Kimya Dersi 11.

Sınıf Öğretim Programı

5. Ünite : ÇEKĐRDEK KĐMYASI

Önerilen Süre : 12 Ders Saati

A. Ünitenin Amacı
Bu ünitede çekirdeğin yapısı ve kararlığı irdelemesi, devamında fisyon ve füsyon
tepkimeleri incelenecek, nükleer reaktörlerin işleyişi ve nükleer enerjinin sosyal ve ekonomik
yönleri sorgulanacaktır. Radyoaktiflikten kaynaklanan tehlikelerden korunmak için alınacak
tedbirler ve radyoaktif izotopların kullanım alanları bu ünitede irdelenecektir.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Çekirdeğin yapısı ve kararlılık

2. Yapay çekirdek reaksiyonları, fisyon ve füzyon
3. Aktiflik, radyoaktif ışınların sayımı ve sağlığa etkisi
4. Radyoaktif maddelerin kullanım alanları

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Atom altı tanecik
• Kuark ve Antikuark
• Lepton ve Antilepton
• Pozitron
• Elektron
• Doğal radyoaktiflik
• Kararlılık Kuşağı
• Çekirdek dönüşümü
• Fisyon
• Füzyon
• Nükleer enerji
• Radyoaktif ışın
• Radyoaktiflik
• Aktiflik
• Doz
• Etkin doz
• Absorblanmış doz
• Biyolojik eşdeğer doz
• Radyoaktif izotop

70
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı
Ü(ĐTE KAZA(IMLAR
1. Çekirdeğin yapısı ve kararlılık
ile ilgili olarak öğrenciler;
1.1. Atom altı taneciklerin temel
parçacık olup olmadıklarını
sorgular.
ÇEKĐRDEK KĐMYASI
1.2. Nükleonların yapı taşlarını
ve diğer temel parçacıkları
sınıflandırır.
1.3. Đzotop çekirdeklerinin yapısı
ile kararlılığı arasında ilişki
kurar.
1.4. Kararsız izotopların kararlı
hâle geçiş mekanizmalarını
(doğal radyoaktifliği)
açıklar.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Diğer Derslerle Đlişkilendirme
5. Ü(ĐTE: ÇEKĐRDEK KĐMYASI
ĐŞLE(ĐŞ DERĐ(LĐĞĐ/ETKĐ(LĐK ÖR(EKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ “Maddenin bölünmez bir yapı taşı var mıdır?” sorusu esas alınarak, atom altı
taneciklerin nasıl çarpıştırılabileceği ve halen başarılmış çarpıştırma deneylerinin
sonuçları tartışılır.

