modernli!

in kaynaklar: 3
davicl arnold co!rafi ke"ifler tarihi tJe uge of discovery 1400-1600 lrkesi: osman bahadr isbn 975-6910-20-8 / yneli" birinci bask, alan yaynclk. 1995 ikinci bask, haziran 2000 ocak 2001, istanbul, 80 s.

kapak tasarm: yneli " uygulama: ferhat nar dizgidzelti: yneli " bask: umut matbaas

yneli!
Vatan Cad. #ehit Pilot Mahmut Nedim No. 15/3 34000 Aksaray-$stanbul Tel.: 524 07 76 Faks: 523 58 87 www. yonelis.com

co!rafi ke"ifler tarihi

(1400-1600)

david arnold

trkesi osman bahadr

yneli!

iindekiler

evirenin nsz Giri! Avrupa ve Daha Geni! Dnya Baharat ve Altn "talya Portekiz ve ispanya Teknoloji ve Ara!trma Afrika Asya Amerika Sonu Dizin

9 11 13 21 27 33 39 47 51 59 69 73

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

EV!REN!N NSZ
Co!rafi Ke"ifler a! (1400-1600), insanlk tarihinin ok zel bir dnemidir. $ki yzyllk bu a!da yeni ktalar ke"fedildi, dnya denizden ilk kez dola" ld, ticaret dnya le! inde yaplmaya ba"land, ilk kez deniz a"r imparatorluklar kuruldu ve btn bunlara ba!l olarak yeni ke"fedilen kta ve blgelerin birikmi" ya da do!al servetleri ba"ka bir ktann, Avrupa'nn ekonomik, ticari, bilimsel, teknolojik vb. geli"imine kaynak olarak aktarld ve sonuta etkileri bugne dek yansyan geli"meler ya"and. Gnmzdeki hemen hemen btn byk sorunlarn "u ya da bu lde Co!rafi Ke"ifler a!'na kadar gidip dayanan kkleri vardr. Bu nedenle, Co!rafi Ke"ifler a!'nn ko"ullar, bu a!a zg ke"iflere yol aan etkenler ve bunlarn sonular kapsaml ve tutarl bir "ekilde aklanmadan, bilimsel devrim, kapitalizmin geli " imi, sanayi devrimi ve gnmzdeki di!er ekonomik, siyasi, bilimsel, teknolojik olgu ve problemler iin do ! ru bir zmlemenin yaplabilmesi olanakszdr. $"te David Arnold'n eseri, bu tarihsel evreye, en yeni ara " trmalara dayanarak aklc ve kapsaml aklamalar getiriyor ve a!n genel insanlk tarihi iindeki zel yerini ortaya karyor. Bu ynyle de, zellikle Co!rafi Ke"ifler a!'na zg pek sa!lam kaynaklarn bulunmad! lkemizde daha byk bir nem kazanyor. Arnold eserinde, Co!rafi Ke"ifler a!'nda geli"mesinin en yksek a"amasnda bulunan Osmanl $mparatorlu!unun

konumu zerinde pek durmuyor. Ama okuyucu yazarn Osmanl $mparatorlu!u hakkndaki birka sznden ve daha ok da, ke " ifleri gerekle " tiren devletlerle ilgili olarak yapt ! zmlemelerden bu konu iin gerekli ipularn kolaylkla bulabilecektir. Bu, hacmi az ama ktlesi ok eserin, bilimsel zmleme yntemleri ve zengin bilgi da!arc! ile, bilim ve teknoloji tarihine, ekonomi tarihine, siyasi ve askeri tarihe ve nihayet insanl!n byk tarihsel servenine ilgi duyanlarn temel kitaplarndan biri olaca!na inanyorum. Osman Bahadr

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

G!R!"

On be"inci ve on altnc yzyllarda, Avrupa'nn dnyann geri kalan ksm hakkndaki bilgisi temel bir dn"me u!rad. 1400'de Avrupallarn haritalar sadece tahminlere dayanyordu ve kendi kylarnn tesinde kalan blgeler haritalarda genellikle tamamen yanl" gsteriliyordu. $zleyen 200 yl iinde, Avrupal haritaclarn izdi!i ktalar, tpk byyen embriyolar gibi, belirsiz biimlerden, gnmzde a " ina oldu ! umuz kolaylkla tannan izgilere dn"t. 1600'de haritas olmayan ya da eksik bulunan yerler olarak sadece Avustralya, Yeni Zelanda ve Kuzey Pasifik kalm"t. En nemli ke"iflerin o!u, ksa bir zaman dilimi iinde yaplm"t. Columbus'un 1492'de Atlantik'i ilk gei"ini izleyen 30 yl iinde Portekizliler mit Burnu'nu dnm"; in'e ve Japonya'ya kadar ilerlemi"lerdi. 1521'de Pasifik geilmi" ve dnya ilk kez denizden dola"lm"t. Gerekte uzun mesafeli seyahatler ve ke"ifler yeni de!ildi. Araplar, Hintliler, inliler, Vikingler ve Polinezyallar, on be"inci ve on altnc yzyl Avrupallarndan nce, ola!anst okyanus seyahatlerini ba"arm"lard. Fakat onlarn bu ba"arlar unutuldu ve tekrarlanmad ya da yerel bir nem ta"mann tesine geemedi. Ke"ifler a!'nda yeni olan "ey, co!rafi ara"trmalar sayesinde dnya okyanuslarnn tek bir denizcilik sistemine ba!lanmas ve bu denizlerde sa!lanan egemenli!in, Avrupa'nn her meskun ktaya etkisinin nihai yaylmna temel olu " turmasdr. Avrupa'nn co ! rafi bilgisiin bymesini, Avrupa ticaretinin ve karasal kontrolnn hzla geni"lemesi izledi. 1600'e kadar Portekiz, Brezilya ve Bat Afrika'dan in Denizi'ne uzanan bir deniz imparatorlu!u kurmu"tu. $spanya'nn Amerikan imparatorlu!u, Texas'tan #ili'ye kadar uzanyordu ve teki Avrupallar (Hollandallar, $ ngilizler ve Franszlar), $beryallarm bu ticari zenginli!ine ve ego menli!ine aka gz koyuyorlard. Avrupallarn co!rafi ara"trmalarnn bu hzll!n ve geni" $lmesini nasl aklayabiliriz? Ke"ifler a!, gerekte ani v<> ilk
7

bak"taki kadar kapsaml myd? Yoksa daha ok Avrupa'nn kendi iinde uzun sreden beri olgunla"makta olan kuvvetlerin sonucu muydu? Nedenleri neydi ve niin Portekiz ve $spanya, Avrupallarn yaylmasnda nc oldular? Avrupa d"ndaki faktrler bu yaylmann karakterini nasl etkiledi? Bu eserin ele alaca! konular i"te bunlardr.

AVRUPA VE DAHA GEN!" DNYA

Bir zamanlar Avrupa'nn grece tecrit olmu" ve kendi iine kapanm" durumda oldu!unu, snrlarnn tesindeki yerler hakknda ok az bilgisi bulundu!unu ve gnmzn bilinen dnya haritasnn olmad!n bugnk bak" asyla tasarlamak kolay de!il. Fakat Avrupa, on be"inci ve on altnc yzyllarn ke"iflerine kadar, kendi d"ndaki dnya ile ilgili olarak gerek bilgilerden ok, mit ve fantezilerle beslenmi"ti. On be " inci yzyl Avrupas'nm daha gvenilir bilgi kaynaklar arasnda, klasik eski a!dan kalan yazlarla, daha yakn dnemdeki seyyahlarn raporlar bulunuyordu. Milattan sonra ikinci yzylda yazlm " Ptolemy'nin Geography'si, yakla"k 1406'da Yunanca'dan Latince'ye evrilerek Hristiyan Avrupas'nda yeniden ke " fedilmi " ti. Geography, Roma $mparatorlu!unun en yksek dnemindeki co!rafya bilgilerinin bir zetini kapsyordu. Asya ve Afrika'nn yakn blgelerinin olduka do!ru bir tasvirini vermesine ra!men, daha uzak blgeler iin gvenilmez bir kaynakt; Amerika'nn ve dnyann eskiden bilinmeyen di ! er blmlerinin varl ! hakknda herhangi bir ipucu vermiyordu. Seyyah eserlerinin en popler ve etkili olanlarndan biri, $talyan Marco Po-lo'nunkiydi. Marco Polo, on nc yzyln sonlarnda Asya'y boydan boya geip in'de Mo!ol $mparatorunun sarayn ziyaret etmi"ti. Polo, ilerlemi" ve gl uygarlklaryla daha zengin bir kta olarak Asya, fikrinin Avrupallarn zihninde olu " masn sa ! lad. Polo'nun Travels' (Seyahatler),

Portekiz Prensi Gemici Henry'ye ve Ptolemy ile birlikte Christopher Columbus'a esin kayna ! oldu. Fakat byle kaynaklarn sakncalar da vard. Atlantik'teki bat yolculu ! unda Columbus'un hedeflerinden biri olan Mo ! ol hkmdar 'Cathay' (in), oktan yok olmu"tu. Ge Orta a! Avrupas'nm, eskilerin din d"nda her "eyi do!ru yaptklarna dair derin inanlar, co ! rafi eserlerine kar " ele " tirel bir yakla"m ve pratik bir soru"turma ruhunu engelliyordu. Ptolemy ve Polo, yetersiz ve eski olmalarna ra!men 1400 ylma kadar, Ge Orta a! Avrupas'nm dnya kavramn "ekillendiren mitler, efsaneler ve sahte seyyah hikayelerine nazaran daha gvenilir bir bilgi kayna! sa!ladlar. En yaygn olarak okunan ve kesinlikle Polo'nunkinden daha az etkili olmayan bir eser de, Sir John Mendeville'nin Travels'yd. Yazar eserinde tuhaf insanlarn (rne!in kpek ba"l) hemen tamamen hayali hikayelerinden ve Do!u'nun al"lmam" adetlerinden sz ediyordu. ok uzaktaki bilinmeyen denizlere alma cesaretini gsteren ve dnyann kenarndan a"a!ya d"en ya da "scak blge"nin kaynayan denizlerinde mahvolan gemilere dair inan"lar da halkn fantezilerindeki yerini koruyordu. Bu tr korkular, soru"turmalarn ve pratik ara"trmalarn nnde gl bir engel olu"turuyordu. Fakat kayp adalarn varl!ndan, Asya ya da Afrika'da Mslman blgelerinden tede bir yerlerde hkm sren gl Hristiyan kral Prester John'dan ve Bat'da Atlantis ktasndan sz eden ba"ka fanteziler de vard. Bunlar da gereki olmamalarna kar " n, on be " inci yzyl ke " if seyahatlerinin geli"mesinde belli bir rol oynadlar. Fanteziyle yar gere!in benzer bir kar"m, Orta a! dnemi haritalarnda da bulunmaktadr. Daha erken tarihli haritalarda, Hristiyanh ! m manevi merkezi olarak Kuds, bilinen ktalar kendi evresinde simetrik "ekilde dizilmi" halde, dairesel bir dnyann merkezinde grlmektedir. Bu mappae mundi (dnya haritalar), gemiciler ve seyyahlar iin herhangi bir kullanm de!eri ta"myorlard ve zaten byle bir niyetle de hazrlanmam"lard. Ptolemy'nin etkile

eli!i daha ge tarihli haritalarda, Afrika'nn kuzey blmyle Asya'nn bat blgeleri olduka do!ru olarak gsterilmekte; fakat Afrika'nn gneye do!ru nasl uzand! ve Hint Okya-nusu'nun karalarla kapl bir deniz olup olmad! belirsiz kalmaktadr. Bu haritalarda Amerika, Avustralya ve Pasifik'ten iz yoktu. Harita yapclar, Avrupa'nn Afrika ve Asya'nn i blgeleri hakkndaki cahilli!ini, kendi uydurmalar olan nehirler ve da!lar izerek telafi ettiler; hayali bilgiler eklediler ya da uzun sre nce lm" monarklar bu blgelerde hala iktidardaym" gibi gsterdiler. Avrupa, bu bilgisizlik ve soyutlamada yalnz de ! ildi. 1400'de dnya, aralarnda ok az ili"ki olan ya da hibir ili"ki bulunmayan birok farkl topluluklara ya da uygarlklara blnm " t. Orta ve Gney Amerika halklar gibi baz topluluklar, teki ktalardan tamamen kopuk durumdayd. in ve Hindistan gibi byk Asya uygarlklarnn daha geni" ticari ili " kileri vard. Ancak bu ili " kiler, temel kltrel yaltlm"lklarn ve ekonomik adan kendi ilerine kapallklarn giderecek lde de!ildi. Bu yaltlm"lk bir dereceye kadar, denizler, ller, srada!lar ve sk ormanlar gibi bir dizi co!rafi engelden kaynaklanyordu. Fakat farkl halklar ve blgeleri daha byk blmler halinde birle"tirebilen ula"m, ileti"im ve denetimin yoklu!u bunu daha da glendiriyordu. Genellikle de, kara ve denizlerde uzun ke " if seyahatlerini zendirme konusunda byk bir merak eksikli!i vard. in, bunun arpc bir rne!iydi. 1400'de in'in denizcilik teknolojisi birok bakmdan Avrupa'nnkine e"itti. in'in 1405 ve 1433 yllar arasnda Gneydo!u Asya ile dzenli ticari ili"kileri vard ve Amiral Cheng Ho ynetimi altnda Sri Lanka ve Do ! u Afrika'ya kadar uzanan seferler yaplyordu. Bu sralarda ya da daha erken bir tarihte, in gemileri Kuzey Avustralya'ya ve olaslkla Kuzey Amerika'nn Pasifik kylarna kadar gittiler. Konfys in, kendisini kltrel ve politik olarak kom"ularndan daha stn tutuyor ve onlar sadece in imparatorlarna hara demeye yarayan barbarlar olarak gryordu. Hara ve servet ile in saray

iin nadir e"ya arama iste!inin, Cheng Ho'nun seyahatlerinde itici g oldu!u anla"lyor; yoksa dnyann geri kalan ksm hakknda in'in bilgisini artrmak ya da srekli ticari ili"kiler iine girmek de!il. in $mparatorlu!unda ticaret ve tccarlar, Avrupa'da son derece nemli konumda bulunan tccar snfna kar"t olarak, d"k bir statye sahipti. Ancak Cheng Ho'nun seferlerinin arkas gelmedi ve Portekizlilerin tam Bat Afrika sahillerinden a"a!ya inmeye ve Hindistan'a bir Bat yolu aramaya ba"ladklar srada in tekrar kendi kabu!una ekildi. Arap ve Hintli Mslman tccarlar, Hint Okyanusu'nda karma"k ve yo!un bir ticaret sistemi kurmu"lard. Fakat onlar etkinliklerini karl ve gvenli oldu!u bilinen alanlarla snrl tutmaktan ho " nuttular. Arap gemicileri, daha nce in'le do!rudan ticaret yapm"lard ama 1400'e kadar Endonezya adalarndan daha do ! uya girme cesaretini nadiren gsterebildiler. Gneybatda ise Mozambik ve Madagaskar'dan teye gemediler. Zira daha ileri yolculuklarda tehlike riski artyor ve ticari beklentiler kar"lanacak gibi grnmyordu. Benzer "ekilde, Akdeniz'deki Arap gemiciler ve co!rafyaclar da Fas kylarndan sonra, yolculuk yaplamayan ve gemileri paralayan karanlk deniz Atlantik'in ba"lad!na inanyorlard. 1400'lerin Avrupas, belli bakmlardan zellikle yaltlm" ve kendi iine kapal, ku"atma altnda bir uygarlk grnts veriyor, dolaysyla bir ke"ifler ve yaylma a!ma nderlik edecek gibi grnmyordu. Kara lm ad verilen 1348-1349'da btn Avrupa'y silip spren veba salgn, ekonomiyi tahrip etti ve nfusun t birinin ya da daha fazlasnn lmne neden oldu. Avrupa nfusunun 14. yzyln ortasndaki dzeyine tekrar ula"abilmesi iin 200 yldan fazla bir srenin gemesi gerekti. Avrupa ekonomisinin yeniden canlanmas iin on altnc yzylda Amerika'nn maden zenginli!ine talep ve gereksinim do!du. Ayrca iklim de!i"iklikleri de, ku"atlm" bir Avrupa hissinin do!masna katkda bulundu. Sekizinci ve on drdnc yzyllar arasnda hkm sren grece scak iklim ko"ullarnda yerle"me ve tarm, kuzeyde ve batda daha ileri gitmi"ti. Vikingler $zlanda'da, Grnland'da koloniler kurdular ve Amerika anakarasnn kuzeydo ! u kylarndaki Vinland'a ula"tlar. Fakat "Kk Buz a!" olarak nitelendirilen daha

so!uk ko"ullar bu geni"lemeye son verdi. Arktik buzullarn gneye do!ru ilerlemesi, Vinland'a giden kuzey yolunu kesip, Grnland ve $zlanda ile ili"kiyi tehlikeye soktu. Gneyde bir zamanlar Roma $mparatorlu!u'nun kalbi olan Akdeniz, Hristiyan Avrupa ve Mslman kom"ular arasnda blnm"t. Bat'da $berya Yarmadas'nda do!an Portekiz ve $spanya devletleri, sekizinci yzylda btn blgeyi ele geiren Mslmanlar adm adm geri itmekte ba"ar sa!lam"lard. 1400'e kadar Mslmanlarn elinde sadece Granada (Kastilya Devleti'nin gerek bir temsilcisi olarak) kalm"t. O da 10 yllk bir mcadeleden sonra 1492'de ele geirildi. Fakat Mslman gleri sonunda kendi yarmadalarndan srmelerine ra!men Portekizliler ve Kastilyallar hal seferlerini Cebelitark Bo!az'nm tesine ve Mslman Kuzey Afrika'ya ta"makta daha byk glklerle kar"la"tlar. Portekiz, Fasllara ait Ceuta Limann, o ! u tarihinin Ke " ifler a ! 'nm gerek ba"lang tarihi olarak grd! 1415'te ele geirdi. Fakat kprba" niteli!indeki bu mevziyi geni"letme do!rultusundaki giri"imler, ok az bir ba"ar sa!layabildi. 1437'de Portekiz kuvvetleri Tanca'da kesin bir yenilgiye u!rad. Granada'nm fethinden sonra Kastilyallar 1497'de Melilla'ya yerle"tiler; fakat Kuzey Afrika'da daha ileriye gitme istekleri, nce yerel Mslmanlarn direnlerinin etkili olmas, daha sonra da Trklerin geni"leyen gc nedeniyle engellendi. Akdeniz'in do! u ucunda Osmanl Trkleri, on be " inci yzylda ve on altnc yzyln ba"larnda ak bir ykseli" halindeydi. Bir zamanlarn kudretli imparatorlu!u Bizans'tan geriye kalan son " ehir Konstantinople, 1453'te Trkler tarafndan fethedildi. 1516-1517'de Trkler rakip Msr ve Suriye'de hkm sren Memluklar yenilgiye u!rattlar ve kontrollerini Akdeniz'in gney kylar zerinde geni"lettiler. Trkler Balkanlarn ilerine do!ru da ilerlediler; hatta 1529'da Viyana'y tehdit ettiler. Orta Asya'dan gelen gebe ve binici kkenli Trkler, Konstantinople d " t ! nde Bizansllarn denizcilik mirasn devralp Akdeniz sularnda nemli bir g haline geldiler. 1571'de, Yunanistan aklarnda Lepanto

