Kimya Dersi 11.

Sınıf Öğretim Programı

2. Ünite : REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

Önerilen Süre : 24 Ders Saati

A. Ünitenin Amacı
Bu ünitede, reaksiyona giren maddelerin ve ürünlerin derişimlerinin zamanla değişimi
irdelenerek anlık ve ortalama hız değerlerinin ayrımı, reaksiyon hızının bağlı olduğu
etkenlerle birlikte tek ve çok basamaklı reaksiyonlarda hızın belirlenmesi işlenmektedir.
Ayrıca kimyasal reaksiyonlarda denge ifadesinin türetilmesi, denge sabitlerinin sıcaklıkla
ilişkisi, kimyasal dengeyi etkileyen değişkenler irdelenerek, bunların ürün verimine etkisi
tartışılacaktır.

B. Ünitede Önerilen Konu Başlıkları

1. Reaksiyon hızı
2. Reaksiyon hızının bağlı olduğu etkenler
3. Kimyasal reaksiyonlardaki denge
4. Kimyasal dengeyi etkileyen değişkenler
5. Kimyasal tepkimelerde ürün verimi

C. Ünitenin Kavram Listesi

• Reaksiyon hızı
• Tek basamaklı reaksiyonlar
• Çok basamaklı reaksiyonlar
• Reaksiyon mertebesi
• Molekülerite
• Aktifleşme enerjisi
• Aktifleşmiş kompleks
• Katalizör
• Đnhibitör
• Osilasyonlu reaksiyonlar
• Briggs-Rauscher reaksiyonu
• Tersinir tepkime
• Kimyasal denge
• Denge sabiti
• Le Chatelier (Lö Şatölye) ilkesi
• % Verim

31
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

2. ÜĐTE: REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
[!] 1.1-1.3 Tepkime hızı, birim zamandaki
konsantrasyon değişimi şeklinde tanımlanıp
derişim- zaman eğrilerinden yararlanılarak,
ortalama hız için,
r ort = -∆∆c(giren) /∆
∆t = ∆c(ürün) /∆
∆t
ve anlık hız için,
REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

r (t) = -dc(giren) /dt = dc(ürün) /dt

↸ H2(g)+ I2(g) → 2HI(g) gibi kapalı kapta ve gaz fazında gerçekleşen
eşitlikleri verilir. Ayrıca,
bir tepkimenin başlangıç anından itibaren, tepkimeye giren maddelerin
1. Reaksiyon hızı kavramı ile ilgili olarak 3H2(g) + N2(g) →2NH3(g)
derişimlerinin zamanla nasıl değişeceği irdelenir. Birim zamanda
öğrenciler; gibi bir tepkimede, farklı türler cinsinden yazılan
tepkimeye girecek molekül sayısının nelere bağlı olduğu tartışılarak
reaksiyon hızlarının sayısal değerlerinin eşit
1.1. “Reaksiyonun hızı” kavramını girenlerin ve ürünün saniyedeki derişim değişimi, “reaksiyon hızı”
çıkması bakımından,
derişim ve zaman temelinde olarak adlandırılır. Girenlerin ve ürünlerin derişimlerinin zamana karşı
r = -dc(H2) /3dt = -dc(2) /dt = dc(H3) /2dt
tanımlar. grafiklerinden, reaksiyon hızının zamanla değiştiği sonucuna gidilerek
eşitliklerinin mantığı irdelenmelidir.
anlık hız ve ortalama hız tanımlanır. Belli reaksiyonlara ait
1.2. Reaksiyona giren maddelerin ve konsantrasyon- zaman verilerinden, farklı zaman aralıkları için
ürünlerin derişimlerinin zamanla ortalama hız hesapları yapılır. Ortalama hızın zamanla azaldığı hesap
değişimini irdeler. sonuçları ile doğrulanır (1.1- 1.3). [!] 1.3 Ortalama tepkime hızı hesabı için, muhtelif
tepkimelere ait konsantrasyon- zaman verileri
1.3. Reaksiyon hızının anlık değeri ile değerlendirilir.
ortalama değerini ayırt eder. ↸ Doğal gazın (başlıca CH4) yanması, nötürleşme, oto hava
yastıklarındaki azotürlerin bozunması gibi hızlı ve demirin paslanması
1.4. Hızlı ve yavaş reaksiyonlara örnekler gibi yavaş tepkime örneklerinin hızları karşılaştırılır (1.4).
 1.3 Anlık hız tanımlanırken, matematik
verir. derslerinde henüz işlenmemiş olan türev ve
diferansiyel kavramları kullanılmayacak, “çok
küçük bir zaman aralığı için tanımlanan hız”
ifadesi, konsantrasyon-zaman grafiğindeki t yatay
konumuna denk gelen grafik noktasındaki teğet ile
ilişkilendirilecektir.

