EXPERIENCIAS DE LABORATORIO DE QUMICA

ORIENTACINS DIDCTICAS PARA BACHARELATO

Experiencias de Laboratorio en Qumica Orientacins didcticas para Bacharelato

Coordinador D. Jos Mendoza Rodrguez . Instituto de Ciencias da Educacin Universidade de Santiago de Compostela

Autores (Grupo de Traballo Qumica Loxse) D. Daro Prada Rodrguez. Universidade de A Corua. D Purificacin Lpez Maha. Universidade de A Corua. D. Alfonso Gonzlez Gonzlez. Inspeccin de E.E.M.M. D. Jos Mendoza Rodrguez. Instituto de Ciencias da Educacin. D. Manuel Jess Fontaa Prez. I.E.S.P. de Cangas, Cangas. D. Juan Alfonso del Valle Codesal. I.E.S. Monte das Moas, A Corua.

Supervisin lingstica D Sinda Puga Muoz, I.E.S. de Sar, Santiago de Compostela.

PRLOGO
O grupo de traballo de QumicaLOXSE (PAAU) elaborou, no seu da, unhas orientacins sobre a materia de QUMICA nas que, de forma resumida, se recollen os conceptos que o alumno debe dominar para acceder, coas mnimas garantas, Universidade no relacionado con esta disciplina. Nos distintos BLOQUES que al se citaban, insistase nas actividades de LABORATORIO, fundamentais para o coecemento da materia. As prcticas que agora presentamos nesta publicacin, responden a aquelas actividades. Tivemos en conta, para a sa elaboracin, que unha porcentaxe elevada de alumnos, quizais non teen traballado nunca nun laboratorio de Qumica, polo que se explican as tcnicas e materiais mais usuais. En todas elas hai unha introduccin, fxanse uns obxectivos especficos e faise unha proposta de experiencias, citando, nalgns casos, outras experiencias interesantes. O apartado cuestins relacionadas, que se deben responder unha vez realizada a prctica, serve para que o alumno se dea conta de se comprendeu o contido da mesma. Este apartado dbese poder resolver s co contido do correspondente guin e as explicacins do profesor, anda que esto non implica que non se poidan empregar libros como complemento. moi importante, para saca-lo mximo proveito destas prcticas, que o alumno antes de comezar a realizalas, coeza o seu contido e sexa capaz de entende-lo porqu do que vai a realizar posteriormente, o que fai que os guins no se convertan en receitarios. Todos sabemos que o que mellor se aprende o que se fai, pero sabendo o que se est a facer. Como adoitan ser varios os alumnos que utilizan sucesivamente os mesmos materiais e productos, traballan nas mesmas zonas de laboratorio e tendo en conta a perigrosidade dalgns reactivos, imprescindible o cumprimento de certas normas para o bo desenvolvemento das prcticas. Daro Prada Rodrguez Director do grupo de Traballo LOGXE de Qumica

NDICE

NORMAS PARA O BO DES ENROLO DAS PRCTICAS...............................

PREPARACIN DE DISOLUCINS DE CIDOS, BASES E SALES , PARTINDO DE PRODUCTOS COMERCIAS ................................................................. 8 A REACCIN QUMICA ....................................................................... 17 MEDIDA DE ENTALPA S DE DISOLUCIN E REACCIN ........................... 22 EQUILIBRIOS CIDO- BASE ................................................................. 34 FORMACIN DE PRECIPITADOS E SALES POUCO SOLUBLES E SEPARACIN DOS MESMOS POR FILTRACIN ....................................................... 42 EQUILIBRIOS OXIDACI N- REDUCCIN ................................................ 46 CINTICA DAS REACCI NS ................................................................ 53 BIBLIOGRAFA .................................................................................. 56 RELACIN DE APARELLOS MIS IMPORTANTES N O LABORATORIO ........ 58

NORMAS PARA O BO DESENROLO DAS PRCTICAS

1. 2. No laboratorio necesario traballar en silencio. Os libros, abrigos e demais prendas persoais non debern estar nunca sobre a mesa do laboratorio, nesta, nicamente estar o material da prctica e o caderno de laboratorio. O material debe estar limpo, procedndose o seu lavado inmediatamente despois do seu uso. Os frascos de reactivos devolveranse seu sitio de costume unha vez usados, asegurndose de que estn convenientemente tapados. Se hai frascos de uso xeral, para todo o laboratorio, stes non se deben levar nunca mesa de traballo. Cando se precise do seu contido, tomarase a cantidade necesaria, nun recipiente adecuado, no lugar onde se encontren. Os reactivos, unha vez sacados dos frascos, nunca debern ser devoltos s mesmos, xa que poderan contaminar todo o seu contido. As cantidades que se saquen debern se-las que se indican no guin das prcticas. Os reactivos lquidos e slidos que se rexeiten, ou ben debern reciclar, ou debern ser includos no sistema recollida de productos qumicos que haxa adoptado centro. todo caso haber que consultar co profesor no momento rexeitalos. se de En de

3.

4.

5.

6.

7.

8.

No desenvolvemento das prcticas, non deber de substiturse un reactivo por outro nin unha concentracin por outra, a non ser que o indique o profesor. Non deber engadirse nunca un reactivo a un recipiente que se estea quentando, dbese retirar primeiro a fonte calorfica.

9.

10. Os tubos de ensaio dbense quentar sempre polas paredes, na zona media do lquido que conteen, movndoos continuamente e tendo a precaucin de que a boca do tubo estea dirixida cara onde non haxa ningun. 6

11. Os reactivos nunca deben probarse para coece-lo seu sabor. Nunca se debe ulir un reactivo directamente, se fai falta axtase ar sobre a boca do recipiente acercndoo nariz. 12. Se se traballa con substancias inflamables, dbese ter coidado de que non haxa chamas prximas. 13. No caso de incendio deberase emprega-lo extintor axeitado, para o cal se debe coece-la sa situacin no laboratorio, e o seu manexo. 14. No caso de queimaduras, cortes ou accidentes deberase avisar inmediatamente profesor. 15. O termina-las sesins de laboratorio, a mesa debe quedar limpa e as chaves do gas e da auga pechada.

PREPARACIN DE DISOLUCINS DE CIDOS, BASES E SALES, PARTINDO DE PRODUCTOS COMERCIAI S

1. INTRODUCCIN A maior parte dos procesos qumicos que se realizan nun laboratorio, non se fan con substancias puras, senn con disolucins, e xeralmente acuosas. Cando tratamos con sistemas de dous ou mis compoentes necesario definir unha variable de estado que a composicin, a relacin de masa, volume ou cantidade de soluto con respecto masa, volume ou cantidade de disolucin ou de disolvente. Cualitativamente falamos de disolucin diluda ou de disolucin concentrada. Cuantitativamente a composicin exprsase de diferentes formas: %, molaridade, molalidade, fraccin molar, etc. A maior parte das reaccins que se producen nun laboratorio, e na vida coti teen lugar en fase lquida, ademais nesta fase e na gasosa, son nas que as reaccins transcorren a mis velocidade. Polo tanto, ser moi importante saber preparar disolucins, para despois poder traballar con elas.

2. OBXECTIVOS ESPECFICOS Nesta experiencia trataremos de que o alumno faga operativos e afiance os conceptos de masa, volume, densidade, concentracin, mol, etc., de tal xeito que sexa capaz de:

Empregar adecuadamente instrumentos de medida de masas e

de volume.

Utilizar outros instrumentos do laboratorio. Resolver problemas sinxelos sobre a preparacin de disolucins. Elaborar un informe sobre a experiencia realizada.

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIAS A) PREPARACIN DE DISOLUCINS PARTINDO DE SOLUTOS SLIDOS, TANTO PUROS COMO HIDRATADOS

Material e reactivos Balanza Vidro de reloxo Esptula Vaso de precipitados Frasco lavador Varia de vidro Funil Matraz aforado Frasco de vidro Substancia problema

Procedemento Clculo En primeiro lugar hai que calcula-la masa de soluto a utilizar:

n = [M ]. V

m = n.M m

No caso dun slido puro a masa molar, Mm, ser a propia da substancia; pero no caso de sales hidratados hai que ter en conta a masa molar de todo o sal, dicir, do sal puro mis da auga de hidratacin. No caso de termos un slido con impurezas, debemos ter en conta a sa riqueza, de maneira que a masa m a medir ser:::

m' =
Pesada

m 100 %

Colocar no pratio da balanza un vidro de reloxo e taralo. Coller cunha esptula a cantidade necesaria de soluto, m, poela no vidro de reloxo e pesala.

Disolucin Nun vaso de precipitados botar auga nun volume aproximado metade do volume total da disolucin a preparar. Botar dentro o soluto pesado e disolvelo axitando lentamente cunha varia de vidro. Recoller sobre o vaso de precipitados os restos de soluto coa axuda da auga dun frasco lavador. Medida do volume a preparar Coa axuda dun funil, transvasa-la disolucin do vaso de precipitados a un matraz aforado de volume igual da disolucin a preparar, V. Co mesmo vaso de precipitados (para recolle-los posbeis restos de soluto) engadirlle, pouco a pouco, auga ata completa-lo enrase, tendo coidado en non sobrepasarse ( o erro mis frecuente).

Almacenado e etiquetado Coa axuda dun funil pasa-la disolucin preparada frasco adecuado e etiquetalo.