 [!] 1.2 Elektron ve pozitron
Bu deney sonuçlarından hareketle geliştirilen standart modelin, leptonlar ve kuarklar haricindeki leptonların isimlendirilmesine
ile ilgili kısmı özetlenir. Atom çekirdeğindeki protonların ve nötronların farklı kuark
girilmez; antilepton sayılarını belirtmekle
tiplerinin bir araya gelmesi ile oluşumuna ilişkin çıkarımlar irdelenir. Nükleonların yetinilir. Antikuarklar, gluonlar ve spine
(proton, nötron) gerçekte temel parçacık sayılıp sayılamayacağı tartışılır (1.1). göre sınıflandırma (hadronlar, fermionlar)
↸ Nükleonların hızlandırıcılarda çarpıştırılması deneylerinin sonuçları kısaca konularına girilmez.
özetlendikten sonra bu sonuçları açıklamak için varlıkları teorik olarak ortaya konulan
kuarkların ve leptonların, yükleri ve ‘renkleri’ incelenir. Protonun ve nötronun yapısını
 [!] 1.2 Kuarklar ile leptonlardan
teşkil eden kuarkların tipleri ve yükleri irdelendikten sonra protondaki ve nötrondaki elektron, antileptonlardan ise pozitron
kuarkları bir arada tutan “güçlü nükleer kuvvetler” ve proton içi/nötron içi yük tanıtılır; her kuarkın bir antikuarkı olduğu
dağılımının asimetrik olmasından kaynaklanan “dipol” karakter ele alınarak bu belirtilir. Kuarkların yükleri ve ‘renk’
parçacıkların çekirdekte bir arada bulunabilmelerinin sebebi, “zayıf nükleer kuvvetler” ile özellikleri açıklanır.
açıklanır (1.2).
↸ Kararlı doğal izotopların nötron sayıları proton sayılarına karşı grafiğe alınarak  Öğrenciler, tabiattaki temel kuvvetleri
oluşturulan “kararlılık kuşağı” incelenir. Proton ve nötron sayıları ile bulunan noktanın 9. Sınıf Fizik dersi 4. ünitede ismen
öğrenmişlerdir.
bu grafikteki yerine bakılarak çeşitli izotopların kararlı olup olmayacağı irdelenir. Bir
çekirdeğin kararlılığı ile içerdiği proton ve nötron sayıları arasında ilişki bulunduğu
[!] 1.4 Çekirdekteki katmanlı enerji
sonucuna varıldıktan sonra, çekirdekte proton ve nötronların yerleşimi sorgulanır (1.3).
düzeylerinin henüz ayrıntıları ile
↸ Kararlılık kuşağının altında, üstünde ve ötesinde yer alan çekirdeklerin, beta (β) bilinmediği vurgulanır.
ışıması, nötron yakalama; pozitron yayma, elektron yakalama ve alfa (α) ışıma yolu ile
kararlı hâle geçişleri örnekleri ile işlenir. Yayılan ışın tiplerinin atom numarası ve kütle
 1.4 Radyoaktif parçalanma serileri ile
numarasında yol açtığı değişimler irdelenir. ilgili kütle numarası/atom numarası
Yalnızca gama (γ) ışıması yaparak kararlı hale geçen radyoaktif izotop örneklerinin hesaplama uygulamalarında gerçek
yaydıkları bu ışınların, elektronların katman değiştirmesinden kaynaklanmadığı bilgisi örnekler kullanılır; hipotetik örnekler
kullanılarak, nasıl oluştukları sorgulanır. γ fotonlarının çekirdek tarafından yayılmış üzerinden ölçme-değerlendirme yapılmaz.
olmasından çıkılarak, nükleonların da elektronlar gibi belli enerji düzeylerine dağılmış
olduğu, çekirdeklerin temel ve uyarılmış enerji düzeylerinden söz edilebileceği sonucuna
götürecek yönlendirilmiş bir tartışma yapılır (1.4; 1.5).
[!]: Uyarı
: Sınırlamalar
71
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı
Ü(ĐTE KAZA(IMLAR
2. Yapay çekirdek reaksiyonları, fisyon ve
füzyon ile ilgili olarak öğrenciler;
2.1. Çekirdek dönüşümünü açıklar ve
örneklendirir.
ÇEKĐRDEK KĐMYASI
2.2. Yaygın kullanılan yapay radyoaktif
izotopların üretimini çekirdek