($nebaht) Sava"'nda durdurulmalarna ra!men Trkler Do!u Akdeniz'e kesin olarak yerle " tiler. Bylece batda Fas'tan kvrlarak Do!u Akdeniz ve Levant (Yakn Do!u lkeleri) zerinden do ! uda Balkanlara ve Karadeniz'e uzanan $slamiyet'in gc, on be"inci ve on altnc yzyllarda Hristiyan Avrupa'y etkin bir biimde snrlyor ve onun Afrika ve Asya'nn yakn alanlarna do!ru geni"lemesinin do!al yollarn nlyordu. Bu nedenle $ slamiyet'in sa ! lamla " -m " gc, herhangi bir Avrupa ke " if ve fetih a ! nn ncelikle Avrupa'nn yakn snrlarnn tesine arpc bir srama yapmasn zorunlu hale getirdi. Bununla birlikte, Avrupa'nn yaltlm " l ! n ve i zorluklarn abartmak yanl " olur. Dini d " manlklara ve periyodik sava " lara ra ! men, Hristiyan Avrupa $ slam dnyasndan ok "ey !rendi. Gerek Yunan bilim ve felsefesinin korunmas, gerekse bilimsel ve tarmsal bilgi ve teknolojinin Hint ve in gibi uzak diyarlardan Avrupa'ya iletilmesi $slam dnyasnn eseridir. Avrupa Ke"ifler a!'na bu $slami ve Asyal katknn nemi, bu kitapta daha sonra tart " lacak. $ sel bakmdan, 1000-1400 yllar arasn kapsayan dnemde Avrupa'da, etkileri ok uzaklara ula"an ekonomik ve teknolojik geli"meler olmu"tu. #iddetli Kara lm engeline kadar nemli bir nfus art" gerekle"mi"ti. zellikle Kuzey Avrupa'da iftilik teknikleri geli"tirilmi" ve bu teknikler tarmsal verimin bymesine katkda bulunmu"tu. Kara ve deniz yoluyla yaplan ticarette geni"leme olmu"tu. Artan etkinlikler sadece Akdeniz'de de!il, Baltk Denizi ile Kuzey Deni-zi'nde, Kuzey ve Gney Avrupa arasnda da grlyordu. Ticaretin ve gemicili! in bymesiyle, zellikle Kuzey $tal-ya'daki Pisa, Floransa, Cenova ve Venedik "ehirlerinde bankachk ve finans alannda da byk ilerlemeler sa!land. Avrupa ekonomisinin temelinde yatan canllk ve onu daha fazla ticaret ve yeni kaynaklar ile beslemek iin giri"ilen aray"lar, on be"inci ve on altnc yzyllardaki Avrupa yaylmcl!mn arkasndaki temel itici gc olu"turdu. Bununla birlikte, bu hareketi yaratan olu"umlar, salt ekonomik olmayan faktrler tarafndan da biimlendiriliyordu.

BAHARAT VE ALTIN

Bat'nn gnmzdeki Asya ve Afrika imaj, on be"inci ve on altnc yzyl Avrupalsnn imajndan ok farkldr. Biz "imdi olduka haksz olarak, bu ktalarn byk blmlerini, yoksulluk, ktlk, hastalk ve ekonomik geri kalm " lk olgularyla birlikte d"nyoruz. Buralar, nc Dnya ya da geli " mekte olan lkeler olarak adlandryoruz. Zengin "Kuzey" (Avrupa'y ve Kuzey Amerika'y kapsyor) ile yoksul "Gney" (Hindistan', in'i ve Kara Afrika'y kapsyor) kar"la"trmas yapyoruz. Fakat drt ya da be" yzyl nce, Avrupa kendisini belirli alardan Asya ve Afrika'nn fakir kom"usu olarak gryordu. Sadece seyyahlarn raporlar de!il, bu yrelerin rnleri de, Avrupalnn bu ktalarla ilgili izlenimlerini biimlendirdi. Altn, e"itli mcevherler, ipekler, hallar, resimli duvar rgleri, baharat ve porselen, bolluk, zenginlik ve yaratc bir endstri imaj do!uruyordu. $"te Avrupallarn ilk ke"if seyahatlerine esin kayna! olan "ey, Afrika ve Asya'nn zenginlikleri hakkndaki bu imajd. Ge Orta a! Avrupas, uzun mesafeli iki byk ticaret yolunun sonunda bulunuyordu. Birisi, Avrupa'y Asya'ya ba ! layan baharat ticareti, di ! eri de Avrupa'y Afrika'ya ba!layan altn ticareti yolu. Sava"lar, istilalar ve imparatorluklarn k"leri yznden periyodik olarak kesintiye u ! ramasna ra ! men, Romallar zamanndan beri ipek, baharat, mcevher ve teki de!erli mallar in, Endonezya, Hindistan ve $ran'dan, Asya zerinden Avrupa'ya getiren ticaret yollar ak kalm"t. $pek ticaretinin nemi, Avrupa'nn kendi rnlerini geli"tirmesi sonucunda azald. Ancak Asya'nn baharat yerine Avrupa'nn koyabilece!i bir "eyi yoktu. Baharat, Asya'da Endonezya adalarnda Asya'ya zg baharat trlerinden clove, Moluccas'da, nutmeg ve mace, Banda adalarnda, biber ise daha ok Sumatra'da ya da

eskiden Seylan olarak bilinen Sri Lanka'da (tarm-cinnamon) ve Gneybat Hindistan'da (biber) yeti"tiriliyordu. Marco Polo'nun zamannda baharat Bat Asya'dan Karadeniz'e ve Yakn Do!u lkelerine (Levant) kara yoluyla ve kervanlarla iletiliyordu. Mo!ol $mparatorlu!unun da!lmasyla bu yol ok tehlikeli hale geldi ve 1400'e kadar Arap ve Hintli tccarlar baharat deniz yoluyla Kzl Deniz'deki limanlara ta"dlar. Buraya gelen baharat karadan Msr ve Suriye'nin Akdeniz'deki limanlarna ta"nyor ve buralardan Avrupa'da da!tlmak ve satlmak zere Venedikli ve Cenevizli tccarlar tarafndan satn alnyordu. Bugn baharat bize, bylesine ayrntl ve geni" bir ticaret sistemini gerektirecek kadar de ! erli bir mal gibi grnmeyebilir. Biber gnlk bir tketim nesnesidir ve grece ucuzdur. Bugn her trden baharata ok az nem veriyoruz. Fakat on be" inci ve on altnc yzylda baharatn btn trlerine Avrupa'da byk bir talep vard. K" aylarnda ancak birka hayvann canl kalabilmesine yetecek kadar yemin ve gnlk yiyeceklere alternatif birka sebze, meyve ve iece!in bulundu ! u dnemlerde, bayatlam " ya da tuzlanm " et rnlerine tat vermek amacyla kullanlyordu. Baharat, pasta, iecekler ve "ekerleme rnlerine de byk katklar sa!lad. Hal askerlerinin baharatl do!u yiyece!i deneyimi de, daha egzotik tatlar iin bir Avrupal damak zevkini cesaretlendirmi" olabilir. Baharat genellikle bir lks olarak snflandrlm"tr: Edward Gibbon bunlar " " ahane ve nemsiz" olarak nitelendirmektedir. Fakat aktr ki, kullanmlar ok yaygnd ve Avrupa'nn en zengin snflaryla snrl de!ildi. Avrupa'nn ekonomisi geli"tike ve satn alma gc

Baharat ve Altn

arttka, baharata olan talep de srekli olarak artt. Baharat, bunlarn ticaretini yapan tccarlar iin de olduka karl bir rnd. Baharat ticaretinden kaynaklanan zenginlik, zellikle Cenova ve Venedik olmak zere $talya "ehir devletlerinin ykseli " inin ekonomik temellerinden birini olu " turuyordu. Dahas, baharat uzun mesafeli ticareti karl olan birka maddeden biriydi. Ykte hafif pahada a!r mallard (bu, ucuz ve toplu ta"maclk ncesi dnemlerde nemli bir faktrd) ve uzun seyahatlere ve sk sk yaplan aktarmalara kar " dayanklyd. Avrupa'nn uzun mesafeli ticaretinin teki nemli mamul olan altn da, salt lks tketim maddesi olmann tesinde bir de ! er ta " yordu. Kiliseler, saraylar ve zengin evlerindeki dekorasyon ve gsteri" iin kullanmna ek olarak Avrupa'nn para ve geni"leyen ticari sistemi iin de gerekliydi. Ticari ve mali etkinlikleri byyen $ talyan " ehir devletleri, tedavldeki paralarn temel olarak altna evirdiler: Floransa ve Cenova 1252'den, Venedik ise 1284'den ba"layarak altn para bast. Portekiz gibi Avrupa'nn daha fakir devletleri bile paralarn ayn prestijli temele dayandrma konusunda olduka istekliydiler. Ayrca Avrupa'nn kendi i ekonomisini hareketlendirmek ve Do ! uyla ticaretindeki demelerde kullanmak zere altna ihtiyac vard. Avrupa'nn Asya pazarnda geerlili!i olan az sayda rn vard: Bu nedenle baharat kymetli madenlerle satn almak zorundayd. Almanya'da ve Macaristan'da gm" karlyordu fakat Avrupa altn madeni bakmndan fakirdi. Eskiden altn karlan ok sayda maden yata! artk tkenmi"ti; ok miktarda altn, ya!ma ve Do!uyla yaplan ticaret nedeniyle yok olmu"tu. Bu nedenle, Ge Orta a! Avrupas'nda, hem i ekonomik geli"meyi kontrol eden, hem de ticaret ve deniza"r ara"trmalar iin kuvvetli bir itici g olu"turan bir "altn ktl!" vard. Ge Orta a! dneminde Bat Afrika'dan Avrupa'ya, az fakat nemli miktarda altn geldi. Bu altnlar, yukar Senegal Nehri'nin Bambuk blgesinde ve Yukar Nijer'deki Bure'de

yzey madenlerinden karma ve tasfiye i"lemleri uygulama yoluyla elde ediliyordu. Ayrca bugnk Gana'nn Akan blgesindeki (smrgecilik dneminin "Altm Kys") altn retim alannda da, ge on be"inci yzylda Avrupa'nn talebini ksmen kar"layan verimli bir retim yaplyordu. Altm, Bat Afrika'daki bu kaynaklardan yerel tccarlar tarafndan, genellikle altn tozu biiminde, Byk Sahra'nn gney kenarndaki Timbuktu gibi kasabalara getiriliyordu. Orada Arap ve Berberi tccarlar tarafndan satn alman altn, deve kervanlaryla lden geiriliyor ve daha sonra Kuzey Afrika limanlarnda Cenevizli, Venedikli, Katalan ve Yahudi tccarlara satlyordu. Byk Sahra'y geen tccarlar, bu Bat Afrika ya da "Gine" altnnn ("Gine" altn terimi, bu altm kayna!nn bir zamanlar sahip oldu!u nemi hatrlatan bir kalntdr) kar"l!nda, tekstil rnleri, bakr, tuz ve ln gneyinde talep edilen di!er mamulleri sattlar. Avrupa'nn 1400'den nce bu altm retim alanyla do!rudan bir ili"kisi olmamasna ra!men, onun yeri hakkndaki bilgiler Arap ve Yahudi araclar vastasyla olduka do ! ru biimde aktarlyordu ve Avrupallarn para hrsn krklyordu. Altn ve baharat, ok fazla gz almalarna ra ! men Avrupallar ticaret ve zenginlik aray"nda kendi kylarnn tesine uzanmaya cezbeden tek gereke de!ildi. Temel bir madde olan hububat bile bir zamanlar Fas'tan ve Atlantik adalarndan (Azor, Madeira ve Kanarya adalar) ithal ediliyordu. On drdnc yzyln sonlar ve on be"inci yzyln ba"larnda bu yreler Avrupal gmenler tarafndan smr-gele"tirilmeye ve ekilmeye ba"lam"t. #eker, Avrupa yaylmacl!na daha da yakndan ba!lyd. #ekerin retimi ve tketimi Araplardan !renilmi"ti (Orta a! Avrups'mn $slam dnyasyla ili"kisini hatrlatan bir ba"ka kalnt). #eker ilk kez Akdeniz adalarnda ve Sicilya ile $spanya'nn uygun blgelerinde retilmi"ti. Fakat artan talep, yeni retim alanlar arama giri"imlerini te"vik etti. Madeira ve Kanarya adalarnda nc rn oldu, sonra on be"inci yzyln sonlarnda Gine Krfezi'ndeki Sao Thome adasnda ve daha sonra da gnmze kadar devam etmek zere Atlantik'in te yakasnda Brezilya'da ve Bat Hint adalarnda. Balk da,

zellikle Portekizliler tarafndan Avrupa'nn yakn kylar yerine, giderek daha uzaklarda Kuzeybat Afrika aklarnda ve Kuzey Atlantik'te aranyordu. Kurutulmu" ve tuzlanm" Morina bal ! , Portekiz'in, Avrupa'nn geri kalan ksmyla yapt ! ticarette nemli bir kalem olu"turuyordu. te yandan, vah " ice bir kle ticareti ba " lad. Mslmanlarn Iberya Yarmadas'ndan kovulmas ve Kara lm'n etkileri sonucunda, zellikle Gney Portekiz, nemli bir nfus eksikli!i sorunuyla kar"la"m"t. Siyah kle ticareti, uzun sre, Byk Sahra'nn te yakasndan Kuzey Afrika'ya yaplan altm kervan seferlerine e " lik etti. Kle ticareti, Gney Avrupa'nn ihtiyacn da kar" layacak " ekilde geni " liyordu. Erken dnem ke"if seferlerinin Bat Afrika sahillerinden a"a!ya yneli"i srasnda, Portekizliler, Portekiz'deki malikanelerde i"i olarak al"trmak zere, daha sonra da Atlantik adalarndaki geni"leyen "eker ekonomisinin i"gc ihtiyacn kar"lamak amacyla kle satn aldlar ya da ele geirdiler. Avrupallarn yaylmaclk, " eker ve klelerle ilgili deniza " r smr konusundaki ortak hareketi on yedinci ve on sekizinci yzyllarn vah"i bir zelli!iydi ve bylece daha Columbus 1492'de Atlantik'i gemeden nce ba"lam" bulunuyordu. Bu nedenle, yaylmacl!n arkasndaki ekonomik drt, Avrupal mallar iin pazar arama kaygs de!ildi. On be"inci ve on altnc yzyllarda Avrupallar, Afrika'da ve Asya'da tekstil mamullerini ve teki rnlerini satmaya al"rken byk glklerle kar"la"tlar. Avrupa'nn sanayile"me a!, makine yapm ve mamullerin ktlesel retimi, hala ok uzakta ve gelece!e ait bir geli"me olarak duruyordu. Avrupa'nn deniza"r ara"trmalar, ticaret ve Avrupa ticaret sisteminin bir blmn olu"turan kaynaklar iin yaplyordu. Fakat Avrupa'da geli"en ticari kapitalizmin bir sonucu olan yaylmaclk bizi ak bir eli"kiyle kar" kar"ya getirir: E!er ekonomik gdler bylesine temel bir nem ta"m"sa,

(oftrfi Koji flor Tarihi

Avrupa'nn ekonomik bakmdan en ileri blgesi olan $talya, bu dnemdeki deniza"r yaylmaclkta nemli bir rol oynama konusunda niin ba"arsz grnm"tr? Bunun yerine niin ekonomik bakmdan daha geri durumdaki Portekiz ve Kastilya, nc ara"trmac ve deniza"r imparatorluklarn kurmaya ynelen ilk Avrupal devletler olmu"lardr? Bu sorularn yant karma"ktr ve bir dizi faktr ierir. Fakat her "eyden nce $talya'nn Ke"ifler a!'na ok nemli bir katkda bulundu!unu belirtmek gerekmektedir.