[!]1.4 Patlama, yanma ve nötürleşme türünden

hızlı; paslanma, polimerleşme ve hidroliz gibi yavaş
reaksiyonlar için örnekler verilir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

32
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

2. ÜĐTE: REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

ÜĐTE KAZAIMLAR KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK ÖREKLERĐ AÇIKLAMALAR
↸ 2NO2(g) → N2O4(g) gibi bir gaz fazı tepkimesi için Hız= k [NO2]2, H2(g) + I2(g) → 2HI(g)
 2.1 Tepkime mertebelerinin ve hız
tepkimesi için de, Hız=k [H2] [I2] ifadelerinin ortak olan yönleri irdelenir. Tepkimeye giren ifadelerinin denel yoldan belirlenmesi
türlerin derişiminin tepkime hızını nasıl etkileyeceğine ilişkin sözlü bir kural ifadesinin amaçlı problemler, gerçek reaksiyonlar
nasıl yazılabileceği tartışılır. kullanılarak düzenlenir; X, Y, Z gibi sanal
2. Reaksiyon hızının bağlı Tepkime boyunca derişimi sabit kalan katı ve sıvı maddelerin tepkimelerine örnekler türlerin yer aldığı sanal tepkimelerle
olduğu etkenler ile ilgili verilir. Bu tepkimelerde sabit olan derişimin hız ifadesinde yer alıp almayacağı, problem düzenlenmemelidir..
REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

olarak öğrenciler; yönlendirilmiş bir tartışma ile sorgulanır. Yazılan hız ifadelerinde k sabitinin birimi [!] 2.1 Deneysel verilerden reaksiyon
belirlenir (2.1). mertebesi belirlendikten sonra, k sabitinin
↸ 2NO(g) + Br2(g) → 2NOBr(g) tepkimesinin ara basamakları, bağıl hızlarıyla birlikte büyüklüğü bulunur ve birimi irdelenir.
2.1. Tek basamaklı verilip hız belirleyici basamağın hangisi olacağı tartışılır. Yan yana dizilmiş insanların
reaksiyonlarda hızı, [!] 2.2 Derişimlerin artmasının hız sabitini
elden ele tuğla taşıması gibi bir benzetim kullanılarak hız belirleyici basamak fikri değiştirmeyeceği, bu nedenle derişim artışı
girenlerin derişimleri içselleştirilir.
cinsinden ifade eder. ile sağlanan hızdaki artışın sınırlı olduğu,
Toplam tepkime denklemleri üzerinden “molekülerite”, hız belirleyici basamak hızın büyüklüğünde başlıca etkin
2.2. Çok basamaklı üzerinden de “reaksiyon mertebesi” kavramlarının anlamları irdelenerek bu iki kavram değişkenin k hız sabiti olduğu vurgusu
tepkimelerde hız arasındaki fark tartışılır. Reaksiyon mertebesi ile moleküleritenin aynı olup olmadığını tekrarlanarak belirtilir. Derişim ile hız
belirleyici basamağı seçer. ortaya koymak için deneysel verilerek kullanılarak uygulamalar yapılır (2.2; 2.3). artışının büyüklüğünün kavranması için,
2.3. Reaksiyon mertebesi ve ↸ Gaz çıkışı veya renk değişimi temelli bir tepkime kullanılarak sıcaklık-reaksiyon hızı
2NO2(g) → N2O4(g) ve
molekülerite kavramlarını ilişkisi deneysel olarak gözlemlenir. Đki tür arasında bir tepkime olması için esnek olmayan
H2(g) + I2(g) → 2HI(g)
ayırt eder. (yüksek enerjili) bir çarpışma gerektiği varsayımından çıkılarak etkin çarpışmalarla
Tepkimelerine ilişkin hız ve derişim
sıcaklık arasındaki ilişki tartışılır. Esnek olmayan bir çarpışmanın sonucunda oluşan kısa
2.4. Reaksiyon sıcaklığının hızı ölçümlerini içeren bir tablo verilerek
ömürlü tür, “aktiflenmiş kompleks” olarak adlandırılır. Giren maddelerin ve ürünlerin
nasıl ve neden etkilediğini karşılaştırma yapılır.
toplam potansiyel enerjilerini, aktiflenmiş kompleksin potansiyel enerjisi ile
açıklar. [!] 2.3 Hız sabiti ve sıcaklık arasındaki
karşılaştırmada kullanılan potansiyel enerji değişim grafikleri çizilip sıcaklığın moleküler
2.5. Aktifleşme enerjisini (Ea) düzeydeki anlamı ve hıza etkisi, bu grafik üzerinden açıklanır. ilişkinin kavranmasını kolaylaştırmak için
girenlerin ve ürünlerin bilinen bir reaksiyon sisteminin k ve T
Bir denge reaksiyonu örnek alınarak, r = k.Cn ile verilen genel hız denkleminde, hangi değerlerini içeren bir tablo verilir.
potansiyel (iç) enerjileri ile
terimin sıcaklıktan etkileniyor olabileceği tartışılır. Her reaksiyon için k parametresinin ??? 2.4-2.5 Aktivasyon enerjisinin
ilişkilendirir.
sıcaklık arttıkça büyüdüğü sonucuna götürecek yönlendirilmiş bir tartışma yapılır. Tersinir tanımlanmasında kullanılan potansiyel
tepkimelerde ileri ve geri reaksiyonların Ea değerleri grafik üzerinde gösterilir. Her iki enerji- reaksiyon koordinatı grafiğindeki
yöndeki reaksiyonların hızı ile Ea değerleri arasındaki ilişkisi tartışılır. reaksiyon koordinatı kavramına, sayısal
EK-2.1’de verilene benzer tepkimeler üzerinden, reaksiyon hızı ile aktifleşme enerjisi olarak ifade edilebilir bir anlam verilmezse
arasında ilişki kurulur. bir kavram kargaşası doğabilir. Bu grafiğin
Tepkime hızının yeterince büyük olması gereğinin önem kazandığı, NH3 ve SO3 üretimi çarpışan iki molekül için çizildiği
gibi endüstriyel açıdan önemli reaksiyon örnekleri alınarak bu reaksiyonların neden varsayılarak yatay ekseni zaman kabul
yüksek sıcaklıklarda gerçekleştirildiği sorgulanır (2.4; 2.5). etmek, bu kargaşayı önleyebilir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

