T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2786 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1744

ELEKTRK ENERJS LETM VE DAITIMI

Yazarlar Do.Dr. Metin KUL (nite 1)

Yrd.Do.Dr. Ylmaz UYAROLU (nite 2, 3)

Do.Dr. Saffet AYASUN (nite 4) Yrd.Do.Dr. Fahri VATANSEVER (nite 5) Do.Dr. Ula EMNOLU (nite 6) Yrd.Do.Dr. Nazm MAL (nite 7)

Editr Do.Dr. Sleyman DEMR

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Hasan alkan retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Seil Banar r.Gr.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Grafiker Glah Karabulut Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Elektrik Enerjisi letimi ve Datm

ISBN 978-975-06-1440-8

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

ii

indekiler
nsz .... iv

1. Elektrik Enerji Sistemlerinde Akm, Gerilim ve G 2. Elektrik Enerjisi letim ve Datm ebekeleri 3. Transformatr Merkezleri ve Donanmlar 4. Havai Hat letkenleri ve Yer Alt Kablolar 5. Direkler ve zolatrler . .. . .... .

..

2 34 58 86 118 148 172

6. Elektrik Enerjisinin Datm ve Trafo Seimi 7. Elektrik Enerjisi letimi ve Datmnda Koruma Sistemleri.

Szlk..................................................................................................................................... 197

iii

nsz
inde bulunduumuz biliim ann vazgeilmezi enerjidir. Ev ve iyerlerimizde kullandmz enerjinin byk bir blm ise elektrik enerjisidir. Bir dmeye bastnzda veya bir fii prize soktuunuzda kolayca ulatnz elektrik enerjisinin bir an iin salanamadn varsaynz. Bu durumda ortaya kacak byk toplumsal kaosu ve travmay, retim kaybnn yarataca ekonomik darboaz tahmin etmek hi de zor deildir. Gnmzde bir toplumun gelimilik dzeyi, o toplumda kii bana den elektrik tketimi ile llmektedir. retim srelerini ve tesislerini Elektrik Enerjisi retimi dersinizde incelediiniz elektrik enerjisinin ok uzaklara ekonomik olarak iletilmesi iin yksek gerilimlere ihtiya vardr. Oysa doru akm elde etmekte kullanlan dinamo gibi reteler dk gerilime sahiptir. te yandan bu kitapta sklkla sz edeceimiz transformatrler yardmyla alternatif akm yksek gerilim deerlerine neredeyse kaypsz bir ekilde karmak mmkndr. Bu nedenle elektrik enerjisi iletim ve datm ebekelerinde elektrik enerjisinin uzak mesafelere ulatrlmasnda alternatif akm tercih edilmektedir. Alternatif akmla uzak mesafelere g iletimi doru akma gre ok daha kolay ve ekonomik olduundan gnmzde kullanlan elektrik enerjisinin %90nndan fazlas santrallerde alternatif akm olarak retilir. Modern an vazgeilmezi olan elektrik enerjisi doas gerei ok miktarda depo edilemeyen bir enerji trdr. Bu nedenle retildii anda hemen tketilmesi gerekir. Santrallerde ve dier tesislerde retilen elektrik enerjisinin kaypsz ve kolay bir yoldan konutlardaki milyonlarca tketiciye, binlerce sanayi tesisine, hastanelere ve okullara ulatrlmas elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinin en byk amalarndan biridir. Santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas amacyla kullanlan btn elektrik tesislerine elektrik ebekesi ad verilir. Elektrik enerjisinin tketim blgelerine iletilmesini salayan ebekelere iletim ebekesi, bu blgelerde datmn salayan ebekeler de datm ebekesi olarak adlandrlr. Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemi basit bir elektrik devresine benzetilebilir. Elektrik enerjisi, santralden milyonlarca aboneye ve oradan tekrar santrale dnen kapal bir devrede tanr. Elektrik enerjisinin iletimi ve datmnda yukarda bahsedilen stnlkleri nedeniyle kitabnzn ilk nitesinin alternatif akma ilikin temel kavramlar hatrlatmasnn daha uygun olaca dnlmtr. Elektrik enerjisinin kullanclara ulatrlmasnda kullanlan nakil hatlarnn omik diren, indktif ve kapasitif reaktans gibi hat sabiteleri bulunmaktadr. Anlan kavramlar alternatif akm devrelerinin zelliklerini yanstan niceliklerle de yakndan ilgilidir. Bu nedenle ayn nitede sinssel bir gerilimle beslenen diren, indktr ve kondansatr ieren basit seri devrelerin davranlar da incelenmitir. Elektrik enerjisi retiminde kullanlan kaynaklar ounlukla yerleim birimlerinin dndadr. Doal olarak elektrik enerjisini reten santraller de genellikle tketim merkezlerinin ok uzanda kurulur. Herhangi bir tipteki santralde veya tesiste retilen elektrik enerjisi yksek gerilim deerlerine kartlarak iletim hatlaryla yerleim birimlerinin veya sanayi blgelerinin yaknna kadar ulatrlr. Daha sonra burada tesis edilen transformatr merkezlerinde gerilimi drlerek datlr. Tm bu aamalar gz nne alndnda elektrik enerjisinin retimi kadar, retilen enerjinin ebekeye bal milyonlarca kullancya mmkn olduunca kaypsz ve gvenli bir ekilde iletimi ve datm da en nemli srelerden biridir. Bu nedenle iletim ve datm sistemlerindeki hat kayplarnn en aza indirilmesi, elektrik enerjisi sistemlerinin verimli ekilde iletilmesi btn Dnyada olduu gibi lkemizde de gittike nem kazanmaktadr. Son yllarda sklkla gndeme gelen elektrikte kayp-kaak orannn azaltlmas kukusuz ki elektrik enerjisi tketim bedellerinin aa inmesinde nemli bir rol oynayacaktr. Elektrik enerjisi iletimi ve datmn ele alan kitabnz, elektrik enerjisinin santrallerde ve dier tesislerde retiminden hemen ardndan konutunuzun veya iyerinizin kapsna kadar tanmas srasnda yaanan sreci irdeleyecek, elektrik ebekelerini tantarak kullanlan malzeme ve donanmn zelliklerini aklayacaktr. Bu nedenle kitabnz, Elektrik Enerjisi retimi kitabnzn devam niteliindedir. Sadece Akretim Fakltesi rencilerimize deil meslek yksekokullarndaki binlerce renciye de kaynak kitap olacan dndm bu kitabn hazrlanmasnda emei geen herkese teekkr eder, rencilerimize baarlar dilerim. Editr Do.Dr. Sleyman DEMR

iv

1
Amalarmz
Faz Fark

Bu niteyi tamamladktan sonra; Alternatif akmn temel ilkelerini tanmlayabilecek, Sinssel alternatif akmn dalga biimini matematiksel olarak ifade edebilecek, AC akm ve gerilimin ortalama ve etkin deerlerini hesaplayabilecek, Diren, indktr ve kondansatrde ac akm ile gerilim arasndaki faz ilikisini fazr diyagramlar ile aklayabilecek, AC devrelerinde g kavramn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Alternatif Akm Sinssel Dalga Biimi Reaktans Empedans G

Fazr Diyagram

indekiler
Giri Akm ve Gerilim Alternatif Akmda Temel Devre Elemanlar ve Fazrler Alternatif Akmda G

Elektrik Enerji Sistemlerinde Akm, Gerilim ve G

GR
Evimizde basit oyuncaklar altrmak iin kullandmz piller, bisikletimizin aydnlatmasn iin kullandmz ve hareketini bisikletin tekerleinden alan dinamo, arabalarda ve evimizdeki bilgisayarlarn yedek g kayna olarak kullanlan akmlatr gibi doru akm kaynaklarnn rettii akm ve gerilim deerleri zaman ierisinde periyodik olarak deimez. te yandan evimizde kullandmz televizyon, amar ve bulak makinesi, aydnlatmada kullandmz lambalar alternatif akmla alr. Dier bir deyile evinizdeki prizlerden elde ettiiniz akm, alternatif akmdr. Doru akmn tersine alternatif akmda akm ve gerilim deerleri zamanla periyodik olarak ve daha ok sinssel dalga biiminde deimektedir. Alternatif akm ifade etmek iin dalga biimi, anlk ve etkin deer, genlik, dn, periyot ve frekans gibi temel kavramlar kullanlmaktadr. Alternatif akm devrelerinde diren, kondansatr ve indktr temel devre elemanlardr. Bu elemanlar kullanlarak kullanm amacna gre direnli (omik devre), bobinli (indktif devre) ve kondansatrl (kapasitif devre) devreler oluturulabilir. Temel devre elemanlar devrelerde tek olarak kullanlabildii gibi hepsinin bir arada kullanld devreler de mevcuttur. Devre elemanlar doru akmda olduu gibi alternatif akmda da seri, paralel ve kark balanabilirler. Devreden geen akm, uygulanan gerilime ve devre elemannn direncine bal olarak deiir. Temel devre elemanlar akma kar srasyla omik, indktif ve kapasitif olmak zere farkl diren gsterirler. Alternatif akmda devreye uygulanan gerilim ve devreden geen akm zamana bal olarak deiir. Dolaysyla akm ve gerilimin arpm olan g de zamana bal olarak deiecektir. Bu nitede elektrik enerjisinin iletimi ve datmnda stnlkleri nedeniyle kullanlan alternatif akma ilikin temel kavramlar, alternatif akm devrelerinin temel zellikleri, sinssel bir gerilimle beslenen diren, indktr ve kondansatr ieren basit seri devrelerin davranlar incelenecektir. Akm ve gerilim arasndaki faz ilikisini ifade etmek iin fazr diyagram olarak adlandrlan grafiksel yaplar kullanlr. Bu yaplarda akm ve gerilim gibi nicelikler fazr denilen dnen vektrlerle temsil edilir. Bu nitede alternatif akm devrelerinin davranlar incelenirken fazr diyagramlarndan yararlanlacaktr.

AKIM VE GERLM
Elektrik akm bir metal iindeki serbest elektronlarn bir srklenme hareketidir. Serbest elektronlarn maddenin atom yaps iinde kendi balarna hareketi ok yavatr. Hzlar uygulanan gerilime, tel kesitine ve telin yapld malzemeye gre deiir. Bu hzlar saniyede birka milimetreden fazla deildir. letken telin kesiti ve elektron hz zamanla deimezse serbest elektronlar hep ayn yne doru hareket ederek elektrik akmn olutururlar. Yn ve iddeti zamanla deimeyen akma doru akm (dc) denir. Bir pil, dinamo veya akmlatrn verdii akm doru akmdr. ekil 1.1de doru akmn zamana gre deiimi verilmitir. ekilden grld gibi doru akmn bykl her zaman belli bir deerde sabit kalmaktadr. Ayrca zamana gre akmn yn de deimemektedir.

ekil 1.1: Doru akmn zamanla deiimi.

Elektrik santrallerinde retilen akm alternatif akmdr. Yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deien akm alternatif akm (ac) olarak tanmlanr. ekil 1.2de alternatif akmn zamana gre deiimi gsterilmitir. Doru akmla (dc) beslenen bir devrede akmn yn ve bykl zaman iinde sabit kalrken, alternatif akmla beslenen bir devrede hem akmn yn hem de bykl periyodik olarak deiir.

ekil 1.2: Alternatif akmn zamanla deiimi.

Alternatif akmda, akm ve gerilim (voltaj) zamanla daha ok sinssel biimde deiir. Elektrik devrelerinde akmn gen, kare, dikdrtgen, testere ve trapezoidal gibi dalga biimleri de alternatif akma rnek olarak gsterilebilir.

Gerilim kavramn hatrlamanz iin Teknolojinin Bilimsel ilkeleri 2 kitabnza bakabilirsiniz. Elektrik devrelerinde iki nokta arasnda gerilim fark oluturan ve yklerin srekli olarak hareketlerini salayan pil, akmlatr ve elektrik santrali gibi dzeneklere elektrik akm reteleri ad verilir. Bu dzenekler ayn zamanda elektromotorkuvvet (emk) kayna olarak da bilinir. Bir retecin biri pozitif dieri negatif olmak zere iki kutbu vardr. Bu iki kutup arasnda elektron hareketinin gerekleebilmesi yani elektrik akmnn iletilebilmesi iin devrenin tamamlanmas gerekir. Elektrik devrelerinde doru akm (dc) temsil edilir. Alternatif akm reteci iin de
4

sembol ile alternatif akm (ac)

ise sembol ile

sembol kullanlr. Bir sinssel ac gerilim

retecinde, retecin kutuplarnn iareti dier bir deyile polaritesi periyodik aralklarla srekli olarak deiir. Bu durumda devredeki akmn yn de periyodik olarak deiecektir. ekil 1.3(a)da bir sinssel ac gerilim retecinde gerilimin iaretinin zaman iindeki deiimi gsterilmitir. ekil 1.3(b)de ise bir sinssel ac akm retecinde dalga biiminin pozitif ksm iin akmn yn iaretlenmitir. Negatif ksm iin tersi yn alnacaktr.

ekil 1.3: a) Sinssel ac gerilim reteci, (b) Sinssel ac akm reteci.

Bir sinssel ac gerilim retecinde; Dalga biiminin pozitif ksmnda retecin st ucu pozitif (+), alt ucu negatif (-) Dalga biiminin negatif ksmnda ise retecin st ucu negatif (-), alt ucu pozitif (+)

iarete sahip olduu kabul edilir. ekil 1.3teki gibi bir sinssel gerilimle beslenen devre elemanlarnn davranlarn incelemeden nce alternatif akmla ilgili baz temel kavramlar renelim.

Alternatif Akmda Temel Kavramlar

Sinssel dalga biiminde birka temel kavram tanmlamak iin ekil 1.4te gsterilen model kullanlabilir. Burada vurgulanacak kavramlar herhangi bir alternatif akm dalga biimi iin de geerlidir. Bu tanmlamalar yaparken ekildeki dey eksenin volt (V) veya amper (A) biriminde, yatay eksenin ise daima saniye (s) biriminde olduu unutulmamaldr. Dalga biimi: Zaman, konum, derece, radyan gibi baz deikenlerin fonksiyonu olarak izilen herhangi bir niceliin izledii yoldur. ekil 1.4te gerilimin zaman iinde nasl deitii grlmektedir.

ekil 1.4: Sinzoidal gerilimin zamanla deiimi.

Anlk deer: Herhangi bir anda bir dalga biiminin iddetidir. Kk harflerle gsterilir. rnein akm iin , gerilim iin harfleri kullanlr. Genlik veya tepe (pik) deeri: Bir dalga biiminin maksimum deeridir. Byk harflerle gsterilir. rnein bir devre eleman zerindeki gerilim Vm ile temsil edilir.
5

Tepeden tepeye (pik-pik) deer: Pozitif ve negatif tepe deerlerinin iddetleri toplamdr. Dalga biiminin pozitif ve negatif pik deerleri arasndaki gerilim ile gsterilir. Periyodik dalga biimi: Belli bir zaman aralndan sonra kendisini srekli tekrarlayan bir dalga biimidir. Periyot: Bir dalga biiminin ardk tekrarlar arasndaki zaman araldr. Periyot genellikle harfi ile gsterilir. Periyot SI lm sisteminde saniye ( s ) ile llr. Dn: Dalga biiminin bir periyotluk zamana kar gelen blmdr. Frekans: Birim zamanda meydana gelen dnlerin saysdr. Frekans f harfi ile gsterilir. Birim zaman saniye olarak seilirse, frekansn SI lm sisteminde birimi 1 s , ( s ) veya hertz ( Hz )dir. rnein 220 V luk ehir ebekesi sinyalinin frekans 50 Hz tir. Harita 1.1de eitli lkelerde kullanlan gerilim ve frekans deerleri gsterilmitir. Frekans ile periyot arasnda f = 1 / T ilikisi bulunmaktadr. Sins dalgas: Buraya kadar tanmlanan terimler periyodik dalga biiminin herhangi bir tipine uygulanabilir. Sinssel dalga biimi elektrik devreleriyle ilgili matematik ve fiziksel olaylar ifade etmede kolaylk salamaktadr. Sins dalgas, ekil 1.5te grld gibi diren, indktr ve kondansatr gibi devre elemanlarnn tepkisinden etkilenmeyen ekle sahip tek dalga biimidir.
1

ekil 1.5: a) Diren (R), indktr (L) veya kondansatr (C) zerindeki sinssel gerilim ve olu an akmn biimi

Eer devredeki bir diren, bir indktr veya bir kondansatr zerindeki gerilim sinssel olarak deiiyorsa bu durumda anlan devre elemanlar zerinde oluan akm da sinssel karakteristie sahip olur. Eer devre elemanlarna kare veya gen biimli dalga uygulanrsa elde edilecek sonular daha farkl olacaktr. Elektrik devrelerine sins dalgasna gre yatay eksende 90 lik kaymaya sahip kosins dalgas da uygulanabilir. ekil 1.6da sins ve kosins dalga biimleri karlatrlmtr. Dalga biimleri gsterilirken yatay eksenlerinde birim olarak derece ( ) veya daha sklkla radyan ( rad ) kullanlr.

ekil 1.6: Sins ve kosins dalga biimleri.

Bir sins dalgasnn tam bir dns 360de veya 2 radyanda tamamlanr. O hlde, 360= 2 rad veya 1 rad = 57,3 dir. Dnen bir vektrden gelitirilen bir sins dalgasnn fiziksel temsili ekil 1.7de grlmektedir. Bu temsil, ayn zamanda akm veya gerilim iin de kullanlabilir.

ekil 1.7: Dnen vektrn oluturduu sinssel dalga biimi.

Asal hz: Merkezi etrafnda dnen yarap vektrnn hz asal hz veya asal frekans olarak adlandrlr. simgesi ile gsterilen asal hz,

= 2 f =

2 T

(1.1)

eitlii ile tanmlanr. Yani asal frekans, birim zamandaki radyan saysdr ve SI lm sistemindeki birimi rad s veya s 1 dir. rnek: 50 Hz lik alternatif akmn asal frekans ka rad s dir? zm: Asal frekansn tanmndan,

= 2 f = 2 (3,14) (50Hz) = 314 rad s

bulunur.

Sinssel Akm ve Gerilim in Genel fadeler

ekil 1.8deki gibi sinssel bir dalga biiminin temel matematiksel ifadesi,

Am sin

(1.2)

ile verilir. Burada Am dalga biiminin pik deeridir. ise yatay eksen iin l birimidir. ekil 1.7de gsterilen dnen vektrn as, dnen vektrn asal hz ve t dn zaman ile tanmlanr ve

=t
eklinde ifade edilir.