20

!TALYA

Ksmen on be " inci ve on altnc yzyllarda ulusal kimliklerin ve snrlarn ok belirsiz olmas yznden Avrupal ka"ifler, bilginler, tccarlar gibi askerler ve denizciler de grece zgr bir "ekilde bir lkenin hizmetinden ba"ka bir lkenin hizmetine geebiliyorlard. Bu hareketlilik, yeni bulunan matbaa makinesiyle birlikte, ilk ke"if seyahatleri hakkndaki bilgilerin (zellikle Portekizlilerin bulgularnn gizlili ! ini korumaya ynelik baz giri"imlerine ra!men) Avrupa'nn her tarafna yaylmasnda nemli bir rol oynad. Portekizliler gerekten, ilk seyyahlar olarak ba"ka lkelere bilgi ve personel vererek en ok kayba u!rayan taraf oldular. Buna kar"lk Kastilya, ara"trma alanna on be"inci yzyln sonlar ve on altnc yzyln ba"larndaki hzl ve dramatik giri"ini, ksmen, bir gruba ba!l olmayan nl Portekizli Magellan ile $talyan Columbus'a borluydu. Christopher Columbus, ilk ke " ifiler arasndaki hareketlili ! in nemine ve $ talya'nn Ke " ifler a ! 'na olan katksna ba " lca rnektir. Columbus, yakla " k 1451'de Cenova'da do!du, daha sonra Portekiz'e yerle"ti, Portekizli bir kadnla evlendi ve in'e gitmek iin batya do!ru yolculuk etme projesini ilk kez Portekiz sarayna sundu. Burada reddedildi ve sonunda Kastilya kraliesi Isabella'nm sa ! lad ! devlet himayesini bulmadan nce Fransz ve $ngiliz deste!i arad. John

Cabot'un kariyeri de Columbus'unkine ok benzer. O da do!u"tan Cenovalyd. Columbus gibi Cabot da bat okyanu sundaki aramalar iin ngrd! planlara ilgi gsterecek bir hkmet bulabilmek iin, Columbus'un dn " haberlerini izleyen $ngiltere Kral VII. Henri'nin 1496'daki bir seferini destekleme sz vermesine kadar bo" yere abalayp durdu. Avrupa, birle"ik bir in imparatorlu!undan farkl olarak de!i"ik ilgi ve isteklere sahip bir dizi devletten olu"uyordu. Bu nedenle, maceraclar ve idealist kimseler iin, kendi lkelerinde ya da kabul eden ba"ka bir lkede himaye sa!lamay ba"ardklar takdirde, projelerini gerekle"tirme olasl! vard. te yandan seyahatlerin ba"lang dneminde, devlet ya da kraliyet deste!i zorunluydu. Byk seferler iin gemileri sa ! lamann ve donatmann maliyeti ve riskleri, tek ba"na al"an bir tccarn ya da maceracnn gcn fazlaca a"yordu. Ayrca denizcilerin, limanlarn ve gemilerini kullanmak, gemicilerini istihdam etmek, yeni ke"fedilen kara paralaryla ilgili haklarn garanti altna almak ve teki glerin tecavzlerine kar" toprak ve ticaret ile ilgili taleplerini koruyabilmek iin bir devletin siyasi otoritesine de ihtiyalar vard. Portekiz, $spanya ve $ngiltere'nin himayeci tutumlarna kar"lk, $talyanlar da, zellikle harita yapmnda ve Akdeniz'de kazandklar belirli denizcilik teknikleri konusundaki fikirlerini ve ustalklarn Bat Avrupa'nn hizmetine sundular. Belirli lde, zellikle Ptolemy'nin Geography'si gibi son zamanlarda yeniden ke " fedilen klasik eserlerdeki bilgiler gibi, $ talyan Rnesans'nn bilimini de getirdiler. Bat ktas iin kullanlagelen "Amerika" isminin kke-niyle ilgili baz tart"malar vardr. Bu ismin, Bristol'de gmrk tahsildar olan ve Cabot'nun resmi maa"n deyen Richard Ameryk'ten geldi!i ileri srlmektedir. Fakat Amerika isminin on altnc yzylda baslan ve yaygn biimde da ! tlan mektuplar aracl ! yla yeni bir kta fikrinin Avrupa'da benimsenmesini sa ! layan Floransal i " adam Amerigo Vespucci'den kaynakland!n ileri sren daha eski ve belki de daha do ! ru bir gr " vardr. E ! er bu gr " do ! ruysa,

$ talyanlarn "Yeni Dnya"nn ke " fedilmesinde ve onun hakkndaki bilgilerin yaylmasnda oynadklar role uygun bir vgdr. $talyanlarn katks ayn zamanda ekonomik bir nitelik de ta"yordu. Ge Orta a!'daki ticaretin geli"mesiyle, Cenova'dan ve teki $talyan "ehir devletlerinden gelen tccarlar, Bat Akdeniz'de ve Portekiz'de ticari koloniler kurmu"lard. Kuzey Afrika ile ticaretin byk bir blm bunlar aracl ! yla gerekle " iyordu ve Madeira'nn " eker retimi ve ihracat varl!n byk lde Cenovallarn maliyesine borluydu. Eskiden Cenovallarn byk bir ticari alan olan Kara Deniz, Asya'nn uzak yreleriyle yaplan ticaret iin bir kap olarak nemini yitirdi ve zaten on be"inci yzylda Trklerin eline geti. Bunun zerine Cenovallar da ilgilerini Bat Akdeniz'e ynelttiler. Cenoval tccarlar ve sermayedarlar ba"langtaki baz srt"melere ra!men Portekiz ve Kastilya ile genellikle yakn ili"kiler iinde oldular. Zengin bir Cenoval sermayedar olan Francisco Pinelo, Columbus'un Atlantik boyunca gerekle"tirdi!i birinci ve ikinci seyahatlerin yksek maliyetine yardmc olmu"tu. Bu tutumunun kar"l! olarak, 1503 ylnda, Seville'deki $spanya ve Yeni Dnya arasndaki ticari ili"kileri denetleyen Casa de Contratacion (Ticaret Odas)'a atanarak dllendirildi. Cenoval, Floransal ve Alman sermayedarlar ayrca Do ! u Hint Adalarna" yaplan ilk Portekizli seyahatlerinin finanse edilmesine de katkda bulundular: 1505 ylnda, Floransal-lar ve Cenovallar, Do!u'ya gitmek zere o yl ayrlan byk Portekiz filosu iin 30.000 florin tahsis ettiler. Dn " te, Cenovallar yaptklar sermaye yatrmndan ok byk karlar elde ettiler ve deniza"r blgelerden Seville'e ve Lizbon'a akan baharat, "eker ve gm"n sat"nda byk bir rol oynadlar. Bu nedenle $talyanlar, Ke"ifler a!'na dolayl olarak katlmaktan byk lde ho " nuttular. $ talyanlarn daha do!rudan bir rol almaya kalk"mamalarnn daha ba"ka ne-

Hindistan, Endonezya ve Malay adalar .n.

denleri de vard. $ talyan kadrgalar ve ticari gemileri, Akdeniz'in sakin sularna, dalgal denizlerden ve Atlantik'in geni" alanlarndan daha uygundu. 1291 ylnda Do!u Hint Adalarna giden bir deniz yolu bulmak zere denize alan Cenoval bir kadrgadan bir daha haber alnamad. Bu olaydan sonra $ talyanlar, Atlantik ticareti ve seyahatleri iin Portekizlilerin ve Kastilyallarn daha uygun gemilerine ve denizcilikteki ustalklarna gven duydular. $talya'y Akdeniz ticaretinin merkezi yapan ve onu Afrika ve Asya'dan gelen ticaret yollarnn kav"ak noktasna yerle"tiren co!rafi konumu, Atlantik'in ara"trld! bir a!da dezavantaj olu"turuyordu. zellikle Venedikliler arasnda uzun sreden beri yerle"mi" olan ticari gelenekler, ticari tutuculu!u ve yeni ko " ullara uyum sa ! lamada gsterilen isteksizli ! i besledi. Ticaretleri ve zenginlikleri iin yzyllardr Do!u'ya ynelmeye al"m" olan Venedikliler, 1499 ile 1573 yllar arasnda uzun bir dizi halindeki deniz sava " laryla Trk gcnn Do ! u Akdeniz'deki yaylmasna kar" koydular. Fakat Venedikliler $slam'a kar" dini bir sava" verme e!iliminde de!ildiler. Onlar gemi"te Msr ve Suriye'nin Mslman Memluklularyla ticaret yapm"lard ve de!erli baharat ticaretini yeniden ba"latabilmek iin Trklerle anla"mann yollarn aryorlard. Bunda, rne!in 1519'da Trklerle geici bir antla"ma gerekle"tirerek ksmen ba " arl oldular. Bir zamanlar, baharat blgelerine giden Portekizlilere ait yollarn al"nn Venedik ekonomisi zerinde hzl ve srekli bir tahrip edici etkisinin oldu!u d"nlyordu. #imdi byle olmad! anla"lm" bulunuyor. Yakla"k 1520'de karadan yaplan uzun mesafeli baharat ticareti yeniden canland ve Venedik tekrar byk bir baharat ithalats ve da ! tcs oldu. Portekiz'in ticari fiyatlar yksekti ve baharatnn kalitesinin de uzun deniz yolculuklar yznden bozuldu ! u ve Venediklilerinkinden daha kalitesiz oldu ! u syleniyordu. Ksmi iyile " me, Venediklilerin endi " elerini yat"trd ve Venedikli tccarlar geleneksel ticaret kalplarnda

herhangi bir temelli de!i"iklik yapma d"ncesinden vazgeirdi. Venedik "ehri uzun vadedeki gerilemesini; Portekizlilerin ve daha sonra da Hollandallarn baharat ticareti kadar, geli"mekte olan Atlantik ticaretini genel olarak ihmal etmesine de borludur. te yandan baz politik ve kltrel faktrler de $talya'nn Ke"ifler a!'na daha byk lde katlmasn engelledi. Rnesans $ talyas'nn saraylar ve " ehir devletleri, zenginliklerini ve sanatsal ba"arlarn ortaya serme konusunda birbirleriyle yar"tlar. lkedeki gsteri"li harcamalar ve $talya snrlar iindeki byme, uzak ktalardaki yaylmac projelere ayrlacak kaynak miktarnn az olmasna yol at. Daha fakir ama buna kar"lk daha gzpek Atlantik kys devletlerine tezat olu"turacak "ekilde, kendi ilerine bakma ve kendilerinden ho"nut olma davran" geli"tirdiler. $lk Atlantik seyahatleri de, $talya'daki bir istila ile silahl at"ma dnemine rastlad. $ erden blnm " durumdaki $ talya, Franszlarn ve $ spanyollarn yarmadadaki emellerine kar " direnme konusunda hazrlkszd ve ekonomisi sava"n yaratt! etkilerin skntsn ya"yordu. Buna kar"lk Bat Avrupa devletleri, lkelerinde, deniza " r ara " trma ve yaylma deneyleri kazanabilmek zere yeterince kararl ve gvenli bir ortam sa!lam" daha birle"ik ve gl politik varlklar olarak ortaya kyorlard.

PORTEK!Z VE !SPANYA

Hristiyan Avrupa'nn gneybat kenarna tnemi" olan Portekiz, Avrupa'nn, politik snrlarn kararl hale getiren ilk ulusal devletlerinden biriydi. On nc yzyl sona ermeden, gneydeki son Mslman blgesi olan Algarve fethedilmi" ve 1580'e kadar Portekiz kendisini daha byk bir $berya devletine katma do!rultusundaki giri"imlere kar" ba"aryla direnmi"ti. Kastilya ile aralklarla sren eki " meler, 1383-1411'de ve 1474-1479'da ak sava"a dn"t ve hem Portekiz'in farkl kimlik duygusunun glenmesine, hem de Kuzey Afrika'da ve Atlantik adalarnda iki devlet arasndaki rekabetin "iddetlenmesine hizmet etti. 1479'da Veraset sava"larn sona erdiren Alcaovas Antla"mas ayn zamanda Atlantik adalarn, Azor ve Madeira'y elinde tutan ama Kastilyallarn Kanarya adalaryla ilgili taleplerini tanmak zorunda kalan Portekiz ile rakibi arasnda payla"trd. Ceuta'mn (Kuzey Fas'ta bir liman) 1415'de Portekizliler tarafndan ele geirilmesi, zellikle, Cebelitark Bo!az'nm $spanya tarafn kaplayan liman olmas nedeniyle Kastilya'da endi " e yaratt. Fakat Kastilya, Granada'nm 1492'de d"mesine kadar, Portekiz'in Kuzey Afrika anakarasnn i ksmlarna giri"ini gremedi. Topraklarn Avrupal kom"ularnn zararna geni"letme olasl! ok az olan Portekiz gibi fakir ve kk bir lke iin deniza " r yaylma, byk bir politik ve ekonomik nem ta"yordu. Portekiz halknn byk o!unlu!u, saylar 15. yz yln sonunda yakla " k bir milyonu bulan kyllerden olu"uyordu ve lke orta dzeyde bir tarm ekonomisinden tesine elvermeyecek denli fakir ve kayalkt. Portekiz'in ticari uzmanlk ve kurulu Akdeniz ticaretine katlmak iin gerekli

kaynaklar arasndan eksiklikleri'vard. Ancak kendi zeytinya!n ve "arabn ihra etmenin yan sra, Azor ve Madeira'dan hububat, "arap ve "eker getirme ve Atlantik'te morina ve ton bal! arama konusunda Kuzey ve Gney Avrupa arasnda geni " leyen ticarete girme bakmndan iyi bir konumdayd. Atlantik'teki konumu bylece ticari bir avantaja dn " ebilirdi. Atlantik'teki rzgar ve akntlarn dzeni, Portekiz'i (biti"ik $spanya kylaryla birlikte), adalarla ticaret yapan ve balk avlamak amacyla okyanusu tarayan gemiler iin ideal bir kalk" ve dn" noktas haline getirdi. Portekiz yaylmasnn ticari ve denizcili!e ili"kin yneli"i bylece erken bir safhada gerekle"ti ve Kastilya yaylmasnn a!r basan karasal karakteriyle zt bir geli"me gsterdi. Portekiz'in i politik ve sosyal ko"ullar da yaylmacl! destekledi. 1383-1385 devrimiyle iktidara gelen Avis hanedan, Portekiz'in kk ama geli"en ticari orta snfnn isteklerine genel olarak uygun d"yor ve Portekizlilerin byyen deniza"r glerinden elde edilecek ekonomik yararlar gryordu. Bat Afrika kylarn ke"fetmek iin dzenledi!i seferleriyle nl Denizci Prens Henry, ayn zamanda Portekiz'in Atlantik adalarndaki smrgecilik faaliyetlerini de ilerletiyor ve bu adalardaki "eker retimini geli"tiriyordu. Portekiz soylular, yaylma konusundaki bu iste!i payla"makta hakllard. Kendi blgelerinde fetih sava"lar hemen hemen imkansz hale geldi!i iin, lkelerine toprak, zenginlik ve de!erli mallar katmak amacyla frsat yakalamak zere gzlerini nce Afrika'ya, sonra da Asya'ya dikmi"lerdi. $spanya ise, btn bunlara zt biimde, daha geleneksel davranarak Atlantik'ten ok Akdeniz'e bakyordu. Do!u $spanyal Aragonlular ve Katalanlar ticari ve politik hrslarn daha nce $talya'ya, Balear adalarna ve Kuzey Afrika'ya yneltmi"lerdi. Birle"me ve ulusal kayna"ma sreci de Portekiz'e gre daha gerideydi. Aragonlu Ferdinand ile Kastilyal Isabella'nn 1469'daki evlilikleri ve 1474-1479 yllarndaki bir dizi sava"ta kazanlan zafer, iki krall!n birle"mesine yol atysa da, her iki devlet de kendi yasalarn ve kurumlarn geerli

tutarak ayr kalmay tercih ettiler. Ancak bu dzeyde birle"me bile, Hristiyan $ spanya'y, daha nce ok me " gul eden i blnmelerden kurtard ve dikkatini yaylmac politikalara evirebilmesi iin lkeye enerji ve kuvvet verdi. Isabella'nn Columbus'un 1492'deki Atlantik seferlerini destekleme karar, bu yeni sa!lanm" gvenin bir ifadesiydi. Portekiz gibi, $spanya da Reconquista'dan (yarmaday Mslman Fasllardan geri almak iin yzyllardr srdrlen mcadele) derinden etkilenmi " ti. Hal Seferleri gelene ! i, Kastilyallarn d"nceleri ve davran"lar zerinde gl bir etki brakm"t. Granada'mn yenilgisiyle birlikte Yahudilerin kovulmas, Mslmanlarn zorla dinlerinin de!i"tirilmesi ve Engizisyonun kurulmasna ynelik Isabella'nn aktif g politikas, Orta a ! $ spanyasnn bir blmn olu " turan Hristiyan olmayan glerin kklerini kazma konusundaki kararll!nn bir gstergesidir. Hristiyan $spanya'y Mslman Kuzey Afrika'dan sadece dar bir bo!azn ayrmas ve Akdeniz'de giderek byyen Trk etkisi, Isabella'nn deniza"r yaylmacl! $ slam'a kar " srdrlen bir mcadele ve Columbus'u da Hristiyanl ! "dinsiz" topraklara ta " yan bir arac olarak grmesini, "a"rtc olmaktan karmaktadr. Ayn yzyln daha erken dnemlerinde Portekiz Prensi Henry de ke"if seferlerini benzer bir "ekilde de!erlendirmekteydi. Henry, ilk gemilerini Bat Afrika kylarndan a"a!ya gnderdi!inde, Portekizlilerin yeniden fetih sava"larnn zerinden bir yzyldan daha fazla gemi" olmasna ra!men, Prester John'un Orta a! mitinden esinlenerek Afrika'nn bir yerlerinde, $ slam'a kar " Hal Seferine katlmak zere kendisiyle ittifak yapacak gl bir Hristiyan prensi bulaca!na inanyordu.