33
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

2. ÜĐTE: REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ

 2.6 Katalizörlerin sınıflandırılması homojen

(reaksiyondaki maddelerle aynı fazda bulunan) ve
↸ Katalizörlerin genel tanımı “reaksiyon hızını değiştiren, ancak reaksiyon heterojen (farklı fazda bulunan) olarak yapılır.
REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

sonucunda oluşan maddelerin bileşimlerini değiştirmeyen maddeler” Bununla birlikte gerçek örnekler sadece homojen
şeklinde yapılır. Pozitif ve negatif katalizörlere gerçek örnekler verilir. katalizör uygulamalarından seçilir. Heterojen kataliz
Geleneksel olarak, negatif katalizörler için “inhibitör” kavramının yaygın mekanizmasına ve “adsorbsiyon” terimlerinin
olarak kullanıldığı belirtilerek insan metabolizması ile ilgili inhibitör açıklamasına girilmemelidir.
örnekleri verilir. Biyolojik sistemlerde adı geçen enzimlerin işlevleri,
“enzimlerin, biyolojik tepkimeleri hızlandıran katalizörler” olduğu ??? 2.6 Katalizörlerin tepkimelerden değişmeden
2.6. Katalizörleri işlevleri
sonucuna götürecek şekilde, katalizörlerin işlevleri ile karşılaştırılır (2.6; çıkması, hiç tepkimeye girmeme anlamında yanlış
üzerinden tanımlar ve
2.7). yorumlanabilir ki, uygun örneklerle bu yanılgı
sınıflandırır.
↸ Homojen fazda katalizlenen bir reaksiyon örneği üzerinde mekanizma önlenmelidir.
2.7. Katalizörlerin etki yazılarak katalizör derişimi arttıkça reaksiyon hızının artacağı sonucuna
mekanizmasını aktivasyon
götürecek bir irdeleme yapılır. Bu amaçla, 2SO2(g) + O2(g) → 2SO3(g) [!] 2.6 Pozitif ve negatif katalizörlere gerçek
enerjisi ile ilişkilendirir.
tepkimesinde azot oksitlerinin katalizörlüğü örnek alınabilir. Sulu ortamda örnekler verilmelidir. Ayrıca biyolojik katalizörleri
2.8. Homojen ve heterojen faz kullanılan bir homojen faz katalizörünün tepkime hızına etkisi ile ilgili sınıf (enzimler) konu alan bir okuma parçası verilir.
reaksiyonlarını hızlandırmak içi bir etkinlik EK-2.2’de verilmiştir.
için alınabilir önlemleri  2.6; 2.7 Lise 9. sınıf biyoloji dersi, enzimlerin
irdeler. CaCO3(k) → CaO(k) + CO2(g) gibi bir heterojen faz tepkimesinde
hızlandırma için neler yapılabileceği tartışılır. r = k.Cn bağıntısının hangi işlevleri ve adlandırılışı konusu ile ilişki kurulur.
hâllerde r=k şekline indirgenebileceği, k ve C büyüklüklerinin nasıl
değiştirilebileceği irdelenir. Heterojen faz reaksiyonlarında, k büyüklüğünün [!] 2.8 Bazı özel reaksiyonlarda ürün, yeni bir
tane boyutu (derişimi sabit fazın yüzey alanı) ile ilişkisi sorgulanır. Tane reaksiyonu katalizleyebildiği için, birbiriyle yarışan
boyutunun heterojen faz tepkime hızına etkisini gözlemlemek için, levha ve iki reaksiyonun ardışık gerçekleştiği “osilasyonlu
talaş hâlinde alüminyumun seyreltik HCl çözeltisi ile tepkimesinde deneysel reaksiyonlar” gözlenebilir. Briggs-Rauscher
gaz çıkış hızları karşılaştırılır (2.8). reaksiyonu buna tipik bir örnektir. Bu reaksiyon,
kimya alanına yönelmeyi teşvik edebilir ilginç bir
örnek olarak sınıfta gösteri deneyi hâlinde yapılabilir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Diğer Derslerle Đlişkilendirme ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