B) PREPARACIN DE DISOLUCINS DILUDAS PARTINDO DOUTRAS MIS CONCENTRADAS Esto fai pensar a moitos alumnos e alumnas, que son substancias lquidas; en realidade son gases, pero utilzanse en disolucins acuosas. Hai reactivos, como o cido sulfrico e ntrico, que non se obteen cunha pureza do 100%, senn con purezas entre o 90% e o 98%. En realidade trtase de disolucins acuosas moi concentradas. Tamn podemos querer preparar unha disolucin pero partindo non do reactivo comercial, senn doutra disolucin mis concentrada que teamos no laboratorio.

10

Material e reactivos Pipeta Vaso de precipitados Frasco lavador Varia de vidro Funil Matraz aforado Frasco de vidro Substancia problema

Procedemento Clculo Primeiro hai que calcula-lo volume, V, de disolucin concentrada comercial a utilizar: Disolucin a preparar Soluto puro preciso

[M ] = concentracin
V = volumen a preparar

n = [M ]. V
m = n. M m

Disolucin comercial

[%] = % en masa
d = densidade
m' = m 100 % m' d

V'=

Medida do reactivo Cunha pipeta (ou cunha probeta se o volume fose grande) toma-lo volume, V', de disolucin concentrada ou comercial calculado.

11

Disolucin Nun vaso de precipitados botar auga nun volume aproximado metade do volume total da disolucin a preparar. Botar dentro o reactivo que hai na pipeta e remexer lixeiramente cunha varia de vidro. moi importante botar sempre o cido sobre a auga e non revs.

Medida do volume a preparar Coa axuda dun funil, transvasa-la disolucin do vaso de precipitados a un matraz aforado de volume igual da disolucin a preparar, V. Co mesmo vaso de precipitados (para recollelos posbeis restos de soluto) engadir auga ata completa-lo enrase, tendo coidado en non sobrepasarse ( o erro mis frecuente). Almacenado e etiquetado Coa axuda dun funil pasa-la disolucin preparada frasco adecuado e etiquetalo.

4. OUTRAS EXPERIENCIAS INTERESANTES

NaOH, 100 mL de disolucin 0,1 M, partindo de NaOH en

lentellas.

KOH, 100 mL de disolucin 0,1 M, partindo de KOH comercial do

96%.

CuSO4 . 5 H2 O, 100 mL de disolucin 0,1 M, partindo do

comercial.

HCl, 100 mL de disolucin 0,1 M partindo de HCl do 37,5% en

peso e 1,19 g/mL.

H2SO4, 100 mL de disolucin 0,1 M partindo de H2SO4 2 M.

12

5. SUXERENCIAS Como a manipulacin de cido sulfrico concentrado pode resultar moi perigosa pdese substitu-la preparacin da disolucin, a partir da comercial, por unha disolucin na que o punto de partida sexa un cido sulfrico mis diludo, por exemplo 2 M, que preparado previamente polo profesor. Tamn se pode facer un estudio das disolucins que se van empregar longo do curso e propoe-la sa preparacin. Cada grupo de alumnos poder preparar disolucins de distintos reactivos e concentracins, o que supn a vantaxe de que cada grupo realiza clculos numricos diferentes.

6. ALGUNHAS CUESTINS EXPERIENCIAS

RELACIONADAS

CON

ESTAS

Desxase preparar un litro dunha disolucin 1 M de hidrxido de

sodio (NaOH) a partir do producto comercial no que a etiqueta especifica unha pureza do 98%. Indica o procedemento a seguir, describe o material a utilizar e determina os gramos de producto comercial que debes tomar.

Indica o procedemento a seguir e describe o material a

empregar na preparacin dunha disolucin de hidrxido de sodio cunha concentracin aproximada 0,1 M. Se 10 mL desta disolucin, na sa valoracin con cido clorhdrico 0,105 M, necesitan 9,2 mL deste cido cal a concentracin exacta da disolucin de hidrxido de sodio?

Desxase preparar un litro de disolucin de cido sulfrico 1M a

partir do producto comercial, que do 98% en peso e 1,84 g/mL de densidade. Indicando as precaucins que se deben tomar, describe o procedemento a seguir e determina o volume de cido concentrado que debes tomar.

A partir de cido clorhdrico comercial de densidade 1,18 g/mL e

36% en peso de riqueza, desxase preparar no laboratorio 500 mL dunha disolucin 0,5 M e posteriormente 100 mL doutra disolucin 0,1 M a partir da anterior. Indica o procedemento a seguir e describe o material a utilizar. Se mesturmo-las das disolucins preparadas e considerando que os volumes son aditivos. Cal ser o pH da mestura final?. 13

7. DOUS EXEMPLOS A) PREPARACIN DE 250 mL DE DISOLUCIN 0,1 M DE NaCl Material e reactivos Balanza Vidro de reloxo Esptula Vaso de precipitados Frasco lavador Varia de vidro Funil Matraz aforado Frasco de vidro NaCl

Clculos En primeiro lugar calculmo-la cantidade de cloruro de sodio que debemos pesar, como a masa molecular do NaCl de 58,5 resulta que:

n = M . V = 0,1. 0, 250 = 0,025 moles

m = n . M m = 0,025. 58,5 = 1,4625 g

Esta sera a masa a pesar de utilizarmos unha balanza de precisin, pero o normal ser que utilicemos unha balanza granataria polo que a cantidade a pesar ser de 1,46 g (obsrvese como se fai o redondeo).

Procedemento Nunha balanza colocar un vidro de reloxo e taralo; cunha esptula engadir pouco a pouco NaCl ata ter unha masa de 1,46 g. Nun vaso de precipitados botar aproximadamente 100mL de auga. Botar dentro o NaCl pesado e disolvelo axitando lentamente cunha varia de vidro. Recoller sobre o vaso de precipitados os restos de sal que puideron ficar no vidro de reloxo coa axuda da auga dun frasco lavador. Coa axuda dun funil, transvasa-la disolucin do vaso de precipitados a un matraz aforado de 250 mL. Co mesmo vaso de precipitados (para recolle-los posbeis restos de NaCl) engadirlle 14

pouco a pouco auga ata completa-lo enrase, tendo coidado en non sobrepasarse ( o erro mis frecuente). Coa axuda do funil pasa-la disolucin preparada a un frasco de vidro e etiquetalo como NaCl 0,1 M.

B) PREPARACIN DE 100 mL DE DISOLUCIN 0,5 M DE HCl A PARTIR DA DISOLUCIN COMERCIAL (37,5% EN PESO E DENSIDADE= 1,19 g/mL ) Material e reactivos Pipeta Vaso de precipitados Frasco lavador Varia de vidro Funil Matraz aforado Frasco de vidro HCl comercial

Clculos En primeiro lugar debemos calcula-la cantidade de HCl que debemos coller da disolucin concentrada. Como a disolucin comercial do 37,5% en peso:

n = M . V = 0,5. 0,100 = 0,05 moles

m = n . M m = 0,05 . 36, 45 = 1,8225 g de HCl puro m' = 1,8225 . 100 = 4,86 g 37,5

Por tratarse dun lquido medmo-lo volume, e tendo en conta a densidade, necesitaremos:

V =

m 4,86 = = 4,084 mL 4,1mL d 1,19

15

Procedemento Nun vaso de precipitados botar aproximadamente 50 mL de auga. Nunha vitrina de gases e cunha pipeta con pera coller 4,1 mL de HCl comercial e botalos no vaso de precipitados. Remexer lixeiramente cunha varia de vidro. moi importante botar sempre o cido sobre a auga e non revs. Coa axuda dun funil, transvasa-la disolucin do vaso de precipitados a un matraz aforado de 100 mL. Co mesmo vaso de precipitados (para recolle-los posbeis restos de HCl) engadir auga ata completa-lo enrase, tendo coidado en non sobrepasarse ( o erro mis frecuente). Coa axuda do funil pasa-la disolucin preparada a un frasco de vidro e etiquetalo como HCl 0,5 M.

16

A REACCIN QUMICA
1. INTRODUCCIN Proponse que o alumno sexa consciente de que existen diferentes tipos de reaccins qumicas, e que comprobe experimentalmente a formacin dun gas, a formacin dun precipitado, a deposicin dun metal etc., introducindo os diferentes tipos de reaccins qumicas coas que vai ter que familiarizarse longo do curso, reaccins de precipitacin, de oxidacin-reduccin, etc...

2. OBXECTIVOS ESPECFICOS Nestas experiencias trataremos de que o alumno faga operativos e afiance os conceptos de reaccin qumica, ecuacin qumica, reactivos, reactivo limitante, reactivo en exceso, productos, de tal xeito que sexa capaz de:

Empregar adecuadamente os instrumentos de medida de masa

e de volume.

Resolver problemas e cuestins de estequiometra. Verificar

productos. experimentalmente a formacin de diferentes

Elaborar un informe sobre as experiencias realizadas.

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIAS A) ACCIN DOS CIDOS SOBRE OS METAIS Material e Reactivos Gradia Tubos de ensaio Pipeta 17 Metais ( Zn, Mg, Cu, Fe, Al) Disolucin de HCl 1 M

Procedemento Introducir anacos aproximadamente iguais de varios metais (Zn, Mg, Cu, Fe, Al) cada un nun tubo de ensaio diferente. Medir cunha pipeta 2 mL de HCl 1 M. Verter 2 mL de de cido clorhdrico (1 M), en cada tubo de ensaio. Observa-lo que sucede e apuntar aqueles metais que reaccionan co cido.