Dinsel gdler di!er etkenlerden soyutlanm" durumda de!ildi. Di!er etkenleri kuvvetlendiriyordu ve genellikle de ekonomik ve politik hedeflerin do!rulanmasnda kullanlyordu. On be"inci yzylda din, politik ya da ticari d"ncelerden ayrlamaz nitelikteydi ve gnlk ya"amn bir parasyd. Fakat dinsel faktrlerin nemi, Portekiz ve Kastilya'nn yaylmacl ! na ek bir gven ve kararllk verdi. Dinsel kanaatlerinin katl!, slam' kertmek ve dinsizleri imana getirmek iin ilahi bir "ekilde misyon sahibi klndklarna dair derin inanlar, Portekizlileri ve Kastilyallar deniza " r maceralara gtrd. Oysa, zellikle $ talya olmak zere, Avrupa'nn daha ihtiyatl ve pragmatik devletleri lgnca d " ncelere sahip olmalarna ra ! men ba " arl sonular alamayacaklard. Bu nedenle, $berya devletlerinin deniza"r yaylmadaki nclklerinin aklanmasnda din nemli bir faktrd. Reconquista, Kastilya yaylmacl! iin ba"ka sonular da do!urmu"tu. Mslmanlar yenilirken ve $slam'n snrlar geriye ekilirken, yeni serbestli!e kavu"an blgeler Hristiyan $spanya devletlerine katlyordu. Hristiyan kolonileri kuruluyor, yeni "ehirler do!uyordu. Bu asimilasyon sreci, fetih ve smrgecilik yoluyla, Kanarya adalar ve Amerika gibi deniza"r alanlarda srekli tekrarland. Bu yaylmann karasal karakteri, Cenova ve Venedik'in, Akdeniz'de Rodos ve Girit gibi stratejik ya da ticari bakmdan nemli birka adayla birlikte, Lizbon, Seville ya da $skenderiye'de oldu!u gibi ba"ka devletlerin topraklar iinde bulunan ticari blgelerdeki kk kolonilerden olu"an ticari imparatorlukla-ryla tezat yaratyordu. Portekiz'in denizden do!an imparatorlu!u, Kastilya'nn Yeni Dnya'da dzensiz yaylan kara imparatorlu!una gre kendisine ok daha yakn olan $talya modeline uygun d"yordu. Hristiyan sava" ve fetihlerinin snr blgesinde olmas $ spanya aristokrasisine, zayf Portekiz aristokrasisine zt biimde, askeri maceralar yoluyla zenginlik, toprak ve prestij sa!lama iste!i ve ticareti hor grme duygusu verdi. Bu tutum,

Kastilya'nn ticaretinin byk bir blmnn yabanclarn, zellikle Cenovallarn eline gemesine yol at. Ticaret gibi el i " lerini de kk grme anlay " daha fakir Kastilyallar arasnda bile vard. Kendisi de kyllkten gelme Francisco Pizarro, 1533'te Peru'yu fethetti!inde "um-lan sylyordu: "Ben buraya altm elde etmek iin geldim, bir kyl gibi topra! srmeye de!il." $spanya'nn kendi iinde, dinamik ve alkantl bir snr blgesi ruhu, Avrupa'nn en yaygn krsal ekonomilerinden biri tarafndan canl biimde korunmu"tu. Bat $ spanya'daki Estremadura'nm gezgin koyun obanlar ile gneydeki Andalusia (Endls )'nm s!r yeti"tiricileri, ok saydaki dayankl asker ve gmenleriyle Amerika'daki $spanyol Conquistador (fatih)'larmn temelini olu"turdular. Bu nedenle, paradoksal biimde, Portekiz ve $spanya'nn grece ekonomik gerili!i ve $berya snr blgesindeki Hal Sava"lar gelene!inin varl ! , co ! rafi konumuyla birlikte, niin bu blgenin, Avrupa'daki di!er devletler dururken deniza"r yaylmaya nclk etti!ini aklayc niteliktedir.

TEKNOLOJ! VE ARA"TIRMA

Ke"ifler a!, Avrupa'nn, gemi"iyle olan ili"kisini ak ve dolaysz bir biimde kesmedi. Bu a!n geli"imini ynlendiren gdlerin o ! u, Prens Henry'nin Prester John'u aramas, Isabella'nn Mslmanlara kar" Hal Seferi ve Columbus'un Marco Polo'nun Travels (Seyahatler)'mda tarif etti!i in'e ve Japonya'ya ula " ma giri " imleri gibi, Orta a ! zihniyetini yanstmaya devam ediyordu. Yeni topraklara ula"ld!nda bile Avrupallarn ilk tepkisi bu yeni olgular, klasik kitaplarda, $ncil'de ve Orta a! metinlerinde bulunan ilgili bilgilerle ba!da"trmaya al"mak oldu. Columbus bile, 1506'daki lmne kadar, Avrupa iin o gne dek bilinmeyen bir Yeni Dnya'y de ! il, Asya anakarasnn aklarndaki adalar ke " fetti ! ini sanyordu. Amerika'nn ilk ka " ifleri, kendilerini Kutsal Kitap'taki cennete ta"nm" ve klasik mitolojilerde ya da Orta a! romanslarnda tarif edilen insanlarla ve yerlerle kar"la"m" gibi tasavvur ediyorlard. Akl ve deneysel gzlem, ancak kademeli olarak mit, fantezi ve korkuya egemen olabildi. Bununla birlikte, on be"inci ve on altnc yzyl Avrupallar, gemi"in mirasnn yannda, mevcut denizcilik teknolojisini uyarlamak ve mkemmelle"tirmek ve co!rafya, denizcilik ve gemi in"as alanndaki byk problemleri srekli deneyler yoluyla zmek iin yeni bir soru"turmac ruh ve yetenek ortaya koydular. Portekizlilerin, Prens Henry tarafndan ynetilen Bat Afrika ara"trmalar, deneyim kazanma ve !renme sreci

Teknoloji ve Ara"trma

nin arpc bir rne!idir. Kanarya adalarnn gneyine, Bojador Burnu'na kadar gemiler bilinen sularda yolculuk yapyordu. Afrika sahillerine yakn olarak gidiyorlar ve kendilerini lkelerine gtrecek rzgar ve akntlar daima bulabiliyorlard. Ancak sahile yakn sert rzgarlar ve burnun dalgal sular, denizcilerin daha tede "seyahat edilemeyen ve gemilerin kpe"telerini paralayan bir canavarlar okyanusu ve kaynayan deniz" korkularn onaylar gibi grnyordu. 1434'te Bojador Burnu'ndan geen ve Atlantik'in daha aklarndan giderek Portekiz'e geri dn" iin bir geit bulan Prens Henry'nin denizcileri, bylece sadece Orta a! denizcili ! inin fiziksel snrlarn a"makla kalmayp psikolojik bir geli"me de sa!lam" oldular ve dnyann tm okyanuslarnn ara"trlmasnn yolunu atlar. On be"inci ve on altnc yzyl Avrupallar, seyahatlerinde yararlanmak zere, biri Do!u'dan kaynaklanan, di!eri ise Avrupallarn kendi sularndaki seyahat deneylerinden gelen iki denizcilik gelene!ini kullanyorlard. Gei" srecini tam olarak belirlemek zor olmakla birlikte, bir dizi nemli yardmcnn Asya kkenli oldu!u bilinmektedir. Kuzey ynn belirlemek iin kullanlan hareketli manyetik ibrenin de!eri byk olaslkla ilk kez inliler tarafndan anla " lm " , sonra Hintli ve Arap denizciler aracl ! yla Avrupa'ya yaylm " t. Avrupallar, Akdeniz'deki Arap gemicileriyle ba!lant kurarak, gne"in ve 3ildzlarn gzlemciyle yapt! adan yararlanarak bir geminin pozisyonunu belirlemeye imkan veren bir alet olan usturlabn kullanmn da ! renmi " olabilirler. Hristiyan Avrupa'nn edinmi " oldu ! u Mslman teknelerinin karakteristik latin yelkeni ya da k"eli yelken de Araplardan gemi"ti. Fakat Avrupallar her durumda, Do ! u'dan edindikleri denizcilik gelenek ve aygtlarn kendilerine uyarlayp mkemmelle"tirdiler. rne!in, manyetik ibre, pirinten bir i ! neyle, pusulann ba " lca noktalarn gsteren bir karta tutturulmu"tu. Geli"tirilen bu aygt, on be"inci yzyln ba"larna kadar Akdeniz'de karadan uzaktaki gemiler tarafndan kullanlan ana denizcilik aleti olarak yeterince gvenilir
33

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

olmu"tu. Benzer biimde, biraz de!i"tirilmi" latin yelkeni, Avrupa gemilerinin kare yelkenlerinin alternatifi olarak de!il, fakat bunlarn yannda ek bir hareket ettirici ara olarak kullanlageldi. Sert denizler, rzgarlar, akntlar ve Atlantik'in geni" alanlar ile mcadele etmek, Portekizli denizciler iin belli bir raklk devresini gerektiriyordu. Ancak Portekizliler mit Burnu'nu dnerek Hint Okyanusu'na girer girmez Asya denizcili!i aracl!yla hzl bir geli"im sa!ladlar. Bu geli"im, byk lde, Asyal klavuzlarn ve denizcilerin bilgi ve ustalklaryla beslenerek desteklenmi " ti. Vasco da Gama 1498'de, Do!u Afrika'nn Malindi Liman'ndan Hindistan'n gneybat kysndaki Kalikut'a do!rudan gidi"ini, Bat Hint Okyanusu'nun muson rzgarlarn bilen Mslman bir Hintlinin yardmna borluydu. Muson rzgarlar, Nisan'dan A!ustos'a kadar gneybatdan kuzeydo!uya ve Aralk'tan Mart'a kadar da tam tersi ynde eserek Hindistan ile Do!u Afrika arasndaki ticareti do ! rudan belirliyordu. Bu nedenle, Portekizlilerin Fas'tan mit Burnu'na Atlantik deniz yolunu amalar yakla"k seksen ylda gerekle " irken, Asyallarn denizcilikteki ustalklarnn ve bilgilerinin yardmyla in'e ula"malar iin sadece bir on be" yl daha gerekmi"ti. Denizcilikle ilgili Do!u kkenli yardmlarn ve aygtlarn benimsenmesi ve Hint Okyanusu klavuzlarnn teknik ustalklarnn kullanlmas, Ke"ifler a!'nm saf bir Avrupal'dan ziyade Avrupal-Asyai ba"ars olarak grlebilecek bir kapsam oldu ! unu gstermektedir. Fakat Avrupa'nn, d " kaynaklardan ald! bilgi ve teknolojiyi uyarlama, geni"letme ve bunlar kendi denizcilik deneyleriyle birle"tirebilme yetene!i, onun Asya denizcili!ine kar" kesin bir stnlk sa!lamasna yol am"tr. Deniz kkenli ticaretin ve gemi ta"macl!nn Ge Orta a ! dneminde zellikle kuzey ve bat Avrupa sularnda yaylmas, tpk Portekizlilerin Atlantik'teki seyahat deneylerinin on be " inci yzylda yapt ! gibi, geli " tirilmi " denizcilik tekniklerini ve gemi in"asn kamlad. Bir geminin uksmna ba!l dmenin geli"tirilmesi, zellikle kuzey sahili sularnn gl gelgitlerinde teknelerin daha gvenli idare edilmelerine olanak verdi. Kuzey Denizi'nde ve Baltk'taki
34

Teknoloji ve Ara"trma

klavuzluk eylemi, rzgarlar, gelgitler, s ! yerler ve ky zellikleri hakknda birikmi" bilgilerin tmn kapsayan ve gemilere gidi" ynlerini gsteren planlarn hazrlanmasyla desteklendi. Bu yazl rehberlerin Akdeniz'deki e"de!eri, ky zelliklerini, limanlar ve denizle ilgili tehlikeleri anlatan ve portolar olarak bilinen deniz haritalarna temel olu"turdu. Deniz haritalar olarak portolanlar, on be"inci yzylda hala grece ilkel bir a"amadaydlar: rne!in, denizi dz bir yzey olarak ele alyor, yerin e!ikli!ini hesaba katmyorlard. Fakat haritalar zerindeki referans noktalarndan kan do!rultu izgilerini kullanarak denizciler iki nokta arasndaki uzakl! hesaplayabiliyor, kaba bir pusula hesabyla bunlar arasnda gidebilmek iin bir yn belirleyebiliyorlard. #emalar ve portolanlar, Avrupa'nn ok dola"lan ky sularnda ya da karadan uzaktaki ksa seyahatlerde klavuzluk bakmndan ok yararl olduysa da Atlantik'in haritas yaplmad!ndan bilinmeyen sularda kullanlmadlar. Oralarda klavuzluktan ziyade, bilinen bir snr i"aretiyle ilgili referans olmakszn bir geminin pozisyonunu belirleme ve gemiyi bir yne do!ru gtrebilme yetene!i esast. Problemleri zmeye ynelik aklc bir yakla"m ve deneyim, bu yetene!i kazanmakta hayati bir nem ta"yordu. Portekizli denizciler, on be"inci yzyln ortalarna kadar, Bojador Burnu'nun tesine getiklerinde Afrika kylarndan uza!a kuzeybatya do!ru byk bir ilmek izerek (ya da volta) gittiklerinde, kendilerini tekrar Portekiz'e gtrecek bat rzgarlarn bulacaklarn !renmi"lerdi. Kuzey Atlantik voltas ile olan a"inalklar, Evkvator'u getiklerinde ve Gney Afrika'y dnme giri"imine ba"ladklarnda Portekizlilere yardmc oldu. Zamanla Atlantik bat rzgarnn Gney Atlantik rzgar sisteminin kuzeydeki yansmas oldu!unu ve bu nedenle mit Burnu'nu gemek iin gemileri nce gneybatya evirmek ve sonra kendilerini do!uya, Hint Okyanu

35

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

su'na do!ru ta"yacak olan bat rzgarlarn bulmak gerekti!ini anladlar. Bu manevra ilk kez Bartholomew Dias tarafndan 1486'da (ya da belki "imdiye kadar unutulmu" olan daha sonraki seferlerinde) geli"tirildi ve Vasco da Gama tarafndan 1497'de Gney Afrika civarnda Hint Okyanusu'na gven iinde gitmek iin kullanld. Gney Atlantik'in ortasndaki byle geni" bir sprme hareketiyle Portekizliler Gney Amerika'nn yaknndan gemi" oldular. Onlar, Columbus'un Bat Hint Adalarna' ula"t! 1492'den nce Gney Amerika'y grm" olabilirler. Pedro Cabral, 1500'de, Hindistan'a gitmek zere gney voltas'm izledi ve Brezilya kysnda karaya kt (Cabral bylece Gney Amerika topraklarna ili"kin Portekizlilerin hak talebini de ba"latm" oluyordu.) Atlantik rzgarlar ve akntlar hakknda on be " inci yzyl boyunca biriken bilgilerden Columbus da yararlanm"t. 1492'de alize rzgarlarn izleyerek okyanusu do!udan batya geti ve sonra ertesi yl kendisini Avrupa'ya geri gtrecek bat rzgarlarn buluncaya kadar ynn alize rzgarlarna kar" kuzeye evirerek erkenden dnd. Haritas karlmam" Atlantik'te sk sk karadan uzak mesafelerde dola " mak, Portekizleri pusula, usturlab ve kuadrant (drtlk) gibi denizcilik aygtlarna daha fazla bel ba!lamak zorunda brakt. Atlantik'te bir geminin pozisyonunu belirlemenin zorlu!u 1484'te Portekiz kral II. John'u, gne"in gzlenmesiyle enlem saptamann en iyi metodunu bulmak amacyla matematik uzmanlarndan olu " an bir komisyon kurmak iin harekete geirdi. Farkl yerlerde ufuk stndeki gne" alarn veren mevcut deklinasyon1 tablolar gzden geirildi ve denizcilikte kullanmak iin basitle " tirildi. Bir matematiki o zamanlar, pratik gzlemlerle bu tablolarn

1 Co!rafi kutup ile manyetik kutup arasndaki farkllk .n. Gnmzdeki Belika ile Fransa ve Hollanda'nn ona kom"u Byk ve Kk adalar .n. ksmlarndan olu"Antiller an Orta ve aBahama ! lkesi .n. 36

Teknoloji ve Ara"trma

do!rulu!unu kontrol etmek zere Bat Afrika kylarna bir seyahate gnderilmi " ti. Bylece ara " trma ve denizcilik teknolojisi birlikte geli"tirildi. Aslnda daha iyi gemilerin ve denizcilik aygtlarnn geli"tirilmesiyle cesaretlendirilen uzun mesafeli yolculuklar, Avrupallarn nne, akl ve deneyim yoluyla zmlemeye kalk"tklar pratik problemler koydu. Ku"kusuz ok sayda hata ve eksiklik vard. rne!in on sekizinci yzyla kadar, boylam belirlemek iin tatmin edici nitelikte bir aygt geli"tirilememi"ti. Zamann gemici ve denizcilerinin o!u, karaya yaknl! belirlemek iin, ku"lar ya da yzen bitkilerin varl!, denizin rengi, bulut olu"umlarnn karakteri vb. gibi geleneksel i"aretlere gvenmeye devam ediyordu. Bununla birlikte, 1600'e kadar Avrupa denizcili!inin geli"iminde byk ilerlemeler grld. On be " inci ve on altnc yzyl deniz seyahatlerinin arkasnda yatan en nemli faktrlerden biri, gemi tasarm ve yapmnda sa ! lanan geli " melerdi. Orta a ! 'da Akdeniz ticaretinin byk blm, a!r, geni", yuvarlak tabanl ve bir ya da daha fazla latin yelkeniyle hareket ettirilen teknelerle yaplyordu. Dz ve dar tabanl, bir dizi krekle hareket ettirilen kadrgalar, ksa srelerde nemli hzlara ula"abiliyordu. Ancak bunlar hububat tr hacimli mallardan ziyade, baharat gibi hafif ve de!erli yklerin ta"nmasna ve deniz sava"larna daha uygundu. Ayrca on drdnc ve on be"inci yzyllarda byk Venedik kadrgalarnn Flanders'e* ve $ ngiltere'ye yllk seyahatler yapmasna ra ! men kadrgalar, Atlantik'in sert ko"ullarna genel olarak uygun de!ildi. Kuzey Avrupal gemi yapmclar, Akdeniz gemilerine tezat olu"turacak "ekilde, kog olarak bilinen gl tekneler in"a ettiler. Baltk Denizi'nde ve Kuzey Denizi'nde ticaret iin in"a edilen bu tekneler, tek bir kare yelkenle hareket ediyor, dzgn ba ! lantl ve tabanlarndaki ba!lant yerleri dolgu maddesiyle su geirmez hale getirilmi" Akdeniz teknelerinden farkl olarak, kaplama paralar birbirine bindirilerek yaplyorlard. Koglarn avantaj, ucuzluklarndan ve stn yk ta"ma kapasitelerinden ileri geliyordu.
37