34
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

2. ÜĐTE: REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ
[!] 3.1 Her reaksiyon için ileri ve geri reaksiyonların var olduğu, bu
↸ Bazı kimyasal reaksiyonlarda reaksiyona giren maddelerin bakımdan %100 tamamlanmanın teorik bakımdan mümkün olmadığı,
3. Kimyasal (reaktanlar) tamamen ürünlere dönüşmediği gerçek örnekler ile ancak pratikte giren derişimlerinin ölçülemeyecek kadar az kaldığı
reaksiyonlardaki denge gösterilir. Böyle reaksiyon dengelerinde, girenler ve ürünlerden hallerde tepkimenin “tamamlanmış” varsayıldığı belirtilir.
ile ilgili olarak ölçülebilir miktarlarda bulunduğu belirtilir. Dengenin statik mi, Böyle reaksiyonların tek yönlü ok (→) ile ( )
öğrenciler; dinamik mi olduğu irdelendikten sonra her iki yöndeki hız ifadeleri gösterilmesinde bir sakınca bulunmadığı, çift yönlü ok kullanmanın
REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

yazılıp denge sabiti bağıntısı türetilir: olası yanlışlıkları önleyeceği ve daha doğru olacağı için tercih
Đleri reaksiyon hızı = geri reaksiyon hızı edilmesi gerektiği vurgulanır.
3.1. Tersinir tepkimelerde
hız ifadeleri k1 [A][B] = k2 [C][D] şeklinde gösterilerek; k1/k2 = [C][D]/ [A][B] [!] 3.1 Girenlerin ve ürünlerin moleküleritelerinin farklı olduğu
=Kdenge denge sabiti elde edilir (3.1). hâllerde, KC denge sabitinin bir birimi olması gerektiği aşikârdır.
üzerinden denge
ifadesini türetir. Ancak, 1 mol/L’lik derişimi standart olarak alıp diğer derişimleri
onun katları gibi düşünerek KC denge sabitinin birimsiz olacağı
3.2. Gaz reaksiyonları ↸ Kapalı kaplarda gerçekleştirilen gaz fazı reaksiyonlarında, sonucuna varılabilir ve termodinamik hesaplamalarda “ln KC” gibi
için derişimler ve gazların derişimleri ile kısmî basınçları arasındaki ilişki irdelenir. terimlerin kullanıldığı hatırlanırsa, Kc’nin birimsiz olmasının
kısmî basınçlar Derişimlerin kısmî basınçlarla orantılı olması gerçeğinden hareketle, zorunluluğu da anlaşılabilir.
cinsinden denge denge ifadesi basınçlar cinsinden türetilir. Örneğin,
[!]
 3.2-3.4 Denge sabiti sadece molar derişim ve kısmî
ifadelerini basınçlar ile ifade edilecektir. “Aktivite” kavramına girilmeyecektir.
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) ve
karşılaştırır.
[!] 3.4 Heterojen denge reaksiyonlarına,
3.3. Denge sabitlerinin H2(g) + I2(g) 2HI(g)
sıcaklıkla ilişkisini tepkimelerinde basınçlar cinsinden denge sabitleri (Kp) ile derişimler
CaCO3(k) CaO(k) + CO2 (g)
irdeler. cinsinden denge sabitleri (KC) arasındaki ilişkide RT teriminin hangi
durumlarda hesaba katılacağı irdelenir (3.2; 3.3). CuSO4⋅ 5H2O (k) CuSO4 ⋅ 3 H2O(k) + 2 H2O(g)
3.4. Heterojen ve gibi örnekler verilebilir. Bu örnekler için denge sabitleri;
homojen faz ↸ Saf katıların ve saf sıvıların yer aldığı kimyasal denge KC = [CO2] ; Kp = PCO ve
2

tepkimeleri için örneklerinde genel denge ifadesindeki saf maddelere ait derişimlerin, K'C = [H2O]2 ; K'p = P2H O şeklinde yazılabilir.
2

denge ifadelerini sabit sıcaklıkta değişip değişmeyeceği irdelenir. Sabit olan derişim
 3.5 Denge hesaplarında kısmî basınçlar kullanılmayacaktır.
yazar. değerleri denge sabitine katılarak yeni denge ifadesi tartışılır. Böyle
 3.5 Denge hesaplamalarında tepkimeler ve veriler, üçüncü ve
ifadelerde saf maddelerin derişimleri yerine ne yazmak gerektiği daha yüksek mertebe denklemleri gerektirmeyecek şekilde seçilecek,
3.5. Denge eşitliklerini irdelenir (3.4).
kullanarak kök bulma işlemlerinde ihmal ve yaklaştırma gerektirmeyen verilerle
hesaplamalar yapar. ↸ Denkleştirilmiş denklemde girenlerin ve ürünlerin toplam molekül çalışılacaktır.
sayıları ayrı ayrı 2’yi aşmayacak şekilde seçilmiş örnek denge ??? 3.4 Denge ifadelerinde saf katıların ve sıvıların derişimleri
tepkimelerinde, denge sabiti kullanılarak, verilen derişimler yerine “1” yazılması, bu maddelerin derişimlerinin 1 birim olduğu
kullanılıp bilinmeyen derişimler hesaplanır. Gerçek örnekler yanılgısına yol açabilir. Gerçekte her saf maddenin derişimi 1’den
seçilerek derişimlere göre yazılan denge sabiti eşitliklerinin farklı fakat sabittir ve sabit olan bu değerler, denge sabitine katılarak
kullanıldığı sayısal örnekler yapılır (3.5). ifade basitleştirilmiştir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

