz de yle demilerdir. phesiz Allah Tel'nn hirette ekil bakmndan eitli tecellileri vardr. Bununla bir ok mkilt zail olur. ldrlen Eceli le lr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de ldrlen kiinin eceli ile ve takdir edilen vakitte lp lmediidir. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Kullarn ecelleri geldii zaman bir an ne geciktirilirler, ne de nce ldrlrler. 456[456] Mutezile'nin bir ksm, ldrlen kimselerin ecellerinin Allah tarafndan kesilip ksaltldna inanmlardr. En dorusu erh'ul-Makast adl kitapta zikredilen husustur. yle ki; katil ldrlen kiinin ecelini kesmitir. nk onlara gre maktul ldrmek katilin iidir. Bu konuda, baz taatlarn mr uzataca yolunda rivayet edilen hadisleri delil olarak ileri srmlerdir. Akl delilleri de, eer maktul eceli ile lm ka bul edilirse, katilin ktlenmemesi ve cezalandrlmamas, ancak diyet veya ksas cezalar ile cezalandrlmas gerekirdi. Birinci delillerine kar cevabmz udur: Allah Tel ezeli bilgisi ile biliyordu ki eer kulu, bu taat ilemese mr krk sene olacaktr. Fakat onu iledii iin mr yetmi sene olacaktr. Bu mrn artmas o taat ilemeye bal klnd, Allah biliyor ki o taat yapmazsa mrndeki o art olmayacak. erh'ul -Akid'de de byle yazldr.
455[455] 456[456]
Ez-Zmer: 39/60. En-Nahl: 16/61.
Mtezile'den K'bi'nin kabul ettii gibi bu durumda ecelin birka tane olmas gerekir. Bizim mezhebimize gre ecel birdir. En dorusu yle demek lzmdr. Hadsi erfte beyan edilen ziyade ve noksandan maksat hayr ve berekettir. Yahut Levh-i Mahfuz'da yazl olan mre nisbetle mr mutlaktr. Ecel, aslnda Allah Tel'nn bilgisinde kaytldr. Allah Tel bu konuya u yet -i kerme ile iaret buyuruyor: Allah diledii gnah siler, dilediini brakr. Kitabn anas onun katndadr. 457[457] O sizi bir amurdan yaratan, sonra lm ecelini takdir edendir. Bir de Allah katndaki ecel vardr. 458[458] Ayetiyle Allah Tel'nn iki ecel takdir ettii hatra getirilmemelidir. Zira gerek ecel birdir. kinci delillerine karlk verilen cevap udur: Katile azabn ve tazminatn gereklilii yasak olan bir ii ilemesine ve sonunda Allah Tel'nn lm yaratt ii ilemesine binaendir. Allah'n deti yledir. Zira ldrme ii kazan bakmndan katilin iidir. Fakat lm yaratmada katilin kazanc yoktur. lm ise l ile kaim bir itir, Allah Tel'nn mahlkudur; yaratmak bakmndan da kazanmak bakmndan da kulun bunda bir tesiri yoktur. erh'ul-Akid'de yine bu meseleden bahsedilirken taabbdden sz edilmitir. Taabbudn mnas kulluu izhar etmek ve Allah'n ilh emirlerine teslim olmaktr. erh'ul Akid'de, tabbudn ancak mna bakmndan mkl olmayanda olabilecei zikredilmektedir. Bizim konumuz o bapta deildir. Bu sebeple erh'ul -Makastda tabbud kelimesi terk edilmitir. Sonra bil ki Allah Tel yaratklar iin kader tayin etmi, ecel takdir etmitir. Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Allah her eyi yaratt da, ona bir kader tyin etti. 459[459] Biz her eyi bir kaderle yarattk. 460[460] Sahh-i Mslim'de merfu olarak bn-i mer'den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyuruyor: Allah Tel gkleri ve yeri yaratmadan elli bin sene evvel Ar' u zerinde iken btn yaratklarn kaderlerini tyin etmitir. 461[461] Ecel konusunda Allah Tel yine yle buyuruyor: Eceli geldii zaman elbette Allah Tel hibir nefsi geride brakmaz. 462[462] Allah'n izni olmadka hi kimseye lm yoktur. lm, Allah katnda tayin edilmi bir yazdr . 463[463] Sahh-i Mslim'de bn -i Mes'ud'dan rivayet edildiine gre mm-i Habbe, yle dua etmiti: Allahm, kocam Reslullahn, babam Eb Sfyan'n ve kardeim Muaviye'nin mrn uzun et. Bunun zerine Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem yle buyurdu: Sen Allah'tan tayin edilmi eceller, sayl gnler, taksim edilmi rzklardan sordun. Allah, zaman gelmeden hibir eyi yaratmaz, zaman gelen hi bir eyi tehir etmez. Eer Allah'tan, seni Cehennem azabndan, kabir azabndan korumasn isteseydin senin iin daha hayrl ve faziletli olurdu buyurdu464[464] ldrlen kii eceli ile lmtr. Allah bilmi, takdir etmi ve hkmetmitir ki, bu kimse hastalk sebebiyle lecek, o kimse de ldrmek sebebiyle lecektir; bu, bina enkaz altnda lecektir, teki yallk sebebiyle, beriki boulma, dieri yanma sebebiyle lecektir, bir dieri de ruhunu kabzetmek suretiyle sebepsiz olarak lecektir; bu, zehirlenecek, o kolera hastalna yakalanarak, teki kederlenerek lecektir. Allah Tel hayat da lm de yaratmtr. Ve her ikisinin sebeplerini de yaratmtr. Bu sebeple Ahmed b Hanbel kendisine uzun mr duas yaplmasndan holanmaz, yle derdi. Bu tamamlanm bir itir. Halbuki mm -i Habbe radyellahu Tel anh hadisinden anlyoruz ki (Her ne kadar takdir ve kazann hkm altnda ise de) baz iler iin dua etmek meru ve faydaldr. Ruh Yaratlmtr; Sonra bil ki, phesiz ruh, yaratlmtr, Allah'n emri ye idaresi altnda bir varlktr. slm dininden zaruretle anlyoruz ki bu lem phesiz sonradan var olmutur. Sahabe ve Tbin'da bu inan zerinde yaamlardr. Fakat nihayet Kitap ve Snnet'i anlamada akl ve anlay ksa olan baz kimseler ortaya km bu lemin kadm olduunu iddia etmitir. Delili ise bu lemin Allah'n emri ile meydana gelmi bir ruh oluudur. Allah'n emri yaratlm deildir. Allah Tel ise Ruh'u kendisine nisbet ederek: ki ruh Rabbimin bildii bir itir. Ve size bu hususta az bilgi verilmitir. 465[465] Ona ruhumdan fledim. 466[466] buyuruyor. Bylece Allah Tel, ilmini, kudretini iitmesini, grmesini ve elini kendisine nisbet ettii gibi bu lemi de kendisine nisbet etmitir, demilerdir. Dier baz limler bu konuda susmulardr. Ehl-i Snnet vel-Cemaat limleri ise bu lemin yaratlm olduunda ittifak etmilerdir. Muhammed b. Nasr el Er-Rad: 13/39. El-En'am: 6/2. 459[459] Furkn: 25/2. 460[460] Kamer: 54/49. 461[461] Mslim, c. IV, s. 2044, H. No: 2653 462[462] Munafkn: 63/11. 463[463] l-i mran: 3/145. 464[464] Mslim, c. IV, s. 2051, H. No: 2663. 465[465] El-sra: 17/85. 466[466] Sd: 37/72.
457[457] 458[458]
Mervez, bn-i Kuteybe gibi limler de bu konuda icma bulunduunu nakletmilerdir. lim adamlar ruhun lp lmeyecei hususunda ihtilfa dmlerdir. lim adamlarndan bir ksm ruhun da lr olduunu sylemilerdir. nk o da bir nefistir. Her nefis ise lm tadacaktr. Dier bir ksm limler de ruhun lmeyeceini sylyorlar. nk ruh baki kalmak iin yaratlmtr. Ancak bedenler lr. Cesedden ayrldktan sonra tekrar cesede dnnceye kadar ruhlarn nimetlenecei veya azab edilecei hususundaki hadisler de bu gre delil tekil etmektedir. Sonra bil ki, r uhun beden ile hkm bakmndan birbirine zd olan be trl ilgisi vardr. Biri ana rahminde iken ruhun cenine taallkudur. kincisi dnyaya geldikten sonraki ilgisidir. ncs, uyku halinde bedenle olan ilgisidir. Uykuda ruhun bir ynden bedenle ilikisi vardr, bir ynden de alkasn keser. Drdncs ruhun cesede kabir alemindeki tallukudur. Her ne kadar ruh lm sebebiyle bedenden ayrlrsa da btn ile ilgisini kesmez. yle ki elbette ruhun cesede iltifat kalmaz. Yni l ruhun ilgisi sebebiyle saa sola dnemez, hareket edemez. Fakat, lnn kendisine selm veren bir mslmann selmna karlk verdii ve yanndan ayr lan mslmanlarn ayak seslerini duyduu hakknda hadis-i erifler gelmitir. Ruhun bedene bu ekilde iade edilii zel bir surette iade edilitir. Kyametten nce bedenin hayata kavumasn gerektirmez. Beincisi ruhun bedene cesedlerin dirilecei Kyamet gnnde talluk etmesidir. Bu eit talluk ruhun bedene olan en mkemmel tallukudur. Zira bu ilgiden sonra ruh bir daha ebediyyen lm, yahut uyku kabul etmeyecek, bedeni bozukluklar da kabul etmeyecektir. Kabir leminde sorulacak olan sorular bn-i Hazm ve dier limlerin iddia ettii gibi yalnz ruha ait deildir. Bu dnceden daha bozuu, kabirdeki sorunun ruh olmakszn yalnz bedene yaplaca yolundaki dncedir. Salam hadisler ise her iki gr de reddetmektedir. Netice itibariyle unu syleyebiliriz: Dnyaya ait hkmler bedenler zerine terettp etmitir. Ruhlar bedenlere tbidir. Kabir hayatndaki hkmler de ruhlar zerine terettp eder, bedenler ise ruhlara tbidir. ldkten sonra Kyametteki hair neire ait hkmler hem ruhlar, hem de cesedler zerine terettp etmektedir. Rzkn Taksimi. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de, bizden Kad Eb Bekr el-Bklln'nin grne gre, kfirlere dnyada nimet verildiidir. Mtezile'nin byklerinden bir topluluk da bu grtedir. nk Allah Tel kfire de zahir ve batni kuvvet vermi, mal mlk vermitir. Nitekim Allah Tel buna iareten yle buyuruyor: Allahn nimetlerini hatrlayn. 467[467] Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in u hadisi de buna delalet etmektedir. Dnya mminin zindan, kfirin cennetidir. 468[468] O kadar var ki E'ar bu konuda deiik dnerek yle diyor: Kfirin dnyada nail olduu eyler onu Allah' tanmaktan menediyorsa bu nimet deildir. Belki o bir nikbettir, azabtr. Allah Teal'nn u kavli de buna delalet etmektedir. Dnyada verdiimiz mal ve evlddan dolay, biz onlarn hayrlarna acele ediyoruz mu zannediyorlar. Hayr anlamyorlar. 469[469] Buradaki ihtilf grntedir. Zira kfire verilenler dnya hayatnda nimet, hiret hayatnda ise azabtr. Bu sebeple bn-i Humam syle diyor: Dorusu dnyada kfire verilenler her ne kadar azaba sebep ise de haddizatnda nimettir. Kul in Yararl Olan Yapmak Allah zerine Gerekli Deildir: nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de kul iin faydal olan ii yapmann Allah zerine vacip olmaddr. Mutezile ise bu grte deildir. Huccet'l-slm bu konuda yle diyor: phe yok tur ki, kul iin faydal olan, Allah'n onlar cennette yaratmasdr. Bu imtihan evinde kullarn yaratlmas, hatalarla kar karya getirilmesi, Allah'n kullar azab tehlikesi ile kar karya brakmas, divana arz olma ve hesab korkular ile kar karya brakmasnda buna gre akl sahipleri iin bir fayda yoktur. Badad Mutezilesi ise u gr savunuyorlar: En dorusu kfirlerin Cehennem ateinde ebed olarak braklmalardr. Nitekim EI-rad sahibi onlardan byle bir gr nakletmitir. Bu dnce inadlamada zirveye kmaktadr. Haram Da Rzktr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de haramn rzk olduudur. Zira rzk, Allah Tel'nn hayat sahiplerine gnderdii ve bu hayat sahiplerinin yedii ve faydaland eydir. Bu ey hell da olabilir, haram da olabilir. Bu trl tefsir, rzk hayvanlarn gdaland eyler olarak tarif etmekten daha dorudur. Rzkn m 'raf: 7/74. Mslim, c. IV, s. 2272, H. No: 2956. 469[469] Mminn: 23/55-56.
467[467] 468[468]
nasnda muteber olmakla beraber rzk Allah Tel'ya nisbet etme mnasndan uzaktr. Mutezile ise haramn rzk olmad grn savunmulardr. Zira onlar rzk bazen sahibinin yedii bir varlk olarak tefsir etmilerdir. Bazen de Allah Tel'nn faydalanlmasn menetmedii varlktr, diye tefsir etmilerdir. Bu ise ancak hell olabilir. Onlara yle bir soru sormak gerekir. Sizin bu grnze gre, yani birinci gr ve tefsire gre, hayvanlarn yedikleri, belki kle ve cariyelerin yediklerinin rzk olmamas lzm gelir. Her iki mdfaa ekline gre ise mr boyunca haram yiyen kiinin Allah tarafndan rzklandrlmam olmas gerekir. Bu ekli de Kur'an - Kerm reddediyor. Allah Tel yle buyuruyor: Yeryznde hibir canl varlk yoktur ki Allah onun rzkn vermi olmasn. 470[470] Bu yet-i kermenin hkmne gre ister hell olsun, ister haram olsun herkesin kendi rzkn tketmesi gerekir. Bir insann rzkn yeyip tamamlamamas veya bakasnn rzkm yemi olmas tasav vur edilemez. Zira Allah Tel'nn bir ahsa gda olarak tahsis ve takdir ettii eyi yemesi gerekir. Bakasnn bu rzk yemesi mmkn deildir. Mlk manasnda da olsa yine rzk bakasnn yemesi mmkn deildir. Kendilerine verdiimiz rzklardan Allah yolunca harcarlar. 471[471] ayeti kerimesi de bu noktay kuvvetlendirmektedir. eyh Eb'ul-Han er Rstan ile Eb shak el sfiryin bu meseledeki ihtilf aratrmadlar, yle dediler: Buradaki ihtilf grntedir, gerekte deildir. Doru grn bu olduu da sylenmitir. nan esaslarndan biri de, Allah'n dilediini saptrmas, dilediini doru yola iletmesidir. Yni Allah Tel, kulun iradesiyle sapkl da hidayeti de yaratr. nk Allah yalnz yaratcdr. Ancak bu hidayet bazen mecaz yolu ile bazen hidayete sebep olduu iin Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e de mecaz yolu ile nisbet edilir. Nitekim bu konuda Allah Tel yle buyuruyor: Muhakkak sen doru yola iletirsin. 472[472] Bu hidayet etme ii bazen Kur'an- Kerime de nisbet edilir. Bu konuda Allah Tel yle buyuruyor: phesiz bu Kur'an en doru yola sevk eder. 473[473] Saptrma ii de bazen sebep olma manasnda mecaz yolu ile eytana da nisbet edilmektedir. eytandan hikyeten Kur'an- Kerim'de beyan buyurulan: Sonra onlarn hepsini hak yoldan evireceim. 474[474] yeti bu gre delil tekil eder. Bu saptrma ii bazen de putlara nisbet edilir. Nitekim Allah Tel brahim aleyhisselm'dan hikyeten yle buyuruyor: Samir onlar saptrd. 475[475] Mutezile, hidayeti, doru yolu aklamak eklinde tefsir etmitir: Bu ise batldr. nk Allah Tel Hz. Peygambere hitaben yle buyuruyor: phesiz sen sevdiini ve istediini doru yola getiremezsin, Ancak Allah dilediini doru yola getirir.476[476] Hz. Peygamber insanlara doru yolu aklad halde, onlar slm yoluna ard halde Allah Tel dilediini doru yola getiremezsin, buyurmutur. Denildi ki, Mtezile'ye gre hidayet, maksada ulatracak eyi gstermektir. Fakat bu gr de : emd kavmine ise doru yolu gstermemize ramen krl hidayete tercih ettiler. 477[477] yeti ile nakzedilmitir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de kul zerine faydal olan eyin Allah Tel'ya vacip olmamasdr. Yani Allah Tel, kul iin faydal olan eyi yaratmaya mecbur deildir. Eer byle kabul edilmezse Allah Tel'nn dnyada da hirette de perianlk ve azab ekecek olan fakir kfiri yaratmamas gerekirdi. nk byle kimseler iin en faydal ey var olmamaktr. Allah Tel, kullarna minnet edebilir, Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: slm'a girdikleri iin senin bana kakyorlar. De ki, mslman oluunuzu benim bama kakmayn. Dorusu sizi imana hidayet ettii iin Allah size minnet eder. 478[478] Allah Tel'nn Musa aleyhisselm gibisi zerine baa kakmas, Firavn gibisi zerine baa kakmasnn stnde olunca; Allah'n korumasn, baarl klmasn, skntlar yok etmesini, ktlkta da bollukta da genilik vermesini istemenin bir manas ve hikmeti olunca Allah Tel'ya onlar terk etmek gerekir. nk Allah Tel, onlar iin faydal olan yapmtr. Yemin ederim ki bu esasa dayal olan bozukluklar kul iin faydal olan Allah Tel zerine vacib klmaktan gelmektedir. Belki Mutezilenin dayand bu gibi bozuk esaslar ok ak ve saylmyacak kadar oktur. Bu ise Allah' tanmada, zat ve sfat sbutiye ve selbiyyesi ile ilgili bilgilerde, gayba ait gerekleri idrak etmekte noksan olan din tabiatlarnda, gaibi ahide kyas etme alkanlnn yerlemi olmas dolaysyladr. Sonra Allah zerine bir eyin vacip olmasnn manasn bilsen. Bunun manasnn, o vacip olan ii terk edene azap ve
Hd: 11/6. El-Bakara: 2/3. 472[472] ra: 42/52. 473[473] El-sra: 17/9. 474[474] El-Hicr: 15/39. 475[475] Th: 20/85. 476[476] Kasas: 28/56 477[477] Fussilet: 41/17. 478[478] Hucurat: 49/17.
470[470] 471[471]
ktlenme olmad apaktr. Zira Rab olma makamnda Allahlk, kendisi zerine bir eyin gerekli olmasna aykrdr. nk vacib olmak hkmlerden biridir. Hkm ise ancak eriatla sabit olur. Allah zerine eriat vazeden yoktur. yle ise maksat en gzel bir ekilde tamamlanm oldu. Allah Vaadndan Dnmez, Vaidinden Dnebilir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan bir bakas da Allah'n korkutma ile ilgili hkmlerden dnmesi kullar iin bir keremdir. Bu hkm, Allah hakknda caizdir. Muhakkk alimler ise buna muhaliflerdir. nk nasl olur,vaidinden dnmek sznden dnmektir. Halbuki Allah Teala yle buyuruyor: Benim katmda sz deitirilmez. diyorlar.Buradaki tebdilden maksat szden dnmektir,sz deitirmek deildir.Yani vaadimi deitirip szmden dnmem. Sizi korkuttuum cezai szlerimden dneceime tama etmeyin. demektir. Kk Gnahlardan Dolay Azab Caizdir. man esaslarna ilve edilen hususlardan biri de kk gnahlardan tr kullara azab etmenin caiz olmasdr. Bu gnah irtikab eden ister daha nce byk gnah ilemi olsun, ister olmasn, kk gnahtan dolay kulun azab edilmesi caizdir. nk kk gnah da Allah Tel'nn: irkten baka dier gnahlar Allah mafiret eder. 479[479] yeti ile Bu kitaba ne oldu; kk byk hi bir gnah brakmayp hepsini tek tek sayyor. 480[480] yetinin hkmne dahildir. Mtezile'nin bir ksm, kul byk gnahlardan saknd takdirde onu kk gnahlardan tr cezalandrmann caiz olmad grn kabul etmitir. Bu grleri, aklen caiz deildir, manasnda olmayp belki grlerini nakli delillere dayandrmaktadrlar. nk Allah Tel yle buyuruyor: Eer yasaklandnz gnahlarn bynden kanrsanz, sizin ktlklerinizi rteriz. 481[481] Mutezilenin bu deliline karlk yle cevap verilir: Bu yette byk gnahtan kasdedilen kfrdr. Zira kfr byklkte kmildir. Bu kelimenin cemi olarak gelmesi kfrn btn eitlerine amil olduu itibaryladr; yahut da kfrn hkm altna giren fertlerin okluu itibariyledir. Zira yle bir kaide vardr: oulun oul ile karlatrlmas, fertlerin teklerle karlatrlmasn gerektirir. Mesel: Topluluk bineklerine bindi, elbiselerini giyindi, dediimiz zaman kavmin fertlerinin bineklerin fertlerine taksimini gerektirir. Allame Taftazn de bu meseleyi erh'ul-Akid'de bu ekilde incelemitir. Dolaysyla u mana takdir edilmi olur: Eer kfrn eitlerinden saknrsanz dier gnahlarnz rteriz. Mutezilenin gr kabul edildii takdirde ister kk olsun, ister byk olsun, bu yet-i kermeye gre kfrden baka gnahlar iin bir kimseye azab etmek caiz olmaz. Ancak, kfrden saknmadan nce kazandnz gnahlar rteriz manas verilirse, o zaman bu hitap kfirlere ait olur. Bir gre gre, bu yette dilersek eklinde istisna mukadderdir. Yani eer dilersek sizin ktlklerinizi rteriz. Mevlna eyh Abdullah es-Sened kendi el yazs ile bulduumuz yazsnda yle diyor: Bu yette istisna takdir etmek byk gnahlar kfr mnasna hamletmekten mstani klar. Ben derim ki, istisna ancak byk gnahlar kfr manasna hamletmek iin takdir edilmitir Zira eer byk gnahlar umum mnasna hamledilirse istisna sahih olmaz. nk kk gnahlarn dilemek mnas altna inhisar etmesi ve byklerinin karlmasna lzum vardr. Bu ise Kur'an - Kerm nassnn hilafdr. Cenab Hak yle buyuruyor: phesiz Allah kendine e koulmasn mafiret etmez. 482[482] Yine byk gnahlardan kanmak artyla kk gnahlarn Allah'n dilemesi altna inhisar etmesi gerekir. Halbuki byle deildir. Belki kk gnahlar, sahibi byk gnah ileyen kii de olsa, Allah'n afetmesi yahut gnahlara keffaret olan iyi bir i sebebiyle rtlr. Allme Mevlna Isamuddin bu yetin manasnda yle diyor: Ktlklerin rtlmesi ve affedilmesi kfrden saknmaya baldr. Bu gnahlarn affedilmesine byk gnahlar da girer. Byk gnahlarn, yalnz kfr den saknmakla rtlmeyecei hususunda bir ihtilf bahis konusu deildir. Bize gre gnahlarn mafiret ve affedilmesinin mutlaka baka bir eye bal bulunmas gerekir. O da Allah'n dilemesidir. Mutezileye gre ise tevbedir. Yukardaki yet ittifakla zahir mnasnda deildir. Bu sebeple Mutezilenin maksadna dellet etmek hususunda tam deildir. Yasaklandnz gnahlarn bykleri yetinin kfr mnasna delaleti iki ynden de uzak bir ihtimal olduunda bir gizlilik yoktur. Zira belagat kaidesine gre kfrden saknrsanz sz veciz olduu ve rfteki ifadelere uygun olduu iin, yetin mnas sadece byk gnahlardan saknmakla kk gnhlarn affedilece idir. Baka bir yette mafiret kelimesinin mnasn Allah'n dilemesine bal klmak, saknd byk
479[479] 480[480]
Nisa:4/48. Kehf: 18/49. 481[481] Nisa: 4/31. 482[482] Nisa: 4/48.
gnahlardan bakasna mahsustur. Bu grn, iki mezhebi birletiren nc bir mezhep olduu gizli deildir. Binaenaleyh, kebair kelimesinin mutlak mnada doru olmasna nasl hkmedilebilir? Sonra en dorusu yetteki hitap mminlere mahsustur. rfte byk gnah ise kfirlerin kfrnden bakasdr. Nitekim Yasaklandnz byk gnahlar sz buna iaret etmektedir. Bunun mnas, yasaklandnz byk gnhlardan saknrsanz, taatlar sebebiyle ktlklerinizi rteriz, demektir. Buna Allah Tel'nn u yeti de dellet ediyor: phesiz iyilikler ktlkleri yok eder. 483[483] Mminlerin ktlklerini affettiren dier hadis-i erifler de bu manay kuvvetlendirmektedir. ller in Yaplan yilikler Onlara Fayda Verir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de dirilerin llere duas, onlar adna sadaka vermesi kendilerine byk lde fayda verir. Mutezile bu gre muhaliftir. Dayand delil Allah'n hkmnn deimeyecei her nefsin kazand karsnda rehin olmasdr. Kii bakasnn ameli ile deil kendi ameli ile cezalandrlacak, yahut mkafatlandrlacaktr. Mutezilenin bu gr ve dayand delillere kar yle cevap berilmitir: ller hakkndaki hkmn deimemesi, llerin kendilerine nisbetledir. Dirilerin kendi lerine yapacaklar dualarn onlara fayda vermesine aykr deildir. Zira duann onlara fayda vermesinin yine kaza ile (Allah'n hkm ile) ol mas caizdir. Sahili hadislerde llere dua etme hususunda, zellikle cenaze duas hakknda hadisler vardr. Bu hadisler selef limlerine intikal etmitir ve sonradan gelen limler bunun zerinde ittifak etmilerdir. Cenaze duasnda llere fayda olmasa bu hadislerin faydasz ve bouna olmas gerekirdi. Belki Kur'an - Kerm'de llere dua etmekle ilgili yetler vardr, Allah Tel yle buyuruyor: Ya rabbi beni kkken terbiye ettikleri gibi onlara merhamet et. 484[484] Rabbim. Beni, ana-babam, evime mmin olarak girenleri tm mmin erkekleri ve mmine kadnlar mafiret et. 485[485] Ey rabbimiz! Bizi ve bizden nce iman edenleri mafiret et. 486[486] .'d b. Ubade'den rivayet edildiine gre kendisi Hz. Peygambere: Y resulellah! Sa'd'n anas vefat eti. Onun iin hangi sadaka daha faziletlidir? diyerek sordu. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de: Sudur, buyurdu. Bunun zerine bir su kuyusu kazd. Ve bu kuyu Sa'd'n anasna aittir, dedi. (Bu hadisi Eb Davud ve Nesa karmlardr.) Akid erhinde zikredildii zere, bir lim veya renci bir k ye urad zaman Allah Tel onlar hrmetine krk gn o kyn kabristannda defnedilen ller zerinden azab kaldrr. Celleddin es-Suyuti bu hadis'in asl olmadn aklamtr. Ronevi bu konuda diyor ki: Ehl-i Snnet limlerine gre bir insann, namaz, oru, hac, sadaka ve benzeri ibadetlerin sevabn bakasna balamas caiz deildir, diyor. afi bunu sadakalarla mal ibadetlerde ve hacta caiz grmtr. Ancak kabristanda Kur'an okununca lye Kur'an dinleme sevab yazlr, fakat Kur'an'n sevab ona ulamaz. Bunun gibi, namaz, oru ve mal olmayan btn taat ve ibadetler de byledir. Eb Hanfe ve ashabna gre ise ibadetlerin sevabn lye balamak caizdir ve balanan sevap lye ular. Mal olmayan ibadetlerin sevabnn lye ulamasn kabul etmeyenler Allah Tel'nin u yetine dayanyorlar: nsan iin altndan bakas yoktur. 487[487]Bu yet-i kerme yannda Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: demolu ld zaman ey dnda btn amellerinin sevab kesilir. 488[488] hadisini delil getiriyorlar. Buna karlk cevabmz udur: Yukardaki yet bize delil tekil eder. Zira yapt amelin sevabn bakasna hediye eden kii de bu sevab o bakasna ulatrmaya almtr. Dolaysyla bu gayretinin sevab kendisine ait olur. Amelinin sevab lye ulamadka bu gayret ve almasnn sevab kendine yazlmaz. Dolaysyla bu ayet aleyhimize deil, lehimize bir delil tekil eder. Hads-i erif ise lnn kendi amelinin kesildiine delalet eder. Biz de buna hkmediyoruz. Ancak buradaki bahsimiz, dirinin yapt amelin sevabnn lye ulap ulamamas hakkndadr. Sevab lye ulatran Allah Tel'dr. Zira l kendi bana amel edemez. Uzaklk ve yaknlk Allah Tel'nn kudreti hakknda birdir. nk Allah Tel yle buyuruyor: Bana dua edin ki, kabul edeyim. 489[489] Bu ayette Mutezileden bazlarnn iddialarna cevap vardr. Orlar yle diyorlar: Dua, bir kimse hakknda verilen hkm bozmaya tesir etmez. Buna karlk verilen cevap yledir: Dua, kazaya uygun olursa bellar defeder. Hlsa muallakta bulunan kaza deiebilir. Mbrem olan (kesinlemi olan) kaza byle deildir. Allah daha iyi bilir. Dua ise ibadetin mhdr. ster kazaya uygun olsun, ister olmasn durum bu ekildedir. ok kerre dua bellar hafifletir. Dua etmenin mi, yoksa skut etmenin mi daha faziletli olduu hususunda da ihtilf edilmitir. Bir
Hd: 11/114. El-sra: 17/24. 485[485] Nh: 71/28. 486[486] El-Har: 59/10. 487[487] Necm: 53/39. 488[488] Mslim, c. III. s. 1255, H. No: 1631. 489[489] Gfir (Mmin): 40/60.
483[483] 484[484]
gre gre birincisi yani dua etmek daha faziletlidir. nk duann kendisi de bir ibadettir. Bu ise yaplmas istenen bir emirdir ayn zamanda. Hkmn akna gre skut ve rza gstermek rza ynnden daha tamamdr. En iyisi lisanla dua edip hkmn akna gre kalb ile hamdetmek suretiyle her ikisini toplamak daha tamam bir i olmas uzak bir ihtimal deildir. En iyisi yle demektir: Vakitler eitlidir. Baz vakitlerde dua etmek daha faziletlidir. Baz vakitlerde ise skt etmek daha faziletlidir. Bunlarn arasndaki fark bir iarettir. Kim kalbinden dua etmee iaret bulursa o vakit, dua etme zamandr. Nitekim yle buyurulmutur: Kime dua etme kaplar alrsa ona kabul kaplar, ya hut rahmet, yahut Cennet kaplar alr. Kim de kalbinde skut etmee dair bir iaret bulursa bu da skut etme vaktidir. brahim aleyhisselm atee atld zaman Cebrail aleyhisselm kendisine bir ihtiyacn var mdr? sorusunu sorduu zaman yle cevap vermiti: Sana ise ihtiyacm yoktur. Cebrail aleyhisselm: Rabbinden iste, deyince de: O'nun halimi bilmesi, istemekten daha yeterlidir, cevabn verdi. brahim aleyhisselm'n ateten kurtulmas bu ekilde Allah'a tam gvenerek skt etmesi ile olmutur brahim aleyhisselm atete yedi gn kalm idi. Bir rivayete gre ise krk gn kalm olup atee atld zamanki ya on alt idi. yle demek de caizdir. Kulun nasibi, yahut Allah'n hakk olan ilerde dua etmek daha iyidir. Yalnz dua edenin nefsine ait hisse bulunan ilerde dua etmemek, skut etmek daha iyidir. Akdet't-Tahavi adl kitabn srini yle diyor: Ehl-i Snnet limleri iki noktadan dirilerin amellerinin llere fayda vereceinde ittifak etmilerdir. Bunlardan biri lnn hayatnda sebep olduu iler. Dieri mslmanlarn ller iin duas, gnahlarnn affn istemesi ve sadaka vermesidir. Haccn llere fayda vermesi hakknda ise ihtilf vardr. mam Muhammed b. Hasan'dan rivayet edildiine gre, hac iin yaplan harcamann sevab llere ular. Hac ise yapanndr. lim adamlarnn ounluuna gre ise haccn sevab hac yaplan kiiye aittir. Dorusu da budur. Oru tutmak, Kur'an okumak ve Allah' zikretmek gibi beden ibadetlerin sevabnn lye ulamas hakknda da ihtilf edilmitir. Eb Hanfe, mam Ahmed b. Hanbel ve Selef limlerinin ounluu bu gibi ibadetlerin sevabnn lye ulaaca grndedirler. Sfi ve Mak Mezhebinden mehur olan gr ise bu gibi ibadetlerin sevabnn llere ulamayacadr. Kelmclarn bidatlarndan bazlarna gre duadan baka hibir ey lye ulamayacaktr. Bu gr Kitap ve Snnetle reddedilmitir. Allah Tel'nn nsan iin altndan bakas yoktur. yetini delil olarak ileri srmesi ise reddedilmitir. nk bu yet bir kimsenin, bakasnn almasndan faydalanmasn yasaklamyor. Yalnz bakasnn almas, ile almadan bir eye malik olmay nefy etmitir. kjsi arasnda ak bir fark vardr. Allah Tel bir kimsenin ancak kendi altna sahip olacan ve bakasnn almasnn bakasna ait olduunu haber vermitir. Bu kazancn bakasna vermek istese de, istemese de kazan kendinindir. Allah Tel, kii yalnz kendi kazancndan faydalanr, buyurmamtr. Mal ibadetlerin sevabnn lye ulaacana dellet eden delillerden biri de Cbir radyellahu anh'tan rivayet edilen u hadis-i eriftir. Cbir radyeliahu anh yle demitir; Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem ile beraber Kurban bayram namazn kldm. Namazdan ayrlnca bir ko getirip onu kurban etti. Keserken Bismillahi Allahu Ekber, Allahm, bu kurban benden ve mmetimden kurban kesmeyenler iindir.490[490] 491[491] Ahmed b. Hanbel'in rivayet ettii hadiste ise Peygamber'in iki ko kurban ettii, bunlardan birini kendisi iin, dierini ise mmetinden kurban kesmeyenler iin kestiini beyan buyurmutur. Kurbandan maksat, kan aktmaktr. Hz, Peygamber bunu bakas iin de yapmtr, Bedenle yaplan hac ibadeti de byledir. Hacta mal esas deildir. Mal ancak hac ibadetinin ifasna iin vesiledir. Grmyor musun ki. Mekkeli bir mslman mkellef yrmee gc yettii zaman mal art olmakszn bu vazifeyi ifa edebiliyor. En dorusu da budur. unu kasdediyorum. Hac mal ve beden ibadetinden mrekkeb deildir. Belki halis olarak beden bir ibadettir. Eb Hanife'nin sonradan gelen ashabndan bir topluluk bu gr kabul etmilerdir. Ben derim ki bu salam bir gr deildir. Zira bedenn shhati haccn edasnn artdr. Bu sebeple yapamayan kimseye vekil gndermek, yahut vekil gnderilmesini vasyyet etmek gerekir. Sonra cretsiz ve nafile olarak Kur'an okumak ve bu okunan Kur'an' lnn ruhuna balamak, lnn ruhuna ular. Bir kimse lmeden kabrinde Kur'an okunmasn ve Kur'an okuyana malndan bir ey verilmesini vasyyet ederse bu vasyyet batldr. nk bu cret manasndadir. El -htiyarda da byle yazlmtr. Bu gr, taat ve ibadetlerden dolay cret taleb etmenin caiz olmamasna dayanmaktadr. Ancak, Kur'an renene ve retene bir yardm olmak zere bir hediye verilirse bu sadaka cinsinden olduu iin caizdir. Sonra, bir rivayete gre, kabirler yannda Kur'an okumak Eb Hanife, Ahmed b. Hanbel ve mam Mlik'e gre mekruhtur. nk bu sonradan icad edilmi bir bidattir. Snnette byle bir ey gelmemitir. Bir rivayete gre ise Ahmed b. Hanbel ile Muhammed b. Ha san, kabir zerinde Kur'an okumann mekruh olmadn sylyor lar. nk bn-i mer'den, vefatnda defnedilirken kabri zerinde Bakara suresinin bann ve sonunun (yni Fatiha ve Eliflm Mm ve Amennerresulu) yetlerinin okunmasn vasyyet ettii rivayet edilmitir. Allah Tel daha iyi bilir.
490[490] 491[491]
Tirmiz, c. V. s. 337, Dahya, 22/1521. Bu hadisi E b Davud ve Tirmiz rivayet etmitir.
Kafirlerin Dualar Kabul Deildir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de, Cumhur'un grne gre kfirin duasnn kabul olacan sylemenin caiz olmaddr. nk Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Kfirlerin duas bounadr. 492[492] Yani onlarn duas ziyandadr, bounadr, bir faydas yoktur. Bu yetin mnasnn hirete talluk ettii manas vardr. Kfirin duasnn dnyada kabul edilmesine aykr deildir. Nitekim blis'in duas dnyada kabul edilmitir. Kfir de olsa, mazlumun duas kabul edilir. 493[493] hadisi de bunu takviye etmektedir. Kfirin duasnn kabul edilmesini sylemenin caiz olduu grn Eb'ul Kasm el -Hakm ve Eb Nasr edDebbs kabul etmilerdir. Sadruehid fetvann bu gr zerinde olduunu sylemitir. erh'ul-Akidde kfirin Allah'a dua edemeyeceine, Allah' tanmadn delil getirmitir. Onlar hakkndaki u yet -i kerme de bu delillerdendir. Bir frtna karak her taraftan dalgalar kendilerine doru gelince, Allah'n dinnde samim olarak oyle dua ederler. Yemin ederiz ki eer bizi bundan kurtarrsan muhakkak kreden kullarndan olacaz.494[494] Gemiye bindikleri zaman, dini Allah'a tahsis ederek O'na dua ederler. Onlar karaya karp kurtardk m, hemen Allah'a ortak koarlar. 495[495] mam Azam Eb Hanife ile mameyn demilerdir ki, bir kimsenin; Senden falanann hakk iin, Beytl Haram'n hakk iin Me'ar -i Haram'n hakk iin, yahut nebiler ve resuller hakk iin istiyorum, diyerek Allah'tan bir ey istemesi mekruhtur. Zira hi kimsenin Allah Tel zerinde bir hakk yoktur. mam zam ile mam Muhammed, bir kimsenin Allahm, Arnn izzeti iin senden isterim demesini de mekruh kabul etmilerdir. mam Eb Yusuf bunu caiz grmtr. nk bu hususta hadis gelmitir. Ben de de rim ki, yine Hadis'te yle gelmitir, Allahm, senden isteyenlerin hakk iin ve sana doru varan yollar hakk iin eklinde hadisler de gelmitir. Burada haktan maksat, hrmet gstermektir. Yahut rahmeti gerei olarak vaad ettii haktr. Cinlerin Kfirleri in Cehennem Azab Vardr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de kfir olan cinlerin ittifakla Cehennem atei ile azab edilmeleridir. nk Allah Teala: Muhakkak Cehennemi cinlerle ve insanlarla dolduracam. 496[496]buyuruyor. Cinlerden mslman olanlarsa mam Eb Yusuf ile mam Muhammed'e gre Cennetle mkfatlandrlrlar. Ehl-i Snnet vel-Ce-maat'a mensup dier limler de bunlara uymulardr. Cennet nimetlerini sayarken Rahman sresindeki u yet-i kerime onlarn bu grn kuvvetlendirmektedir: Allah Tel yle buyuruyor: Rabbinin huzurunda durmaktan korkan kimse iin iki cennet vardr (biri insanlara, dieri ise cinlere ait.) O halde, Rabbinizin hangi nimetlerini inkr edersiniz. 497[497] mam zam Eb Hanife, cinlerin mkfatlandrlmas konusunda bir ey sylemeyip skut etmitir. nk Allah Tel cinler hakknda: Sizi elm olan azaptan kurtarsn. 498[498] buyuruyor. Bu yette devaml bir sevaptan bahis edilmemekte, sadece azaptan kurtarlmalar beyan buyurulmaktadr. Bir gre gre, cinler iin Cehennem ateinden kurtarlmaktan baka bir mkfat yoktur. Sonra onlara Toprak olun. denilecektir. Eb Hanfe Mezheb'nin zahiri, cin lerin mkfatlandrlmas konusunda skut etmektir. yleki cinler iin yemek imek olmad sylenmitir. Onlar ancak koklarlar. Fakat bu gr salam deildir. nk birok hadislerde bunun hilfna aklamalar vardr. mam zam iin, melekler gibi cinlerin de Cennet'e girmeye mstahak olduklar konusunda skt etmek bahis konusu deildir. nk Allah Tel Kur'an - Kerim'de onlarn sevabn bildirmemitir. Biz kesin olarak biliyoruz ki phesiz Allah Tel, cinlerin de imanlarn zayi etmez, onlara durumlarna uygun olan mkfat verir. Kesin bir delil bulunmad iin mam zam'in bir ey sylememesi zann delil ile iki taraftan birini tercih etmee aykr dmez. Konev'nin naklettiine gre, Rtani'ye melekler iin sevap ve azap olup olmadndan sorulunca yle cevap verdi: Evet, onlar iin sevap da azap da vardr. Ancak onlarn azab insanlarn azabna e olmad gibi, sevaplar da insanlarn sevaplar gibi deildir. nk onlarn sevaplar koklamak suretiyle bir lezzet almaktr. Sonra Allah Tel bizim lezzet ve ehvetlerimizi dnyada yiyecek, iecek ve benzeri eyler olarak tyin etmitir. hirette de bizlere ayn lezzetleri ve ehvetleri verecektir. Meleklere gelince Allah Tel, dnyada onlara taat ve ibadeti lezzet yapmtr. Onlarn nefisleri bundan holanr. Ondan doyarlar, ondan kanarlar. hirette de onlarn lez zetleri byledir. ahid ile istidlal ederek sylenen bu sz makbul deildir. nk meleklerin azab edilmesi cma-i mmet'e