Cue stins

Escribir e axusta-las ecuacins qumicas naqueles que se

produce reaccin.

Propoer un listado por orde crecente de reactividade dos

metais. METAL Zn Mg Fe Al Cu R EACCIONA Si VELOCIDADE Rpida

B) FORMACIN DUN PRECIPITADO Material e reactivos Gradia Tubos de ensaio Pipeta Disolucin de NaCl 0,1 M Disolucin de HCl 0,1 M Disolucin de AgNO3 0,1 M

18

Procedemento Colocar varios tubos de ensaio nunha gradia. Engadir 1 mL de disolucin de AgNO3 0,1M en dous tubos de ensaio diferentes. Engadir primeiro tubo de ensaio 1 mL de disolucin de HCl 0,1M e observa-la formacin dun precipitado branco. Engadir segundo tubo de ensaio 1 mL de disolucin de NaCl 0,1M e observar novamente a formacin dun precipitado branco.

Cuestins

Escribi-las correspondentes ecuacins qumicas e axustalas. Cal a substancia que precipita? Trtase do mesmo precipitado? Cales son os ins espectadores? Por que se lles d o nome de ins espectadores?

4. OUTRAS EXPERIENCIAS INTERESANTES A) OBTENCIN DE HIDRXENO Material e reactivos Gradia Tubos de ensaio Pipeta Matraz Erlenmeyer Dosificador de seguridade Tapn dobremente furado Tubo acodado Vaso de precipitados Metais (Zn) Disolucin de H2SO4 0,1 M

Procedemento Introducir nun erlenmeyer unha pequena cantidade de Zn (20 g de limaduras). 19

Tapa-lo erlenmeyer cun tapn dobremente furado. Colocar no tapn dobremente furado: ? ? Un dosificador de seguridade. Un tubo acodado que ser introducido nun tubo de ensaio, que mesmo tempo estar colocado de forma invertida dentro dun vaso de precipitados, para que nos permita recolle-lo gas.

Engadir no tubo de seguridade 40 mL de disolucin de H2SO4 (0,1 M), a medida que cae o cido sobre o Zn, o hidrxeno producido ir desprazando o ar contido no aparello (1 minuto aproximadamente), a continuacin recollemos no tubo de ensaio invertido dentro do vaso de precipitados con auga o hidrxeno desprendido.

Cuestins Escribi-la reaccin qumica producida e axustala.

Calcula-lo reactivo limitante e o reactivo en exceso. Que volume de hidrxeno se producir se as condicins do
laboratorio son 18 C e 750 mm de Hg?.

B) DEPOSICIN DUN METAL ( DESPRAZAMENTO DUNS METAIS POR OUTROS) Material e reactivos Tubos de ensaio Gradia Lupa Pipeta Disolucin de CuSO4 0,1 M Disolucin de AgNO3 0,1 M Disolucin de Pb(NO3)2 0,1 M Zn metlico Fo de cobre

20

Procedemento Colocar varios tubos de ensaio nunha gradia. Engadir 5 mL de disolucin de CuSO4 , Pb(NO3 )2 e AgNO3 en tres tubos de ensaio diferentes. Agregar s das primeiras Zn metlico e terceira fo de cobre, non axitar. Observar con lupa as pezas metlicas, as mesmo observar algn posible cambio na cor das disolucins. Anota-las observacins.

Cuestins

Escribi-las ecuacins correspondentes s tres reaccins e

axustlas.

Qu metais se forman en cada unha das tres reaccins?.

21

MEDIDA DE ENTALPAS DE DISOLUCIN E REAC CIN

1. INTRODUCCIN Todo proceso qumico supn unha reorganizacin dos enlaces e forzas intermoleculares das substancias que interveen na reaccin. A entalpa dos reactivos distinta da dos productos, existindo entre ambos unha diferencia de entalpa H que se manifesta como desprendemento ou absorcin de calor. A cantidade de calor absorbida ou desprendida no proceso qumico, transmtese tanto s substancias que interveen no proceso como s propios recipientes que as conteen, experimentando unha variacin da sa temperatura, T, que ns podemos medir. Cmprese as o Principio de Conservacin da Enerxa:

Q( proceso qumico) + Q (absorbida no quentamento ou desprendida no enfriament o) = 0

Q( quentamento ou enfriamien to) = Q(das substancias que interveen) + Q( dos recipientes e aparellos )
Lembrmonos que:

Q = C e . m . T
Polo que:

Q( proceso qumico) = Q( quentamento ou enfriament o) =

= (C e ( substancias) m( substancias ) T ) + (C e (aparellos ) m( aparellos ) T )

A medida da entalpa esixe a utilizacin dun sistema que nos permita realizar equilibrios trmicos coa menor dependencia posbel do exterior, evitando trocos de calor co ambiente. Xa que logo, estas experiencias debmolas facer nun calormetro, utilizando ademais un termmetro e un axitador. Dado que o calormetro invaribel na sa composicin qumica intersanos calcula-la sa capacidade calorfica e substitur ese valor por unha masa de auga trmicamente equivalente, dicir, por unha masa de auga que tea a mesma capacidade calorfica que o 22

calormetro; valor que se coece como equivalente en auga do calormetro, m0 A meirande parte dos procesos qumicos que facemos no laboratorio, facmolos con disolucins acuosas diludas, polo que podemos tomar, sen cometer gran erro, como valor da calor especfica das substancias que interveen, o valor da auga:

Ce ( substancia s ) = C e ( auga ) = 4,18 J g C

ficando:

Q( proceso) = Ce

(auga )

(m(substancias) + m 0 ) T

calculando o nmero de moles:

n=

m Mm

H =

Q( proceso) n

J mol de soluto

2. OBXECTIVOS ESPECFICOS Nesta experiencia trataremos de que o alumno faga operativos e afiance os conceptos de entalpa, temperatura, calor especfica, etc, de tal xeito que o alumno sexa capaz de:

Empregar adecuadamente os instrumentos de medida de masa,

de volume e de temperatura.

Utilizar outros instrumentos de laboratorio. Resolver problemas sinxelos sobre entalpas de disolucin e
reaccin.

Realizar un informe sobre a experiencia realizada.

23

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIAS A) MEDIDA DA ENTALPA DE DISOLUCIN Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Probeta Frasco lavador Balanza Vidro de reloxo Esptula Reactivo a medir

Procedemento: Imos aplicalo para un soluto slido:

Collemos un calormetro e introducimos

nel un volume, 200 mL, de auga medido cunha probeta. Medmo-la sa temperatura, T1.

Nunha balanza pesamos unha cantidade

determinada, 2g, de soluto slido. Introducmolo no calormetro coa auga.

Pechmo-lo calormetro e movemos lixeiramente

o axitador. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza, T2.

24

Facmo-los clculos correspondentes:

T = T2 T1
Q( disolucin) = Ce
(auga )

(m (auga ) + m(soluto) + m0 )

B) MEDIDA DE ENTALPAS DE DISOLUCIN E REACCIN Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Probeta Reactivos problema

Procedemento Imos aplicalo para un cido e unha base diludos:

Collemos

un calormetro e introducimos nel un volume, 100 mL, de cido medido cunha probeta. Medmo-la sa temperatura, T1.

Nunha probeta, medimos un volume, 100 mL, da base e

introducmola no calormetro.

Pechmo-lo calormetro e movemos lixeiramente

o axitador. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza, T2.

25

Facmo-los clculos correspondentes:

= T2 T1
Q( neutralizacin) = Ce ( auga ) (m( cido) + m( base) + m0 )

n=

m Mm

Q( neutralizacin) n

J mol de soluto

C) MEDIDA DA ENTALPA DE REACCIN: REACCIN DUN CIDO CUN METAL Debemos elixir un proceso exotrmico e rpido, preferentemente a reaccin entre o cido clorhdrico e unha cinta de magnesio. Pdese facer tamn con cinc pero neste caso, a reaccin mis lenta e menos exotrmica. conveniente calcular con antelacin a cantidade de cido necesaria para que se atope en exceso e reaccione todo o metal.

Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Probeta Balanza Vidro de reloxo Metal problema cido problema

Procedemento Collemos un calormetro e introducimos nel un volume, 150 mL, de cido medido cunha probeta. Medmo-la sa temperatura, T1.

26

 Nunha balanza pesamos unha cantidade determinada, 1g, do

metal. Introducmo-lo no calormetro co cido.

Pechmo-lo calormetro e
movemos lixeiramente o axitador. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza, T2.

Facmo-los clculos correspondentes:

= T2 T1
Q( reaccin) = Ce ( auga) (m( cido) + m(metal ) + m0 )

n=

m Mm

Q( neutralizacin) n

J mol de soluto

4. OUTRAS EXPERIENCIAS INTERESANTES

Entalpa de disolucin do hidrxido de sodio; 2 g de NaOH ,

disoltos en 200 mL de auga.

Entalpa de disolucin do cloruro amnico; 8 g de NH4Cl, disoltos

en 200 mL de auga.

Entalpa de neutralizacin do cido clorhdrico con hidrxido de

sodio; 100 mL de HCl 0,1 M con 100 mL de NaOH 0,1 M.