35
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

2. ÜĐTE: REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ
↸ Denge hâlindeki bir sistemi etkileyebilir (dengeyi bozabilir) dış etmenlerin [!] 4.1 Suyun erimesi, buharın yoğuşması gibi basit dengeler
neler olabileceği tartışmaya açılır. Bu tartışma sırasında, dengeye etki edecek üzerinde, sıcaklık ve basınç değişimlerine sistemin tepkisi
4. Kimyasal dengeyi faktörün, denge ifadesindeki büyüklüklerden herhangi birini veya daha fazlasını irdelenerek Le Chatelier ilkesinin fiziksel dengelere de
etkileyen değiştiren faktör olması gerektiği sonucuna gidilir. Denge ifadesindeki uygulanabildiği vurgulanır.
değişkenler ile ilgili derişimlerin, madde ilavesi/uzaklaştırılması ve basınç/hacim değişimi ile, K
 4.2 Derişimlerdeki değişmenin denge hâlindeki sisteme
olarak öğrenciler; sabitinin ise sıcaklık ile değişebileceği vurgulanır. Bu etmenlerin etkilerini etkisi tartışılırken, ekleme anındaki Q değeri hesaplanıp KC ile
REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

karşılamak üzere sistemin tepkisini özetleyen Le Chatelier ilkesi ifade edilir (4.1). karşılaştırılacak ve buradan dengenin kayış yönü irdelenecek,
↸ Gerçek gaz tepkimesi örnekleri üzerinde, girenlerin ve ürünlerin derişimlerinin ancak yeni kurulan dengedeki derişimlerin hesabına
4.1. Le Chatelier (Lö artması veya eksilmesi hâlinde, derişimler cinsinden yazılmış denge ifadesindeki girilmeyecektir.
Şatölye) ilkesini kesrin değerinin (Q) nasıl değişeceği tartışılır. Q < KC ve Q > KC hâllerinde
 4.3-4.4 Sıcaklığın ve basıncın dengeye etkisi nitel
ifade eder. dengenin kurulması için sistemin hangi yönde net tepkime vereceği (tepkimenin anlamda irdelenecektir.
4.2. Derişimlerdeki hangi yöne kayacağı) sorgulanır. EK-2.3’de verilene benzer örnek renk değişim ??? 4.3 Sıcaklık artışının ekzotermik ve endotermik
değişimlerin tepkimelerine ait denge ifadelerinde, seyrelmenin ve tek tek madde tepkimelere denge etkisi zıt yönlerde iken, her iki yöndeki
dengedeki derişimlerindeki değişmenin dengeye etkisi gözlemlenir ve yorumlanır (4.2). tepkime hızlarına etkisi artma yönünde olup artış oranları
tepkimelere etkisini ↸ Isı değişimlerinin yer aldığı denge ifadelerinde sisteme ısı verilmesi veya farklıdır. Denge sabiti hız sabitlerinin oranı olduğu için, her iki
denge ifadeleri sistemden ısı alınması hâlinde dengenin hangi yöne kayacağı, Le Chatelier ilkesi hız arttığı hâlde, örneğin ekzotermik bir tepkimede, denge
üzerinden tartışır. temelinde irdelenir. Isı vermenin sıcaklık yükselmesi, ısı almanın sıcaklık sabiti küçülür.
düşmesi anlamına geldiği vurgulandıktan sonra sıcaklığın, denge ifadesindeki Sıcaklık yükselmesi/alçalması sonucu ekzotermik ve
4.3. Sıcaklığın dengeye
terimlerden hangisini değiştirdiği tartışılır. Endotermik ve ekzotermik endotermik tepkimelerde hız ve denge irdelemelerinin aynı
etkisini reaksiyon
tepkimelerde sıcaklık ile KC sabiti arasındaki nitel ilişki irdelenir. sonuca götüreceği yanılgısı, örnek tepkimeler üzerinden
entalpisini
kullanarak açıklar. Örneğin, alıştırmalar yapılarak giderilmelidir.
??? 4.5 Katalizörün her iki yöndeki tepkime hızını aynı
4.4. Gaz reaksiyonlarında N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g) + 91,5 kJ reaksiyonunda ısı miktarı bir denge
oranlarda artırması nedeniyle, hız sabitleri oranı değişmez.
kısmî basınçların ve bileşeni gibi kabul edilerek Le Chatelier ilkesi temelinde irdeleme yapılabilir
Dolayısıyla denge sabiti, sıcaklık sabit kaldığı sürece
toplam basıncın (4.3).
değişmez. “Hız sabiti değiştiğine göre denge sabiti de
dengeye etkisini ↸ Amonyak sentezi gibi gaz tepkimelerinde gazların kısmî basınçlarının kaç değişebilir” yanılgısı, sözü geçen oranın sabit kalabileceği
yorumlar. türlü değişebileceği tartışılır. Gaz ekleme/uzaklaştırma ve hacim değiştirme düşünülmediği için ortaya çıkar ve bu yanılgı düzeltilmelidir.
4.5. Katalizörlerin denge süreçleri sonunda gaz kısmî basınçlarının, derişimlerinin ve sonuçta dengenin ??? 4.1-4.5 Le Chatelier ilkesi, dengedeki sistemlerin her dış
üzerine etkisini nasıl etkileneceği sorgulanır. Toplam basınç değiştiği hâlde tepkimede yer alan etkiye bir tepki vereceği şeklinde yanlış yorumlanabilir.
tartışır. gazların kısmî basınçlarının değişmediği durumlara örnekler verilir. Çeşitli gaz Örneğin, sabit sıcaklıkta ve kapalı bir kapta bir gaz fazı
reaksiyonlarının, Le Chatelier ilkesi kullanılarak muhtelif dış etkilere tepkisi reaksiyonuna ait dengenin, ortama asal gaz basılarak
anlamında örnekler alınarak nitel denge kayması irdelemeleri yapılır (4.4). bozulacağı yanılgısı çok yaygındır. “Denge hâlindeki
↸ Katalizörlerin dengeyi, dolayısı ile dengede yer alan bileşen miktarlarını sistemler, sadece denge ifadesini etkileyen etkenlere cevap
değiştirmediğini, sadece dengeye ulaşma süresini azalttığını gösterir örnekler verir.” genellemesi vurgulanıp örneklenerek bu yanılgı
incelenir (4.5). giderilebilir.
↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik ???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı
: Sınırlamalar