492[492] 493[493]
Er-Ra'd: 13/14. Ahmed b. Hanbel, c. II, s. 367. 494[494] Lokman: 31/32. 495[495] Ankebt: 29/65. 496[496] Secde: 32/13. 497[497] Rahman: 55/46-47 498[498] Ahkf: 46/31
aykrdr. Onlarn taat lezzeti zerinde bak kalmalarnn kendileri iin sevap oluu aktr. Fakat bizim sevabmz sadece zahiri lezzetlere hasretmekse yasaklanmtr. nk Cennette cennet ehli iin, zikir, kr, eitli marifetler ve Allah'a yaklamalar sebebiyle hasl olur ki Allah Tel'ya yaknln sonu Allah' grmektir. yle ki bunun lezzeti yannda dier btn lezzetler unutulur. eytanlarn nsanlar zerindeki Tasarrufu. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de eytanlarn insanolunda tasarruf sahibi oluudur. Mutezile bu grte deildir. Onlar yle derler: eytanlarn vesvese vermesi mmkn deildir. nsana vesvese veren kendi nefsidir. Mutezilenin bu gr u yet-i kerime ile reddedilmitir: eytan sizi fakirlikle korkutur ve size ktlkleri emreder. 499[499] phesiz eytan sizin dmanmzdr. Onu dman edinin. nk o etrafnda toplanan yardmclarn ancak Cehennem ehli olmaya arr. 500[500] Hz. Peygamber'den sahih bir hadis ile yle buyurduu rivayet edilmitir: phesiz eytan insanolunun kan dolamnda dolar. eytanlarn bizi grecei, fakat bizim onlar grmeyeceimiz ekilde yaratlmalarnn sebebi irkin bir ekilde yaratldklar iindir. Eer onlar grseydik, yemek imee gcmz yetmezdi olarak bize gsterilmediler. Melekler ise nurdan yaratlmlardr. Eer melekleri grseydik gzlerimiz onlara dikilir ve canlarmz kard. Konev'nin: Cinlerin rzgrdan yaratld, rzgarda aslolan zelliin ise grnmemek olduu, rzgrdan yaratlanda da bunun asloldugu yolundaki sz salam deildir. nk Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Cinleri de daha nce iddetli ateten yarattk. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de Allah Tel'nn haber verdii Cennet ehline ait huriler, kkler, nehirlerle, Cehennem ehline ait olan zakkum, hamim, zencir, buka gibi eylerin varlnn gerek olduudur. Batmler ise bu gre muhalefet ediyorlar. Naslarm zahirinden dnerek Batmilerin iddia ettii manayalmak ise kfr ve ilhaddr. Mctehid Hata Da sabet De Edebilir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de gerek akli konularda, gerekse eriata ait asl ve fer' konularda mctehidin hata da isabet de edebileceidir. E'arlerle Mutezileden bir ksm mctehidin, kesin delil bulunmayan seri ve fer' meselelerde dndklerinin doru olduu grn kabul etmilerdir. Gerekten ictihadi meselelerde drt ihtimal vardr: Birincisi ictihad etmeden evvel Allah'n belli bir hkm bulunmayan meseledir. Bu meseledeki hkm mctehidin reyine gredir. Buna gre, bir olayda hak olan hkmler birka tane olur. Ve her mctehid isabet eder, doru dnr. kincisi, hkm tyin edilmitir, fakat Allah tarafndan bu hkm zerine bir delil aklanmamtr. Bu hkm bulmak, bir defineyi bulmak gibidir. ncs, hkm bellidir ve kesin delili de vardr. Drdncs, hkm bellidir, fakat delili zanndir. Bu drt ihtimalden her birini bir topluluk kabul etmitir. Tercih edilen gr udur: Hkm belli ise ve bu hkme ait delil zann ise mctehid bu delili bulur da ona gre hkmederse isabet eder. Eer bulamazsa hataya der. Mctehid isabet etmekle mkellef deildir. Delilin bulunmamasnn sebebi gizli ve kapal olmasdr. Bu sebeple ha taya den mctehid mazur kabul edilmektedir. Doruyu bulan mctehid iin iki sevap, hataya den iin ise bir sevap vardr. Nitekim bir hadiste de byle gelmitir: Eer doruyu bulursan senin iin on sevap vardr. Eer hataya dersen senin iin bir sevap vardr. Mctehidin bazen hataya deceine delil u yet-i kermedir: Biz (doru olan hkm) Sleyman'a bildirdik. 501[501]Yni Dvud aleyhisselm'a deil de doru gr Sleyman'a bildirdik. nk buradaki zamir hkmete, yahut fetvaya aittir. Eer iki ictihad da doru olsayd Sleyman' tahsis ederek zikretmekte bir fayda olmazd. Bu meselenin izah yledir. Bir koyun srs bir tarlann ekinini harab etmiti. Durum Dvud aleyhisselm'a intikal edince koyunlarn tarla sahibine, tarlann da koyun sahibine verilmesine, bylece demelerine hkmetti. Sleyman aleyhisselm ise koyunlarn tarla sahibine muvakkaten verilmesini, tarlann da koyun sahibine verilmesini; gelecek sene tarla eski haline gelinceye kadar tarla sahibinin koyunlardan faydalanma sn, tarlann da koyun sahibinin elinde kalmasna ve mahsul eski haline gelince birbirlerine mallarn iade etmelerine, bylece mahsul sahibine yaplm olan zararn denmesine hkmetti. Bu onlarn eriatnda byle idi. Bizim eriatmzda ise Eb Hanfe ve ashabna gre ister gece olsun ister gndz olsun, bir ey demek gerekmez. Ancak hayvanlarn bekisi varsa o zaman koyun sahibinin ekin zararn demesi gerekir. mam afi'ye gre, gece yaplan zararn denmesi gerekir. Zira hayvanlar gece korumak adettir. Dvud ve Sleyman aleyhisselm'n hkmleri birer ictihad olup vahiy deildi. Byle olmasa ne Sleyman aleyhisselm'n ne de Dvud aleyhisselm'n ictihadlarndan dnmeleri caiz olmazd. Bu icihaddan her ikisi de hak olsa ikisinin de hkmlerinde isabetli olmas ve doru hkm anlam olmas
499[499] 500[500]
El-Bakara: 2/268. Fatr: 35/6. 501[501] El-Enbiy: 21/79.
gerekirdi. O zaman yette Sleyman aleyhisselm' tahsis ederek zikretmenin bir mnas kalmazd. Sleyman aleyhisselm'n tahsis edilmesi hkmn doruluunun bakasndan dellet-i klliye ile nefy edilmesine her ne kadar dellet etmiyorsa da makam yardm ile burada, doru hkmn bakasndan nefy edilmesine dellet eder. Kelma ait fenleri bilenler iin bu husus gizli deildir. Bu hkm, peygamberlerin ictihatlarnn caiz olmasna ve icabnda hataya da dtkleri esasna dayanmaktadr. Ancak hata yapmalarnn caiz olmas, sonradan Allah tarafndan uyandrlmak artyladr. Tenbih edilince dorusunu anlarlar. Biz onu Sleyman'a bildirdik. yetinin mnasnn en iyi ve en doru olan fetva ve hkmleri bildirdik, demek olduu yolunda da cevap verilmitir. nk Allah Tel her ikisi hakknda yle buyuruyor. Onlarn her ikisine de hkm ve ilmi bildirdik. 502[502] Bu yetten ikisinin de hkmnde doru olduu anlalmaktadr Bunun bir delili de Sleyman aleyhisselm'n: Bu hkmden bakas iki hasm iin daha uygundur. szdr. Bu sz u mnaya gelir. Bu benim hkmm haktr, fakat bakas daha dorudur. Bu szde peygamberlik iin evly terk etmenin ilim adamlarnn hatas ye rinde olduuna iaret vardr. Zira Ebrarn iyilii mukarrerlerin ktldr. ki hkmn de eit ekilde doru olduunu sylemenin doru ve tamam olmad gizli deildir. Sonra bil ki peygamberlerin mutlak ictihad etme yetkisi vardr. lim adamlarnn ounluu bu grtedir. Yahut, peygamberler vahyi bekledikten sonra ancak ictihad yaparlar. Vahiy gelirse ona gre hkmederler. Gelmezse ictihad ederler Hanefiler bu grtedirler. bn -i Humam da. et-Tahrr adl kitabnda bu gr tercih etmitir. Peygamberler gerektiinde itihat ederlerse balangta ve sonuta mutlaka doruyu bulmalar gerekir. man Artma Ve Eksilme Kabul Etmez. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri imann artp eksilmediidir. nk imann hakikati kesinlik ve iz'an derecesine ulaan tarzda kalbten tasdik etmektir, Cumhur'a gre mehur olan da budur. Her ne kadar Akid arihi ve Maksd sahibi bozulmaya ihtimali bulunmayan zann-i galibi itibar etmeye meyletmilerse de, yine imanda artma ve eksilme dnlemez. yle ki, kendisi iin tasdikin hakikati hsl olan kimse ister taatlar yerine getirsin, ister ktlkleri kazansn, onun tasdiki ve imam olduu gibi bakdir. Asla bir deiiklik yoktur. mann artmasna dellet eden yetler mam Eb Hanife'nin zikrettii gibi, ilk mminler nce, toptan Allah tarafndan gnderilen her eye iman etmilerdi. Sonradan farzlar indike, hkmler geldike her bir farzn hkmne de teker teker iman etmilerdir. Tmne birden iman ettikten sonra yetler indike her birine zel bir ekilde iman etmek, imann artmas eklinde tevil ediliyor. Bu tevil tarz aynen bn -i Abbas'tan rivayet edilmitir. Keafta yle yazlmaktadr. Hz. Peygamberin mslmanlara ilk getirdii hkm Tevhid inancdr. Mminler Allah'n varlna ve birliine iman edince Allah Tel namaz, zekt, sonra hacc farz klmtr. Sonra da cihad farz klmtr. Dolaysyla ilk imanlarna nisbetle imanlar artmtr. Burada haccn cihaddan n ce zikredilmesi Keaf sahibinin bir kalem srmesidir. nk cihad ittifakla hacdan nce farz klnmtr . mam zam'n sznn hlsas udur: man, inanlacak hususlarn artmas ile artard. Bu durum ise Hz. Peygamber'in asrndan baka zamanlar iin dnlemez. Akid rihi diyor ki bu dnce bozuktur. nk imann tafsiltna zamanla vakf olmak Hz. Pe ygamberin asrndan baka zamanlar iin de dnlmesi mmkndr. Bunun cevab yledir: Bu tafsilta nceden tm olarak iman edildii iin iman noksanlktan ziyadeye dnmemitir. Belki yalnz icmaliden tafsiliye inkilb etmitir. Hz. Peygamber asrnda bulunanlar bunun gibi deildir. Zira iman Hz. Peygamberin Allah tarafndan getirdii btn hkmlere ve yetlere iman etmekten ibaret olunca, Hz. Peygamber'in getirdii hkmler topluluu arttka mutlaka onunla ilgili tasdik ve iman da artar. Tafsili imann daha mkemmel ve daha ziyade olduunda gizlilik yoktur. szne gelince tafsili imann daha fazla olmas menedilmitir. Daha mkemmel olmasna ise teslim olunmutur. Ancak bu bir ey ifade etmez. erh'ul-Makstda mamul-Haremeyn'den yle dedii rivayet edilmitir: man zerinde devam ve sebat etmek, iman zerinde her an bir arttr. Netice olarak iman zamanlarn artmas ile artar. nk iman bir arazdr. Ancak mislinin yenilenmesi ile kalabilir. Akid srihi buna yle cevap vermitir: Bir eyin mislinin ye nilenmesi suretiyle benzerinin meydana gelmesi o eyin yok olmasndan sonra olur. Bir eyin yok oluundan sonra mislinin meydana gelmesi o ey iin bir art deildir. Mesel; bir cismin siyahl gibi. Yukardaki gre yle de cevap verilebilir: Bu dnceden, peygamberlerden ve veli kullardan mr uzun olann iman daha ok olduu hkmne varlabilir. bn -i Humam, imann artma ve eksilmeyi kabul etmedii grnn E'arilerden mamul Harameyn ve byk bir cemaat kabul ettiini nakletmekle beraber, bu dnceyi hi kimse kabul etmemitir. Bir gre gre imann artma ve eksilmesinden maksat, kalbteki semeresinin, gzelliinin, nurunun, ziyasnn okluu ve temizliidir. Zira imann nuru amellerin okluu sebebiyle artar, ktlkleri ilemek suretiyle de azalr. Bu dnce de bozuktur. nk insanlardan birou ok amel yapt halde durumlarnda bir deiiklik, nurunda bir art, semeresinde bir ziyadelik grlmez. man kmil olduu ve yakn tahakkuk ettii halde baz
502[502]
Enbiya: 21/79.
kemal sahiplerinde baz ktlkler de bulunur. Bu sebepten Cneyd'e: Arif kii zina eder mi? diye sorulunca yle cevap vermitir: Allah'n ii kaderle takdir edilmitir. 503[503] Kad Azudddin gibi aratrc baz limler, iman ve tasdikin hakikatinin artma ve eksilmeyi kabul etmedii grne teslim olmuyoruz, belki iman kuvvet ve zaaf bakmndan farkl olur, demilerdir. nk kesindir ki, btn mmetin fertlerinin iman Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in tasdiki gibi deildir. Bu sebeple brahim aleyhisselm: nandm, lkin kalbimin tatmin olmas iin. 504[504] buyurdu. Bu grn teslim olunan bir gr olduu mnakaa edilmitir. Ancak bunun zerinde srar etmekte bir fayda yoktur. nk mnakaa imann kemiyyet bakmndan farkll zerindedir. Yni imann okluk ve azl zerindedir. Zira artma ve eksilme szleri ounlukla saylar iin kullanlr. Keyfiyetteki farklla gelince, yani kuvvetlilik ve zayflk bakmndan imanlarn birbirinden farkl oluuna gelince bu, mnakaa konusunun dndadr. Bu sebeple mam Fahreddin er -Rz ve kelmclarn bir ou bu ihtilfn grnte bir ihtilf olduuna ve iman sznn tefsirine raci bulunduuna meyletmilerdir. Eer iman yalnz tasdiktir, dersek kuvvet ve zaaf bunu kabul etmez. Zira imanda vacip olan kesinlikle tasdik etmektir. Bu ise farkllk kabul etmeyen bir husustur. Eer dersek ki; iman sadece amellerden ibarettir, o zaman zaaf ve kuvvet bunu kabul eder. zerinde ittifak edilmesi gereken aratrma budur. Evet her ne kadar sabit olmasa da farz olan tasdik yakni ve kesin itikad gerektiren inantr. yle ki bir phecinin phe vermesi ile zail olacak ekilde sabit olmasa da vakaya uygun kesin itikad ve yakni tasdike mil olan inan olduunu sylesek dahi bu da yakn derecesinde olmasa bile iman mertebelerinde farkll kabul eder. Halkn iman byledir. Aynel-yakn mertebesinde deil ilmelyakin mertebesinde ancak bir ihtilf bulunur. Nitekim brahim aleyhisselm bu noktaya nandm, fakat kalbimin tatmin olmas iin sz ile iaret etmitir. nk bu alemin yaratlm olduunu tasdik etmek gnein doduunu tasdik etmek gibi deildir. Bunun iin Hadiste yle denilmitir: Haber, grmek gibi deildir. Hz. Al'nin: Perde kalksa yaknim (imanm) artmaz. sz yaknin aslna hamledilmitir. Zira ayan makam beyan makamnn stndedir. Belki bunlarn stnde bir makam daha vardr ki buna hakkal -yakn denilir. man -i gaybnin yeri bu dnyadr. Ayn iman ise hirettedir. Hakiki iman da Cennet' l -Me'va' ya giri esnasnda ve Allah Tel'nn cemalini mahede esnasndadr. bn-i Humam'n zikrettiine gre Hanefler ve onlarla birlikte mamul Haremeyn imanda tasdikin kendi nden baka ynlerden, ziyade ve noksann bulunmasna kar kmyorlar. Belki iman, inanlacak eylerin farkll sebebiyle farkl olur. Tasdikin kendinde bir deiiklik olmas sebebiyle deildir. Eb Hanfe'nin yle dedii ri vayet edilmitir: Benim imanm Cebrail aleyhisselm'n iman gibidir. Zira misillik, (gibilik) btn sfatlarda eitlik ister. Benzetme byle deildir. Benzetmede btn sfatlarn eit olmas gerekmez. Belki tebih yapabilmek iin baz sfatlarda eitlik yeterlidir. Bir kimsenin iman her ynden meleklerin ve peygamberlerin iman ile eit olamaz. Bil ki: man, sz ve amelden ibarettir ve artma eksilme kabul eder. tarznda mehur olan hadislerin hepsi Firuzbad'nin Srat- Mstakim'de zikrettiine gre sahih deildir. man ar tmaz eksilmez. bn-i Mce'nin Hz. Ali'ye isnadla merfu olarak zikrettii bir hadiste yle buyuruluyor; man kalb ile balanmak, lisan ile ikrar etmek ve azalar ile amel etmektir. Ancak bn -i Kayym elCevz bu hadisin mevzu olduuna hkmetmitir: Bir sre indirildii zaman, mnafklar alay yollu birbirine; bu sre hanginizin imann artrd? der. Fakat mminlere gelince; her inen sre, onlarn imann artrmtr ve onlar bundan dolay sevi nip birbirine mjdelerler. 505[505] yetinin tefsirinde Fakih Eb'ul-Leys aadaki hadis-i zikrediyor: Muhammed b. Fadl'dan, Eb'ul-Kasm el-bar'den, Faris b. Merdeveyh'den, Muhammed b. Fadl b. elAzz'den, Yahya b. sa'dan, Eb Mut'den, Hammad b. Seleme'den, Eb'ul -Mahzem'den, o da Eb. Hreyre'den tahdis yolu ile rivayet ettiine gre Sakf kabilesine ait bir eli Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e gelerek: Y Reslellah! man artp eksilir mi?. diye sordular. Hz. Peygamber de: Hayr, iman mkemmeldir. (kalbde mkemmeldir). Artmas ve eksilmesi kfrdr. buyurdu. Akidet't-Tahav rihi diyor ki, hocamz eyh mamddin b. Kesir bu hadisten sorulunca: Eb'ulLeys'ten Eb Mut'e kadar olan isnadlar mehul olup mehur tarih kitaplarnda bilinmemektedirler. Eb Muti ise Eb'ul -Hakem b. Abdillah b. Mesleme el-Belh'dir ki bu zat Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Main, Amr b. Ala el -Kalanisi. Buhari, Eb Dvud, Nesa, Eb Hatem er-Rzi, Eb Hatem Muhammed b. Hbban el-Best, Ukayl, bn -i Adiy, Drekutni ve dierleri zayf kabul etmilerdir. Eb Hreyre'den rivayette bulunan Eb Muhzim ad ktip tarafndan deitirilmitir. Asl ad Yezid b. Sfyan'dr. Bu zat da 'be b. Haccac'tan baka btn hadisiler zayf kabul etmilerdir. Nes ise Hadise metruk, demitir. 'be onu hadis uyduruculuu ile de itham etmitir. Onun hakknda yle demitir. Eb Muhzim'e iki fuls verseler yetmi tane hadis uydurur.
503[503] 504[504]
Ahzab: 33/38. El-Bakara: 2/260. 505[505] Kaynan bulamadm.
man le slm Birdir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de iman ile islmn bir olduudur. Zira slm er' hkmleri kabul etmek mnasnda boyun emektir. Bu da tasdikin hakikatidir. erh'ul-Akid'de de byle yazlmtr. Burada bir nokta vardr. Zira batn ynden inkyad ve boyun emek tasdikin kendisidir. Zahiri ynden boyun emekse ikrar etmektir. Aralarndaki bakalk itibar ynndendir. rih'in: Nihayet Lt'un memleketinde bulunan mminleri kardk. Fakat bir ev dnda orada mslman evi bulamadk. 506[506] yeti de iman ile slm'n birbirine mugayir olduunu takviye eder sznde, mmin ile mslimin ancak Lt aleyhisselam'a uyanlar hakknda doru olduu fikrini gerektirir. Bir zat zerinden muhtelif mnalarn doru olmas caiz olduu iin bu iki mefhumun bir olmasn gerek tirmez. Evet, bu iki mefhumun birbirine mugayir olmamas mefhumlar itibariyle deil hkmleri itibariyle birbirinden ayrlmaz, mnasndadr. Bu sebeple bir kimse hakknda mmindir, fakat mslman deildir; yahut mslmandr, fakat mmin deildir eklinde bir hkm doru olmaz. nk insanlar Hz. Peygamber zamannda frka zerinde toplanmaktayd. Mmin, mnafk kfir. Bunlar arasnda bir drdncs yoktur. Mmin, Haviyye ve zahiriyye gibi hangi frkadan olursa olsun aksi zerinde ittifak bulunduu iin ittifakla kfir olduuna hkmedilemez. Buna delil Allah Tei'nn u kavlidir: Babanz brahim'de olduu gibi din iinde sizin zerinizde glk klmad. Size Mslman ismini Allah verdi.
507[507]
Eer mminlerdendir, derlerse mezheplerini terk etmi olurlar. Eer mnafklardandr, derlerse onlara gre slm nifaktan ibaret olur. Dolaysyla nifaktan bakasnn kabul edilmemesi gerekir. nk Allah Tel yle buyuruyor: Kim slm'dan baka bir din ararsa bu ondan kabuledilmez. 508[508] Yine bu dinin Allah'n rzasna uygun olmas gerekiyor. nk Allah Tel yle buyuruyor: Ben slm' sizin iin din olarak setim, raz oldum. 509[509] lde yaayanlar, iman ettik, dediler. De ki iman etmediniz. Lkin Mslman olduk, deyin. 510[510] yeti, bu iki terimin manalarnda lgat mnas bakmndan bir bakalk bulunduu hususunda aktr. Bunlarn hlasas udur: eriatta muteber olan slm imansz bulunmaz. yette zikredilen slm, batn ynden deil, zahiri bakmdan boyun emek mnasndadr. man hususunda muteber olmayan ekilde tasdik bulunmadan sadece Kelime-i ehadet szn telffuz eden kimsede olduu gibi. Cebrail aleyhisselm sorusu karsnda Hz. Peygamber'in: slm, Allah'tan baka bir ilh bulunmadna Hz. Muhammed'in O'nun kulu ve elisi bulunduuna ehadet getirmen, namaz klman, zekt vermen, Ramazan orucunu tutman ve Hacca gitmendir. hadisi, lgat manas bakmndan man, Allah'a meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine iman etmendir. 511[511] "eklinde tefsir edilen imandan baka bir mana tadna delil tekil etmektedir. Bu, lgat manas bakmndandr. stiln ve er' manasna muhalif deildir. Bu ikisini toplamak mmkndr: man kalben tasdik etmek olup batini inkyad kabilindendir, slm ise bu inkyad batniy lisan ile ikrar ederek aklamak ve slm'a ait hkmleri kabul etmektir. Namaz klmak ve zekt vermeyi slm'n manas iine sokmakta bir mkilt yoktur. Ehl-i Snnet ve Cemaatn gr odur ki, taat ilemek man ve slm'n hakikatinin dnda bir eydir. Evet, hadisin zahiri Cumhur'un u szn kuvvetlendiriyor: krar imann artndandr, fakat imann esas ve yars deildir. Baz zamanlarda ikrar debilir. krara itibar edilmedii grn savunanlar iman ne zaman istenirse ve sorulursa sylenilmesi gerektii hususunda ittifak etmilerdir. Bir kimseye iman sorulsa da ikrar etmese bu inad bir kfrdr. manda inad terk etmek arttr, sznn manas budur. Bu mnay bu ekilde tefsir etmilerdir. bn -i Humam da konuyu bu ekilde aratrmtr. Hlsa man ile slamn beraber bulunmas lzmdr. Ki bir kimse hakknda iman ehlinden olduu hususunda hkmedilebilsin. Bu sebeple Allah Tel bazen islm yerine iman, iman yerine de islm tbirini ifade buyurmutur. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem kendisine eli olarak gelen bir toplulua: man nedir, bilir misiniz? buyurdu. O topluluk da: Allah ve Resul daha iyi bilir., dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber: Allah'tan baka bir ilah bulunmadna, Hz. Muhammed'in, O'nun elisi ve kulu olduuna ehadet getirmek, namaz klmak, zekt vermek, hacca gitmek ve Ramazan orucu tutmaktr, buyurdu, 512[512] Baka bir hadis-i erifte de: man yetmi ksur ubedir, En alas L ilahe illellah, demektir; en ednas insanlara eziyet veren eyleri yoldan
506[506] 507[507]
Zariyat: 51/35-36. Zriyt: 51/35. 508[508] l-mran: 3/85; 509[509] Mide: 5/3. 510[510] Hucurt: 49/14. 511[511] Buhari, c. I, Kitabu'l mn. 512[512] Kaynan bulamadm.
atmaktr. 513[513] Baka bir hadiste ise: Cennet'e ancak iman etmi nefis girecektir. 514[514] buyurmutur. Allah' Akl le Bulmak Herkese Farzdr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de akl Allah' bilmenin letidir. Gerekte Allah' bilmeyi farz klan Allah Tel'dr. mann akl olarak gereklilii Eb Hanfe'den rivayet edilmitir. Hkim e ehd El-Mntek adl kitabnda mam Eb Hanfe'nin Gkleri ve yeri, kendi yaratln grp dnen kimse iin Allah' bilmemek konusunda bir mazeret yoktur dediini rivayet etmitir. Allah Tel'nn: Gkleri ve yeri yaratan Allah'n varlnda phe mi vardr? 515[515] yeti de bu grn kuvvetlendirmektedir. Bu konuda yine Allah Tel yle buyuruyor: Onlara: gkleri ve yeri kim yaratt diye sorarsanz, elbette Allah yaratt derler. 516[516] Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de yle buyuruyor: Her doan slam ftrat zerine doar.Sonra ana babas onu Yahudiletirir, Hristiyanlatrr, yahut mecusiletirir. Ehli Snnet vel Cemaat alimleri de bu grtedir.eyh Ebu Mansur Maturidi, anlama ana gelen ocuk hakknda: Byle kimse zerine Allah tanmak farz olur,diyor.Irak alimlerinin ounluunun gr de budur.Bizim alimlerimiz ise bu grte deillerdir.nk; Kalem taifeden kaldrlmtr.Biri ocuktur.Bali oluncaya kadar kalem onun iin bir gnah yamaz. eyh Ebu Mansur El- Maturidi, Bu ocuun slam kabul etmesinin sahih olduu ve akl bali kiiler slama davet edildii gibi bu ocuun da slama arlmasnn geerli olduunda ittifak etmelerine ramen erayi kelimesini eriatlar manasna hamletmitir.Eariye gre ocuklar iin Allah bilmek ve tanmak farz deildir.nk Allah Teala yle buyuruyor: Biz Peygamber gndermedikce azab edici olmadk. Bir gre gre Azad edici olmadk sznden maksat dn yadaki istisal, yani Ad ve Semud kavimlerinde olduu gibi kkn kesmeye matuf azaptr. Bu ayetin umumilii, farziyetini bilmek yalnz eriata taalluk eden amellerle tahsis edilir. Da banda doup byd halde kendisine slama ait bir davet ulamayan ve herhangi bir peygamberin varln duymadan len kii Allah Tealann varlna iman etmekle mkelleftir. Bize gre Allah Tealaya iman etmeden lrse azab edilecektir. Earilere gre ise azab edilmeyecektir. Deveml olarak deli olan kimse ile ocuklar da azab edilmez. Yine sa aleyhisselam ile Hz. Peygamber in peygamberlii arasndaki fetret devrinde lenler de azab edilmezler. Bize gre azab edilir, fakat onlara gre azab edilmez. Allah Tel Zulme Gc Yetmekle Vasflanmaz. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de udur: Allah Tel zulme gc yetme sfat ile vasflanmaz. Zira muhal olan iler Allah'n kudret mefhumu altna girmezler. Mtezile'ye gre Allah Tel zulmetmee gc yeter, fakat yapmaz. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de udur: Bir kulda ikrar ve tasdik bulununca imann gerekletirmek iin: Ben gerekten mminim, demesi sahih olur. nallah ben mminim demesi doru olmaz. Zira eer bu sz pheden tr ise kfrdr. Eer terbiye icab ise ve ileri Allah'n irade ve meetine brakmak kabilinden ise, yahut gelecekte akbeti hakkndaki phesinden dolay ise, yahut Allah'n zikri ile bereketlenmek ve kendini tezkiye et mekten, durumu ile bbrlenmekten uzak olmak iin ise kfr deildir, fakat en iyisi byle sylemeyi terk etmektir. nk Akid sarihinin zikrettii zere muhatapta bir phe uyandrr. Temhid, sahibi ile Kifaye sahibi ve dier Hanef limleri: ben inallah mminim, diyen kiiye kfir demiler bu sz syleyenin sznn btl olduuna hkmetmilerdir. Ve bir kimsenin Ben inallah yayorum, Ben inallah erkeim demesi nasl doru deilse bu sz de doru deildir, demilerdir. Tdil sahibi demitir ki, bu sz sylemek kfr deilse bile, en azndan bu sz sarfetmek haramdr. Zira bu durumda mesele, pheli olma noktasnda aktr. imdiki halinde muhakkak olan bir manada kullanlmaz. nallah ben gencim denilmez. T'dl sahibinin sznde kfre ve yalana yol yoktur. Yni bu szn sahibi kfir, yahut yalanc olmaz. Bazlar bunun vcubuna kaildir; selef, hatta Sahabe ve Tbin, caiz olduu grndedirler. afi ve tbilerinden hikye edilen de bu grtr. afi ve ashab yle demilerdir: Kendisi hakknda bu ehadeti yapan kimsenin bu durumda lrse yine kendisinin Cennetlik olduuna ahitlik etmesi de gerekir. mam afi'nin grne gre, bu sz sylemekte bir mahzur yoktur. ounluksa bunu menetmilerdir. Eb Hanife ve ashab da bu grtedirler.
Buhari, Mslim, Mikatul -Mesaluh, c. 1, s 10, H No:5 Mslim, c. 1, s.106, K. No:178, K. man, Nesa, Hac/161 . 515[515] brahim: 14/10. 516[516] Lokman: 31/5.
513[513] 514[514]
Bununla beraber bu sz, inallah ben uzunum, demek gibi deildir. Belki inallah ben zahidim, inallah ben tvbekarm, inallah ben Allah'tan korkan kiiyim, demek gibidir. Fakat nefsini yenmek ve alak gnlll kasdederek sylemek gibidir. Bu ancak peygamberler hakknda dnlebilir, yahut gerekten artlarnn kendinde bulunup bulunmadn bilmediini kasdederek sylemi olduu dnlebilir. Bu sylenenler, imdiki zaman iin olursa byledir. Yahut gelecekteki halinin deime ihtimaline binaen ii Allah'n dilemesine brakarak sylenebilir. Kt sonutan Allah'a snrz. te bu sebeple Eb Yezd el-Bistam'ye: Senin sakaln m, yoksa bu kedinin kuyruu mu daha faziletlidir? diye sorulmu. O da yle cevap vermi: Eer slm inanc zerinde lrsem sakalm daha hayrldr. Yok eer slm zerine lmez de kfr inanc zerinde lrsem o zaman kpein kuyruu sakalmdan daha hayrldr. demi Bu misal ile u husus ortaya km oluyor: Ben gerekten mminim diyen, yahut kendisine: Sen gerekten Cennetliksin denildii halde evet, diyemi yen kimsenin durumu phelidir. Allah daha iyi bilir. Teberrken inallah ben mminim demek, pheye ve tereddde sevk etmek hususunda aktr ve dolaysyla doru yoldan uzaktr. Makst erhinde zikredildii zere, bu sz sarf etmek ileri Allah'n dilemesine brakmak mnasnda bir terbiye icabdr, tarzndaki grne gelince bu dncede asla phe manas yok tur. Bu sz takdirde ancak Allah Tel'nn: nallah Mescid-i Haram'a emniyet iinde gireceksiniz. 517[517] yeti ile Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in retmek maksad ile kabristana girdii zaman. Ey kabir ehli. Mminler! Sizlere selm olsun. nallah biz de size yetieceiz . 518[518] sz gibidir. Makst sahibinin iki sz arasnda bir eliki bulunmakla beraber muhtelif grleri de birletirmektedir. Zira yetteki istisnann, ileri Allah'n dilemesine brakma kabilinden olmas doru deildir. Bir gre gre bu sz, Allah'n ismini zikretmekle bereketlenmek, yahut istisna babnda vukuu muhakkak olan haberler zerinde mbalaa etmek iindir. Buna gre bu yetin mnasnn takdiri yle olur: Gerek hayatta gerekse l olarak Hudeybiye anlamasnda bulunanlardan bazlar geride kald iin, inallah hepiniz elbette Mescid-i Harama gireceksiniz. Yahut inallah'n mnas, Allah diledii zaman demektir. Bu gzel bir tevil eklidir, ki buna gre karmza zayf bir mkl kar. Yahut istisna, girmek, szne deil de emniyet szne aittir. Yahut kullara retmek iindir. Hadisteki istisna da byledir. leri Allah'a brakmak kabilinden olmas doru deildir. nk ileride llere ka vumak muhakkaktr, phesizdir. Belki o, mmetine retmek iin sylenmitir. nk gelecekte mminlerin durumlarnn deimesi ihtimal dahilindedir. Yahut Hz. Peygamber'in size bu sz ile mesel; o memleketteki Baki' ehli kasdedilmitir. Hccet'l-slm mam Gazzal diyor ki; kul iin meydana gelen ey kendisini kfr snrndan darya karacak olan tasdikin hakikatidir. Ancak u var ki, tasdik kendi iinde kuvvetlilik ve zayfla kabiliyetlidir. Allah Tel'nn: Onlar gerekten mminlerdir. Onlar iin mafiret ve gzel rzk vardr. 519[519] yeti ile iaret edilen kurtarc tam tasdikin meydana gelmesi ancak Allah Tel'nn dilemesinin hkm altndadr. Bunun hlsas udur: Dnyada kul zerine iman hkmlerini icra etmeyi gerektiren salam tasdik meydana gelmitir. Kii de buna kesinlikle hkmetmitir. Ancak hiretteki kurtuluun bal bulunduu tam tasdik gizli bir itir. Nefis ve eytandan ona gizli olarak bir ok muarzlar vardr. mann hsl olduu ve bununla ilgili kesin bir hkmn meydana geldii takdirin zerine mmin kii bilmeden hiretteki kurtulua engel olacak bir eyin ona karmasndan emin olamaz. te bu sebeple bu iin bilgisini Allah'n dilemesine brakr. Bu sebeple denilmitir ki; mminin sabah akam u duaya devam etmesi gerekir: Allahm. Bilerek herhangi bir eyi ortak komaktan sana snrm. Bilmeyerek ilediim gnahlardan dolay da mafiret dilerim. bn-i Humam demitir ki; imdiki durumda imann varlnda phe mnasnda nallah, denilemeyecei hususunda ihtilf yoktur. Eer byle olmazsa imann yok edilmesi gerekirdi. Belki imdiki durumda imann sbutu kesindir. Ancak vefatna kadar kalp kalmayaca man- Muvfat denilen iman belli deildir. hiret alemindeki kurtuluta esas olan bu iman olduuna gre, inallah szn ben mminin szne ekleyen kiinin dnd ey bu nokta olmaldr. Bu ise kendi bana bir durumdur. Buradaki istisna Allah Telnn u buyruuna uyarak yaplmtr: nallah demeden, ben bir eyi yapacam, deme. 520[520] bn-i Humam'n sz burada sona ermitir. Bizim konumuzun, bu yetin umum mnasna dahil bulunmad aktr. Zira bizim konumuz gelecekteki durum iindir. Halbuki esas sz, imdiki durumda istisna yaplmas zerindedir. mann yok olmasn gerektirecek bir durumun arz olmas ihtimali de bahis konusudur. Bu sebeple bizim limlerimiz, bu istisnay Ben inallah gencim sz ile misallendirmilerdir. nk yal olmak ihtimali de vardr. Bu szn altnda bir fayda yoktur. Bu sz Allah Tel'nn: nallah demeden ben bir eyi yapacam deme. yetinin mnasna dahil etmee hibir lim hkmetmemitir. Bazlar da demilerdir ki; kfrle sonulanan imann sahibi kfir olarak lrse bu iman deildir. Sahibinin
517[517] 518[518]
Enfal: 8/4. Mslim, c. I, s. 218, H. No. 249, K. Tahare/1 519[519] El-Kehf: 18/24. 520[520] El-Feth: 48/7.
bozduu namaz gne batmadan nce, tamamlanmadan bozduu oru gibidir. Ehl -i Snnet vel-Cemaata mensup kelmclarla dier limlerin ounun kabul ettii gr budur. Onlara gre, Allah Tel, ezelde, mmin olarak leceini bildii bir kfiri sever. Sahabe, mslman olmadan nce de Allah katnda sevilen kiilerdi. blis ve ona uyarak dininden dnen kimselere de Allah Tel ezelde buz etmektedir. Akidet't -Ta-hav sahibi de ayn gr zikrederek yle demitir: man, artlar ile birlikte gerekletii zaman, tamamlanmadan sahibinin bozduu namaz ve oru gibi nasl olabilir? Grlerini bu sakat esas zerine bina edince bir gurup insanlar bu konuda snr amlardr. yle ki, onlardan bir ksm iyi amellerde de bu istisnay yaparak: Bu inallah sevaptr; nallah elbisedir; nallah bu dadr demeye baladlar. Kendilerine: Bunlar hakknda phe yoktur, denildii zaman: Evet phe yoktur, fakat bakas bunlar deitirmek istedii zaman phe vardr. Bu phe zail deildir, derler. Bu hususta bir aratrma bahsi gelecektir. Hlsa, istisnay yapan imannn temelinde phe bulunduunu kasdederse, bu istisnadan menedilir. Bu hususta bir ihtilf bahis konusu deildir. Kmil bir mmin mi, yoksa iman zerinde lenlerden mi olduu hususunda bir phesi varsa o takdirde istisna caizdir. Ancak en iyisi bu istisnay dil ile sylemeyi terk edip kalb ile d nmektir. manda tibar Sonucadr : nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de bu meseleler zerine teferru eden hususlardr. Bunlar E'ariler in bir ksmnn nakletmi bulunduu meselelerdir. yle ki: Bir kimsenin: Ben inallah mminim. demesi sahih olur. Bu sz iman halinde, kfr durumunda, mutlu zamanda ve ktlk halinde sonuca itibar edilmesine dayanmaktadr. yle ki; bahtiyar olan iyi bir mmin iman zerine lendir. Hayat boyunca kfr ve isyan zerinde yaasa da bahtiyar mmin, iman zerinde lendir. Kt olan kfir, mr boyunca tasdik ve kr zerinde bulunsa da, kfr zerinde len kiidir. u hadis-i erif bu mnaya delalet etmektedir: Sizden biri Cennet ehlinin amelini yapar. Nihayet kendisi ile Cennet arasnda bir arnlk mesafe kalnca kitap nne geerek Cehennem ehlinin iini yapmaya balar, dolaysyla Cehennem'e girmi olur. Yine sizden biri Cehennem ehlinin iini yapar. yle ki kendisi ile Cehennem arasnda bir arnlk mesafe kalnca kitap nne geerek Cennet ehlinin iini yapar, dolaysyla Cennet'e girer. 521[521] phesiz ameller sonuca gre deerlendirilir. Nitekim Allah Tel'nin blis hakkndaki u yeti bu na delalet etmektedir: blis dem'e secde emrine imtisal etmekten kand, kibirlendi ve kfirlerden oldu. 522[522] Bu yet-i kerme, dem aleyhisselm yaratlmadan blis'in iman salam, taatlar ok olmasna ramen kfir olmakta devam ettiine dellet etmektedir. O derece taat ibadet yapyordu ki en iyi meleklerden saylmt. Bundan da anlalyor ki, muteber olan iman vefat zamanndaki imandr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Bahtiyar olacak iyi kii anasnn karnnda iyi olandr. Kt kii de anasnn karnnda kt olandr. 523[523] hadisi de bu hususu kuvvetlendirmektedir. phesiz buradaki iyilik ve mutluluktan maksat, itibar edilen mutluluktur ki bu mutluluk Allah' bilen ve tanyan kimse iin bahtiyar olarak Allah'a kavumaktr. Ktlk ynnde de durum bu ekildedir. Bu sebeple Akid erbab yle demilerdir: Mutlu kii grnte iman bahtiyarl ile vasflanan kiidir. Gelecekte byle bir kii dinden dnmek suretiyle ktlerden olabilir. Kt ve mutsuz kii de bazen sz ve ilerinde mutlu ve bahtiyar olup durumunu deitirebilir, deiiklik bahtiyarlk ve ktlk zerinde olur. Mes'ud etmek ve kt klmakta deildir. Zira bunlar Allah'n sfatlardr. Mutlu klmak, iyilik ve mutluluu yaratmaktr. Mutsuz ve kt etmek ktl ve mutsuzluu yaratmaktr. Allah Tel'nn eytan kfirlerden oldu sz ile ilgili olarak, kfirlerden, olmaya intikal etti demek doru deildir. nk mslman deildi ki, kfirlerden olmaya intikal etmi olsun. Bununla beraber arifler yle demile rdir: Dinden dnmek, bir kimsenin mutlulardan olmadnn almetidir. Dnen, yoldan dnmtr. Zira gerek mutlu kii bu gerek zerinde sabittir. Allah Tel'nn u yeti buna iaret etmektedir: Artk kim azgnlk ve sapkla sevk edenleri tanmayp da iman ederse, muhakkak ki o, kopmas mmkn olmayan salam bir kulpa yapmtr.524[524] Hocalar hocamz Eb'ul-Hasan el-Bekri'nin u hikmetli szn burada kaydetmek yerinde olacaktr: man kalbe girdii zaman, yok olmaktan emin olur. Konev yle bir soru getirerek: Eer istisna yalnz sonu iin caizdir denilirse, buna karlk deriz ki; bize gre bu istisna vaciptir. Ancak bizim szmz bu hususta deildir. Szmz sadece iman hakkndadr. Eer bir kimse bundan sonra yani imandan sonra kfrederse, kfir olmadan nce mmin olmad ortaya kmaz. blis gibi. Mutlu kii bazen kt olur. Kt insan bazen bahtiyar olur, E'ari'ye gre sonuca itibar edilir. imdiki durumda tasdiki sabit olan kiinin imanna itibar edilmez. Bunun gibi imdiki durumda kfir olann kfrne ve
