Kimya Dersi 11.

Sınıf Öğretim Programı

3. Ünite : ÇÖZELTĐLERDE DEGE

Önerilen Süre : 30 Ders Saati

A. Ünitenin Amacı
Bu ünitede, suyun iyonlaşma dengesi üzerinden pH ve pOH kavramları açıklanarak asit ve
bazların kuvvetleri ayrışma denge sabitleri ile ilişkilendirilecektir. Kuvvetli asit/ baz ve zayıf asit/
baz çözeltilerinin pH değerleri ve tampon çözeltilerin işlevleri ile tanıtımı da bu ünitede yer
almaktadır. Ayrıca, çözünme- çökelme olayları, çözünürlüğe etki eden etkenler ve kompleks
oluşum dengeleri ve titrasyon konuları da bu ünite kapsamındadır.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Suyun otoiyonizasyonu
2. Asitlerin ve bazların ayrışma dengeleri
3. Nötralleşme reaksiyonları
4. Çözünme-çökelme dengeleri
5. Kompleks oluşma-ayrışma dengeleri
6. Titrasyon

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Otoiyonizasyon
• Suyun Otoiyonizasyonu
• Suyun iyonlaşma dengesi
• pH/pOH
• Brønsted-Lowry asit/baz tanımı
• Eşlenik(konjuge) asit/baz çifti
• Zayıf asit
• Zayıf baz
• Kuvvetli asit
• Kuvvetli baz
• Nötralleşme reaksiyonu
• Eşdeğerlik noktası
• Tampon çözelti
• Çözünme-çökelme dengesi
• Dinamik süreç
• Doymuş çözelti

45
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

• Aşırı doymuş çözelti

• Çökelme şartı
• Kristallenme
• Ortak iyon etkisi
• Kompleks oluşma-ayrışma dengesi
• Lewis asiti/ bazı
• Kompleks oluşum sabiti
• Titrasyon
• Tesir değeri
• Eşdeğer kütle
• Eşdeğer sayısı

46
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı
ÜĐTE KAZAIMLAR
ÇÖZELTĐLERDE DEGE
1. Suyun otoiyonizasyonu ile ilgili olarak
öğrenciler;
1.1. Saf suyun mutlak bir
olmayışının sebebini açıklar.
1.2. Saf suyun iletkenliğini otoiyonizasyon
ile ilişkilendirir.
1.3. Suyun iyonlaşma dengesi üzerinden pH
ve pOH kavramlarını açıklar.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Diğer Derslerle Đlişkilendirme
3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE
KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ
↸ 12-24 Volt’luk bir güç kaynağı kullanılarak, saf suyun elektrik
akımını ilettiğini gösteren bir etkinlik yapılır. Suyun elektriği
iletmesinin su içinde doğrudan elektron akışı ile mümkün olup
olmayacağı, moleküldeki elektronların serbestliği-bağlılığı
temelinde tartışılır. Buradan, iletimin ancak iyonlarla mümkün
olacağı sonucuna ulaşılarak suyun, kendi kendine nasıl
iyonlaşabileceği, suyun otoiyonizasyon dengesi üzerinden
yalıtkan
açıklanır.
Saf suyun iyonlaşma denge sabitinin oda şartlarındaki değeri
verilir. Bu değer kullanılarak sudaki hidronyum ve hidroksit
derişimleri hesaplanır. Bu derişimlerin sayıca değerlerinin
logaritmik ifadelerinin daha pratik olup olmayacağı irdelendikten
sonra pH ve pOH kavramları tanıtılır. Saf suyun pH ve pOH
değerlerinin ne olacağı irdelenir. Saf suda, [H+] [OH¯] = 1,0×10-14
eşitliğinden çıkılarak pH + pOH = 14 olduğu çıkarımına ulaşılır.
Bu eşitliğin her tür sulu çözelti için geçerli olup olmayacağı
irdelenir (1.1-1.3).
???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
47
AÇIKLAMALAR
[!] 1.1-1.3 Su ortamında yalın H+ iyonu
bulunamayacağı, protonun en az bir su molekülüne
bağlanarak H3O+ (hidronyum) iyonu oluşturduğu,
yazım kolaylığı için kullanılan H+ sembolünün
gerçekte H3O+ türüne karşılık geldiği vurgulanır.
[!] 1.2; 1.3 Suyun çok az da olsa iyonlarına ayrıştığı,
ayrışma denge sabitinin sıcaklıkla değiştiği, denge
ifadesindeki [H2O] teriminin değeri sabit (yaklaşık
55,6) olduğu için KC yerine Ksu alma geleneğinin
mantığı, Ksu değerinin sıcaklıkla değiştiği, 25 oC’ta
yaklaşık olarak Ksu = 1,0×10-14 olduğu konuları
işlenir. Oda şartlarında sudaki hidronyum ve
hidroksit derişimleri bulunduktan sonra pH ve pOH
kavramları işlenir; pH ve pOH değerlerinden H+ ve
OH¯ derişimlerinin bulunması ile ilgili uygulamalar
yapılır.
[!] 1.2; 1.3 Su ortamında iyonların sembollerinin sağ
altına “suda” (“aq”) işareti koymanın anlamı ve
önemi belirtilir; iyon sembollerinde bu işaret olmasa
bile aksi belirtilmedikçe iyonun bulunduğu ortamın
su olduğunun anlaşılacağı vurgulanır.
 1.3 Đlköğretim 8. sınıf fen ve teknoloji dersinde,
pH kavramı ile asitlik ve bazlık arasında ilişki
kurulmuş; ancak logaritmik anlamına girilmemiştir.
??? 1.3 Sulu çözeltilerde pH değerinin 0-14 aralığı
dışına çıkamayacağı yanılgısı oldukça yaygındır.
pH’nın logaritmik tanımı gereği, [H+] değerinin
1’den büyük olması hâlinde pH’ın 0’dan küçük
olabileceği açıktır. [OH¯] 1’den büyük olunca da
pH > 14 olacaktır.
Sık karşılaşılan bir sorun olmamakla birlikte, bu
ilkesel yanılgıyı, tanım üzerinden düzeltmek
önemlidir.
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR

↸ Aşağıdakilere benzer proton alış-veriş (protoliz) dengeleri üzerinde, proton veren ve

proton alan türler belirlenir.

H2O + NH3 HO¯ + NH4+

HF + CN¯ F¯ + HCN
2. Asitlerin ve bazların ayrışma H3PO4 + CO32- H2PO4¯ + HCO3¯
dengeleri ile ilgili olarak
öğrenciler; Brønsted-Lowry asit/baz tanımı, bu dengeler üzerinde uygulamaları da verilerek işlenir.
Her asidin proton verince bir baza, her bazın da proton alınca bir aside dönüştüğü,
2.1. Brønsted-Lowry tanımına göre [!] 2.1 Amfoterlik kavramı
ÇÖZELTĐLERDE DEGE

örnekleriyle irdelenir. Đrdelenen örnekler üzerinden, eşlenik asit/baz çifti kavramının anlamı
asitleri ve bazları ayırt eder. derinleştirilir. örnekleriyle açıklanır.

2.2. Eşlenik (konjuge) asit-baz
çiftlerini ayrışma dengeleri
üzerinde gösterir.
2.3. Zayıf asit ve bazların ayrışma
oranlarını hesaplar.
2.4. Asit ve bazların kuvvetlerini
ayrışma denge sabitleri ile
ilişkilendirir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
Hidroksit iyonu verebilen bileşiklerin proton bağlama yetileri olduğu gerçeği üzerinden
NaOH, KOH, Mg(OH)2, Ca(OH)2, Fe(OH)3 gibi bileşiklerin baz karakteri vurgulanıp
 2.3; 2.4 Poliprotik
Arrhenius tanımı hatırlatılır (2.1; 2.2). asitlerin ve bazların ayrışma
dengeleri toplu olarak
↸ Zayıf asitlerin ve bazların sudaki ayrışma dengeleri ve bu dengelere ilişkin matematik yazılacak, ardışık protoliz
ifadeler yazılarak “asitlik sabiti” terimi tanıtılır. Asitlik sabitinin büyüklüğü ile asitin basamakları gösterilmez.
ayrışma oranı arasındaki nitel ilişki irdelenir. Farklı derişimlerde örnek zayıf asit
çözeltilerinin ayrışma oranları nicel olarak hesaplanır. Ayrışma oranlarının derişim arttıkça