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

Kuzey ve gney gemileri arasndaki ayrlklar ve belirgin kimlik farkllklar on be"inci yzyla kadar varl!n korudu. Fakat iki blge arasndaki ticaretin geli"mesiyle, Portekiz ve Gney $spanya kylar boyunca, her iki stilin karakteristiklerini birle"tiren melez tekneler boy gstermeye ba"lad. Bu yeni tip gemilerin en nls karavel idi. Bu, kk bir gemiydi. Ender olarak 70 tondan a!r ve 20 metreden uzun olurdu. Dz bir omurgas vard ve k tarafnda bir dmeni bulunuyordu. $ki ya da latin yelkeniyle ya da daha sonraki dnmelerde oldu!u gibi latin ve kare yelkenlerin birle"imiyle hareket ediyordu. Bu tr tekneler byk olaslkla ilk kez Portekiz ve $spanya kylar evresindeki yerel ticaret iin geli"tirilmi"ti. Fakat yakla"k 1440'da Prens Henry bunlar Afrika ara " trmalar iin benimsedi. Gvertesinin altnda mrettebat ve yk iin az sayda oda olmasna ra!men, su ekiminin s! olmas, karaveli ky yaknlarnda ve koylardaki ara"trmalar iin ideal hale getirdi. Latin yelkenleri, onun hafif rzgarla seyretmesine imkan veriyordu. Karavel ayn zamanda hzl da olabiliyordu. Elveri"li bir rzgarla, Ye"il Burun (Cabe Verde) adalarndan Antiller'e tm Atlantik'i 21 gnde gemi " ti. Bu hz, on dokuzuncu yzylda buharl gemilerin k"ma kadar a"lamad. Columbus'un 1492'de kulland! gemiden ikisi, Pinta ve Nina karaveldi. ncs ise amiral gemisi olan Santa Maria idi. Daha yava" ve kare yelkenli olan Santa Maria, ara"trmalar iin daha az uygun oldu!unu kantlad. Bat Hint Adalarnda bir mercan resifine arptktan sonra kullanlmaz hale geldi. Ara"trma iin ideal olan karaveller, yeni ticaret yollar ald!nda daha uzun seyahatlere giri"mek ve yk ta"mak iin daha elveri"siz olmu"tu. Bu nedenle Portekiz'in do!u ticaretinde nadir olarak kullanldlar. Onlarn yerine, karah ya da naos ad verilen, olduka iri yapl, yksek cepheli, enli kiri"leri ve ya da drt gvertesi bulunan gemiler kullanlmaya ba"land. Bu gemilerin tonajlar, on altnc yzyln ba"larnda yakla"k 400 ton iken, 50 yl sonra yakla"k 1000

38

Teknoloji ve Ara"trma

tona ve 17. yzylda 2000 tona kadar ykseldi. Karaklarda bir mizana latin yelkeni alkoyuldu fakat daha byk bir yelken geni"li!i elde etmek iin birka kare yelkenle birle"tirildi. On altnc yzyln sonlar ve on yedinci yzyln ba " larnda Hollandallar ve $ngilizler, zel niteliklere sahip sava" ve ticaret gemilerinin dizaynnda Portekizlileri ve $spanyollar gemeye ba"ladlar. Avrupa, on be"inci ve on altnc yzyllarda gemilerini ve denizcilik teknolojisini geli"tirmek suretiyle Atlantik'ten in Denizi'ne yaylarak bir Orta a ! dnyasnn kenarndaki pozisyonunu avantajl hale dn " trmeyi ba " arabildi. Bir zamanlarn gz korkutucu "gemileri paralayan karanlklar denizi", Avrupa'nn, Afrika ve Asya ile do ! rudan ticaret yapmasna ve Amerika'nn do ! al kaynaklarn ve maden zenginli!ini kendi kullanm iin toplamasna imkan sa!layan anayolu oldu. Denizlerde egemenlik sa!layamam" bir Avrupa, yaltlanm" ve byk lde kendi kaynaklarna ba!l durumda olurdu. Direnen ve kendini abuk toparlayan bir $slam'a kar", Hristiyan Avrupa'nn en son yaylmac hareketleri, Kutsal Topraklar'da (Filistin'de) ya da Kuzey Afrika'da daha erken bir tarihte kendini tketmekle sonulanabilirdi. Kara ta " macl ! nn yava " ve tehlikeli hale geldi ! i bir a ! da Karaveller ve Karaklar Avrupallara, dnyann tm okyanuslar boyunca, ke"if, ticaret ve fetih iin nceden d"nlemeyecek frsatlar yaratt. Avrupallar da bu frsat yakalamakta gecikmediler.

39

AFR!KA

Afrika'nn on be"inci ve on altnc yzyl Avrupa yaylmacl!ndaki nemi genellikle gz ard edilir. ok kolay bir "ekilde, Portekiz'in Do!u'ya do!rudan bir deniz yolunu ve batya Atlantik boyunca ilk gei"i ke"fetmesi nemsiz bir ba"lang olarak grlmektedir. Gerekte, Denizci Henry tarafndan, 1419 ile ld! yl olan 1460 arasnda finanse edilen bu seyahatlerin, Afrika kylarnn ara " trlmas ve Afrika kaynaklarnn kullanlmas gibi amalan vard. Do-!u'nun baharat adalarna yeni bir yol ama olana!, Henry tarafndan ancak ya"amnn son yllannda d " nlm " olabilir. Bu d " nce II. John (1481-1495) ve Manuel (1495-1521)'in iktidarlarna kadar da pratik bir hedef olarak hemen kavranmam"t. Prens Henry'nin gneye seferler dzenlemekteki ba"lca amalarndan biri, Kuzey Afrika'nn Mslman tccarlann devreden karmak ve Byk Sahra'nn tesinde yer ald! bilinen altm retim blgesiyle do!rudan ba!lant kurmakt. $lk yirmi yl boyunca Henry'nin gemileri dn"lerinde, ok seyrek nfusu ve kk bir ticaret potansiyeli bulunan orak bir kydan sz ediyorlard. Ancak 1444-1445'te bir sefer grubu Senegal Nehri'nin a!zna ula"t!nda, Portekizliler daha verimli ve kalabalk bir blgeye ve altnn varl!na tank oldular. Bununla birlikte Portekizliler i blgelerdeki altm alanlarma nfuz etmeyi imkansz grm"lerdi. Kyy altm

retim alanlarndan ve Afrikal blge halkndan ayran yo!un ya!mur ormanlar, Portekizlilerin i ksmlara ilerlemesini imkansz klyordu. Portekizlilerin karada, denizde sahip olduklarndan daha az avantajlar vard. Gambia'dan ba"ka yerde, i ksmlara gitmelerine imkan verecek nitelikte gemilerin gemesine uygun byk nehirler yoktu. $lkel ve olduka gvensiz bir do ! aya ra ! men ate " li silahlar, Afrikallarn mzraklar ya da ok ve yaylarndan genellikle daha az etkili oluyordu. Afrikal yneticiler binlerce sava" toplarken, lkesindeki kaynaklar ve insan gc zayf olan Portekizliler ok az insan bir araya getirebiliyordu. Malarya ve sar humma gibi tropikal hastalklar, ok sayda asker ve denizcinin lmne neden oldu. Bu nedenle kyda kalmak ve tekstil rnleri ile bakr gibi Avrupa ve Kuzey Afrika mallar ya da Gine kysnda oldu!u gibi kolyeler ve kleler kar"l!nda kendilerine altm getiren Afrikal araclara gvenmek zorunda kaldlar. Bu "ekilde Portekizliler eski Byk Sahra altn ticaretini ksmen sahile evirmeyi ba"ardlar. On be"inci yzyln sonlar ve on altnc yzyln ba"larnda Bat Afrika Portekizlilere ylda yakla"k 400 kg altm sa!lad. Bu ticareti Afrikal yneticilerden ba"ka (nk ticaret byk lde onlarn iyi niyetine ve ki"isel karlarna ba ! ml durumdayd) Avrupal rakiplerinden de korumak amacyla Portekizliler kylara bir dizi kale yaptrdlar. 1445'te Arguin, daha sonra 1482'de Elmina (Akan ormanndan gelen altm iin ba"lca k" kaps) ve 1503'te de Axim in"a edildi. Bu glendirilmi " ticari merkezler, daha sonra Asya'da ve Amerika'da kurulan "Avrupal pazarlar"nm prototipi niteli!indeydi. On altnc yzyln ba"larnda Portekizliler Gneydo!u Afrika'da, daha nce farkna varmadklar ikinci bir altm ticaretini ke"fettiler. Bu ticaret, gnmzde Zimbabwe'nin bulundu!u blgeden, Sofala ve Kilwa sahil "ehirlerine kadar uzanyordu. Portekizliler, bu "ehirleri topa tutarak, ksmen ykarak ve Mozambique adas zerinde kendi slerini kurarak altn ticaretini belirli lde ellerine geirmeyi ba"ard41

Co!rafi Ke"ifler Tarihi Afrika

lar. Ayrca Zambezi vadisi boyunca birka yz kilometre kadar ieriye de girdiler. Ancak Bat Afrika'da oldu!u gibi asl altm retim blgesi zerinde kontrol kurmay ba"aramadlar. Portekizliler ba"langta, altndan ba"ka fildi"i ve Bat Afrika biberi gibi teki Afrika mamullerinin ticaretini de yaptlar. Fakat Do!u Hint Adalarna al"p burasnn ok daha zengin ve kazanl bir ticaret alan oldu!unu grdklerinde bu rnlere olan ilgileri azald. Do!u Afrika, Portekizliler iin Asya ticaretine altn sa!layan bir kaynak ve Hint Okyanusu'ndaki egemenliklerinde bat kanadnn koruyucusu olarak nemini korudu. Afrika'nn batsnda Portekizlilerin ilgisinin devam etti!i di!er tek ticaret, kle ticaretiydi. Ba"langta kleler sahil boyunca gerekle"tirilen saldrlar sonucunda elde ediliyordu. Fakat 1480'lerde kle ticareti artk Portekiz'in Afrikal devletler ve tccarlarla yapt! ticaretinin bir blmn olu"turuyordu. On be"inci yzyl boyunca ok sayda kle satlmak zere Lizbon'a ta"nd: 1450 ve 1500 yllar arasnda tahminen 150.000 kle Avrupa'ya getirildi. Amerika'nn almas ve zellikle on altnc yzyln sonlarnda Portekiz Brezilyas'ndaki " eker plantasyonlarnn kurulmaya ba"lamasyla birlikte kle ticareti yn de!i"tirdi ve hacim olarak byd. Gine altnnn cazibesiyle birlikte kle ticaretinin karll!, teki Avrupallar da Bat Afrika sahillerine ekti. $ngiltere'nin Atlantik tesi kle ticaretine kar " mas 1562'te Sir John Hawkins ile ba"lad. Fakat Portekiz'in kylardaki pozisyonuna ynelik en ciddi tehdit 1590'l yllarda Hollanda'dan geldi. 1630'lu yllarda Hollanda Bat Afrika kylarnda yer alan birka Portekizli ticaret limann ele geirdi: Angola'nn kle ticaret limanlar olan Luanda ve Benguela'y tekrar ele geirdiyse de, Gine Krfezi'ndeki Axim ve Elmina'y ebediyen kaybetti. Ticaret, temel olmakla birlikte, Portekiz'in Afrika'daki tek ili"ki biimi de!ildi. $slam'a d"manlk, Portekizlilerin Kuzeybat ve Do!u Afrika ile olan ili"kilerinin devaml bir

42

zelli!iydi ve esas olarak Mslman "ehirleri olan Sofala ve Kilvva'nn tahrip edilmesi, Portekizlilerin ticari tutkular kadar dinsel d"manlklarna da bir "eyler borluydu. Prester John'u aramakla grevli bir Portekizli grubu, 1494 gibi erken bir tarihte, Etiyopya'nn Kpti Hristiyan krall!na ula"t. Fakat daha ileri ili " kiler ok yava " geli " ti. Etiyopyallarn 1541-1543'teki bir Mslman istilasna kar" direni"ine yardm amacyla 400 Portekizli asker gnderildi. Fakat Prens Henry'nin bir zamanlar d " lemi " oldu ! u bu yakn ittifak yine de gerekle " me " ansna sahip olamad. Etiyopya, Orta a ! Avrupal fantezisinin tasvir etti ! inden daha zayft. Portekizlilerle Etiyopyallarn payla"tklar ok az ortak "ey vard. stelik Hristiyanlk biimleri bile ok farklyd. Portekizliler, Afrika'nn ba " ka yerlerinde de Afrikal yneticilerinin dinlerini de!i"tirmek ve halklarn Hristiyanla"trmak ve Avrupalla"trmak do!rultusunda belirli aralklarla aba sarfettiler. Bu abalarn en nllerinden biri, Kongo Nehri'nin gneyine do ! ru uzanan Kongo Krall- ! 'ndaki abalardr. 1490'h yllarda Portekiz'den misyonerler, !retmenler ve zanaatkarlar gnderildi ve 1506'da bir dnme (muhtedi) Hristiyan, I. Alfonso olarak Kongo tahtna kt. Bu kral Portekiz'le yakn ba!lar kurma taraftaryd fakat Do!u Hint Adalar ticaretinin ba"lamasyla Portekiz'in bu yreye olan ilgisi hzla azald. Yaratc ve bar" bir ili"ki bylece kaybedildi ve Kongo Krall! kle tccarlarna teslim edildi. Portekiz'in Afrika'daki ekonomik karlar, dinsel idealizminin zarar pahasna stn geldi.

43

ASYA

Portekiz'in Asya'daki ba"ars, en azndan ilk bak"ta parlak grnyordu. Vasco da Gama'nm 1498'de, Gneybat Hindistan'da Kalikut'a varmasnn zerinden 50 yl gemeden Portekiz deniz gc, Do!u Afrika'da Mozambik'ten, Malaya Yarmadas'ndaki Malakka'ya kadar Hint Okyanu-su'na yaylm"t. Arabistan Krfezi'ndeki Hrmz'den, Gney in kys aklarndaki Makau'ya kadar uzanyorlard. o ! u tarihiye gre Portekizlilerin var", Asya'nn gemi"iyle ilgisini kesin biimde koparmasn simgelemektedir. Hintli tarihi K. M. Panikkar, 1498'de ba"layan ve Avrupa imparatorluklarnn $kinci Dnya Sava"'ndan sonra Asya'daki k"yle sona eren bir "Vasco da Gama a!"ndan sz etmi"ti. Avrupal bak" asyla de ! erlendirmelerde bulunan ba " ka tarihiler, gerekeleri de!i"ik olmakla birlikte, Portekizlilerin kendilerini Asya'da grnr bir kolaylkla kabul ettirdiklerini vurguladlar. Bazlar Portekizlilerin gemilerinin ve toplarnn etkinli!ine nem veriyordu. G. B. Sansom ise, Portekizlilerin ba"arsn, onlarn "ba"armaya kararl ruhlarnn" Asyal halkn direnme iste!inden daha gl olmasna dayandryordu. Portekizlilerin denizdeki avantajlarna ra!men Afrika'daki glerinin snrllklarn grm"tk. Gerekten ne olmu"tu da Portekizliler byle ani ve arpc bir "ekilde Asya zerine etkide bulunmu"tu? J. H. Plumb'un szckleriyle, "Do!u, Avrupa'nn insafna m kalm"t?