Eb Davud, c. II, s. 530, Srme, 17. Buhar, c. VIII, s. 221, Kader/1. El-Bakara: 2/34. 523[523] Kaynan bulamadm. 524[524] El-Bakara: 2/256.
521[521] 522[522]
yalanlamasna da itibar edilmez. Allah katndaki iman ve kfr iin muteber olan husus sonutur. Eer Allah'n bilgisinde bu belli ahsn iman ile nefes tketecei biliniyorsa Allah ve Resuln inkr da etse o kimse imdiki halde mmindir. Eer Allah katnda bir kimsenin kfr ile nefes tketecei biliniyorsa Allah' ve Resuln tasdik edenlerden olsa da imdiki durumda bu kii Allah nazarnda kfirdir, E'ariler yine yle demilerdir. phesiz blis meleklere retmenlik yaparken de kfir idi. Bu grleri iin: blis kfirlerden olmutur. yetini buna delil getirmilerdir. Yani Allah'n nce geen bilgisinde kfir idi dorusu mnada ihtilf yoktur. Belki ihtilaf ekildedir. Zira iman ve saadetle eer yalnz mnann meydana gelmesi, yani boyun emek ve ibadetleri kabul etmek mnas kasdedilirse, bu durum imdiki halde de meydana gelmitir. Eer gelecekte bu iman zerine terettb eden ebed kurtulu ve imann meyvas kasdedilirse, bu Allah'n dilemesine baldr. Byle bir durumun meydana gelmesi hususunda imdiden kesin bir hkm yoktur. Byle bir eyin meydana geldiine hkmeden birinciyi kasdetmitir. i Allah'n dilemesine brakan ikincisini kasdetmitir. Baarya ulatran Allah'tr. Allah, Kula Gcnn Yetmediini Teklif Etmez : nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de udur: Kula, gcnn yetmedii eyi teklif etmek caiz deildir. mam E'ari bu gre aykr dnmtr. Onun dayand delil: Allah hibir kimseye gcnn yetmediini teklif etmez. 525[525] yetidir mam E'ari'nin arkadalar kula gc yetmediini teklif etmenin vukuu zerinde ihtilf etmilerdir. Dorusu, byle bir teklifin vuku bulmamasdr. Sonra gcn yetmediini teklif etmek, kulun gcnn haricinde olan eyi teklif etmektir. Mesel; kre, grmeyi teklif etmek, ok zayf hastaya, mesel, komada bulunan hastaya yrmeyi teklif etmek gibidir. Aslnda bakas iin mmkn olmayan bir ii teklif etmee gelince, Firavun, Eb Cehil, Eb Leheb ve kfr zerinde len dier kfirlerde olduu zere iman etmeyecekleri yalnz Allah'n bilgisinde sabit olan kimselerin iman etmesi gibi konularda btn ilim adamlarnn ittifak ile caizdir. Ve er'an vukubulmas caizdir. Rabbimiz, bize gcmzn yetmediini ykleme. 526[526] yeti ise, g yetmeyen eyin kula ykletilmesinden Allah'a snmaktr, teklifinden snmak deildir. Zira bize gre, Allah Tel'nn bir kula gcnn yetmedii lde mesel; bir da yklemesi caizdir. yle ki da o kii zerine ykler ve bylece lr. Yapt takdirde sevap, yapmad takdirde cezalandrlaca bir da yklenmesini Allah Tel'nn bir kula teklif etmesi caiz deildir. Mutlaka bundan Allah Tel'ya snmak Rabbimiz, bize gcmzn yetmediini ykleme yetini okuyarak Allah'a snmak gerekir. Bu yette tefil babndan mastar olmak zere tahmil kelimesini zikretmi tir. nk zor olan eyi yklenmek mmkndr. Fakat gcn yetmediini yklenmek ise byle deildir. Sonra bu nokta aratrlrsa u husus grlr: Kulun iki trl makam vardr. Biri eriatn zahir emirlerini yerine getirmek, ikincisi Allah'n tecellilerinin balangcna dalmaktr. Bu da Allah Tel'y tanmakla, O'nun taat ile, nimetlerinin kr ile megul olmaktr. Birinci makamda ibadetleri ifa etmenin verecei arl terketmeyi ister. kinci makamda: benden, senin byklne lyk hamd kemaline lyk kr, senin azametine ve hazretine lyk bir marifet zatn tanma isteme. Zira benim zikrim, fikrim ve krm senin azametin, cellin ve kemaline lyk deildir. Ve benim buna gcm yetmez. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de imann yaratlm olup olmaddr. Hanef Mezhebine mensup ilim adamlar bu konuda ihtilfa dmlerdir. Semerkand limleri mann yaratlm olduu grn kabul etmilerdir. Buhara limleri ise yaratlm olmadn savunmulardr. mann yaratlm olup olmad hususunda ihtilfa dmelerine karlk kulun btn amellerinin yaratlm olduunda ittifak halindedirler. Baz Buhara limleri bu hususta mbala edefek, imann yaratlm olduunu syleyenlere kfir, demilerdir. Ve bu szden Allah kelmnn yaratlm olmas lzm geldiini sylediler. Nuh b. Meryem yolu ile Eb Hanfe'den yle dediini naklettiler: phesiz iman yaratlm deildir. Ancak Nh, hadis limleri nazarnda gvenilir kii deildir. Bu gr savunanlar, imann yaratlm olmadn imann kula Allah tarafndan verilmi bir ey olduunu sebep olarak gsterdiler. nk Allah Tel, yaratlm olmayan kelm ile Bil ki Allah'tan baka ilh yoktur 527[527] Muhammed Allah'n resuldr. 528[528] buyurmutur. Bu zikredilenlerin tamam ile konuan, yani tamamn syleyen kii ile yaratlm olmayan kelm kaim olur. Kur'an Allah'n kelm olup yaratlm deildir. ibaresini okuyan kimsede olduu gibi. Bu onlarn son dayanaklardr. Semerkand limleri bunlar cahillie nisbet etmilerdir. Zira iman, kalb ile tasdik, dil ile ikrardr. Bunlardan her biri ise kulun kendi ilerindendir. Kulun kendi ii ise Ehl - Snnet vel-Cemaatn ittifak ile yaratlmtr. bn-i Humam el-Msyere adl kitabnda yle diyor: Eb Hanfe'nin el -Vsyye adl kitabnda imann yaratlm olduu hususundaki aklamas gayet aktr. yle demitir:
525[525] 526[526]
El-Bakara: 2/286. Ayn yet. 527[527] Muhammed: 47/19. 528[528] Fetih: 48/29.
krar ederiz ki, kul btn ileri ile; ikrar ile ve Allah'a ait bilgileri ile yaratlmtr, ii yapan kul yaratlm olunca, onun yapt iin yaratlm olmas daha dorudur. Ehl -i Snnet limlerinden bir ksm Ehl-i Snnetin, Allah kelmnn dile, kalbe, yahut mushafa getiini sylemeyi yasaklam olduklarn nakletmilerdir. Her ne kadar bu sz ile lafz gei kasdedilse de kadm olan kelm-i nefsi'yi murad etmek hatra gelmesi bakmndan, Allah Tel'ya kar terbiyeye riayet etmek iin sylense de bu sz sylemeyi yasaklamlardr. mam E'ari, imann yaratlm olduu grn kabul edenler arasnda Haris el -Muhasib, Ca'fer b. Harb, Abdullah b.Kllb, Abdlaziz el-Mekk ve dierlerini zikrettikten sonra Ahmed b. Hanbel ile Hads ehli bir topluluun da imann yaratlm olmad grnde bulunduklarn sylemitir. El-Msayere adl kitabn sahibi, E'ari'nin de Kur'an'n yaratlm olmad grne meylettiini sylemitir. Bu grn dayand esas udur: mann yaratlm olmadn syleyen kimseye gre iman Allah'n sfatlarndan Mmin sfatna uygun dyor. Allah'n iman ezelde kadm olan kelmn tasdik etmesi ve ezel olarak Allah'n kendi birliinden haber vermesidir. Nitekim Allah Tel'nn: Muhakkak ben Allah'm. Benden baka bir ilh yoktur. Bana ibadet et. 529[529] yeti de buna delil tekil etmektedir. Allah Tel'n tasdik etmesi de yaratlmtr, denilemez. Allah Tel yaratlmlarn kendisi ile beraber bulunmasndan beridir. Bizim szmzn konusunun bu noktada olmad aktr. Zira ilim adamlar Allah Tel'nn zat ve sfatnn kadm olduunda ittifak etmilerdir. Bu esasa itibar edilirse, sabr, kr ve benzeri sfatlarn da yaratlm olduunu sylemek doru deildir. nk bunlarn mnalar Allah'n Esm -i Hsnsnda vardr. Belki iitme, grme hayat, kudret ve benzeri sfatlardr. Hibir kimsenin bu umum manay verdiini, ve bu mnay dndnden tr kfr gerektiini sylediini sanmyorum. nk Allah'n sfatlar akli ve nakli ynden beer sfatlarndan mstesnadr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de udur: Uyku, gaflet, baylma ve lm hallerinde iman devam eder. Her ne kadar gerekte bunlardan herhangi biri tasdik ve imana zd ise de eriat, iman sahipleri eriata gre imana zt bir ii yapmak suretiyle imanlarn iptal edinceye kadar hkmlerinin bak olduuna hkmetmitir. Mutezile ise bu gre muhaliftir. Onlar yle diyorlar: Uyku ile lm hali bilme sfatna zddr. Uyuyan kimse ile l mmin olmakla vasflanamaz. bn-i Humam da bu meseleyi bu ekilde zikretmitir. Ancak bu gr Mtezile'nin Mevkfta zikredilen grne aykr dyor. Mevkfda kaydedildiine gre bu konuda Mutezile yle diyor. Eer iman tasdikten ibaret bulunsayd, uyku halinde bulunanla gaflet durumunda olan ve baylan kimsede olduu gibi tasdik bulunmayan hallerde kiinin mmin olmamas gerekir. Bu ise cma muhaliftir. Taklitinin man Sahihtir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de bir delile dayanmadan taklid eden kiinin iman sahihtir. mam Eb Hanife, Sfyan-i Sevr, Mlik, Evzai, mam afi, mam Ahmed ve mctehidlerin umumu ile hadis limleri taklidinin imannn sahih olduunu, ancak delil bulmad iin gnahkr olduunu sylemiledir. Belki bazlar bu konuda icmdan da bahsetmilerdir. mam E'ar, m ukallidin mutlaka akl yolu ile inanlacak hususlar bilmesi lzmdr diyor. Mtezile'ye gre ise pheyi defetmek mmkn olacak ekilde her meseleyi akim delleti ile bilmedike bir kimse mmin olamaz. Konev demitir ki; Mutezile, hasmlar ile mcadel e edip kendisine kar ne srlen btn pheleri halledecek ekilde inanlmas gereken hususlar akl delillerle bilmedike bir kimsenin mmin olmayacana hkmetmilerdir. yle ki, bu inan esaslarndan herhangi birini aklamak ve ispat etmekten aciz kalrsa o kimsenin mslmanlna hkmedilmez. E'ar demitir ki; mann salam olmasnn art esasa ait meselelerin her birini akl delil ile bilmek arttr. O kadar var ki bu art, o meselelerden her birini yalnz kalbi ile bilmesidir. Bu bildiklerini dili ile anlatmas ve ifade etmesi art deildir. E'ari'ye gre, bu meseleleri kalbi ile bilmeyen her ne kadar mutlak mnada m min deilse de kfir de deildir. nk bu kimsede kfre taban tabana zt olan tasdik bulunmutur. Ancak byle bir kimse inanlacak hususlarda nazar ve istidlali terk ettii iin Allah'a kar gnahkrdr. Byle bir kimse Allah katnda dier gnahkrlar gibidir. Dilerse Allah bylelerini affeder ve Cennetine kor; dilerse gnh kadar azap ettikten sonra yine Cennetine kor. phe yoktur ki, bu dnce E'ari'nin sznn banda sylediine aykrdr. yle ki nazar ve istidlali imann shhatinin art yapmtr. Eer bu sz ile imann kemalinin shhatinin art kasdedilirse bu mesele de Cumhur'un grne uygundur. Bu konuda en dorusu Eb'ul-Hasan er-Rstan ile Eb Abdillh el-Halim'nin syledikleri szdr. Bu sz udur: Bir mminin btn meseleleri akl delil ile bilmesi art deildir. Ancak bir mmin mucizelerin delleti ile Allah' bildikten sonra itikadn Hz. Peygamber'in sz zerine dayandrrsa bu kimse dncesinde sadktr, itikad dorudur. Bir mminin imannn sahih olmas iin bu kadar yeterlidir. Bu gr Cumhur'un, icmali
529[529]
Th: 20/14.
imana talluk eden hususlarda istidlali terk eden kiinin Allah'a kar gnahkr olduu yolundaki hkmlerine aykr deildir. man ise emredilen tasdikten ibarettir. Bu tasdik de bulunmutur. yle ise bu ekilde tasdik eden kii, ister delile dayanarak tasdik etsin, ister delilsiz tasdik etsin, kendisine vaad edilen sevaba nail olur. Konevi'nin naklettiine gre, mam zam Eb Hanife, kendisine: Mminin de Cehennem ateine gireceini syleyen kimselerin durumlar nedir? eklinde soru yneltenlere kar: Btn mminler. Cehenneme girecektir cevabn vermi. Bunun zerine: Kfirler ne olacak? denilince: O zaman onlar iman edecekler demi, (Bu sz imanlarnn fayda vereceini ifade etmez.) Fkh - Ekber'de de byle zikredilmitir, Konev'nin zikrettii bu ibare mehur ve muteber olan asl nshalarda yoktur. Azab grld zaman iman sahih deildir szlerinin manas iman fayda vermez, demektir. Ben derim ki, belki iman sahih deildir. Zira eriatn emrettii iman gayba inanmaktan ibarettir. Sonra bu noktann aratrlmas yledir. Mminin inanlar ile ilgili delillere dayanmas ileride tasdik etme keyfiyetine ulamak iindir. Bir kimse daha nceden tasdik etmek suretiyle maksada ularsa istenen sonu hsl olmu olur. Zira bir fazilete ulald zaman bu fazilete ulatran yollarn bulunmamasna itibar edilmez. Bu meselenin gerei udur: phesiz Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem kendine iman eden kiiyi ve Allah tarafndan getirdii hkmleri tasdik eden kimseyi mmin saym ve ona inanla ilgili meselelerde akl delilleri retmekle megul olmamtr. Hz. Peygamberin sahableri de byle. Akl delil olan art bulunmad iin eer bu iman olmasayd bunlar iki iten biri ile uramalar gerekecekti. Ya slm' kabul etmekten yz e vireceklerdi, yahut onlara delilleri iyi bilen, mnakaalar iyi bilen maharetli kelm ve mnazara sanatn retecek birini balarna dikerek onlara inanla ilgili meselelerin teferruatn ve inceliklerini retecek, dolaysiyle ancak bundan sonra kendilerinin mmin olduuna hkmedilecekti. Sahabenin ve gnmze kadar onlar yerinde duran ilim adamlarnn bu gibi muamelelerden kanmalar ve byle bir tatbikatn bulunmay ile bu gr savunanlarn dncelerinin batl olduu ortaya kmtr. nk bu dnce Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem, O'nun sahbleri ve dier mctehidlerin yaptklarna aykrdr. Bizim mezhebimize mensup limler arasnda, taklidinin bir nevi bilgiden bo olmadn syleyenler de vardr. Zira taklid ile iman eden kii yananda Hak dinini ve doru yolu haber veren Hz. Peygamber'in haberinde doru olduu dncesi bulunmadan iman ve tasdik etmez. Halbuki tek kiinin verdii haber doru olmaya da, yalan olmaya da ihtimali vardr. Ancak inanan kii yannda bu haberin doru olduu dncesi hsl olur ve yalan ihtimali olmas hatrna gelmezse ve gerekten doru olursa bu mukallid lim yerine, bilen kii yerine konur. nk bu kii inancn az da olsa delil olabilecek bilgilere dayandrmtr. Fakat bir kimseye Peygamberin daveti ulamam olur da kendisini bir mslman grp onu dine davet eder ve bir peygamberin kendilerine Allah tarafndan bir din getirdiini haber verirse; kendilerini bu dine davet ettiini, elinde baz mucizelerin ortaya ktn syler de bu kiiyi tasdik .ederse ve hi dnmeden ve tereddt etmeden bu dine inanrsa ite bu, bizimle E'ariler arasnda ihtilf bulunan taklididir. Mslmanlar arasnda doup bym ehirli, yahut kyl akl sahibi gz gren kiiler byle deildir. Onlar iin nazar ve istidlale ihtiya ve lzum vardr. Eer byle bir kimse nazar ve akl de lil kullanmak suretiyle neticeye varmyorsa ite bu husus da bizimle Mutezile arasndaki ihtilafl meseledir. Dorusu ilim adamlarnn umumunun kabul ettii grtr. Zira iman, mutlak tasdikten ibarettir. Bir kimse bir haberi verir de onu tasdik eden bulunursa bu habere inand demek doru olur. Yine sahbiler muharebeler sonunda kl zoru ile fethedilen birbirinden grerek iman eden yabanc lkelerdeki ehir halknn imanlarn kabul. ederler ve bu ehirlerin halkn zellikle baz hususlarda delil istemeye sevk etmeyi de caiz grrlerdi. Bu ihtilf da banda bulunup da bu alem hakknda dnmeyen, yaratcs hakknda asla dnmeyen kimseler hakknda domutur. Mslman lkelerde doup byyen ve bu lemin sanatlarn grp Allah' noksan sfatlardan ber klan kimse ise taklid snrnn dndadr. Nitekim bir Arap kylsne: Allah' nasl tandn? diye sorulunca, yle cevap vermi: Devenin tersi devenin getiine, ayak izleri bir yryenin varlna dellet eder de bu yksek eyvanlar ve alak merkez bir yaratcnn varlna dellet etmez mi? cevabn vermi. Fakat taklidi inancn kendini imana davet edenin boynuna bir gerdanlk gibi asp, eer bu din doru ise dorudur, batl ise vebali gnah onun boynuna aittir, manasnda bir dnceye sahip olursa bu trl taklidi ittifakla mmin deildir. nk byle bir kimse imannda phe iindedir. Bir gre gre ise, bu lemin yaratlml ve Allah Tel'nn varl Allah Tel hakknda gerekli olan ve olmas mmkn olmayan meseleleri delilleri ile birlikte bilmek her mkellefe farz- ayndr. Dolaysyla delile bakarak bilgi sahibi olmak farzdr, taklid caiz deildir. mam Raz ve mid'nin tercih ettii gr de budur. Burada delilden kasdedilen icmali delile bakmaktr. Tafsiltl delile bakarak phesi bulunanlarn phesini gidermek, yol gsterilmek isteyenlere yol gstermek ise farz- kifayedir. ine dald takdirde pheye dmesinden korkulan meselelere gelince byle meselelerden menedilmek gerekir. mam Beyhaki diyor ki: mam afii ve dier limler kelm ilmini, bilgi ve istidlal kabiliyeti zayf kimselere merhamet ve efkatlerinden dolay yasaklamlardr. nk zayf kimseler maksatlarna ulaamayp sapabilirler. Tatarhaniye'de aklandna gre, bir topluluk da yine kelm ilmi ile megul olmay mekruh saymlardr. Bize gre bu grn tevili yledir: Kelm mnazaral ve mcadeleli bir ekilde olursa mekruh olur. nk bu mcadeleler fitne ve bid'atn yaylmasna ve salam inanlarn karmasna sebep olur. Yahut mnazara yapan kiinin anlay ve bilgisi az olup, yahut doruyu aramak iin deil, belki grnde stn ve galip olmak iin
mnakaaya girimi olur. Allah Tel'y bilmek, Tevhid inancn bilmek, peygamberlik messesesini tanmak, peygamberlikle ilgili hususlar bilmekse farz- kifayelerdendir. bn-i Humam'n Hidye erhi adl kitabnda yazld zre: Eb Yusuf'un syledii gibi kelmcnn arkasnda namaz klmak caiz deildir. sz ile olu Hammad' kelm konusunda mnazara ederken grnce onu bu iten uzaklatran mam zam'n bu yasaklayn kasdetmi olmas caizdir. mam zam olu Hammad' kelm meselelerinde mnakaa etmekten yasaklaynca olu ona: Gryorum ki sen kelm meselelerinde mnakaa ediyorsun demi, buna karlk da mam zam yle cevap vermiti: Biz mnakaa ederken, arkadamzn inancnn sarslmas korkusuyla bamzn zerinde ku varm gibi onu karmamak iin dikkatli davranrdk. Halbuki siz mnakaa ederken arkadanzn inanlarnn sarslmasn ve ayaklarnn kaymasn istiyorsunuz. Bir kimse arkadann ayann kaymasn isterse kfir olmasn istemi olur. Arkadann kfir olmasn istemekse kfrdr. te yasaklanm bulunan kelm ilminin derinlii bu gibi meselelerdir. erh'ul-Mevkfta yle deniliyor: Kelm ilminin faydas taklid derecesinden yakin derecesine kmaktr. Allah Tel yle buyuruyor: Sizden iman edenlerle ilim sahiplerini Allah derece bakmndan stn klar. 530[530] Allah Tel bu yette, mminler arasnda bulunmalarna ramen bilgi sahibi limleri, mertebelerini ykseltmek iin zellikle zikretmitir. Sanki yle demitir: Hususiyle bu sizin limlerinizi, ilim ve ameli kendilerinde toplamalar sebebiyle ykseltir. Sihir Ve Nazar Haktr. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de sihir ve gz demesinin gerek olduudur. Mutezile ise bu grte deildir. Bizim delilimiz Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Gz demesi haktr. 531[531] hadisidir. (Bu hadisi mam Ahmed, Buhari ve Mslim, Eb Dvd ve bn -i Mce Eb Hreyre'den rivayet etmilerdir.) Bir rivayete gre bu Hadis-i erif: Gz demesi kiiyi kabre, deveyi tencereye sokar. Bir rivayette isa Sihir haktr eklindedir. u yetler de bu noktaya dellet etmektedirler: Ve Sleyman aleyhisselm'n saltanat aleyhine eytanlarn okuduklar eye (sihre) tabi oldular. Hz. Sleyman sihir yapp kfir olmad. Fakat eytanlar, insanlara sihir rettiklerinden kfir oldular, onlar Babil'deki Harut ile Mrut isimli iki melee indirilen eyleri retiyorlard. 532[532] Musa dedi ki: hayr siz atn. Bir de ne grsn! Onlarn ipleri ve sopalar, yaptklar sihirden tr , gerekten kouyormu grntsn verdi. 533[533] yeti ise bir nevi sihirdir. Sonra bizim mezhebimize mensup limlerden bazlarnn: Sihir kfrdr szleri tevil edilmitir. eyh Eb Mansur el-Mtrid, mutlak mnada sihir yapmann kfr olduunu sylemek hatadr, diyor. Belki bunun zerinde durmak gerekir. Eer yaplan sihirde imann artlarnda gerekli olan eyleri reddetmek gerekirse o sihir kfrdr. Eer byle bir ey gerekmiyorsa kfr deildir. Bir kimsenin lmne, yahut hasta olmasna, yahut kar koca arasn amaya sebep olacak ekilde sihir yapar da iman artlarndan birini inkr etmezse bu sihri yapan kfir olmaz, fakat yeryznde fesada koan bir fask kii olur. Bu ekilde fesad iin uraan kadn ve er kek sihirciler erlerinden emin olunmak iin ldrlrler. Bu illet erkee de kadna da amildir. Fakat, kfr gerektiren bir sihir olursa yalnz sihir yapan erkek ldrlr kadn ldrlmez. nk ldrmenin sebebi dinden dnmektir. Kadn dinden dnse de ldrlmez, irad sahibi bu meseleyi El-rak adl kitabnda aynen zikretmitir. Konev de bunu nakletmitir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de yok olan ey, darda duran bir ey deildir. Nitekim Allah Tel bu noktaya u yetle iaret ediyor: Gerekten insan zerinden yle zaman geti ki, o vakit insan anlr bir ey deildi. 534[534] Bu yette zamandan maksat, su ve amurun yaratlmasndan nceki zamandr. Dorusu eer Muhakkik limlerin grlerinde olduu gibi ey kelimesi ile gerek olan ve sabit olan varlk kasdedilirse ki eylik, varla ve sabit olmaya, yokluk ise olumsuzlua e mnadadr eer byle ise bu zarur bir hkmdr. Bu hkmde yukarda getii zere Mtezile'den bakas mnakaa etmez. Eer yok olana ey ad verilmez olduu kasdedilirse bu lgatla ilgili bir bahistir, ey kelimesini var olan mnasnda tefsir etmeye baldr. E'ariler bu gr kabul etmitir. Yahut bilinen mnasnda tefsir edilir. Bunu da Basra Mutezilesi kabul etmitir. Yahut ey, bilinen ve kendisinden haber vermek sahih olandr, eklinde tefsir edilir. Zemaheri'nin kelmnda byle gelmitir. Ayn gr Sibeveyh'ten de nakledilmitir. Baz limler eyi cisme ad vermiler, bazlar ka dim varla, bazlar yaratlm varla ad vermilerdir. Bunlarn kullanld yerleri aratrmaya mracaat edilmelidir.
Mcadele: 58/11. Buhari, Mikatl-Mesabih, c. II, s. 494, H. No: 4432. El-Bakara: 2/102. 533[533] Felak: 113/4. 534[534] El-nsan: 76/1.
530[530] 531[531] 532[532]
Allah'n Rahmetinden mit Kesmek Kfrdr. nan esaslanna ilve edilen hususlardan biri de Allah'n rahmetinden mit kesmenin kfr olduudur. nk Allah Tel yle buyuruyor: Muhakkak, kfirlerden bakas Allah'n rahmetinden mid kesmez. 535[535] Bunun gibi Allah'n azabndan emin olmak da kfrdr. nk Allah Tel; Allah'n azabndan ancak ziyanda, bulunanlar emin oIur. 536[536]buyuruyor. Peygamberler, Allah'n ltf ile Cehennem azabndan emin klnmlardr. Kendileri emin olmamlardr. Belki onlar bakalarndan ok Allah'tan korkarlar. nk peygamberler Allah'n Cell sfatlarn daha iyi tanrlar. Onlarn azabtan emin klnmalar durumlarnn stnl ve mertebelerinin yksek oluu sebebiyle ancak Allah tarafndandr. Khinlerin Haberlerine nanmak: nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de, khinlerin gaybtan verdikleri haberlere inanmann kfr olduudur. nk Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: De ki; gkte ve yerde gayb Allah'tan bakas bilmez. 537[537] Hz. Peygamber sallallah aleyhi ve sellem de yle buyuruyor. Bir kimse bir khine giderek onun sylediklerini tasdik ederse Muhammed'e indirilenleri inkr etmi olur.
538[538]
Sonra khin gelecek zamanda olacak hdiselerden haber veren kiidir. Khin srlar bildiini iddia eder. Bir gre gre ise khin sihir yapan kimsedir. Mneccim, gelecee ait olaylar bildiini iddia ederse o da khin gibidir. Remil atan mnasn da tamaktadr. Konevi demitir ki: yukardaki hadis khine de, Arrafa (Hece harf lerinden mana karan kii) de, mneccime de amildir. Mneccim ve remmal (remil atan) kii ile zar atan dierlerine uymak caiz deildir. Bu gibi kimselere verilen paralar ittifakla haramdr. Bagav, Kad Iyaz ve dier limler de ayn gr nakletmilerdir. Kendine ilham geldii yolunda haber veren kiinin ilhamlarna uymak da caiz deildir. Hece harflerinden mnalar karacak bilgiye sahip olduunu iddia eden kimsenin iddialarna da uyulamaz. nk bu da khinlik mnas iine girmektedir. Hece harflerine ait bilgiler cmlesinden biri de Mushaf faldr. yle ki mushaf ap ilk sayfasnda hangi harfe uygun dtne bakarlar, (Hi ise hayrl, ise erli demektir, manasn karrlar. Yine mushafn yedinci sayfasnn T, H, L, K, M, terkibine rastlarlarsa o iin gzel olmadna hkmederler. Dier harflere rastlarlarsa bu i iyi demektir bn-l-Acem Mensik adl kitabnda mushaftan fal tutulamayacan aklamtr. lim adamlar bu konuda ihtilfa dmlerdir. Baz limler Mushaf'tan fal tutmay mekruh kabul etmiler, bazlar da bunu caiz grmlerdir. Mliki limleri ise mushaftan fal tutmann haram olduunu aklamlardr. Fal caiz gren, yahut mekruh kabul eden manaya itibar etmi olsa gerektir. Bunu haram kabul edenler ise hurfi mebn'ya yani sze itibar etmi olsa gerek. nk bu, fal oklar ile fal ekmek gibidir. Kirman yle diyor: Beyaz, yahut baka renklerde varak zerine yap, yahut yapma diye yazmak; yahut hayr,yahut er ve benzeri ibareler yazmak doru deildir. nk bunlar bidattir. Medrik adl kitapta fal oklar ile fal ekmenin, yahut kumar oynamann nasla haram klnd zikr edilmitir. Medrik sahibi: Fal oklar ile fal ekmeniz yetine kadar olan ksmn tefsirinde yle diyor: Cahiliyet devrinde bir kimse sefere kmak istedii zaman, yahut baka bir i yapmak istedii vakit tane fal oku alrlard. Bu fal oklarnn sap ksmnda demir bulunmayp birinin zerine Rabbim bana emretti, dieri zerinde Rabbim beni yasaklad, yazlm olup ncs zerinde bir ey yazl olmazd. Oklar atnca eer, Rabbim bana emretti yazs karsa o ii yapar, Rabbim beni yasaklad yazs karsa yapmaz, o ii bir sene geriye brakrd. Eer yazsz ok karsa ikinci kerre oklar atar ve yazl oklar kncaya kadar bu ie devam ederdi. Allah Tel bu e kilde oklarla fal ekmeyi yasaklamtr. Zeccac yle diyor: Bu oklarla fal ekmekle mneccimlerin Fa lan yldzda kma, Falan yldz dounca k, demesi arasnda bir fark yoktur. Bu eyleri iptal etmek iin Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem istihare namazn ve bu namazdan sonra tercih edilen dualarn okunmasn snnet klmtr. Bir hadis-i erifte yle gelmitir: stihare eden ziyanda olmaz, istiare eden de piman olmaz. Akdeft-Tahav rihi demitir ki; idarecilere ve gc yeten herkese gerekli olan bu mneccim ve khinlerin, arraflarn fal oklar ile uraanlarn, talarla fal ekenlerin, remil tutanlarn yok edilmesine almak, dkknlar
535[535] 536[536]
Yusuf: 12/87. A'raf:7/99. Neml: 27/65, Kaynan bulamadm.
537[537] 538[538]
nnde ve yollar zerinde oturmalarna engel olmalar gerekir. Yahut bu sebeple evlere girip ikaz yapmalar gerekir. Bunun haram olduunu bilip de gc yettii halde engel olmamak konusunda: Yaptklar yasak ilerden dolay birbirini ikaz etmezler, yasaklamazlard. Yaptklar i ne ktdr.539[539] yeti onlara yeter. Bu gibi Kitap ve Snnet d ileri yapanlar birka eittir. Bir ksm yalanc ve aldatc gzboyaclardr. Ki cinlerin kendilerine itaat ettiini aklar, yahut olmayacak eylerin kendinde var olduundan bahseder. Bunlar hilekr ve sahtekr eyhler, yalanc fakirler (fakir olmad halde dilenen kimseler) ve hilekr tarikatlar gibi kimselerdir. Bunlar, kendilerini yalandan ve h ilekrlktan menedecek olan cezaya mstahak kimselerdir. Bunlardan bir ksmn ldrmek mstahaktr. Mesel; bu gibi hilekrlklar sebebiyle peygamberlik iddiasnda bulunan kimsenin, yahut eriatn hkmlerinden birini deitirmek isteyen kimsenin ldrlmesi gerekir. Onlardan bir ksm bu konularda eitli sihirler yapmak suretiyle ciddi olarak konuurlar. lim adamlarnn byk bir ounluu sihir yapan kiinin ldrlmesini gerekli klyorlar, mam Eb Hanfe, mam Mlik, mam Ahmed b. Hanbel'in grleri de budur. Hz. mer, olu Abdullah b. mer, Hz. Osman ve dier sahablerden tercih edilen gr de bu yoldadr. lim adamlar bu gibi kiilerin tevbeye arlp arlmayaca konusunda olduu gibi, sihir sebebiyle bir kimse tekfir mi edilir? Yoksa yer yznde fesad ile megul olduu iin ldrlr m? konularnda da ihtilfa dmlerdir. Bir grup limler demilerdir ki; eer sihirden tr ldrlrse ldrlr, ldrlmezse bunun d nda bir cezaya arptrlr. Ancak bu iinde ve szlerinde kfr gerektirecek bir hareket ve sz bulunmamak arttr. mam afi'den nakledilen gr budur. Hanbeli Mezhebinde de bu gr baz ilim adamlarnn grdr. Sihrin hakikati konusunda da ilim adamlar ihtilf etmilerdir. ounluk dardan herhangi bir ey dokunmakszn, sihrin bir kimseyi ldrmek, yahut hasta etmek hususunda,tesirli olduunu sylyorlar, ilim adamlarndan bir ksm ise sihrin yalnz bir aldatmadan ibaret bulunduuna inanmlardr. Her iki grup da yedi yldz, yahut baka yldzlar armak, yahut yldzlara hitap etmek, yahut yldzlara secde etmek, yahut yldzlara uygun elbise, yzk takma ve koku srnmek suretiyle onlara yakn olmay iddia ve benzeri hareketler kfrdr. Sihir, ktlk kaplarnn en bydr. Yukardaki ilim adamlar yine her okuyup flemede ve frknn hastalar zerine okuduu frk dualarnda Allah'a e koma vardr. Bu frk dualarn aza almak caiz deildir. Yine, bilinmeyecek tarzda bir irk bulunmas imkn dahilinde bulunduu iin manas bilin meyen szleri konumak da caiz deildir. Bu sebeple Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem: irk olmad mddet okumakta bir saknca yoktur. buyurmutur. Cinlerden yardm istemek de caiz deildir. Allah Tel kfirleri bu sebeple ktlemitir. Allah Tel yle buyuruyor: Dorusu insanlardan baz erkekler, cinlerden baz erkeklere smyorlard da, cinlerin kibir ve azgnlklarn artryorlard. 540[540] Bu yetin tefsirinde demilerdir ki; cahiliyet devrinde bir insan sefere kt zaman vadiye inince: Kavminin alaklarndan bu vadinin byne snrm. diyerek orada emniyet ve komuluk balar iinde geceler ve sabahlard, insanlar bu ekilde vadide bulunan cinlere snmalar sebebiyle onlarn taknlklarn, gnahlarn cret ve kibirlenmelerini artryorlard. Bylece onlar: biz hem insanlarn hem de cinlerin bykleri olduk, diyerek kendilerini byk gryorlard ve bu sebeple kfrlerini de artryorlard. Allah bu konuda yle buyuruyor: Allah insan ve cinlerin hepsini bir araya toplad gnde, eytanlara yle denilecek: Ey eytanlar topluluu! nsanlardan birounu aldatarak kendinize baladnz. Cinlerin dostlar olan insanlar da yle diyecekler: Ey rabbimiz, biz birbirimizden faydalandk ve bizim iin takdir etmi olduun ecele kavutuk. 541[541] nsann cinniden faydalanmas ihtiyalarn gidermekte, emirlerini yerine getirmek, gayba ait eyleri haber vermesi ve benzeri ekillerde olur. Cinninin insanlardan faydalanmas ise insann kendisine saygda bulunmas, ondan yardm istemesi ve cinlere boyun emesidir. Kitap ve Snnet dnda kalan ilerle megul olanlardan bir ksm da eytan ileri ile, baz riyazetler (rejimler) yapmak, gayb kiileri ile karlkl konumak ve Allah'n dost kullar olduklarn gerektirecek baz harikalar gstermekle uraan kiilerdir. Bunlardan bazlar mslmanlara kar mriklere yardm ederler ve peygamberin kendisine, mslmanlar isyan ettikleri iin, peygamberin, mslmanlarla mriklerin muharebe etmesini emrettiini sylerdi. Gerekten bunlar mriklerin kardeleridir. Sonra ilim adamlar gayb kiileri hakknda gruba ayrlmlardr. Bir grup gayb kiilerinin varln inkr ederler. Ancak insanlar bunlar grrler. Bu durum, onlar gren kimselerden sabit olmutur. Yahut bunu szne gvenilir kiiler rivayetlere dayal olarak sylemilerdir. Bu inkarclar gayb kiilerini ancak grdkleri zaman ve varlklarn kesinlikle bildikleri zaman onlara boyun eerler.
Mide: 5/79. Cin: 72/6. 541[541] Enam: 6/128.
539[539] 540[540]
O limlerden bir grup da gayb kiilerini tanrlar, kadere dnerler ve peygamberlerin yolundan baka Allah'a ulatran gizli bir yol bulunduuna inanrlar. limlerden bir ksm iin peygamber dairesi dnda bir veli kabul etmeleri mmkn olmaz. Onlar: Peygamber her iki taifeye yar dmc olur, derler. Bunlar peygambere sayg gsterirler, fakat dinini ve eriatn bilmezler. Dorusu bunlar eytana uyanlardandrlar. Gayb kiileri ise cinlerdir. nk insanlar bu grubun gznden devaml olarak kaamazlar. Ancak baz zamanlarda kaabilirler. Gayb kiilerinin insanlardan olduunu kim sylerse bu onun yanlmasnn ve cahilliinin eseridir ve sapklklarnn sebebidir. Bu guruplarn ayrlmas eytann dostlar ile Allah'n dostlarn birbirinden ayramamalardr. Netice olarak gayb ile ilgili bilgiyi yalnz Allah Tel bilir. Allah bildirmedike, mucize, yahut keramet yolu ile, yahut baz emarelere dayanarak irad etmedike kullarn bu bilgiyi edinmelerine imkn yoktur. Bu sebeple fetva kitaplarnda yle yazlmtr: Ayn dairesini grnce bir kiinin, almete dayanarak deil de gayb bilgisi iddiasyla yamur yaacak demesi kfrdr. Bu konu ile ilgili latifelerden biri de yle hikye ediliyor: Bir mneccim aslm. Aslmadan nce kendisine: Bunu da yldznda grdn m denilince: Bir ykseklik grdm, fakat bir tahtann zerinde olacam bilemedim cevabn verdi. Sonra bil ki peygamberler de ancak belli zamanlarda Allah'n bildirdii lde gayb bilgisine sahip idiler. Hanef limleri, Hz. Peygamberin gayb bildiine inanmakla bir kimseyi aka tekfir etmilerdir. nk bu inan Allah Tel'nn: De ki, gkte ve yerde gayb Allahtan bakas bilmez. 542[542] yetine aykrdr. el-Msyere adl kitapta da bu ekilde yazlmaktadr. Kur'an, Sz Ve Mnaya Birlikte Verilen simdir. nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de Akidet't -Tahav arihinin Menar kitabnda eyh Hafz'udDin el-Nesef'den naklen zikrettii u husustur: phesiz Kur'an hem nazma hem de manaya birlikte verilen isimdir. Ondan baka itikat kitab yazan limler de byle sylemilerdir. Eb Hanife'ye nisbet edilen Na mazda bir kimse farsa okursa bu namazn shhati iin yeterlidir sznden dnmtr. Bu szn kaytlandrarak Arapa okuyabildii halde Arapadan baka bir dil ile okunmas caiz deildir, demitir. Eb Hanfe'nin bu konuda yle bir sz de rivayet edilmektedir: Bir kimse Arapa okumaya gc yettii halde eer Kur'an' Arapadan baka dilde okursa bu kii ya delidir, tmarhanede tedavi edilmesi lzmdr. Yahut da zndktr, ldrlmesi lzmdr. nk Allah Tel Kur'an' bu dil ile indirmitir. Kur'an'n icaz hem sz, hem de mnas ile birliktedir. Ktl Helal Kabul Etmek : nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de ister kk olsun, ister byk olsun, ktlk olduu kesin delilerle sabit olan bir iin hell olduunu kabul etmek kfrdr. Bu byle olduu gibi, bu ktl nemsememek de kfrdr. yle ki kolaylkla hi aldrmadan, tekrar be tekrar o ktl iler ve onu mubah gibi kabul ederse bu kfrdr. Bunun gibi eriatla alay etmek de kfrdr. nk eriatla alay etmek, peygamberlere inanmamann iaretidir. bn-i Humam diyor ki: Hanef mctehitleri, Hz. Peygamber'in yapt fazla bir i olmas sebebiyle nemsememek mnasnda snneti terk eden yahut irkin gren kimseyi tekfir etmilerdir. Sarnn bir ksmn boaznn altna kadar uzatan, yahut byklarn brakan kimseyi irkin grmek gibi. Ben de derim ki: Bu sebeple rivayet edilmitir ki, mam Ebu Yusuf Hz. Peygamber'in kabak yemeini sevdiini zikretti. Bir adam da: Ben sevmiyorum, dedi. Bunun zerine Eb Yusuf o kimsenin dinden dndne hkmetti. Fetva kitaplarnda zikredilen fer'i meseleler bu esasa dayanr. yle ki, bir kimse haram hell itikad ederse ve bu haram olan ey bizatihi haram olup kesin delil ile sabitse bu kimse kfir olur. Eer kesin delil ile haram liaynihi olduu sabit deilse haram olmaz. Yahut zann bir delil ile sabit olursa yine onun hell olduuna inanan kii kfir olmaz. Baz limler ise bizzat haram olmas ile dolaysyla haram olmas arasnda bir fark gzetmeden yle demilerdir: Mahremleri ile evlenmek, yahut arap imek kumar oynamak, l eti yemek, kan yemek yahut bir zaruret olmadan domuz eti yemek gibi, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in dininde haram olduunu bildii bir eyi hell kabul eden kimse kfirdir. Hurma suyunun, sarholuk verinceye kadar iilmesini hell kabul eden kii tekfir edilir. Fakat haram olan bir ey hakknda ticarette reva bulmas iin, bu helldir, yahut bilmedii iin helldir, derse kfir olmaz. Bir kimse arabn haram olmamasn, yahut zor olduu iin Ramazan orucunun farz olmamasn temenni etse kfir olmaz. Fakat zinann haram olmamas ve adam ldrmenin haram olmamasn temenni etmekle bir kimse kfir olur. nk nikmete uygun olarak bunlarn haraml btn dinlerde sabittir. Hikmetten kmak isteyen, Allah'n hikmet olmayan eye hkmet mesini istemektir. Bu ise Allah' tanmamaktr. Bu noktann izah yledir: Baz limlerin dedii gibi, Allah'n herhangi