(1.3)

ekil 1.8: Sinssel dalga biimi.

Eitlik 1.2de nicelii yerine yazlrsa sinssel dalga biimi iin matematiksel ifade

Am sin t

(1.4)

biimine dnr. Zamann fonksiyonu olarak sinssel biimde deien akm ve gerilim gibi elektriksel nicelikler iin genel ifade,

i = I m sin = I m sin t
ve

(1.5)

v = Vm sin = Vm sin t

(1.6)

eitlikleri ile verilir. Burada m indisli byk harfler genlii, kk harfler i ve v ise herhangi bir anda srasyla akm ve gerilimin anlk deerlerini temsil eder.

Eitlik (1.5) ve (1.6)da i ve v harfleri sinssel dalgann herhangi bir andaki akm ve gerilim deerlerini; I m ve Vm nin ise tepe (maksimum) akm ve gerilim deerlerini ifade ettiine dikkat ediniz. rnek: Frekans 50 Hz olan bir alternatif gerilimin maksimum deeri 220 V ise bu gerilimin matematiksel ifadesi nasl olmaldr? zm: Gerilim iin (1.1) ve (1.6) ifadeleri kullanlarak,

v = Vm sin t = 220 sin[(2)(3,14)(50) t ] = 220 sin 314 t

eitlii yazlabilir.

Frekans 50 Hz olan bir alternatif gerilimin maksimum deeri 180 V tur. Alternatif gerilimin 5 ms deki deeri ka V tur?

Faz likileri
Faz ilikisini aklamak iin ekil 1.8deki gibi 2 ve 3 2 de maksimum ve 0, ve 2 de minimum deerlerini alan sins dalgas dikkate alnr. Eer dalga biimi 0 nin sana veya soluna kayarsa dalga biimi (1.7)

matematiksel ifadesi ile verilir. Burada kayan sinssel dalga biiminin kayma as olup derece veya radyan birimi ile tanmlanr.

2

ekil 1.9: Yatay ekseni 0den nce pozitif eimle geen dalga biimi.

Eer dalga biimi, ekil 1.9da grld gibi yatay ekseni 0den nce pozitif artan bir eimle geiyorsa, (1.8)

eklinde ifade edilir. de dalga biiminin bykl ile belirlenir. Eer dalga biimi, ekil 1.10da grld gibi yatay ekseni 0den sonra pozitif artan bir eimle geerse, (1.9)

biiminde olacaktr. Matematiksel olarak sin sin eitliinden yararlanlarak = t = 0 de dalga biiminin bykl ile belirlenir.

+

2 +

ekil 1.10: Yatay ekseni 0den sonra pozitif eimle geen dalga biimi.

Eer dalga biimi, ekil 1.11de grld gibi 90 lik veya dier bir ifadeyle 2 rad lk a ve pozitif artan bir eimle yatay ekseni geiyorsa dalga biimi kosins dalgas olarak adlandrlr ve dalga biimi

Am sin t + 90 = Am cos t

ile verilir.

(1.10)

ekil 1.11: Kosins dalga biimi.

Ayn eksen takmnda ve ayn frekansta iki sinssel dalga biimi arasndaki fark gstermek iin nde ve geride terimleri kullanlr. ekil 1.11de, kosins erisi sins erisinin 90 nndedir. Dier bir ifadeyle sins erisi kosins erisinin 90 gerisindedir. Burada 90 iki dalga biimi arasndaki faz asdr. ki dalga biimi arasndaki faz as yatay ekseni ayn eimle geen iki nokta arasndan llr. Eer her iki dalga biimi ayn eimle ayn noktada ekseni kesiyorlarsa dalga biimleri ayn fazdadr. ki dalga biimi arasndaki faz ilikisi, hangisinin ka derece veya radyan olarak nde veya geride olduunu gsterir. Pozitif bir faz kaymas, dalga biimi grafiinin sol tarafa doru kaymas anlamna gelir. Genelde, dalga biimi dalga biiminden faz as kadar ndedir veya v2 dalga biimi v1 dalga biiminden ) faz as kadar geridedir. rnek: Zaman iindeki deiimleri ekil 1.12de gsterilen akm ve gerilimin maksimum deerleri amper ( A ) ve volt ( V ) cinsinden tanmlandna gre, a. b. Akm ve gerilim ifadeleri nasl olmaldr? Akm ve gerilim arasndaki faz fark ka derecedir?

ekil 1.12: Akm ve gerilimin deiimi

zm: a. ekil 1.12 deki sins fonksiyonlarnn tepe noktalarndan yararlanlarak akmn maksimum deeri Am = 10 A , gerilimin maksimum deeri ise Vm = 10 V bulunur. i akm orijine gre

20 geride olduu iin matematiksel ifadesi,

A olmaldr. Gerilim ( v ) ise orijine gre 30 ndedir. Benzer ekilde matematiksel olarak V biiminde ifade edilir.
10

b.

i akm orijine gre 20 geride, v gerilimi orijine gre 30 nde olduuna gre akm gerilimden 30 - (-20) = 50 geride, dier bir ifadeyle gerilim akmn 50 nndedir.

olmaldr? Frekans ka Hz dir?

i = 15 sin(314 t 30 ) ile verilen ac akmn dalga biimi nasl

Ortalama Deer
Herhangi bir akm veya gerilimin ortalama deeri, G ile temsil edilir ve G

Dalga biiminin cebirsel toplam alan Yatay eksende erinin uzunluu

(1.11)

bants ile verilir. Periyodik fonksiyonlarn ortalama deerleri normal olarak bir periyot zerinden hesaplanr. ekil 1.8de grlen sins fonksiyonunda yatay eksenin zerindeki alanlar pozitif, aasndaki alanlar negatif iaretli olacaktr. Pozitif ortalama deer eksenin zerinde, negatif deer eksenin aasnda olacaktr. Herhangi bir akmn veya gerilimin ortalama deeri bir dc lm aletinden okunan deerdir. Bir periyotluk sins erisinin pozitif ve negatif alanlar birbirine eit olduu iin bir periyodun ortalama deeri sfr olur. Fakat yarm periyodun ortalamas sfr deildir. Sins dalgas veya bilinen bir ekle sahip olmayan dalga durumunda ortalama deeri bulmak iin toplam alann bulunmasnda integral kullanlr. Pozitif sins dalgasnn alan

Alan = Am sin d
0

integrali kullanlarak bulunur. Sins dalgasnn pozitif (veya negatif) blgesinin alan 2 Am dir. O hlde ortalama deer

G=

2 Am

= 0,637 Am

(1.12)

olarak hesaplanr. Ortalama deer maksimum deerin 0,637 katna eittir.

ntegral iin matematik kitaplarna baknz. Sins dalgasnn pozitif blgesinin alan hesab iin Introductory Circuit Analysis (Boylestad, R. L. (1990) New York: Macmillan Publishing Company ) isimli kaynak kitaba bakabilirsiniz. rnek: 10 A ve 100 V maksimum deeri olan alternatif akm ve gerilimin ortalama deerleri nedir? zm: Eitlik 1.12de verilen ortalama deer ifadesinden yararlanarak akmn ortalama deeri,

GI = 0,637 I m = (0,637)(10 A) = 6,37 A

gerilimin ortalama deeri ise

GV = 0,637 Vm = (0,637)(100 V ) = 63,7 V

bulunur.

11

Kosins dalga biiminin ortalama deeri nedir?

Etkin Deer
AC ve dc gerilim ve akmlar arasndaki iliki ekil 1.13te grlen deney dzenei yardmyla karlabilir. Eer 2 numaral anahtar kapatlrsa bir dc akm diren zerinden geecektir. Eer 1 numaral anahtar kapatlr ve 2 numaral anahtar alrsa, direnten geen ac akm I m sin t deerine sahip olacaktr.

ekil 1.13: AC ve dc gerilim retelerine ve R direncine sahip deney dzenei.

Herhangi bir anda ac rete tarafndan salanan elektrik enerjisinin bir dirente sya dnme hz ( Pac gc),

Pac = i 2 R = (I m sin t ) R

(1.13)

ile verilmektedir. Burada i direnten geen anlk akmdr. Trigonometrik eitliklerden yararlanarak bu ifade,

Pac =

2 2 Im R Im R cos 2 t 2 2

(1.14)

biiminde de yazlabilir.

Matematiksel olarak sin 2 t =

1 (1 cos 2 t ) eitlii yazlabilir. 2

Alternatif akmda, akm iddeti pozitif ve negatif ynlerde maksimum deerler arasnda deimekle beraber akm bir direnten getiinde s meydana getirir. AC rete tarafndan salanan ortalama g, kosins dalgasnn ortalama deerinin sfr olmasndan dolay (1.14) eitliinin sa tarafndaki ilk terime eittir. I m maksimum deerine sahip bir alternatif akm tarafndan oluturulan s etkisi ayn deerli bir doru akmn (dc) s etkisi ile ayn deildir. Bunun sebebi, ekil 1.3 ten de grlecei gibi alternatif akmn bir periyotluk zaman iinde yalnzca ok ksa bir srede bu maksimum deerde bulunmasdr. Bir ac devresinde nemli olan rms (kareler ortalamasnn karekk) veya etkin akm olarak adlandrlan akmn bir ortalama deeridir. Bir alternatif akmn etkin deeri; ayn dirente, ayn zamanda ve eit miktarda s aa karan doru akmn deerine eittir. O halde etkin deer,

Port (ac ) = Pdc

2 Im R 2 R = I dc 2

(1.15)

ve
12

I etk = I dc =

Im 2

= 0,707 I m

(1.16)

eitlii ile verilir. Bu bant maksimum deeri 1 A olan bir alternatif akmn bir dirente oluturaca s etkisinin (0,707) (1 A) = 0,707 A lik bir doru akmn s etkisi ile ayn olduunu sylemektedir. Bu nedenle alternatif akmn getii bir dirente harcanan g,
2 Port (ac ) = I etk R

(1.17)

ile verilir. Benzer ekilde alternatif gerilimin etkin deeri iin akmla ilgili eitliin her iki tarafn R ile arparsak

Vetk = 0,707 Vm
rnek: 10 A ve 100 V maksimum deeri olan alternatif akm ve gerilimin etkin deerleri nedir? zm: Akmn etkin deeri (1.16) eitliinden,

(1.18)

bants bulunur. AC ampermetre ve voltmetrelerle llen deerler alternatif akmn etkin deerleridir.

I etk = 0,707 I m = 0,707 (10 A) = 7,07 A

bulunur. Benzer ekilde gerilimin etkin deeri (1.18) bants kullanlarak

Vetk = 0,707 Vm = 0,707 (100 V ) = 70,7 V

elde edilir.

Etkin deer kavram iin Introductory Circuit Analysis (Boylestad, R. L. (1990) New York: Macmillan Publishing Company) isimli kaynak kitaptan yararlanabilirsiniz.

ALTERNATF AKIMDA TEMEL DEVRE ELEMANLARI VE FAZRLER

Elektrik ve elektronik cihazlar oluturan diren, kondansatr, indktr, transformatr, diyot gibi elemanlara temel devre elemanlar denir. Devre elemanlar aktif ve pasif devre elemanlar olmak zere ikiye ayrlrlar. alabilmeleri ve beklenen zelliklerini yerine getirebilmeleri iin enerjiye ihtiya duyan devre elemanlar aktif devre elemanlar olarak adlandrlr. Diyotlar, transistrler, tristrler ve entegre devreler aktif devre elemanlardr. Aktif devre elemanlarnn yksek akm geirme ve yksek akmlarn kontrol edilmesi gibi grevleri vardr. Aktif devre elemanlar, diyotlarda olduu gibi, tek balarna kullanlsalar bile verimli bir devre iin pasif devre elemanlarna ihtiya duyarlar. Enerji kayna ya da etkin elektromotor kuvvetleri olamayan, gerilim uygulandnda zerlerinden geen akmn sonucu olarak enerji harcayan ya da depolayan devre elemanlar pasif devre elemanlar olarak adlandrlr. Diren, indktr ve kondansatrler pasif devre elemanlardr. Bu elemanlar kaynaktan enerji alp bu enerjiyi baka bir biime dntrebilir. Ayn zamanda enerjiyi elektrik veya manyetik alanda depolayabilir. Direnler akm snrlamas yaparken s ve k eklinde enerji harcar. Kondansatrler elektrik enerjisini elektrik yk eklinde, indktrler ise manyetik alan olarak depolar. Pasif elemanlar alternatif akm devrelerinde akmn geiine kar eit diren gsterir. Bunlar srasyla omik diren, kapasitif ve indktif reaktans olarak adlandrlr. Anlan elemanlar devrelerde tek olarak
13

kullanlabildii gibi hepsinin bir arada kullanld devreler de mevcuttur. Bu blmde pasif devre elemanlarnn alternatif akmdaki davranlar incelenecektir.

Direnli AC Devresi
Sadece R direnci ieren ekil 1.14teki gibi bir devreye alternatif gerilim uygulanrsa, herhangi bir t annda direncin iki ucu arasndaki alternatif gerilim,

v = vR = Vm sin t
ile verilir. Burada v R , direnteki anlk gerilim dmesidir. Direnten geen anlk akm,

(1.19)

iR =

VR Vm = sin t = I m sin t R R

(1.20)

olur. Burada,

I m = Vm R

(1.21)

ile verilen maksimum (pik veya tepe) akmdr. Yukardaki eitlikler kullanlarak direncin ular arasndaki anlk gerilim dmesi iin,

v R = I m R sin t
ifadesi elde edilir.

(1.22)

ekil 1.14: Sadece diren ieren bir ac devresi.

Diren zerindeki akm ve gerilimin zamanla deiim grafikleri ekil 1.15te verilmitir. Akm ve gerilimin her ikisi de sin t eklinde deitiinden, hem de pik ve sfr deerlerine ayn anda ulatndan dolay diren zerinde akm ve gerilim ayn fazdadr denir.

ekil 1.15: Akm ve gerilimin zamana gre deiimi.

14

rnek: 480 V luk maksimum k gerilimine sahip olan bir ac reteci, 120 luk dirence sahip bir devreye frekans 50 Hz olan alternatif akm vermektedir. Devreden geen alternatif akmn ifadesi nasl olmaldr? zm: Eitlik 1.21 gereince direnten geen maksimum (pik) akmn deeri,

Im =

Vm 480 V = =4A R 120

olmaldr. Asal frekans ise,

= 2 f = 2 (50 Hz = Hz

bulunur. Bu deerler Eitlik 1.20de yerine konularak devreden geen alternatif ak m iin,

i = I m sin t = 4 sin100 t A
ifadesi elde edilir.

v = 100 sin (100 t ) olsun. Bu durumda,

b) Direnten geen akmn ifadesi,

ekil 1.14te grlen devrede

R direncinin deeri 100 ve

a) Direnten geen akmn etkin deeri, c) Devreden geen akmn frekans ne olmaldr? Akm ve gerilim arasndaki faz ilikisini ifade etmek iin fazr diyagram olarak adlandrlan grafiksel yaplar kullanlabilir. Bu yaplarda akm ve gerilim gibi alternatif nicelikler fazr denilen dnen vektrlerle temsil edilir. Fazrn dik eksen zerindeki izdm sz konusu niceliin anlk deerini, boyu ise o niceliin maksimum deerini (genliini) gsterir. Fazr saat ibrelerinin tersi ynnde dner. Sinssel olarak deien farkl fazlarda eitli akm veya gerilimin toplanmas fazr diyagram kullanlarak kolayca hesaplanmaktadr. ekil 1.16da bir diren devresi iin akm ve gerilim fazrleri grlmektedir. Burada akm ve gerilim fazrleri ayn doru boyuncadr. nk bu devrede akm ve gerilim ayn fazdadr. Oklarn uzunluklar Vm ve m ye karlk gelir. Dik eksen zerindeki izdmleri ise vR ve iR yi verir. Akmn, bir periyotluk sre ierisinde, pozitif ynde ald deer negatif ynde ald deerle ayndr. Yani bir periyotluk sre ierisinde akmn ortalama deeri sfrdr. Bu nedenle akmn ynnn devredeki direncin davranna herhangi bir etkisi yoktur.

ekil 1.16: Bir diren devresi iin akm ve gerilim fazr.

15

ndktrl AC Devresi
ndktrler de ayn kondansatrler gibi elektrik enerjisini depo eder, yklenir ve boalrlar. Elektrik devresindeki bir indktr, o devreden geen akmn deiimine kar koyar. Akm artracak ekilde devredeki rete gerilimi artrlrsa indktr bu deiime kar koyar ve meydana gelen akmdaki artma aniden gereklemez. rete gerilimi azaltlrsa akmda ani bir dmenin yerine yava bir dmenin gereklemesine sebep olur. ndktr, akmdaki deiikliklere kar koyduka devrenin daha yava tepki vermesine neden olur. Bu nedenle rete bir akm oluturabilmek iin indktre kar i yapmaldr. rete tarafndan salanan enerjinin bir ksm dirente i enerji olarak grnr, geri kalan indktrn manyetik alannda depolanr.

ndktrler, elektrik

devrelerinde sembol ile gsterilir.

ekil 1.17de grld gibi bir ac retecinin ularna direnci ihmal edilebilen bir indktrn bal olduu bir devreyi inceleyelim.

ekil 1.17: Sadece indktr ieren bir ac devresi.

ndktrdeki akmn deimesinden dolay bir zindksiyon emk s doar. ndktrn sarglarndan geen i L akm,

iL =

Vm sin( t ) L 2

(1.23)

ile verilir. Burada L , indktans olup SI lm sisteminde birimi henry ( H )dir. Buradan akmn zamana bal olarak deitii ve maksimum deerinin,

(1.24)

olduu grlmektedir. Eitlikteki X L niceliine indktif reaktans veya ksaca reaktans ad verilir ve

X L = L
ile gsterilir.

(1.25)

ndktif reaktans, alternatif akma kar indktrn gsterdii direntir ve SI lm sisteminde birimi volt ( V )/amper ( A ) veya dur. Direnten farkl olarak reaktans, indktrn karakteristiklerine olduu kadar frekansa da baldr. Bir indktrn ular arasndaki anlk gerilim dmesi,

v L = Vm sin t = I m X L sin t
ile verilir.

(1.26)

16

ekil 1.18: Sadece indktr ieren bir ac devresi.