 2.4 Asitlerin sudan başka
azalacağı sonucuna götürecek bir tartışma yapılır. çözücülerdeki kuvvetleri
Asitlerin ayrışma oranlarının asitlik sabiti (KA) ile değişimi irdelendikten sonra “asitlerin konusuna girilmeyecektir.
kuvveti” kavramı işlenir ve bir asidin KA sabiti ile kuvveti arasındaki ilişki tartışılır. Baz
çözeltileri için aynı tartışma yapılarak bazın ayrışma oranı ile KB arasında ilişki kurulur.
Her eşlenik asit/baz çifti için KA × KB = 1,0×10-14 bağıntısı bulunup, bir zayıf bazın bazlık
sabitinin, eşlenik asidin asitlik sabitinden yararlanılarak bulunması ile ilgili uygulamalar
yapılıp asit kuvvetlendikçe eşlenik bazın kuvvetinin nasıl değişeceği irdelenir.
Hidroksit tipi bazların kuvvet irdelemesi, bileşiğin çözünme dengesi üzerinden karşılaştırılır
ve bazın kuvveti, suda iyonlaşma dengesinin sağa veya sola kayması ile ilişkilendirilir (2.3;
2.4).

: Sınırlamalar

48
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR

??? 2.5-2.8 Asitlerin ve bazların sağlık

açısından zararlarını kuvvetleri ile
ilişkilendirmek gibi yaygın bir yanılgı vardır.
Gerçekte, HF, CH3COOH gibi zayıf asitlerin
↸ HF, HCl, HBr, HI serisinde bağın sağlamlığı, klorun okso asitleri derişik çözeltileri de çok tehlikeli maddelerdir
serisinde merkez atomunun yükseltgenme basamağı, farklı halojenlerin ve özellikle tehlikeli böyle maddeler
aynı yükseltgenme basamağında olduğu okso asit serilerinde de merkez üzerinden, sağlık açısından zarar ile kuvvet
atomunun elektronegatifliği temelinde asitlik kuvvetleri karşılaştırılır. Bu arasında bir ilişki kurmamak gerektiği
asitlerin eşlenik bazlarının kuvvetleri de, ilgili asitlerin kuvveti temelinde belirtilmelidir.
2.5. Verilen asit/baz serilerinde kuvvet
ÇÖZELTĐLERDE DEGE

irdelenir. ??? 2.6 Her tuz çözeltisinin nötral olacağı

karşılaştırması yapar.
2.6. Katyonların ve anyonların
asitliğini/ bazlığını irdeler.
2.7. Kuvvetli asit ve baz çözeltilerinin
pH değerlerini hesaplar.
2.8. Zayıf asit ve baz çözeltilerinin pH
değerlerini hesaplar.
Katyonların asitliği ve anyonların bazlığı, türedikleri bazın/asidin yanılgısı oldukça yaygındır. Katyonların ve
iyonlaşma dengesi kullanılarak irdelenir. Çeşitli tuzların sulu anyonların asitliği/bazlığı ilgili bazın/asidin
çözeltilerinin asitliği/bazlığı, katyon ve anyon ayrı ayrı ele alınarak kuvveti ile ilişkilendirilerek bu yanılgı
tartışılır. Bu tartışmalar sonucunda Fe3+, Al3+ gibi katyonların asit, CN¯, önlenebilir.
CH3COO¯, F¯, NO2¯ , CO32- , PO43- gibi anyonların baz olduğu
 2.7 Kuvvetli asit ve kuvvetli baz
çıkarımına ulaşılır (2.5; 2.6). çözeltileri için pH hesabı yapılırken, asidin ve
↸ Derişimlerin yeterince büyük olduğu ve sudan gelen [H+] ve [OH¯] bazın derişimlerinin C » 10-6 M olduğu
terimlerinin ihmal edilebileceği varsayılıp, ayrışma dengelerinin pratikçe varsayılacak, çok seyreltik çözeltiler için
tamamen sağa kaymış olması gerçeğinden hareketle, kuvvetli geçerli ikinci derece denklemlerine
monoprotik asitler için [H+] = CA, kuvvetli monoprotik bazlar için de girilmeyecektir.
[OH¯] = CB bağıntıları türetilir.

 2.7; 2.8 pH hesapları yapılırken aktivite
Aynı varsayımlar ve denge ifadeleri kullanılarak, zayıf asitler için, katsayısı konusuna hiç girilmeyecek, aktifliğin
[H+] = (KA×CA)1/2 ve zayıf bazlar için [OH¯] = (KB×CB)1/2 bağıntıları derişime eşit olduğu varsayılacaktır.
türetilir. Bu bağıntılar kullanılarak sayısal uygulamalar yapılır (2.7; 2.8). [!] 2.8 Zayıf asit ve bazların ayrışma
dengelerinde, ayrışmamış HA veya B (baz)
türünün derişimi, iyonlaşmanın düşük oranda
olması hesaba katılarak, analitik derişime (CA
veya CB) yaklaşık eşit kabul edilecektir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