542[542]
Neml: 27/65.
bir eriatnda nceden haram olup da sonradan hell olan eyin hell olmasn temenni etmek kfr deildir. Herhangi bir eriatta da hell olmayan bir haramn hell olmasn istemek ise kfrdr. nk bu iin haraml Allah Tel'nn ezeli olan hikmetinin gereidir. lk ve son ra gelen ahslarn durumlarndan nazar keserek Allah'n ezel hikmetinin gerei olarak ebediyyen haram klnmtr. Eer dersen ki: Bir eyin haram oluunun Allah'n hikmetine uygun oluu tekfire medar olursa, arabn yasaklanmasnda da yine hikmet-i ilh vardr. nk arabn yasaklanmas bu mmete nisbetledir ve bu yasaklan Allah'n bir hikmeti gereidir. Bu soruya karlk yle derim: Ancak u var ki, bu hikmet kaytldr. Yukarda bahsedilen ezeli hikmet ise mutlaktr. Mutlak hikmetten dar kmay dilemek de mutlaktr. Birincisinde durum byle deildir, belki bir yn ile hikmete uygundur. Baka bir ynden aykn ise de baka bir ynden hikmete uygundur. Bu ayrm da salam deildir. Bunun salam olmay da aktr. nk gelecekle ilgili soru sormak ve bu soruya cevap vermek uygun deildir. Zira arabn hir zaman mmetine yasak oluu iin, bir ynden hikmete uygundur, dier bir ynden ise uygun deildir, denilemez. Bu ve benzeri yasaklarn hell olmasn temenni etmenin kfr olmasnda mklt vardr. nk peygamberler de yaratlm olmamalarn temenni etmilerdir. dem aleyhisselm da bu skntl dnyaya gelmek iin ve o aacn meyvesinden yememek iin bu dnyaya gelmemeyi temenni edebilirdi, iin neticesi udur: Hikmete aykr olan eyin vukuu mmkn deildir. Hikmetin hilafnn vuku bulmaasn temenni etmek ise imdiki durumda ancak bu mu halin mahalli olabilir. Binaenaleyh temenni etmek, kfre sebep olmak iin mspet veya menfi ynden hikmete dokunmaz. mam Serahs'nin zikrettiine gre, bir kimse hayz halindeki hanmna yaklamay hell kabul ederse kfir olur. enNevdir adl kitapta mam Muhammed'den rivayet edildiine gre, byle bir kimsenin kfir olmayaca sylenmitir. Dorusu da budur. Bir kimse hanm ile livatada bulunmann hell olmasn istemesi kfr deildir. nk bu husustaki hkm ictihad ile sabittir. Birincisinde yani ayba durumunda iken hanm ile cins mnasebette bulunmann haram oluu konusundaki nassn delleti zanndir. Bununla beraber bu yaklamann haram oluu dorudan doruya deil dolayldr. Bu sebep de kadnn o durumdaki zdrabdr. Hayz halinde iken kadnlara yaklamann haram oluu konusunda Allah Tel yle buyuruyor: Hayzdan temizleninceye kadar hanmlarnza yaklamayn. 543[543] Hayz durumunda hanmna yaklamann hell olmasn dilemek, baka bir sebebe dayal olarak haram olan (Haram Iiayrihi) eyin hkm hakkndaki ihtilfa dayanmaktadr. Bir kimse Allah Tel'y anna yakmayan bir sfatla ansa, yahut Allah'n isimlerinden bir isim ile, yahut emirlerinden herhangi biri ile alay etse, yahut Allah'n vaad ve korkutmalarn inkr etse kfir olur. Bunun gibi yine kmsemek maksad ile, yahut dmanlk kasd ile bir kimse peygamberlerden herhangi birinin, yahut bepsinin gelmemesini temenni etse kfir olur. nk peygamberlerin bulunmas phesiz Allah'n hikmetinin gereidir. Peygamberlerden herhangi birinin bulunmamasn temenni etmekse mutlaka kfrdr. Bir gre gre ise Peygamberlerden herhangi birinin gelmemesini istemek kfr gerektirmez. Buna karlk yle cevap verilmitir: Peygamberlerin gelmesini, hikmetin gerektirmesi, ilh hkmleri kullara tebli etmek iindir. Bu hkmlerin Allah tarafndan kullara vastasz olarak da tebli edilmesi mmkndr. Tamamen peygamberlerin bulunmamas, o hkmlerin kullara tebli edilmemesini ve bu hkmlerin sabit olmamasn gerektirmez, ki bunu temenni etmek kfr gerektirsin. Ancak byle bir temennide bulunmak bounadr. Temenni etmenin arzu edilenin varlna bir tesiri yoktur. Fakat zinann ve benzeri haramlarn hell olmasn temenni etmekse byle deildir. Bunlar kullarn ileri ile ilgilidir. Bu haramlarn hell olmasn istemekten yeryznde fesad doar. Allah Tel ise fesad sevmez. Bu nokta zerinde birka ynden durmak gerekir: Birincisi udur: Allah'n, hkmlerini, baka ekilde bildirmesi mmkn ise de phe yoktur ki peygamberlerin vasta oluu, kendilerine has bir hikmetin gereidir. kincisi: Peygamber gelmemesini istemekle zinann hell olmasn istemek arasndaki fark ak deildir. Belki peygamber gelmemesini istemek, zinann, adam ldrmenin ve benzeri haramlarn hell olmasn istemekten daha umum ve daha mkemmeldir. nc olarak: Zina ve benzeri haramlarn hell olmasn istemenin yeryznde fesad gerektirmesi, kfr gerektirmez. Allah Tel kullarna ziyade efkat sahibidir. Bunun gibi bir kimse kfr kelimesini konuan kimsenin bu szne raz olacak ekilde glerse hkm yine byledir. Fakat rza olmadan, belki kfir olmay gerektiren sz gldrc olduu iin ve dinleyen zaruri olarak glerse o zaman byle bir kimseye kfir denmez. Yine bir topluluk bir kimseyi yksek bir yerde oturtup ona din mesele sorup glseler ve alay etseler, eriatn kaza (kadlk) makamn kmseme mnasna geldii iin bunu yapanlar kfir olur. Burada kfr gerektiren sebep bu soru sorulan ahs Hz. Peygamber'e, etrafndakiler ise onun sahablerine benzettikleri ve eriatn hkmleri ile alay ettikleri iindir. Byle davranmaktan Allah'a snrz. Yine bir kimse bir kimseye k fir olmay emretse, yahut byle bir emri vermeyi azmetse, kfre raz olmak kfr olduu iin ister kendi kfr sebebiyle olsun, ister bakasnn kfir olmasna sebep olmas dolaysiyle olsun, byle bir kimse kfir olur. Yine bir kimse zina ederken, yahut iki ierken bilerek, yahut bunlarn hell olduuna inanarak Bismillah derse kfir olur. Kocasndan bo olmasn temin etmek iin yine bir mft bir kadnn kfir olduuna fetva
543[543]
Bakara: 2/223.
verirse kfir olur. Bu da u ekilde olur: Mesel; talakla boanan bir kadnn kocasyla evlenmesine cevaz verebilmek iin boanan kadna kad yahut mft: slm'n hkm nedir? diye sorar. Kadn da bilmiyorum der, bununla beraber kendisine: Bir kimse mslman olursa ldrlmesi, yahut maln almak hell olur mu? diye sorulduunda, hayr, derse, bu durumda kadna o cahil mft, yahut sapk kad: bu kadnn kfrne fetva ver dim, yahut bu kadnn zaten aslnda mslman olmadna hkmettim, derse bu batl ve fasid bir hkmdr. Yine bunun gibi bir kimse kblenin dna doru namaz klarsa, taharetsiz ve abdestsiz olarak bile bile kbleye ynelirse kfir olur. Yine inanarak deil de hafife alarak kfr gerektiren bir sz konuursa kfir olur. Kble Ehline Kfir Denmez. Akid arihinin syledii gibi Ehl-i Snnet limlerinin: Kble ehlinden hi kimseye kfir denemez szleri ile Kur'an'n yaratlm olduunu, yahut Allah' grmenin muhal olduunu syleyen, yahut Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'e sven, yahut onlar lanetleyen kimse kfir olur szlerini birletirmek mkl bir meseledir. Mevkf adl kitabn sarihi de ayn eyi sylyor. Fetva kitaplarnda ise yle yazldr: Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'e smek kfr olduu gibi bunlarn halifeliini inkr etmek de kfrdr. phe yok ki bu gibi meseleler mslmanlarca makbuldr, fakat yukardaki iki sz arasn birletirmekse mkldr. Bu mkln sebebi fer'i meselelerle, kelmclarn ittifak ettikleri esaslar cmlesinden olan kble ehlinden hi kimsenin tekfir edilemiyecei esasna dayanan deliller arasnda uygunluun bulunmamasdr. Bu mkl u ekilde kaldrlabilir. Fetva kitaplarnn yazarlarnn, bilmeden ve delilini aklamadan naklettikleri fetvalar delil deildir. Zira din meselelerde inanlar, kesin delillere dayanmaldr. Bir mslmana kfir demede ise ak ve kapal fesat ve fitneler vardr. Baz kimselerin: Bu fetvalar, tehdid iin nakledilmitir, eklindeki izah tarzlar bir mna ifade etmez. bn-i Humam Hidaye erhinde bu hikyeye cevap vermek iin yle diyor: Bil ki zikrettiimiz hava kiilerin kfrne hkmetmek, Eb Hanife ve afi'den nakledildii zere: Kble ehlinden hi bir kimsenin tekfir edilemiyecei yolundaki szlerinin tevili yledir: Bu inan haddizatnda kfrdr! Bu sz syleyen kfir olmasa da o szn, doruyu aramakta gayret gstermek iin gcn sarf etmesinden ibaret olmasna binaen kfr olan sz sarfetmektir. Ancak, byle bir kimsenin arkasnda namaz klmann caiz olmadn ve batl olduunu sylemek bu iki sz birletirmez. Bu mkl ortadan kaldrmak iin yle demek de mmkndr: Byle kiilerin arkasnda namaz klmann ihtiyat olarak batl olmasna hkmetmeleri onlarn kfr ile hkmetmelerini gerektirmez. Grmyor musun ki, bu mctehitler, Beytullah'tan olmadna kesin hkmetmemelerine ramen Hatm'e doru ynelerek namaz klan kimsenin namaznn batl olduuna hkmetmilerdir. Belki onlar zanlar gerei olarak Hatm'in de Beytullah'tan olduuna hkmetmiler, dolaysiyle bu duvarn arkasnda tavaf etmeyi gerekli klmlardr. Sonra bil ki, kble ehlinden maksat, lemin yaratlm olmas, cesetlerin tekrar dirilmesi ve eczasnn bir araya getirilmesi, Allah'n hem btnleri, hem de paralar bildii ve benzeri din bakmdan inanlmas zarur olan inanlar zerinde ittifak eden kimselerdir. mr boyunca, bu lemin kadm olduu, yani yaratlmam olduu yahut Allah'n paralara ait bilgisinin bulunmad inanc ile mr boyunca taat ve ibadetlerle megul olan bir kimse kble ehlinden deildir. Ehl-i Snnet'e gre, Kble ehlinden hi kimseye kfir denilemeyeceinden, kasdedilen kfr almetlerinden herhangi bir emare bulunmadka kble ehline kfir denilemez. Bunu renince bil ki, kble ehli zikrettiimiz zere inan esaslarnn hepsinde ittifak etmilerdir. Sfat, amellerin yaratlmas, iradenin umumlii Allah kelmnn kadm oluu gibi baka esaslarda ihtilf etmilerdir. Ki bu mnakaalarda gerein tek olduunda phe yoktur. Yine kble ehli, bu dier esaslara inanmak sebebiyle hakka muhalif olan kimseye kfir denilmesi ve byle bir hkme itimat edilip edilmeyecei hususunda da ihtilfa dmlerdir. mam E'ar ve kendisine uyanlarca byle bir kimse kfir deildir. mam afi'nin: Hattabiye taifesinden baka hava kiilerden hi kimsenin ahitliini reddetmem. nk onlar yalan konumann hell olduuna inanyorlar. eklindeki sz de bunu bildirmektedir. Muntek adl kitapta Eb Hanife'nin yle dedii rivayet edilmitir: Kble ehlinden hi bir kimseye kfir, demeyiz. Mctehitlerin ounluu da bu grtedir. Bizim mezhebimiz mensuplarndan baz limler muhaliflerin kfr ile hkmediyorlar. Mtezile'nin eskileri, Allah'n sfatlarnn kadm olduunu ve kullarn ilerinin yaratlm bulunduunu syleyen kimsenin kfir olacan sylemilerdir. stad Eb shak ise, bize kfir diyenleri tekfir ederiz; kfir demeyenleri tekfir etmeyiz, demitir. mam Rz, kble ehlinden hi bir kimsenin tekfir edilmemesini tercih etmitir. Yukardaki mkln zm iin yle bir cevap da verilmitir: Kble ehline kfir dememek kelm limlerinin grdr. Kble ehline kfir demek ise mtehitlerin grdr. Dolaysyla iki zd gerekmez. Bunda bir mahzur yoktur. Bunun byle olduuna teslim olsak bile fakihlerin Kble ehline kfir demesi, muhaliflerin grlerini reddetmek konusunda tehdit iin olmas da caizdir" Birinci gr kble ehli mslmanlara sayg icabdr. nk kble ehli her konuda bizimle beraberdirler. Tvbeleri Kabul Etmek Allahn Bir Ltfudur.
nan esaslarna ilve edilen hususlardan biri de tevfe bahsidir. nce bil ki, tevbeyi kabul etmek, gnahlardan dolay gelecek olan azab kaldrmaktr ki, bu aklen Allah Tel zerine gerekli deildir. Belki tevbeleri kabul etmek Allah'n bir ihsandr. Mutezile ise bu gre de muhaliftir. Tevbe edenin tevbesinin kabul e dilmesine gelince bir gre gre, mit edilir, fakat kesin deildir. Allah Tel'nn; Allah, dilediinin tevbesini kabul eder. 544[544]sz de buna delil olmaktadr. Allah Tel tevbenin kabul edilmesini kendi dilemesine balamtr. Bu sebeple Allah ve Resulnn, tevbeleri halis olmasna ramen, savata Hz. Peygamberle birlikte savamaktan geri kalan, harbe katlmayanlarn tevbelerinin kabuln tehir etmilerdir. Kfrden dolay yaplan tevbe byle deildir. Bu trl tevbe kesinlikle kabul edilir. Saha be ve selefin icma ile bu hususu biliyoruz. Zira onlar namazlarn ve dier ibadetlerini kabul ettii gibi gnahlarndan dolay tevbelerini kabul ettii iin, Allah'a yaklarlar. Yine Sahabe ve selef, kfirin tevbesinin kesinlikle kabul edileceini sylyorlar. Konevi de ayn gr zikretmitir. Bu konuda yle demek de mmkndr: Ehl-i Snnet limlerinin, tevbe edenin tevbesinin kabulnn kesin olmadn sylemeleri, artlarn haiz olduu konusunda kesin bir bilgi bulunmad iindir. Zira artlarn toplamayan tevbeler oktur. Kfrden dnmekse byle deildir. Bunda zahir ynden sadece ikrara itibar edilir. in derinliklerini Allah bilir. Bu sebepten selef limleri Allah Tel'nn: nsanlardan bir ksm inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne inandk, derler. 545[545] yetinden korkarlard. Esasta szn umum mnasna itibar edilip husus sebeplere itibar edilmez. Bu yetin mnafklar hakknda indiini ileri srerek itiraz ve sual lzm gelmez. Allah Tel'nn: Tevbe edenin tevbesini Allah kabul eder. yetinin mnas ise Allah tevbe etmek isteyeni tevbeye muvaffak klar, demektir. Baka bir yette de Allah Tel yle buyuruyor: Allah tevbeleri kabul eder ve sadakalar (zekt ve r) alr. 546[546] Bu yet mminler hakknda buyurulmutur. Allah'n verdii haber ise hak olup vaadi de dorudur. Bunu inkr etmekse kfrdr. Nitekim baz limler de byle hkmetmilerdir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de tevbe konusunda yle buyuruyor: Gnahndan tevbe eden, gnahsz gibidir. 547[547] Hz. Peygamber ile birlikte savaa katlmaktan geri kalanlarn, tevbelerinin kabulnn tehir edilmesi ise Hz. Peygamber onlarn kalblerindeki dnceyi bilmedii ve Allah'a kar edebi muhafaza etmek iindir. Bu konuda Hz. Peygamber kendi bana hkm vermemi, Allah'tan bir emir gelmesini beklemitir. Allah Tel'nn, onlarn tevbelerinin kabuln aklamay tehir etmesinin sebebi onlar bir daha byle bir ie dnmekten menetmek iin olsa gerektir. Umdet'n -Nesefde yle deniliyor: Baka byk gnaha devam etse de byk bir gnahtan tr tevbe edenin tevbesi kabul edilir. Ve tevbe ettii gnahtan tr azab edilmez. Mtezile'den Eb Him bu gr kabul etmemektedir. Kitapta sonra yle devam ediliyor: Byk gnahlardan tevbe etmek, kk gnahlardan tevbe etme yerine gemez. Ehl-i Snnet'e gre, byk gnahlardan tevbe eden kiinin kk gnahlar sebebiyle azab edilmesi caizdir. Hariclere gre ise tevbesiz ld takdirde Allah'a kar isyan eden kii, bu isyan ister kk olsun, ister byk olsun, kfirdir; Cehennem'de devaml olarak kalacaktr. Mutezile bu meselede daha geni dnerek yle demitir. Eer iledii gnah byk ise imandan kar, fakat kfre girmez. Ancak byle bir gnahkr Cehennem ateinde devaml olarak kalacaktr. Eer iledii gnah kk ise, ve byk gnahlardan saknmsa bundan tr bir mminin azab edilmesi caiz deildir. Eer kk gnahlarla birlikte byk gnah lar da ilemise affedilmesi caiz deildir. Onlarn btn bu grlerini Allah Tel'nn u ayeti reddetmektedir. irkten baka btn gnahlar diledii kimselerden mafiret eder. Bu yette Allah Tel'nn baz gnahkrlarn gnahlarn tevbesiz olarak affedeceine iaret vardr. Biz bunun herkes hakknda bu tyin edilmi olup olmadn bilemiyoruz. Ancak herkes iin, Allah azab m edecek, yoksa af m edecek olduunu belirlenmi olarak bilemiyoruz. nk yet byle bir noktay teyid etmiyor. Ancak baz hadisler buna dellet etmektedir. Bunlardan biri de: Her ne kadar zina da etse, hrszlk da yapsa L ilahe illellah, diyen Cennete girer hadisidir. Sahabe ve Tbin'un ounluu ile Ehl-i Snnet vel Cemaat'n gr de budur. Sonra bize gre, kfr ile kfr dndaki gnahlarn, a ffedilme ve edilmemesi noktasndaki fark eyh Eb Mansr el-Mtridinin Tevhd kitabnda zikrettii u husustur: phesiz kfr inanlan bir yoldur. Zira mezhep ebedi inanla inanlr. Bu sebeple kfir ebediyyen azab edilir. Dier gnahlarsa ebed olarak ilenmedii iin, bunlarn cezas da affedilmedii takdirde belli zamanlar iindir. Bu hkm si olanlar iindir. As olmayan iyiler hakknda ise Tahav yle diyor: Mminlerden iyi olanlarn affedilmelerini ve Allah'n rahmeti ile Cennete konulmalarn mid ederiz. Burada mid kelimesi kullanlmasnn sebebi imdiki durumda iyilikleri grnd ve ileride ne olacaklar belli olmad iindir. yi amellerse mkafat gerektirmez. Belki mkfat Allah'n rahmeti ve ihsannn eseridir. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve Sizden biri Cennet'e kendi ameli ile girmeyecektir. Kendisine Sen de mi y Reslellah? sorusu sorulunca:
544[544] 545[545]
Et-Tevbe: 9/15. El-Bakara: 2/8. 546[546] ra: 42/25. 547[547] bn-i Mace ve Beyhak'den naklen Miktl -Mesabh, c. I, s. 725, H. No. 2363.
Evet, ben de, ancak Allah beni rahmeti ile rterse bu mstesna buyurdu. 548[548] Yaptnz ameller sebebiyle Cennet'e girin. 549[549] yetine aykr deildir; nk Allah Tel'nn Cennete sokmak suretiyle ihsanda bulunaca kimseler ancak iyi amelde bulunanlar olacaktr. Bu ekilde Allah Tel kulunu bir bakma yapt iyi i sebebiyle Cennet'e sokmu olur. Bazlar da bu yetin mnasn yle tevil ederek hadis-i erif ile telif etmee almlardr: Cennette taatlara gre dereceler vardr. Bu yetin takdiri yledir. Cennetteki derecelerinize girin. Derece amelin eseri, girmekse yalnz Allah'n fazldr. nk Allah Tel zerine hi bir ey vacib olmaz. Cennette ebediyyen kalmaksa niyete baldr. Yine mmin ebedi inanca sahib olduu iin Cennette ebed olarak kalacaktr. Nitekim kfirlerin Cehennemde kalmas da yalnz Allah'n adaleti ile olacaktr. Cehennem tabakalarnn en aasna ve en yakcsna gitmeleri durumlarnn deiikliine baldr. Ebediyyen kalmalar ise mminlerde olduu gibi ebed inanlar ve niyetleri sebebiyledir. Sonra bize gre, byk gnahlarn efaat aracl olmakszn tevbesiz olarak affedilmesi bize gre caizdir. efaatla affedilmesi ise daha evldr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de: Benim efaatim mmetimin byk gnah sahipleri iindir. 550[550] Bunun ise Cehennem ateine girmeden nce vuku bulmas da Cehennem ateine girdikten sonra vuku bulmas da muhtemeldir. Mtezle'nin bu efaati, derece ykseltmesi ile kaytlandrmas, efaatin byk gnah sahiplerine tahsis edilmesine aykrdr. Mtezile'ye gre af mmkn olmaynca efaatta fayda yoktur. Bu konuda: Onlara efaatlarn efaati fayda vermez. 551[551]yetini delil getiriyorlar. Bununla beraber bu yet, mfessirlerin ittifak ile kfirler hakknda inmi olmasna ramen, Mutezile bu yeti dvalarna delil olarak getirmilerdir. Bizim limlerimiz ise aksine bu yetle efaatin mminler iin sabit olduunu istidlal ediyorlar. nk bu yette kfirlere efaatin fayda vermeyeceini zikretmesi onlar teh -did iindir. Eer kfirlerden bakasna da efaat fayda vermeyecek olsayd, kendilerini ktleme babnda kfirleri tahsis ed erek zikretmekte bir fayda olmazd. Sonra bil ki, phesiz iyilikler ktlkleri yok eder. Allah Tel bu noktay bir yetle beyan buyuruyor. Ancak bu ktlklerin yok edilmesi kk gnahlara mahsustur. yilikler ise kfrn dnda dier gnahlarla yok olmaz. nk Allah Tel yle buyuruyor: Kim inanmayp kfr ederse onun btn amelleri yok olur. 552[552] Fasklk ise mutlak mnada kfr, demek deildir. Amellerin yok edilmesi noktasnda kfre ilhak edilemezler. Mutezile bu gre de muhaliftir: Zerre kadar amel ileyen onun karln grecektir. 553[553] yeti, iyi amel ileyip hayr da yaptktan sonra kfir olarak len kimsenin ldkten sonra yapt bu iyiliin mkfatn grecek, manasn ifade eder, denilemez. Bu gr ittifakla batldr. Zira biz deriz ki; bu yetin manas kfir hirette deil de bu iyiliin mkfatn dnya hayatnda grr, demektir. Nitekim mminler de hirette gnah ve ayplardan beri olabilmek iin dnyada iken irtikab ettii baz ktlklerin cezasn yine bu dnyada baz bel ve musibetler sebebiyle eker. bn-i Abbas (r.a) diyor ki; mmin, yahut kfir iledii hayr yahut ktln cezasn Allah Tel mutlaka ona gsterir. Mminin gnahlarn rterek yapt iyilikler sebebiyle onu mkfatlandrr. Kfirin ise iyilikleri reddedilip ktlklerinden tr azab edilir. Akidet't-Tahavi rihi demitir ki: Bir kimse irkten dnp mslman olsa ve irkin dndaki gnahlarndan tevbe etmese, mslman olmadan evvel iledii gnahlarndan dolay cezalandrlacak mdr, yoksa irkin dndaki gemi gnahlarndan tevbe etmesi mi lzmdr? Mesel; bir kimse zina iinde srar ettii yahut ikiye devam ettii halde mslman olsa, kfir iken yapt zinalardan ve itii ikilerden dolay cezaya arptrlacak mdr? Yoksa mslman olunca bunlardan dolay da tevbe etmi olmas m gerekecektir? Yoksa umum olarak btn gnahlarndan m tevbe edecektir? En dorusu mslman olunca dier gnahlardan da tevbe etmesi gerektiidir. phe yok ki bu gr, kfirlerin de iman dndaki emirlerle mkellef bulunduunu kabul edenlerin grne bir katlmadr. Bizim mezhebin salam olan gr bunun aksidir. Yni mslman olmakla dier gnahlardan tevbe etmek gerekmez. Ancak kul haklar ile ilgili bulunan baz noktalarda tevbe etmesi ve haklar demesi gereklidir. Bu mesele yerinde aklanacaktr. Evet, byle bir kimseye nce irkten, sonra dier btn ktlklerden tevbe etmek ve bu ktlkleri bir daha ilememee azmetmek gerekir. Sonra tevbenin, gnahlarn mafiret edilmesine ve bunlardan tr kulun azabedilmemesine sebep olmas konusunda ilim adamlar arasnda ihtilf yoktur. Ve tevbeden baka btn gnahlarn mafiret edilmesine sebep olacak bir ey de yoktur. Nitekim Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: De ki, ey kendilerine kar israfa dalan kullarm! Allah'n rahmetinden mid kesmeyin. Muhakkak Allah btn gnahlar mafiret eder. 554[554] Bu yeti kerme kfrden tevbe etmi bulunanlara mahsustur. nk Allah Tel kendine e koulmasn
Mslim, c. IV, s. 2170, H. No: 2817. En-Nahl: 16/32. 550[550] Tirmiz, Eb Davd'dan naklen Miktl -Mesabh, c. III, s. 81, H. No:5598. 551[551] Mddesir: 74/48. 552[552] Maide: 5/5. 553[553] Zzl: 99/7. 554[554] Zmer: 39/53.
548[548] 549[549]
affetmez. Bunun iin Allah Tel: Allah'n rahmetinden mid kesmeyin buyurmu, b yetin devamnda da: Rabbinize dnn. 555[555] buyurmutur. Sonra bil ki, tevbe lgatte dnmektir. Tevbenin birka mertebesi vardr. Biri ktlkten tevbe, dieri halkn tevbesi, ncs gafletten tevbedir. Gafletten tevbe etmekse Allah'n has kullarna aittir. Bu trl tvbeye Evbe ad da verilmektedir. Allah TeI'nn peygamberler hakknda; Muhakkak o, tevbe etmek suretiyle Allah'a ynelendir. 556[556] Muhakkak Allah kendine dnenleri mbala ile mafiret edicidir. 557[557] Yni ktlkten taata dnenleri affeder. Evvbin namazndan bahseden hadis-i erifteki evvabin'den maksat, akam ile yats arasn taatla ve Allah'tan bakasn dnmekten tevbe etmekle geirmektir. Bu da ariflere ve Allah'n gerek Tevhd ehli kullarna mahsustur. Nitekim bn -i Fand yle diyor: Gnlme sehven de olsa senden bakas hakknda bir irade gelse dinden dndme hkmederim. eriatta ise tevbe, bir daha dnmemeye azmetmekle beraber ktlk olmas bakmndan, ktlklerden piman olmaktr. Kelmclar da ayn ekilde bu tarifi yapmlardr. Bu tarifte ktlkten kaydn koymann sebebi, mubah, bir iten yahut taattan dolay pimanlk duymaya tevbe denmemesine binaendir. Ktlk olmas ynn den, sz ise zellikle konulmutur. Zira bir kimse arab midesine dokunduu, yahut ban dndrd, ksaca shhate zararl olduu iin imemee azmederse buna tevbe denilmez. Bir daha dnmemeyi azmederek, kayd ise pimanln ancak bu ekilde gereklemesine binaendir. Bu sebeple hadiste: Pimanln tevbe olduu sylenmitir. Mevkf adl kitabn rihi diyor ki; bu hadise, gemite bir ie piman olan kii imdiki durumda yahut gelecekte bu ii yapmak isteyebilir, tarznda itiraz edilmitir. Bir daha dnmemek zere kayd bu mahzuru ortadan kaldrmak iindir. Hadiste geen pimanlk ise tam pimanlk mnasna hamledilmitir. Bu tam pimanlksa bir daha o ktl ilememee azmetmekle olur. Bu itiraz reddedilerek: Ktlk olmas ynnden ktlkten pimanlk duymak zaten bu ekilde bir azim sahibi olmay gerektiriyor. Bu gerektirmenin aklen ve naklen yasaklanm olduu aktr. lim adamlar bu meseleyi yle aklamlardr: Bir ktlkten tevbe edip dierinden dnmemek Ehl-i Snnet'e gre sahihtir. Mutezile ise bu gre aykr dnmektedir. Yine ilim adamlar tevbenin rknlerinin olduunu aklamlardr. Bunlardan biri gemie pimanlk olmak. kincisi o ii brakmak, ncs o ktl bir daha yapmamay azmetmektir. En iyisi yle demektir: Pimanln mnas tevbe demektir. nk piman olmak tevbenin esaslarndan bi ridir. Bu Hz. Peygamber'in: Hac, arefe gndr hadisi gibidir. Sonra bu pimanlk iki imek gibi kul ile Allah arasndaki gnahtan tr ise onun erkn ve esaslar bu ekildedir. Namaz, oru ve zekt gibi Allah haklarndan olup bu haklara tecavz ederse bunun tevbesi nce Allah'n hakkna tecavz ettiinden tr tevbe et mek sonra bir daha bu ktl ilememee azmetmektir. yle ki bir vakit namaz vaktinden tehir etmemeyi azmetmek gerekir. Sonra bu ibadetlerden ifa edemediklerini kaza etmektir. Eer kulun iledii gnahlar kul haklarna talluk eden gnahlardan olup maln zulmen almak kabilinden ise, bu kiinin tevbesinin sahih olmas nce yukarda Allah'n haklar sz konusu edilirken bahsedilen artlara riyet etmek, sonra da mal sahiplerinin mallarn iade edip imdiki durumda ve gelecekte kendilerinden helllik istemek suretiyle onlar raz etmektir. Yahut bu ii yerine getirecek bir vekil tyin etmektir. El-Knye adl kitapta yle yazlmtr. Bir kimse gasb, zulm, ve cinayetler yolu ile birok insana borcu bulunsa ve bu kimseleri tanmad iin tesbit edip verme imkn bulunmasa, borcunu demek niyetiyle onlarn hakk kadar mal fakirlere sadaka olarak datr. Ve Allah Tel'ya kar da tevbe eder. Bu mal fakir olan ana babasna yahut ocuklarna verse zrl kabul edilir. Yine bu kitapta yle yazlmtr: Bir kimsenin deiik insanlara fazla para alp, noksan mal vermek gibi borcu bulunsa, borcunu demek iin alacakllar aratrdktan sonra bulamayp bu deerde bir elbiseyi fakirlere sadaka verse bu bor onun uhdesinden kar. Bundan an lalyor ki, borcunun cinsinden sadaka vermek art deildir, deerince baka bir varlk vermek yeterlidir. Kdhan fetvasnda yle yazlmtr: Bir kimsenin hasmna borcu bulunsa ve alacakl kii lse, mirass da bulunmasa hak sahibinin hakk yerine borcu cinsinden bir mal fakirlere datr ki bu hak Allah'a emanet edilmi olur. Kyamet gnnde Allah Tel bu hakk alacaklya ulatrr. Bir mslman bir zimmden gasb yolu ile mal alsa, yahut alsa Kyamet gnnde o mslman bu zimmnin hakkndan tr azab edilir. nk zimm'nin affetmesi mid edilmez. Zimmnin hasml mslmannkinden daha iddetlidir. Sonra borlunun alacaklya: Senin bende alacan vardr onu hell et gibi belirsiz bir sz m sylemesi, yoksa borcunun miktarn belli ederek mi helllik istemesi gerekir? Bu konuda En Nevazil adl kitapta yle yazlmtr: Bir kimsenin baka birinden alaca olsa ve alacann miktarnn tamamm bilmese ve borlu kii beni ibra et dese, alacakl da: ibra ettim dese Nusayr rahimehullah'a gre, borlu, ancak alacaklnn bildii kadarndan ibra edilmi olur. Muhammed b. Seleme ise, Btn borcundan kurtulur diyor. Eb'ul -Leys essemerkand ise, dnya mahkemesine gre Muhammed b. Seleme'nin dedii dorudur. hiret hkmne gre ise Nusayr'n dedii dorudur, diyor.
Zmer: 39/54. Sd: 38/17. 557[557] sr: 17/25.
555[555] 556[556]
El-Kinye adl kitapta yle deniliyor: Bir kimsenin zerinde bakasnn haklar bulunsa ve hak sahipleri ile helllasa, fakat haklarn tafsiltna girmese, bu ekilde hak sahibi hakkn hell etse, borcunun tafsiltna girdii takdirde hakkn hell edeceini bilirse mazur tutulabilir. Eer hell etmeyecei kanaatnd a ise mazur deildir. Bazlar da bunun gzel olduunu sylemitir. el-Hlsa adl kitapta yle deniliyor: Bir kimse baka birine, bende olan btn haklarn hell et, dese o da hell etse ve onu bortan kurtarsa, eer hak sahibi bu sz syleyen kimsede hakk bulunduunu biliyor idiyse cma ile hkm vermek bakmndan o kii borcundan beridir. Fakat din bakmdan mam Muhammed'e gre bortan beri olmaz. Eb Yusuf'a gre ise bortan kurtulur. Fetva da Eb Yusuf'un sz zerinedir. Eb Yusuf'un bu fetvas Eb'ul Leys'in tercih ettii gre aykrdr. Eb'ul -Leys'in sz takvaya mebni olsa gerek. Fakat, gybet ve iftira gibi erefle ve namusla ilgili konularda olursa, tevbesinin kabul olmas iin bu haklar, o takdirde hem Allah hakkna riyet etmesi hem de syledii sz haber vererek sahibinden helllik istemesi gerekir. Eer bu ekilde helllik almak mmkn olmazsa, bulduu zaman hak sahipleri ile helllamay niyet etsin. Hak sahipleri yani dedikodu edilen kiiler iftira edilenler, haklarn hell ederlerse haklar der. Eer bun larn hepsini yapmaktan da aciz kalrsa, mesel; hak sahibi lm, yahut kaybolmusa o zaman Allah'a kar istifar etmek lzmdr. Allah'n fazl ve kereminden umulan kendi ihsan hazinesinden hak sahiplerini raz klmas umulur. nk Allah ziyade kerem, rahmet ve merhamet sahibidir. Ravdat'l-Ulem adl kitapta da yle deniliyor: Zina eden tevbe edince Allah Tel onun tevbesini kabul eder. Fakat gybet eden kii tevbe edince dedikodusunu yapt kiiyi raz etmedike Allah onun tevbesini kabul etmez. Ben derim ki: Bu gr, Zina dedikodudan daha ktdr. eklinde rivayet edilen hadisin mnas olsa gerektir. Fakih Eb'ul-Leys es-Semerkand bu konuda yle diyor: lim adamlar hasmlar ile helallamadan dedikoducularn tevbesinin caiz olup olmad hakknda ihtilfa dmlerdir. Bir ksm caizdir, demitir. Bir ksm da caiz deildir, demitir. Bize gre, bu mesele iki ekildedir: Biri eer dedikodu ile ilgili sz, dedikodusunu yapt kiinin kulana gitmise, onun tevbesi, bu kiiden helllik istemektir. Eer bu sz kulana gitmemise Allah'tan mafiret dilesin ve iinden bir daha byle bir sz sarf etmemeyi niyet etsin. Dedikodu Ve ftirann Tevbesi : Bavdat'l-Ulem adl kitapta yle denilmitir: Eb Muhammed'e sordum: Dedikodu eden kii, dedikodusu arkadann kulana gitmeden tevbe ederse tevbesi kabul edilir mi? diye sordum. Evet, o dedikodusu gnah durumuna gelmeden tevbe etmitir. cevabn yerdi. Yani bu dedikoduya henz kul hakk karmamtr. Zira dedikodu, dedikodu edilenin kulana giderse ancak gnah ol maya intikal eder. Ben yine sordum, dedim ki: Eer bu dedikodu tevbe ettikten sonra sahibinin kulana giderse ne olur? Bu soruma karlk: Tevbesi batl olmaz. cevabn verdi. Belki Allah Tel dedikodu yapan tevbe ettii iin, dedikodu edileni de zld iin affeder. nk Allah Tel kerem sahibidir. Tevbeyi kabul ettikten sonra tekrar reddetmesi anna yakmaz. Belki ikisini de affeder. Burada ii Allah'n keremine ve ltfuna balad aikrdr. nk o kiinin tevbesinin kabul edilmesinin, dedikodu edilen kiinin bu sz bilmemesi artna bal olmas ihtimali vardr. Fakat bir kimse bakasna iftirada bulunsa ki iftira bir kimsede olmayan eyi ona isnad etmektir bu i ftira edenin yerde tevbe etmesi gerekir. Birincisi iftirada bulunduu topluluk arasna gidip Ben falancay sizin yannzda byle byle andm. Bilmi olun ki ben bu szde yalancym. demesi lzmdr. kincisi, iftirada bulunduu kiiye gidip onu bu kon uda raz klmak ve helallik almaktr. ncs: Allah'n hukukunda olduu gibi adabna uygun ekilde tevbe etmektir. ftiradan daha byk bir gnah yoktur. Sonra dedikodusunu yapt bir kimseye Seni dedikodu ettim. Hakkn hell et. demek yeterli midir ? Yoksa dedikodunun konusunu ona aklamak zorunda mdr? bn'l -Acem El-Mnsik adl kitabnda, gybet konusunda Eer bildirmesi fitneye sebep olacan biliyorsa, dedikodunun konusunu sahibine bildirmez diyor. Bize gre, mehul haklardan ibra etmenin caiz olmas da buna delil tekil etmektedir. Ancak sonra dedikodu edilen kiinin, helllik isteyen kiiyi ibra etmesi mstahaptr. nk bu ekilde arkadan gnahtan kurtarm oluyor. Bylece kendisi de byk bir mkfatla kurtulmu oluyor. El-Mltakt adl kitapta yle deniliyor: Bir kimsenin baka birinde alaca bulunsa ve bu alacan tahsil etmee gc yetmese, bu borcu o kiinin boynunda brakmaktansa, onu ibra etmesi ve hakkn hell etmesi onun iin daha hayrldr. EI-Knyede ise, iki hasmn, bir anlamazlk sebebiyle tokalamas helllik talebidir, denilmektedir. ereflEimme'den rivayet edildiine gre, iki kii birbirine svse helllamalar vacip olur. Bu fetvalar, halk arasnda ilim adamlar arasnda mehur olduu zere; dedikodu yaygndr, herkesin dieri zerinde hakk vardr. Dolaysyla birbirine kar haklarn karlkl olarak yaptklar dedikodu ile demi olurlar. dncesi kabul edilemez. El-Knyede kaydedildiine gre, bir kimse dier bir kimseye eziyet etse, sonra bu kiiye st ste birka kere selm verse ve bu kii de selmn alsa, gzel davransa; yle ki kendisine hakkn hell ettiini zannetse bu kiinin mazereti kabul deildir. Eziyet ettii kiiden helllik istemesi vaciptir.