Sadece indktrden oluan bir ac devresi iin akm ve gerilimin zamana gre deiim grafii ve fazr diyagram srasyla ekil 1.18a ve 1.18bde verilmitir. ekil 1.18adan grld gibi gerilim en byk deerini aldnda akm sfr, akm en byk deerini aldnda da gerilim sfr olur. Bu durumda akm gerilimin 90 gerisindedir. O hlde akmla gerilim arasndaki faz fark 90dir.

Bir indktrde gerilim, akmn 90 nndedir. rnek: 2 mH lik bir indktr, etkin deeri 32 V olan bir ac gerilim retecine balanyor. Bu devreden geen akmn etkin deeri 0,8 A dir. Gerilim retecinin frekans ka Hz dir? zm: ndktrden geen maksimum (pik) akm iin tanmlanan (1.24) eitlii kullanlarak devreden geen etkin akm iin,

I etk =

Vetk L

ifadesi elde edilir. Bu eitlikten asal frekans,

Vetk 32 V rad = = 20.10 3 3 I etk L (0,8 A )(2.10 H) s

bulunur. Gerilim retecinin frekans ise (1.1) tanm gereince

f =
olmaldr.

20 103 rad s = = 3,18.103 Hz 2 2

ndktans 400 mH olan bir indktre 50 Hz lik bir ac sinyal uygulandnda indktrn reaktans ka olacaktr?

Kondansatrl AC Devresi
Elektrik yklerini ksa sreli depolamaya yarayan elemanlara kondansatr ad verilir. Bo olan bir kondansatrn ular doru akm (dc) retecine balandnda, kondansatr doluncaya kadar devreden akm geecektir. Kondansatr dolduktan sonra devreden akmn gemedii grlr. Ayn bo kondansatr ekil 1.19da grld gibi bir alternatif akm retecine balandnda, devreden akm gemeye balar ve kondansatr birka dn sonras dolacaktr. Daha sonra kondansatrde dolma-boalma ilemi
17

balayacaktr. Kondansatre ac gerilim uygulandnda, gerilim artarken akm azalr veya gerilim maksimum olunca akm sfra der. Bu durumda kondansatr yklenmi olur. Gerilim azaldka kondansatr devreye akm vererek boalmaya balar. Devreye uygulanan gerilim sfr olduunda akm en byk deerini alr.

ekil 1.19: Sadece kondansatr ieren bir ac devresi.

Sas C olan kondansatrn ular arasndaki ac gerilimi vC ,

v = v C = Vm sin t =

q C

(1.27)

ile verilir. Kondansatrden geen anlk akm ise

iC = C Vm sin( t + 2)
eklinde ifade edilir. Bu takdirde devredeki maksimum akm,

(1.28)

I m = CVm =

Vm XC

(1.29)

olur. Buradaki X C niceliine kapasitif reaktans denir ve

XC =

1 C

(1.30)

biiminde tanmlanr. SI lm sisteminde kapasitif reaktansn birimi ohm( )dur. Gerilim kaynann frekans arttka, kapasitif reaktans azalrken maksimum akm artar. Frekans sfra yaklatka kapasitif reaktans sonsuza giderken akm da sfra gider. Bu durum devrenin dc artlarna yaklaacan ifade eder. Kondansatrn ular arasndaki anlk gerilim dmesi ise

vC = Vm sin t = I m X C sin t
eitlii ile ifade edilir.

(1.31)

ekil 1.20: a) Akm ve gerilimin zamana gre deiimi. b) Fazr diyagram.

18

Akm ile gerilimin zamana gre deiim grafii ve fazr diyagram srasyla ekil 1.20a ve 1.20bde verilmitir. Akm gerilimden 90 daha erken maksimum deerine ulamaktadr. Uygulanan bir sinssel emk iin akm daima kondansatr zerindeki gerilimden 90 ndedir.

Bir kondansatrde gerilim akmn 90 gerisindedir. rnek: Bir kondansatr 1000 Hz de, 20 V luk k geriliminde alan bir osilatre balanmtr. Osilatrden ekilen akm 250 mA dir. Kondansatrn sas ka farad ( F )dr? zm: Kondansatrn reaktans (1.29) eitliinden yararlanarak

XC =

Vm 20 V = = 80 I m 250.10 -3 A
1 1 = C 2 f C

bulunur. Kondansatrn sas (1.30) ifadesi gereince

XC =
ve

C=

1 1 = = 2.10 6 F = 2 F 2 f X C 2 (1000 Hz)(80 )

olmaldr.

Etkin gerilimi 120 V olan bir rete 1 F lk kondansatr ieren bir devreye balandnda etkin akm 0,8 A oluyor. Kaynan frekans ka Hz tir?

RLC Seri Devresi

ekil 1.21ada grld gibi birbirine seri olarak balanm bir diren, bir indktr ve bir kondansatrden meydana gelen devreye bir sinssel gerilim uygulanm olsun. Byle bir devrede akm ve gerilimin srasyla ve eklinde deitiini kabul edelim. Burada akmla uygulanan gerilim arasndaki faz asn (farkn) temsil etmektedir. ekil 1.21b ve 1.21c srasyla devredeki her bir eleman zerindeki gerilimin zamana balln ve bunlarn faz ilikisini gstermektedir.

ekil 1.21: Bir ac retecine bal RLC devresi ve faz ilikileri.

19

Elemanlar seri bal olduklarndan herhangi bir anda devrenin her noktasndan ayn akm geer. Dolaysyla ac akm ayn genlik ve faza sahiptir. Ancak her elemann ular arasndaki gerilim farkl genlie ve farkl faza sahip olacaktr. ekil 1.21cde grld gibi diren iin akm ve gerilim ayn fazdadr. ndktr zerindeki gerilim akmn 90 nndedir. Kondansatr zerindeki gerilim akmn 90 gerisindedir. Bu eleman zerindeki anlk gerilim dmeleri;

v R = I m R sin t = VR sin t
v L = I m X L sin( t +

(1.32) (1.33) (1.34)

) = VL sin( t + ) 2 2

vC = I m X C sin( t ) = VC sin( t ) 2 2

olur. Burada V R , V L ve VC her bir elemann zerindeki maksimum gerilimlerdir. eleman zerindeki anlk gerilimlerin toplam v = v R + v L + vC olur. Ancak faz diyagramn kullanarak bu toplam elde etmek daha kolaydr. Herhangi bir anda tm elemanlardan ayn akm getiinden ekil 1.21cdeki her bir elemana ait fazr birletirerek ekil 1.22ada grlen bir bileke fazr elde edilebilir. Akm iin bir tane I m fazr kullanlrken, elemana ait gerilim fazrlerinin vektrel toplamn bulmak iin fazr diyagram ekil 1.22bde grld gibi tekrar izilir. Burada V R , V L ve VC gerilim genliklerinin vektrel toplam, uzunluu uygulanan gerilimin pik deeri Vm olan bir fazre eittir. Vm gerilim fazr I m akm fazr ile as yapmaktadr. V L ve VC gerilim fazrleri ayn dorultuda fakat zt ynde olduklarndan, toplamlar VL VC fark fazrn verir. ekil 1.22bdeki genden Vm deeri,

Vm = VR2 + (VL VC ) 2 =
ve

(I m R )2 + (I m X L I m X C )2
(1.35)

Vm = I m R 2 + ( X L X C ) 2
olur. Bu eitlikten akmn maksimum deeri I m ise

Im =

Vm R + (X L XC )
2 2

Vm Z

(1.36)

bulunur. Burada Z , devrenin empedansdr ve

Z = R 2 + ( X L X C )2
olarak tanmlanr. Empedansn SI lm sistemindeki birimi dur. Bylece

(1.37)

Vm = I m Z

(1.38)

olarak yazlabilir. Bu eitlie bir ac devresine uygulanan Genelletirilmi Ohm Kanunu olarak bakabiliriz.

20

ekil 1.22: (a) Fazr diyagramlar. (b) Fazr diyagramlarnn basitletirilmi hli.

Bir seri RLC devresinin empedans geni ekil 1.23te grld gibidir. Bu empedans geninde akmla gerilim arasndaki faz asnn

tan=

X L -X C R

(1.39)

olduu grlr.

ekil 1.23: RLC devresinde empedans geni

Bu bantya gre akmla gerilim arasndaki faz as eer:

X L > X C ise pozitif olur ve gerilim akmdan ndedir, devre indktiftir, X L < X C ise negatif olur ve akm gerilimden ndedir, devre kapasitiftir, X L = X C ise sfr olur, akmla gerilim ayn fazdadr. Bu durumda devrenin empedans Z = R olur, devre rezistiftir. Akm da Vm R ile verilen maksimum deerini alr. Bu durumun olutuu frekans deerine rezonans frekans denir. X L = X C koulu kullanlarak devrenin bu durumdaki
rezonans frekans f ,

f =
bulunur.

1 2 LC

(1.40)

RLC devresi, akmn frekansn deitirmek suretiyle rezonans haline getirilebilecei gibi, frekans sabit tutulup L veya C yi ya da her ikisini birden deitirerek te rezonans haline getirilebilir. Radyo alclarnda say deitirmekle alcnn titreim frekans vericinin titreim frekans ile rezonans haline getirilebilir. Seri bal bir RLC devresinde empedans iin bulduumuz,

Z = R2 + ( X L X C )2
eitliini, devrede bu elemandan herhangi birinin veya ikisinin bulunmamas halinde de bulunmayan elemann (veya elemanlarn) direncini sfr alarak kullanabiliriz. rnek: ekil 1.21de grlen seri bal bir RLC devresinde R =500 , L = 4 H ve C =6 dr. Devre

Vm = 110 V ve 50 Hz olan bir ac retecine balanmtr. Bu durumda,

21

a. b. c. d. e. zm: a.

ndktif ve kapasitif reaktans, Devrenin empedans, Devreden geen maksimum akm, Diren, indktr ve kondansatr zerindeki maksimum gerilim, RLC zerindeki toplam gerilim deerleri ne olur?

ndktif reaktans,

X L = L = 2 f L = 2 (50 Hz)(4 H) = 1256,6

ve kapasitif reaktans,

XC =
bulunur. b.

1 1 1 = = = 530,5 C 2 f C 2 (50 Hz)(6.10 -6 F)

Devrenin empedans (1.37) eitlii gereince,

2 Z = R 2 + ( X L X C ) 2 = (500 ) 2 + (1256,6 530,5 ) = 881,6

olacaktr. c. Devreden geen maksimum akm,

Im =
bulunur. d.

110 V Vm = = 0,125 A Z 881,6

Diren zerindeki maksimum gerilim,

VR = I m R = (0,125 A)(500 ) = 62,5 V

elde edilir. ndktr zerindeki maksimum gerilim,

VL = I m X L = (0,125 A)(1256,6 ) = 157 V

olup kondansatr zerindeki maksimum gerilim ise,

VC = I m X C = (0,125 A)(530,5 ) = 66,3 V

olarak bulunur. e. RLC zerindeki toplam gerilim,
2 2

Vm = VR2 + (VL VC ) = (62,5 V) 2 + (157 V 66,3 V ) = 110 V

olur.

Direnci 1200 , indktans 200 mH ve sas 4 F olan seri bal bir devre deiken frekansl bir rete ile besleniyor. Bu durumda, a) Devrenin rezonans frekansn, b) Rezonans frekansnda devrenin empedansn hesaplaynz.
22

ALTERNATF AKIMDA G
DC devrelerde uygulanan akmn yn ve iddeti zamana bal deildir. Bu nedenle bu trdeki devrede
2 g tek bir deere sahiptir ve I dc R ile verilir. AC devrelerde ise uygulanan akmn yn ve iddeti zamanla deiecektir. Bu trdeki bir devrede akm ve gerilimin deerleri sabit olmayp srekli deitiinden dolay ac g de zamanla deiecektir.

Aktif G
AC devrelerde herhangi bir andaki akmla gerilimin arpm anlk g olarak tanmlanr. Gcn her an deiik bir deer ald bu durumlarda asl faydal olan ortalama gtr. Faydal olan bu g aktif veya etkin g olarak adlandrlr. Alternatif akm devrelerinde aktif g yerine g kelimesi kullanlr. AC devresinde aktif gc direnler eker. Bir ac devrede gerilim v = Vm sin t ve devreden geen akm i=Im sin(t- olarak deiiyorsa bu devrenin gc,

Pac =iv=Im sin t- Vm sin

ile tanmlanr. Trigonometrik eitliklerden yararlanlarak g ifadesi iin,
Im m 2

(1.41)

Pac =
ve

[ cos 2t- -cos]

(1.42)

Pac =Ietk Vetk cos-Ietk Vetk cos(2t-)

(1.43)

bantlar elde edilir. Eitlik 1.43n sa tarafndaki birinci terim zamana bal deildir. kinci terim ise zamana bal olarak deimektedir. AC rete tarafndan salanan ortalama g kosins dalgasnn ortalama deerinin sfr olmasndan dolay eitliin sa tarafndaki ilk terime eittir. O halde ortalama g, Pac =Ietk Vetk cos (1.44)

ifadesi ile verilir. Bu eitlikte cos arpan aktif g katsays olarak adlandrlr. Eer Port pozitif ise devreye enerji aktarlr. Eer Port negatif ise enerji devreden kaynaa geri dner. SI lm sisteminde g birimi watt (W ) tr.

Matematiksel olarak sin a.sin b = yazlabilir.

1 [cos(a + b) cos(a b)] eitlii 2

Sadece diren bulunan bir devre durumunda diren zerindeki gerilim ve direnten geen akm ayn fazda olduundan = 0 dir. Bu durumda cos(900 ) = 0 olduundan byle bir devrede ortalama g Eitlik 1.44 gereince
2 Port ( ac ) = I etkVetk = I etk R

(1.45)

olarak verilir. Dirente harcanan g direnten geen akmn ynne bal deildir. G her zaman pozitiftir ve bu gcn byk bir ksm yararl bir ii karlarken ok az bir ksm ise kaybolur. Sadece indktr bulunan bir devrede, indktrden geen akm indktr zerindeki gerilimin 90 gerisindedir . Bu durumda cos90=0 olduundan byle bir devrede ortalama g Eitlik 1.43ten,

23

 Port ( ac ) = I etkVetk cos 2 t 2

(1.46)

bulunur. Kosins dalgasnn ortalama deerinin sfr olmasndan dolay ac rete tarafndan salanan ortalama g sfrdr ( Port ( ac ) = 0 ). Sadece kondansatr bulunan bir devrede, kondansatrden geen akm kondansatr zerindeki gerilimin 90 nndedir . Bu durumda cos 90 = 0 olduundan byle bir devrede g ifadesi yine Eitlik 1.43 ile verilir ve ortalama g sfra eittir ( Port ( ac ) = 0 ). rnek: Bir nceki rnekte verilen seri bal RLC devresi iin ise ortalama gcn deeri ka

W tr?
zm: Ortalama g,

1 Part(ac) =Ietk Vetk cos= Im Vm cos 2

olduuna gre eitlikteki her bir bilinmeyeni hesaplayalm. Etkin akm,

I etk =

Im 2

= 0,707 I m = 0,707 (0,125 A) = 88,3 mA

etkin gerilim,
Vetk = 0,707 Vm

= (0,707)(110 V ) = 77,8 V

g arpan, cos=cos 55,4=0,57 bulunur. O halde ortalama g,

Port ( ac ) = 88,3.103 A ( 77,8 V )(0,57) = 3,91 W

olmaldr.

v = 50 sin (314 t ) deerine sahip bir ac reteci, direnci 200 ,

indktans 0,2 H ve sas 2 F olan seri bal bir RLC devresine balanmaktadr. olduuna gre devrede harcanan ortalama g ka mW tr?

Reaktif G
Eer bir devre indktr, kondansatr veya her ikisini birden ieriyorsa bir dn boyunca devreye giren enerjinin bir ksm depo edilir ve daha sonra retece geri dner. AC gerilim bir indktre uyguland zaman, indktr gerilimin pozitif periyodunda (yarm periyot) enerjiyi manyetik alannda depolar. Depolanan bu enerji gerilimin negatif periyodunda retece geri verilir. Bu dng rete devrede olduu srece devam eder. Sadece kondansatr ieren bir ac devresinde, reteten ekilen enerji yarm periyotluk zaman diliminde, kondansatrn plakalar arasnda, elektrik alannda depolanr. Geri kalan yarm
24

periyotluk sre iinde de depolanan enerji retece geri verilir. Bylece ideal bir indktrde ve kondansatrde (i direnleri sfr) net enerji kayb sfrdr. ndktr ve kondansatr birbirleri ile elenik alan iki devre elemandr. Her iki devre eleman seri bal olarak ayn devrede bulunduklarnda zerlerindeki gerilimlerin faz fark 180 dir. Bu nedenle indktr reteten g ekerken kondansatr daha nce depolad gc geri verir, devamnda kondansatr g ekerken indktr daha nce depolad gc geri verir. Bir dn boyunca akm ve gerilim deerlerinin iaretleri ayn veya farkl olabilir. Akm ve gerilim iaretinin farkl olduu noktalarda g negatiftir ve g ak kullancdan ebekeye dorudur. ebekeden ekilen bu enerji kullanlmadan ebekeye geri verilir ve bu dolam srasnda iletim hatlarndaki direnlerden dolay kayplar oluur. Bu dnmde yer alan gce reaktif g ad verilir ve Q ile gsterilir. Reaktif g,

Q =Ietk Vetk sin

(1.47)

ifadesi ile verilir. Bu eitlikte sin arpan reaktif g katsays olarak adlandrlr. SI lm sisteminde reaktif g birimi olarak volt-amper-reaktif (VAR) kullanlr. Reaktif g enerji kaybn gstermez. Reaktif g indktrn veya kondansatrn ald ve verdii anlk gcn maksimum (tepe) deerini gsterir. Reaktif g ie dntrlebilme ans olmayan bir g eididir. Reaktif g gereksiz yere iletim hattn ve iletim aygtlarn ykleyerek gerilim azalmasna ve kayplara yol aar. Bu nedenle ebekeden ekilen reaktif gcn sfr olmas istenir. Sadece kondansatr bulunan bir devrede reaktif g,
2 QC = I etk XC = 2 Vetk (C )

XC

= I etkVetk (C )

(1.48)

ifadesi ile verilirken sadece indktr bulunan bir devrede reaktif g

2 Q L = I etk XL = 2 Vetk (L )

XL

= I etkVetk (L )

(1.49)

eitlii ile tanmlanr.