49
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ

↸ Bir ortamın pH değerinin universal pH kâğıtlarıyla belirlenebileceğini

göstermek için, çeşitli pH değerine sahip çözeltilere pH kâğıdı batırılır ve renkler
incelenir. Fenolftalein, metil kırmızısı ve brom timol mavisi indikatörlerinin
asidik/bazik ortamlardaki renk dönümlerini gözlemek için basit titrasyon
deneyleri yapılır.
Saf suyun ideal nötral ortam olması, H+ ve OH¯ derişimlerinin eşitliği temelinde
açıklandıktan sonra pH değeri 7’ye yakın olan sulu çözeltilerin nötrale yakın
3. ötralleşme reaksiyonları ile ilgili olarak çözeltiler olduğu belirtilir. [!] 3.1-3.4 pH ölçme yöntemleri
öğrenciler; Bir kuvvetli asidin kuvvetli baz ile eşdeğer miktarlarda karıştırılması halinde ile ilgili bir okuma parçası
ÇÖZELTĐLERDE DEGE

3.1. Nötralliği pH temelinde açıklar.
3.2. Kuvvetli asit ve baz karışımlarının eşdeğerlik
noktasındaki pH’larını tahmin eder.
3.3. Kuvvetli asit/zayıf baz ve kuvvetli baz/zayıf asit
karışımlarının eşdeğerlik noktasındaki
asitliğini/bazlığını irdeler.
3.4. Tampon çözeltileri işlevleriyle tanımlar ve
örnekler verir.
ortamda hangi iyonların bulunacağı ve bu iyonların ortamın pH değerini verilerek pH indikatörleri ve pH
etkileyip etkilemeyeceği irdelenir. Böyle bir eşdeğer karışım hazırlanarak metreler tanıtılır.
universal pH kâğıdı ile pH değeri ölçülür. Bu değer, taze kaynatılıp soğutulmuş
saf suyun pH değeri ile karşılaştırılır. Kuvvetli asitler ve bazlar arasındaki ??? 3.3 Zayıf asitlerin/bazların
nötürleşme tepkimelerinin eşdeğerlik noktasındaki pH değeri için bir genelleme kuvvetli bazlar/asitler ile eşdeğer
yapılır. Bu tip nötürleşme tepkimelerinin eşdeğerlik noktasının deneysel olarak karışımlarında pH = 7 olacağı
nasıl bulunabileceği tartışılır (3.1; 3.2). yanılgısı oldukça yaygın olup
gösteri deneyleriyle, eşdeğerlik
↸ Derişimi ve hacmi bilinen örnek bir zayıf asit çözeltisine eşdeğer miktarda
noktasının nötral nokta anlamına
kuvvetli baz eklendikten sonra ortamın pH değeri, universal pH kağıdı ile
gelmediği vurgulanmalıdır.
ölçülür. Bulunan pH değerinin 7’den çok büyük çıkmasının sebebi irdelenir. Bir
zayıf baz çözeltisine eşdeğer miktarda kuvvetli asit katılarak aynı işlem ve

 3.4 Tampon kapasitesi ve
irdelemeler tekrarlanır.
tamponlarda pH hesaplama
Her iki olay “nötürleşme” adını almakla birlikte, olay sonu pH değerinin, konularına girilmeyecektir.
duruma göre, 7’den büyük veya küçük olabileceği çıkarımı yapılır (3.3).
↸ Konjuge bir asit/baz çiftinin asidini ve bazını birlikte ve birbirine yakın
miktarlarda içeren bir ortama kuvvetli asit veya baz ilave edilince neler
olabileceği irdelenir. Böyle karışımların pH değerlerinin, asit veya baz ilavesiyle
fazla değişmeyeceği çıkarımına ulaşıldıktan sonra “tampon çözelti” kavramı
tanımlanır. Biyolojik sıvılarda tamponların işlevine ve tamponlayıcı maddelere
örnekler verilir (3.4).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

50
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Doymuş NaCl çözeltisine kütlesi belli NaCl kristalleri (kaya tuzu) atılarak 1 saat
4.1- 4.3 Nitel anlamda çözünme ve
kadar beklenip zaman içinde kristallerin biçimlerinin değişmesi fakat kütlelerinin çözünürlük kavramları 9. sınıf, derişim
sabit kalması gözlemlenir. Buradan, NaCl çözünme dengesinde her iki yönde kavramı da 10. sınıf kimya dersinde
olayların durmadığı, ancak birbirini dengelediği çıkarımına gidilir. işlenmiştir.