Entalpa de neutralizacin do cido clorhdrico con hidrxido de

amonio; 100 mL de HCl 0,1 M con 100 mL de NH4OH 0,1 M.

Entalpa de reaccin do cido clorhdrico con magnesio; 150 mL

de HCl 1 M con 0,1 g de magnesio.

Entalpa de reaccin do cido clorhdrico con cinc; 150 mL de

HCl 1 M con 1 g de cinc.

27

5. SUXERENCIAS Os valores das entalpas obtidas nas experiencias anteriores deben ser comparadas polos alumnos e polas alumnas cos valores das tboas do libro de referencia; tamn deben analiza-los motivos da desviacin entre ambos valores. Para que o alumnado poda comprobar que os valores obtidos por eles mesmos na realizacin das experiencias son similares s das tboas, deben utiliza-los medios materiais mis adecuados; esto , calormetros con termmetro e axitador. De querermos utilizar nalgunha experiencia un vaso de precipitados en vez dun calormetro, podmolo facer na experiencia do Mg e HCl, xa que a reaccin entre o cido clorhdrico e o magnesio moi rpida e moi exotrmica dando lugar a un erro menor que nas outras experiencias. Neste caso, en primeiro lugar, temos que pesar nunha balanza, o vaso de precipitados co axitador e o termmetro, obtendo as o valor m(aparellos). Para a calor especfica, podemos toma-lo valor: Ce (aparellos) = 750 J/g.C

MEDIDA DO EQUIVALENTE EN AUGA DO CALORMETRO De non dispoermos do valor do equivalente en auga do calormetro, podemos medi-lo facilmente (anda que o coezamos, conveniente realizar esta experiencia nas prcticas de primeiro curso). recomendbel facer varias veces a experiencia desprezando os resultados moi desviados e calculando cos outros o valor medio. Este valor utilizarmolo xa durante toda a vida do calormetro.

Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Vaso de precipitados Balanza

28

Procedemento

Cun

termmetro medmo-la temperatura, T1, do calormetro (normalmente ser do ambiente). vaso de precipitados quentamos unha masa m = 200 g de auga ata unha temperatura T2 = 90 C.

Nun

Rapidamente introducmo-la auga do vaso

de precipitados no calormetro. Pechmolo e axitamos lixeiramente. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza, T3. Facmo-los clculos correspondentes:

Q( cedida) + Q(absorbida) = 0

m Ce (T3 T2 ) + m0 Ce (T3 T1 )
m0 = m

(T3 T2 ) (T3 T1 )
CON ESTAS

6. ALGUNHAS CUESTINS RELACIONADAS EXPERIENCIAS

Describa o procedemento que seguira para determinar, de

forma aproximada, a calor de disolucin do NaOH en auga, indicando o material que utilizara. Se disolver 1,2g de NaOH slido en 250 mL, o incremento de temperatura da disolucin 1,24 C, calcule a calor molar de disolucin do NaOH. Datos: Ce (auga)=4,18 J/g.C.

Explique detalladamente como calculara no laboratorio a calor

de disolucin de NaOH (s) en auga. Faga o clculo da calor de disolucin (a P e T do laboratorio) supoendo unha masa de NaOH de 5 g que se disolven en 900 mL nun calormetro que equivale en auga a 13 g. O aumento da temperatura da auga foi

29

de 1C. Datos: A calor especfica da auga de 4,18 J/g.C e a densidade da auga de 1g/mL.

Explique detalladamente como calculara no laboratorio a calor

de disolucin de NaOH(s) en auga. Faga o clculo da calor de disolucin (a P e T do laboratorio) supoendo unha masa de NaOH de 2g que se disolven en 450 mL nun calormetro que equivale en auga a 15 g. O aumento da temperatura da auga foi de 1,5C. Datos: A calor especfica da auga de 4,18 J/g.C e a densidade da auga de 1g/mL.

Supoendo que dispoemos de 100mL de HCl 0,1M e de

hidrxido sdico (slido en lentellas), como preparara a disolucin de hidrxido de sodio 0,1M? Describa o procedemento que empregara para medir no laboratorio a calor de neutralizacin das das disolucins: 0,1M de cido clorhdrico e 0,1M de hidrxido de sodio. Se na reaccin se liberan 550J, qu valor ter a calor molar de neutralizacin entre as das especies?.

Describa o procedemento para calcular no laboratorio a calor de

disolucin de NaOH(s) en auga. Faga o clculo da calor de disolucin (a P e T do laboratorio) supoendo unha masa de hidrxido de sodio de 1,8 g que se disolven en 400 mL, nun calormetro que ten de equivalente en auga 12 g. O incremento da temperatura da auga foi de 1,2C. Datos: Ce(disolucin) = Ce(auga) = 4,18 J/g.C e a densidade da auga = 1 g/mL.

Cmo determinara no laboratorio a calor de neutralizacin dun

cido forte cunha base forte?. Explqueo cun exemplo.

Describa o procedemento para calcular no laboratorio a calor de

disolucin de NaOH(s) en auga. Enumere o material e modo de face-los clculos.

30

7. TRES EXEMPLOS A) MEDIDA DA ENTALPA DE DISOLUCIN DO NaOH EN LENTELLAS Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Probeta Balanza Procedemento Collemos un calormetro e mirmo-lo valor do seu equivalente en auga: m0= 18 g (supoamos). Cunha probeta collemos 200 mL de auga e botmolos no calormetro. Medimos co termmetro a temperatura da auga: T1 = 21 C (supoamos). Nunha balanza e nun vidro de reloxo pesamos 2 g de NaOH en lentellas. Para esto, botamos NaOH cunha esptula no vidro de reloxo, ata completar os 2 g. Coa mesma esptula, introducimos o NaOH no calormetro coa auga. Pechmo-lo calormetro e movemos lixeiramente o axitador. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza: T2 = 23,5 C (supoamos). Facmo-los clculos correspondentes: Vidro de reloxo Esptula NaOH en lentellas

T = T2 T1 = 23,5 21 = 2,5 C
Q(disolucin ) = Ce(auga ) (m(auga ) + m(soluto ) + m0 ) T =

m (auga ) = d V = 1g / mL 200mL = 200 g

(o signo negativo como corresponde a un proceso exotrmico )

n= m 2g = = 0,05 moles de NaOH M m 40 g / mol

= 4 ,18 J / g. C (200 g + 2 g + 18 g ) 2,5 C = 2299 J

31

Q(disolucin) n

2299 J = 45980 J / mol de NaOH 0,05moles

B) MEDIDA DA ENTALPA DE NEUTRALIZACIN DO HCl CO NaOH Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Probeta Procedemento Collemos un calormetro e mirmo-lo valor do seu equivalente en auga: m0 = 18 g (supoamos). Cunha probeta collemos 100 mL de HCl 0,1M e botmolos no calormetro. Medimos co termmetro a temperatura do HCl: T1 = 21 C (supoamos). Cunha probeta collemos 100 mL de NaOH 0,1M e botmolos no calormetro. Pechmo-lo calormetro e movemos lixeiramente o axitador. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza: T 2 = 23 C (supoamos). Facmo-los clculos correspondentes: HCl 0,1 M NaOH 0,1 M

T = T2 T1 = 23 21 = 2 C
m (cido) = m(base) = d V = 1g / mL 100mL = 100 g
4,18 J / g. C (100 g + 100 g + 18 g ) 2 C = 1822 J (o signo negativo como corresponde a un proceso exotrmico) Q(neutraliza m(cido) + m( base) + m0 ) T = cin) = Ce(auga) (

n = [M ] V = 0,1M 0,100L = 0,01 moles de NaOH

= Q(neutralizacin) n = 1822 J = 182200 J / mol de NaOH 0,01moles
32

C) MEDIDA DA ENTALPA DE REACCIN DO HCl CON Mg Material e reactivos Calormetro con termmetro e axitador Probeta Vidro de reloxo Procedemento Collemos un calormetro e mirmo-lo valor do seu equivalente en auga: m0 = 18 g (supoamos). Cunha probeta collemos 50 mL de HCl 1M e botmolos no calormetro. Medimos co termmetro a temperatura do HCl: T1 = 21 C (supoamos). Nunha balanza e nun vidro de reloxo pesamos 0,1 g de cinta de magnesio cortada cunhas tesoiras. Introducmo-lo magnesio no calormetro co HCl. Pechmo-lo calormetro e movemos lixeiramente o axitador. Lemos no termmetro a temperatura mxima que alcanza: T2 = 28C (supoamos). Facmo-los clculos correspondentes:

T = T2 T1 = 45 21 = 24 C
m (cido) = d V = 1g / mL 150mL = 150 g
Q(reaccin) = Ce(auga ) (m (cido ) + m(metal) + m0 ) T = = 4 ,18 J / g. C (50 g + 0,1g + 18 g ) 7 C = 1993 J

(o signo negativo como corresponde a un proceso exotrmico )

n= m 0,1g = = 0,004 moles de Mg M m 24,3g / mol

Q(neutralizacin) n

1993 J = 484230 J / mol de Mg 0,004moles

33

EQUILIBRIOS CIDO-BASE

1. INTRODUCCIN Os alumnos deste nivel manexan a nivel terico os modelos de cido e de base que veen dados polas teoras de Arrhenius e de Brnsted-Lowry, e dende eles achganse s conceptos de forza dos cidos e bases fronte auga e comportamento das sales en disolucin acuosa (equilibrio de hidrlise). O punto de vista do equilibrio e a aplicacin da lei de Le Chatelier para o estudio destes fenmenos ocupar parte importante das sesins tericas e das de realizacin de problemas. Neste estudio achegaranse s conceptos de pH, pOH e pK. 2. OBXECTIVOS ESPECFICOS

Nesta experiencia trataremos de que o alumno faga operativos e

afiance os conceptos de cido, base, pH, disolucin reguladora, concentracin, volume,...