ereful Eimme el-Mekki'den yle dedii rivayet edilmitir. Eziyet eden hemen o anda helllik istemez. nk o kii gazabla doludur, beni affetmez, derse tehir ettiinden tr mazereti kabul deildir. El-Kirman, el-Mensik adl kitabnda bu konuda diyor ki; sonra salam bir ekilde eer tevbe ederse, kesinlikle ve eksiz, phesiz olarak kabul edilir, reddedilmez. nk Allah Tel nassn hkm ile bizlere vaatta bulunuyor: O Allah ki kullarndan tevbeyi kabul eder ve ktlkleri af feder. 558[558] buyuruyor. Hi kimse iin Tevbenin kabul Allah'n dilemesine baldr demek doru olmaz. Zira bu, halis bir cahilliktir. Bunu syleyenin kfir olmasndan korkulur. nk bu tevbelerin phesiz ve kesinlikle kabul konusunda Allah'n kesin bir vaadidir. Tevbe eden kii eer doru ise tevbesnin kabul edilmesi konusunda pheye dnce, o tevbe ve bu inanla ilk gnahndan daha byk bir gnaha girmi olur. Bundan ve helake gtren btn dnce ve davranlardan Allah'a snrz. mam Gazali'nin sz bu konuya aklk getirmektedir: Tevbe artlarn toplad zaman mutlaka makbuldr. Tvbekar olan kii yalnz, tevbesinin artlarna uygun olup olmad konusunda pheye der. Kabul edileceini dnd iin bunu bildii tasavvur edilse de haddizatnda tevbenin mutlaka kabul e dilme yolu olduunda bizi pheye sevketmez. Biz ise yle deriz; Tevbenin tarifinde Gc yettii zaman szleri u sebebe dayanmaktadr: Bir kimse zina yapmaya gc yetmedii ve kudretten kesildii iin bu ii terk ederse buna tevbe denilmez. El-Mevkf adl kitabtada byle yazlmaktadr. Mevkf rihi diyor ki; bu kaydn faydas udur: Ktl terk etmeye az metmek mutlak deildir ki kudreti kaybolan kimseden olmas dnlsn... Belki bu azim, ii yapma kudretinin var olduunu farz etmekle kaytldr. Bu sebeple o azim bu kudrete sahip olmayandan vaki olaca da dnlebilir. Bu takdirde bu kudrete kesinlikle yok denilemez. Bu konudaki aratrmann neticesi midi'nin szdr. Biz, gelecekte ii yapmaya ehil olduu zaman gc yeterse, kaydn u sakncaya gre koyduk; bir kimse zina etse sonradan zina etme kudretinden kesilse, yahut lme yaklasa gelecekte ii terk etmeye azmetmesi tasavvur edilemez. Bununla beraber yaptna piman olursa selefin ittifak ile tevbesi kabuldr. Eb Haim'in ise bu konuda bir kimse zina ve dier ktlkleri yapma kudretinden kesildii zaman, ciz olduu iin tevbesi kabul ve sahih olmaz sz batldr. nk lm korkusu getiren bir hastala yakalanm kii, gelecekte bu ii yapmaktan aciz olduunu kesin olarak bilse de ittifakla yapaca tevbe sahihtir. Btn Gnahlardan Tevbe Etmek. Sonra bil ki btn gruplarca mslman olmak isteyen kiinin kk byk btn gnahlardan tevbe etmesi gereklidir. Bu gnahlar ister zahire talluk eden iler olsun, ister i yap ile ilgili batn ahlkla ilgili olsun arada bir fark yoktur. Sonra kendini szlerinde, ilerinde ve davranlarnda Allah korkusu ile dinden kacak hususlardan korumas gerekir. nk dinden kmay gerektiren sz, i ve davranlar, yaplan amelleri iptal eder; gelecekteki sonunun kt bir durumda neticelenmesine sebep olur. Eer Allah takdir etmi de kendisinden dinden kmay gerektirecek eyler karsa bunlardan derhal tevbe eder ve Kelime-i ehdeti yeniler ki saadet kendisine dnsn. Hlsa adl kitapta kaydedildiine gre can ekime halindeki iman kabul deildir, fakat tercih edilen gre gre bu durumda tevbe kabuldr. Bu rivayetin akla aykr olduu aktr. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in yle dedii rivayet edilmitir: phesiz Allah, can ekime durumuna gelmedike kulun tevbesini kabul eder. 559[559] Belki Allah Tel'nn: O kimseler ki, ktlklerde srar ederken onlardan birine lm geldii ve hayattan midini kestii zama n, ben imdi tevbe ettim, der. O kimseler iin tevbe kabul deildir. Kfir olarak lenlere tevbe yoktur. 560[560] yetinde aka beyan edilmitir. Bu sebeple herkesin inanlmas gerekli hususlar bildiinden daha kuvvetli bir ekilde kfr gerektiren hususlar bilmesi gerekir. Zira inanla ilgili hususlarda sadece icmali iman etse yeterlidir. Fakat kfr gerektiren birinci ksm bilgiler byle deildir. zellikle bizim Mezhebin imam Eb Hanife'ye gre bu konuda tafsiltl bilgi bulunmas gerekir. Bu sebeple: Maksadn hasl olmas bakmndan slm'a girmek kolaydr. Fakat slm'n hkmleri zerinde devam ve sebat etmek gtr. denilmitir. Allah Tel'nn: Gerekten rabbimiz Allah'tr, deyip de sonra imanda sebat gsterenler, onlarn zerine: korkmayn, zlmeyin. Vaad olunduunuz Cennetle neelenin, diye melekler inecektir. 561[561] stikamet Kerametten stndr. Allah yolunda istikametin, bin trl kerametten daha hayrl olduu sylenmitir. Yine bu konuda bir latife
ra: 42/25. Kaynan bulamadm. 560[560] En-Nisa: 4/18. 561[561] Fusslet: 41/30.
558[558] 559[559]
nakledilir: Byezd'in komularndan birine: Mslman olsana? denildi. Buna karlk yle cevap verdi: Eer mslmanlk Eb Yezd'in mslmanl gibi ise bunun altndan kalkamam. Eer mslmanlk sizin mslmanlnz gibi ise sizin durumunuz benim hi houma gitmiyor. Umdet'n -Nesefide, ktln hell olduunu kabul etmek kfrdr, denilmektedir. Umde'nin sarihi Konev diyor ki: Umde'nin sahibi bu sznden kesin nasla yasaklanm bir ktl kasdetmi olsa gerektir. nk byle bir hkmn hell olduunu kabul etmek Kitabn hkmne aykrdr. Fakat haber -i vahid gibi zann delil ile sabit olan bir ktle gelince bunun hkmn hell kabul eden kimse kfir olmaz. Ancak fask olur. Bu haberi tevil ederse fask da olmaz. diyor. Kble Ehlinin Tekfiri Caiz Deildir. Kad Azudddin el-Mevkf adl kitabnda diyor ki; Allah' inkr etmedike, yahut Allah'a e komadka, yahut peygamberlik messesesini, yahut bize kadar gelii zaruri bilgi ile sabit bir hkm, yahut haram olan eyleri hell kabul etmek gibi zerinde ittifak edilmi bulunan bir meseleyi inkr etmedike kble ehlinden hi bir kimseye kfir denilemez. Kfir diyen fasktr, kfir deildir. lim adamlarnn Kble ehlinden hi bir kimseye kfir demeyi caiz grmeyiz szlerinden maksat, yalnz, kbleye ynelmek deildir, szleri yeterli deildir. Zira Rafzerin Gult taifesi Cebrail aleyhisselm'n vahyi indirmede yanllk yaptn, esasen Allah Tel'nn Cebrail'i Hz. Ali'ye gnderdiini, fakat yanllkla vahyi Hz. Peygamber'e getirdiini iddia ediyorlar. Halbuki bunlar kble ehli deildir. Bu Galiye taifesinden bir ksm, Hz. Ali'nin ilh olduunu iddia edecek kadar da ileri gitmilerdir. Bunlar kbleye kar namaz klsalar da kfirdirler. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in : Kim bizim kldmz namaz klarsa, bizim kblemize ynelirse, kestiimizi yerse ite Allah ve Raslnn zimmetinde bulunan mslman budur. Allah'n zimmetini bozmayn. 562[562] szuiiuen kasdedilen mn da budur Kendi stei le Kfr Kelimesini Sylemek Kfrdr. Konev demitir ki: Bir kimse kendi istei ile inanmad halde kfr kelimesini sylerse kfir olur. nk hkmne raz olmasa da o, bu kelimeyi sylemeye raz olmutur. Bu sebeple ona kfir de nilir. Bilmemek sebebiyle mazur tutulamaz. lim adamlarnn ounluuna gre bu hkm byledir. Baz limlerse baka trl dnmler, bu gr kabul etmemilerdir. Hz. Ebu Bekir'in Hilafetini Ve Sahabiliini nkr. Yine Konev diyor ki: bir kimse Hz. Eb Bekir ile Hz. mer'in halifeliklerini inkr etse kfir olur. Ben derim ki, bunun sebebi hilfetin icma ile sabit bulunmas olsa gerektir. Yahut Hz. Eb Bekir'in halifelii Hz. Peygamber'in iareti ile sabittir. Hz. mer'inki ise Hz. Sddk'in nasb etmeye iareti ile sabit olmutur. Hz. Osman ile Hz. Ali'nin halifelikleri byle deildir. Bunlarn halifeliinde icma yoktur, Hz. Eb Bekir'in sahabeliini inkr eden, Kur'an nassn inkr etmi olaca iin kfir olur. nk Allah Tel onun hakknda yle buyu ruyor : Hz. Peygamber ile Hz. Eb Bekir maarada iken Hz. Peygamber arkadana, zlme. Allah bizimle beraberdir, diyordu.563[563] Mfessirler bu yette Hz. Peygamber'in arkadandan kasdedilenin Hz. Eb Bekir olduunda ittifak etmilerdir: Tatarhaniye adl fetva kitabnda yle deniliyor Bir kimseye bunu Allah iin yap, denilse ve yapmam dese kfir olur. Bu fetvadan anlaldna gre bir kimseyi yemininde doru karmaya almak mstahaptr. Byle syleyen kimsenin kfir olmamas gerekir. Evet, eer bu kimse: Ben o ii Allah rzas iin yapmam, baka biri iin yaparm tarznda aklama yaparsa o zaman kfir olur. Sonra bilmi ol ki, tekfir konusu ok kark ve fitneye sebep olan, zerinde ok ihtilf edilen bir konudur. limlerden bir ksm, kble ehlinden hi kim seyi tekfir etmeyiz deyip bu ii umum mnada nefy ediyorlar. Halbuki bunlar biliyorlar ki, kble ehli iinde Yahud ve Hristiyanlardan daha kfir olan mnafklar vardr, ki bunlardan bir ksm imkn bulduka kfrn ortaya koyarlar. Dinden Dnmenin Hkm. Kesin ve mtevater delillerle farz oluu ve haram oluu sabit olmu hkmleri inkr eden kimse nce tevbeye davet edilir. Eer tevbe ederse ne gzel. Tevbe etmezse kfir ve mrted olarak ldrlr. Mnafklk ve dinden dnmeye sebep olan durumlar bidatlerdir, ktlklerdir. Nitekim Hallal'n es Snne adl kitabnda Muhammed b. rin'e isnad ederek yle dediini nakletmitr: En ok mrted olanlar, hava insanlardr. bn -i rin aadaki yetin onlar hakknda indiine inanrd:
562[562] 563[563]
Buhar, Sahih. Et-Tevbe: 9/40.
yetlerimiz hakknda alay yollu sz edenleri grdnz zaman, kendilerinden yz evir, yanlarna oturma; t ki Kur'an'dan baka bir sze dalalar. 564[564] Bu sebepten mctehidlerden ou bir gnahtan dolay hi kimseyi tekfir etmeyiz. szn sylemekten ekinmilerdir. Belki yle denilebilir: Hariclerin yapt gibi biz onlar her gnah sebebiyle tekfir etmeyiz. Bir eyi umum olarak nefy etmekle umumliini nefy etmek arasnda fark vardr. Esasen, her gnah sebebiyle insan tekfir eden hariclerin szlerini bozacak ekilde umumilii nefy etmek erekir. Kelm, fkh ve hadis limlerinden bir grup amel babnda bu z sylemezler. Ancak sahibi tevil de etse bunu bidata dayal inanlarnda sylyorlar ve bu sz syleyen herkesin kfir olduu ile hkmediyorlar ve hat a eden mctehid ile; dierleri arasnda bir ayrm yapmyorlar, ve her bidatnn kfir olduunu sylyorlar. Bu sz, Mutezile ile Hariclerin mezhebine yakndr. Bdatlar Birbirine Kfir, Derler. Bidatlarn kusurlarndan biri birbirlerine kfir demeleridir. Ehl-i Snnet vel-Cemaat'n gzel taraflarndan biri ise, hata edince birbirine kfir demiyorlar. Evet, her kim, Allah yaratklar yaratmadan nce bilmiyordu, derse o kimse kfirdir. Yine Allah Tel'nn cisim olduunu, mekn bulunduunu, Allah Tel zerine zaman getiini syleyen kimse de kfirdir. Byle bir kimse iin iman hakikati sabit olmamtr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Mslmana svmek fasklktr, onu ldrmekse kfrdr. 565[565] szleri Buhar ve Mslim'in rivayet ettii gibi hell olduunu kabul etmek manasna hamledilmitir. Yahut mslman olduu iin ldrmek mnasna gelmektedir. Buhari ve Mslim'de yine zikredildii zere Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in: Bir mslman kardeine: ey kfir, dedii zaman bu sz ikisinden birine dner. 566[566]hadisi, kfir olduuna inanrsa, mnasna hamledilmitir. Bil ki Kudame b. Abdillah, arap yasaklandktan sonra arap imiti. Kudame ve onunla birlikte bir grup Allah Tel'nn: man edip iyi amel ileyenler zerine, bundan byle sakndklar, gzel ilere devam ettikleri, sonra iman ve takvalarnda kkletikleri, daha sonra bu takva ile beraber gzel ilerle megul olduklar takdirde, nceden tattklar yiyecek ve ieceklerde bir gnah yoktur. 567[567] yetini tevil ederek kendisi ve kendisine uyan bir grup arap imilerdir. Bu hal, Hz. mer'e intikal edince Ali b. Eb Tlib ve dier Sahabilerle birlikte, eer onlar gnahkr olduklarn itiraf ederlerse had cezas ile cezalandrlmalar, hell olduunda srar ederlerse ldrlmeleri gerektii zerinde ittifak etmilerdir. Hz. mer Kuddame'ye yle demitir. Hata ettin. Senin gidecein yer ukurdur. Eer sen Allah'tan korkup ona inansaydn ve iyi amel yapsaydn iki imezdin. Bu yetin esas ini sebebi udur: Allah Tel arab haram kInca ve bu haram klma ii Uhud savandan sonra vaki olunca sahabeden bir ksm: arap yasak olmadan evvel arap itii halde lenlerin durumu ne olacak? Uhud savanda, karnlarnda iki olduu halde ehid olan arkadalarmzn durumu ne olacak? dediler. Bunun zerine Allah Tel yukarda zikredilen yeti indirerek orada arap imek haram klnmadan evvel iip de lenler iin bir mahzur bulunmadn aklad. Kuddme'ye uyarak bu yeti de delil kabul ederek o arap ienler sonradan piman olup hata ettiklerini anladlar ve tevbe etmekten de midlerini kestiler. Bunun zerine Hz. mer, Kuddme'ye u ayetle balayan bir mektup yazd: Hmm. Bu kitap aziz. Alm olan Allah tarafndan indirilmitir. O, gnah balayan, tevbe kabul eden, azab iddetli olan ihsan sahibi Allah tarafndandr ki, O'ndan baka hi bir ilh yoktur. 568[568] Bilmiyorum, senin iki gnahndan hangisi daha byktr? Haram olan bir ii hell kabul etmen mi, yoksa Allah'n rahmetinden midini kesmen mi? (Sahabenin ittifak ettii bu husus, btn slam limleri arasnda da ittifak edilen bir husustur.) Rivayet edildiine gre, brahim b. Edhem Arefeden bir gn evvel Terviye gn Basra'da grlm. Ayn gnde yine Mekke'de bakalar tarafndan grlm. bn -i Mukatil diyor ki: Bunun caiz olduuna kim inanrsa tekfir edilir. nk bu mucizedir, keramet deildir. Bana gre ise byle bir kimse kfir deil, cahildir. Ben derim ki: (Aliyyl-kr); byle bir kimsenin tekfir de tehil de edilmemesi gerekir. nk bu mucize deil, keramettir. Zira mucizelerde muarz bir kiinin mcadelesi ve kar gelmesi gerekir. Burada ise byle bir durum yoktur. Dolaysiyle mucize de deildir. Ehl -i Snnet vel-Cemaat'a gre keramet caizdir. Ben derim ki muaraza peygamberlik iddiasnn bir parasdr. Peygamberimizden sonra byle bir iddia ittifakla kfrdr Hz. Peygambere uyan mminlerden harikalarn ortaya kmas ise ihtilafsz keramettir. Sonra bil ki, bir kimse itikat etmese de mnasn bilerek kfr kelimesini konuursa, fakat bu kelime kendisinden
564[564] 565[565] 566[566]
En'am: 6/68. bn-i Mace, c. II, s. 1259, Buhar, c. I, s. 17, K. man/19. Buhari ve Mslim. 567[567] Mide: 5/93. 568[568] Gfir (Mmin): 40/1-2-3.
zorlama olmakszn istei dahilinde karsa bazlarnca tercih edilen gre gre, kfrne hkmedilir. nk iman tasdik ve ikrarn tamamna denir. Kfr kelimesini syledii iin inkr sebebiyle ikrar da deimi olur. Fakat bir kelimeyi konuup bu kelimenin kfr gerektirdiini bilmezse, Kadhan fetvasnda bu meselede tercihsiz ihtilf zikredilmitir. yle denilmitir: Bir gre gre, bu sz syleyen bilmeme zr sebebiyle kfir olmaz. Baka bir gre gre ise bilmese de bu sz ile kfir olur. Ben derim ki en dorusu birinci grtr. Ancak bu mesele bilinmesi zarur olan dini bir mesele ise o zaman bilmemek sebebiyle zrl kabul edilmez, tekfir edilir. Mrted Kiiye slm'n Arzedilmesi. Sonra bil ki dinden dnen kiiye islm vcub mecburiyet yolu ile deil de nedib yolu ile (bir zorlama olmakszn) arz edilir. nk islm daveti kendisine daha nce ulamtr. Bu gr mam Mlik, mam afi ve mam Ahmed'in tercih ettikleri grtr. Mrted kiiye slm arz edilerek phesi giderilmeye allr. Eer bir mhlet talebinde bulunursa gn hapsedilmek suretiyle kendisine mhlet verilir. Bu mddet zarfnda yeniden imana gelirse gelir. Gelmezse ldrlr. En-Nevdir adl kitapta Eb Hanfe ve Eb Yusuf'tan rivayet edildiine gre mrted kiiye davet ve aklama yapldktan sonra ister mhlet talebinde bulunsun, ister bulunmasn, gn mhlet verilir. mam afii'nin iki sznden en doru olana gre o anda tevbe ederse eder, etmezse ldrlr. bn -i Mnzir'in tercih ettii gr de budur. Sevri rahimehullah buyuruyor ki; dnmesi umulduu mddet tevbeye arlr. el -Mebsut'da kaydedildiine gre, bir kimse ikinci ve nc kere dinden dnse yine tevbeye arlr. lim adamlarnn ounluunun gr budur. mam Mlik, mam Ahmed rahimehullah diyorlar ki; dinden dnme olay kendisinden bir ka kere tekerrr eden kimse tevbeye davet edilmez. Bizim mezhebimizde zndk hakknda iki trl rivayet vardr: Bir rivayete gre zndn tevbesi kabul edilmez. mam Mlik bu grtedir. Bir rivayete gre ise kabul edilir. Bu da afii'nin grdr, mam Eb Yusuf'tan rivayet edildiine gre bir kimse birka kere dinden dnse kendisine slm arzedilmeksizin ldrlr. nk bu kimse din ile alay etmitir. Sonra bil ki, Hanef limlerinden mehur eyh Allme Bedr er -Reid, kfr gerektiren szleri iaretleri ile birlikte toplamtr. Burada onun rumuzlarn aklayacam: Hv'l -Fetv'da yle deniliyor: Kalbi imanla tatmin olduu halde bir kimse dili ile Allah' inkr ederse, yahut kfr gerektirecek bir sz sylese, Allah katnda bu kii mmin deildir, kfirdir. Bu husus Allah Tel'nn: Kalbi iman ile tatmin edilmi olduu halde zorlananlar dnda kim Allah'a kfrederse, onlar iin iddetli bir azab vardr. Ancak kfre barn aanlar zerine Allah'tan gazab kendilerine ok byk bir azab vardr.569[569] Kfr Gerektiren Dnceyi Akla Getirmek. Hulsat'l-Fetvda yle denilmektedir; Bir kimsenin hatrna kfr gerektirecek bir dnce gelse, konutuu takdirde kfir olmay gerektirecek bu sz konumazsa bu halis bir imandr. Bu manada bir nadis de gelmitir: Peygamber aleyhisselm yle buyurmutur: eytann saptrma iini vesveseye eviren Allah'a hamd olsun. Hulsat'l-Fetvda yine yle yazlmaktadr: Yz sene sonra kfir olmaya niyetlenen kimse imdiki durumda da kfirdir. Yine ayn kitabta kaydedildiine gre, kfr kelimesini konuan kimsenin bu szne raz olarak glen kimse kfirdir. Bunun manas udur: Bu sz syleyenin durumuna raz olmamakla beraber sadece sznden holand iin, tuhafna gittii iin glerse kfir olmaz. Esas meselenin arlk noktas rzadr. Bu meseleyi glmek ifadesi ile kaydetmesinin sebebi ise, glmenin ekseriya raz olarak vukubulmasna binaendir. Bu sebeple Mecmaul-Fetvda bu meseleyi mutlak olarak zikrederek yle deniliyor: Kim bir kfr kelimesini konuup bu sz sebebiyle bakas glerse bu kimse kfir olur. Vaaz veren bir lim vaaz icab kfr kelimesini syler de cemaat bunu kabul ederse hepsi kfir olurlar. Yani bir vaiz, bir mderris, yahut bir yazar bu kelimeyi syler de okuyan ve dinleyenler de kabul ederse ve edindikleri bu bilgiye inanrlarsa kfir olurlar. Kendileri iin bir mazeret yoktur. Hadisleri nkr Etmek. EI-Muhit adl kitapta yazldna gre, eriatta mtevater hadisleri inkr eden kii kfirdir. Mesel; ipek giyinmenin erkeklere haram olmas gibi. Yine bir kimse vitir namaznn esasn inkr ederse, yahut kuluk namaznn esasn inkr ederse yine kfir olur. Burada eriat kaydn koymasnn sebebi, eriatla ilgili olmayan tevatr derecesindeki haberleri inkr edenin kfir olmayacana binaendir. Mesela; Htem-i T'nin cmertlii ve Hz. Ali'nin kuvvetlilii gibi.
569[569]
En-Nahl: 16/106.
Burada tevatrden maksat, lfz olan tevatr olmayp mnevi tevatrdr. nk ipek giymenin haram oluu, ile kuluk namaz ve vitir namazlar stlah mnadaki tevatr ile sabit olmamtr. Hz. Peygamber'den rivayet edilen haberler trldr. Birincisi mtevater haberdir. Mtevater haber, yalan zerinde ittifak etmeleri dnlemiyen bir topluluun kendileri gibi bir topluluktan rivayet ettikleri haberdir. Bu haberi inkr eden kfirdir. kincisi mehur haberdir. Mehur haber, nce gvenilir bir kiinin bir kiiden; sonra bir topluluun bir topluluktan rivayet ettii hadistir. sa b. Eban dnda btn limlere gre, byle bir haberi inkr eden de kfirdir. sa'ya gre mehur hadisi inkr eden kimse sapktr, kfir deildir. Dorusu da budur. ncs tek kiinin haberidir. Bu haber de; tek kiinin sonuna kadar tek kiiden rivayet ettii haberdir. Bu haberi inkr eden kii kfir olmaz. Ancak eer sahih, yahut hasen ise byle bir hadisi kabul etmedii iin gnahkr olur. El-Hulsa adl kitapta yle deniliyor: Bir kimse bir hadisi reddederse, ilim adamlarndan bir ksm bu kimsenin kfir olacana hkmetmilerdir. Sonradan gelen limler ise eer bu haber mtevater derecesinde ise inkr edicisinin kfir olacan sylemilerdir. Ben de derim ki dorusu budur. Ancak bir kimse tek yolla gelen bir haberi hakaret ve alay yollu inkr ederek reddederse o takdirde kfir olur. Fetv-i Zahriyye'de de yle deniliyor; Bir kimse Hz. peygamber'in Kabrim ile minberimin aras Cennet bahelerinden bir bahedir. hadisini rivayet eder de dieri (ben kabir ile minberi gryorum, orada bir ey yoktur) derse kfir olur. nk bu sz alay manasna gelmekte ve inkr mnasn ifade etmektedir. Byle bir kii gzle grnenler dndaki gayb eylere inanan kimse deildir. Zorla Hz. Peygamber'e Smek. el-Muht adl kitapta yazldna gre, bir kimse Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e smee zorlanrsa; eer kalbimden gemedii halde ve raz olmadm halde syorum, derse kfir ol maz. Bu kimse Allah' inkr etmee zorlanan kimse gibidir. Dili ile inkr edip kalbi imanla dolu olursa imanna zarar vermez. Yine kalbimden ismi Muhammed olan bir hristiyan geirdim, der de sylerse yine kfir olmaz. Yine bir kimse kalbinden baka bir Muhammed'i geirmeden zorla Hz. Peygamber'e sdrlse kfir olmaz. Ancak bu zorlamann mutlaka ldrmek, yahut sakatlanacak biimde dmek tehdidi ile olmas ve zorlayann bu ii yapmaya gc yetmesi, zorlanan m'minin de bundan kurtulmaya ve kar koymaya gc yetmemesi arttr. EI-Hulsada Eb Yusuf'tan u rivayet naklediliyor: mam Eb Yusufa halife Memun'un huzurunda: Hz.Peygamber kabak yemeini severdi denildi. Bir kimse de ben sevmem dedi. Bunun zerine Eb Yusuf bir kln getirilmesini emretti. O adam: Estafirullah bu sylediim szden ve kfr gerektiren btn sz ve davranlardan Allah'n mafiretini isterim, dedikten sonra (Ehed en l ilahe illellah ve ehed Enne Muhammeden Abdh ve reslh) dedi. Bunun zerine Eb Yusuf onu brakp ldrmedi. Bu vakann tevili yledir. O adam bu sz hakaret ve alay tarznda sylemiti. Yani zorlama tabi olarak isteyerek yaplan ilere dahil deildir. Yine El-Ecns adl kitapta kaydedildiine gre Eb Hanfe'nn yle dedii rivayet edilmitir: Peygamberlerle meleklerden bakas iin salvat getirilmez. Bunlardan bakasna, salavat getiren Rafiz dediimiz ia'nn Galiye taifesindendir. Yani Kzlbatr. Bunun mnas udur. Selmn hkm byle deildir. Bunun sebebi ise selm mslmanlarn birbirine duasdr. Bir mslmana Esselmu aleykm demekle Aleyhisselm demek arasnda bir fark yoktur. Yalnz, Al aleyhisselm demek bidat ehlinin almetidir. Bunu sylemek gzel deildir. Kraat Ve Namazla lgili Kfr Szleri. Fetv-i Zahriyyede yle yazlmtr: Kur'an yazld zaman cisimdir, okunduu zaman arazdr, diyen kimsenin kfir olduu ile hkmetmek vacibtir. Bu bahis zerinde biraz durmak gerekir. Kur'an'n yaratlm olup olmad konusunda bunun bahsi gemitir. El-Hulsa'da yle bir kayt vardr: Bir kimse tef alarak yahut kln oynayarak Kur'an okursa kfir olur. Ben de derim ki, Allah' tef alarak zikretmek de buna yakndr. Hz, Peygamber'e bu ekilde na't okumak da ayndr, Zikr yaparken el rpmak da byledir. Yine bir kimse Allah'n kitaplarndan herhangi birine inanmaz, yahut Allah'n vaadlerinden birine, yahut cezalarla ilgili ayetlerden birine iman etmez, yahut Kur'an yetlerinden herhangi birini yalanlarsa, bu kiinin durumu aktr. Kfir olduu noktasnda bir ihtilf bahis konusu deildir. Cevahir'ul-Fkh adh kitapta yle deniliyor: Can ekiine zamannda bir kimse kabirde, Kyamette Sratta, Cennet ve Cehennem'deki korkular inkr ederse yine kfir olur. Burada Cennetteki korkudan maksat oraya girinceye kadar geirilen korkular demektir. Ancak Mutezile Kabir azabna Mizana, Sratn varlna hkmetmemilerdir. Salam olan gre gre onlar bu sebeple tekfir etmek caiz deildir. Fevz'n -Nect'da yle deniliyor: Bir kimse herhangi bir mesele iin: Anlamyorum, Allah bunu neden Kur'an'da zikretmitir? derse kfir olur. Yani bu sz eer inkr eklinde ise kfir olur. Eer renmek maksadna dayal bir soru sorma tarznda ise o zaman bir mahzur yoktur. El-Muht adl Kitapta kaydedildiine gre mam zam'a: noktal Dat yerine noktal Z yahut Ashab'un -
Nr yerine Ashab ul-Cenne eklinde okuyan kimsenin durumu sorulunca: maml caiz olmaz, fakat bunu bile bile yaparsa o zaman kfir olur. buyurdu. Tetiminet'l-Fetvda yle deniliyor; Bir kimse Kur'an'la, yahut mescidle, yahut eriat nazarnda sayg gsterilen kutsal yerlerle alay ederse kfir olur. Yine bir kimse yemin ederken alay ederek ve hakaret iin Mushaf zerine ayan koyarsa, kfir olur. Cevhirl-Fikh adl kitapta yle deniliyor: Bir kimseye; Kur'an okusana, yahut Kur'an' ok okusana, denilse ve bu kimse tevil et meksizin cevap olarak da: Kur'an okumaktan doydum, yahut onu okumay irkin gryorum, derse, yahut Allah'n kitabndan herhangi bir yeti inkr ederse, yahut Kur'an'la bulunan hususlardan her hangi birini eletirirse, ktlerse, yahut Muvizeteyn'in Kur'an'dan olduunu inkr ederse kfir olur. Sonradan gelen limlerden bazlar demilerdir ki, ister tevil etsin, ister etmesin, bu szleri sarfeden kimse mutlaka kfir olur. Ancak birinci gr daha dorudur. Fetva da bunun zerinedir. Yine bir kimse Kur'an'n tamamn, yahut Kur'an srelerinden herhangi bir sreyi, yahut Kur'an yetlerinden herhangi bir yeti inkr ederse, hatta bir kelimeyi, yahut mtevater olan bir okuyu tarzn inkr ederse, yahut bir kelimenin ve yetin Allah Kelmndan olmadna inanrsa yine kfir olur. Yani bu yetin Kur'an'dan oluu zerinde ittifak olursa kafir olur. Mesel; Nemi sresindeki besmele yetinde olduu gibi. Btn srelerin evvelindeki besmelenin Kur'an'dan olduunu inkr etmek byle deildir. nk bunlar Maliklere gre Kur'an'dan deildir. filerse bu grte deildir. Haneflerden aratrc limlere gre, besmele Kur'an'dan mstakil bir yettir. Srelerin arasn ayrmak iin indirilmitir. Kur'an Okumakla Alay Etmek. Yine bir kimse Kur'an okunuunu dinlese ve alay ederek dinledii bu ses iin ,name sesidir, dese kfir olur. Kfir olmasnn sebebi okuyuun kendisi ile alay etmesidir. Fakat sesinin irkinlii dolaysyla okuyanla alay ederse o zaman kfir olmaz. Fetv-i Zahriyyede yle deniliyor: Elence tarznda bir kimse Kur'an'dan bir yet okursa kfir olur. nk Allah Tel bu konuda yle buyuruyor: Muhakkak Kur'an hak ile batl ayrandr. O elence deildir. 570[570] Kur'an'n Szlerini Kendi Sz le Kartrmak. Tetimmefl-Fetavda yle yazldr: Allah'n kelmn kendi sz yerine kullanan mesel; izdihaml bir zamanda: Biz onlar topladk yetini kendi szli gibi sylese kfir olur. Biz deriz ki, o insanlar kendisi toplayp bu izdiham meydana getirdii zaman byle bir sz sylerse ancak kfir olmas dnlebilir. Byle deilse o takdirde bir izdiham sebebiyle Allah Tel'nn bu yetini hatrlayarak zikretmesinde bir saknca yoktur. Fevzn-Nectda yine yle yazlmtr: Bir kimse dierine: Onun evini Vessemi vettarik gibi yap, derse kfir olur nk o Kur'an'Ia alay etmi olur. Ben derim ki: Yine evimi Vessemi vettark gibi yaptm demek de byledir. Cevhir'l-Fkh adl kitapta yine yle deniliyor: Bir kimse dierini: evinin st yahut az Vessemi vettarik gibidir, derse eklinde zikretmitir. Ben derim ki bunu, nceki szn takviye olarak zikretmitir. Yine ayn kitapta (Fevznnect)'da yle yazlmtr: Bir kimse dierine: orbay Kul hvellahu ehad ile piir, derse kfir olur. nk bu sz syleyen bununla alay etmeyi kasdetmitir. Zhiriyye fetvasnda yle deniliyor: Bir kimse, ihls sresi soyuldu, yahut ihls sresini soydum derse; yahut Tenzil sresini ok okuyan kimseye; Tenzil sresinin cebini boalttn, derse kfir olur. Ben derim ki; fetva sahibi burada Tenzil kelimesinden temsil manasn kasdetmitir. Bu sebeple EI Muht adl kitapta: Elem Nerah lekenin cebini boalttm, dese kfir olur. denilmektedir. nk bu szden bel ve genilik zamanlarndaki Kur'an okumaya devam manasn deil, alay mnasn kasdetmitir. Zahiriyyede yine yle deniliyor: Bir kimse, falanca nn A'tayn'dan daha ksadr, derse kfir olur. nk bu sz alay manasndadr. Yahut bir kimse bir hastann yannda Yasin sresini okuyan kimse iin alay ederek: Yasin'i lnn azna lokma yapt derse kfir olur. Yine bir kimse insanlar cemaatla namaza davet edip kendisi: Tek bama klacam, nk Allah Tel, (nnessalte tenh) buyuruyor, derse kfir olur. Bu sz de alay mnasndadr. nk byle bir sz sarf eden kii yeti kmseyerek Tenh kelimesini Trkedeki tenhalk mnasna almtr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem: Kur'an' kendi reyi ile tefsir eden kfir olur. buyurmutur. Bununla beraber yukardaki kii kelime ve mnasn deitirerek sylemektedir. El-Muhtadl kitapta yle deniliyor: Kur'an okurken aran kimseye, alay maksad ile (lmn iddetinden) Bacak bacaa dolanmtr. 571[571] yetini okuyan, yahut bir kadehi doldurup getirdikten sonra: Hem dolgun
570[570] 571[571]
Et-Tark: 86/13-14. Nebe: 78/20.
kadehler var. 572[572]yetini okuyan, yahut alay yollu : Dalar yrtlmtr de serap olmutur. 573[573] yetini okuyan, lme ve tartma yaparken: Tarttklar yahut ltkleri zaman eksik yaparlar. yetini alay maksad ile okuyan kimse kfirdir. nk Kur'an' kerim ile alay etmek kfrdr. Bir kimse bir yerin ahalisini toplayp: Biz onlar topladk, hi kimse brakmadk. yetini okursa, yahut: Biz onlar toplamakla topladk yetini okursa, yahut Onlar bizim yanmzda topladk derse kfir olur. Bu sonuncu sz ile kfir olmasnn sebebi ak deildir. nk Kur'an'da byle bir yet mevcut deildir. Yalnz Kur'an'da bulunan bir kelimeyi szleri arasnda dier szlerle kark olarak zikretmek slm limlerinin ittifak ile kfr deildir. Bununla beraber yani kfir olduunu syleyen, Kur'an'da byle bir kelimenin bulunduu hususunda hataya dmtr. Yine alay kasdi ile bir kimse Vennaziti nez'an, yahut Nz'an derse kfir olur. Kur'an'dan cret Alma le lgili Szler. Tetimmet'l-Fetvda yle deniliyor: Bir kimse dierine, mushafn cretini al dese kfir olur. Bu szn bir fkh limine, yahut bir mushaf yazcsna sylenme ihtimali vardr. Her iki takdirde de manas: Mushafn retme cretini al, yahut yazma cretini al demektir. Bu szde bir saknca yoktur. Sonradan gelen limlerin b yk ekseriyeti Kur'an'n cret karlnda retilmesini caiz grmlerdir. Bunun gibi Kur'an - Kerim'i yazmaktan dolay cret almann caiz olduunda ittifak etmilerdir. Zahiryye fetvasnda yine yle deniliyor: ki kimse mnakaa etse bunlardan biri: L havle velkuvvete ill billah dese, dieri de. L havle benim iin bir ey deildir yahut L havle vel kuvvete ill billahi ne yapaym? yahut: Lahavle alk gidermez, ekmek vermez. derse, yahut L havle anaa tirid getirmez derse kfir olur. El-Muht adl kitapta yazldna gre, bu szlerin hepsini tesbih ve tehlil iin de sylese kfir olur. Yine: Bir kimse Sbhanellah, dese dieri de buna karlk: Allah'n ismini lekeledin, yahut: Kime sbhanellah? Yahut: Sbhanellah m diyorsun? derse hepsin'e Allah'n ismini hafife ald iin kfir olur. Bu sorular renmek maksad ile sorarsa phe yok ki kfir olmaz. Kfrn sebebi, alay etmektir. Haram lerken Bismillah Demek. Yine bir kimse kumar oynarken Bismillah dese kfir olur. Bu fz satran oynarken de elencesine kt oynarken de sylerse durum ve hkm ayndr. Yine remil atarken, fal talarn atarken bir kimse Bismillah derse, kfir olur. Tetimme adl kitapta yazldna gre, bir kimse arap imee balarken, yahut zina ederken, yahut haram bir mal yerken bismillah derse kfir olur. Bu haram maldan kast, zerinde ittifak edilen halis muhlis haram olsa gerek. Yine bir kimse haram yedikten sonra, elhamd lllah derse bu kimsenin hkm hakknda limler ihtilf etmilerdir. Bir ksm limler bu sz ile haram rzk hatrlayarak sylerse, haram nimet sayd iin kfir olur. Fakat haram hell hatra getirmeden mutlak nimet ve rzk verdii iin Allah'a hamd ederse kfir olmaz, demi lerdir. Mtezile'ye gre hkm deiiktir. Zira onlara gre haram, rzk deildir. Bize gre nzk harama da, hella da amildir. En iyisini Alah bilir. Yine bir kimse bir eyi emretmek yerine bismilllah derse: mesel; bir kimse kendisinden izin istemek iin gireyim mi, yahut kalkaym m, yahut kaym m, yahut yryeyim mi? derse ve ona msaade etmek manasnda teki de Bismillah derse kfir olur. nk Allah kelmn nemsiz bir yerde kullanm, dolaysyla hakaret etmi oldu. Bu msaade etmenin izahdr. Bir eyi emretmek iin Bismillah demeye gelince, bu zamanda mesel; yemek yerken bile balayn mnasnda bismillah denilmesi ou kere det olmutur. Bu sebeple byle hareket edenlere kfir demek zordur. Hem burada bir incelik vardr. Mslmanlar bu kelime ile teberrk ederek emretme yerine byk bir nezaket icab, bismillah diyorlar. Yani Allah'n adyla ye demektir. Yahut Allah'n adyla gir, ie bala demektir. nk bismillah'taki fiiller hazf edilmitir. Bir kitap yazar kitabn yazarken bismillah, der. Fakat Allah'n adyla yazyorum. demez. Yani yazyorum, fiilini hazf eder. El-Muht adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse: Kur'an Arapa deildir derse Allah Tel'nn; Biz onu arap dilinde Kur'an olarak indirdik. 574[574] yetine kar geldii iin kfir olur. Yine bir kimse savaa kan kimseleri grse ve: bunlar pirin yiyicileridir, yemek dmanlardr, derse kfir olmasndan korkulur. Yani eer ordu mensuplarn, yalnz Allah'n savamak emrine itaatlar dolaysyla hakir grrse kfir olur. Fakat bu askerin niyetinin salam olmadn nazara alarak eer bu kelimeyi sarf ederse o takdirde bu sz kfr olmaz. Namazla lgili Kfr Szleri.
572[572] 573[573]
Nebe: 78/34. Mutaffifn: 83/3. Yusuf: 12/2
574[574]