Grnr G
AC devrelerde aktif gc direnler, reaktif gc indktr ve kondansatrler eker. Bir ac devrede diren ve reaktanslar bulunuyorsa aktif ve reaktif g bulunacaktr. Aktif ve reaktif g farkl zelliklere sahiptirler ve birlikte grnr gc ( S ) oluturmaktadr. ndktif bir yk iin grnr g fazr

S = Pac + jQL
ile tanmlanr. Kapasitif bir yk iin grnr g fazr ise

(1.50)

S = Pac jQC
ifadesi ile verilir.

(1.51)

Z = a + j b biimindeki saylara kompleks saylar denir. Burada kompleks saynn reel ksm a, sanal ksm b ile temsil edilir. Yatay eksen reel, dey
eksen sanal say ekseni olarak tanmlanr. Saylarn nne j saynn sanal olduu belirtilir.

(j =

- 1 harfi getirilerek

25

Grnr g S ,
2 S = Pac + Q2

(1.52)

eitlii yardmyla bulunur. Grnr gcn SI lm sisteminde birimi volt-amper (VA)dir. S , Pac ve Q skaler nicelikleri geometrik olarak ekil 1.24a da grld gibi bir dik genin sras ile hipotens, yatay kenar ve dey kenar olarak gsterilebilir. Bu gene g geni ad verilir. G geni 1.24b de 2 gsterildii gibi basite, I etk arpan ile leklendirilmi Z empedans genidir. Bir indktif yk ve bir kapasitif yk iin g genleri sras ile ekil 1.24c ve ekil 1.24d de gsterilmitir. Buradan aktif g, Pac =S cos ve reaktif g, (1.53)

=S sin
olarak ifade edilir.

(1.54)

ekil 1.24: G genleri.

26

Elektrik devrelerinde ie yaramayan fakat kanlmaz olarak karmza kan reaktif g deerinin art istenilmeyen bir durumdur. yapan g aktif g olduundan aktif gcn maksimum, reaktif gcn minimum olmas istenir. Genellikle jeneratr, transformatr ve motor gibi AC makinalarnn etiketleri zerinde grnr g deeri belirtilir.

Fazr kavram iin Introductory Circuit Analysis (Boylestad, R. L. (1990) New York: Macmillan Publishing Company ) isimli kaynak kitaba bakabilirsiniz. rnek: Bir nceki rnekte verilen devrenin; a. b. c. Aktif gcn, Reaktif gcn, Grnr gcn hesaplaynz.

zm: a. Devrenin aktif gc,

Pac =Ietk Vetk =(88,3.10-3 A)(0,707 62,5V )=391W

bulunur. b. Reaktif gc ise,

-3 2 Q = I2 etk =(88,3.10 A ) (1256,6-530,5)=5,66 VAR

elde edilir. c. Devrenin grnr gc,

2

2 2 S= P2 ac + Q = (3,91) +(5,66) =6,88 VA

olacaktr.

27


Harita 1.1: eitli lkelerde kullanlan gerilim ve frekans deerleri

28

zet
Yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deien akm, alternatif akm (ac) olarak tanmlanr. ACde, akm ve gerilim daha ok sinssel biimde zamanla deiir. Sinssel ac gerilim retecinin polaritesi periyodik aralklarla sinssel dalga biiminin pozitif veya negatif ksmna bal olarak deiir. retecin polaritesine bal olarak alternatif akmn yn de periyodik olarak deimektedir. Sinssel ac gerilim retecinde, dalga biiminin pozitif ksmnda: retecin st ucu pozitif (+), alt ucu negatif (-) ve negatif ksmnda: retecin st ucu (-), alt ucu (+) iarete sahip olduu kabul edilir. Bir alternatif dalga biimi anlk deer, tepe deeri, periyot, frekans, dn gibi kavramlar ile tanmlanmaktadr. Genlik veya tepe (pik) deeri: Bir dalga biiminin maksimum deeridir. Byk harflerle gsterilir. rnein bir devre eleman zerindeki gerilim Vm ile temsil edilir. Tepeden tepeye (pik-pik) deer: Pozitif ve negatif tepe deerlerinin iddetleri toplamdr. Dalga biiminin pozitif ve negatif pik deerleri arasndaki gerilim V ile gsterilir. Periyodik dalga biimi: Belli bir zaman aralndan sonra kendisini srekli tekrarlayan bir dalga biimidir. Periyot: Bir dalga biiminin ardk tekrarlar arasndaki zaman araldr. Periyot genellikle harfi ile gsterilir. Periyot SI lm sisteminde saniye ( s ) ile llr. Dn: Dalga biiminin bir periyotluk zamana kar gelen blmdr. Frekans: Birim zamanda meydana gelen dnlerin saysdr. Frekans f harfi ile gsterilir. SI lm sistemlerinde birimi 1 s veya hertz ( Hz )dir. Sins dalgas diren, indktr ve kondansatr elemanlarnn tepkisinden etkilenmeyen ekle sahip tek bir alternatif dalga biimidir. Eer bir diren, indktr veya kondansatr zerindeki gerilim sinssel ise her bir durum iin oluan akm da sinssel karakteristie sahiptir. Dnen bir vektrden gelitirilen bir sins dalgasnn fiziksel temsili akm veya gerilim iin kullanlabilir. Sinssel dalga biimini matematiksel olarak ifade etmek iin Am sin (t) eitlii kullanlr.
29

Bir alternatif akmn etkin deeri; ayn dirente, ayn zamanda ve eit miktarda s aa karan doru akmn deerine eittir. Bir ac devresinde etkin akm ve etkin gerilim sras ile akm ve gerilimin maksimum deerlerinin 0,707 katlarna eittirler ( I etk = 0,707 I m , Vetk = 0,707 Vm ). Kullandmz ac ampermetre ve voltmetreleriyle ltmz deerler alternatif akmn etkin deerleridir. Akm ve gerilim arasndaki faz ilikisini ifade etmek iin fazr diyagram olarak adlandrlan grafiksel yaplar kullanlr. Bu yaplarda akm ve gerilim gibi alternatif nicelikler fazr denilen dnen vektrlerle temsil edilir. Fazr saat ibrelerinin tersi ynnde dner. Fazr diyagram kullanlarak tek gzl bir diren, indktr veya kondansatr devresi iin akm ve gerilim arasndaki faz ilikisi ilgili fazrler kullanlarak belirlenir. Bir diren devresinde akm ve gerilim ayn fazda olduundan akm ve gerilim fazrleri ayn doru boyuncadr. Bir indktrde gerilim akmn 90 nndedir. Bir kondansatrde ise gerilim akmn 90 gerisindedir. AC devrelerde herhangi bir andaki gerilimle akmn arpm anlk g olarak tanmlanr. Gcn her an deiik bir deer ald bu durumlarda faydal olan ortalama gtr ve aktif g olarak adlandrlr. Ortalama g, Pac =Ietk Vetk cos ifadesi ile verilir. Bu eitlikteki cos arpan aktif g katsays olarak adlandrlr. Akm ve gerilim iaretinin farkl olduu noktalarda g negatiftir ve g ak kullancdan ebekeye dorudur. ebekeden ekilen bu enerji kullanlmadan ebekeye geri verilir. Bu dnmde yer alan gce reaktif g ad verilir ve, Q=Ietk Vetk sin ifadesiyle tanmlanr. Buradaki sin arpan reaktif g katsays olarak adlandrlr. Aktif ve reaktif g farkl zelliklere sahiptirler ve birlikte grnr gc oluturmaktadr. Grnr g S ,
2 S= P2 ac +Q

eitlii yardmyla bulunur.

Kendimizi Snayalm
1. Alternatif
akm ile ilgili ifadelerden hangisi dorudur? aadaki 5. Direnci 55 2 olan bir elektrikli cihaz etkin deeri 220 V olan bir ac retecine balanyor. Cihazdan geen maksimum akm ka A dir? a. 1 b. c. 2 d. 4 e. 6 6. Direnci 1000 , indktans 250 mH ve sas 2,53 F olan seri bal bir devre deiken frekansl bir rete ile besleniyor. Devrenin rezonans frekans ka Hz dir? a. 240 b. 200 c. 180 d. 100 e. 50 7. Etkin deeri 25 V olan bir ac reteci seri bal RL devresine balanmtr. Bu devreden geen etkin akm 5 A ve harcanan ortalama g 48 W tr. cinsinden direncin ve indktrn reaktans deeri aadakilerden hangisidir? a. 1,92 ; 2,31 b. 1,92 ; 4,62 c. 4,62 ; 4,62 d. 4,62 ; 9,24 e. 9,24 ; 13,18

a. Yalnz yn deien akmdr. b. Yalnz iddeti deien akmdr. c. Yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deien bir akmdr. d. Yn ve iddeti gelii gzel deien akmdr. e. Yn ve iddeti deimeyen akmdr. 2. Frekans 100 Hz olan bir alternatif akmn periyodu sdir? a. 0,01 b. 0,02 c. 0,1 d. 0,2 e. 1 3. Etkin deeri 2 A ve frekans 50 Hz olan bir alternatif akm ifadesinin eitlii aadakilerden hangisidir? a. i = 2 sin 50 t b. i = 2 sin 50 t c. i = 2 sin 100 t d. i = 2 sin 100 t e. i = 10 sin 100 t 4. Bir devre elemannn ular arasndaki anlk gerilim ve bu elemandan geen anlk akm iddeti srasyla v = 5 sin 314 t ve i = 3 sin 314 t 4 olduuna gre gerilimle akm arasndaki faz fark iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Gerilim akmdan 45 ndedir. b. Gerilim akmdan 45 geridedir. c. Gerilim akmdan 90 geridedir. d. Gerilim akmdan 90 ndedir. e. Gerilimle akm arasnda faz fark yoktur.

Hz lik bir rete 24 F lk 8. 50 kondansatrn ularna balanmtr. Ayn kaynan ularna balandnda ayn akm ekecek indktrn deeri ka mH dir?
a. 80 b. 211 c. 281 d. 360 e. 422

30

9. ekildeki grafikte bir devrenin ularndaki gerilimle bu devredeki akmn zamanla deiimi gsteriliyor. Buna gre: I. II. III. Devrede sadece diren olabilir, Devrede sadece indktr olabilir, Devrede seri balanm diren, indktr ve kondansatr olabilir

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Alternatif Akm balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. a Yantnz yanl ise Alternatif Akmda Temel Kavramlar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. d Yantnz yanl ise Sinssel Akm ve Gerilim iin Genel fadeler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. a Yantnz yanl ise Faz likileri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. d Yantnz yanl ise Etkin Deer balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. b Yantnz yanl ise RLC Seri Devresi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. b Yantnz yanl ise RLC Seri Devresi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

ifadelerinden hangisi/hangileri dorudur?

a. Yalnz I b. Yalnz II c. I ve II d. I ve III e. II ve III 10. v = 100 sin 2000 t deerine sahip bir ac reteci, direnci 800 , indktans 0,5 H ve sas 1,25 F olan seri bal bir RLC devresine uygulanmaktadr. Devrede harcanan ortalama g ka W tr? a. 6 b. 5 c. 4 d. 3 e. 2

8. e Yantnz yanl ise RLC Seri Devresi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. d Yantnz yanl ise RLC Seri Devresi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. c Yantnz yanl ise Alternatif Akmda G balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Eitlik 1.1den yararlanlarak,

= 2 f = 2 50 = 100 rad/s
bulunur. Bu deer ayn zamanda

100 rad/s = 18000 1/s

eklinde de kullanlarak ifade edilebilir. Eitlik 1.6

1 v = Vm sin t = 180 sin 18000 0 5.10 3 s s = 180 V

elde edilir. Hesap makinanz radyan moduna getirip ayn ilemi yapmak isteseydiniz yukardaki ifadenin,

v = 180sin (100 rad) (5.103 s) = 180 V

biiminde yazlacana dikkat ediniz.
31

Sra Sizde 2
AC akmn dalga biimi olmak zere, ekil 1.10daki gibi olmaldr. Frekans ise = 2 f eitlii gereince

f =

1 1 = 2 C X C 2 (3,14) 1.10 6 F (150 )

= 1061 Hz bulunur.

314 = 2(3,14) f
ve f = 50 Hz bulunur.

Sra Sizde 7
a. Devrenin rezonans frekans,

Sra Sizde 3
Bir periyotluk kosins erisinin pozitif ve negatif alanlar birbirine eit olduu iin bir periyodun ortalama deeri sfr olur.

f =

1 2 LC

1 2(3,14 ) 200.10 3 H 4.10 6 F

)(

= 178 Hz
olmaldr. b. Rezonans frekansnda, Z = R = 1200 dur.

Sra Sizde 4
a. Vm =Im Reitliinden,

Sra Sizde 8
Direnten geen akmn Ortalama g Port(ac) =Ietk Vetk cos eitlii ile tanmlanr. fadedeki terimlerden,

100 V = I m (100 )
ve Im =1A bulunur. etkin deeri,

Vetk = 0,707 Vm = 0,707(50 V ) = 35,35 V

bulunur. Frekans = 2 f eitlii gereince,

I etk = 0,707 I m = 0,707(1 A) = 0,707 A

olarak elde edilir. b. Direntan geen akmn ifadesi Eitlik 1.22 gereince,

314 = 2(3,14) f
ve

f = 50 Hz olacaktr. te yandan X L ve

i = I m sin t = sin(100 t )
olmaldr. c. Akmn frekans =2 f eitlii kullanlarak

X C deerleri, X L = 2 f L = 2(3,14)(50 Hz)(0,2 H) = 62,8

ve

100 = 2 f
ve Hz bulunur.

XC =

Sra Sizde 5
Eitlik 1.25 kullanlarak indktrn reaktans,

1 1 = 2 f C 2(3,14)(50 Hz) 2.10 6 F = 1592,4

olmaldr. Devrenin empedans,

X L = L = 2(3,14) 50 s
bulunur

)(400.10 H) = 125,6
3

Z = R2 + ( X L X C )2 =

(200)2 + (62,8 1592,4 ) 2

= 1542,6
olarak bulunur. Vetk = I etk Z ifadesinden

Sra Sizde 6
Vetk =Ietk XC ifadesinden,

120 V = (0,8 A) X C
ve XC =150 elde edilir. te yandan,

35,35 V = I etk (1542,6 )

ve I etk = 23 mA elde edilir. Bu deerler ortalama g ifadesinde yerine konularak,

XC =

1 2 f C

Port ( ac ) = 23.10 3 A (35,35 V )cos ( 82,6) = 105 mW

bulunur.

olduuna gre

32

Yararlanlan Kaynaklar
Arifolu, U. (2000). Alternatif Akm Devreleri Cilt 2. stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti. Boylestad, R. L. (1990). Introductory Circuit Analysis (6th ed.) New York: Macmillan Publishing Company. Dalfes, M. (1993). Elektroteknik. (7. Bask). stanbul: Se Yayn Datm. Diefenderfer, A. J. (1979). Principles of Electronic Instrumentation (2. Bask). Tokyo: W. B. Saunders Japan Ltd. Edminister, J. & Nahvi, M. (1999). Electric Circuits. (ev. Aydemir, M. T. & Nakipolu, K. C.). Elektrik Devreleri. (3. Bask). Ankara: Nobel Yayn Datm Ltd. ti. Erna, H. (1977). Pratik Elektrik. stanbul: nklap Kitabevi. Fitzgerald, A. E., Higginbotham, D. E. & Grabel, A. (2000). Fundamental Electric Engineering. (ev. Ed. Kyma, K.) Temel Elektrik Mhendislii Cilt 1. (3. Bask). Ankara: Bilim Center. Orhun, . (Editr). (2007). Teknolojinin Bilimsel lkeleri. (2. Bask). Ankara: Nobel Yayn Datm Ltd. ti. Serway, R. A. (2007). Physics. ( ev. Ed: olakolu, K.). Fizik 2 (5. Bask).Ankara: Palme Yaynclk. Yaml, M. & Akar, F. (2004). Alternatif Akm Devreleri & Problem zmleri. (4. Bask). stanbul: Beta Basm Yaym A..