dönüşümleriyle ilişkilendirir.
2.3. Çekirdek fisyonunu örnek
denklemlerle açıklar.
2.4. Nükleer reaktörlerin işlevini ve
çalışma ilkelerini açıklar.
2.5. Nükleer enerjiyi sosyal, ekonomik ve
çevre yönüyle sorgular.
2.6. Geleceğin enerji kaynağı olarak
füzyonu ve önemini açıklar.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
5. Ü(ĐTE: ÇEKĐRDEK KĐMYASI
ĐŞLE(ĐŞ DERĐ(LĐĞĐ/ETKĐ(LĐK ÖR(EKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Hafif izotop çekirdeklerinin nötron (n), proton (p) ve alfa (α) parçacıkları
 2.1 Çekirdek dönüşümleri ile ilgili kütle
ile bombardımanı sonucu ortaya çıkan çekirdek dönüşümlerle ilgili numarası/atom numarası hesaplama
Rudherford’un ilk deneyimi (1919) ve başka örnekler incelenir. Bu uygulamalarında gerçek örnekler kullanılır;
tepkimelere ilişkin denklemlerin nasıl denkleştirileceği tartışılır. hipotetik örnekler üzerinden ölçme-
Çekirdek dönüşümü yoluyla doğada bulunmayan izotopların elde edilip değerlendirme yapılmaz.
edilemeyeceği tartışıldıktan sonra, özellikle tıp alanında kullanılan iyot-131,
[!] 2.4; 2.5 Nükleer reaktörlerle ilgili bir
talyum-201, teknesyum-99, kobalt-60 gibi yapay radyoizotopların elde ediliş
okuma metni verilir. Bu metinde,
yöntemlerine ilişkin denklemler incelenir (2.1; 2.2).
uranyumun doğal izotopları, bu izotopların
↸ U-235 ve Pu-239 izotoplarının nötron bombardımanıyla fisyona uğrama fisyon özellikleri, uranyum izotoplarının
tepkimelerine örnek denklemler yazılır. Zincir reaksiyonu kavramı açıklanır. birbirinden ayrılması, nükleer reaktörde
Fisyon reaksiyonunun nasıl kontrol edilebileceği irdelenir. Fisyon oluşan yapay radyoizotoplar, atıkların
tepkimelerinin nasıl enerji açığa çıkardığı sorgulanır. zararsız hâle getirilmesi, U-238 izotopuna
Nükleer reaktörlerde yakıtın ve moderatörün işlevi tartışılır. Reaktörün nötron difüzyonu sonucu ağır izotopların
çalışma ilkeleri şekil üzerinde açıklanır. Nükleer reaktörlerin enerji üretimi oluşması, bu izotoplardan bazılarının atom
yanında yapay izotop elde etme işlevlerine örnekler verilir (2.3; 2.4). bombası yapımında kullanılması ve bunların
sonucu olarak U-235, U-238 karışımı ve Pu-
↸ Nükleer enerji, maliyet, çevre ve sürdürülebilirlik açısından diğer enerji
239 yakıtlarını kullanan iki reaktörün
kaynaklarıyla karşılaştırılarak irdelenir. Nükleer santrallerin hangi şartlarda
kabul edilebilir bir çözüm olabileceği konusunda bir tartışma açılır. stratejik açıdan neden farklı oldukları
açıklanır.
Nükleer atıklardaki çeşitli radyoizotopların nasıl oluştuğu sorgulandıktan
sonra yarı ömür kavramı irdelenir. Yarı ömür kavramı çerçevesinde nükleer [!] 2.5 Yaygın kullanılan ve nükleer
atıkların gelecek için tehlikeli bir kirletici sayılmasının nedeni tartışılır (2.5). reaktörlerde oluşup atıklara karışan
radyoizotopların yarı ömürleri ile ilgili bir
çizelge verilir.
↸ Hafif çekirdeklerin kaynaşması (füzyon) örneklerle açıklanır. Füzyon
[!] 2.6 Güneş ve yıldızların enerjilerini nasıl
reaksiyonlarında birim kütle başına enerji kazanımı, fisyon reaksiyonlarıyla
ürettikleri konusu hakkında bir okuma
karşılaştırılır. Füzyon yoluyla enerji elde etmenin çevre ve sürdürülebilirlik
parçası verilir.
açısından önemi tartışılır.
Füzyon reaksiyonlarının oluşma şartları gözden geçirilerek güneşte süre giden
bu olayların yeryüzünde neden henüz başarılamadığı irdelenir (2.6).