[!] 4.1 Doymuş çözeltilerde

Aşırı doymuş sodyum asetat çözeltisi hazırlamak için, sıcak suda hazırlanan
kristallerin şekil değişimi, çalışma
4. Çözünme-çökelme dengeleri ile ilgili doymuş çözelti biraz soğutulur. Bu çözeltiye aynı tuzun küçük bir kristali atılarak
sıcaklığına göre birkaç saat alabilir.
olarak öğrenciler; hızlı kristallenme gözlemlenir. Aşılama öncesi çözeltinin atılan tek bir kristali nasıl
çoğaltabildiği tartışması ile aşırı doymuş çözelti kavramı işlenir. [!] 4.1; 4.2 Aşırı doymuş çözeltilerden
4.1. Çözünme-çökelme olaylarının
kristallenme temelinde çalışan ısıtma
dinamik bir süreç olduğunu fark eder. Kullanılan tuzun çalışma sıcaklığındaki çözünürlüğü mol/L cinsinden ifade edilir. torbaları (yelekleri) ile ilgili bir okuma
ÇÖZELTĐLERDE DEGE

4.2. Doymuş ve aşırı doymuş çözelti Çözünürlük çarpımının (Kçç) matematik anlamı irdelenir. Yapılan deneyde fazladan parçası verilir.
kavramlarını ayırt eder. çökelmenin nedeni tartışılarak çökelme şartı (Q > Kçç) türetilir (4.1- 4.3).
??? 4.3 Çözünme hızı ile çözünürlük
4.3. Tuzların çözünürlüğünü ve çökelme
↸ Çözünme ısısının birlikte gösterildiği denge ifadeleri üzerinde, Le Chatelier çoğu zaman birbiriyle karıştırılır.
şartını irdeler.
ilkesi kullanılarak, katı, sıvı ve gaz maddelerin çözünürlüğünün sıcaklıkla değişimi Örneğin Li2SO4 tuzu sıcaklık arttıkça
4.4. Sıcaklığın çözünürlüğe etkisini irdelenir. Çözeltilerden saf tuzlar elde etmek için soğutma ve buharlaştırmadan daha hızlı fakat daha az çözünür. Hız,
çözünme entalpisi ile ilişkilendirir. nasıl yararlanılabileceği tartışıldıktan sonra, deniz suyundan NaCl ve göl sularından dengeye daha çabuk ulaşma sonucunu
Na2SO4 üretimi gibi endüstriyel süreçlere ilişkin, gerçeği yansıtan problemler getirirken çözünürlük, denge anı ile
4.5. Sıcaklık değişimi ve buharlaştırmaya
çözülür (4.3- 4.5). değil, denge sabiti ile ilgili bir
bağlı kristallenme süreciyle ilgili
büyüklüktür.
problemleri çözer.
↸ Maden suyu, gazoz gibi içeceklerin kapakları açıldığında gözlemlenen hafif
4.6. Gazların çözünürlüğüne basınç patlamanın ve ardından gaz çıkışının nedeni irdelenir. Gazların kısmi basınçları ile
 4.7 Çözünürlüğe ortak iyon etkisi
etkisini irdeler. sudaki çözünürlükleri arasındaki bağıntıyı veren Henry kanunu kullanılarak ile ilgili problemlerde, ortak iyonun
dağcıların ve dalgıçların yaşadığı tehlikeler açıklanır (4.6). ikincil kaynaktan gelen derişimi, ilgi
4.7. Tuzların çözünürlüğünde ortak iyonun konusu tuzdan gelecek derişim
etkisini sayısal örneklerle açıklar. yanında çok büyük seçilmeli; ikinci ve
↸ Tuzların, kendi yapılarında var olan bir iyonu başka bir kaynaktan içeren
4.8. pH etkisiyle çözünürlüğün daha büyük dereceden denklem
çözeltilerdeki çözünürlüğünü, saf sudaki çözünürlükleri ile karşılaştırmak için Le
değişmesine ilişkin tahminler yapar. çözümü gerektirecek problemlere
Chatelier ilkesi kullanılır. Konu ile ilgili sayısal örnekler çözülür.
girilmemelidir.
Hidroksit tipi bileşiklerin çözünürlüklerinin pH değerine bağımlılığı irdelendikten
sonra, anyonu zayıf baz olan CaCO3, Ca3(PO4)2 gibi tuzların çözünürlüklerinin pH
ile değişimi nitel olarak tartışılır. Asitli yiyeceklerin dişleri aşındırması ve kireçli
kayaçlarda sarkıt/dikit/traverten oluşumu bu konu ile ilişkilendirilir (4.7; 4.8).
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar
rlık