Empregar de xeito adecuado tubos de ensaio, varia de vidro, a

pipeta, a bureta e o matraz erlenmeyer. E no seu caso un pHmetro.

Utilizar outros instrumentos do laboratorio. Ser capaz de resolver problemas sinxelos sobre valoracins de
disolucins que presentan estequiometras diferentes.

Ter unha idea de que diferentes valoracins poden requirir de

indicadores diferentes, e que relacione esto co fenmeno da hidrlise.

Ser capaz de elaborar un informe sobre a experiencia realizada.

34

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIAS No laboratorio tentaremos de que estes conceptos poidan chegar a un maior nivel de concrecin, e para isto propoemos tres actividades prcticas: A) COMPARACIN ENTRE OS DIFERENTES VALORES DE pH DE DISOLUCINS ACUOSAS DE DIVERSOS CIDOS, BASES E SALES. Neste apartado mediante un pH-metro ou no seu caso mediante papel indicador universal poderemos comproba-los diferentes pH das distintas disolucins. interesante que o alumno entenda a + utilidade do concepto de pH, (pH = -log[H3O ]) que simplemente un nmero que indica que por debaixo de 7 a disolucin ten carcter cido e por enriba carcter bsico. En realidade, un nmero moi baixo indica un valor alto da concentracin de hidroxenins e un alto un valor baixo da mesma. Material e reactivos Matraz Erlenmeyer Vidro de reloxo Varia de vidro Bureta Pipeta Procedemento Preparamos disolucins de diversos cidos, bases e sales, por exemplo cido clorhdrico, cido actico, hidrxido de sodio, hidrxido de aluminio, cloruro de sodio, cloruro de amonio, e introducimos en tubos de ensaio que previamente etiquetamos para non nos confundir. A continuacin podemos operar de das maneiras: 1) Cun pH-metro: Imos introducindo o electrodo en cada unha das disolucins e anotando o pH que marca. Debemos te-la precaucin de que cada vez que usmo-lo electrodo debemos lavalo con auga desionizada, para que non queden restos da substancia anterior. Papel indicador universal pH-metro Disolucin de HCl Disolucin de NaOH

35

2) Con papel indicador universal: Sobre un vidro de reloxo invertido colocamos tantos anaquios de papel indicador como disolucins teamos preparadas. Introducimos unha varia de vidro no primeiro dos tubos e con ela mollamos un dos anaquios de papel, comparmo-la cor que adquire coa escala de cores que acompaa ao papel indicador e anotmo-lo pH. Tras lavar ben a varia con auga desionizada imos r epetindo a operacin coas outras disolucins. Podemos realiza-los dous mtodos, mentres un grupo realiza un outro realiza o outro e despois altrnanse, comparando os resultados obtidos. As pdese observa-la diferencia entre unha determinacin seguindo un mtodo aproximado e un mis preciso. Outra suxerencia para esta parte da prctica a de substitu-las disolucins de substancias que temos no laboratorio por outras coecidas polos alumnos na sa vida coti, como por exemplo: zume de limn, vinagre, lixiv ia, aspirina disolta, vio, auga con gas e auga destilada.

B) VALORACIN CUALITATIVA DO CARCTER REGULADOR DUNHA DISOLUCIN En relacin con este apartado cabe sinalar que unha disolucin reguladora aquela que presenta a propiedade de poder resisti-las variacins de pH que provocara a adicin dun cido forte ou unha base forte. Poden estar formadas por un cido dbil e unha das sas sales de base forte (cido actico e acetato de sodio), ou por unha base dbil e unha das sas sales de cido forte (amonaco e cloruro amnico). Material e reactivos Matraz Erlenmeyer Vidro de reloxo Varia de vidro Bureta Pipeta Papel indicador universal pH-metro Disolucin de HCl Disolucin de NaOH

36

Procedemento

50 mL de cido actico 0,1 M

Preparmo-las seguintes disolucins:

50 mL de acetato de sodio 0,1 M 50 mL de disolucin de cido clorhdrico 0,1 M 50 mL de disolucin de hidrxido de sodio 0,1 M.
A continuacin mesturmo-los 50 mL de acido actico cos 50 mL de acetato, co que teremos preparada a disolucin reguladora. Collemos catro tubos de ensaio e engadimos en dous deles 5 mL de auga destilada e nos outros dous 5 mL de disolucin reguladora. Engadimos das gotas de disolucin de clorhdrico a un tubo que contea auga destilada e outras das a un tubo que contea disolucin reguladora. Medmo-lo pH como indicamos no apartado anterior e comparmo-lo resultado dos dous tubos. Procedemos de forma semellante coa disolucin de sosa.

C) VALORACIN DUN CIDO FORTE CUNHA BASE FORTE Este terceiro apartado consiste nunha valoracin cuantitativa. Valorar un cido consiste en calcula-la sa concentracin a partir da concentracin coecida dunha base e a cantidade desta que reacciona cunha determinada cantidade de cido. Da mesma maneira valorar unha base consiste en determina-la sa concentracin a partir da dun cido xa coecida. Este tipo de valoracins cocense como volumetras de neutralizacin. A volumetra de neutralizacin unha tcnica analtica que permite calcula-la concentracin dun cido (ou dunha base) disoltos, coecido o volume dunha disolucin patrn dunha base (ou cido) coecida, necesario para a sa neutralizacin. O problema reside en saber cando finaliza a reaccin. Para resolvelo axudmonos dun indicador que unha substancia que por debaixo dun pH determinado presentar 37

unha cor e por enriba presentar outra. Como se indica no esquema adxunto coa bureta engdese gota a gota o reactivo sobre o erlenmeyer ata que se produce o cambio de cor. As valoracins cido- base teen o seu fundamento no cambio + brusco da concentracin de ins H3O que se produce no punto de equivalencia. PROPOEMOS QUE SE REALICE A VALORACIN DE CIDO CLORHDRICO CON HIDRXIDO DE SODIO . Material e reactivos Matraz Erlenmeyer Vidro de reloxo Varia de vidro Bureta Pipeta Papel indicador universal pH-metro Disolucin de HCl Disolucin de NaOH Papel indicador universal

Procedemento Mdese de forma precisa (cunha pipeta) o volume do cido que queremos valorar e pomolo nun erlenmeyer que lle engadimos unhas pingas de fenolftalena. Nunha bureta pomo-la base de concentracin coecida, que imos empregar como axente valorante (reactivo) . Engadimos lentamente o reactivo sobre o cido ata que o indicador cambia de cor. Anotmo-lo volume gastado. Repetimos tres ou catro veces a experiencia e tomamos como volume gastado a media aritmtica dos tres ou catro valores obtidos.

Clculos A ecuacin qumica correspondente proceso : HCl + NaOH NaCl + H2O

38

Segundo a estequiometra da reaccin: n de moles de cido = n de moles de base

nA = nB VA M A = VB M B (1)
Na ecuacin (1) coecidos os dous volumes e unha das molaridades podemos despexa-la outra.

A eleccin de indicador Os indicadores son substancias que en disolucin diluda e para un valor determinado do pH experimentan un cambio dalgunha das sas propiedades fsicas, normalmente a sa cor. O mis frecuente que se trate de cidos ou bases dbiles de natureza orgnica, nas que o cido e a sa base conxugada teen diferente cor. O cambio de cor non se produce a un pH determinado, senn que ten lugar nun intervalo de das unidades de pH que se lle chama zona de viraxe. Chmase punto de equivalencia instante no que a cantidade engadida de valorante tea reaccionado exactamente coa cantidade de disolucin problema. evidente, que debido fenmeno da hidrlise o punto de equivalencia non ser o mesmo no caso do cloruro de sodio (sal de cido forte e base forte) que no sulfato de amonio (sal de cido forte e base dbil), polo que haber que escoller en cada caso o indicador que vire a sa cor no intervalo que contea punto de equivalencia correspondente a cada valoracin. A continuacin presentamos unha relacin de indicadores cos seus intervalos de viraxe e coas cores que presentan respectivamente en medio cido e en medio bsico.

39

INDICADOR Violeta de metilo Azul de timol Amarelo de metilo Laranxa de metilo Vermello congo Vermello de metilo Azul de bromotimol Tornasol Vermello de fenol Fenolftalena Amarelo de alizarina Carmn de ndigo

INTERVALO pH 0 1,5 1,2 2,8 2,9 - 4 3,1 4,4 35 4,2 6,3 6 7,6 4,5 8,3 6,8 8,4 8,2 9,8 10, 12,1 11,6 14

CAMBIO DE COR Amarelo-Azul Vermello-Amarelo Vermello-Amarelo Vermello-Amarelo Azul-Vermello Vermello-Amarelo Amarelo-Azul Vermello-Azul Amarelo-Vermello Incoloro-Prpura Amarelo-Rojo Azul-Amarelo

Destes indicadores sera conveniente que no laboratorio houbese alomenos tres: o laranxa de metilo, o tornasol e a fenolftalena, que cobren un abano moi amplo de pH.