33

2
Amalarmz
letim ebekesi

Bu niteyi tamamladktan sonra; letim ve datm ebeklerini ayrt edebilecek, letim ve datm ebeklerinin ykmllkleri sralabilecek, letim ve datm ebeklerini snflandrabilecek, Enerji nakil hatlarn birbirleriyle karlatrabilecek, ebeke hat sabitelerini hesaplayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
ebeke Hat Sabiteleri Diren ndktans Kapasitans Krona Olay Datm ebekesi Enterkonnekte ebeke Enerji Nakil Hatt Gzergah Seimi

indekiler
Giri letim ve Datm ebekeleri Enerji Nakil Hatlar ebeke Hat Sabiteleri

34

Elektrik Enerjisi letim ve Datm ebekeleri

GR
Elektrik enerjisini reten santraller genellikle tketim merkezlerinin ok uzanda kurulur. Bir santralde retilen elektrik enerjisi yksek gerilimli iletim hatlaryla yerleim birimlerinin veya sanayi blgelerinin yaknna kadar ulatrlmakta ve ardndan buradaki trafo merkezlerinde gerilimleri drlerek datlmaktadr. Elektrik enerjisinin retimi kadar, retilen enerjinin mmkn olduunca kaypsz ve gvenli bir ekilde abonelere ve binlerce kullancya iletimi ve datm da en nemli srelerden biridir. Bu nedenle iletim ve datm sistemlerindeki hat kayplarn en aza indirilmesi, elektrik enerjisi sistemlerinin verimli ekilde iletilmesi btn Dnyada olduu gibi lkemizde de gittike nem kazanmaktadr. Genellikle birbirinden uzak mesafelerde olan, elektrik retim santralleriyle tketim merkezleri arasndaki iletim, enterkonnekte sistemlerle salanr. Enterkonnekte sistemler, elektrik enerji retimini, yerleme birimlerinin tketim seviyesine getirilmesini salayan elektrik g sistemleridir. Gerilim seviyesi arttnda enerji iletim tesisinde ciddi mali tasarruflar salanr: letim hatt boyunca elektrik enerjisi kayb gerilim seviyesiyle ters orantl olup, gerilimin seviyesi arttka elektrik enerjisi kayp gcde o nispette azalmaktadr. Bununla beraber, gerilim seviyesi arttka iletim hatt says azalacandan, zerine iletim hatlarnn tesisi yaplaca toprak arazilerden de tasarruf elde edilir. Ayrca ilave hatlar tesis edilmeyeceinden bu hatlara yaplacak bakm masraflar da olmayacaktr. Elektrik enerjisi depolanamayan bir enerji trdr. Bu nedenle retildii anda hemen kullancya ulatrlmas gerekir. Santrallerde retilen elektrik enerjisi, yksek gerilim, orta gerilim ve alak gerilim hatlaryla iletilmekte ve datlmaktadr. Yksek gerilim hatlar genellikle enterkonnekte ebeke ile yerleim birimleri arasnda iletim salarken, orta gerilim ve alak gerilim hatlar ise ehir ii elektrik enerjisi datmnda kullanlr. Elektrik enerji iletim ve datm hatlarnn tesisinde iletim hattnn gei yeri, arazinin corafik durumu, hattn minimum kayplarla iletim maliyeti gibi etkenler ele alnmaktadr. Uzun mesafeli elektrik enerjisi iletim hatlar ak arazide havai hat olarak, yerleim birimlerinde ise yer alt elektrik enerjisi iletim hatlar olarak tesis edilirler. Yer alt elektrik enerjisi iletim hatlar ar gerilim darbelerine karn yksek seviyede yaltm malzemesi gerektirdiinden, havai hatlara oranla pahal olmasna karn gvenlik ve estetik grnm asndan tercih edilebilirler. Elektriksel adan incelendiinde enerji iletim hatlar, hat parametreleri ve hat uzunluklaryla ele alnabilir. Elektrik enerjisinin kullanclara ulatrlmasnda kullanlan nakil hatlarnn omik diren, indktif ve kapasitif reaktans gibi hat sabiteleri bulunmaktadr. Elektrik enerji iletim ve datm hatlar genel olarak; standartlara uygun olarak tesis edilen, retilen elektrik enerjisinin uzak mesafelere iletilmesini salayan, farkl ina yaplarna sahip direkler, iletkenler, topraklama elemanlar, hrdavat takmlar ve izolatr elemanlar gibi iletken ve yaltkan malzemelerden oluur. Bu nitede; iletim ve datm sistemlerinin yaps ve zellikleri, elektrik santrallerinin enterkonnekte sistemle olan ilikisi incelenecektir. Ayrca elektrik enerjisinin abonelere ulatrlmasnda srasnda ebeke ynnden yerine getirilmesi gereken ykmllkler tartlacaktr. Elektrik ebekeleri datm ekillerine gre ve kullandklar gerilimlerine gre snflandrlacaktr. Ayrca iletim hattnn gzerghnn belirlenmesinde gz nne alnmas gereken etkenlerden bahsedilecek, hat sabitelerinin hesaplanmasna ilikin rnekler verilecektir.
35

LETM VE DAITIM EBEKELER

Elektrik enerjisi retmek amacyla kurulan santrallerin ou tketim blgelerinden uzaktadrlar. Elektrik enerjisinin depolanamayan bir enerji tr olmasndan dolay elektrik enerjisinin retildii yerden tketim blgelerine hemen iletilmesi gerekir. Santrallerde retilen elektriin kullancya iletilmesi trafolar, direkler, enerji iletim hatlar, izolatrler, kesiciler, ayrclar, bobinler, kondansatrler, parafudurlar ve dier alt tesisi elemanlar araclyla gerekletirilir. Genellikle birbirinden ok uzakta bulunan elektrik santralleriyle tketim merkezleri arasndaki balant, iletim ebekelerinin kullanld enterkonnekte sistemle salanr. Santrallerde retilen elektrik enerjisinin abonelere ulatrlmas iin kullanlan en basit bir enerji iletim ve datm sistemi ekil 2.1 de grlmektedir. Santrallerde su, rzgr, kmr gibi bir kaynann enerjisi ncelikle mekanik enerjiye dntrlr. Bu ham enerjiyi elektrik enerjisine dntrmek iin ise generatrler(alternatrler) kullanlr. Generatrlerin rettikleri gerilim g transformatrleri yardmyla ykseltildikten sonra iletim ebekesiyle i ve yerleim merkezlerinin veya sanayi blgelerinin yaknndaki datm merkezlerine ulatrlr. letim ebekesi, direkler, iletkenler, trafo merkezleri ve benzeri nitelerden oluur.

ekil 2.1: Elektrik enerjisinin abonelere ulatrlmas.

Datm merkezlerine ulaan yksek gerilimli elektrik enerjisi burada orta gerilim deerlerine drlerek fabrikalara, tramvay gibi kent ii ulam sistemlerine, kent ii datm, aydnlatma ve sinyalizasyon ebekesine verilir. Evimizin veya iyerimizin yaknna kadar gelen elektrik enerjisinin gerilimi hala yksektir. Bu nedenle elektrik enerjisinin gerilimi direklere monte edilen veya zel kabinler ierisine yerletirilen kk trafolar yardmyla 220 V a drlr. Bu trafolara balant yaplarak evlere ve iyerlerine ulatrlan elektrik enerjisi aboneler tarafndan stc cihazlar, lambalar, elektrik motorlar vb. kullanlarak s enerjisine, k enerjisine, mekanik enerjiye veya kimyasal enerjiye dntrlerek tketilir.

letim ve Datm ebekelerinin Ykmllkleri

Santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas amacyla kullanlan btn elektrik tesislerine elektrik ebekesi ad verilir. Elektrik enerjisinin tketim blgelerine iletilmesini salayan ebekelere iletim ebekesi, bu blgelerde datmn salayan ebekelere de datm ebekesi ad verilir. Elektrik enerjisinin abonelere ulatrlmasnda srasnda ebeke ynnden yerine getirilmesi gereken ykmllkler u ekilde sralanabilir. ebeke elektrik enerjisinin retiminden tketimine kadar kesintisiz bir enerji ak salamaldr. zellikle seri imalat yapan fabrikalarda, hastane gibi salk kurumlarnda, haberleme ve iletiim salayan tesislerde enerji kesintisinin yol at zarar ve kayplar byk olacaktr.

36

ebekeler gvenilir, salam, basit ve anlalr olmaldr. Bu nedenle ok iyi planlanmal ve kurulular srasnda azami zen gsterilmelidir. Doann ypratc etkisine kar dayankl, deprem gibi olas bir afet durumunda ise enerji iletiminin srekliliini salayacak kadar gvenilir olmaldr. ebekelerde oluan arzalardan aboneler etkilenmemelidir. zellikle yal havalarda hatlara yldrm dmesi veya bir nedenle hatlarda ksa devre meydana gelmesi durumunda abonelerin kullandklar cihazlar bundan etkilenerek arzalanabilir. Bu nedenle enerji iletim hatlar eitli arzalara kar korunmaldr. ebeke optimal maliyetle tesis edilmelidir. Zira bu maliyete bal olarak deiecek olan elektrik enerjisinin ucuz olmas bu enerjiyi kullanarak imalat yapan veya hizmet sunan abonelerin girdi maliyetlerini azaltr. Bu durum ise lkemiz fertlerinin satn alma ve sanayicimizin baka lkelerle rekabet gcn artrr. Gnmzde artk bir lkenin gelimilik dzeyi kii bana elektrik enerjisi tketimi ile ifade edilmektedir. Datm ebekesi hattn bandaki, ortasndaki veya sonundaki abonelerin tamamna ayn zellikteki elektrik enerjisi salamaldr. Gerilimin yksek olmas aboneye zarar verebilir. Gerilimin istenen deerden % 10 kadar fazla olmasnn abonedeki cihazlarn mrn azaltt bilinmektedir. Benzer ekilde dk gerilimden dolay da elektrikli aygtlarn verimlerinde bir azalma grlr. Frekanstaki deimeler asenkron motorlarn devir saylarn deitirir ve istenmeyen olaylara neden olur. Frekansn sabit olmas ise generatr devrinin sabit tutulmas ile gerekletirilir. Bunun iin ebekelerde gerilimi ve frekans sabit tutmaya yarayan eitli niteler bulundurulur.

Datm ekillerine Gre Elektrik ebekelerinin Snflandrlmas

retilen enerjiyi abonelere ulatran ebekeleri datm ekillerine ve tadklara gerilimlere gre farkl ekilde snflandrmak mmkndr. Yerleim ve sanayi blgelerindeki cadde, sokak ve yol vb. denen elektrik hatlarnn birbirine etkilenmesiyle kollar, kollarn birbirine eklenmesiyle de datm ebekesi meydana gelir. Teknik ynden daha nce tarttmz ykmllklerinin yerine getirilebilmesi iin ebekeler datm ekillerine gre genel olarak, Ak ebekeler, Kapal ebekeler,

olmak zere iki ana grupta tesis edilirler. Bu iki ana grubun ierisinde toplamda drt ebeke sistemi ile elektrik enerjisi iletimi ve datm gerekletirilir. Bunlar, 1. 2. 3. 4. Dall ebeke Halka(Ring) ebeke A gzl ebeke, Enterkonnekte ebeke,

eklinde sralabilir.

Ak ebekeler
Ak ebekelere dall(dalbudak) veya radyal ebekeler de denir. ok kullanlan bir ebeke trdr: ehir, kasaba, ky gibi yerleim birimlerinde veya sanayi blgelerinde enerji beslemesi ounlukla tek bir kaynaktan yaplr. Bu yolla oluturulan ebekenin ekli bir aacn dallarna benzedii iin bu tr ebekeye dall ebeke denir. ekil 2.2de ak ebeke emas grlmektedir. Ak ebekedeki datm transformatrne yakn olan kaln kesitli hatlara ana hat ad verilirken transformatrden uzaklatka incelen hatlara da branman hatlar denir. ekil 2.2deki kaln izgiler ana hatlar, ince izgiler ise braman hatlarn gstermektedir.

37

Ak ebekelerin tesis bedelleri dktr. Bakmlar, iletilmeleri ve ebekedeki olas arzalarn tespitinin de kolay olmasndan dolay tercih edilirler. ebekedeki abonelerin saysnn artmas nedeniyle hatlarn akm tayamamas durumunda sadece akm fazla olan ilgili hattn deitirilmesi yeterlidir. Dier taraftan bu ebekelerde emniyet azdr. Arza durumunda ok sayda abone elektriksiz kalabilir. Ayrca datm hatlarnda gerilim eitlii olmayp transformatrden uzaklatka gerilim azalr.

ekil 2.2: Ak ebeke.

Kapal ebekeler
Kapal ebekeler ise ring(halka) ebeke ve a(gzl) ebeke olmak zere iki grupta tesis edilirler. Bir noktadan kan iki enerji nakil hattnn bir baka noktada yeniden birlemesinden oluan ebekeye ring(halka) tipi ebeke denir. Ring ebekelerde sistemin enerji beslemesi birden fazla transformatrn birbirine paralel ekilde balanmas yoluyla yaplr. ekil 2.3te grld gibi bu yolla kapal bir sistem oluturulur. Bu tr ebekelerde ring ierisinde bir arza olmas halinde, sadece arzal olan ksm devre d kalr ve dall ebekelere gre daha gvenlidir. ebekenin kesiti her yerde ayndr.

B C D

ekil 2.3: Ring (Halka) ebeke.

te yandan bu tr ebeke oluturulurken ok fazla sayda iletken tel kullanld iin maliyeti yksektir. ebekedeki abonelerin saysnn artmas nedeniyle hatlarn akm tayamamas durumunda dall ebekelerin aksine tm hatlarn deitirilmesi gerekir. Bu ilem ise ebekenin yenilenmesi anlamna geldiinden olduka maliyetlidir.

38

A (Gzl) ebekelerde besleme bir veya birden fazla yerden yaplabilir. ekil 2.4te grlen bu ebeke tipinde aboneleri besleyen hatlarn bir a gibi oluturulmasndan dolay ok sayda gz elde edilir. Olas bir arza durumunda arzal ksm sigortalar ve zel koruma elemanlar ile devre d braklabilir. Bylece dier abonelerin enerjileri kesilmez. Gerilim d ok azdr. Sisteme gl alclar balanabilir. te yandan kurulular, iletimleri, bakmlar zordur. ebekedeki olas bir ksa devrenin etkisi byk olur.

ekil 2.4: A(Gzl) ebeke.

Kesintisiz ve ekonomik elektrik enerjsis salanmas asndan bu ebeke eitlerine ilaveten iki ya da daha fazla ebeke arasnda, blgeler veya lkeler arasndaki elektrik ebekeleri arasnda balant yapma olana salayan ebekelere de ihtiya duyulmaktadr.

Enterkonnekte ebeke
Genellikle birbirinden uzak mesafelerde olan, elektrik retim santralleriyle tketim merkezleri arasndaki iletim, enterkonnekte ebeklerle salanr. retim santrallerin bir iletim tesisine, buradan da dier tesislere balanarak beraber almalarna enterkonnekte alma, bu ebekeye de enterkonnekte ebeke denir. Dier bir ifadeyle, bir blgenin veya bir lkenin elektrik enerjisi talebini kesintisiz bir ekilde karlamak zere o lkenin btn elektrik santralleri, trafo merkezleri ve tketicileri arasnda kurulmu olan sisteme enterkonnekte sistem ad verilir. Enterkonnekte sistemde bir arza meydana geldiinde sadece arzal blm devre d braklarak enerji al-veriinin sreklilii salanr.

Enterkonnekte ebekeye ulusal elektrik ebekesi de denir. Genel olarak elektrik enerjisi depolanamayan bir enerji trdr. Bu nedenle retildii anda hemen kullancya ulatrlmas gerekir. Bu ise retim ve tketimin her an dengede tutulmas anlamna gelir. Dier yandan tketim miktar blgelere, mevsimlere ve hatta gnn saatlerine gre byk deiiklikler gsterebilir. Enterkonnekte sistemler, tketimdeki deiimlere karn retimi uyarlamay salar. Bylece santraller daha ekonomik bir ekilde altrlabilir. rnein, tketimin maksimum olduu saatlerde santraller yksek kapasite ile altrlrken tketimin nispeten daha dk olduu saatlerde retim kapasitesi drlebilir veya baz santraller devre d braklabilir. Benzer ekilde yan bol olduu yllarda hidroelektrik(HES) santraller daha ok altrlarak ithal kaynak kullanan doalgaz evrim santrallerinin daha dk kapasite ile sistemi beslemesi salanabilir. Bu nedenle enterkonnekte sistem elektrik enerjisinin retim kaynandan da ekonomi salamaya yardmc olur.
39

Enterkonnekte sisteminin dier avantajlar arasnda verimlerinin yksek olmas, santrallerin kurulu ve iletme maliyetleri azaltmas, ihtiya duyulan yedek generator gcn minimum seviyeye indirmesi saylabilir. Enterkonnekte sistemin avantajlar yannda baz dezavantajlar da mevcuttur. Bunlar; sistemin ksa devre akmnn olduka yksek olmas, ksa devre arzasndan ok sayda abonenin etkilenmesi, sistemin kararlln salamann olduka zor olmas eklinde sralanabilir. Her lkenin bir enterkonnekte ebekesi vardr. Enterkonnekte sisteme lkedeki btn santraller balanabilir. Dier bir ifade ile sistemde hidroelektrik, termik, nkleer vb. gibi birbirinden ok farkl santral tipinin olmas nemli deildir. Ayn zamanda bu santrallerin retim kapasitesi bakmndan byk veya kk lekli olmas da bir engel tekil etmez. lkemizdeki enterkonnekte ierisinde TEDA'a, ayrcalkl irketlere, retim irketlerine ve otoprodktrlere ait tam kapasiteyle alan ok sayda elektrik santrali vardr. Btn bu santraller enterkonnekte ebeke kapsamnda birbirlerine paralel baldr. lkemizi doudan batya, kuzeyden gneye kat eden yzlerce kilometre uzunluundaki enerji nakil hatlar ile bu santraller ve yerleim birimleri arasnda bir a eklinde ebeke oluturulmutur. Enterkonnekte ebekelere ayn zamanda baz komu lkelerin sistemleri ile balant yaplabilir. Trkiye'deki enterkonnekte sistem; Bulgaristan, Rusya, Irak, Suriye ve Grcistannn elektrik ebekelerine de baldr. Bu balantlardan komu lkelerle elektrik enerjisi alverii yaplabilmektedir.

Gerilimlerine Gre Elektrik ebekelerinin Snflandrlmas

letim ve datm ebekeleri, datm ekilleri yannda kullandklar gerilim bakmndan da snflandrlabilir. Bunlar: Alak gerilimli ebekeler (AG ebekeleri) Orta gerilimli ebekeler (OG ebekeleri) Yksek gerilimli ebekeler (YG ebekeleri), ok yksek gerilimli ebekeler (YG ebekeleri)

eklinde sralanabilir. Alak gerilimler genel olarak 1 kV a kadar olan gerilimlerdir. Orta gerilimler, 1 ila 35 kV aras gerilimler olup, yksek gerilimler 35 kV dan 154 kV a kadar olan geri1imler olarak deerlendirilirler. ok yksek gerilimler ise 154 kV tan daha byk gerilimlerdir. ok yksek gerilim ebekeleri ehirler ve santraller aras balant iin kullanlr. rnein, lkemizde Atatrk Barajndan stanbula elektrik enerjisi tayan ok yksek gerilimli bir ebeke tesis edilmitir. Yksek gerilim ebekeleri elektrik enerjisi iletiminde kullanlr. Daha nce de belirtildii gibi uzak mesafelere elektrik enerjisi iletiminde yksek gerilim kullanldnda g kayb daha az olmaktadr. Orta gerilim ebekeleri daha ok kk ehirler, endstri blgeleri ve benzeri yerlere enerji tanmas veya byk ehirlerde datm transformatrlerine enerji tanmas iin dzenlenir. Orta gerilim ebekeleri, yksek ve ok yksek gerilim ebekeleri ile alak gerilim ebekeleri arasnda bir kpr grevi yaparlar. Alak gerilim ebekeleri ise datm trafolarndan abonelere ulasan hatlar olarak tanmlanabilir.