Yine bir kimse sabah namazn klsa ve farsa olarak Sabah namazcm, yahut sabahck namazn kldm derse, yahut zalim bir idarecinin emrini yerine getirircesine: Borcumu dedim derse kfir olur. Bir kimse Vallahi namaz klmayacam, Kur'an okumayacam yahut, Bunlar yaparsam kaltaban olaym, derse, yahut Allah'n emrini kendi nefsine gre iddetli zor ve g grrse, yahut ok uzun kabul ederse, yahut: Allah malm noksanlatrd, ben de onun hakkn eksiltiyorum, namaz klmyorum gibi szler sarfederse yine kfir olur. Dorusu birinci durumda kfir olmamas, son durumda da kfir olmasdr. nk Allah'a kar gelmek iten kfr almetidir. Namaz klmayacana dair yemin etmekse byle deildir. Allah'a kar itaatta bir nevi muhalefet mnasn tamakla beraber yine de Allah'a saygdan haber verir. Bu sz sahibini imandan karmaz. El-Hlsa adl kitapta yle deniliyor Bir kimse Allah bana on vakit namaz klmay emretseydi klmazdm dese; yahut, kble bu tarafa doru tyin edilmi olsa namaz klmazdm, dese kfir olur. nk bu dnce Allah'n emirlerine aykrdr. blis'in: Kuru balktan yarattn bir beere secde etmem. 575[575] demesi gibidir. eytan ancak Allah'a kar geldii iin kfir olmutur. Secde etmeyi terk ettii iin deil. Eer byle olmasayd bir yasa irtikb etmekte dem aleyhisselm gibi olurdu. Zahriyye fetvasnda yle denilmitir: Yahut bir kle; ben namaz klmayacam, zira sevab efendinindir, derse yine kfir olur. nk kendisine Allah'n sevap vermeyeceine inanmtr. Bununla beraber sevab olsa da olmasa da efendisine mutlak itaatta bulunmas mecburdir. Aslnda klenin de sevab vardr, efendisi sebeb olduu iin ona da sevap vardr. Allah'n hazinesi genitir. mam Fahreddin er -Rz diyor ki; bir kimse Allah'n Cennetine tama ederek ibadet etse, yahut Cehennem ateinden korkarak ibadet etse yle ki Cennet veya Cehennem yaratlmasayd Allah'a ibadet etmemek inancnda bulunsa kfir olur. nk Allah'a, zatna olan saygdan ve rzasn istemekten dolay ibadet edilir. Bir kimse, o unluun yapt gibi sadece Ramazan'da namaz klp bu kldklarm fazla bile gelir. Zira her namaz yetmi kat ile kabul edilecek tir, derse kfir olur. Yine bir kimseye, namaz kl, denilse ve bu kimse: Senin emrin ile namaz klmam, dese kfir olur. nk bu Allah'n emrine kar gelmektir. Arkada ise ona Allah'n emrini hatrlatmtr. Yahut bir kimse namazn farz olduuna inanmasa yine kfir olur. Yahut bir kimse, insanlar bizim iin klyor, dese yine kfir olur. nk bu inanla namazn herkese deil de bazlarna farz olduuna inanm oluyor. Be vakit namaz, cenaze namaz gibi kabul ediyor. Fevz'n -Nect adl kitapta yazldna gre, bir kimse. Namaz klmam, nk karm ve ocuum yoktur derse kfir olur. Zira bu inanla namazn yalnz evlilere ve ocuk sahiplerine farz olduuna inanm olur. Yahut Allah'a kar gelmi olur. Fetv-i Zahriyyede yle bir fetva yer almaktadr: Bir kimse bu namaz ne kadar oktur, bundan canm sklyor. Yahut usandm, derse kfir olur. El Cevahir adl kitapta yle deniliyor. - Bir kimse namazdan doydum, yahut bana zor geliyor, derse kfir olur. Yahut; bu emri kim kolaylatrabilir? Kim karabilir? derse, Allah'n kendisine gcnn yettiinden fazla yk ykledii inanc olduu iin kfir olur. nk Allah Tel yle buyuruyor. Allah hi bir kimseye gcnn yettiinden fazlasn teklif etmez. Yahut bir kimse: Ramazan'a kadar bekleyeceim derse, kfir olur. Zira bu inan da namazn, Ramazan dnda farz olmad inancna sebeptir. Yahut namazn Ramazan dnda kendinden affedildii inancn dourur. Yahut: Bir kimse akll kiiler, yapamyacaklar iin altna girmezler, yahut: ben imtihan altna girmem, derse kfir olur. nk bu sz, ktlkler, ktlk de imtihana tbi tutulmak mnasn tamakla beraber, taat da bir imtihan saymaktr. Farzlar nkr Etmekle lgili Szler. Cevahir'ul-Fkh adl kitapta yle denilmitir: Bir kimse namaz, oru, zekt, cnblkten ykanmak gibi zerinde ittifak edilen farzlardan birini inkr ederse kfir olur. Yine zina, arap, kumar, adam ldrmek, faiz yemek, yetim mal yemek gibi Allah'n yasaklarndan birini inkr ederse kfir olur. Yine bir kimse Mslman olup bizim lkemizde yni slm lkesinde bir ay kaldktan sonra kendisine be vakit namaz, yahut orutan sorulsa ve: Bunlarn farz olduunu bilmiyorum, dese kfir olur. Ben derim ki, bu fetva namaz hakknda aktr. Fakat zekt konusunda biraz durmak lzmdr. Ancak kendisi zenginlerdense o zaman yukardaki fetva kabul edilebilir. Fakirlerden ise kfir olmamas gerekir. Eer fask bir kimseye: Namaz kl ki imann tadn tadasn, denilse ve Namaz klmann tadn bulmadan klmayacan, dese kfir olur. nk ktln tadn taatn tadna tercih etmi olur. Ve her ikisini bir tuttu. Yine bir kimse: Allah bana be vakit namazdan fazla klmam, bir aydan fazla oru tutmam yahut kr kta birden fazla zekt vermemi emretse yapmam, derse kfir olur. Abdestsiz Olarak Kbleye Ynelmek. Fevz'n -Nectda yle deniliyor: Bir kimse, namaz klmayan kimse ne ho ne gzeldir dese kfir olur.
575[575]
Hicir: 15/33.
Fetv-i Sur ve el-Cevhirde yle bir fetva vardr: Bir kimse abdestsiz olarak cemaatla namaz klsa kfir olur. Burada biraz durmak gerekir. Abdestsiz namaz klmak Allah'a kar bir isyandr. Sahibinin kfir olmamas gerekir. Ancak abdestsiz namaz klmann hell olduuna inanrsa o zaman kfir olur. mameyn'in: Bile bile kblenin dna ynelerek namaz klan kimse kfirdir. szleri de byledir. Ancak bu sze, kblenin dna ynelmenin caiz olduu, yahut alay mnasna ekildii takdirde, kaydn koymak gerekir. Yine bir kimse kbleyi aratrp ynn bulduktan sonra bilerek bu yn deitirirse ve baka istikamete doru namaz klarsa kfir olur. nk kbleyi aratrarak varlan netice kble hkmndedir. Bu yn deitirmek kbleyi deitirmek gibidir. Tetimme adl kitapta yle deniliyor. Bir kimse bakalarna gsteri iin abdestsiz olarak namaz klarsa kfir olur. Yine bir kimse namaz tenbellikten deil de nemsemeyerek terk ederse kfir olur. El -Muht adl kitapta yle deniliyor: Bir kimse bile bile kblenin dna doru namaz klarsa, fakat bu namaz kl tesadfen kble istikametine uygun derse Eb Hanife'ye gre bu kimse kfirdir. Fakh Eb'ul-Leys de ayn gr benimsemitir. Yine bunun gibi bir kimse temiz elbisesi bulunduu halde pis elbise ile, yahut abdest ve taha rete gc yettii halde abdestsiz, taharetsiz namaz klarsa kfir olur. Yni bunun hell olduunu kabul ederek yaparsa kfir olur. Byle bir inan yoksa bu i Allah'a kar, ilenmi bir gnahtr. Byle bir kimse namaz terk etmi gibi olur, kfir olmaz. Tetimme adl kitapta yine yle deniliyor: Namaz vaktinde klamayp bunlar topluca kaza eden kimse, topluca klmasna itiraz eden kimseye: Borlu kiinin borcunu alacaklsna topluca demesi gerekir. Cevabn verse kfir olur. nk ibadete bor adn vermitir ve Kerm olan Allah' alacakl yerine koymutur. Yine bir kimse: Bam namaz iin ykamadm derse bunun kfr olmas ak deildir. Ancak bu sz syleyen onu alay iin sylerse o zaman kfir olur. Bu, Namaz bir ey deildir demenin mnsdr. lim Ve limler Hakkndaki Kfr Szleri. EI-Hlsa adl kitapta yazldna gre, bir kimse ak bir sebep olmakszn bir din limini din limi olduu iin sevmez ve ona buz ederse bu kiinin kfir olmasndan korkulur. Ben derim ki, muhakkak bu kii kfir olur. Zira bir kimse bir din limine dnya, yahut hiretle ilgili bir sebep olmakszn buz edince eriat ilmine buz etmi olur. Bu ekilde bir din limini deil sevmemenin, inkr etmenin kfr olduunda phe yoktur. Kyafetle lgili Szler. Zahriyye Fetvasnda da yle deniliyor: Bir kimse byklarn ksaltan bir din limine: Ne irkin oldu? Yahut byklar ksaltmak ne ok irkindir? yahut, sarn bir ucunu ene altna balamak ne irkindir? derse kfir olur. nk bu ilim adamlar ile alay etmektir. lim adamlar ile alay etmekse peygamberle alay etmeyi gerektirir. nk limler peygamberlerin varisleridir. Byklan ksaltmak peygamberlerin snnetidir. Peygamberlerin snnetini irkin grmekse ihtilafsz kfrdr. El-Hlsa adl kitapta kaydedildiine gre, bir lime hakaret iin: Byklarn ksaltp sarnn bir ucunu omuzunun zerine attn, diyen kii de kfir olur. Yahut bir kimse bir limi kasdederek: Byn ksaltp sarnn ucunu omuzu zerine atan kii ne ir kin olmutur? derse yine kfir olur. EI-Muht adl kitapta yazldna gre, bir kimse yksek bir yerde otursa, insanlar da onun etrafnda toplanarak kendisine dini sorular sorup (alayl tarzda) glseler hepsi kfir olur. nk bu hareketleri ile eriat kk drmtr. Byle bir kimse yksek bir yerde oturmadan da ayn hareket yaplacak olsa yine kfr lzm gelir. Kur'an retenlerle, Vaizlerle Ve lim Meclisi le Alay Etmek. Semerkand'ta Necmddin El- Kindi'den nakledildiine gre, bir kimse alay etmek iin Kur'an reten Muallim sfatna girerek eline bir sopa alp bununla ocuklar dverse kfir olur. nk Kur'an reticisi eriat limleri topluluundandr. Kur'an'la ve Kur'an reten ile alay etmekse kfrdr. Zahriyye fetvasnda yle denilmitir: ki meclisinde bir kimse yksek bir yere oturup alay maksad ile vaiz rolne girer ve hem glp hem de etrafndakileri gldrrse hepsi birden kfir olur. nk vaiz eriat limlerindendir ve peygamberlerin halifelerindendir. el-Hlsa adl kitapta da yle sylenmitir: Bir kimse slmi ilimlerin retildii bir toplantdan dnse ve baka birisi onun iin, kiliseden dnd, dese kfir olur. nk eriat meclisini kfr meclisi yerine, dolaysyla iman kfrn yerine koymutur. Zahiryye fetvasnda yine yle deniliyor: Bir kimseye: Kalk ilim meclisine git denilse o kii de: Onlarn sylediklerini kim yapacak? derse, yahut lim meclisinden bana ne? derse kfir olur. Birincisinde eriatta g yetmeyen iin Allah tarafndan teklif edildii inanc ortaya kyor. Halbuki Allah Tel: Allah, hi bir nefse gcnn yetmediini teklif etmez. buyuruyor. kincisine gelince, yani benim eriat ilimlerine ihtiyacm yoktur, manas kasdedilmitir. El-Cevhiradl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse: Bu ilim adamlarnn sylediklerini yapmaya kimin gc yeter? derse kfir olur. nk bu szden ya kula gcnn yetmediini teklif et mek gerekir, yahut ilim
adamlarnn peygamberlere yalan isnat etmeleri lzm gelir. Bu ise kfrdr. Tetimme adl kitapta yle yazlmtr: Bir kimse ister aka olarak ister cidd olarak bir bakasna: lim meclisine gitme. Eer gidersen karn bo olur, yahut karn sana haram olur, derse kfir olur. Fetv-i Surda yle kaydedilmitir: Niin ilim reneyim? diyen kii kfir olur. nk bu sz ile ilmi kk grmtr. Yahut ilme ihtiyac olmadna inanrsa, yahut bir tabak tirid yemei ilimden daha hayrldr, derse kfir olur Zahiryye fetvasnda yle zikrediliyor: Bir kimse eriatn herhangi bir hkmn aklasa, buna karlk hasm da: Bu adam lim yapar, yahut: bana limlik taslama, bylesi bana gemez, derse kfir olur. El-Hlsa adli kitapta yine yle deniliyor: lim meclisi berim ne iime yarar, yahut bu hususta verilen fetvay hakaret iin yere atarsa, eriatn ne kymeti var? mnasn ifade ettii iin hakarettir. Bunu syleyen kfir olur. Boanma Ve limlere Hakaretle lgili Szler. El-Muht adl kitapta yle deniliyor: Talak malak tanmam, ocuun anas evde olmaldr, derse ister talak vaki olsun, ister olmasn, kfir olur. nk bu sz ile haram ve hell tanmadn ifade etmi olur. Yine bir kadn: lim koca zerine Allah'n laneti olsun derse kfir olur. nk bu sz ile eriata hakaret etmiti r. Yine bir kimse bir lime hakaret maksad ile: limcik derse, kfir olur. mam Fadl, kitabn bir yere brakp giden bir din limine; Testereni burada brakp gittin diyen kiinin, kfre varmas dolaysyla ldrlmesini emr etmitir. nk o kimse bu sz ile eriat ilmini retmeyi, bir sanat retmee benzetmi, dolaysyla eriat kk drmtr. Biz burada eriat ilm kaydn; koyduk, nk eriat ilmi ile ilgili bulunmayan mantk ve felsefe gibi kitaplar hakknda hkm bu ekilde deildir. Yine EI-Muht adl kitapta yazldna gre, bir din limi kitaplarn bir dkkna koyup gitmi, sonra bu dkkna uraynca dkkn sahibi alay iin; testereni burada unuttun, demi, buna karlk o lim: Dkknna testere deil dini kitap braktm demi, dkkn sahibi de: Dlger ustas testere ile tahtay keser sizler ise kitaplarla insanlarn boazn kesiyorsunuz, yahut insanlarn hakkn kesiyorsunuz, demi. O lim bu durumu mam Muhammed b. Fadl'a ikyet etmi ve mam Fadl o dkkn sahibinin ldrlmesini emretmi. nk dkkn sahibi eriatla alay ettii iin kfir olmutu. Tetimme adl kitapta yle deniliyor: Bir kimse eriata, yahut eriat iin lzumlu ve eriattan ayrlmaz nemli meselelere hakaret ederse, kk grrse kfir olur. Teyemmm eden kiiye glen insan da kfir olur. Yine, hell haram tanmam, diyen kimse kfir olur. Bilmemek mnasnda bu sz kullanrsa o takdirde kfir olmaz. El-Muht adl kitapta zikredildiine gre, bir kimse, ilm bir meseleden bahseden, yahut sahih bir hadisi rivayet eden bir din limine bu, bir ey deildir, derse kfir olur. Yahut bu sz ne ie yarar? Bize para lzm, nk bugn itibar parayadr? derse kfir olur. nk bu sz: stnlk Allah'n, Raslnn ve btn mminlerindir. 576[576] yetiyle. Allah'n sz en yksektir. 577[577] yetlerine kar gelmektedir. Allah'n Rahmetinden mit Kesmekle lgili Szler. Yine bir kimse iyilii emredip ktlkten sakndran bir mslmana: Neden bilgi reneyim? yahut, neden Allah' tanyaym? nk ben kendimi Cehenneme itmiim derse, yahut Kendimi Cehenneme hazrladm derse, yahut yastm, dirseimi, yanam Cehennem'e braktm, derse kfir olur. nk bu kii eriat kk drm, yahut Allah'n rahmetinden midini kesmitir. Her ikisi de kfrdr. eriatla lgili Kfr Szleri. Yine Zahriyye adl fetva kitabnda: Paras olmayann bir dirhem deeri yoktur, diyen kiinin kfir olduu yazlmaktadr. nk bu ibare lime, salih kullara da, mminlere de, dierlerine de amildir. Ancak bu sz ile ben sadece dnya ehlini kasdettim, derse o zaman kfir olmaz. Yine bir kimse: mrmn sonuna kadar ilim ile megul olmayacam, nk ilim beikten mezara kadardr, derse kfir olur. Bu sz syleyen eriata ait btn bilgileri reddettii iin kfir olur. nk bu ilimler iinde farz- ayn olanlar da vardr. Yine bir kimse: Falan kimse kble olsa o tarafa ynelmezdim, derse kfir olur. nk bu kimse blis gibi olmutur.blis de dem'e secde etmekten kat iin kfir olmutu. Bir kimse Allah'n iyi kullarndan birine: Seninle karlamak bana domuz ile karlamak gibi geliyor, derse kfir olmasndan korkulur. Bundan kast, o kii ile kendisi arasndan herhangi bir hasmlk bulunmad zamanki durumdur. Yine bir kimse: Gel beraber gidip eriata danalm derse teki kii de Gitmem, derse kfir olur. nk eriat reddetmi oluyor. Fakat adam defetmek, iin sylerse kfir olmaz. Gel beraber kadya gidelim, dese de gitmese kfir olmaz. nk kadya gitmemek eriata gitmemek demek deildir. Zira kad ok kerre eriatn dndaki hkmlerle de hkmeder. Yine bir kimse: eriat ve benzeri messeselerin bana bir faydas yoktur, bana eriatn hkm gemez, derse kfir olur.
576[576] 577[577]
Munafikun: 83/8. Et-Tevbe: 9/40.
Zahriyye adl kitapta yazldna gre, bir kimse: Paray aldm zaman eriat nenle idi? derse kfir olur. Fakat hasmn azarlamak maksad ile bu ve benzeri szleri syler ve imdiye kadar neden bu hakk istemedin, demek isterse o takdirde kfir olmaz. El-Muht adl kitapta yazldna gre, bir kimsenin yannda eriattan bahsedilse ve bilerek bu sze kar gelirse, yahut hakaret iin irkin bir ses karsa, yahut bu eriat ktdr, derse kfir olur. Rivayet edildiine gre, Halife Memun zamannda bir kimseye bir dokumacy ldrmenin hkmnden sorulmu, bu kii de cevap olarak: Gen ve taze bir cariye demesi gerekir cevabn vermi bunu duyan Halife Memun bu cevab verenin boynunu vurdurmu ve bu sz eriatla alay etmektir, eriatla alay etmekse kfrdr demi. Rivayet edildiine gre, Timur bir gn ok zlm ve kimsenin sorduu soruya cevap vermemi. Bu arada Onun fkraclarndan biri huzuruna girip gldrmek iin yle bir fkra anlatm: Falan memleketin kadsnn huzuruna girdim. Ramazan ay balamt. Hakime dedim ki: Falanca Ramazan orucunu yedi. Benim ahitlerim vardr. Kad da yle cevap verdi: Keki namaz yese de ondan kurtulsak. Emiri gldrmek iin syledii bu sz karsnda Timur o fkracya din meseleden baka gldrecek bir ey bulamadnz m? diyerek bu fkracnn boynunun vurulmasn emredip bu noktada, ok sert davrand slm'a sayg gsterenlere Allah rahmet eylesin. Ak Ve Kapal Kfr Szleri. EI-Muht adl kitapta yle kaydedilmitir: Bir adam: Tevil etmeksizin inallah ben mminim, derse kfir olur. nk iman konusunda kendinden phelidir. mannn Allah katnda gereklemi olduunu bilmedii iin, bu sz bir tevazu manasnda sylerse hkm byle deildir. Yine bir kimse: Dnyadan mmin olarak m, yoksa kfir olarak m kacam bilmiyorum, derse kfir olmaz. nk gayb Allah'tan bakas bilemez Zahriyye adl kitapta mam Fadl'nin yle dedii rivayet edilmitir: Hi bir mslmana imannda istisna yaparak, inallah ben mminim, demek yakmaz. nk o imann gerekletirmekle vazifelidir. eyh Abdullah es-Sened El-Kef adl kitabnda Eb Hanfe'nin menkbelerinden bahsederken bn -i mer'e ait bir kssa zikretmitir. bn-i mer kesilmek zere bir koyun karmt. Oradan bir kimse geiyordu. bn-i mer kendisine: Sen mmin misin? diye sordu. O kimse de: nallah mminim cevabn verdi. Bunun zerine bni mer: mannda phesi bulunan kimse benim kurbanm kesemez buyurdu. Sonra baka biri geerken ona: Sen mmin misin? diye sordu. O da bir istisnada bulunmadan: Evet cevabm verdi. bn -i mer bu adama kurbanm kestirdi. bn -i mer, bu iki kiiden iman konuanda istisnada bulunan ve inallah ilve eden kiiyi mmin saymad. Burada bn -i mer'in ihtiyati! davrand anlalmaktadr. Zira selef ve halef limleri, inallah ben mminim sz ile istisnada bulunan kimsenin imandan kmayaca noktasnda ittifak halindedirler. Ancak bir kimse tasdik ve imannda tereddtl olursa o takdirde mmin olmaz. EI-Muhtadl kitapta yazldna gre, selef limlerinden bir ksm imanlarnda istisnada bulunursa inallah derlerdi. Bunun tevili yledir. Onlar imanlarmdaki pheden tr deil, belki hadislerde belirtilen mminlerin gzel hasletlerini kendilerinde toplamadklar iin bir tevazu mahiyetinde bu istisnay yaparlard. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem: Gerek mmin, insanlarn errinden emin bulunduu kimsedir.; Mmin, komusu errinden emin bulunduu kiidir,; Kendisi tok, komusu a olan mmin deildir ve yine u u hasletler kimde toplanrsa mmin odur gibi hadislere uymak zere kendilerini kusurlu kabul ettiklerindendir. Sonradan gelen limlerden imannda istisnada bulunanlar da imandaki pheden deil, kendilerinde hadislerde beyan edilen stn vasf bulmamalarndandr. Hlsa imanda istisna imann kemal derecesine raci bir husustur. Dil ile ikrar edip kalb ile tasdik etmee raci deildir. El-Hlsa adl kitapta yazldna gre, bir kfir bir mslmana: Bana slm anlat dese ve o mslman da kendisine bildiklerini anlatmadan, batan savmak zere: Falan lime git dese kfir olur. nk o, mslmanlk hakknda bilgi isteyen o kfirde kfrn biraz daha kalmasna raz olmutur. nk slm kelime ehadet getirmek suretiyle icmali olarak gerekletirilir, bunu ise her mmin yaptrabilir. Eb'ul -Leys esSemerkand demitir ki Eer o mmin o kfiri bir lime gndermise kfir olmaz. nk lim kimse slm' cahilden daha iyi bilmektedir. Bu hareketi ile kfre raz olmu saylmaz. Yine bir kimse, slm'a girmek isteyen bir kfire: slm'n nasl olduunu bilmiyorum, yahut: falan lime git, o sana anlatsn, yahut toplantnn sonuna kadar sabret, derse kfir olur. Yine Zahriyye fetvasnda yle yazlmaktadr: Bir kfir bir mslmana: Bana slm' anlat, dese mslman da: Bilmiyorum, dese kfir olur. Zira kendi kfrne raz olmak kfrdr. Bakasnn kfrne raz olmaksa yine kfrdr. slm' bilmiyorum, derken tam manasyla bilmiyorum, mnasn kasdederse byle bir kiinin kfir olup olmayaca konusunda dnmek gerekir. Dorusu kfir olmamasdr. Baka bir yerinde de yle deniliyor: Hmid'ye gre kfre rza kfrdr. Zahiriye fetvasnda beyan edildiine gre, bir kimsenin kfr hakkndaki bir meselede ihtilf bulunursa, hi bir msmam ihtilf olan meseleden tr tekfir etmek caiz deildir. El -Hvi adl kitapta yazldna gre, bir kimseye: Yalnz Tevhidi biliyor musun? Sen Tevhid ehli misin, deil misin? denilse buna verecei cevap zerine onu tekfir etmeye bir sebep yoktur. EI-Muht adl kitapta zikredildiine gre, bir kimse: Ben slm'n nasl olduunu bilmiyorum, derse kfir olur. ems'I-Emime el-HuIvan
diyorki: Byle bir kimse dinsiz, namazsz, orusuz, taatsz, nikhszdr. ocuklar da zina ocuudur. Yine El-Muhte kaydedildiine gre, bir kimse kalbi ile tasdik edip dili ile ikrar ederse ittifakla mslmandr. Mslmanlkla vasflandktan sonra onu bilmemesi ihtilafsz olarak onu mslmanlktan karmaz. Bir kimse bir yemek yese bu yemein adm bilmese bu durum naslsa, mslman olup mslmanln nasl olduunu bilmeyen kimse de onun gibidir. Yine bir kimse artlar, rknleri ile namaz klsa ve bunlarn tafsiltn bilmese ve sorulunca: Bilmiyorum. dese byle bir kimseye kfir denmez. Eer byle olmazsa dnyada kelm ilmini bilen ok az mslman kalr. slm milletleri iin bu noktada glk vardr. Cahillere byle sorular sormak mugalatadr. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu gibi yanltmaya vesile olan mugalatalardan bizleri yasaklamtr. Sonra ocuklar zina ocuudur sz de mutlak deildir. Zira bu soru sorulmadan evvel dnyaya gelen ocuklarn hell ol duunda hi phe yoktur. Esas sz, bu soru sorulup bilmem cevabn aldktan sonra meydana gelen ocuklarnn durumu hakkndadr. Faraza bu sz ile kfir olacak olsa, slm'a dnp tevbe etmemise ancak o zaman yukardaki sze itibar edilebilir. Yine kk yata bir hristiyan kadn bir mslmann nikh altnda byse, aklnda herhangi bir bozulduk, delilik de bulunmasa ve dinlerden herhangi bir dini de bilmese kocasndan bain talak ile bo olur. Eer akll ise phe yok ki ya ana babasn yahut yaad lkenin, insanlarn taklid edecektir. Nitekim Hz. Peygamber in: Her doan ocuk slm ftrat zerine doar. hadisi buna dellet etmektedir. Hristiyan kz kendine tabi iken bain talak ile bo olmuyordu da hristiyanlkla bulamadan asl ftrat zerinde kalnca nasl bo olur? Yine kk yata evlenen bir mslman kz kocaya vardktan sonra eer bali olur da slm' bilemez ve slm' vasfedemezse kocasndan bain talak ile bo olur. Daha nce de getii zere mmin saylmak iin slm'n hkmlerini bilmek, yahut tafsili ve icmali olarak onu anlatmak gerekmez. Belki imann gereklemesi iin tasdik ve ikrarda bulunmak yeterlidir. Bununla beraber kendisine: Mslman olann kan ve malnn haram olup olmad sorulsa, buna karlk: Hayr, dese onun imannda bir phe yoktur. slmn hkmlerini bildiinde phe yoktur. Ancak cahil olduundan szn geliini bilmemektedir. Bu ise ona zarar vermez. Sonra yle diyor: nk onlar cahildirler. Onlar iin tahsis edilmi bir millet yoktur. Hangi milletten olduklar balangta nikhn artdr. Burada bir mesele daha vardr: Onlarn, slama ait hkmleri bilmemeleri mazeret olarak kabuldr. Fakat belli bir milleti, slm, hristiyan, yahudi gibi milletlerden birini kabul etmemeleri hususu ise kabul edilemez. nk Hristiyan kzna: Son hangi milletten diye sorulunca phe yok ki hristiyan mlletindenim, der. Evet, iki sine de hangi milletten olduklar sorulsa ve: Biz hi bir milletten deiliz deseler, yahut Hangi milletten olduumuzu bilmiyoruz deseler kfir olduklar aktr. Sonra mellif demitir ki: mam Muhammed kitabnda bylesi kadnlara mrtedde adn vermitir. nk biz onlarn mslman olduklarna kocalarna uymalar hasebiyle hkmetmitik. imdi ise kfir olduklar ile hkmettik. nk bali olmalar sebebiyle tabilikleri kalkmtr. Ve dini bilgileri de yoktur. Bu sebeple mrted olduklarna hkmettik. Bu mesele zamanmzda ok vukubulmaktadr. Hususiyle baz lkelerde kt kadnlardan bu ekilde hkmler kyor. yle ki kadn bu sebeple talakla bo olmaktadr. Halbuki kadn dindardr, Kur'an okur, namaz klar, oru tutar. Fakat mahkemede kad kendisine: slm'n hkm nedir? diye sorar. Kadn da cahil olduu ve konumasn bilmedii iin: Bilmem diyor. Bu ekilde kadnn kfir olduuna dolaysyla nikhnn da batl olduuna hkmediyor ve kendisi iin ikinci bir nikh tazeliyor. ou kerre kad bu kt ve eni ii sebebiyle kfir olur. nk bu acayip kfr hkmne raz olmutur. Zira miskin ve fakir bir kadn bu kadya meseleyi anlatsa ve hkm aklasa doru cevabn verecektir. nk byle kadnlarn dindarl her bakmdan zamann kadlarndan daha kuvvet lidir. Kadlarn bu gibi hkmlere teebbs etmelerinin sebebi talakla boanm bulunan kadnlar hakknda btn sz ve davranlarda haram olan rvete tevessl etmektir. Sonra eytana bak. Pis kocaya vesvese veriyor, bu ekilde karsnn kfir olmasna, amellerinin yok olmasna ve Allah Tel'nn. Eer koca karsn son defa boarsa, baka bir koca ile nikhlanmadka ilk kocaya hell olmaz. 578[578] ayeti ve Hz. Peygamber'in Useyle hadisi ile amel etmekten istinkf ediyor. Bu makamda sz biraz uzatmann sebebi, ayaklarn kayd, inanlarn bu noktada sarsld bir makam olmasna binaendir. Ki bunlardan slm'a byk zarar vardr. Kadnn hangi milletten olduunu bilmesi balangta nikhn artdr, demitir. Bu mesele kocann mslman olmas takdirine binaendir. Yok eer bu bilmeme kadn tarafndan ise nikhlarnn salam olmas noktasnda hi phe yoktur. Kfirlerin nikhnda olduu gibi. Bu szde kadnn, zevcenin kfrne hkmeden kd'nn, erkei de slm' tavsif etmee armas gerekir. Erkek de kadn gibi ise o zaman ikisinin de kfir olduuna ve mr boyunca yapt taatlarn batl olmasna hkmetmesi; ondan sonra her ikisine de slm' arzetmesi, ikisinin de beraber ehadet getirmeleri, slm'n hkmlerini renmeleri ve bundan sonra nikh akdinin aralarnda yaplmas gerekir. Bu makamdaki bahsimizi bn -i Humam'n bunlarn szleri zerine aratrd noktalar da takviye etmektedir. Aratrmalarn u szler zerine yapmtr: Bir kimse bir cariye satn alsa, yahut bir kadnla evlense ve kendisine, slm'n ne olduunu sorsa ve bu kadn bilmese, o kadn mslman olmaz. bn -i Humam burada bilmemekten maksat: slm nedir, iman nedir? sorusu karsnda cevap verirken duraklamakta deildir.
578[578]
Bakara: 2/230
Halktan bazsnda nitekim ifade noksanl dolaysyla olduu gibi bilmemeyi mslmanlnn ve imannn batl olduu yerine koymak gibi hususlar deildir. Mesel; ldkten sonra dirilmek olacak m, olmayacak m? Yahut Peygamberlerin gnderilmesi, kendilerine kitaplarn indirilmesi olmu mudur, olmam mdr? Bu sorular karsndaki duraklama, basit bir bilgisizlik ynnden deil, inandn ispatlama ynndendir. Mesel; byle bir soru kendisine sorulup da: Bilmiyorum, diyen kimsede ol duu gibi. slm lkelerinde bulunduu halde bu ekilde bilgisiz kalan kiiler ok azdr. Sonra El-Muzmart adl kitapta Muhammed b. Hasen e-eyban'den el-Camiul-Kebr'inden naklen bu gibi kapal konularda zikrettiimiz hususlara delalet eden bir mesele grdm. Bu mesele de udur: Bir kadn imann ve slm'n eklini bilmezse mam Muhammed demitir ki; aralar ayrlr. Bu szn aklamas yledir: Koca karsna iman, slm', dini anlatsa ve kadn: Bu ekilde inandm, tasdik ettim, dese o kadn taklid snrndan kar ve onunla evlenmek caiz olur. Eer: Anlamadm, yahut bilmiyorum, derse nikh caiz deildir. EI-Muzmart adl kitapta yine yle bir fetva nakledilmektedir: Bir kimse bir kadnn kfr ile fetva verse ve nihayet kocasndan bain talak ile bo olsa bu fetva veren kii kfir olur. Kadn ise slm'a girmee zorlanr. Ve yetmibe sopa ile cezalandrlr. Bu kadn ancak ilk kocas ile evlenebilir. Eb Bekir rahimehullah da bu ekilde fetva vermitir. Eb Ca'fer de ayn ekilde fetva verirdi. Baz limler de demilerdir ki; kadnn dinden dnmesi nikhnn bozulmasna tesir etmez ve kadnlar zerine bu kapy kapamak iin koca nikhn yenilemekle emredilmez. Buhara limlerinin ounluu byle bir kadnn kfr nikhn bozulmasna tesir eder, demilerdir. O kadar var ki kadn kocas ile yeniden evlenmeye cebredilir. Bu ayrlma, talaksz bir ayrlmadr. Fetva da bunun zerinedir. Minhac'ul -Musalln adl kitapta da ayn ey yazlmtr. EI-Hulsa adl kitapta yle deniliyor: Bir kimse bakas iin dua edip Allah onu kfr inanc ile alsn, derse kfir olur. nk bu sz, kfrn kendine rza gstermektir. eyh Muhammed b. Fadl demitir ki: Kfir iin bu ekilde dua etmek kfr deildir. Birinci fetva umumdir. kincisi yani bu fetva hususi bir fetvadr. Ki mslmann kfrne dua etmenin kfr olduunu ifade eder. Gerek udur ki, bu sz syleyen eer intikam kasd ile sylerse kafir olmaz. Dua karinesi ise bu maksada ahiddir. Bu konuda ok sz gelecektir. El-Cevahir adl kitapta yle yazlmtr. Bir kimse bir mslmana: Allah senden mslmanl alsn der de biri buna min derse kfir olur. Yahut bu szden falancann kfir olmas murad edilsin edilmesin, kfir olur. Yahut: Allah onu dnyadan imansz olarak, yahut kfir olarak karsn; yahut imansz ve kfir olarak Allah onu ldrsn; yahut Allah onu Cehennemde ebedi olarak braksn, Cehennem'den hi karmasn derse kfir olur. Yani kfr eer gzel grr de gnlden ona raz olursa hkm byledir. Ancak bir zalimden intikam almak iin bu szleri sarfederse o zaman kfir olmaz. El-Muht adl kitapta yle kaydedilmitir: Kendi kfrne raz olan kii kfir olur. Bunda ittifak vardr. Bakasnn kfrne raz olma hususunda ise ihtilf vardr. slm limlerinin zikrettiklerine gre bakasnn kfrne raz olmak, ancak ona cevaz verdii ve gzel grd zaman kfr olur. Fakat buna cevaz vermez ve gzel grmez de: bana eziyet veren erir kiinin kfr zerinde lmesini istiyorum, ki Allah Tel ondan bylece intikamm alsn, derse o zaman bu sz kfr olmaz. Eer bir kimse: Allah Tel'nn: Musa yle dua etti: Rabbimiz! Fir'avn'a ve etrafndakilere dnya hayatnda giyecek birok ss eyas ve mallar verdin. Ey Hatibimiz! Mallarn mahvet ve kalblerini iddetle sk ki, o ackl azab grmedike iman etmesinler. 579[579] ayetini dnerek o duay yaparsa bizim iddiamzn doruluu ortaya kar. Buna gre bir kimse bir zalime: Allah seni kfr zerinde ldrsn, yahut Allah senin imann alsn, Allah sana en kk bir ekilde merhamet etmesin derse kfir olmaz. Biz Eb Hanfe'den rivayet edilen u sze muttali olduk: Bakasnn kfrne raz olmak kfrdr. Bu sz aklanmamtr. Bu cmlenin, Muhit, yahut El Cmi sahibinin bu meselelerdeki szlerinden olma ihtimali de vardr. Her iki takdire gre cevap yledir:Eb Hanfe'nin rivayeti ksa, yahut mutlak olunca Haneflerin kaidesine gre biz onu aklarz. El-Cevahir adl kitapta yle yazldr: Dininden dndn, yahut yaralayc bir aletle bir kimseyi ldrdn, yahut namuslu iken zina ettii bilinmeden falancann ldrlmesi helldir, yahut mubahtr, diyen kimse kfir olur. nk bu kimse haram olan bir ii mubah kabul etmitir. Yine bunun gibi mam afi'ye gre namaz klmay terk etmek ldrlmeyi gerektirmektedir. mam Ahmed b. Hanbel'e gre ise namaz klmay terketmek dinden dnmektir. Namaz terk etmek ihtilafl meselelerdendir. Dolaysyle namaz klmay terk ede nin ldrlmesinin hell olduunu sylemek ittifakla kfr deildir. Yine bu sz syleyene doru syledin diyen, yahut haksz yere adam ldren bir devlet adam iin doru yaptn diyen, yahut bir hrsz ldren kiiye iyi yaptn diyen kii kfir olur. Yahut sahibi hell klmadan falan mslmann mal helldir, yahut falann kan helldir, derse ve bir kimse de onu tasdik ederse ikisi de kfir olur. EI-Hlsa ve EI-Hv adl kitaplarda yle deniliyor: Bir kimse dierine: Sana da mslmanlna da lanet olsun derse kfir olur. Yine bir kfir mslman olduu iin kendisine bir ey verilse, buna karlk bir mslman: Keke ben de kfir olup mslman olsaydm da bana da bir ey verilseydi dese kfir olur. nk
579[579]
Yunus: 10/88.
mslmanln art slm'n hkmleri zerinde devam ve sebat etmektir. Bu sebepten bir kimse gelecekte kfir olmay niyet etse o imdiki durumda da kfir olur. El-Muht adl kitapta: Bu dnceyi kalbinden temenni etsa kfir olur ibaresini ilve etmitir. El-Hlsa adl kitapta yine yle deniliyor: Babas kfr zerinde len ve babasndan miras almak isteyen kii, kfir olan babasndan miras alabilmek iin, keke imdiye kadar mslman olmasam dese kfir olur. El-Cevahir adl kitapta bu ibare: Keke mslman olmasam da varis olsam tarzndadr. El-Fetva's-Sura adl kitapta yle kaydedilmitir: Bir kfir mslman olsa, kendisine bir mslman: Eer mslman olmasan miras alrdn, derse kfir olur. El-Muht adl kitapta yle deniliyor: Bir mslman gzel bir Hristiyan kz grse ve onunla evlenebilmek iin kendisinin hristiyan olmasn temenni etse kfir olur. Ben derim ki bu dnce onun ahmaklmdandr. nk bir mslmann bir hristiyan kadn ile evlenmesi caizdir. Ama bununla beraber gzel kadnlar mslmanlarda daha oktur. Fetv-i Kadihanda ve Fetv-i Surda yle zikredilmitir: Bir kimse: Ne zaman kkle otursam kk olurum, bykle otursam byk olurum, derse bunun zerinde ihtilf bulunduundan bahsetmektedir. Ben derim ki: bu szleri sarf etmekte bir saknca yoktur. Fakat eer bu szler sonradan syledii Hristiyanla otur sam hristiyan olurum, mslmanla otursam mslman olurum, yahut yahudi ile otursam yahudi olurum sz ile tavafuk etse bu sz syleyen kfir olur. nk o zndktr, slm'dan ve btn dinlerden haritir. EI-Hlsa adl kitapta yine yle bir ibare vardr. Bir kimse mslmanl kabul eden birine: Senin dininin sana ne zarar oldu ki mslman oldun derse kfir olur. Yine: Bu zaman kfr zamandr, mslman olma zaman deil, derse eer bu sznden bu zamanda mslman olmamak gerektiini kasdetmise kfir olur. Ancak: Bu zaman kfrn, cehaletin ve kfirlerin galib olduu, slm'n ise zayf olduu zamandr manasn kasdederse o takdirde kfir olmaz. Fetv-i Kadihan ve Fetv-i Surada yle kaydedilmitir: Mslman olduu henz bir ay olmu kiiye: mslman deil mi idin? denilse ve o kimse de: hayr dese, kfir olur. El-Muht ve El-Cevahir adl kitapta yle deniliyor: Birini dven kimseye mslman deil misin? denilse ve bu kii de bilerek: hayr, derse kfir olur. Eer hata ile hayr, derse kfir olmaz. Tetmme adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse kendisine Allah'tan kork diyene karlk: Senin szn dinlemeyeceim derse, kfir olur. Yine haram i ileyen bir kimseye: Allah'tan kork, denilse ve buna karlk korkmuyorum, dese kfir olur. Eer sylenilen ey haram degilse kfir olmaz. Ancak eer bu takdirde bu sz hakaret iin sylerse yine kfir olur. Ve kars kendisinden bain talakla bo olur. Yine bir kimseye: Herhangi bir i hususunda Allah'tan korkmuyor musun? denilse ve buna cevap olarak: hayr, dese kfir olur. Eb Bekir el-Belh yle demitir: Bir kimseye: Allah'tan korkmuyor musun? denilse ve bu kimse: Hiddetli olarak: hayr, dese kfir olur ve kars kendisinden bain talakla bo olur. El-Muht adl kitapta yazldna gre, bir kadn kocasna: Sende hamiyet denen ey yoktur, din yoktur, nk benim yabanclarla birlikte bulunmama raz oluyorsun, dese ve kocas da evet, yoktur, dese kfir olur. nk din yoktur demekle slm dininden km olduunu itiraf etmi olur. Bir kimse bir mslmana: Sen putperestsin, mecusisin, derse o kimse de; mecusi olduunu sylese kfir olur. Yahut kendisine: Mslman deil misin? denilse ve hayr dese yine kfir olur. Yahut sylediin gibiyim dese kfir olur. El-Cevahir adl kitapta, yle yazlmtr: Bir mslmana: ey kfir, ey mecus, ey yahudi, ey hristiyan, diye seslenilse o da: Efendim, cevabn verse kfir olur. Fetv-i Kadhanda da yle denilmitir: Eer byle ise, benden ayrl, dese, kfir olmaz. Muhitde yle deniliyor: Byle ise, benimle oturma derse dorusu kfir olur. Yine Fakih Eb Bekr el-Belh'nin sylediine gre, bir kimseye: Ey kfir, denilse ve o syleyen kii de skut etse, kfir olur. El-Cevahir adl kitapta yine yle deniliyor: Bir kimse muhatabna: Her an senin gibisini amurdan yaparm, derse kfir olur. EI Muhtde de ayn mesele zikredilerek: Kendisi ile mnakaa eden kimseye bir kii: Ben senin gibi on kiiyi amurdan yaparm, dese kfir olur, denilmektedir. Yine bir kimseye: Ey krmz adam, denilse ve bu kii: Allah beni elma unundan yaratt seni amurdan yaratt amur un gibi deildir, dese kfir olur. Fetv-i Kadhanda yle denilmitir; Bir kimse bakas iin: Allah onu yarattktan sonra huzurundan kovdu, dese ilim adamlarnn ounluuna gre kfir olur. Dorusu kfir olmamasdr, nk bu iddiasnda doru da yalanc da olma ihtimali vardr. El-Hlsada yle denilmitir: Bir kimse kendi ocuuna: Ey kfir ocuu, dese, yahut ey mecusi ocuu, dese ilim adamlarnn bazsna gre, kfir olur. Ben derim ki byle sylemekle bir kimse kfir olmaz. nk bu sz ile ocuu ktlemeyi kasdetmi olup kendisinin mecus, yahut kfir olduunu kasdetmemitir. Fetv-i Kadhanda diyor ki: Eer bu sz bineine, yahut ocuuna bir niyette bulunmakszn sylerse kfir olmaz. Fakat kendisinin kfir olduunu niyyet ederse o takdirde ittifakla kfir olur. nk bu kfrn ikrar etmektir. Tetimme adl kitaptan: Bir kimse, ben Firavn'n inancndaym yahut blis'in inancndaym, yahut benim inancm Firavn'n inanc gibidir, blis'in inanc gibidir, derse kfir olur. Fakat, ben iblisim, ben Firavn'm, derse kfir olmaz. Yine bir kimse dini hkmlerin bir ksmm bilmedii iin yeni renince: Ben kfir idim, imdi mslman oldum derse kfir olur. Bir gre gre ise kfir olmaz. Ben derim ki kfir olmamas daha dorudur.