36
 Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

2. ÜĐTE: REAKSĐYO HIZLARI VE KĐMYASAL DEGE

KOUU ĐŞLEĐŞ DERĐLĐĞĐ/ ETKĐLĐK
ÜĐTE KAZAIMLAR AÇIKLAMALAR
ÖREKLERĐ

5.1; 5.2 Verim hesapları yapılırken kimya 10. sınıf 1.
REAKSĐYO HIZLARI VE

5. Kimyasal tepkimelerde ürün ünitede işlenen mol ve mol kütlesi kavramları hatırlatılır.
verimi ile ilgili olarak
KĐMYASAL DEGE

öğrenciler;
5.1. Tepkimelerde girenlerin ürüne
dönüşümünün tam olmayışının
nedenlerini sorgular.
5.2. Tepkime denklemleri temelinde
% verim hesapları yapar.
↸ Aynı şartlarda iki reaksiyonun birbiriyle yarıştığı ve denge tepkimesi
olduğu için tamamlanmayan kimyasal olay örnekleri incelenir ve bu
örneklerde ürün veriminin anlamı irdelendikten sonra, % 100 verime neden
ulaşılamayacağı sorgulanır.
Çeşitli endüstriyel ürünlerin elde ediliş verimleri ile ilgili problemler
çözülür. Verimin %100 olmayışının ürün maliyetlerine yansıması tartışılır
(5.1; 5.2).
??? 5.1 Reaksiyon verimlerinin %100’den düşük
olmasını sadece denge kavramıyla ilişkilendirme yaygın
bir yanılgıdır. Birden çok reaksiyonun birbiriyle
yarışması ve birden çok ürünün oluşması olasılığı,
örnekler üzerinden işlenmelidir.

 5.2 Verim hesaplamalarında molarite ve çözelti
hacmi gerektiren problemler burada ele alınmayacak,
“Çözeltilerde Denge” konusuna ertelenecektir.

↸: Sınıf-Okul Đçi Etkinlik
: Ders Đçi Đlişkilendirme ???: Kavram Yanılgısı
: Sınırlamalar

37
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

D. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Örnekleri

Örnek Değerlendirme :1
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.1; 1.2

Yaygın bir şeker olan sakkaroz (C12H22O11) seyreltik asit çözeltileri ile reaksiyona
girerek yine basit şekerler olan glikoz ve fruktoza dönüşür. Her iki şekerin formülü de
C6H12O6’dır. Ancak molekül yapıları farklıdır. Söz konusu bu reaksiyon;

H+
C12H22O11(aq) + H2O(s) → C6H12O6(aq) + C6H12O6(aq)

olarak veriliyor. Bu reaksiyonun hızı 23°C’da ve 0,5 M HCl’de incelenmiş ve tabloda verilen
zaman- derişim değerleri elde edilmiştir. Sakkarozun derişimine bağlı olarak;
a) Her ölçüm aralığı için reaksiyonun ortalama hız değerlerini
b) Sakkaroz’un (C12H22O11 ) derişimine bağlı olarak reaksiyon mertebesini bulup tabloya
yazınız.