Trkiye'de 154 kV ve 380 kV luk yksek gerilim deerleri tercih edilmektedir. Daha nceleri kullanlan 66 kV luk sistemden vazgeilmitir. Halen kullanlanlarn dnda yeniden 66 kV luk sistem tesis edilmemektedir. lkemizdeki orta gerilim ebekelerinde 34,5 kV' luk, alak gerilim ebeklerinde ise 220 V ve 380 V luk gerilimler kullanlmaktadr. Santrallerde elektrik enerjisi retmek iin kullanlan generatrlerin gerilimleri ok yksek deildir. Generatr ks olarak 10 kV , 14,4 kV ve 15,8 kV gibi gerilimler kullanlmaktadr. Bu gerilimler ile 20 ila 30 km den uzun hatlarda ekonomik bir ekilde enerji iletimi yaplamaz. Bu nedenle daha uzaklara enerji tamak iin retilen gerilim, transformatrler yardm ile yksek gerilime kartlr ve enerji yksek gerilimlerle iletilir. Bylece hatlarda s seklinde kaybolan enerji azalaca iin iletim sisteminin verimi ykselir. letim ebeklerinde yksek gerilimin kullanlmasnn gerekliliini aadaki rnek incelenerek kolaylkla anlalabilir.
40

rnek: 100 kW lik bir g, 10 km uzaa tanacaktr. Bu ilem iin kullanlacak olan iletim hattnn direnci 2 dur. letim hatlarnda 1 kV , 5 kV ve 10 kV luk iletim gerilim deerlerinin kullanlmas durumunda hatlardaki g kayplar ne olur? zm: G iin P = I V = I 2 R eitlii kullanlabilir. 100 kW = 100 000 W olduuna gre 1 kV = 1000 V gerilim deeri kullanlarak elektrik enerjisi tanmas durumunda akm,

I1 =

P 100 000 W = = 100 A 1000 V V1

bulunur. G kayb ise,

Pk = I 12 R = (100 A) 2 (2 ) = 20 kW
olacaktr. Benzer ekilde 5 kV = 5 000 V luk tama gerilimi deerinde akm ve g kayb;

I2 =
ve

P 100 000 W = = 20 A 5 000 V V2

2 Pk = I 2 R = (20 A) 2 (2 ) = 0,8 kW

bulunur. Son olarak 10 kV = 10 000 V ile elektrik enerjisi tanmas durumunda ise akm,

I3 =

P 100 000 W = = 10 A 10 000 V V3

ve g kayb,
2 Pk = I 3 R = (10 A) 2 (2 ) = 0,2 kW

olacaktr. Grld gibi enerjinin 1 kV ile tanmas durumunda hatlarda s seklinde kaybolan enerji olduka fazladr. Bu bakmdan enerjinin 1 kV ile tanmas ekonomik deildir. Enerjinin 5 kV ile tanmasnda hatlardaki g kayb 0,8 kW iken 10 kV ile tanmasnda ise 0,2 kW tr. Grld gibi tama gerilimi ne kadar yksek olursa hatlardaki g kayb da o kadar az olmaktadr. Ayn zamanda tama geriliminin 2 kat artmas, hatlardaki g kaybn 4 kat azaltmaktadr. Hat kayplarnn en kk deerde tutulmas iin tama geriliminin yksek olmas gerekir.

100 kW lk bir g 20 km teye tanacaktr. Enerji tama hattnn direnci 5 dur. Ykn g katsays 1 olduuna gre hattaki g kaybnn 2 kW olmas iin hattn tama gerilimi ne olmaldr?

ENERJ NAKL HATLARI

Elektrik enerjisinin retildii yer ile tketildii yer arasn birletiren ve elektrik enerjisini retildii yerden tketildii yere tamaya yarayan hatta enerji nakil hatt denir. Enerji nakil hatlar tanacak enerjinin miktarna, tketim merkez ile retim merkezi arasndaki uzakla bal olarak deiik gerilim seviyelerinde deiik tel cins ve kesitleriyle tanrlar.

41

Elektrik enerjisinin retildii yerden abonelere ulatrlmasnda kullanlan iletim ve datm ebekeleri hava hatt veya yeralt hatt eklinde dzenlenirler. Ak arazideki uzun mesafeli elektrik enerjisi iletim hatlar havai hat olarak, yerleim birimlerinde ise tercihen yeralt hatlar olarak tesis edilirler. Ancak yer alt kablolarnn ok pahal olmas, olas arzann yerinin bulunmasndaki zorluklar ve onarm glkleri nedeniyle hava hatlar daha ok kullanlr. Bununla birlikte hem daha gvenli enerji iletiminin salanmas hem de hava hatlarnn grntsnn ehrin estetiini bozmamas iin ehir merkezlerinde bazen yer alt enerji hatlar da tercih edilir.

Havai Enerji Hatlar

Santrallerde retilen elektrik enerjisinin en ekonomik metotlarla tketicilere ulatrlmas gerekir. Bunu salamada en yaygn yntem havai hatla iletimdir. Bir havai enerji hatt, akmn iletilmesini salayan kablo (Genelde bakr veya alminyum iletken), kabloyu tayan direkler, tayc direklerle iletken arasndaki hem balanty salayan hem de gvenlik iin kullanlan yaltkan izolatrden oluur. Havai hat ile iletim, yer alt kablolar ile iletime gre ekonomik adan avantajldr. Bununla birlikte rzgr, yamur, imek, yldrm gibi doa olaylarnn havai hatla iletime olumsuz etkileri vardr. Hava hatlarnn yer alt hatlarna gre baz avantajlar ve dezavantajlar mevcuttur. Havai enerji hatlarnn avantajlar u ekilde sralanabilir: Havai enerji hatlar yer alt hatlarna gre daha az maliyetle kurulur. Havai enerji hatlarnn arzalarnn tespiti yer alt hatlarna gre daha kolaydr. Havai enerji hatlarnn bakmlar ve arzal blmlerinin deitirilmesi yer alt hatlarna gre daha kolaydr. Havai enerji hatlarnn akarsulardan, kpr ve yollardan geileri yeralt hatlarna gre daha kolaydr. Havai enerji hatlar yer alt hatlarna gre daha ksa zamanda tamamlanrlar. Ulamn g olduu da, orman ve uurum gibi engebeli arazilerde enerji iletimi havai hatlarla daha kolaydr. Hava hattnn gzerghnn altn tarm, hayvanclk vb. gibi yntemlerle deerlendirmek mmkndr.

Bunlarn yannda havai enerji hatlar, evre artlarndan kolayca etkilenirler. Meydana gelen arzalarn tamiri hava artlarnn imkn vermesine baldr. mrleri uzun deildir. Grsel kirlilie neden olabilirler. Tadklar yksek gerilimler nedeniyle evrelerinde elektromanyetik alanlar yaratarak tv, radyo yaynlarn vb. olumsuz ynde etkileyebilir. Orman geilerinde yangna neden olabilirler. Alaktan uan hava tatlar iin tehlike yaratrlar.

Yer Alt Enerji Hatlar

Boaz geileri gibi elektrik enerjisinin hava hatlar ile iletimi ve datm mmkn olmayan yerlerde yer altndan iletim ve datm yaplmas gerekir. ehir ilerinde hava hattnn kullanm mmkn olmayan yerlerde ve boaz geilerinde enerjinin su altndan, yer alt kablosu ile iletilmesi gerekir. Resim 2.1de bir yer alt enerji hattnn ekilmesine ilikin almalar verilmitir.

42

Yer alt enerji hatlarnn stnlkleri aadaki gibi zetlenebilir: Yer alt enerji kablolar ile yaplan tesisler, direk ve dier malzemelere ihtiya gstermez. Cadde ve meydanlarn grnt estetii bozulmaz. Atmosferik olaylardan (yldrm, kar, frtna vb.) etkilenmez. Havai hatlardaki gibi bakm ihtiyalar yoktur. Yerleim blgelerinde, havai hat tesislerine gre daha gvenlidir. Enerji hattnda kullanlan yer alt kablolarnn cadde, meydan ve parklarn zelliklerine gre dz veya kavis yaptrlarak denebilir.

te yandan yer alt enerji hatlar birtakm dezavantajlara sahiptir. Yer alt enerji hatlarnn, Havai hatlara gre kurulu maliyeti yksektir. Arza tespiti zordur. Arzalarnn onarm zordur.

Resim 2.1: Yer alt enerji hattnn ekilmesine ilikin almalar.

Elektrik enerjisi iletimi ve datmnda kullanlan malzeme ve donanimlar yksek maliyetli olduundan bir elektrik hatt tesis edilirken gzergh planlamasnn ok dikkatli bir ekilde yaplmas gerekir.

Enerji letim Hatlarnda Gzergh Seimi

Elektrik enerjisi iletim hatlar tesis edilecek yerin nce lekli plan ya da haritas alnarak araziye ait her trl bilgiler (arazinin bataklk, kumluk, kayalk, kil veya kalkerli olan yerleri, arazi zerindeki nehir, gl, orman, yol, kpr, tnel ve varsa baka arazi engelleri, binalar) plan veya haritaya ilenir. letim hatt ne kadar uzun olursa hatlarda kullanlacak malzeme ve donanmlar da ayn oranda yksek olacaktr. Bu durumda hem hattn maliyeti hem de arza ihtimali artar. Bu sakncalardan kanmak iin enerji iletim hatt gei yolunun mmkn olduunca en ksa yoldan dz hat eklinde denmesi istenir. Yer alt kablolar havai hat iletkenlerine gre daha pahal olduundan bu husus, eer enerji iletimi yer alt hatlar ile yaplacaksa daha ok nem kazanr.

Enerji nakil hatlarnn denmesinde maliyet, iletim hattnn gzergh, corafik durum, arazi durumu ve hattn gvenlik konumu gibi hususlar dikkate alnr.

43

Gnmzde enerji nakil hatlar ak arazilerde havai hat, yerleim yerlerinde ise yer alt hatlar olarak tesis edilmektedir. Enerji iletim hattnn gzergh belirlenmesi srasnda ncelikle bu hattn balang ve biti noktalar belirlenir. Sonraki admda ise bu hattn gzergh tespitine geilir. Gzergh 1/25000lik haritalarda baz zellikler dikkate alnarak hazrlanr. Bu zellikler aadaki gibi sralanabilir: 1. 2. 3. Enerji iletim hatt maliyet hesab dikkate alnarak mmkn olduunca ksa tutulmaldr. Enerji iletim tesisi bakmnn ve iletmenin kolaylnn salanabilmesi iin iletim hatlar yollara yakn, yol yoksa ulam rahat olan yerlere yaplmaldr. Enerji iletim hatt nehir, vadi, sel yata, eltik tarlas, bataklk, heyelan, ve kaya dkntleri bulunduran yerlerden gememeli, ett almalar srasnda belirlenen byle zeminler plan-profil zerinde belirtilmelidir. Enerji iletim hatt yerleim blgelerinden, yerleim blgesi olmasa da imar planna dhil olan alanlardan, deerli aalar bulunduran blgelerden ve askeri birliklerin bulunduu yerlerden gememelidir. ok zorunlu kalnd durumlarda parsel ve yol kenarndan geilebilir. Enerji iletim hatlarnda dik dorultuda ykselme zellii gsteren zeminlerden kanlmal, bu gibi yerlerde hattn uzamas da kabul edilerek bu ykselmenin engellenmesi gerekir. Enerji iletim hatt demir yolu, kara yolu, su kanal, enerji ve haberleme hatlar, nehir, dere ve vadiler zerinden sklkla gememeli, gemesi gereken durumlarda dik kesme imknlar aratrlmadr. Demir yollar kesme as 72 0 den kk olmamakla beraber, zorunlu hllerde ksa devre akmna gre incelenerek daha kk bir a ile kesimesi salanabilir. Bu kesimelerde klerans salanabilmesi iin ksa mesafelerde direk kullanlmaldr. 7. 8. Enerji iletim hatt kara ve demir yolu istimlak snrlarndan en az 20 m mesafede olmak zere en yakn direin boyu 12 m toleransla geilmelidir. Enerji iletim hattnn gaz ve petrol boru hattyla yan yana veya paralel geilerinde en yakn iletken iz dm ile boru ekseni arasnda veya bu hatlarn kesimesi durumunda boru hattnn direk ayaklarna en az 30 m uzaklk olmaldr. Enerji iletim hatlar hava alan, radar ve telsiz istasyonlarnn zelliklerine gre bu tesisleri etkilemeyecek uzaklktan gemelidir. Bu mesafeler hava alanlar evresinde 10 km yarapnda daire eklinde olmaldr.

4.

5. 6.

9.

10. Enerji iletim hatlar kanallarndan geerken iletken tel ykseklii 13,5 m olmaldr. 11. Enerji iletim hatlarnda kk hat byk hattn stnden gememelidir. 12. Enerji iletim hatlar demir yollarndan geerken durdurucu direkler kullanlarak gei salanmaldr. 13. Enerji iletim hatlar otoyol kenarlarndan geerken +2 m emniyet mesafesi konulmaldr. 14. Enerji iletim hatlarnda direk ara mesafesi bir nceki mesafenin 2,5 katn gememekle birlikte uzun mesafeli direklerin nnde durdurucu direk kullanlmaldr. 15. Enerji iletim hatt gzergh belirlenirken civarda yaplm ve yaplmas planlanan her trl tesis iin kara yollar, DS, ziraat teknisyenlii, orman idaresi, il imar mdrl ve belediyelerle balant kurulara hattn geii iin gerekli bilgi ve izinler alnmaldr. Bu kurulularn gzergh zerinde bulunan tm projeleri profile ilenmelidir. 16. Enerji iletim hatlar ksa devre etkisi yapmasn nlemek maksadyla patlayc madde depolar ve imento fabrikalarnn kl etki alanlarnn gemelidir. 17. Enerji iletim hatlar ile telefon hatlarnn kesime alar zorunlu olmad hallerde 60 dereceden kk olmamaldr. 18. Enerji iletim hatlar sit alanlarndan gemek zorunda kalrsa ilgili kurumlara bavuruda bulunarak gerekli izinler alnmaldr.
44

Enerji iletim hatt gzergh zerinde bulunan krk noktalara some noktas denir ve gzergh zerinde bir a olutururlar. Bu alar, gzergh kr as olarak adlandrlr. Bu alar enerji iletim hattnn rzgr yk ile dorudan ilgilidir. S1, S2 gibi harflerle temsil edilen some noktalar, hat boyunca mmkn olabildiince az olmaldr. Bununla birlikte zorunlu hller dnda some asnn fazla keskin olmamasna dikkat edilmelidir.

Havai Enerji letim Hatlarnn Tesisi

Bir havai enerji nakil hattnn tesisine karar verilmise ncelikle tesis edilecek noktalar arasn(A-B) kapsayacak 1/25000 lekli haritalar temin edilir. Yukarda belirtilen hususlar dikkate alnarak A noktasndan B noktasna tesis edilecek bir enerji nakil hattnn gzergh belirlenir. Kelime anlam sabit, deimeyen olan some noktalar 1/25000 lekli haritalar zerinde belirlenir. A ile B noktas bu some noktalarndan geilerek birletirilir. Bu ilemler tamamlandktan sonra harita zerinde saptanan some noktalarnn arazideki yerlerinin uygun olup olmad belirlenir, deilse deitirilir. Some noktalarnn arazide saptanmasndan sonra bu noktalar arasndaki arazinin profili kartlr. Gzergh zerine direklerin hangi noktalara gelecei ilenir. Gzergh koullarna uygun direkler seililir ve yerleri iaretlenir. Daha sonra araziye karak direk yerlerinin arazideki yerleri saptanr. Arazinin eim durumuna gre direin ayak durumu tespit edilir. Bu ilem tamamlandktan sonra direklerin her trl zellii belirlenmi olur ve bylece proje almas tamamlanr.

Resim 2.2: Yksek gerilim havai enerji hattnda iletken ekilmesine ilikin almalar.

Projesi tamamlanan enerji nakil hattnn yapm safhasna geilir. Daha nce saptanan direk tiplerine gre direkler temin edilir. Yeniden araziye klarak direk ayaklarnn gelecei yerler iaretlenir. Bu ilem yaplrken hattn dorultusu ve hatta dik gelecek dorultu (konsollarn gelecei dorultu) kazklar aklarak araziye iaretlenir. Bu ilemlerden sonra direin hafriyat yaplarak montaj almalarna geilir. Enerji nakil hattnn tm direklerinin uygun ekilde montaj tamamlandktan sonra iletken tel ekme ilemine geilir. Resim 2.2de iletken ekimine ilikin almalar grlmektedir.

EBEKE HAT SABTELER

Enerji iletim ve datm hatlarnda akm, gerilim, g ve g katsaylar gibi byklklerin durumlarna gre deien hattn diren, indktans ve kapasitans gibi deerlerine hat sabiteleri denir. Enerji iletim hatlarnn alma gerilimlerinin byklne gre hat sabitelerinden bazlar ok kk deerlere der. Bu bakmdan bazlar dikkate alnmayabilir. rnein, alak gerilim tesislerinde indktans, yksek gerilim tesislerinde ise diren deerleri ok kktr ve ihmal edilebilir.
45

Enerji letim Hatlarnda Diren

Diren, elektrik enerjisi iletim ve datm hatlarnda gerilim dne ve g kaybna neden olan bir hat sabitesidir. Bu nedenle direncin nemi fazladr. Bir iletkenin doru akm direnci;

R=

L KS

(2.1)

ifadesi ile tanmlanr. Burada, L iletkenin boyu, K iletkenlik ve S ise iletkenin kesit alandr. letkenlik K iletkenin yapld malzemenin cinsine bal olup her iletken iin farkl bir deere sahiptir. lemlerde kolaylk asndan Eitlik 2.1de iletkenin uzunluu metre( m ), kesit alan milimetrekare( mm 2 ) alnrsa iletkenlik K nn birimi m/(..mm2 ) olur. rnein, bakr iin iletkenlik

KCu = 56 m/(..mm2 ) , alminyum iin ise K Al = 35 m/(..mm2 ) tir. letkenlik K ile zdiren
arasnda,

K=

1
L S

(2.2)

ile tanmlanan bir ilikisi mevcuttur. Dier bir ifadeyle biri dierinin tersidir. Bu takdirde (8.9) eitliini,

R=

(2.3)

biiminde de yazmak mmkndr.

Eer 2.2 eitliinde iletkenin boyu L metre(m), kesit alan S metrekare( m ) alnrsa iletkenliin( K ) tersi olan zdirencin( ) biriminin de ..m olacana dikkat ediniz.
2

Hava hatlarnda elik alminyum (St-Al) iletkenler kullanlmsa, ortada bulunan elik tellerin kesitleri ihmal edilir. Diren hesabnda sadece alminyum kesit hesaplanr. Hava hatt iletkenlerinin damarlar birbirleri zerine spiral eklinde sarlm olduundan iletkenin direnci %2 orannda artar. Direncin deeri scakla bal olarak da deiir. Her maddenin direncinin scaklkla deiim miktar farkldr. rnein metallerde scaklk arttka direnleri de artar. Metal bir telin direnci 100 0 C ye kadar olan bir scaklk aralnda,

R = R0 [1 + (T T0 )]

(2.4)

eitliine gre deiir. Burada R0 , referans olarak alnan T0 scaklndaki direntir. T0 scakl genellikle 0 0 C veya 20 0 C alnr. Benzer ekilde R ise T scaklndaki direnci temsil eder. Burada kullanlan scaklk birimlerinin
0

C cinsinden ifade edildiine dikkat ediniz. Eitlik 2.4 deki

niceliine ise direncin scaklkla deiim katsays denir ve 1/ 0C birimi ile ifade edilir. Deiik scaklklar iin iletkenlerin katsay deerleri Tablo 2.1de verilmitir.