Portekizliler, Asya'nn hibir yerinde, $ spanyollarn Amerika'da yaptklar gibi kendileri iin bir kara imparatorlu!u kurmadlar. Byk olaslkla byle bir talepleri de hi olmad. Esas ilgileri, kazanl bir deniz imparatorlu!unu yaratmak ve srdrmek do ! rultusundayd. Ne yeterli insan ve silah kaynaklar, ne de geni" topraklar ele geirmeye ve elde tutmaya al"ma ynnde drtleri vard. Bunun yerine ticari hedefler pe"inde olan Portekizliler, onlarla ticarete hazrlanan ya da kendileri adna mcadele eden hkmdarlarla ittifak olu " turmak zere yerel iktidarlar arasndaki rekabet avantajndan yararlandlar. Kalikut'ta Zamorin (Portekizlilerin ilk ba!lant kurduklar, Gneybat Hindistan'n bir blmnn yneticisi) taleplerini kar"lamay reddetti!inde, onun yerine kom"usu ve "eklen vasal olan Cachin Rajas'na yneldiler. Portekizliler 1510'da, Goa'nm daha kuzeyinde, gney Hindistan'n Vijayanagar $ mparatorlu ! unun Hindu yneticileriyle, gvenilir bir ticari ve askeri ittifak geli"tirmeyi ba"ardlar. Afrika gibi Asya da, Portekizli davetsiz misafirlerine hem ticari, hem de askeri ynden kar" koymakta ba"arsz kald. Bu tr ittifaklar, Portekizlilerin kylardaki karlarnn korunmasna ve etkilerinin i ksmlara uzanmasna hizmet etti ama Portekizlilerin kendilerine has bir karasal egemenlik yaratmalarna yol amad. Dahas byle ittifaklar gvenilmezdi: Hkmdarlar taraf ie!i"tiriyor ya da Portekizlileri istemedikleri sava"lara ekiyorlard. Portekizlilerin en byk avantaj denizdeydi. Portekizlilerin Hint Okyanusu'na varmalarndan nce deniz sava"lar enderdi ve ticaret, farkl rksal ve dinsel topluluklar arasnda genellikle bar" iinde yrtlyordu. Asyal gemiler, sava" iin de!il ticaret iin dizayn edilmi"ti. Baz in gemileri (Junk) d"nda, Asya gemileri nadiren iriydi ve demir ivilerden ok hindistancevizi ipleriyle ba!lanan ve birbirlerinin zerini rten tahtalardan olu"an yapsyla, Portekizli teknelerinden daha gszd. Silahl at"malarn yaygnla"maya ba"lad! Avrupa denizlerine al"k olan Portekiz gemileri top ta"yordu hatta Gama'nm 1498'deki donanmasnda 20 adet top vard ve bunlar kullanmada da isteksiz de!illerdi. Mslman gemilerine saldrp tahrip ediyorlar, ky kalelerini ve " ehirlerini

bombalyorlard. Portekizliler 1509'da, Bat Hindistan'da Diu aklarnda bir Gcerat* Msr donanmas zerinde kesin bir zafer elde ettiler. Bu olaylardan yakla"k bir yzyl sonra Hollandallarn ve $ngilizlerin Hint Okyanusu'na giri"ine kadar Portekizlilere bu sularda ciddi bir kar" koyu"a rastlanmad. Kar " t glerin varl ! na ra ! men inliler Portekizlileri denizde 1521 ve 1522'de yenmi"lerdi sonuta Portekizlilerin gemileri ve ate"li silahlar kendilerini Asya denizlerinin egemeni yapt. Deniz at " malarnn varl ! , Asyallarn Portekiz egemenli!ini uysalca kabul etmeyip buna kar" mcadele etti!ini gstermektedir. Bu mcadele ba"langta ak bir kar" koyma biiminde oldu. Ama daha sonra Portekizlilerin gemileri ve a!r toplar gcn gsterdi!inde Asyallar o!u kez Portekizlilerin denetiminden kama yolunu setiler. Asya'nn en byk devletlerinden biro!unun deniz gcne ve deniz ticaretine ilgilerinin azl!, Portekizlilerin deniz egemenli!ine yardmc oldu. Ming hanedanl! dnemindeki in imparatorlu!u, Gney Hindistan'daki Vijayanagar devleti ve 1526'da Kuzey Hindistan'da kurulan Mo ! ol $ mparatorlu ! u, btn bu devletlerin hepsi, kendilerini esas olarak zenginliklerini deniz ticaretinden ok topraktan ve i ticaretten elde eden birer kara imparatorlu ! u olarak gryorlard. Vijayanagar devleti yneticileri Portekizlilerle ticarete, zellikle onlarn Hrmz'den getirdikleri atlara de!er veriyorlard. Fakat Mo!ol ve Ming imparatorlar Portekizlileri kendi lkelerinin karlaryla byk lde ilgisiz grdler ve bu nedenle de onlarla do!rudan mcadeleye giri"mediler. Afrika'da oldu ! u gibi Portekizlilerin ba " langtaki saldrganlklar belirli lde dinsel inanlarndan kaynaklanyordu. Ticari bakmdan mmkn olsa bile, Mslmanlarla

Bat Hindistan'da eski bir devlet .n.

bar" iinde ticarete giri"mek onlar iin dinsel olarak kabul edilemez bir "eydi. Reconquista'mn ho"grszlk ruhu, $berya Yarmadasndan Hint Okyanusu'na ta " nm " t. Ancak Portekizliler ba"langta Mslman tccarlara ve Do-!u'da kar"la"tklar hkmdarlara kar" ciddi saldrgan davran"lar gstermelerine ra!men, Hristiyanl!n Asya'da zafer kazanmas do ! rultusunda sadece clz baz giri " imlerde bulundular. Cizvitlerin 1540'ta Goa'ya var", Portekizlilerin, Hindistan'daki Mslmanlar kadar Hindularla olan ili"kilerine de daha kararl bir dinsel ruh getirdi. Ancak kendi kk kolonileri d"nda ve Gney Hindistan'da 1537'de Parava balklarnn dinlerini de!i"tirtme gibi birka ba"arnn haricinde Portekizliler ticari karlar gere!i, $slam bile olsa Asya'nn kendisini kabul ettirmi" dinlerine kar " pratikte ho " grl davranmak zorunda olduklarn anlamaya ba"ladlar. Dinsel mcadeleleri bir yana, Portekizliler Asya denizcili!inde kendilerini kabul ettirebilmek iin de kuvvet kullanmak zorunda kaldlar. nk ticari hedeflerine ula"malar ba"ka trl mmkn de!ildi. Hint Okyanusu'ndaki ticaret, karma " k bir blgesel de ! i " imler ili " kisi " eklinde gerekle " iyordu. Farkl alanlar farkl mallar retiyordu. rne!in, Hindistan'n tekstil rnleri, Do!u Afrika ile olan ticaretin nemli bir maddesiydi ve orada altn ve fildi"i ile de ! i " tiriliyordu. Altm ve fildi " inin baharat kar " l ! nda de ! i " tirilmek zere Endonezya adalarna gtrld ! de oluyordu. Vasco da Gama'nn 1498'deki Kalikut'ta baharat satn almaya al"rken fark etti!i gibi, Portekizlilerin, Avrupa'dan gelen bakr ve Afrika'dan gelen altm d"nda, bu ticari sisteme katkda bulunacak de!erli ticari mallar yoktu. Egemenlikleri altna alm" olduklar bir blgeye, Hristiyan tccarlarn var"na Mslmanlarn duydu ! u kzgnlk, Portekizlilerin ticari bakmdan kendilerini kabul ettirmedeki glklerine ekleniyordu. Bu nedenle, Asya'nn ticaret dnyasna girmek iin kuvvet kullanmak zorunlu grnyordu.

Do!u'daki Portekiz egemenli!inin gerek mimar olarak grlen ve 1509-1515 yllarnda Portekiz Hindistan' Genel Valisi olan Alfonso de Albequerque'nin ynetimi altnda, ikili bir denizcilik ve ticari denetim sistemi geli"tirildi. Bu sistemin birinci ksm, en de!erli ticaret yollarna egemen olabilmek iin, stratejik ya da ticari bakmdan nemli az saydaki "ehirden, Portekiz'in snrl kaynaklaryla bile olsa ele geirilebilecek olanlarn zaptetmek ve elde tutmakt. 1510'da alnan Goa, Portekiz'in Bat Hindistan ile ticaretinin merkezi ve Do!u'daki ynetimsel faaliyetlerinin ba"kenti oldu. Ba-t'da, Do!u Afrika kylarndaki Mozambik ve Mombasa'ya ek olarak, 1515'te Portekizliler Arabistan Krfezi'ne giri"e hakim bir ada olan Hrmz' ele geirdiler. Bununla birlikte, 1513 ve 1548'de kendilerine Kzl Deniz'in egemenli!ini getirecek olan Aden'in zaptedilmesinde ba " arsz kaldlar. Mslmanlarn Kzl Deniz'deki ticaretini engellemek iin donanmalarn kullanma giri " imleri, snrl ba " arlarn tesinde bir " ey getirmedi. Do!u'da, Malakka 1511'de ele geirildi. Malakka, Endonezya adalarndan gelen baharatn ana toplanma noktas ve Hint Okyanusu ile in ticaretinin bulu"ma yeriydi. Daha do!uda, Portekizliler baharat reten birka aday zaptettiler. e"itli trden baharatn (nutmeg, mace ve cloves) ana kayna ! durumundaki Moluccas da bunlar arasndayd. Portekizliler, in ile ticaret iin 1557'de Makau'da ve Japonya'da da Nagasaki'de sler kurarak in Denizi'nin ticari sistemine de girdiler. Portekizlilerin ticareti denetleme giri"imlerinin ikinci ksm, bir gei" sistemine (cartazes) giri" niteli!indeydi. Buna gre, Portekizliler tarafndan karlan liman grevlileri, zel yollar boyunca uygun grlen ykleri ta"mak iin Asyal teknelere gei" izni veriyordu. Bu nlem, Mslmanlarn ticari faaliyetleri ve Hint Okyanusu'ndaki hareket zgrlkleri zerine konulmu" daha byk bir snrlama niteli!indeydi. Fakat aslnda daha ok Portekizlilerin zellikle biber gibi baz de ! erli mamuller zerindeki tekelinin ve teki ticaretlerle Asyal gemicili!in vergilendirilebilmesi olana!n gven altna almak amacyla

dzenlenmi"ti. Gei" sistemi ayn zamanda Portekizlilerin Asya denizcili!i zerindeki egemenliklerini glendirmek amac da ta"yordu. Kendilerini bu " ekilde glendiren Portekizliler ticari imparatorluklarnn karll ! n artrdlar. Ba " langtan beri Do!u'daki temel hedefleri olan Avrupa'ya baharat ticaretini srdrmenin yan sra, Asya ticaretinde nakliyecilikle de yakndan ilgilendiler. Bu sektr, zellikle Do!u'daki Portekizli tccarlar ve memurlar iin olduka karl oldu!unu gsterdi. rne!in Portekiz gemileri, Makau ve Nagasaki yoluyla in'den Japonya'ya nemli de!erde bir altm, gm" ve ipek ticaretini srdrd. Asya ta"macl!na katlmak suretiyle Portekizliler daha nceden varolan ticaret modeline kendilerini uydurdular ve karakteristik bir Avrupal ticaret sistemini Asya denizcili!ine zorla sokma konusunda ancak ksmen ba"arl olabildiler. Dinde oldu!u gibi ticarette de Portekizlilerin etkisi nemli, ama snrl oldu. Do ! u'daki Portekiz imparatorlu ! unun onu gerek i bozulmalar ve gerekse d" saldrlar yoluyla zedelenebilir klan temel bir zayfl ! vard. On altnc yzyln ba " larnda planlanmas Albuquerque tarafndan yaplan az saydaki slerin miktar, yeni ticaret alanlarnn almas ya da deniz kontrol sistemindeki bo"luklarn doldurulmasna ynelik yeni giri"imler srasnda dzenli olarak artt. 1600 ylnda, Do!u Afrika ile Japonya arasnda 50 kadar kale vard. Avrupa ko"ullarnda bile fakir olan Portekiz, bu kadar byk apta ve yaygn bir mlk muhafaza etmeyi ve karl bir durumda tutmay ve hcumlara kar" savunmay mit edemezdi. Uzaklk problemi, Do!u'da yrrlkte olan ticari ve idari faaliyetler iin a"lmas pek zor bir engel niteli!indeydi. Atlantik'i gemek iin sadece hafta yeterli olurken, Bat Hindistan'daki Goa'ya seyahat, alt aydan nce ender olarak tamamlanyordu. Goa'dan Makau'ya ya da Nagasaki'ye gidi" geli", on sekizinci ay ile yl arasnda de!i"iyordu. On altnc yzyln sonlarnda ve on yedinci yzylda zellikle Lizbon ile Goa arasnda bu uzun yolculuklardaki gemi kayplar

ok a ! rd ve imparatorlu ! un kazancna fazladan yk olu"turuyordu. Portekizlilere kar" d"ardan en byk meydan okuma Avrupal rakiplerinden, zellikle de Hollanda'dan geldi. Hollandal tccarlarn 1590'l yllarda ara"trma mahiyetindeki ticari seyahatleri finanse etmesinin hemen ardndan, 1602'de Hollanda Do!u Hindistan kumpanyas kuruldu. Daha sonraki 60 yl boyunca Hollandallar, Portekizlilerin en karl postalarnn o ! unu, zellikle baharat adalaryla ilgili olanlarn zorla ellerinden ekip aldlar. Hollandallarn zaferi sadece askeri alanda ve denizcilik alannda de!ildi. Bu ba"ar ayn zamanda ticari alanda da kendisini gsterdi. Hollandallar hzla Avrupa'nn en nde gelen tccar milleti olarak ortaya ktlar. Avrupa ta"macl!nn en byk blmn ellerine geirdiler ve dnyann en byk ticaret filosunu kurdular. Bu nedenle, Portekizli nclerinden daha etkili ve karl bir Asya ticaret imparatorlu!u kurmak iin gerekli gemilere, ticari uzmanl!a ve sermaye kaynaklarna sahip oldular.

AMER!KA

Avrupallarn Amerika'daki ara"trmalar ve yaylmalar, Afrika ve Asya'da olanlardan arpc biimde farkl bir tablo sunar. Avrupallarn geli"i, en byk ve en kalc etkisini orada gstermi"ti. Avrupallar, yerli halk ile ticareti geli"tirmek yerine karasal imparatorluklar kurdular ve Amerika'ya kendileri yerle " meye ba " ladlar. 1600'e gelindi ! inde, Portekiz $mparatorlu!unun elinde bir dizi adadan ve Bat Afrika'dan in'e kadar uzanan kalelerden daha fazla bir "ey kalmam"t. Oysa $spanyollar, Amerika'da daha o zaman $spanya'nn birka kat bykl!nde bir alan ele geirmi" bulunuyordu. $ki imparatorluk arasnda niin byle bir ztlk olu"mu"tu? Bu sorunun yant, ksmen $ spanyol yaylmacl ! nn ardndaki farkl kuvvetlerde, ksmen de Amerika'da kar"la"lan ok farkl ko " ullarda yatar. Daha nce grd ! mz gibi, Portekiz $mparatorlu!u, Portekiz'in deniz ticareti ve Atlantik seyahatleri geleneklerinden kaynaklanan, denizden do!mu" ticari bir imparatorluktu. Kastilya $spanyas'nm gelenekleri ve grn" ise olduka farklyd. Columbus, Portekiz Sarayna 1484'te, Atlantik'i batya do ! ru geerek Japonya'ya ve in'e gitme planyla ba " vurdu ! unda, Portekizlilerin onu reddetmeleri iin iki nedenleri vard. Birincisi, o zamana kadar a!rlkl olarak Afrika ara"trmalarna ve ticaretine ynelmi"lerdi ve uzun sreden beri varolan, Hint Okyanusu'nu a"ma arzularn gerekle"tirme

Amerika

ye al"yorlard. Bu nedenle, dn" belirsiz bir bat seyahati u!runa Asya ticaretinin bilinen zenginliklerini elde etmeyi ertelemeye yana " madlar. $ kincisi, Portekizlilerin co ! rafi bilgileri, Columbus'un dnyann evresini ve buna ba!l olarak Avrupa'nn Asya'ya batdan olan uzakl ! n ok kk gstermesini de ! erlendirebilecek kadar ilerlemi " ti. Buna kar " lk Kastilya'nn Isabella $ spanyas, Atlantik'in ara"trlmasna grece yeni ba"lam"t. Portekizlilerin rakipleri ve yar"a ge ba"layanlar olarak Kastilyallar, ok az kaybetmek ve Columbus'u finanse ederek byk olaslkla ok kazanmak zorundaydlar. Columbus'un ke"if seferleriyle meydana karlan yeni kara ktlesi, ba"langta $spanyollarn Asya'ya bir bat yolu bulma tutkularna hi ho"lanmadklar bir engel olu"turmu"tu. Bu kara ktlesinin evresinden ya da zerinden gemek iin bir yol arand. Yeni ktann bykl! ve uzunlu!u hakknda belirli bir merak olmakla birlikte, Kastilyallar iin asl itici g, teki glerle rekabetin ate " li tutkusuydu. Portekizlilerin Asya denizleri boyunca hzla ilerledi!i biliniyordu. Portekizliler 1500 ylna varmadan nce Gney Amerika'da Brezilya kylarna km"lard. $ngiltere, John Cabot'nun" seyahatleri aracl!yla Portekiz, $ngiltere ve Fransa'dan balklarn Nevvfoundland1^ aklarndaki Grand Banks'* i"letmeleri d"nda ok az pratik nemi olmasna ra!men bat ktasna da ilgi gsteriyordu. Portekizlilerle rekabet, bir dizi Papalk bildirisiyle keskinle"tirildi ve $spanyollarla Portekizlilerin karlar arasnda bir snr izgisi belirlemeye al " an antla " malar yapld. 1494'teki Tordesillas Antla " mas, Columbus'un batdaki ke " iflerini Portekiz'in do ! uda Afrika'ya ait taleplerinden ayrmak iin Ye"il Burun adalarnn yakla"k 2 bin kilometre

#ngiltere'nin hizmetinde al"an #talyan denizci, 1497'de Kuzey Amerika anakarasn ke"fetti .n. Kanada'nm do!usunda byk bir ada .n. Gneydo!u Newfoundland kysndaki yo!un balk blgesi .n. 52