Yine bir kimse: Allah iblise lanet eder dese buna karlk bir bakas da: Ben lanet etmem derse kfir olur. nk bu szn grn Allah'a kar gelmekten ibarettir. Bir mslman put yapsa kfir olur. nk o bununla puta raz olmutur ve onu tevik etmitir. Fetv-i Kadhanda yle deniliyor: Bir kimse: Beni brak kfir olaym dese kfir olur. Yahut bir kimse: Nerede ise kfir olacaktm dese olur. Bu sz ile kfir olmay kasd ederse kfir olur. EI-Muhtden: Bir kimse bakasna konumas iin kfr kelimesini telkin ederse kfir olur. Hatta bu sz elence iin de sylese hkm byledir. Rivayete gre Maliki ve afi Mezhebine mensup iki kimse kendi mezheplerinde tahsil grdkten sonra lkelerine dnmler ve kendilerine sorulan her meselede Bu konuda Maliki'nin, yahut afi'nin iki sz vardr cevabn vermiler. Biri onlara yle bir soru sormu: Allah'n varlnda phe var mdr? Bu soruya karlk: Bu konuda da iki gr vardr cevabn vermi. Bunun zerine onu tekfir ettiler. Bu soruyu sorann da kfir olduuna hkmedilir. Yine bir kimse bir kadna, dininden dnmesini emretse yahut bir kadnn dinden ktna bir mft fetva verse, emreden de, fetvay veren de kfir olur. Ben derim ki; belki bu kadnn dinden dnmesine raz olan kfir olur. Devlet adamlarnn hademesi durumunda olan baz kt limlerin durumu ne irkindir? Devlet adamlarna baz konularda hile retiyorlar. Onlar gzel bir evli kadn grdkleri zaman ve kocas bu kadn boamazsa, boanp kendileri ile evlenebilmesi iin dinden dnmesini emrediyorlar ve kendilerine esir ve kle yapyorlar. Bu ekilde evlendikleri drt kadn zerine byle kadnlar topluyorlar. El-Muht adl kitapta yle deniliyor. Bir kimse baka birine kfir olmasn emretse, emredilen kii ister kfir olsun, ister olmasn, emreden kfir olur. Yine bir kimse baka birine dinden dnmenin yolunu retse, retilen kii ister dinden dnsn, ister dnmesin, reten kii kfir olur. Bu durum ve hkm o kiinin dinden dneceini bildii zamandr. Fakat bu retmeden maksat eer bundan saknmak olursa o takdirde kfir olmaz. Yine El-Muht adl kitapta yazldna gre, bir kimse, herhangi birine kfir olmasn emretmeyi niyet etse bu niyeti sebebiyle k fir olur. El-Hlsada da yle deniliyor: Bir kimse ben inkarcym, dese kfir olur. nk inkarclk kfrn en irkin eitlerinden biridir. Yine Fetv-i Surda yle yazlmtr: Bir kimse dierine: ister mslman ol, ister hristiyan ol ikisi de benim iin birdir, derse kfir olur. El -Hulsada da yle yazldr: Bir mslmana Lilahe llellah syle denilse ve bu kimse de sylemese kfir olur. Ancak senin demenle sylemem, derse o takdirde kfir olmaz. ElCevahir de de yle zikredilmitir: Ben bu kelimeyi sylemekten bir kazan salamadm neden syleyeyim diyen, ikisi de kfir olur. El-Muhitden; Bir kadn kocasna: Kfir oluum, seninle beraber bulunmaktan daha hayrldr, dese kfir olur. Yine bir kimse anlamaya arlsa ve: Puta taparm da bu anlamay kabul etmem, dese El Muht sahibine gre kfir olur. Yine bir kimse; falan lim bana kfir olmay bile emretse yaparm, dese kfir olur. nk bu sz ile gelecekte kfir olmay niyet etmi oluyor. Yine bir kimse: Ben slm'dan beriyim, dese ittifakla kfir olur. El-Hv adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse ezan okuyan bir mezzinin yanndan geerken: Yalan sylyorsun, dese kfir olur. Fetv-i Surda yle deniliyor: Bir kimse Mecuslerin apkasn giyse ve onlara kendisini benzetse, yahut omuzu zerine Mecuslerin almeti olan sar bir bez balarsa, yahut beline bir ip balayp bunu znnara benzetirse, yahut bir ba balayp bu ba onlarn balad baa benzetirse kfir olur. Eer bu bezi ve ba ba layp onlara benzetmede bulunmazsa o takdirde kfir olmaz. Bu ekilde de olsa bir kimse suret ve siret bakmndan kendini Yahudi veya Hristiyanlara benzetse akadan da olsa kfir olur. El-Hulsada syle yazlmtr: Bir kimse mecsilerin apkasn bana koysa baz limlere gre kfir olur, bazlarna gre ise kfir olmaz. Sonradan gelen limlerden bir ksm demilerdir ki, eer souk dolaysyla, yahut o apkay bana koymad takdirde inek st vermiyorsa bu maksatlar iin baa konulursa kfir olmaz. Baka bir maksatla, yani onlara benzemek maksad ile eer bana apka giyerse kfir olur. Ben derim ki, yine bunun gibi bir kimse kzlba Rafzilerin tacn bana koyarsa tahrimen mekruh olur. nk Hz. Peygamber: Kim bir kavme benzerse onlardandr. buyuruyor. Fakat bir kimse Rafzlerin lkesinde bulunsa ve onlarn balarna giydikleri tac giymeye mecbur edilse bir zarar yoktur. Baz limlerin Trk kyafeti olan zbek Kalpan baa koymann da bidat olduunu ileri srmeleri ise yerinde bir fetva deildir. nk bizler kfirlere ve bidat ehline kendi iarlar olan kyafetlerde benzememekle emredilmiiz. Her bidattan menedilmemiiz. Bu ister Ehl-i Snnet'in yaptklar ilerden olsun, ister kfirlerin yaptklar i ve kyafetlerden olsun her bidattan medenilmi deiliz. Yasaklanan kyafet ve davranlar kfirlerin ve bidatlarn iar olan kyafet ve davranlardr. El-Muhtde ise ne olursa olsun yani ister onlarn almeti olsun, ister olmasn, ister bir zaruret olsun ister olmasn onlara benzemek kfr ve bidattir. Zira souktan korunmak iin bu kyafeti deitirmek, yrtp baka ekle sokmak mmkndr, Dolaysiyle onlarn kyafetini aynen giymek zarureti yoktur. Ben derim ki; bu hkm bir mslmann bidat ehli ve kfirler elinde esir olmas, yahut onlarn elbisesini emanet olarak elinde bulundurmas ve bu kyafeti deitirdii takdirde souktan korunmasnn mmkn olmamas t akdirine gredir. Bir kimse beline znnar balasa, yahut omuzuna sar bir bez balasa bunu yapmaya zorlanmamsa kfir olur.
El-Hlasadan naklen Eb Cafer yle demitir: Bir kimse esirleri kurtarmak iin beline znnar balarsa kfir olmaz. Yine bir kimse kiliseye girmese de Yahudi ve Hristiyanlarn kulland znnar balasa kfir olur. Yine bir kimse beline bir ip balasa ve Bu znnardr dese kfir olur. Zahriyye fetvasna gre kars kendine haram olur. Yine bir mslman ticaret maksad ile beline znnar balayp kfir bir memlekete girerse kfir olur. nk bunu bir mecburiyet olmakszn yapmtr. Yine Zahiriyye fetvasna gre bir kimse bana mecslerin apkasn koyar da kendisine, bunu kabul etme, denilse buna karlk kendisi, insann kalbi doru olmaldr, derse kfir olur. nk bu sz ile eriatn zahiri hkmn inkr etmi olur. Yine El-Hulsa adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse: Bir adam kfir yapmak, cinayetten daha iyidir. derse, Eb'ul -Kasm es-Saffar'm fetvasna gre kfir olur. nk o bir gnah kfrden daha byk grmtr. Halbuki kfr en byk gnahtr. Bir retmen: Yahudiler mslmanlardan daha hayrldr. nk onlar benim retmenlik hakkm dyorlar. derse kfir olur. El-Hulsa adl kitapta zikredildiine gre, bir kimse Nevruz gnnde bir mecusye yumurta hediye etse kfir olur. nk bu mecusye kfrnde ve hatalarnda yardmc olmutur. Nevruz gnnde bir mslmana bir yumurta hediye ederse kfir olmaz. Fakat bu gr de salam deildir. nk mslmana hediye etmekle de benzeme oluyor. Ancak bilerek deil de yle tesadf ederse o zaman kfr olmaz. Mecmaun-Nevzil adl kitapta yle yazlmtr: Mecusler Nevruz gnnde toplansa ve bir mslman, onlar iin gzel bir adet koydular, dese kfir olur. nk bu sz ile kfr gzel kabul etmi oluyor. Yine Fetv-i Surda yazldna gre, bir kimse daha nce satn almad halde zellikle Nevruz gnne sayg iin bir eyler satn alrsa kfir olur. nk bu hareketi ile kfirlerin bayramna sayg gstermi olur. Ancak ihtiya sebebiyle satn alrsa o zaman bir ey lzm gelmez. Yine bir kimse bir insana Nevruz gnnde bir ey hediye etse ve bununla Nevruz gnne sayg gstermeyi kasdetse kfir olur. Yine bir retmen birinden Nevruzluk hediyesi istese ve istenen kii verse de vermese de retmenin kfir olmasndan kor kulur. Tetimme adl kitaptan: Eb Hafs el -Kebr el-Buhar'den rivayet edilmitir: Bir kimse elli sene Allah'a ibadet etse sonra Nevruz gn gelse ve bugne sayg iin mriklere bir ey hediye etse Allah'a kfretmi ve elli senelik ibadetini yok etmi olur. Yine bir kimse Nevruz gn kfirlerin topland yere giderse kfir olur. nk bu kfrn iln etmektir. El-Cevahir adl kitaptan: Bir kimseye: haram yeme, denilse ve o kii de: Bana haram yemeyen, yahut hell yiyen birini getir ki inanaym, yahut ona secde edeyim, derse kfir olur. nk iman edilecek olan Allah Tel'dr. Kula iman edilmedii gibi secde de edilmez. Allah'tan bakasna secde etmek haramdr. Yine bir kimse: mal olsun da ister hell olsun, ister haram olsun, derse bunu syleyen kfre ok yaklar. nk bu onun nazarnda hell ile haramn eit olduuna delalet eder. Yine Fetv -i Surda kaydedildiine gre, bir kimseye: Neden hell etrafnda dolamyorsun da hep harama kouyorsun, denilse o kimse de buna karlk: haram bulduka hell ardnda komam, dese kfir olur. Zahriyye adl fetva kitabnda kaydedildiine gre, bir kimseye hell rzk ye, dense ve o da: benim iin haram daha tatldr dese kfir olur. Yine El-Muht adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimseye: Bir tek hell m senin iin daha iyidir yoksa iki haram m? denilse ve bu soruya karlk bana hangisi daha abuk gelirse odur derse bu kimsenin kfir olmasndan korkulur. Eer: Evet haram yemek, daha iyidir, derse kfir olur. Yine EI-Hulsada kaydedildiine gre, bir kimse Allah'a kar isyan etse ve slm'n ak olmas gerekir, dese kfir olur. nk bu sz ile iki ve benzeri ktlkleri slmn zahirinde itaat olarak gstermi oluyor. Dolaysyla eriatn hkmlerini ters evirmi oluyor. Yine bir kimse arab ok seviyorum dayanamyorum, derse kfir olur. El Cevahir adl kitapta: Keke arap yahut zina, yahut adam ldrmek, yahut zulmetmek hell olsayd, ders e kfir olur. Yine El-Hulsa adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse belli zamanda zinay, adam ldrmeyi, zulmetmeyi Allah'n haram klmamasn temenni ederse kfir olur. Yine bir kimse arabn haram klmamasn, Ramazan orucunun farz olmamasn temenni ederse kfir olmaz. nk bunlar arasndaki fark arap ilk eriatlarda haram deildi; Ramazan'da, oru tutmak da farz deildi. Btn semavi kitaplarda bunlar zerinde ittifak edilmemitir. Fakat zina, haksz yere adam ldrmek, zulm ve yetimin malm yemekse btn kitaplarda haram klnmtr. Btn eriatlarda haram klman bir eyin hell olmasn istemek kfrdr, fakat eski eriatlarda hell olan eylerin tekrar hell olmasn temenni etmekse kfr olmaz. Bana gre ise bu fark aydnlanm deildir. nk ilh bir hkmn nce umum olmas, sonra da hususilemesi arasnda fark yoktur. Yine bir kimse zina etmek, arap imek, faiz yemek ve olanclk gibi haraml zerinde ittifak edilmi bir eyin haram olduunu inkr eden, yahut bu hususta pheye den kimse, yahut kk ve byk gnahlarn hell olduuna inansa kfir olr. nk batl bir inanca saplanmtr. Ancak Mutezle'ye gre kk gnahlarla b ykleri arasndaki fark byk gnahlardan kanld takdirde Allah Tel kklerini affeder. Ehl-i Snnet velCemaat'a gre ise kk gnahlar da Allah'a kar ilenmi birer ktlktr. Byk gnahlardan tevbe edilse de bu gnahlar gnah olarak kalr. Ancak Allah Tel dilerse affeder. Tetimme adl kitapta yle deniliyor: Bir kimse bir eyin haram olduuna kesinlikle inandktan sonra, bu ii yapmann hell olduunu sylerse kfir olur. Yani onun inanc eriata uygun ise kfir olur. Deilse kfir olmaz.
Yine bir kimse arabn satlmasn caiz grrse kfir olur. Yani arabn Mslmanlara satlmasn caiz grrse kfir olur. Kfirlere satlmasn caiz grmekte bir saknca yoktur. arap ve haram olan maddeler iin: Mutlak mnada: Allah alverii hell kld denilemez. nk bu kelimedeki elif lm ahd iindir. Yani belli alveriler mnasn ifade eder. Bu da eriata uygun alveri demektir. nk bir mslman iin arabn satlmas ittifakla caiz deildir. Yine bir kimse haram olan bir ii hell kabul ederse ve bu iin dinde haram olduuna inanrsa, mesela mahremlerle evlenmek, arap imek, l eti yemek, kan yemek, domuz eti yemek gibi dinde haram olduklar zaruretle bilinen eylerin hell olduuna inanrsa mam Muhammed'den az olarak rivayet edilen bir rivayete gre, bu ileri hell kabul etmeden bile yapsa kfir olur. Bu rivayet mahremleri ile evlenme gnahn irtikap eden manasna hamledilmitir. nk durumun ak dier gnahlar hell kabul etme mnasna dellet etmektedir. Doruyu Allah bilir. Tetimme sahibi demitir ki, bu tereddtl durumda fetva yledir: Eer bu ileri yaparken hell olduuna inanrsa kfir olur. Eer hell olduuna inanmadan yaparsa byk gnahtr. Fetv-i Surda yle deniliyor; Kim arap helldir derse, kfir olur. Yani bu sz syleyen Bedir Savana itirak eden mcahidlerden de olsa hkm byledir. El-Hulasa adl kitapta yle deniliyor. El -Muhtde kaydedildiine, gre: Bir kimse nemsemiyerek Ramazan ay iin, bu uzun ay geldi, yahut bu ar ay geldi derse; yahut Receb ay girince Ramazan'a saygszlk dolaysyla Ramazan'a dtk, yahut Hayrat mevsimi geldi der de yaratl itibaryla bu ay irkin grrse, eriatn emrettii sevgi hilafna kendisine ar gelirse kfir olur. nk Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Ramazan ay girince: Allah'm! Receb ile ban' bize mbarek yap ve bizi Ramazana kavutur? buyurarak sevgi ve sevincini aklard. Zahriyye fetvasnda aklandna gre, bir kimse eriatn faziletli sayd aylar nemsemiyerek, yine bu aylara m geldik, derse kfir olur. Eer bununla vcudunun rahatszln ve ekecei sknty kasdederse o zaman kfir olmaz. Yine Recep ay girdii zaman: Bu ayn imtihanna yine girdik derse kfir olur. Yine bir kim se: Bu oru ne kadar ok, usandm, derse bu de kfrdr. El-Muhtde kaydedildiine gre, bir kimse: Bu taatlarn hepsini Allah bize azap yapt, derse kfir olur. nk Allah Tel bu taatlar hirette bilkis azaptan kurtulmak ve sevap vermek iin emretmitir. Yoksa Allah Telnn kullarn taatna ihtiyac yoktur. Yine bir kimse tevil etmeksizin: Allah Tel bize bu emri farz klmasa daha iyi olurdu, derse kfir olur. EI-Hulsa ve el-Muhtde kaydedildiine gre yle denilmitir; Bir kimse kk gnah ilese, bir bakas kendisine: tevbe et, dese ve bu ii yapan ne yaptm ki tevbeye muhta olaym dese, yahut ne yaptm ki tevbe edeyim dese Ehl- i Snnet vel- Cemaat kaidelerine gre kfir olur. Mtezile'ye gre ise kfir olmaz. Tetimme adl kitapta zikr edildiin gre, bir kimse: Allah dileyene kadar tevbe etmiyeceim, dese ve Allah'n dilemesini bir zr olarak ileri srse kfir olur. nk Allah'a kar isyan eden kii, bu ii her ne kadar kaza ve kaderin tesiri altnca ise de ktlk yaparken kaza ve kaderi, Allah'n dilemesini zr olarak ileri srmesi caiz deildir. Ancak tevbe ettikten sonra Allah'n dilemesini mazeret olarak ileri srebiliriz. El-Muhit ve El-Hulsa adl kitapta yle deniliyor. Bir fask kiiye: Sen Allah'a ve Allah'n kullarna eziyet etmee devam ediyorsun, denilse ve o kimse de: Ben gzel yapyorum, yahut ne gzel yapyorum, derse kfir olur. Ancak bu sz ile Hakka ve halka eziyet verecek bir i yapmyorum, dese kfir olmaz. Allah'a isyan eden kii: Bu da bir yoldur, bir mezheptir, derse yine kfir olur. El-Muht adl kitapta kaydedildiine gre: Bir kimse haram olan maldan bir fakire sadaka verse ve bu verdii haram maldan dolay sevap istese kfir olur. Burada biraz durmak gerekir. Zira yannda haram mal bulunan kimse bu mal fakirlere tasadduk etmekle emredilmitir. Bu sebeple bu sadakasndan dolay sevap kazanmas gerekir. nk bu mal Allah'a taat yolunda harcam ve emrine uymutur. Bu mesele sahibi belli olan haram mal iin sylenmi olsa gerektir. Maln sahibini bildii halde ona vermeyip gsteri iin bakalarna harcad husus iindir. Nitekim zamanmzdaki zalimlerde bu gibi haller oktur. EI-Muht adl kitapta kaydedildiine gre, bu mal alan fakir onun haramdan olduunu bilirse ve buna ramen o kiiye duada bulunursa, mal veren kii de min, derse kfir olurlar. Zahriyye fetvasnda beyan edildiine gre, bir kimse bir fakire haram mal verip bundan dolay Allah'tan ecir isterse kfir olur. ayet alan fakir de haram olduunu bildii halde veren kiiye dua da bulunsa ve o da amin dese ikisi de kfir olurlar. nk dua ve amin ancak taatlar iindir, hell mallar iindir; ktlkler iin ve haramlar kazanmak iin deildir. Bu konuda dnlrse maksat daha iyi anlalm olur. EI-Hulsa adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse eriata gre irkin olan bir i iin gzel yaptm, iyi yaptm, derse kfir olur. Yine bir kimse: arabn haraml Kur'anda sabit deildir, derse kfir olur. nk bu sz Kur'an'a kar gelmektir. Tetimme adl kitapta da Kur'an'da arabn haram olduunu inkr eden kii kfir dir. EI-HuIsada zikredildiine gre, Sarholuk veren ikiyi imeyen kimse mslman deildir diyen kimse kfir olur. Sarholuk veren hurma suyunun sarholuk verecek snra kadar iilmesinin hell olduunu kabul eden kimse de kfir olur. Az bir mikdarnn iilmesinin hell olduunu sylemek ise byle deildir. Bunu syleyen kfir olmaz. nk ihtilafldr. Yine bir kimse hayz halindeki kars ile cinsi mnasebette bulunmann hell olduunu kabul ederse kfirdir. Yine karsna livatay hell kabul eden kimse de kfir olur. Suyt'nin Ed-
Drrl-Mensr adl kitabnda kaydedildiine gre, ihtiyaten bu kiinin kfrne hkmetmemek gerekir. Yine El-Muhit adl kitaptan: ayba halinde kars ile cinsi mnasebette bulunmann hell olduunu kabul etmek kfrdr. Tetimme adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse babasnn kars ile evlenmeyi caiz ve mubah grrse mrted olur. Yine bir kimse zulm etmek ve yalan sylemek gibi haram ilerin haram olmamasn temenni ederse kfir olur. Yine yamurun hikmetini inkr eden, yahut faydasn kabul etmeyen kimse de kfir olur. Yine bir kimse yabanc bir kadn ptkten sonra: O bana helldir, derse kfir olur. Yine doyduktan sonra da yemenin haram olmamasn isteyen kii de kfir olur. El-Cevahir adl kitaptan: Bir kimseye, niin zekt vermiyorsun? denilse ve buna karlk: Bu cezay vermem derse kfir olur. Yine kendisine zekt vermek farz olan bir kiiye: Bu vecibe hatrlatlsa ve: Bilmiyorum, dese kfir olur. Bu sz reddetmek yolunda syledii takdirde kfir olur. Yine iki kimseden biri dierine: Git, falancaya iyilii emret, dese, buna karlk o kimse: O adamn bana ne zarar var ki, yahut bana ne cefa etti ki ona emredeyim, dese kfir olur. nk iyilii emretmenin farz olmadna inanmtr. Ve iyilii emredenin, ahsi bir dmanl ve garaz bulunduu kimselerce yapldna inanmtr. Zahiryye fetvasnda aklandna gre, bir kimseye: yilii emretsene, denilse o da: O bana bir ey yapmad ki, yahut onun hana bir zarar olmad ki, dese; yahut ben afiyeti setim, yahut ondan bana ne zarar var ki, dese kfir olmaz. Fetv-i Surdan: Bir kimse eer, ben bu ii yaparsam kfir olaym, yahut mecus olaym, yahut hristiyan olaym, derse ve o ii yaptn da bilirse kfir olur. Fudayli'ye sre ise kars da kendisinden bain talakla bo olur. Yine bir kimse yaptn bildii halde eer bu ii yaparsam Yahudi olaym yahut Hristiyan olaym, derse kfir olur. Yine Fetv- Surdan: Bir kimse bu ii yapmad halde: Allah biliyor ki ben bu ii yaptm, derse Allah Tel'ya yalan isnat ettii iin kfir olur. Yine bir kimse yalanc olduunu bildii halde bu yalanma Allah' ahit getirerek: Allah bunun byle olduunu biliyor, derse kfir olur. Yine EI-Muht adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse: Allah biliyor ki ben seni hayr dua ile anmakta devam ediyorum, derse kfir olur. Fakat bu szden okluk ve mbalaay kasdederse kfir olmaz. Yine bir kimse istikbalde bir ii yapmayacana dair yemin olmak zere eer bu ii yaparsam Yahudi olaym, Hristiyan olaym, yahut mecus olaym, derse bu art yerine getirdii takdirde kfir olacana inanr da bu ii yaparsa kfir olur. Deil ise bu bir yemindir, keffaret demesi gerekir. Bu sznden maksat o ii yapmayacan mbalal bir ekilde kuvvetlendirmek dur. Bu kimse zerine yemin keffaretinden baka bir ey lzm gelmez. Minhac'ul-Musalin Adl Kitaptan Baz Meseleler. Cahil bir kimse bir sz konusa ve bu szn kfr olduunu bilmese baz limlere gre bilmemek dolaysyla zrl kabul edildii iin kfir olmaz. Baz limler de kfir olur, demilerdir. Haram hell kabul eden, yahut helli haram sayan kii de kfir olur. Mzmarat adl kitabn sahibi Zahire adl kitaptan yle bir mesele naklediyor: Bir meselede kfir olmay gerektiren bir ok sebepler bulunsa ve bir sebeple de kfir olmamay gerektirse, mftnn kfir olmamay gerektiren sebebe gre fetva vermesi gerekir. Sonra syleyenin niyeti kfir olmaya mni olan sebep ise o kii mslmandr. Eer niyeti kfir olmay gerektiren sebep ise mftnn fetvas ona bir fayda vermez. Bu szden tevbe ve rucu etmesi kars ile arasndaki nikhn yenilenmesi emredilir. Yine bir kimse kastl olarak Abdullah'ck Abdlazizcik ve benzeri Allah'n isimlerinden herhangi birine izafe edilen kelimeleri muhataba nisbet ederek kullanrsa kfir olur. nk bu isimleri ism -i tasr ile kullanmak kltc mnay verdii iin hakarettir. Zira bu sz sylendiinde ilk akla gelen ey muzafn ileyh olan Allah kelimesinin kltlmesidir. Fakat bu sz ile muzaf'n kkl kasdedilirse yani kulun kkl kasdedilirse o takdirde kfir olmaz. Bu durum, sz syleyenin bilgili olduuna gredir. Eer bu sz sarfeden cahil olursa, ne dediini bilmeyecek derecede cahil olursa ve bundan kfr kasdetmezse kfir olmaz. Bu kiinin kklk mnasn verdiren kf (cik nisbesi) harfini sehven, yahut fuzul clarak ilve ettiine hamledilir. mam Fadli cahillerin bir yerden gelen kimseyi karlamak iin kestikleri hayvanlardan sorulunca: Bunlarn hepsi elence ve oyuncaktr, haramdr, cevabn verdi. El-Muht adl kitapta kaydedildiine gre, bir kimse Allah'n adn anmakszn bir hayvan kesse, yahut keserek gelen kimsenin adn da Allah'n adna ortak etse kfir olur. Fakat besmele ekip gelen kiinin adn da kartrmazsa kfir olmaz. Zahiryye adl fetva kitabnda yla yazlmtr: Bir devlet bakan bir toplulukta aksrsa, bir kimse de kendisine: Allah sana rahmet etsin, dese; sonra baka biri: devlet bakanna byle sylenmez, dese kfir olur. Yani din ynden sylenmez, derse bu hkm geerlidir. Eer adette sylenmez demek istemise o takdirde kfir olmaz. Yine bir kimse padiaha: Esselmu aleykm, dese, dieri de kendisine. Bu sz padiaha sylenmez, dese kfir olur. Yine bir kimse kendini byk gren sultanlardan birine: el ilh, y ilhi, dese kfir, olur. Yine bir kimse bir kula Allah'n sfatlarndan olan: Y Kudds, Y Kayym, Y Rahman derse yahut Allah'n isimlerinden birini bir kula sylerce kfir olur. En dorusu bu gibi isimlere Abd kelimesini ilve ederek Abdurrahman, Abdlaziz gibi isimlerle armaktr. El-Muhtden: Ntfi'nin Vkiatnda yle yazlmtr: Kfir memleketin ahalisi kfir bir memlekette bir
mslmana: Melike secde et, yoksa seni ldrrz, derseler, en iyisi secde etmemesidir. nk secde etmek grnte kfrdr. Grnte kfr olan bir eyi en iyisi yapmamaktr. Ez-Zahriyye adl kitapta kaydedildiine gre, yeri pmek secde etmee yakndr. Ancak aln, yahut yanan yere koymak bundan daha ar ve daha irkindir. Ben de derim ki, alnn yere koymak, yanan kovmaktan daha irkindir. Dolaysyla kfir olmamas gerekir. Ancak alnn yere koymaktan kfir olmas gerekir. nk bu yalnz Allah'a mahsus bir secdedir. Bir limin elini pmee gelince, eer eli plen kii er'an ikram edilmesi ve sayg gsterilmesi gereken limlerden, amel sahiplerinden, yahut dinen eref sahibi kimselerden ise el penin sevaba nail olmas umulur. Nitekim Zeyd b. Sabit bn -i Abbas'n elini pmtr. Eer eli plen kii dnya adamlarndan biri ise ve el pen bu ii yalnz dnyev menfaati iin, yahut makam iin, yahut zenginlii iin yaparsa fask olur. Ancak kendisine yaplan bir zulm nledii, yahut bir iyilikte bulunduu iin el perse o takdirde k fir olmaz. Fakat fask olur. Bunun esasi: Bir zengine zenginlii iin sayg gsterenin dirinin te ikisi gider. hadisine dayanmaktadr. nk ibadetin aletleri kalb, dil ve azalardr. Zengine sayg gsterirken mutlaka ya dili yahut azalar kullanmak gerekir. Ben derim ki, sayg ancak kalbten yaplr. Yukardaki sz syleyen bunu kasdetmi olsa gerektir. Yani eer bu saygy gsterenin saygs gsterite ise kalbe baklr. Yok eer kalbten olursa o takdirde dininin te ikisi gider. Yukardaki hadisi Beyhak ve dier hadisiler rivayet etmilerdir. Deylemi'nin rivayetinde ise yukardaki hadis-i erif yledir: Zengine zenginlii iin alak gnlllk gsteren fakire Allah lanet etsin. mam Muhammed'e gre, bir kimse bir azasnn kesilmesi ve benzeri tehditlerle kfre ve inkra zorlansa, eer kalb imanla dolu olduu halde dili ile kfr kelimesini sylerse kfir olmasna hkmedilmez. Fakat bu zorlama esnasnda syledii szden gemite kfir olduunu hatrlayp, szlerine cevap olmak zere konutuu kelimeden gelecei kasdetmedi ise kfr ile hkmedilir.Kars ile aralar ayrlr. Yine bir kimse kendi istei ile gemite kafir olduunu ifade ederse, sonra da bununla yalan kasdettim derse, kafir olur. Kad kendisini tasdik etmez. Hastalk, lm Ve Kyametle lgili Kfr Szleri. Bir kimse: Allah vard, ondan evvel hi bir ey yoktu; Allah var olacaktr, hi bir ey olmayacaktr. derse kfir olur. nk bu Cennet ve Cehennem'in fani olduuna hkmetmektir. Cennet ve Cehennem ise bakidirler. nk Allah Tel bunlarn ehli iin Kur'an- Kerm'de: Ebed olarak orada kalacaklardr. buyuruyor. Yine bir kimse, hastalktan kurtulan biri iin: Falanca ikinci defa eei salverdi; yahut: len bir kimse iin. Ruhunu sana verdi; yahut onun ruhundan alnp senin ruhuna eklendi, derse kfir olmasndan korkulur. Eer buna inanrsa kfr olur. nk Allah Tel: Yaayanlarn da mr eksilenlerin de mr kitapta yazlmitr. 580[580] Eceli geldii zaman Allah hi bir nefsi geri brakmaz. 581[581] buyuruyor. Eer byle deilse Allah Tel'nn sznde haa yalanc olmas gerekir. Allah cann artrsn, derse bu sz hatadr, cahilliktir ve doru yolda yryen limlerin mezhebi deildir. Ben derim ki: Yine Allah mrn artrsn, Allah mrn uzatsn , Allah seni ibka etsin ve benzeri szler sylerse hkm ayndr. Yine bir kimse: Allah onun ruhunu noksanlatrsn, senin ruhuna eklesin derse hkm ayndr. Fetv-i Kadhandan: Bir kimse: Falanca kendi kendine lmeyecek, belki ldrlecek, dese kfir olmasndan korkulur. Yine bir kimse; l Allah'a lyk idi, yahut lyk deildi, derse kfir olur. Yine bir kimse: lm zamanndan nce Allah onu ldrd dese kfir olur. Olu len kimse: Onun ruhunu almak Allah'a yakr, yahut yakmaz, derse kfir olur. Yine bir kimse falanca ruhunu bizim efendimize verdi, yahut falancaya verdi, yahut ruhunu ona brakt, derse; yahut bir l iin: Allah'n ona bizden daha ok ihtiyac vard, derse kfir olur. nk Allah'a her ey muhtatr, Allah ise hi bir eye muhta deildir. Kyamet Cennet Ve Cehennemle lgili Kfr Szleri. Bil ki phesiz Kyameti, Cennet ve Cehennemin varln inkr eden, yahut Kyametteki amellerin tartlmasn, srat, yahut hesab, yahut insanlara verilecek amel defterlerini inkr eden kii kfir olur. nk bunlar Kitap Snnet ve cma-i mmetle sabittir. Bir kimse ldkten sonra dirilmeyi inkr etse ittifakla kfir olur. Bir kimse zulmettii kiiye: Kyamette o izdihaml zamanda beni nereden bulacaksn, dese kfir olur. nk bu sz ile Allah'n yaratklar zerindeki gcn inkr etmi olur. Yine bir kimseye eer hakkm bugn vermezsen Kyamet gnnde fazlasyla vereceksin, denilse o da buna karlk: Kyamet gnne varncaya kadar ok zaman vardr. Kyamete kalmaz, dese kfir olur. nk Kyametin vukuunu uzak grm olur. Eer kendisi ile Kyamet arasndaki zamann uzunluunu kasdederse kfir olmaz.
580[580] 581[581]
Fatir: 35/11. Mnafkun: 63/11.
Yine bir kimse alacaklsna: Paralarm bu dnyada ver, zira Kyamette para yoktur, bana deyemezsin. Borcuna karlk iyiliklerin alnacaktr, dese o kii de: Bana daha para ver de Kyamette alrsn, yahut Kyamette iste, yahut sen daha ver, ben sana toptan hepsini Kyamette veririm, derse kfir olur. nk bu Hz. Peygamber'in bu konudaki hadisi ile alay etmek ve Kyametin akibet inden korkmamaktr. Yine bir kimse: Bana bu dnyada buday ver, Kyamette arpa al, derse; yahut bunun aksini sylerse kfir olur. nk bu aktan alay etmektir. Fetv-i Surda yahut Felv-i Kadihanda yle deniliyor: Bir kimse: On dirhem borlu bulunduu kimseye, bana on daha ver. Kyamette yirmi alrsn, dese kfir olur. Maherden bana ne Maher'den korkmuyorum, Kyametten korkmuyorum dese yine kfir olur. El-Hvden: Bir kimse demolu'ndan baka btn yaratklar Kyamette maher meydannda toplanmayacaktr, dese kfir olur. nk hayvanlar arasnda da ksas olaca hadis -i erif ile sabittir. Hayvanlar birbirinden hakkn aldktan sonra Allah Tel: onlara: Toprak ol, diyecek ve toprak olacaklar. Bu esnada kfirler: Keke ben de toprak olaydm, diyecekler. Yine bir kimse: Bana dnyadan ve dnya lezzetlerinden bir ey vermedikten sonra Allah beni niin yaratt bilmiyorum, derse Eb Hmid'e gre kfir olur. nk insan dnyadan ve dnya lezzetlerinden bir ey almak iin deil Allah Tel'ya ibadet etmek iin yaratlmtr. Bu sz ile yaratl gayesine itiraz etmi ve Allah' tan mam oluyor, bu noktada ona kar gelmi bulunuyor. Bir kimse yine: Allah falancay niin yaratt anlamyorum, dese kfir olur. El-Cevahir adl kitaptan: Bir kimse: Allah bana falanca ile Cennete gir dese girmem, derse kfir olur. El-Hlsadan: Bir kimse: Falanca olmadan, yahut sen olmadan Allah bana Cennet verse girmem; yahut falanca ile birlikte Cennet'i dahi istemem; yahut Allah'a kavumay isterim, fak at Cenneti istemem, dese kfir olur. nk Allah'n iradesine kar gelmi olur. Zahiriyye adl fetva kitabnda kaydedildiine gre, bir kimse Cennet'e sensiz girmem, yahut falanca ile Cennet'e girmem emredilse girmem, yahut Allah bana senden sebep, yah ut bu iten sebep Cennet verse istemem, dese kfir olur. El-Hulsa adl kitaptan: Bir kimseye: hirete nail olabilmen iin dnyay terket, denilse ve buna karlk o kimse: peini vereseyeye deimem dese kfir olur. Zahiryye adl kitaptan: hirette istedii kadar olsun, esas dnyada ekmek gerekir, diyen kimse de kfir olur. EI-Muhtadl kitaptan: Bir kimse, seninle beraber Cehennem ukuruna kadar, yahut Cehennem kapsna kadar giderim, fakat ieri girmem derse kfir olur. Bu sz ile kafir olmayacan da savunan ilim adamlar vardr. nk bundan maksat, kfrden baka seninle her ktl ilerim, demektir. Fakat seninle Cehennemin yoluna, yahut Cehenneme girerim, derse kfir olur. Fetv- Surdan: Hastal iddetlenince: Allah'm, istersen beni mmin olarak, istersen kfir olarak ldr, derse kfir olur. nk bu sz syleyen hasta nazarnda kfr ile iman eit duruma gelmitir. Yine bir kimseye eitli musibetler ve bellar gelince: Y Rabbi malm aldn, sunu unu aldn, yine ne yapyor sun? Yahut ne yapmak istiyorsun? Yahut yapmadn ne kald ki? ve benzeri szler sarfederse AbdlKerm b. Muhammed bu kiinin kfir olaca cevabn vermitir. El-Cevahir adl kitaptan: Bir kimse Allah Cehennemin stnde, yahut Cehennem'den baka ne yapabilir? derse kfir olur. nk Allah'n kudretini sadece Cehennem'e hasretmitir. Yine bir kimse bir lim bir fakire sadaka verince Kyamet gnnde melekler davula tokmak vurur, yahut gkteki melekler davul alar, derse kfir olur. nk bu sz ile gaybtan haber verdiini iddia ediyor, melekler hakknda yalan konumu oluyor ve limlerde alay etmi oluyor. Ez-Zahriyye adl kitaptan: Sihir yapann sahir olduu bilinirse ldrlr, tevbeye arlmaz ve sihiri brakyorum, sz kabul edilmez. Belki sihirci olduunu ikrar ederse kan hell olur. Yine sihirci olduuna ahidlik edenler bulunursa ldrlmesi gerekir. Fakat u kadar zamandan beri sihir yapyordum, ama imdi braktm, derse bu kiiye dokunulmaz. Khin de sahir gibidir. Bir mslmann Kitap ehli zmm ana babas bulunsa onlar kiliseye gtremez. nk onlarn kiliseye gitmeleri Allah'a kar bir isyandr. Allah'a isyanda bulunan yerde kula itaat yoktur. Fakat kiliseye gitmi bulunan ana babasn evlerine getirmek ise mubahtr. Bunu yapmak caiz olur. Ve bu dnlerinin kiliseden son dnleri olmas umulur. Allah'n onlar tevbe etmeye muvaffak klmas mid edilir. Her mslmann kfrden Allah'a snmas ve bu duay sabah akam okumas gerekir. Allahm! phesiz bilerek bir eyi ortak komaktan sana snrm ve bilmeyerek yaptklarmdan dolay gnahlarmn rtlmesini isterim. phesiz sen gayba ait bilgileri ziyade bilensin. Bu ilve blm, erh etmek istediimiz kitabn sonu tamamlaycsdr. Allah Tel'dan dnyada ve hirette afiyet dileriz, sonumuzu gzel yapmasn isteriz ve en yksek makama ulatrmasn, bu dnyada bizi korumasn ve kendine kavumay nasib etmesini dileriz. Muhakkak Allah kullarna yardmcdr ve kullarnn dostudur. in evvelinde de sonunda da Allah Tel'ya hamd olsun. Ak ve gizli olarak Peygamber'i Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi vesellem'e selm olsun Allah Tel min diyen kullara rahmet etsin. Allahm, bu kitabn mellifini yazarn ana babasn okuyucusunu, dinleyicisini mafiret et, ey merhamet edenlerin en merhametlisi. min.