ZAMA (dakika) [C12H22O11] (M) ORTALAMA HIZ REAKSĐYO

DEĞERĐ MERTEBESĐ
0 0,316
39 0,274
80 0,238
140 0,190
210 0,146

38
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

Örnek Değerlendirme :2
Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1; 3.2; 3.5; 4.3; 4.4

1. Belli bir sıcaklıkta bir reaksiyon kabında 2,00 mol H2(g) ve 2,00 mol I2(g) etkileştirildiğinde
dengede 3,50 mol HI meydana geliyor. Bu bilgileri kullanarak,
H2(g) + I2(g) → 2HI(g)
reaksiyonu için K, denge sabitini hesaplayınız.

2. N2O4(g) 2NO2(g)
reaksiyonu için 25 °C’da denge sabiti, 6,0 x 10-3 olduğuna göre;
NO2(g) 1/2 N2O4(g) reaksiyonu için denge sabitini bulunuz.

3. 25 °C’da,
2HI(g) H2(g) + I2(g)
reaksiyonu için denge sabiti, K= 85 ve denge karışımındaki derişimler;
[HI] = 1,6 x 10-2 mol/ L
[H2] = 1,2 x 10-1 mol/L olarak verildiğine göre, dengede [I2] nedir?

4. 273 °C’da gerçekleşen

2NO(g) + Br2(g) → 2NOBr(g)
reaksiyonu için NO ve bromun farklı derişimleri ile 4 ayrı deney yapılmıştır. Deneylerde
elde edilen veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Deney [O] (M) [Br2] (M) OBr’nin oluşum

hızı (M/s)
1 0,10 0,10 12
2 0,10 0,20 24
3 0,20 0,10 48
4 0,30 0,10 108

Bu verileri kullanarak;
a) Reaksiyonun hız denklemini bulunuz.
b) k, hız sabitinin değerini hesaplayınız.
c) NOBr’nin oluşum hızı ile Br2’un tüketim hızı arasındaki ilişkiyi irdeleyiniz.
d) [NO] = 0,15 M ve [Br2] = 0, 25 M alınırsa NOBr’nin oluşum hızı ne olur?
e) [NO] = 0,075 M ve [Br2] = 0,185 M alınırsa Br2’un tüketim hızı ne olur?

5. H2(g) +Cl2(g) 2HCl(g) + enerji

Reaksiyonu için;
a) Sıcaklık azaltıldığında reaksiyona girenler ve ürün derişimi nasıl değişir? Tartışınız.
b) Basınç azaltıldığında denge nasıl etkilenir? Tartışınız.

39
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

EK-2.1

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.4; 2.5

AKTĐVASYO EERJĐSĐ

Amaç :

Bir tepkimenin başlaması için bir eşik enerjisinin aşılması gerektiği ve istemli de olsa bazı
reaksiyonların oda sıcaklığında kendiliğinden neden gerçekleşmediği tartışılacaktır.
Đstemlilik ile reaksiyon hızı arasındaki ilişki, bu örnek tepkimenin potansiyel enerji diyagramı
üzerinde irdelenecektir.

Araç-Gereç

1. 2 cm x 20 cm deney tüpü; 1 adet

2. Destek çubuğu; 1 adet
3. Đkili bağlama parçası; 1 adet
4. Bunzen kıskacı; 1 adet
5. Bunzen beki (veya başka bir ısıtıcı kaynak); 1 adet
6. Amonyum dikromat [(NH4)2Cr2O7]; 5 g

Deneyin Yapılışı

• Birkaç gram katı amonyum dikromat konmuş bir tüp bir destek çubuğu vasıtasıyla
yatay ile 15-20o’lik bir açı yapacak şekilde sabitlenir.
• Bek alevi, tüpteki bileşiğin üst bölgesine yaklaştırılarak ısıtılır.
• Bu bölgede kırmızı dikromat bileşiği yeşile dönmeye başlayınca alev çekilir.
• Şiddetli bir alevlenme başlar ve tüpün dip kısmına doğru ilerleyerek tüm kütlenin
kimyasal reaksiyona girmesini sağlar.
• Reaksiyon sonucunda hacimli yeşil bir kütle oluşur.

(NH4)2Cr2O7 (k) → N2(g) + Cr2O3(k) + 4 H2O(g) ∆H= − 315 kJ/mol

Kırmızı Yeşil

ot: Rengin tamamen zeytin yeşiline dönmesi reaksiyonun tamamlandığını gösterir.

40
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

Değerlendirme:

Đncelenen tepkimeye ilişkin aktifleşme enerjisini ve reaksiyon entalpisini, aşağıdaki grafik

üzerinde irdeleyiniz.

41
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

EK-2.2

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.8

HOMOJE FAZ KATALĐZÖRLERĐ

Amaç :

Bir homojen katalizörün tepkimeyi hızlandırmasını gözlemlemek; hız değişiminin katalizör

konsantrasyonu ile değişip değişmediğini belirlemek.

Đlke :

Asidik ortamda H2O2 ile I− iyonu arasındaki I2 oluşum tepkimesi, nişasta ile I2’un oluşturduğu
renklenmeden yararlanılarak görünürleştirilir.