: Sınırlamalar
72
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı
Ü(ĐTE KAZA(IMLAR
3. Aktiflik, radyoaktif ışınların sayımı ve sağlığa
etkisi ile ilgili olarak öğrenciler;
3.1. Radyoaktif ışınları giricilik ve iyonlaştırma
ÇEKĐRDEK KĐMYASI
özellikleri bakımından karşılaştırır.
3.2. Aktiflik, “absorblanmış doz”, “biyolojik
eşdeğer doz” kavramlarını ve bunların
birimlerini, ışınların zararları ile ilişkilendirir.
3.3. Radyoaktiflikten kaynaklanan tehlikelerden
korunmak için alınacak tedbirleri sıralar.
3.4. Radyoaktiflik ile ilgili uyarı işaretlerini tanır.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
5. Ü(ĐTE: ÇEKĐRDEK KĐMYASI
ĐŞLE(ĐŞ DERĐ(LĐĞĐ/ETKĐ(LĐK ÖR(EKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Radyoaktif ışınların çeşitli ortamlardaki giricilikleri ve
iyonlaştırma özellikleri karşılaştırılır. Bu özellikler ile radyoaktif
maddelerin ambalajlarının nitelikleri ilişkilendirilir (3.1).
↸ Radyoaktif maddelerin yaydıkları ışınların sayılmasının ve
taşıdıkları enerjinin önemi tartışılır. Aktiflik birimi olarak becquerel
(Bq) tanıtılır. Absorblanmış doz (soğurulmuş doz) kavramının anlamı [!] 3.1; 3.2 Geiger-Müller yöntemini şekil
tartışıldıktan sonra bu büyüklüğün birimi olan gray (Gy) tanımlanır. üzerinde açıklayan ve ayrıca, radyoaktif
Biyolojik eşdeğer doz [Birim: sievert (Sv)] ile absorblanmış doz maddelerle çalışanlar ve diğer vatandaşlar
arasındaki fark irdelenir (3.2). için öngörülen biyolojik eşdeğer doz
sınırları ile ilgili açıklama ve çizelgeleri
içeren bir okuma metni verilir.
↸ Đş güvenliği ve sivil savunma açısından, radyoaktif ışınların
zararlarından korunmak için alınabilir önlemler açıklanarak tartışılır.
Radyoaktivite ile ilgili uyarı ve alarm işaretleri ile tehlike sembolleri
tanıtılır (3.3; 3.4).
73
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı
Ü(ĐTE KAZA(IMLAR
ÇEKĐRDEK KĐMYASI
4. Radyoaktif maddelerin kullanım alanları ile
ilgili olarak öğrenciler;
4.1. Radyoaktif izotopların kullanım alanlarını
sıralar.
4.2. Bilimsel araştırmalarda radyoaktif izotop
kullanımına örnekler verir.
4.3. Radyoizotopların tıptaki teşhis ve tedavi
amaçlı uygulamalarına örnekler verir.
4.4. Endüstride radyoizotopların kullanım
ilkelerini açıklar.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar
5. Ü(ĐTE: ÇEKĐRDEK KĐMYASI
ĐŞLE(ĐŞ DERĐ(LĐĞĐ/ETKĐ(LĐK ÖR(EKLERĐ
↸ Radyoaktif izotopların kullanım alanları sınıflandırıldıktan
sonra, radyoaktiflik sayım yoluyla arkeolojik kalıntıların
tarihlenmesi, izotop etiketleme yoluyla radyoaktif hâle getirilmiş
moleküller kullanılarak bitki gelişiminin incelenmesi gibi bilimsel;
teşhis ve tedavi amaçlı tıbbî ve ayrıca endüstriyel amaçlı
radyoizotop uygulamalarına örnekler verilir (4.1-4.4).
74
AÇIKLAMALAR
[!] 4.1- 4.4 Örnek olarak alınan uygulamaların
dayandığı ilkeler açıklanır; özellikle tıptaki
uygulamalarda hastanın maruz kaldığı dozun
kalıcı etki bırakmayacak düzeyde seçildiği
belirtilir.