46

Tablo 2.1: Baz letkenlerin

katsaylarnn scaklkla deiimi

letken Malzemenin Cinsi %100 Geirgenlie Sahip Bakr %97,5 Geirgenlie Sahip Bakr %61 Geirgenlie Sahip Alminyum

0
0,00427 0,00415 0,00438

20
0,00393 0,00383 0,00403

25
0,00385 0,00376 0,00395

50
0,00352 0,00344 0,00360

75
0,00325 0,00316 0,00330

80
0,00318 0,00312 0,00325

100
0,00299 0,002930 0,00305

letkenlerin doru akmdaki direnleri ile alternatif akmdaki etkin direnleri farkldr. Alternatif akmdaki etkin diren, (2.1) eitlii ile tanmlanan doru akm direncinden daha byktr. Bu sebeple hat iletkenlerinin etkin direncinin hesap edilebilmesi iin doru akmdaki direncinin bilinmesi gerekir. Santrallerde retilen elektriin alternatif akmla iletildiini ve datldn daha nce belirtmitik. Enerji hatlarnn alternatif akmdaki etkin direnci R ile gsterilirse bu deer,

R=

P I2

(2.5)

eitliinden bulunabilir. Burada P iletkendeki g kaybn ve I ise iletkenden geen akm ifade etmektedir. rnek: 7 km uzunluunda 20 mm 2 kesitli bakr tel kullanlarak oluturulan bir hava hattnn direnci ka dur? (Bakr tel iin KCu = 56 m/(..mm2 ) alnz.) zm: Eitlik 2.1den yararlanarak 7 km = 7000 m uzunluunda 20 mm 2 kesit alanl bakr telin direnci,

R=
bulunur.

7000 m L = = 6,25 K S (56 m/.mm2 )(20 mm2 )

Yukarda verilen rnekteki havai hatta alminyum tel kullanlsayd hattn direnci ka olurdu? rnek: Bir enerji nakil hattnn frekans 50 Hz dir. Kullanlan iletkenin anma kesiti 468,4 mm 2 olan Drake elik alminyum iletkenin ekilmesi uygun grlmtr. Bu durumda; a. b. Alminyum iletkeninin 1 km sinin 20 0 C deki direnci ka dur? Alminyum iletkeninin 1 km sinin 37 0 C deki direnci ka dur?

zm: a. letkenin uzunluu 1 km = 1000 m olduuna gre (2.1) eitliinden yararlanlarak,

R20 =
bulunur.

1000 m L = = 0,061 K S (35 m/.mm2 )(468,1 mm2 )

47

b.

Tablo 2.1den alminyum iletkenin 200C iin scaklk deiim katsaysnn 20 = 0,00403 0 C-1 olduu grlmektedir. Eitlik 2.4ten yararlanarak iletkenin 350Cdaki alternatif akm (ac) direnci ise,

R35 = R20 [1 + 20 (T T0 )] = (0,061 ) 1 + (0,00403 0 C-1)(37 0 C 20 0 C)

ve

R35 = 0,06518
olarak elde edilir.

Enerji letim Hatlarnda ndktans

inden akm geen bir iletkenin evresinde bir manyetik alan oluur. Bu manyetik alan deiken bir manyetik alan ise devrede bir elektromotor kuvveti meydana getirir. Lenz Yasas gereince meydana gelen bu elektromotor kuvveti iletken zerinden geen akm azaltmaya alr. Bu nedenden dolay iletkenin alternatif akma kar olan direnci artar. Bu etkiyi birinci nitede indktif reaktans veya ksaca reaktans olarak adlandrmtk. ndktif(veya endktif) reaktans iletken zerinde bir gerilim dmne neden olur.

ndktif reaktansn hatlardaki aktif g kaybna bir etkisi yoktur. Elektrik devrelerinde sklkla kullanlan bobinler doru akma(dc) sadece telin direnci kadar zorluk gsterirken alternatif akma(ac) ise frekansa bal artan diren(indktif reaktans) gsterirler. Bir bobin iin X L ile gsterilen indktif reaktansn deerinin birinci nitede,

XL = L = 2 f L
forml ile hesapland belirtilmiti. Burada L , indktans olup SI birim sisteminde henry( H ) birimi ile ifade edilir. Eitlikteki f ise alternatif akmn frekansdr. rnek: Frekans 50 Hz olan bir voltaj retecine balanan 50 mH lik bir bobinin indktif reaktans ka

dur?
zm: Bobinin indktif reaktans f = 50 Hz ve L = 50 mH = 50.103 H deerleri kullanlarak,

X L = L = 2 f L = 2 (3,14) (50 Hz)(50.103 H) = 15,7

bulunur. Enerji nakil hatlarnda indktif reaktansn azaltlmas iin iletken kesitlerinin byk, iletkenler aras aklklarn ise kk tutulmas gerekir. Ancak kesitin bymesi ekonomik adan uygun deildir. Hat iletkenlerin cinsi, iletme geriliminin bykl ve tanacak gler seilecek kesit deerlerini snrlamaktadr. Yer alt enerji kablolarnda iletkenler(fazlar) arasndaki aralklar kk olduundan indktif reaktans deerleri ok kktr. rnek: 50 Hz ebeke frekansna sahip bir enerji nakil hattnn indktif direnci 20 dur. Buna gre hattn indktans ne olur?

48

zm: Bir bobin iin kullanlan indktif reaktans forml enerji nakil hatlar iin de kullanlabilir. Bu durumda hattn indktans,

L=

XL 20 = = 0,064 H = 64 mH 2 f 2 (3,14) (50 Hz)

bulunur.

ndktans, her aygtn kendi geometrisine baldr. Bir aygtn indktansnn hesaplanmas karmak geometriler iin ok g olabilir. Enerji nakil hatlarnn indktanslarnn hesaplanmas tahmin edilecei zere bir bobininin indktansnn bulunmas kadar basit deildir ve kullanlan formlasyon birok deikeni ierir. Bir enerji nakil hattnn indktans, kullanlan iletkenin cinsine, apna, rg ekline, faz saysna, fazlara ait iletkenlerin direk zerindeki pozisyonlarna, faz iletkenleri arasndaki uzakla bal olarak farkllk gsterir. Enerji nakil hattnda fazl elik zl alminyum iletken kullanlmas durumunda kilometre bana indktans ( H / km ),

GMD 4 10 L = 4,6. log GMR

(2.6)

forml kullanlarak hesaplanr. Burada, GMR iletkenin geometrik ortalamada yarapdr ve retici firmalar tarafndan hazrlanan tablolardan bulunur. GMD ise geometrik olarak iletkenler aras uzakl ifade eder. GMD deeri,

GMD = 3 D12 D23 D13

fazl sistemde her bir faz iletkeni arasndaki uzakl ifade etmektedir.

(2.7)

eitliinden yararlanlarak bulunur. Bu ifadedeki D12 , D23 ve D13 deerleri ekil 2.5te gsterildii gibi

ekil 2.5: fazl sistemde faz ietkenleri arasndaki uzakln eit olmamas durumu.

te yandan her bir faz iletkeni, ekil 2.6daki gibi simetrik olarak ekenar gen oluturacak biimde de yerletirilebilir. Bu durumda, faz iletkenleri arasndaki uzaklk birbirine eit olacandan ( D12 . = D23 . = D13 = D ) Eitlik (2.7) gereince GMD = D bulunur.

49

ekil 2.6: fazl sistemde faz iletkenleri arasndaki uzakln eit olmas durumu.

rnek: Aralarnda 200 cm uzaklk bulunan iletkenlerden olumu 3 fazl bir iletim hattnn iletkenleri ekil 2.6da gsterildii gibi ekenar gen olarak yerletirilmilerdir. letkenin geometrik ortalamada yarap 20 mm ise hattn km bana den indktansn hesaplaynz. zm: Eitlik (2.6) gereince iletkenler aras mesafe eit olduundan,

GMD = 3 D 3 = D = 200 cm = 2 m
bulunur. Ayrca GMR = 20 mm = 0,02 m olarak verilmitir. Eitlik (2.5)ten hattn indktans,

GMD 4 2 m 4 L = 4,6. log 10 = 4,6. log 10 = 9,2.10 4 H/km GMR 0,02 m

olarak elde edilir. rnek: Bir nceki rnekte verilen enerji nakil hattnn frekans 50 Hz ve toplam uzunluu 10 km ise hattn toplam indktif reaktansn bulunuz. zm: Bir nceki rnekte hattn km bana den endktans deeri

L = 9,2.10 4 H/km olarak

hesaplanmt. Buna gre hattn km bana endktif reaktans

X L = 2 f L = 2 (3,14) (50 Hz) (9,2.104 H/km) = 0,289 /km

olarak bulunur. Uzunluu 10 km olarak verilen hattn toplam indktif reaktans,

X Toplam L = (0,289 /km) (10 km) = 2,89

olmaldr.

Bir enerji nakil hattnn indktif reaktans 50 Hz ebeke frekansnda 100 dur. Bu durumda hattn indktans ne olur?
50

Enerji letim Hatlarnda Kapasitans

Birbirinden hava, boluk veya bir yaltkanla ayrlm iki iletken bir kondansatr(kapasitr) oluturur. Santrallerde retilen elektriin aktarmnda iletken teller kullanlr. Bu nedenle iletim hatlarndaki iletkenler kendi aralarnda veya toprak zeminle kondansatr davran gsterir. Ayn tartma yeralt enerji kablolar iin de yaplabilir. Havai hatlarda oluan kapasitans, havann dielektrik sabitine, iletkenler aras mesafeye ve iletkenle toprak arasndaki uzunlua baldr. Enerji iletim hattnn kapasitans ( C ) deeri daha ok 66 kV dan daha yksek gerilimler iin nemli olup daha dk gerilimler iin ihmal edilebilir.

Kapasitans (sa), kondansatr oluturan iletkenlerin birisi zerindeki ykn, iletkenler arasndaki potansiyel farkna orandr ( C = Q / V ). Birimi farad(F)dr. Farad(F) ok byk bir kapasitans birimi olduu iin uygulamada daha ok Farad'n milyonda biri olan mikrofarad (F) kullanlr. Elektrik enerjisinin iletiminde alternatif akmn tercih edildiini daha nce vurgulanmt. Alternatif akm, yn ve bykl periyodik olarak srekli deien bir akm trdr. Bu nedenle enerji tayan yksek gerilim hatlarndaki elektrik yknn deeri de srekli deiir. Elektrik ykndeki bu deime bir elektrik akm oluturur. Bu akmna arj akm denir. arj akm hattn geriliminin dmesine, g katsaysnn, verimin ve iletim hattnn kararllnn deimesine de neden olur. Birinci nitede bahsedildii gibi zerine f frekansl alternatif akm uygulanan bir kondansatrn kapasitif reaktans,

XC =

1 2 f C

ifadesinden yararlanlarak hesaplanr.

Enerji iletim hatlarndaki reaktansn birimlerinin olduuna dikkat ediniz. rnek:

diren,

indktif

reaktans,

kapasitif

50 F lk bir kondansatr zerine 50 Hz frekansl bir alternatif gerilim uygulanmaktadr. Buna gre kondansatrn kapasitif reaktans ka dur? zm: Kondansatrn kapasitif reaktans f = 50 Hz ve F deerleri kullanlarak,

XC =
bulunur.

1 1 = = 63,7 2 f C 2 (3,14) (50 Hz) (50.10 - 6 F)

Enerji nakil hattnn 1 km sinin faz bana mikrofarad ( F ) cinsinden kapasitans deeri ise,

C=

0.0242 GMD log r

(2.8)

forml kullanlarak hesaplanr. Burada, GMD metre (m) cinsinden geometrik olarak iletkenler aras uzaklk, r ise yine metre( m ) cinsinden iletkenin yarapdr.

51

rnek: Aralarnda 100 cm mesafe bulunan iletkenlerden olumu 3 fazl bir iletim hattnn iletkenleri ekil 2.7da gsterildii gibi ekenar gen olarak yerletirilmilerdir. letkenin yarap 13 mm ise, hattn km bana den kapasitans ka F dr? zm: Eitlik (2.7) gereince iletkenler aras mesafe eit olduundan,

GMD = 3 D3 = D = 100 cm = 1 m
bulunur. letkenin yarap bana den kapasitans,

r = 13 mm = 0,013 m olduuna gre (2.8) eitlii gereince hattn km

C=

0,0242 = 0,0128 F/km 1m log 0,013 m

olarak elde edilir.

Eer enerji nakil hattnn ebeke frekans 50 Hz ve toplam uzunluu 100 km ise hattn toplam kapasitif reaktans ne olur? Hat sonlarndan ekilen ykler, ounlukla indktif karakterlidir. Bu nedenle akm gerilime gre geri fazdadr. Bu durum hat ba gerilim ile hat sonu gerilimi arasnda fark meydana getirir. Bu gerilim farkn azaltmak iin ounlukla hat sonlarna paralel kondansatrler(kapasitrler) konulur. Hatlarn kendi indktans byk ise indktif reaktans ( X L ) zerinde meydana gelen gerilim dmn nlemek iin ise seri kondansatrler kullanlr. Seri kondansatrlerin amac hattn toplam empedansn azaltmaktr. Bu ileme seri kompanzasyon ad verilir. Devreye seri olarak eklenen kondansatr gruplar, negatif bir reaktans salayarak enerji iletim hatlarnn uzunluk ve kesiti ile belirlenen hat empedansn drr. Bu sayede de daha fazla g iletimi transfer edilir. Bu ileme de maksimum g transferi ad verilir. Hattn toplam empadans deeri X T = X L X C eitliinden hesaplanr.

Korona Olay ve Kayplar

Nemli ve sisli havalarda enerji nakil hatlarndaki gerilim yava yava arttrlrsa gerilimin belirli bir deerinde havann iletim hattnn yzeyinde iyonize olduu grlr. Gerilim artrlmaya devam edilirse bu kez iletkenin evresinde mor renkli kl bir halka belirir. Bu olaya korona olay denir. Hat iletkenleri, balant paralar, kesici, ayrc, parafudur, geit izolatr gibi sistem elemanlarnn iletkenleri koronann olutuu, grld yerlerdendir.

Resim 2.3: Krona olaynda oluan akm.

52

Koronayla birlikte havadan yaylan veya koronann olutuu devre iletkenlerinden yaylan parazitler oluur. Bu parazitler radyo ve televizyonlarn alt frekanslarda olduu iin giriimlere neden olur. Korona srasnda havadaki O2 moleklleri atomlarna ayrr. Ayrm olan atomlar O2 ile tekrar birleince ozon(O3) gaz oluur. Bu gazn havadaki nemle ve azot gazyla birleirse nitrik asit oluturabilir. Buda hattn altndaki yerleim yerlerine veya elektrik elemanlarnn asit yamurundan anmasna neden olur. Korona kaybna neden olan korona akm sinzoidal olup gerilim dmlerine yol aar. Resim 2.3te enerji hatlarnda oluan korona akm grlmektedir. Kimyasal reaksiyonlara ve ses titreimlerine de yol aabilen korona olay ile tanan gerilimin bykl, frekans, hatlarda kullanlan iletkenlerin yaraplar, hatlar aras aklk, hatlarn przllk derecesi, scaklk, nem, basn gibi etkenler yakndan ilgilidir. Is, ses ve kimyasal reaksiyonlar yoluyla nakil hattndaki enerjinin kamas olarak nitelendirilebilecek korona olay sonuta bir enerji kaybdr. Enerji nakil hatlarnda korona olaynn yol at kayplar azaltmak iin iletkenlerin yzeyleri dzgn ve parlak bir srla kaplanr.

Kaak Geirgenlik
Bu hat sabitesi, enerji nakil ve datm hatlarndaki akm tayan iletkenlerin gerek kendi aralarnda gerekse de iletkenlerle toprak arasnda grlen kaak akmlarn etkisini ifade eder. Kaak akmlar hatlarda g kaybna neden olabilir. Fakat bu etki ok kk olduu iin genellikle hesaplamalara dahil edilmez. Datm ve enerji nakil hatlarnda faz iletkenlerinin kendi aralarnda ve toprak arasndaki kaak akmlarn etkisiyle meydana gelen bir hat sabitesidir. Kaak akmlar hatlarda aktif g kaybna sebep olur. Ancak ok kk deerde olduu iin ihmal edilir. 30 km uzunluundaki 6,3 kV luk bir enerji iletim hattnda kaak geirgenliin etkisiyle meydana gelen kaak akmlarn sonucunda 10 W lk bir aktif g kayb olur.