Fıkhı Ekber Şerhi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fıkhı Ekber Şerhi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FIKH-I EKBER ERH-

Mslim, c. IV. s. 2055, H. No: 2670; Ebu Davud, Kitabussnne, bab: 5.

Kaynam bulamadm. tikak, kaynak demektir. Mtak: Kaynaktan karlan demektir.

El-Enbiya: 21/2. Et-Tevbe: 9/6. 78[78] El-Kasas: 28/30.

El-Hadid: 57/3. Yasin: 36/39. 81[81] El-Ahkf: 46/11.

ra: 42/11. A'raf: 7/143.

138[138] 139[139] 140[140]

Yunus: 10/88. El-sr: 17/85.

Tegbn: 64/2. Yunus: 10/44.

Mlk: 67/14. Enfal: 8/17.

Muhammed: 47/38 Rm: 30/40. 187[187] El-Bakara: 2/21.

El-Bakara: 2/6. l-i mran: 3/83. 209[209] En'm: 6/149.

l-i mran: 3/97. En-Nis: 4/31.

El-Bakara: 2/72. Et-Tevbe: 9/43. 228[228] El-Enfl: 8/67.

Mslim. Sahih, e. IV, s. 1857, Hadis No: 2387; Buhar, Sahih.

Feyz'ul-Kadir, c. III s. 46, Taberan.

Mide: 5/6. El-Camius-sair, c. II, s. 45, Beyhaki'den.

Tirmiz, Tefsir -i Sre, 15/6. Hicir: 15/75.

El-Enfl: 8/2. Kaynan bulamadm.

Rahman: 55/46. Nzit: 79/40-41. 403[403] Kf: 50/16.

Et-Tevbe: 9/113. El-Kasas: 28/56.

Bu hadisi Fazail rivayet etmitir.

442[442] 443[443] 444[444]

Buhari, Beytl -Halk, 17/7: Tirmiz, Edelep/44.

Ez-Zmer: 39/60. En-Nahl: 16/61.

Nisa:4/48. Kehf: 18/49. 481[481] Nisa: 4/31. 482[482] Nisa: 4/48.

Tirmiz, c. V. s. 337, Dahya, 22/1521. Bu hadisi E b Davud ve Tirmiz rivayet etmitir.

El-Bakara: 2/268. Fatr: 35/6. 501[501] El-Enbiy: 21/79.

Ahzab: 33/38. El-Bakara: 2/260. 505[505] Kaynan bulamadm.

Yusuf: 12/87. A'raf:7/99. Neml: 27/65, Kaynan bulamadm.

Buhar, Sahih. Et-Tevbe: 9/40.

Et-Tark: 86/13-14. Nebe: 78/20.

Nebe: 78/34. Mutaffifn: 83/3. Yusuf: 12/2

Munafikun: 83/8. Et-Tevbe: 9/40.

Fatir: 35/11. Mnafkun: 63/11.

You might also like