 [!] 4.2 Radyoizotop yöntemi ile Yerküre’nin
yaşının belirlenmesi ve arkeolojik tarihleme
yöntemleri işlenirken kabul edilen varsayımlar
irdelenir. Bu varsayımlar üzerine kurulu tarihleme
ilkeleri açıklanır ve ölçme-değerlendirmede bu
ilkeler esas alınır. Konu ile ilgili sayısal
problemler ölçme-değerlendirmede kullanılmaz.
[!] 4.3 Bilgisayarlı tomografi (BT) ve pozitron
emisyon tomografisi (PET) yöntemleri ile
görüntülemenin ilkeleri hakkında bir okuma metni
verilebilir.
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.4; 2.1
Aşağıdaki grafikte Uranyum- 238 izotopu ile başlayıp Kurşun- 206 izotopu ile
sonlanan bozunma serisi verilmiştir. Grafikte görülen sağa doğru yatay oklar β , sola aşağıya
doğru çapraz oklar α ışımalarını göstermektedir.

Grafiği kullanarak U-238 serisindeki aşağıda belirtilen izotopların tek basamaklı

bozunmalarını gösteren çekirdek reaksiyonlarını yazarak sözle ifade ediniz.
a) Radyum- 226
b) Kurşun- 214
c) Polonyum- 214

75
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :2

PROJE
Sınıf 11
Ünite Adı Çekirdek Kimyası
Kazanımlar
4.1. Radyoaktif izotopların kullanım alanlarını sıralar.
4.2. Bilimsel araştırmalarda radyoaktif izotop kullanımına
örnekler verir.
4.3. Radyoizotopların tıptaki teşhis ve tedavi amaçlı
uygulamalarına örnekler verir.
4.4. Endüstride radyoizotopların kullanım ilkelerini
açıklar.

Süre 2 ay
Puanlama Yöntemi Dereceli puanlama anahtarı

Projeyi Hazırlama Süreci

Radyoizotopların (Kobalt- 60, Đyot-131, Uranyum- 238, , Polonyum-212, Fosfor-32 gibi)

bilimsel araştırmalarda, tıpta ve endüstride herhangi bir kullanım alanı seçilerek bununla
ilgili bir proje hazırlanacaktır.

Bu projede;

• Seçilen alanda hangi radyoizotopların kullanıldığı,

• Sözkonusu alanda kullanılan radyoizotopların uygulanma amacı,
• Araştırmaya konu olan radyoizotopların kullanım ilkeleri,
• Radyoizotopların, bilimsel araştırmalarda, tıpta ve endüstride kullanımları
araştırılacak ve bu araştırmanın sonuçlarına proje raporunda yer verilecektir.
• Ayrıca projede radyoizotopların tıp veya endüstrideki kullanımları ile ilgili bir poster
hazırlanacaktır.

Bütün bunlar için;

1. Bir araştırma planı oluşturunuz; bu planda yapılacak işleri, gerekiyorsa görevli kişileri ve
çalışma takvimini belirtiniz.
2. Araştırma için dergiler, kütüphaneler, internet, yakın çevrenizdeki kişi ve kuruluşlardan
yararlanabilirsiniz.
3. Projenizin sonunda hazırladığınız raporu …….dk.’lık sürede sunulacak şekilde sunum olarak
hazırlayınız.
4. Sunumun görselliğini resimlerle, grafikler vb. çalışmalarla artırabilirsiniz.
5. Araştırmanızı en geç …….. tarihine kadar bitirmelisiniz.

Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı ödevinizin hangi ölçütlere göre değerlendirileceği

konusunda sizlere bilgi vermek için hazırlanmıştır. Proje çalışmasının hazırlama ve sunum
aşamasında, burada verilen ölçütler size yol gösterici olacaktır.

76
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

PROJE VE SU(U DEĞERLE(DĐRME DERECELEME ÖLÇEĞĐ

4 3 2 1
(Çok (Đyi) (Orta) (Zayıf)
BECERĐLER
iyi)
I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECĐ

Projenin amacını belirleme

Projeye uygun çalışma planı yapma
Đhtiyaçları belirleme
Farklı kaynaklardan bilgi toplama
Projeyi plana göre gerçekleştirme
Proje çalışmasının istekli olarak gerçekleştirilmesi
II. PROJE(Đ( ĐÇERĐĞĐ

Türkçe’yi doğru ve düzgün yazma

Bilgilerin doğruluğu
Toplanan bilgilerin analiz edilmesi
Elde edilen bilgilerden çıkarımda bulunma
Toplanan bilgileri düzenleme
Kritik düşünme becerisini gösterme
Yaratıcılık yeteneğini kullanma
III.SU(U YAPMA

Türkçeyi doğru ve düzgün konuşma

Sorulara cevap verebilme
Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek şekilde sunma
Sunuyu hedefe yönelik materyallerle destekleme
Sunuda akıcı bir dil ve beden dili kullanma
Verilen sürede sunuyu yapma
Sunum sırasında özgüvene sahip olma
Severek sunu yapma
Genel Toplam

Bu ölçekten alınabilecek en yüksek puan 84, en düşük puan ise 21’dir. Öğrencinin aldığı
puanlar 100 üzerinden değerlendirilir.

77