51
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ

↸ BF3 ile NH3 arasında oluşan koordinasyon bağı, B-F ve N-H

bağları ile karşılaştırılır. Bu karşılaştırma sonunda, kovalent bağ
ile koordinasyon bağı arasındaki tek farkın oluşum mekanizması
olduğu çıkarımı yapılmalıdır. Koordinasyon bağlarına Cu2+-NH3,
Fe3+ - CN¯ gibi başka örnekler verildikten sonra “Lewis Asidi/
Lewis Bazı” kavramları açıklanır. Komplekslerde Lewis
asitlerinin “merkez atomu”, Lewis bazlarının da “ligand” adını
 5.1; 5.2 Komplekslerin IUPAC sistematik
ÇÖZELTĐLERDE DEGE

aldığı, çeşitli kompleks örnekleri üzerinde merkez atomu ve adlandırma sistemine girilmez.
5. Kompleks oluşma-ayrışma dengeleri ile ilgili ligand belirlenerek işlenir (5.1; 5.2).
olarak öğrenciler;
↸ [PbI4]2- , [Cu(NH3)4]2+ gibi komplekslerin oluşum dengeleri
 5.2- 5.4 Komplekslerde merkez atomu
5.1. Koordinasyon bağlarının oluşma
yazılarak oluşum sabitlerinin büyüklüğü ile kompleksin kararlılığı orbitallerinin hibritleşmesi, kompleksin
mekanizmasını açıklar.
arasında ilişki kurulur. geometrisi, merkez atomu koordinasyon
5.2. Lewis asitlerini ve bazlarını örnekler sayısının açıklaması ve ligandlarda diş sayısı
üzerinde ayırt eder. konularına girilmez.
Pb(NO3)2 çözeltisine KI çözeltisinin önce azı eklenerek PbI2
5.3. Komplekslerin kararlılıklarını oluşum oluşturulur. Oluşan çökelek, KI çözeltisinin aşırısı ile çözülür.
5.5 Ünite 2’de sözü geçen özel
sabitleri ile ilişkilendirir. Ortak iyonun çözünürlüğü azaltması beklenirken artırmasının katalizörlerden enzimler konusu ile
5.4. Kompleks oluşumunun çözünürlüğe etkisini sebebi tartışılır. Kompleks oluşumu ile çözünme olaylarına başka ilişkilendirilir.
örneklendirir. örnekler verilir. EK-3.1’de verilene benzer çözünme olaylarında
kompleks oluşumunun etkisi irdelenir (5.3; 5.4).
5.5. Đnsan vücudunda kompleks oluşumlarının rol
oynadığı süreçlere örnekler verir. ↸ Solunum sürecinde oksijen molekülünün hemoglobindeki
“hem” birimine bağlanması, karbon monoksit solumanın zehir
etkisi, metal zehirlenmelerinde yoğurdun sağaltım etkisi gibi
örnekler, kompleks oluşumu üzerinden açıklanır (5.5).

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme [!]: Uyarı
: Sınırlamalar
rlık

52
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

3. ÜĐTE: ÇÖZELTĐLERDE DEGE

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ Çeşitli tepkime tiplerine, aşağıda verilenlere benzer örnekler alınır. [!] 6.1 Asit-baz, redoks ve
H3PO4 + 3NaOH → Na3PO4 + 3H2O çözünme-çökelme tepkimelerine
2HCl + Ca(OH)2 → CaCl2 + 2H2O giren maddeler için, “tesir
KMnO4 + 5FeCl2 + 8HCl → KCl + MnCl2 + 5FeCl3 + 4H2O değeri”, “eşdeğer kütle” ve
H2O2 + SO2 → H2SO4 “eşdeğer sayısı” kavramları
Ag+ + Cl¯ → AgCl örneklendirilir.
Bu örnekler üzerinde, tesir değerini bulmak için, asit-baz tepkimeleri için, “alınan/ verilen
proton sayısı”, redoks tepkimeleri için “alınan/verilen elektron sayısı”, çözünme çökelme
 6.1- 6.3 Titrasyonla ilgili
tepkimeleri için de, “tepkimeye giren türün yükü” ölçütlerinin esas alınması tartışılır. Tesir problemlerde, formül kullanarak
değeri, “z” sembolü ile gösterilir. kısa yoldan çözüm yerine,
Mol kütlesi ve tesir değeri kullanılarak “eşdeğer kütle” kavramı irdelenir. Çeşitli maddelerin “reaksiyona girenlerin eşdeğer
6. Titrasyon ile ilgili olarak
eşdeğer kütleleri bulunurken, maddenin girdiği tepkimenin esas alınacağı vurgulanır (6.1). sayılarının eşitliği” ilkesinden
öğrenciler;
ÇÖZELTĐLERDE DEGE