H2O2 + 2I− + 2 H+ I2 + 2 H2O

Bu tepkimenin gerçekleştiği ortama Fe2+ iyonu eklenirse, yukarıdaki tepkimeden daha hızlı
yürüyen iki basamaklı bir seri tepkime hakim olur.

2 Fe2+ + H2O2 + 2 H+ 2 Fe3+ + 2 H2O

2 Fe3+ + 2 I− 2 Fe2+ + I2

Bu tepkimeler taraf tarafa toplanırsa ilk tepkime denkleminin aynısı ele geçer. Başka bir
deyişle Fe2+ iyonu, tepkime sonunda değişmeden kalmakta, yani bir katalizör rolü
üstlenmektedir.

ot: Nişasta çözeltisi, mikroorganizma üremesine çok elverişli olduğu için birkaç gün içinde
bozunup kullanılmaz hâle gelir. En iyisi deneyden hemen önce taze hazırlamak ve o gün
kullanmaktır.
Suda çözünmüş nişasta, bu tepkimede yer almamakla birlikte, açığa çıkan iyot ile mavi renkli
bir kompleks oluşturduğu için, gözlemi kolaylaştırıcı olarak gereklidir. Tepkimeye girmemiş
olsa bile, oluşan renk şiddeti nişasta derişimine bağlı olduğu için, her ortama aynı hacimde
nişasta çözeltisi koymak önemlidir. Kullanılan nişastanın kaynağına bağlı olarak, oluşan renk,
mavi-kahverengi arasında değişebilir.

42
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

Araç-Gereç:

1. Deney tüpü; büyük boy, 2 adet

2. Beherglas; 150 mL’lik, 3 adet
3. Dereceli silindir; 100 mL’lik, 1 adet
4. Pipet; taksimatlı; 10 mL’lik, 1 adet
5. Damlalık
6. KI çözeltisi; yaklaşık %5 lik; 50 mL
7. H2O2 çözeltisi; yaklaşık %1 lik; 50 mL
8. FeSO4 çözeltisi; yaklaşık 0,01 M; 25 mL (deney öncesinde hazırlanmalı)
9. Nişasta çözeltisi; taze hazırlanmış; 20 mL
10. H2SO4 çözeltisi; yaklaşık 0,01 M; 50 mL

Deneyin Yapılışı:

• Su ile 4/5 oranında doldurulmuş 150 mL’lik iki beherin her birine, eşit hacimlerde
olmak kaydıyla, 2-3 mL KI çözeltisi konulur.
• Karışım 1’er mL seyreltik sülfürik asit ile asitlendirilir.
• Bu karışımlara, eşit hacimlerde, 2,0 mL taze hazırlanmış nişasta çözeltisi ilave edilir.
• Her iki karışıma 2,0 mL seyreltik H2O2 çözeltisi konup karıştırıldıktan hemen sonra
beherlerden birine 1-2 damla FeSO4 çözeltisi eklenir.
• Renk oluşumunun hangi beherde daha erken gerçekleştiği gözlemlenip kaydedilir.
• Bu gözlem bittikten sonra, beherlere farklı hacimlerde FeSO4 eklemek kaydıyla, deney
tekrarlanır; Fe2+ derişiminin tepkime hızını nasıl etkilediği tartışılır.

43
Kimya Dersi 11.Sınıf Öğretim Programı

EK-2.3

Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.2

KĐMYASAL DEGE

Amaç :

Denge reaksiyonlarında girenlerin ve ürünlerin konsantrasyonlarının denge üzerine etkisinin

tartışılacak ve

Fe3+ + SCN− FeSCN2+

tepkimesine ilişkin,

[FeSCN2+]
[Fe3+].[SCN-]

eşitliği temelinde seyrelmenin denge üzerine etkisi sayısal örneklerle açıklanacaktır.

Araç-Gereç:

1. Deney tüpü; büyük boy, 3 adet

2. Beher; 400 mL’lik, 1 adet
3. Dereceli silindir; 100 mL’lik, 1 adet
4. NH4SCN çözeltisi; yaklaşık 0,3 M, 50 mL
5. FeCl3 çözeltisi; yaklaşık 0,1 M, 50 mL
6. HCl çözeltisi; yaklaşık 0,05 M

Deneyin Yapılışı

• 5 mL demir (III) klorür çözeltisi ile 5 mL amonyum tiyosiyanat çözeltisi deney tüpüne
konup üzerine 1-2 mL seyreltik hidroklorik asit katılır. Koyu kırmızı renkte demir
(III) tiyosiyanat meydana gelir.
• Deney tüpündeki reaksiyon karışımı 400 mL’lik bir beher içine dökülüp koyu kırmızı
renk soğan kabuğu rengine dönüşünceye kadar su ile seyreltilir.
• Renk değişiminin sebebi tartışılır.
• Daha sonra iki deney tüpünün her birine bu seyreltik çözeltiden 5‘er mL kadar alınır.
• Tüplerden birine NH4SCN diğerine FeCl3 çözeltisi katılır.
• Her iki tüpteki renk değişimi gözlemlenip karşılaştırılır ve sonuç yorumlanır.

44