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

batsndan geen hayali bir izgi izdi. Bu izgi gerekte Portekizlilerin daha sonra Brezilya zerinde hak iddia etmelerine imkan verecek lde bat ynnde uzak izilmi"ti. 1514'te, X. Leo tarafndan yaymlanan bir Papalk bildirisi, Portekizlilere sadece Afrika'da ve Hindistan'da ele geirebildikleri alanlar de!il, ayn zamanda, do!uya do!ru seyahat ederek ula " abilecekleri herhangi bir blgedeki topraklar da ba!"lad. Bu karar $spanyollarn, Portekizlilerin Hint Ok-yanusu'ndan giderek baharat adalarnda kendilerini kabul ettirmelerinden nce, kendi bat yollarndan giderek oraya ula"maya al"malarnda te"vik edici bir rol oynad. $spanyollar, Gneydo!u Asya'ya giden bir yol aramak zere, Hispaniola ve Kba adalarndaki ileri slerinden seferler dzenlediler. 1513'te, yerel bir $spanyol nderi olan Vasco Nunez de Balboa, Panama Bo!azn olu"turan dar blgeyi geerek Pasifik kylarna ula"t. Ktann bu noktadaki darl!, Amerika evresinde Pasifik tarafna giden uygun bir yol bulunabilece!i konusundaki umutlar arttrd. Bu olana! ara"trmak amacyla, Kastilya'nn hizmetinde bir Portekizli olan Ferdinand Magellan'm nderli!i altndaki bir sefer grubu, 1519 Eyll'nde Seville'den hareket etti. Portekizlilerin 1511'de Malakka'y zaptetmelerine katlm" ve olaslkla Molukka'y ziyaret etmi" olan Magellan, baharat adalarnn, $spanyol Amerikas'nn bat kylar yaknlarnda bulundu ! undan emindi. Sefer grubu, gerekte beklenenin gerekle"medi!i bu ke"if gezisinde byk skntlara ve kayplara katland. Magellan 1521'de Filipinler'de adallarla yaplan bir arp"mada ldrld ve Avrupa'ya geri dn", $spanyol ikinci kumandan Sebastian del Cano tarafndan tamamland. yllk seyahatle, dnyann ilk kez denizden dola"lmas, Gney Amerika'nn evresinden geilerek gidilen bu yolun ok fazla gneyde kald!n ve ayrca dzenli bir ticari yol iin ok tehlikeli oldu!unu gsterdi. Bu seyahat ayrca Pasifik Okyanusu'nun Magellan'm nceden tahmin
Gnmzde Haiti'ni ve Dominik Cumhuriyeti'nin bulundu!u ada .n. 53

Amerika

etti!inden epeyce daha geni" oldu!unu da ortaya kard. Alk ve umutsuzluk iindeki denizciler, Pasifik Okyanu-su'nu gemek iin yakla"k drt ay u!ra"tlar ve bu sre iinde sadece iki kk ada grdler. Bu seyahat, Avrupallarn dnyann te yakas hakkndaki bilgilerini arpc biimde ilerletti ve bir rastlant sonucu olarak $spanyollarn Filipinler zerinde hak iddia etmesine olanak sa!lad. Fakat ayn zamanda Amerika'nn hemen hemen a"lmas imkansz bir engel olu"turdu!unu ve $spanya'ya Portekiz'inkiyle rekabet edecek bir baharat adalar yolu sa!lamayaca!n inandrc biimde gsterdi. Magellan ve del Cano'nun seyahatinin Amerika'nn Asya'ya olan uzakl!n gstermesinden nce de $spanyollar yeni ktay rahatszlk veren bir engelden ok, potansiyel bakmdan bereketli bir zenginlik ve g kayna ! olarak grmeye ba"lam"lard. Yeni topraklarn grn" insanlar kendisine ekiyordu. $spanyol Reconquistann hareketli ve topra!a susam" snr, nce Karayiblere ve sonra da Amerikan anakarasna ula"arak Atlantik'i geti. El eme!ini kmseyen $spanyol fatihleri ve gmenleri, topraklar kendileri i " lemek istemedikleri iin i"i ihtiyac ortaya km"t. Kastilya Krall! tarafndan encomiendas'larm ba ! " lanmas yoluyla nc gmenlere belirli kylerin yerlilerini al"trma hakk verildi. Ksa bir sre sonra da mevcut i"i miktarn arttrmak ya da $spanyol smrgecili!inin erken a"amas srasnda len ya da ldrlen yerlilerin yerine geirmek zere Afrikal klelerin getirilmesine ba"land. Asya ve Afrika'da oldu!u gibi Amerika'da da $spanyollar ve Portekizliler, i"gal ettikleri topraklarda ya"ayan yerli halklarn haklarna hi nem vermediler. Bu topraklarda, sadece Hristiyanlar yasal bir hakka sahip olabiliyordu. Afrika ve Asya'da, Portekizliler taleplerini gerek bir mlkiyete dn"trmek iin nadiren giri"imde bulunmu"lard. Fakat
Encomiendas: 1503'te kurulan ve yerlileriyle birlikte, bir kyn, blgenin bir # spanyol askerine ya da koloni kurucusuna ba!"lanmasna dayanan sistem .n.

54

Co!rafi Ke"ifler Tarihi Amerika

Amerika'da, $ spanyol Reconquista'smm izinden giderek Avrupallarn yerle " mesi, ba " ndan itibaren yaylmac bir karakter ta " d. Columbus, 1493'teki ikinci seyahatinde Hispaniola adalarna yerle"tirmek zere aralarnda ifti ve zanaatlarn da bulundu!u 1200 $spanyolu getirdi. Bunlar, bu blgeye yerle " erek kendi kendilerine yeten bir topluluk olu " turmay, altn aramay ve $ spanyollarn blgedeki denetimini daha fazla geni " letmek iin hazrlk yapmay umuyorlard. Amerika'da toprak bakmndan geni"lemenin nc kollar conquistador'lar d. Profesyonel fetihiler ve maceraclar, $spanyol monarklar adna hareket ettiklerini iddia etmelerine ra!men kendileri iin zenginlik ve toprak aradlar. Ki"isel edilgenlik duygular, dinsel inanlar ve yerliler zerindeki moral stnlk aracl ! yla glendirildi. Meksika'nn $ spanyollar tarafndan fethedilmesinin tarihini yazan Bernal Diaz, conquistador'larm amalarn.. "yle zetlemektedir: "Tanr'ya ve Majestelerine hizmet etmek, karanlktakilere "k vermek ve zenginle"tirmek." Conquistador'larm en byk zenginlik umudu, hayal edebildikleri g ve zenginli!in en somut ve arzu edilen biimi olan altm elde etmeye dayanyordu. Columbus 1493'te $spanya'ya dnd!nde, adalarda altnn kantlarn grd!n ve bundan ok daha fazlasnn bulunaca ! n umdu ! unu bildirmi"ti. Bu umut, Afrika'daki Portekizliler iin oldu!u gibi, daha ileri ara"trmalara ynelten tm gdlerin en glsyd. Columbus'un ilk seyahatini izleyen 20 yl iinde, Karayib'in ba"lca adalarnn tm, altnlarndan arndrlm"t. nemli miktarda altm bulunmu"tu. Fakat $spanyollarn i"tah doymak bilmiyordu. Sonunda dikkatlerini anakaraya evirdiler. "El Dorado'^ ve i ksmlardaki zengin uygarlklar hakknda i"ittikleri "eyler onlar cesaretlendirdi.
Conguistador: On altnc yzylda Meksika ve Peru'yu fetheden #spanyollara verilen ad .n. Erken dnem #spanyol ka"ifleri tarafn dan aranan, Gney Amerika'daki efsanevi hazine "ehri .n. 55

"El Dorado", ka"ifler zamannda, hayali zenginlikler lkesi anlamna gelmekle birlikte conquistador'\ar bu tabiri, yllk bir tren srasnda kutsal bir glde ykanmadan nce gya vcudu altn tozuyla kapl olan bir krala, altnla kapl bir adama atfettiler. Avrupal yaylmacl!nn karakterini bir kere daha gereklerden ok mitler belirliyordu. lgnca bir altm aray", Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyindeki $spanyol ara"trma ve fetihlerinin hem hzn, hem de agzll!n aklamaktadr. 1520 ve 1550 arasnda $spanyol maceraclar And Da ! larn getiler, nehir yoluyla Amazon blgesinin gneyine ilerlediler, gnmzdeki Arjantin ve #ili'nin kuzeyine girdiler. Kuzeyde Florida'y ara"trdlar ve a"a! Mississippi havzasna ula " tlar. Sonuta ok byk miktarda altm ke"fetmeyi ba"aramadlar ama aramalar sayesinde Avrupa haritalar zerinde gsterilmek zere bu blgelerin co!rafyas hakknda hzla bilgiler sa!ladlar. Meksika'nn ve Peru'nun $ spanyollar tarafndan fethedilmesinin ardnda, altn, toprak ve ki"isel "hret aray"lar yatar. 1519'da, Hernando Cortes'in ynetimi altnda yakla"k 600 ki"iden olu"an bir sefer grubu, Kba'dan Meksika Krfezi kysna vard. Yerine gre, sava"arak, diplomasi uygulayarak ve blf yaparak, balta girmemi " ky ormanlarndan orta Meksika'nn yksek platosuna ve Aztek ba"kenti Tenochtitlan (gnmzdeki Mexico City)'a ula"t. $spanyollar, saylarnn azl!na ra!men $mparator Montezuma'y esir aldlar. Aztek kuvvetlerini ba"kentte etkisiz hale getirdiler ve nihayet A!ustos 1521'de Montezuma'nn halefini de yendikten sonra Orta Meksika'da $ spanyol ynetimini kurdular. Cortes'in ve askerlerinin bu nemli ba " ars, ikinci bir conguistador'u, Francisco Pizarro'yu 1531'de 150 ki"iden daha az bir kuvvetle, Peru And da!larndaki $nka $mparatorlu!una kar" harekete geirdi. $ki yl iinde $nka $mparatoru Atahualpa esir alnp idam edildi ve $mparatorlu!u da $spanya'ya ilhak edildi.

56

Co!rafi Ke"ifler Tarihi Amerika

Bu kadar az sayda Avrupal, byle geni" ve kalabalk bir imparatorlu!u nasl fethetti? $spanyollar, Afrika ve As-ya'daki Portekizlilerden farkl olarak, Amerika'da, devralabilecekleri ya da ksmen de olsa kontrol edebilecekleri mevcut bir ticari sistem bulamadlar. Ksa bir sre Krfez kysnda altm kar"l!nda kolye de!i"imi yapmalarna ra!men onlar asl eken "ey, snrl bir ky ticareti de ! il, zengin bir i blgenin varl ! sylentisinden kaynaklanan, bu yrelerin fethedilmesi ve ya!malanmas beklentisiydi. Ayrca saylarnn azl!na ra!men, saldrya giri " enler dinlerinin ve Avrupal uygarl ! nn stnl ! nden emindiler. Bu, onlarn hedeflerine ula " ma konusunda genellikle kararl ve atak olmalarna yol at. Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyinde ya"ayan yerli halklar, Avrupallarn kararl saldrlarna kar" direnmeye teknik ve psikolojik bakmdan hazrlkszdlar. Meksikallarn ta" baltalar ve ate"te sertle"tirilmi" ok ba"lar ldrc yaralar aabilmekle birlikte Cortes'in kuvvetlerinin elik kllar ve toplaryla kar " la " trlamazd. Bu gl silahlar, $ spanyol atlaryla birlikte (atlar daha nce Meksika'da bilinmiyordu) istilaclarn birka nemli at " mada zafer kazanmasna yardmc oldu. Ate"li silahlarn ve atlarn psikolojik avantajlar, salt askeri yararllklarndan daha bykt. $ spanyollarn egemen tavrlar, yerlileri korkuttu ve zafer kazanma yeteneklerine olan gvenlerini sarst. Montezuma'nn kendisi de kararszd ve $spanyollara nasl tepki gsterece!ini bilmiyordu. Onlar, mmkn olan en uzak mesafede tutulmas gereken tehlikeli d"manlar m yoksa ileri srld! gibi tanrlar olarak m grme konusunda ikilem iindeydi. Cortes, imparatorun bu kararszl!ndan, onun kyda kalma emirlerine kar" gelerek, daha sonra Tenochtitlan'da ona dosta davranarak ve onu $spanyollarn elinde gerek bir kukla ynetici olma tuza!na d"rerek ustaca yararland. te yandan $spanyollarn farknda olmadan bir hastal! Meksika'ya sokmalar, bir iek hastal! salgnnn patlak vermesi gibi di!er etkenler, yerlilerin

57

moralini bozarak ve $ spanyol Hristiyanlarna kar " kendi tanrlarnn gcnden "phelenmelerine yol aarak istilaclarn avantajlarn daha da glendirdi. Meksika ve Peru istilalarnn hz ve Avrupallarla Amerikan yerlileri arasndaki byk teknolojik ve kltrel uurum, Amerikan yerlilerinin, Avrupallarn mdahalelerinin yaratt! "oktan kurtulmalarna, etkili direnme metotlar tasarlamalarna ve at ve ate"li silahlar elde etmelerine zaman brakmad. ok daha sonra, Kuzey Amerika dzlklerinde ya"ayan yerliler bu yeniliklere sahip olduklarnda, gmenlere ve Birle"ik Devletler askerlerine kar" bunlar byk bir etkinlikle kullanabildiklerini gsterdiler. te yandan istilaclar, Aztek ve $nka imparatorluklarnn iki temel zayfl!ndan da yararlandlar. Bu imparatorluklar, tek bir imparatorun ynetimi altnda merkezile"mi" devletler olduklarndan, imparatorun yakalanmas ve ba " kentlerin zaptedilmesi ile $spanyol conquistador'lar devletin glerini gerekten ele geirebildiler ya da en azndan geici bir sre etkisiz hale getirebildiler. $kinci zayflk, topraklarn ok uzak alanlara yaylmasnda yatyordu. Aztekler ve $ nkalar, imparatorluklarnn snr blgelerinde ho"nutsuz unsurlar ve kendilerine d " man hasmlar yaratm " lard. Bunlar, Meksika'nn kysnda ve do!usundaki halklarda oldu!u gibi, kolaylkla istilaclar tarafndan kazanldlar ve askeri mttefik, nakliyeci, rehber ve casus olarak kullanldlar. Yerli i"birlikilerin elde edilmesi, $spanyollarn saysal zayflklarn giderdi ve onlarn i"birlikilerden bu lke ve halk hakknda, ba"lca d"manlaryla daha etkili bir mcadele yrtmesine imkan verecek bilgiler sa!lamasna yol at. Peru'da, $nkalarn $ spanyol istilaclarna kar " direnme kapasitesi, son zamanlardaki i sava" ve $mparator Atahualpa'nn devam eden kararszl! yznden daha da zayflam"t. Conquistador'\ar dnemi, ok dramatik ve tahrip edici olmakla birlikte ksa srd. Bu dnemin ardndan $spanyollar, Meksika ve Peru'daki slerinden, daha uzun srecek

58

Amerika

olan, Orta ve Gney Amerika'nn teki halklarna boyun e!dirme giri"imlerini ba"lattlar. Bu amac gerekle"tirmek, baz durumlarda onlarca yl srd. Conquistador'\ax, fetih ganimetlerinin payla " m yznden birbirleriyle de kavga ettiler. Ama fetihlerden asl kazanl kan Kastilya Krall!'yd. Bununla birlikte krallk, bir zamanlar $spanya'da oldu!u gibi, Yeni Dnya'da kendisi iin gl ve yar ba!msz soylu bir devlet kurmaya hazr grnmyordu. 1535'te bir $spanyol vali atand ve bylece imparatorluk ynetimi ba"latlm" oldu. El Dorado'nun aranmas dzensiz olarak srdrlmekle birlikte, $ spanyol Amerikallar, artk daha kararl me " guliyetlere ynelmi " lerdi. Yerlilerin, msr, patates ve teki sebze rnleriyle ilgili tarmsal etkinlikleri, $spanya'nn kendi krsal blgelerinden byk lekli iftili ! in sokulmasyla tehdit altndayd. Fetih'ten sonra hayatta kalabilen, morallerini yitirmi " yerlilerin says, hastalklar ve zorunlu al " ma yznden iyice azalm"t. Orta Meksika'nn, fetih dneminde yakla"k 25 milyon olan nfusu, 1600 ylnda bir milyona d"m"t. Fetih ve ibadetin geleneksel biimlerinin yaratt! a!r bask, Hristiyanh!m Afrika ve As-ya'dakinden daha hzl ilerlemesine yol at. 1524 ve 1536 yllar arasnda sadece Meksika'da yakla"k 4 milyon din de!i"tirme olay kaydedildi. Conquistador,\arm El Dorado d"lerinde hayal krkl!na u!ramalarna ra!men, $spanyollar 1540'h yllarda, Meksika'da Zacatecas'ta ve gnmzdeki Bolivya'nn Patasi blgesinde zengin gm" yataklar ke"fettiler. Fetihlere ve ara"trmalara esin kayna! olan altn yerine, gm" hzla gerek Amerikan madeni zenginlik kayna! oldu. Avrupa'nn kendi ekonomisi zerindeki tm yararlar d"nda, gm" Avrupa'nn Asya ile yapt! baharat ve tekstil ticaretinin geni"lemesine yol at. Avrupal bir dnya ekonomisi a! do!maya ba"lam"t.