6.1. “Tesir değeri”, “eşdeğer kütle”
ve “eşdeğer sayısı” kavramlarını
örnekler üzerinde açıklar.
6.2. Çeşitli tepkimelerin sonlanma
noktalarını gözlemleme
yöntemlerini irdeler.
6.3. Titrasyonlarla ilgili problemleri
çözer.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı
rlık
çıkılıp bu formüllerin
↸ Renk değişimi, pH değişimi ve çökelek oluşumu ile tepkimelerin sonlanma noktasının türetilmesine götüren mantıklar
nasıl gözlenebileceği, örnekler üzerinde tartışılır. Renk oluşumuna örnek olarak, derişimi üzerinden düşünmek daha
bilinen AgNO3 çözeltisi ile Cl¯ iyonu titre edilirken, ortama ilave edilen K2CrO4 ile Ag+ yararlıdır.
iyonunun, titrasyon sonunda kiremit rengi Ag2CrO4 çökeleği oluşturması, sınıf ortamında
gösteri deneyi olarak yapılabilir. Asit-baz titrasyonlarında pH indikatörlerinin renk
 6.1- 6.3 IUPAC tarafından
değiştirmesine ilişkin öğrenci etkinlikleri yapılır. KMnO4 çözeltisi ile H2C2O4 (oksalik asit) terk edilmesi önerilen
titre edilerek dönüm noktası gözlemlenir (6.2). “normalite” kavramı
kullanılmayacak; onun yerine
↸ Bir örnek titrasyona esas olan reaksiyon denklemi yazılıp, tepkimeye giren maddelerin mol denkleme dayalı stokiyometri
sayıları ve eşdeğer sayıları irdelenir. Buradan, mol kütlesi ve eşdeğer kütle kavramları mantığı ve molariteler
arasındaki farkın açıklamasına geçilir. Mol kütlesi, eşdeğer kütle, mol sayısı ve eşdeğer sayısı kullanılacaktır.
kavramları kullanılarak, farklı haller için, tesir değeri kavramı açıklanır. Farklı hallere aşağıda
örnekler verilmiştir: ??? 6.1- 6.3 Bir maddenin “tesir
2HCl + Ca(OH)2 → CaCl2 + 2H2O değeri” nin her durumda aynı
H3PO4 + 3NaOH → Na3PO4 + 3H2O kalacağı yanılgısı yaygındır.
2Al + 6HCl → 2AlCl3 + 3H2 Örneğin, HNO3 bileşiği için asit-
H2SO4 + BaCl2 → BaSO4 + 2HCl baz reaksiyonlarında z = 1 iken,
Titrasyonlarda, girenlerin eşdeğer sayılarının eşit olması ilkesinden çıkılarak problemler NO çıkışına dayalı redoks
çözülür. Bu problemlerde, derişimleri bilinen çözeltiler arasındaki tepkimeler için, reaksiyonlarında z = 3’tür. Böyle
(z1M1)V1 = (z2M2)V2 örneklerle, tesir değerinin işleme
ve ayarlı bir çözelti ile miktarı bilinmeyen bir madde arasındaki tepkimeler için de esas reaksiyona göre değiştiği
m = M1z1V1(MA)2/z2 fikri vurgulanmalıdır.
bağıntılarının türetileceği sonucuna varılır (6.3).
[!]: Uyarı
: Sınırlamalar

53
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.3; 2.7; 3.1

Aşağıdaki tabloda verilen her satırı, bilinen değerden yararlanarak tamamlayınız.

Madde/
[H+] (M) [OH-] (M) pH pOH Asidik/Bazik/Nötral
Derişimi
Ca(OH)2 /
4,22 x 10-3
………
NaOH /
4
………
HCl / 3
………
KCl /
1,0x 10-7
………
HNO3 /
1,4 x 10-12
………
CH3COOH /
0,18 M
(KA=1,8x10-5)

54
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :2
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.2

Aşağıda verilen protoliz dengelerinin her biri için eşlenik (konjuge) asit/baz çiftlerini seçerek
tabloda ilgili bölüme yazınız.