4. ALGUNHAS CUESTINS RELACIONADOS EXPERIENCIAS

CON

ESTAS

Coas seguintes especies qumicas: cido sulfrico, cido

actico, cloruro de sodio, acetato de sodio e amonaco explica como faras para preparar no laboratorio unha disolucin reguladora. Unha vez preparada a disolucin como faras para determina-lo seu pH. Indica o procedemento a seguir e o material a utilizar en mbolos casos.

Indique o procedemento a seguir, describindo o material a

utilizar, na valoracin dunha disolucin de hidrxido de sodio con outra de cido sulfrico 0,1 M. Comente o papel exercido polo indicador. Se se toman 10 mL da disolucin de base e se 40

necesitan 10 mL da disolucin de cido, cal a concentracin da disolucin de hidrxido de sodio?

Indique o procedemento a seguir e describa o material a utilizar

na valoracin de 10 mL de disolucin de hidrxido de sodio cunha disolucin de cido clorhdrico. Se para a valoracin de 10 mL de disolucin de hidrxido de sodio se realizaron tres experiencias nas que o volume de cido gastado foi 9,8; 9,7 e 9,9 respectivamente, qu concentracin asignara disolucin da base?, a que atribe os valores diferentes do volume de cido medido?.

41

FORMACIN DE PRECIPITADOS DE SALES POUCO SOLUBLES E SEPARACIN DOS MESMOS POR FILTRACIN

1. INTRODUCCIN Moitas anlises qumicas, tanto cualitativas como cuantitativas, realzanse por precipitacin de certos sales. A maiora dos sales son bastante solubles en auga, pero existen tamn moitos de solubilidade moi pequena, practicamente insolubles para moitos efectos. Os sales moi pouco solubles son os que posen, en xeral, maiores enerxas reticulares e menores enerxas de hidratacin. Por isto o seu proceso de disolucin faise axia lento e dificultoso. De tal xeito que, anda que a concentracin dos seus ins disoltos sexa moi pequena, a velocidade coa que estes se recristalizan igulase da disolucin, que moi pequena. Esto significa que a disolucin satrase en canto se disolve unha cantidade moi pequena de sal, polo que se d que o sal insoluble. Cando se mesturan das disolucins, contendo cada unha delas un dos ins dun composto insoluble, prodcese a precipitacin deste instantaneamente, como ocorre, por exemplo, mesturar unha disolucin dun sal soluble de cadmio con outro dun sulfuro soluble. As mesmo, se a unha disolucin de BaCl2 se engade outra de K2SO4 frmase un precipitado branco de BaSO4: Ba
2+

(ac) + SO4 (ac) Ba SO4 (s)

2-

Os ins de potasio e cloruro quedan como estaban, fan o papel de ins espectadores, sen intervir na reaccin. En rigor non se pode dicir que un sal sexa completamente insoluble. Nalgunhas sales mis insolubles, existe un equilibrio entre o sal slida sen disolver e os seus ins en disolucin. As, no exemplo anterior, despois de producirse o precipitado, establcese o seguinte equilibrio: BaSO4(s) D Ba (ac) + SO4 (ac)
2+ 2-

42

Nos sales chamados insolubles, este equilibrio est case totalmente desprazado cara a esquerda. Tendo en conta que a concentracin da sal slida, sen disolver, constante, pdese escribir: Ks = [ Ba ] [ SO4 ] onde Ks a chamada constante de producto de solubilidade ou producto de solubilidade. Chamando Q o producto das concentracins, cando estas non son as de equilibrio, teremos: Q= [ Ba ] [ SO4 ] En xeral, se temos das disolucins separadas, contendo unha 2+ 2ins Ba e a outra ins SO4 , mesturalas: Non se formar precipitado se: Q= [ Ba ] [ SO4 ] < Ks Se se formar precipitado se: Q= [ Ba ] [ SO4 ] > Ks Un valor moi pequeno de Ks significa que, no equilibrio, as concentracins dos ins deben ser moi baixas e, polo tanto, a solubilidade moi pequena.
2+ 22+ 22+ 22+ 2-

2. OBXECTIVOS

Separar unha substancia, formada en disolucin a partir doutras

especies qumicas, aproveitando a sa baixa solubilidade.

Familiarizar alumno co manexo dos instrumentos de

laboratorio que permiten illa-lo precipitado da sa disolucin de orixe, por medio dunha filtracin a baleiro.

Adquirir coecementos de cmo se poden chegar a disolver

algns precipitados e que sexa capaz de calcula-lo rendemento da reaccin de precipitacin.

Elaborar un informe sobre a experiencia realizada.

43

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIA A) PRECIPITACIN DE CaCO3 Material e reactivos Balanza analtica Funil Bchner Vasos de precipitados (2) Granatario Vidro de reloxo Matraz Kitasato Acendedor Esptula Trompa de baleiro Base soporte Probeta Estufa CaCl2, slido Na2 CO3, slido

Procedemento Mdense coa probeta uns 25 mL de auga destilada e vrtense nun vaso de precipitados Psanse exactamente, redor de 2 g de CaCl2 e vrtense no vaso. Debe quentarse suavemente para facilita-la disolucin. Noutro vaso btanse tamn uns 25 mL de auga e engdenselle, aproximadamente, uns 3 g de Na2CO3 previamente pesados. Quentar suavemente ata disolver. Engdese a disolucin de Na2 CO3 sobre a de CaCl2 e aparecer un precipitado de CaCO3. Enfrea-las paredes do vaso de precipitados co chorro de auga da billa para axudar precipitacin. Preprase o funil Bchner e o matraz Kitasato acoplados trompa de baleiro. Psase un papel de filtro, antase o seu peso e colcase no funil Bchner. Unha vez fra a disolucin, fltrase a baleiro para separa-lo precipitado de CaCO3, que quedar sobre o papel de filtro.

44

Lvase varias veces o precipitado con auga destilada e engdellese peridicamente mostras do lquido que gotea no funil Bchner ata que non se observe turbidez adicionar unhas gotas de AgNO3. Recllese o precipitado formado, co papel de filtro, e colocase nun vidro de reloxo, previamente pesado. Deixase secar ar, ou mellor, nunha estufa, a 100 C, e, unha vez seco, psase desecador ata que alcance a temperatura ambiente, pesase (co papel) e calclanse os gramos obtidos do precipitado. Ser necesario resta-lo peso do papel.

Clculos Reaccin que tivo lugar: CaCl2 (ac) + Na2 CO3 (ac) " CaCO3 (s)$ + 2 NaCl (ac) Se temos partido de a gramos de cloruro de calcio, obtndose b gramos de precipitado de CaCO3, pdese determinar o rendemento do carbonato de calcio formado, sendo x os gramos de CaCO3 supoendo un rendemento do 100%.

CaCl2 111g " a" g = = CaCO3 100 g " b" g

Rendemento =

"b" g 100 " x" g

4. CUESTINS RELACIONADAS COA PRCTICA Calcula-la cantidade que se obtera de CaCO3 supoendo un rendemento do 100%. Calcula-lo rendemento na substancia precipitada na prctica. Por que necesario lavar repetidas veces o precipitado de CaCO3. Que finalidade teen as comprobacins con AgNO3 ? Se quixera disolve-lo precipitado, que fara?, e se se tratase dun precipitado de AgCl? Explquese escribindo as ecuacins qumicas correspondentes. 45

EQUILIBRIOS DE OXIDACIN-REDUCCIN Deseo, montaxe e utilizacin dunha clula galvnica e dunha electroltica

1. INTRODUCCIN As reaccins qumicas van acompaadas dunha transferencia de enerxa. Anda que a transferencia se produce normalmente en forma de calor, nos procesos redox pdense dispoer de tal maneira que parte da enerxa transferida se utilice para realizar un traballo. A pila voltaica o dispositivo mis comn para lograr esto. Nas reaccins redox hai unha transferencia de electrns dende unha substancia que se oxida a outra que se reduce, entendendo por oxidacin o proceso no que se perden electrns e o proceso inverso a reduccin como ganancia de electrns. Un exemplo moi sinxelo de proceso redox ser colocar unha lmina de Zn nunha disolucin de CuSO4, obs ervndose que a lmina de Zn se recobre dunha substancia de cor parduzco, como consecuencia de terse producido espontaneamente a seguinte reaccin redox: Zn(s) + CuSO4(ac) Cu(s) + ZnSO4(ac) Que adoitamos representar cos ins que interveen no proceso da seguinte maneira: Zn
2(s)

+ Cu

2+ (ac)

Cu(s) + Zn

2+ (ac)

Os ins SO4 non os escribimos na ecuacin inica por seren ins espectadores e non sufrir ningn cambio, pola contra, cada in 2+ que se forma de Zn deixa dous electrns que pasan 2+ inmediatamente a un dos ins Cu , que desta maneira se transforma en Cu metlico que se deposita na lmina de Zn. Para construr unha pila necesario forzar s electrns a pasar por un circuto externo, esto consguese separando fisicamente os dous procesos da reaccin. Zn(s)Zn
2+ (ac)+

2e (Oxidacin ) e Cu

2+ (ac)

+ 2e Cu(s) (Reduccin)

De tal xeito que tean lugar en compartimentos distintos.