59

SONU

Tarihiler gnmzde Ke " ifler a ! 'n, Avrupa teknolojisindeki ani bir ilerlemenin ya da hemen hemen tek ba"na okyanus ara"trmalarna nclk eden birka ki"inin ba"arsnn sonucu olarak grmeye, gemi"tekinden daha az e!ilim gsteriyorlar. Bunun yerine, on be"inci ve on altnc yzyl seyahat ve fetihlerini, en azndan on birinci ve on ikinci yzyllardan beri Avrupa'da olgunla"maya ba"lam" bulunan ekonomik, kltrel ve teknolojik geli"melerin bir sonucu olarak de ! erlendiriyorlar. Bunlar sylemek, herhangi bir ki " isel giri"imin nemini inkar etmek anlamna gelmez. nk Prens Henry, Dias, da Gama, Columbus, Magellan, Cortes ve Pizarro gibi insanlarn hayal gc, cesareti ve kararll!, Avrupal yaylmacl!n geli"imini hzlandrm" ve onun karakterinin ve ynnn belirlenmesine yardmc olmu " tur. Fakat onlar Avrupallarn bilgilerini, hnerlerini, kaynaklarn ve tutkularn daha ileri bir boyuta ykseltirken, varolan temele dayanm"lard. Bu nedenle e!er Columbus 1492'de Atlantik'i gememi" ve Cortes 1521'de Meksika'y ele geirmemi" olsayd, ba"ka Avrupal denizcilerin ve maceraclarn er ge btn bunlar yapacaklar kesin gibi grnmektedir. Vikingler'in seyahatlerinde, Hallarn sava" ve fetihlerinde ve Cenevizliler ile Venediklilerin ticari etkinliklerinde Avrupa, yaylmaclk ynndeki ilk giri"imlerini yapm"t. Ancak bunlar tam olarak olgunla"m" bir yaylmacl! gerekle"tirmekte

ba"arsz kaldlar. nk on be"inci yzyldan nce, sistematik ara"trma ve deniza"r yaylma iin gerekli olan denizcilik teknolojisi, kaynaklar ve sreklili! ini koruyan itici gler Avrupa'da henz yeterince bulunmuyordu. On be"inci ve on altnc yzyllardaki Ke"ifler a! ile ilgili en belirgin zellik, $beryal inisiyatifinin birli!i ile Avrupallarn gsterdi!i daha genel ilgiydi. Portekiz ve Kastilya $ spanyas, kendilerini benzersiz bir Hal sava"lar ruhuyla donatm"lard ve okyanus ara"trmalar iin ideal bir co!rafi konuma sahiptiler. Fakat bir btn olarak Avrupa, $talya'nn nderli!inde, denizcili!in ve haritacl ! n geli " tirilmesine, gerekli mali desteklerin sa ! lanmasna ve $ berya gemileriyle Avrupa'ya getirilen baharatn, altnn ve teki mamullerin pazarlanmasma katkda bulundular. zel olarak $berya'ya ili"kin faktrler Portekiz'i ve Kastilya'y yaylmacl!n ncs yapt; fakat 1600'den sonra yaylmaclk srecini devam ettiren ve geni"letenler, ba"ta Hollanda, $ ngiltere ve Fransa olmak zere teki Avrupa devletleri oldu. Ke"ifler a!'nm niin sz konusu dnemde ve Avrupa'da ba " lad ! n aklamaya al " an modern tarihiler, teki uygarlklara baktlar ve niin bunlarn daha nce davranmadklarn, Avrupallara yeti"meye ve onlar gemeye al"madklarn anlamaya al"tlar. On be"inci ve on altnc yzyllarda Avrupa ile in, Hindistan ve Mslman dnyas arasndaki teknolojik mesafenin nispeten dar oldu!u "imdi eskisinden ok daha iyi biliniyor. Hatta teknolojik mesafenin ak biimde ok byk oldu!u Afrika ve Amerika'da Avrupal gemilerin ve yerli halklar zerinde ate " li silahlar kullanabilmenin avantajlarndan bile tarihiler ok daha az emin olarak sz ediyorlar. Dnyann birok yerinde Avrupallarn isteklerini ba " kalarna zorla kabul ettirecek maddi gce ve kaynaklara sahip olmad! "imdi ak olarak grlmektedir. Temelde Avrupa'nn avantajlar katlyd. Geni"leyen ekonomisi ve ticaretle ba!larnn nemi, onun deniz a"r maceralarna srekli bir itici g ve kararllk sa!lad. Avrupa iindeki politik rekabet ve sava" deneyiminin, kesintilerle

Sonu

devam eden $slam'la at"malarla birle"mesi, Avrupa'nn seyyah ve maceraclarna ek bir gven ve saldrganlk duygusu verdi. Avrupa d"nda ok az sayda devlet, ekonomik gdlenme ile dinsel-kltrel kendine gvenmenin bylesine gl bir birle"imine sahip olabildi. Genellikle olumsuz ko"ullara ra!men Avrupallarn ba"arma kararll!n sa!layan bu bile"imdi. Avrupa'nn potansiyel rakiplerinin olaslkla en by! olan in, ekonomik ve kltrel kendine yeterlili!iyle byk bir tezat olu"turuyordu. Onun bu zelli!i, Avrupa tarznda ticari ve kltrel giri"kenlik yerine d" ticareti ve yabanc halklar kk ve de!ersiz grme tutumuna yol at. Avrupa'nn belirgin itici gleri arasna, geli"en bir soru"turma ruhu ve problem zmede aklc bir yakla"m zellikleri de katlm"t. Ancak batl inan, fantezi ve gemi " teki otoritelere ba ! llk lmemi " ti ve Avrupallarn, deneme yanlma ve pratik zmler bulma yoluyla co!rafi, denizcili!e has ve teknik problemleri ara"trma ve ke"ifler yapma kapasitesinin stesinden geldi!inden daha fazlasn, geerlili!ini koruyordu. Bu temel zelliklerle donanm" olarak Avrupa, kar"sna kan yerel ko"ullardan yararlanmasn bildi. Amerika gibi baz yerlerde, Avrupallar yerli topluluklara yaptklar saldrlarda srpriz d"man olmann avantajlarndan yararlandlar. Hint Okyanusu'nda srpriz daha azd ve kar" koyma daha etkiliydi. Fakat Avrupallar yararlanabilecekleri yerel husumetler buldular; sler ele geirdiler; ticari ve politik tutkularn gerekle"tirmelerinde kendilerine yeterince dayanak sa!layan deniz zaferleri kazandlar. Bu ilk kpr ba"lar, sebat ve frsatlar de ! erlendirme yoluyla giderek geni " ledi. Asya'da ba"arlarndan yararlanmak iin gerekli kaynaklara tam olarak sahip olmayan Portekiz'in yerini 1600'den sonra kendi ticari ve karasal imparatorluklarn geli " tirmek zere Hollanda ve $ngiltere ald. 1400 ve 1600 yllar aras, bir inceleme ve ke " if, okyanuslarn ara"trlmas, yeni ticaret yollarnn almas ve deniza"r imparatorluklarn ba"lamas dnemi oldu. 1600'den

sonra, zellikle Hollandallarn ve $ngilizlerin ynetiminde, deniz ara"trmalar, varolan ticari yollarn sa!lamla"trlmas ve yenilerinin geli " tirilmesinden daha az nemli grlmeye ba"land. Portekiz gemilerini Bojador Burnu'nun sert sularnn tesine gemeye ilk kez te"vik eden altn ve baharat ticaretine, daha sonra kle, "eker, gm", pamuklu dokuma, kahve ve ay gibi yeni ticaret kollar katld ve bunlar belirli llerde de altn ve baharatn yerini ald. Deniza"r ticaretten sa!lanan bu zenginlik, Amerika'da ve Asya'da daha ileri imparatorluklarn in"a edilmesi giri"imlerine ve bunlarn finanse edilmesine yardmc oldu. Edinilen bu servet ayn zamanda, do!rudan ya da dolayl olarak, kapitalizmin ve sanayi devriminin daha da geli"mesi aracl!yla, on dokuzuncu ve yirminci yzyllarn dnyada hemen hemen el de ! memi " herhangi bir alan brakmayan Bat emperyalizmine de katkda Uulundu. On be"inci yzylda bir kez harekete geen bu Avrupal ke"if ve fetih sreci, yirminci yzyln ilk yarsnda, tam anlamyla dnya apnda bir olgu haline gelmi"ti.

D!Z!N

1453, 17 1492, 11, 17, 25, 33, 35, 43, 45, 69 Afrika, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 21, 23, 25, 29, 30, 33, 34, 35, 39, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 59, 60, 62, 63, 64, 67, 70 Akdeniz, 16, 17, 18, 22, 24, 28, 29, 30, 34, 35, 36, 40, 42, 44 Alcaovas Antla"mas, 33 Alize Rzgarlar, 43 Altn, 21, 23, 25, 37, 47, 48, 49, 54, 56, 63, 64, 65, 67, 72 Amerigo Vespucci, 28 Amerika, 13, 15, 16, 21, 28, 36, 37, 39, 43, 46, 48, 49, 52, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 70, 71, 72 Araplar, 11 Arguin, 48 Asya, 13, 14, 15, 18, 21, 23, 25, 29, 30, 34, 39, 40, 41, 46, 48, 49,51, 52, 53,54, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 65, 67, 71, 72 Ate"li Silahlar, 65

Atlantik, 11, 14, 16, 24, 25, 29, 30,31, 33,34, 40,41,42,43, 44, 45, 46, 47, 49, 56, 59, 62, 69 Atlantik seyahatleri, 31 Avrupa, 9, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28,31,33,34, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 44, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 54, 56, 57, 60, 61, 64, 67, 69, 70, 71 Avustralya, 11, 15 Axim, 48, 49 Aztek, 64, 66 Baharat, 21, 22, 24, 29, 30, 44, 47, 54, 55, 56, 57, 61, 67, 72 Baltk Denizi, 18, 44 Bartholomevv Dias, 43 Bat Emperyalizmi, 72 Bat Hint Adalan, 25, 45 Bizans, 17 Bojador Burnu, 40, 42, 72 Byk Sahra, 24, 25, 47, 48 Cebelitark Bo!az, 17, 33 Cenevizli, 22, 24 Ceuta Liman, 17 Co!rafi Ke"ifler

a!, 9 Columbus, 11, 14, 25, 27, 29, 35, 39, 43, 45, 59, 60, 63, 69 Conguistador, 63, 64, 66 Cortes, 64, 65, 69

Co!rafi Ke"ifler Tarihi

in, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 21, 27, 39, 41, 46, 51, 52, 53, 55, 56, 59, 70, 71 inliler, 11, 40,53 Denizcilik, 11, 15, 18, 28, 39, 40, 41, 43, 46, 55, 57, 70 Dias, 69 Do!u, 14, 15, 18, 22, 29, 30, 34, 40, 41, 47, 49, 50, 51, 54, 56, 57 Do!u Hint Adalar, 30 Edward Gibbon, 22 El Dorado, 63, 67 Elmina, 48, 49 Engizisyon, 35 Fatih, 37 Flanders, 44 Floransa, 18, 23 Francisco Pinelo, 29 Francisco Pizarro, 37, 64 Geography, 13, 28 Gine Krfezi, 24, 49 Granada, 17, 33, 35 Gney Amerika, 43, 61, 64, 65 Hal Sava"lar, 37 Harita, 15 Hindistan, 15, 16, 21, 29, 41, 43, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 61, 70 Hint Okyanusu, 15, 16, 41, 43, 49, 51, 52, 54, 55, 59, 61, 71 Hintliler, 11 Hispaniola, 61, 63 Hollanda, 44, 49, 57, 70, 71 Hristiyan Kolonileri, 36 I. Alfonso, 50 II. John, 43, 47 Isabella, 27, 35, 39, 60 #berya, 17, 25, 33, 36, 37, 54, 70 66

#nka, 64, 66 #pek Ticareti, 56 #ran, 21 #slam, 18, 24, 30, 35, 36, 46, 49, 54, 71 #spanya, 12, 17, 24, 28, 29, 33, 34, 35, 36, 45, 59, 62, 63, 64, 67 #spanyol Yaylmacl!, 59 #talya, 7, 18, 23, 26, 27, 30, 31, 34, 36, 70 J. H. Plumb, 51 John Cabot, 27, 60 Kanarya Adalar, 24, 36 Kapitalizm, 25 Kara lm, 16, 18, 25 Kastilyallar, 17, 37, 60 Katalanlar, 34 Ke"if Seferleri, 35 Ke"ifler a!, 9, 11, 12, 17, 18, 26, 27, 29, 31, 39, 41, 69, 70 Kzl Deniz, 22, 55 Kongo Krall!, 50 Konstantinople, 17 Kle Ticareti, 25, 49 Kutsal Kitap, 39 Kutsal Topraklar, 46 Kuzey Amerika, 66 Kuzey Denizi, 18, 42, 44 Magellan, 27, 61, 62, 69 Manuel, 47 Marco Polo, 13, 22, 39 Meksika, 63, 64, 65, 66, 67, 69 Memluklar, 17 Mo!ol #mparatorlu!u, 53 Mslman Tccarlar, 16 Orta a!, 14, 21, 23, 24, 29, 35, 39, 40, 41, 44, 46, 50

Dizin

Osmanl, 9, 17 Osmanl #mparatorlu!u, 10 Papalk Bildirisi, 61 Pasifik Okyanusu, 61 Peru, 37, 63, 64, 66 Polinezyallar, 11 Portekiz, 12, 14,17, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 33, 34, 35, 36, 40, 42, 43, 45, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 59, 60, 62, 70, 71, 72 Portekiz Saray, 27 Prens Henry, 34, 39, 45, 47, 50, 69 Ptolemy, 13, 14, 28 Pusula, 42, 43 Reconquista, 35, 36, 54, 62 Richard Ameryk, 28 Roma #mparatorlu!u, 17 Sicilya, 24 Sir John Hawkins, 49 Sir John Mendeville, 14 Smrgecilik, 24, 34, 36 Ticari Kapitalizm, 25 Tordesillas Antla"mas, 60 Travels, 13, 14, 39 nc Dnya, 21 mit Burnu, 11, 41, 42 Vasco da Gama, 41, 43, 51, 54 Venedik, 18, 23, 30, 36, 44 Venedikli, 22, 24, 30 Veraset Sava"lar, 33 Vikingler, 11, 17, 69 Volta, 42 Yaylmaclk, 25, 69 Yeni Dnya, 28, 29, 36, 39, 67 Yerli #"birlikiler, 66
67

Silahlar ve Avrupa Smrgecili!i Carlo M.

Cipolla
Trkesi: Ta"kn Temiz

istanbul'un fethini mteakip Avrupa'da ortaya kan Osmanl engelini a!arak Do"u'ya/Hindistan'a ula!ma giri!imleri, Avrupa smrgecili"inin de ba!langcn olu!turmu!tur. Dnya siyasetinde, gnmzde de sren Bat stnl"nn temelinde Yeni a" ile birlikte ba!layan ya"mac/smrgeci serven, bu servende elde edilen zenginlik ve imkanlar bulunmaktadr. Carlo M. Cipolla, Yeni a" ba!langcndan itibaren Bat'nn dnya apnda yaylma srecine girmesi ve bu srecin kaynaklar zerinde yo"unla!maktadr. Yazar, Avrupa silah imalatnda ya!anan geli!melerle Avrupa yaylmacl" arasnda ili!ki kurmaktadr. Her ne kadar, Cipolla'nn tezleri, yzyllar sren Osmanl ba!arsn ya da Osmanl gleri kar!snda Batl glerin zay"n aklamada yetersiz kalsa da, eser, ilk dnem Bat smrgecili"i, Bat'daki ykselen g merkezleri ve Bat ii eli!kileri izahta olduka yararl bilgiler iermektedir.

Modern Kapitalizmin Do!u"u Henri See

Trkesi: Turgut Erim

Kapitalizm, biimlenmeye ba!lad" dnemden bu yana, bir yandan, bir ekonomik rgtlenme biimi olarak modernlik srecinin kurumsalla!masna katkda bulunmakta, bir di"er yandan da, kendi zihniyetini reterek modem dnyadaki ya!am biimlerinin kendi ilkeleri do"rultusunda kodlanmasn talep etmektedir. retimin egemen tarz olarak ne kt" klasik kapitalist rgtlenmenin yerini tketim srelerine ba"l yeni bir kapitalist mant"n ald", sermayenin ve eme"in kendi aralarnda giderek daha fazla ayr!r hale geldi"i, ok uluslu !irketlerin uluslararas ekonominin dzenlenmesinde sz sahibi olmaya ba!lad" bir dneme, biimsel dzeyde ya!anan de"i!imlere ra"men kapitalizm ad verilen ereve, hem siyasal srelerde hem de ya!am alanlarnn ku!atlmasnda, modern dnyann etkin bir bile!eni olarak varl"n srdrmektedir. Gnmzde kapitalizmin ku!atcl", kendisini, yalnzca sermaye -emek eli!kisi asndan de"il, de"er yaplarna ba"l olarak da gstermektedir. Kapitalizm, gerek a"da! dnyadaki grnmleri gerekse de dayand" tarihsel temeller asndan sosyal bilimlerin on nemli tart!ma alanlarndan birisi olmu!tur. Bu izlek zerinde, Honi See, modern kapitalizmin kayna"n sorgulamakta, ticari, mal vc snai kapitalizmin geli!im seyirlerini farkl Batl siyasi

merkc/lo zelinde ele almaktadr. See, daha ziyade, kapitalizmin kuramla, kapitalizmin Orta a"'daki kaynaklar, deniz ticaretinin de"i!en yu z, smrgeci deneyimin ve koloni kurulu!larn kapitalizm asnI, nemi, ticari, mali ve snai kapitalizmin ortaya k! ko!ullar ve i|i>\ terdi"i zellikler zerinde durmaktadr.

Bati Irkl!nn Kaynaklar Ziyaddin

Serdar - Merryl Wyn Davies - Ashis Nandy
Trkesi: Fatih Bayram

Bat, tarih sahnesinde grnd" Yunan dneminden itibaren, kendi d!ndakilere kar! olumsuz, d!manca bir tutum ve alglama iinde oldu. Yunan dneminde Homeros olsun, Heredote olsun uygar toplumlar barbar olarak tanmladlar. Roma dneminde de aynyla srdrlen bu tavr, 'Orta a" karanl"'nda kilisenin katklaryla zenginle!tirildi. Kar! taraf daima d!man, barbar, tehlikeli ve olumsuz olarak algland. Yeni a" sonrasnda ise Bat, smrgeci serveninde elde etti"i g ve imkanlarla, kendi d!ndaki toplumlara kar! eski yarglarn muhafaza etmekle birlikte, bu kez yukardan bir tavr al!la; onlar vah!i, uygarlktan uzak, evcille!tirilmeleri gereken yabaniler olarak grme srecine girmi!tir. Yeni dnemde, Batl -beyaz- adamn grevi, bu uygarlk d! unsurlara medeniyet gtrme olarak grlm!tr. Bat'nn tm smrgeci giri!im ve uygulamalar bu sylem etrafnda haklla!trlrken, Bat-d! toplumlar, a!a", yabani, uygarlk d! olarak tanmland. Madem ki, vah!i ve uygarlk d!ydlar, yok edilmeyi de hak etmi!lerdi...