Eşlenik Eşlenik
Denge
Asit/Baz Çifti 1 Asit/Baz Çifti 2
NH3(g) + H2O(s) NH4+(aq) + OH¯(aq)
CH3COOH(s) + H2O(s) CH3COO¯(aq) + H3O+(aq)

H2CO3(s) + H2O(s) HCO3¯(aq) + H3O+(aq)

H2SO4 (s) + H2O(s) HSO4¯(aq) + H3O+(aq)

H2C2O4(aq) + NH3(aq) HC2O4¯(aq) + NH4+(aq)

HClO4(s) + HF(s) H2F+ + ClO4¯

55
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :3
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1; 4.3; 4.4; 4.7

1. Aşağıdaki tabloda bakır (II) sülfat’ın (CuSO4.5H2O) çeşitli sıcaklıklarda sudaki

çözünürlüğünü gösteren veriler yer almaktadır. Bu değerlerden hareket ederek CuSO4’ın
çözünmesinin endotermik mi yoksa ekzotermik mi olduğunu irdeleyiniz.

Sıcaklık (°C) CuSO4.5H2O’ ın Çözünürlüğü Yorum

[g / (100 g H2O)]
15 19,3
25 22,3
30 25,5
50 33,6
60 39,0
80 53,5

2. Na2SO4 ve Pb(NO3)2 tuzlarının sudaki çözeltileri oda şartlarında karıştırıldığında PbSO4

çöker. Buna göre; 0,0050 M, 1,25 L Pb(NO3)2 ve 0,0250 M, 2,00 L Na2SO4 karıştırıldığında
oluşan PbSO4 kütlesini hesaplayınız. (PbSO4 için Kçç = 1,6 x 10-8 ; Atom kütleleri: Pb: 207 Da;
S: 32 Da; N: 14 Da; O: 16 Da; Na: 23 Da)

3. PbF2 için çözünürlük çarpımı, Kçç = 3,7 x 10-8 olarak veriliyor. Bu tuzun, doymuş
çözeltisinin 1 litresinde çözünmüş olarak bulunan her bir iyonun gram cinsinden miktarını
hesaplayınız. (Atom kütleleri: Pb: 207 Da; F:19 Da)

4. 150 mL, 0,1 x 10-2 M AgNO3 ve 450 mL, 1,0 x 10-3 M KCl karıştırıldığında AgCl
çökeleği oluşur mu? Neden? (AgCl için Kçç = 1,6 x 10-10)

5. Gümüş klorürün (AgCl);

a) Sudaki
b) 0,001 M NaCl çözeltisindeki
çözünürlüğünü, mol/L cinsinden hesaplayınız. (AgCl için Kçç = 1,6 x 10-10)

56
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

EK-3.1

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 5.3; 5.4

KOMPLEKS OLUŞUM DEGESĐ

Amaç :

Deneyin amacı, sulu çözeltide,

NH3(aq) + H2O NH4+(aq) + OH−(aq)
dengesi gereği oluşan OH− iyonları ile Cu2+ iyonları arasında Cu(OH)2 bileşiğinin oluştuğunu ve
bu bileşiğin amonyağın aşırısında [Cu(NH3)4]2+ kompleksini vererek çözündüğünü gösterip
çökelme ve çözünme dengelerini incelemektir.

Araç-Gereç:

1. Deney tüpü; 2 cm x 20 cm, 2 adet

2. Damlalık; 1 adet
3. Beher; 100 mL’lik, 2 adet
4. CuSO4 çözeltisi; 0,10 M, 25 mL
5. NH3 çözeltisi; 1,0 M, 50 mL

Deneyin Yapılışı:

• 5 mL bakır sülfat çözeltisi üzerine damla damla amonyak çözeltisi katılır. Başlangıçta
amonyak çözeltisinin 1 mL’yi (20 damla) geçmeyecek şekilde kontrollü katılması gerekir.
Bu işlem sonucunda açık mavi renkli bir çökelti oluşur.

NH3(aq) + H2O NH4+(aq) + OH−(aq)

2+
Cu (aq) + 2 OH−(aq) Cu(OH)2(k)
Açık mavi çökelti

• Amonyak katmaya devam edildiğinde çökelti koyu mavi renkli çözelti vermek üzere
çözünür. Bunun için yaklaşık 3 mL amonyak çözeltisi yeterlidir.

Cu(OH)2(k) + 4 NH3(aq) [Cu(NH3)4]2+(aq) + 2 OH−(aq)

Koyu mavi çözelti

57