46

2. OBXECTIVOS ESPECFICOS Nesta experiencia trataremos de que o alumno faga operativos e afiance os conceptos de oxidacin, reduccin, oxidante, reductor, proceso redox, electrodo, nodo, ctodo, potencial de electrodo, f.e.m, de tal xeito que sexa capaz de:

Empregar adecuadamente os instrumentos de medida de

volume.

Utilizar outros instrumentos de medida (voltmetro, polmetro). Empregar correctamente a notacin nas pilas. Manexar correctamente e escala de potenciais de reduccin. Identificar e diferencia-los termos oxidacin, reduccin, oxidante,
reductor, proceso redox.

Resolver problemas sinxelos sobre o clculo de f.e.m. en pilas. Elaborar un informe sobre a experiencia realizada.

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIAS A) PILA DANIELL Est formada por un electrodo de Zn introducido nunha disolucin acuosa 1 molar de ZnSO4, separado por un tabique poroso ou unha ponte salina doutro electrodo de Cu introducido nunha disolucin acuosa 1 molar de CuSO4. Material e reactivos Dous vasos de precipitados Probeta de 100 mL Papel de filtro Fos conductores Tubo en U Pinzas de crocodilo Voltmetro ou polmetro Disolucin de ZnSO4 1 M Disolucin de CuSO4 1 M Lmina de Cu Disolucin de NH4 Cl 0,1 M Lmina de Zn

47

Procedemento Deberiamos ter preparadas sendas disolucins 1 molar de CuSO4 e 1 molar de ZnSO4, no caso contrario necesario preparalas seguindo o proceso descrito nas primeiras experiencias. Tomamos dous vasos de precipitados de 250 mL, a continuacin coa axuda dunha probeta de 100 mL, medimos 100 mL de cada disolucin e colocmolos en cada un dos vasos de precipitados, seguidamente introducmo-la lmina de Zn na disolucin de ZnSO4 e a lmina de Cu na disolucin acuosa 1 molar de CuSO4. Para permiti-la circulacin de ins entre os dous recipientes utilizaremos unha ponte salina, que pode ser un tubo en U, os extremos debern ser tapados cuns algodns, cunha disolucin dun electrlito inerte respecto do proceso redox (disolucin de NH4 Cl, KCl,...), esto impide que se mesturen as das disolucins e permite a circulacin de ins. Mis sinxelo sera unha tira de papel de filtro empapada no electrlito inerte e que se introduce por cada extremo en cada unha das disolucins. As mesmo para que poidan circula-los electrns polo circuto externo deber de pecharse unindo os dous electrodos cun conductor mediante sendas pinzas de crocodilo. Entre os dous electrodos podemos intercalar un voltmetro ou polmetro, que nos indicar aproximadamente 1,1 V, que a f.e.m. da pila Daniell. No terminal negativo, neste caso o electrodo de Zn os electrns flen cara o circuto externo Zn(s) Zn
2+ (ac)

+ 2e

Oxidacin
2+

No terminal positivo, neste caso o electrodo de Cu o in Cu capta os dous electrns para depositarse como Cu metlico. Cu
2+ (ac)

+ 2e Cu(s)

Reduccin

Polo expresado anteriormente o Zn acta como axente reductor 2+ 2+ polo que se oxida a ins Zn , e os ins Cu actan como axente oxidante posto que se reducen. A notacin da pila expresarmola colocando o nodo esquerda, e o ctodo dereita. nodo Zn(s) / Zn
2+ (1M)

// Cu

2+ (1M)

/ Cu(s) Ctodo

48

O electrodo onde ten lugar a oxidacin acta como negativo e denomnase nodo. Sempre ser o de menor potencial o mis negativo ou o menos positivo e tender a cede-los electrns. O electrodo onde ten lugar a reduccin acta como positivo e denomnase ctodo. Sempre ser o de maior potencial o mis positivo e tender a captar electrns. A f.e.m. da pila ser de 1,1 voltios tendo en conta os potencias 0 2+ normais de reduccin dos electrodos son (Zn /Zn) = -0,76 V e 0 2+ (Cu /Cu) = +0,34 V Zn(s) Zn
2+ Cu (ac) 2+ (ac) -

nodo Ctodo

+ 2e

Oxidacin Reduccin
2+ (ac);

+0,76 V +0,34 V

+ 2e Cu(s)
2+ (ac)

Reaccin global Zn(s) + Cu

Cu(s) + Zn

f.e.m. +1,10 V

No funcionamento da pila Daniell, co paso do tempo, o electrodo de Zn dislvese polo que perdera masa, mentres que o electrodo de Cu aumentara a sa masa, tamn debemos observar que a 2+ disolucin andica vaise saturando de ins Zn , e a catdica 2+ dilese en ins Cu , e a pila remata esgotndose.

B) ELECTRLISE DUN SAL DISOLTO EN AUGA Nas pilas galvnicas como temos visto, a enerxa qumica da reaccin redox espontnea da lugar a unha corrente elctrica (G<0). Pode realizarse o proceso inverso, e dicir pdese provocar unha reaccin qumica non espontnea ( G>0 ), subministrando enerxa mediante unha corrente elctrica, o fenmeno cocese co nome de electrlise. A electrlise pdese realizar a partir de sales fundidos, ou de disolucins acuosas de cidos, bases e sales. En todas elas ten lugar unha conduccin inica. O movemento de ins constite a corrente elctrica dentro do electrlito, e vai acompaada de reaccins qumicas nos electrodos.

49

ELECTRLISE DUNHA DISOLUCIN ACUOSA DE KI Material e reactivos Tubo en U Soporte Papel indicador universal Electrodos de grafito Procedemento Verter unha disolucin de KI nun tubo en forma de U, colocado previamente nun soporte, ata unhas 2/3 partes aproximadamente da sa capacidade. Observar cun papel indicador universal que a disolucin non colorea o papel indicador. Introducir en cada rama do tubo en U, un electrodo de grafito. Conectar mediante sendas pinzas de crocodilo os electrodos de grafito a unha corrente continua de 5 voltios ou ben a unha pila de 4,5 voltios. Observa-los electrodos, no nodo aparece iodo, fcilmente identificable pola sa cor caracterstica, no ctodo obsrvase o gurgullo dun gas. + nodo (oxidacin) - ctodo (reduccin) 2I (ac) I2 + 2 e
-

Pinzas de crocodilo Pila de 4.5 voltios Disolucin de KI 0,1 M

2H2O(l) + 2e 2OH (ac) + H2(g)

A reduccin da auga mis sinxela c do in potasio, a presencia do in OH pdese comprobar introducindo novamente unha tira de papel indicador, que no nodo permanece sen cambios, mentres que no ctodo trnase de cor azul, cada vez mis intensa a medida que aumenta a concentracin de OH .

4. SUXERENCIAS Como a preparacin de disolucins 1M a temperatura de 15 a 18 C pode resultar dificultosa pola solubilidade sobre todo no caso do ZnSO4, pdense substitur mbalas das disolucins, por disolucins de concentracins 0,1 M, e o resultado da experiencia 50

non vara substancialmente, anda que debemos de porllelo de manifesto s alumnos xa que tdolos clculos se farn en condicins estndar 1 M. Outra dificultade que nos podemos atopar coas lminas de Zn e Cu que empregamos como electrodos, xa que no caso de que se usen frecuentemente poden ter depositadas impurezas, preciso limpar e rasca-los electrodos para evitar fallos.

5. ALGUNHAS CUESTINS EXPERIENCIAS

2+ +

RELACIONADAS

CON

ESTAS

Tendo en conta que as reaccins :

Cu + Zn Zn
2+

+ Cu
2+

Ag + Cu Ag + Cu

estn completamente desprazadas dereita, ordene os metais segundo o seu carcter reductor e os ins segundo o seu carcter oxidante. Xustifique as respostas.

Constrese unha pila cos electrodos Ag+/Ag e Zn2+/Zn, unidos

mediante unha ponte salina de cloruro de amonio. Indique: As reaccins parciais dos electrodos, A polaridade dos electrodos, cal ser o nodo e o ctodo, en que direccin se moven os ins da ponte salina, a reaccin global da pila, a f.e.m. estndar da 0 + pila. Xustifique as respostas. Datos: (Ag /Ag )= +0,80V; 0 2+ (Zn /Zn) =-0.76 V.

Similitudes e diferencias entre unha clula galvnica e

electroltica. Xustifique as respostas.

Explique cmo construira no laboratorio unha pila con

electrodos de zinc e cobre. Datos: (Zn /Zn )= -0.76 V y 0 2+ (Cu /Cu) = +0.34 V electrns?. Cales son as especies oxidantes e reductoras?. Xustifique as respostas.
0 2+

Faga o debuxo correspondente. En que sentido circulan os

51

 O mergullar un cravo de ferro nunha disolucin 1 M de sulfato de

cobre(II) obsrvase que sobre o cravo frmase unha capa avermellada. Interprete o fenmeno propoendo unha reaccin qumica.

Indique se se producir a seguinte reaccin:

Fe
3+

+ Zn Fe

2+

+ Zn

2+

sabendo que os potenciais estndar de reduccin das 0 3+ 2+ 0 2+ semireaccins son: E (Fe /Fe )= +0.77V; E (Zn /Zn)= -0.76V. Xustifique a resposta.

Constrese unha pila cos elementos Cu2+/Cu e Al3+/Al dos que

os potenciais estndar de reduccin son +0.34 e -1.66 voltios, respectivamente. Escribi-las reaccins que teen lugar en cada un dos electrodos e a reaccin global da pila. Facer un esquema de dita pila, indicando tdolos elementos necesarios para o seu funcionamento. En qu sentido circulan os electrns?. Xustifique as respostas.

Que intensidade de corrente se necesita para depositar no

ctodo dunha cuba electroltica 5 g de nitrato de cobalto(II) en 30 minutos?. Cal ser o nmero de tomos de cobalto depositados?.

Unha corrente de 5 A que circula durante 30 minutos deposita

3,048 gramos de zinc no ctodo. Calcule a masa atmica do zinc.

Unha disolucin acuosa de ZnSO4 electrolzase cunha corrente

continua e constante de 10 A . cabo de 15 minutos depostanse no ctodo 3,0485 g de Zn metlico. Calcula a masa atmica do Zn.

Esquema de clula galvnica(Pila Daniell) Esquema de clula electroltica

52

CINTICA DAS REACCINS

1. INTRODUCCIN A cintica qumica a parte da Qumica que se dedica estudio da velocidade das reaccins qumicas. O interese en coece-los factores dos que depende dita velocidade radica no feito de que coecendo estes factores e alterando de xeito conveniente algn deles poderase acelerar ou retardar a reaccin segundo nos convea. Normalmente nas reaccins que se realizan na industria interesa acelera-los procesos e por razns obvias noutros casos como a corrosin de metais ou a putrefaccin de alimentos o que nos interesar ser diminur a velocidade da reaccin. Se definmo-la velocidade de reaccin como a derivada da concentracin respecto do tempo, de calquera reactivo ou producto, dividida polo seu coeficiente estequiomtrico e convertida nun nmero positivo, o estudio da velocidade pasa por ir medindo concentracins en diferentes tempos e representando a sa variacin. O estudio da teora das colisins e a do complexo activado lvanos a conclur que a velocidade depende dos seguintes factores:

Natureza dos reactivos Estado fsico dos reactivos Concentracin dos reactivos Temperatura Catalizadores
Nesta prctica trataremos de estudiar experimentalmente a influencia da concentracin dun reactivo na velocidade da reaccin.

53

2. OBXECTIVOS ESPECFICOS Nesta experiencia trataremos de que o alumno faga operativos e afiance os conceptos de concentracin, volume, relacin estequiomtrica, velocidade de reaccin, de tal xeito que sexa capaz de:

Empregar adecuadamente o material que necesita para a

realizacin da prctica.

Facer unha representacin grfica e interpretala. Elaborar un informe sobre a experiencia realizada.

3. PROPOSTA DE EXPERIENCIA Material y reactivos Balanza Vidro de reloxo Vaso de precipitados Cronmetro Matraz Erlenmeyer Bureta Pipeta Cinta de magnesio cido clorhdrico comercial

Procedemento A reaccin qumica que propoemos a do magnesio co cido clorhdrico Mg(s) + 2HCl
(ac)

MgCl2(ac) + H2(g)

1 mol de magnesio son 24,3 g. Para traballar cunha cantidade de 0,01 moles de magnesio, que reaccionarn cunha cantidade de 0,02 moles de HCl, pesaremos 0,243 g de Mg, aproximadamente. Polo tanto debemos procurar que a cantidade de clorhdrico sexa superior a de 0,02 moles, xa que son os que se necesitan para reaccionar con 0,01 moles de magnesio.

54

Imos preparar catro matraces erlenmeyer da seguinte forma:

Matraz

Cantidade de HCl comercial (mL) 50 40 30 20

Cantidade de auga (mL) 0 10 20 30

Concentracin (mol/ L) 11,31 9,05 6,78 4,52

N de moles 0,5655 0,4525 0,339 0,226

N 1 N 2 N 3 N 4

A continuacin engadmoslle a cada un deles 0,24 g dun anaco de cinta de magnesio previamente pesados nunha balanza granataria, e cronomtrase o tempo que tarda en desaparece-lo magnesio en cada un dos erlenmeyers e a continuacin representamos a concentracin fronte ao tempo.

4. ALGUNHAS CUESTINS EXPERIENCIAS

RELACIONADAS

CON

ESTAS

Como faras no laboratorio para determinar como afecta a

variacin da concentracin dun reactivo velocidade de reaccin?. Indica o material a utilizar e o procedemento a seguir.

De qu factores depende a velocidade dunha reaccin? Fai unha representacin grfica da concentracin fronte o tempo
cos datos da experiencia anterior.

55

BIBLIOGRAFA

1.

Caballer, M. J. Y Oobre, A. (1997), "Resolucin de problemas y actividades de laboratorio". Ed. Horsori, Barcelona. Carrascosa, J. (1995), "Trabajos prcticos de Fsica y Qumica como problemas". Alambique. Didctica de las Ciencias Experimentales , Vol. 5, pp. 67-76. Gunstone, R. (1991), Reconstructing Theory from Practical Experience. In Woolnough, B (ed.), Practical Science. Milton Keynes: Open University Press. Hodson, (1994), "Hacia un enfoque mas crtico del trabajo de laboratorio". Enseanza de las Ciencias, Vol.12, No,3, pp. 292-313. Lloyd E. Malm (1980), Qumica, Uma cincia experimental. Manual de laboratorio. Ed. Fundaao Calouste Gulbenkian, Porto. Morcillo, J. Y Fernndez M. Bachillerato. Ed. Anaya, Madrid. (2000), Qumica Coleccin 2 de

2.

3.

4.

5.

6. 7.

Nuffield Foundation (1971), Qumica. experimentos. Ed. Revert, Barcelona.

8. Sequeira et al. (2000), "Trabalho prtico e experimental na Educa o en Ciencias. Departamento de Metodogias de Educa o. Instituto de Educa o e Psicologia. Universidade do Minho. 9. Wellington, J. (2000), Teaching and Learning Secondary Science. Contemporary Issues and Practical Aproaches. Ed. Routledge, London. 10. Wollnough, B. & Allsop, T. (1985), Practical woork in science. Ed. Cambridge University Press, Cambridge.

57

RELACIN DE APARELLOS MIS IMPORTANTES NO LABORATORIO

A) APARELLOS DE USO XERAL

1. Escurridoiro

5. Dobre noz

6. Pinzas de ps mbeis

2. Vasoiria 7. Pinzas para buretas

3. Gradia

8. Aro metlico

4. Soporte

9. Rolla e taladrarrollas

59

10. Tenacias

15. Tubo de Thiele

11. Pinzas 16. Placa de pingas

12. Tubo de vidro, goma

17. Morteiro e man

13. Tubo para conexins 18. Desecador

14. Tubo para cloruro de calcio 19. Esptula

60

20. Varia axitadora

23.

Vidro

de

reloxo

24. Manmetro 21. Axitador de brazo

22. Centrfuga

61

B) RECIPIENTES PARA CONTER SUSTANCIAS

25. Frasco lavador 29. Vaso de precipitados

30. Matraz Erlenmeyer

26. Frasco para reactivos

31. Matraz de fondo chan

27. Frasco contapingas

32. Matraz redondo

de

fondo

28. Cpsula petri

62

33. Matraz de tres bocas

36. Tubos de ensaio

34. Matraz de corazn

37. Tubo de centrfuga

35. Matraz Kjeldahl

63

C) MEDIDA DE MASAS
41. Balanza hidrosttica 38. Balanza electrnica

39. Balanza granatria

42. Balanza Mohr-Westphal

40. Balanza analtica

43. Balanza Roberval

64

44. Pesafiltros

45. Funs pesasubstancias

D) MEDIDA DE VOLUMES DE LQUIDOS

46. Matraz aforado 48. Pera de goma

47. Probeta

65

49. Aspirador de pipetas

51. Bureta

50. Pipetas

66

E) MEDIDA DE DENSIDADES
52. Aremetro 54. Densmetro

53. Picnmetro

F) QUENTAMENTO
55. Acendedor Bunsen 56. Acendedor de alcohol

67

61. Vaso Dewar 57. Trpode

62. Calormetro 58. Tringulo

59. Reixa 63. Crisol

60. Termmetro 64. Crisol de placa filtrante

68

65. Cpsula

68. Manta calefactora

66. Forno de crisois 69. Bao mara

67. Estufa de secado

70. Bao de area

69

G) FILTRACIN, CRISTALIZACIN E DECANTACIN

71. Funil 75. Matraz Kitasato

72. Funil de placa filtrante

76. Trompa de auga

73. Cristalizador

77. Funs de decantacin

74. Funil Bchner

70

H) DESTILACIN E RECTIFICACIN
78. Refrixerante de Liebig 81. Columna rectificadora de Bruun

79. Refrixerante de bolas

82. Columna rectificadora de Vigreux

80. Refrixerante de serpentn

71

I) OUTRAS OPERACINS DE LABORATORIO

83. Columna cromatogrfica 86. Cromatografa de columna

84. Cromatografa de capa fina

87. Destilador simple

85. Cromatografa de papel 88. pH-metro

72

89. Espectroscopio

92. Aparello de Kipp

90. Ostwald

Viscosmetro

de

93. Aparello de Kjeldahl

91. Voltmetro de Hofmann

94. Aparello de Orsat

73

95. Extractor de Soxhlet

98. Refractmetro

99. Vacumetro

96. Higrmetro

100. Microscopio

97. Fotocolormetro

74