Eer kapasitans dikkate alnmazsa enerji nakil ve datm hatlarnn

2 empedans Z = R + X L forml ile bulunur. 2

53

zet
Santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas amacyla kullanlan btn elektrik tesislerine elektrik ebekesi ad verilir. Elektrik enerjisinin tketim blgelerine iletilmesini salayan ebekelere iletim ebekesi, bu blgelerde datmn salayan ebekelere de datm ebekesi ad verilir. Elektrik ebekesi elektrik enerjisinin retiminden tketimine kadar kesintisiz bir enerji ak salamal, gvenilir, salam, basit ve anlalr olmaldr. ebekelerde oluan arzalardan aboneler etkilenmemelidir. Ayrca ebeke optimal maliyetle tesis edilmeli, hattn bandaki, ortasndaki veya sonundaki abonelerin tamamna ayn zellikteki elektrik enerjisi salanmaldr. ebekeler datm ekillerine gre genel olarak, ak ve kapal ebekeler olmak zere iki ana grupta tesis edilirler. Bu iki ana grubun ierisinde toplamda drt ebeke sistemi ile elektrik enerjisi iletimi ve datm gerekletirilir. Bunlar; dall ebeke, halka(ring) ebeke, a gzl ebeke, enterkonnekte ebeke eklinde sralabilir. Ak ebekelere dall(dalbudak) veya radyal ebekeler de denir. ok kullanlan bir ebeke trdr. ebekenin ekli bir aacn dallarna benzedii iin bu tr ebekeye dall ebeke denir. Bu tip ebekelerin tesis bedelleri dktr. Bakmlar, iletilmeleri ve ebekedeki olas arzalarn tespitinin de kolay olmasndan dolay tercih edilirler. Kapal ebekeler ise ring(halka) ebeke ve a(gzl) ebeke olmak zere iki grupta tesis edilirler. Bir noktadan kan iki enerji nakil hattnn bir baka noktada yeniden birlemesinden oluan ebekeye ring(halka) tipi ebeke denir. Bu tr ebekelerde besleme birden fazla transformatr ile yapld iin dall ebekelere gre daha gvenlidir. Fakat tesis maliyetleri yksektir. ebekedeki hatlarn akm tayamamas durumunda dall ebekelerin aksine tm hatlarn deitirilmesi gerekir. Elektrik retim santralleriyle tketim merkezleri arasndaki iletim, enterkonnekte ebeklerle salanr. retim santrallerin bir iletim tesisine, buradan da dier tesislere balanarak beraber almalarna enterkonnekte alma, bu ebekeye de enterkonnekte ebeke denir. Bu sistem enerjide sreklilii salar. letim ve datm ebekeleri gerilimleri asndan; alak gerilimli ebekeler, orta gerilimli
54

ebekeler, yksek gerilimli ebekeler, ok yksek gerilimli ebekeler eklinde snflandrlr. Yksek gerilim ebekeleri elektrik enerjisi iletiminde kullanlr. Orta gerilim ebekeleri daha ok kk ehirler, endstri blgeleri ve benzeri yerlere enerji tanmas veya byk ehirlerde datm transformatrlerine enerji tanmas iin dzenlenir. Orta gerilim ebekeleri, yksek ve ok yksek gerilim ebekeleri ile alak gerilim ebekeleri arasnda bir kpr grevi yaparlar Alak gerilim ebekeleri ise datm trafolarndan abonelere ulasan hatlar olarak tanmlanabilir. Elektrik enerjisinin retildii yerden abonelere ulatrlmasnda kullanlan iletim ve datm ebekeleri hava hatt veya yeralt hatt eklinde dzenlenirler. Ak arazideki uzun mesafeli elektrik enerjisi iletim hatlar havai hat olarak, yerleim birimlerinde ise tercihen yeralt hatlar olarak tesis edilirler. Enerji iletim ve datm hatlarnda akm, gerilim, g ve g katsaylar gibi byklklerin durumlarna gre deien hattn diren, indktans ve kapasitans gibi deerlerine hat sabiteleri denir. Diren, enerji nakil hatlarnda gerilim dne ve g kaybna neden olur ve scaklkla birlikte artar. ndktif reaktans da iletken zerinde bir gerilim dmne neden olur fakat g kaybna bir etkisi yoktur. Bir enerji nakil hattnn indktans, kullanlan iletkenin cinsine, apna, rg ekline, faz saysna, fazlara ait iletkenlerin direk zerindeki pozisyonlarna, faz iletkenleri arasndaki uzakla bal olarak farkllk gsterir. letim hatlarndaki iletkenler kendi aralarnda veya toprak zeminle kondansatr davran da gsterir. Kapasitans daha ok yksek gerilimlerde nemlidir. Nemli ve sisli havalarda enerji nakil hatlarndaki gerilim yava yava arttrlrsa gerilimin belirli bir deerinde havann iletim hattnn yzeyinde iyonize olduu grlr. Gerilim artrlmaya devam edilirse bu kez iletkenin evresinde mor renkli kl bir halka belirir. Bu olaya korona olay denir. Korona kaybna neden olan korona akm sinzoidal olup gerilim dmlerine yol aar. Enerji nakil ve datm hatlarndaki akm tayan iletkenlerin gerek kendi aralarnda gerekse de iletkenlerle toprak arasnda grlen kaak akmlarn etkisi kaak geirgenlik sabiti ile tanmlanr. Fakat bu etki ok kk olduu iin genellikle hesaplamalara dahil edilmez.

Kendimizi Snayalm
1. Santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas amacyla kullanlan btn elektrik tesislerine ne ad verilir? a. Elektrik santrali b. Elektrik sistemi c. Elektrik ebekesi d. Ulatrma a e. Tketim a kesitli 2. 5 km uzunluunda 30 mm alminyum tel kullanlarak oluturulan bir hava hattnn direnci ka dur? (Alminyum tel iin
2

5. Bir blgenin veya bir lkenin elektrik enerjisi talebini kesintisiz bir ekilde karlamak zere o lkenin btn elektrik santralleri, trafo merkezleri ve tketicileri arasnda kurulmu olan ebekeye ne ad verilir? a. letim ebekesi b. Datm ebekesi c. Genel ebeke d. Enterkonnekte ebeke e. Yerel ebeke 6. 50 Hz ebeke frekansna sahip bir enerji nakil hattnn indktif direnci 10 olduuna gre hattn indktans ka mH dir? a. 8 b. 32 c. 64 d. 128 e. 256 7. Bir enerji nakil hattnn kapasitif direnci, 50 Hz ebeke frekansnda 20 dur. Bu durumda; hattn kapasitans ka F dr? a. 50 b. 75 c. 124 d. 159 e. 268 8. I. Korona olay aktif g kaybna neden olur. II. Kt hava artlar koronay tetikler.

K Al = 35 m/(..mm ) alnz.)
a. 4,76 b. 6,81 c. 9,78 d. 15,54 e. 26,35 3. Aralarnda 250 cm uzaklk bulunan iletkenlerden olumu 3 fazl bir iletim hattnn iletkenleri ekenar gen olarak yerletirilmilerdir. letkenin geometrik ortalamada yarap 30 mm ise hattn indktans ka H/km dir? a. 39,2.10 4 b. 19,6.10 4 c. 8,8.10
4

d. 4,2.10 4 e. 2,1.10 4 4. Aadakilerden hangisi avantajlarndan biri deildir? a ebekelerin

III. Korona akm gerilim dmlerine neden olur. Korona olay ile ilgili yukardaki ifadelerden hangisi/hangileri dorudur? a. Yalnz I b. Yalnz III c. I ve II d.. II ve III e. I, II ve III

a. Arza durumunda arzal ksm koruma elemanlar ile devre d braklabilir. b. Herhangi bir hatta arza olmas durumunda dier abonelerin enerjileri kesilmez. c. Gerilim d ok azdr. d. Sisteme byk gl tketiciler balanabilir. e. Ksa devre etkisi byk olur.

55

9. Datm ekilleri gz nne alndnda aadakilerden hangisi bir ebeke eidi deildir? a. Halka ebeke b. Enterkonnekte ebeke c. Dall ebeke d. A gzl ebeke e. Dorusal ebeke 10. Aadakilerden hangisi enterkonnekte sistemin avantajlarndan biri deildir? a. Ksa devre akm yksektir. b. Beslenme srekli olacandan enerji kesilmesi ok az grlr. c. Sistemin verimi yksektir. d. Santrallerin kurulu ve iletme masraflarn azaltr. e. retim kaynandan ekonomi salar.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise letim ve Datm ebekelerinin Ykmllkleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. a Yantnz yanl ise Enerji letim Hatlarnda Diren balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise Enerji letim Hatlarnda ndktans balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4.e Yantnz yanl ise Kapal ebekeler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. d Yantnz yanl ise Enterkonnekte ebeke balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. b Yantnz yanl ise Enerji letim Hatlarnda ndktans balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. d Yantnz yanl ise Enerji letim Hatlarnda Kapasitans balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Krona Olay ve Kayplar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. e Yantnz yanl ise Datm ekillerine Gre Elektrik ebekelerinin Snflandrlmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. a Yantnz yanl ise Enterkonnekte ebeke balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

56

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Hattaki akm,

bulunur. Hattn uzunluu 100 km olduuna gre, toplam kapasitif reaktans,

P = IV = I R

X Toplam C = (248,8 k/km) (100 km) = 24880 k

eitliinden elde edilir.

yararlanarak,

I=

Pk 2 000 W = = 20 A R 5

olarak elde edilir. Hattn tama hattnn gerilimi ise,

P 100 000 W V= = = 5 000 V = 5 kV I 20 A

bulunur.

Yararlanlan Kaynaklar
Nacar,M., (2003). Elektrik ebeke ve Tesisleri, Color Ofset, skenderun. Dengiz Hsn, Enerji Hatlar Mhendislii, Karde Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1991. Tosun,., (2007). Enerji letim ve Datm, Birsen Yaynevi, stanbul. rgpl, Zafer., (1997). Elektrobank, Sekin Yaynclk, Ankara. Dademir, Abdullah.,(2006). Enerji retimi letim ve Datm, orum. Uyarolu,Y., (2010)., Elektrik Enerjisi retimi ve Datm, Anadolu niversitesi Yaynlar, 8.nite, Eskiehir. TEA Eitim Ders Notlar. stnel, M., Altn M., Kzlgedik, M. (2001). Endstriyel Elektrik. Mesleki ve Teknik retim Okullar iin Ders Kitab, Ankara: MEB. http://www.megep.meb.gov.tr http://elektroteknoloji.com. http://www.teias.gov.tr

Sra Sizde 2
20 mm2 kesit alanl uzunluundaki alminyum tel kullanlarak oluturulan havai hattn direnci,

7.000 m L R= = K S (35 m / .mm2 )(20 mm2 )

ve

R = 10
bulunur.

Sra Sizde 3
Enerji nakil hattnn indktans f = 50 Hz ve

X L = 100 deerleri kullanlarak,

L=
ve

XL 100 = 2 f 2 (3,14) (50 Hz )

L = 318 mH
bulunur.

Sra Sizde 4
Enerji nakil hattnn km bana f = 50 Hz ebeke frekansndaki toplam kapasitif reaktans daha nce bulunan C = 0,0128 F/km deeri kullanlarak,

XC = =
ve

1 2 f C 1 2 (3,14) (50 Hz ) (0,0128. 10 -6 F/km)

X C = 248,8 k/km
57

3
Amalarmz
alt Sahas Transformatr Parafudur

Bu niteyi tamamladktan sonra; alt sahalarnda bulunan donanmlar tanyabilecek, Transformatrlerin enerji iletimi ve datmndaki roln ifade edebilecek, Transformatrleri snflandrabilecek, Elektrik enerji sistemlerinde kullanlan baralar, koruma ve anahtarlama elemanlarn ayrt edebilecek, Elektrik enerji sistemlerinde kullanlan koruma ve anahtarlama elemanlarnn grevleri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Transformatr Merkezi Ayrc Kesici Bara Sistemleri Kumanda Elemanlar

indekiler
Giri alt Sahas ve Transformatr Merkezi alt Sahas ve Transformatr Merkezi Donanmlar

58

Transformatr Merkezleri ve Donanmlar

GR
Hem endstriyel sanayinin ilk girdisi hem de dier enerji kaynaklarnn kstl olmas nedenleriyle elektrik enerjisi sanayileme asndan gelimilik gstergesi olarak gittike daha da nem kazanmaktadr. Gnmzde lkelerin yksek teknoloji gelime seviyeleri ve hayat standartlarnn ok art gstermesi sebeplerinden dolay elektrik enerjisine duyulan ihtiya da beraberinde artmaktadr. Bu nemli talebin istenen miktar ve kalitede ekonomik olarak karlanabilmesi iin yaplan faaliyetler ekonomik sorunlarn yannda evresel etkiler de oluturmaktadr. Ancak retim, iletim ve datm tesislerinin kurulmas, iletilmesi, kumandas izlenmesi ve kontrol edilmesindeki kolaylklarn yannda temiz oluu ve istenen enerji ekline istenen yerde, istenilen miktarda dntrlebilir imknlarndan dolay elektrik enerjisi her zaman tercih edilmitir. Bu zelliklerinin yannda elektrik enerjisinden faydalanmak iin gelitirilen alt cihazlarnn iletilmelerinin kolay ve pratik olmasda elektrik enerjisinin nemini bir kat daha arttrmtr. Elektrik g sisteminde transformatrlerin elektrik enerjisini tketicilere kesintisiz, snrlama olmakszn ve uygun bir fiyatta salamak hedefiyle tasarm gerekletirilir. Tm hesaplar normal iletme artlarnda yaplr. Transformatr merkezlerinde oluan istenmeyen arza ve hatalar karsnda transformatr merkezi gvenli bir enerji salamaldr. Gvenli besleme arzalara kar sistem gvenliinin arttrlmasyla glendirilir. Transformatr merkezlerinde elektrik enerjisinin salanmasndaki kalite problemlerinin etkilerini ortadan kaldrmak veya azaltmak iin eitli zmler olup, bu alanda yeni gelimeler kaydedilmektedir. Kullandmz elektrik enerjisinin verimli olmasn salamak, kalite ve gvenirlilii artrmak, retim sistemi maliyetlerini azaltmak ve iletim sistemi kayplarn aza indirmek, elektrik enerjisi sistemlerinin iletilmesi ve deien durumlara gre yeniden planlanmas belli bal en nemli hedefler haline gelmitir. Elektrik enerjisi retim, iletim ve datmnda yararlanlan en nemli sistemlerden biri olan transformatr merkezleri ve bu merkezlerde kullanlan elektrik alt cihazlar, yksek gerilim ebekeleri ile alak gerilim ebekeleri arasnda kpr ilevini gren tesislerdir. Elektrik enerjisi iletim ebekesinin amac gerekli gvenlikte ve maksimum verimdeki yk daha ucuz fayata beslemek iin g santrallerini ve yk merkezlerini bir araya toplamaktr. Ancak eitli faktrler nedeniyle yk merkezleriyle, g santrallerini bir araya toplamak kolay deildir. lkemizde her yl yaklak 200 milyar kWh elektrik enerjisi retilmekte ve bu enerji yaklak 50000 km yi bulan iletim hatlar ile transformatr merkezlerine iletilmektedir. Santrallerde retilen enerjinin iletilmesi ve datlmas transformatr merkezleri, alt sahalar ve trafo postalar ve dier tesis elemanlar yardm ile yaplmaktadr. Transformatr merkezlerinde bulunan transformatrler, elektrik enerji sistemin en nemli parasn olutururlar. Bununla birlikte transformatr merkezlerinde dier elektrik enerjisi devre elemanlar vardr. Bu elemanlar srasyla akm ve gerilim transformatrleri, oto transformatrler, parafudurlar, ayrclar, kesiciler, bara sistemleri, pano, lme elemanlar, kumanda elemanlardr. Transformatr merkezlerinde yer alan bu elektrik devre donanmlar srasyla aklanacaktr.

59

ALT SAHASI VE TRANSFORMATR MERKEZ

Santrallerde retilen enerjinin iletilmesi ve datlmas transformatr merkezleri, alt sahalar ve trafo postalar ve dier tesis elemanlar yardm ile yaplmaktadr. alt sahalar, elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasndaki balanty salayan yksek gerilim nitelerinin bir arada bulunduu tesislerdir. alt sahas ve trafo merkezlerini oluturan niteler yksek gerilim tadklarndan genellikle ak havada kurulur. Fakat bu nitelerin kapal yerlerde tesis edilmeleri de mmkndr. Yaklak olarak 60kVtan byk gerilimli trafo merkezleri ve alt sahalarnn ak havada kurulmas daha uygundur. 60 kV tan kk gerilimler iin bu merkezler kapal yerlerde kurulur. Byk gerilimlerde iletkenler aras aklklar fazla olaca iin kapal yerler ekonomik olmaktan uzaklar. Ancak tozlu yerlerde kapal tipte alt sahalar kurulabilmektedir. Resim 3.1de ak havada kurulan bir alt sahas grlmektedir.

Resim 3.1: alt sahas ve elemanlar.

Santrallerde generatr k olarak retilen gerilim, genel olarak 10 ila 20 kV deerindedir. Bu byklkteki gerilim deeriyle elektrik enerjisinin uzak mesafelere iletimi ekonomik bir ekilde yaplamaz. Elektrik enerjisinin uzaklara tanabilmesi iin gerilimin ykseltilmesi gerekir. Transformatrler merkezleri ve alt tesisleri bu amala kurulmu en nemli birimlerdir. Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra Resim 3.2de bir rnei grlen santral yaknlarndaki transformatrler ile gerilimi ykseltilir ve yerleim merkezleri veya sanayi blgeleri yaknlarna kadar yksek gerilimli olarak iletilir. Burada yer alan transformatr merkezleri ile yksek gerilim orta gerilim kademesine drlr. Daha sonra orta gerilimli olarak transformatr postalarna ulatrlan elektrik enerjisi datm trafolar ile alak gerilimlere drlerek abonelerin kullanmna sunulur. Elektrik enerjisini toplamaya veya datmaya yarayan nitelerden oluan alt sahalar ve transformatr merkezlerinde kullanlan eitli donanm ve tesis elemanlar arasnda, G transformatrleri l trafolar (Akm veya gerilim transformatrleri). Baraya balant iin kullanlan ayrclar (Seksiyonerler) Devre kesicileri (Disjonktrler) Yksek gerilim sigortalar eitli rle ve topraklama elemanlar Parafudurlar
60

Kondansatrler. Endksiyon bobinleri

saylabilir. imdi bu elemanlardan en temel olanlarn biraz daha ayrntl olarak gzden geirelim

Resim 3.2: Transformatr istasyonu.

Transformatr
retilen elektrik enerjisinin gcn deitirmeksizin akm ve gerilim deerlerini deitirmeye yarayan elektrik makinelerine transformatr ya da ksaca trafo denir. Santrallerde retilen elektrik enerjisinin daha uzak blgelere tanabilmesi iin geriliminin ykseltilmesi istenir. Bylelikle iletim kayplarnn en aza indirilmesi salanr. Transformatrlerin kullanm amac gerilimin ykseltilmesi veya alaltlmasdr. Transformatrler Lenz Kanununa gre alrlar. Elektrik enerjisini doru akm veya alternatif akm olarak elde etmek mmkndr. Bir bisikletin farn yakan dinamonu rettii akm doru akmdr. te yandan elektrik santrallerinde retilen akm ise alternatif akmdr. Birtakm snrlamalar nedeniyle doru akm ykseltip drmek alternatif akma gre daha zordur. te yandan alternatif akmn bir transformatr yardmyla kolayca ykseltilmesi veya drlmesi mmkndr. Bu nedenle elektrik enerjisinin bir yerden baka bir yere tanmasnda alternatif akm tercih edilir. Bu aktarm srasnda transformatrler kullanlrsa frekansta bir deiik yaplmadan gerilim ve akm deerleri istenilen deerlere kolayca getirilebilir. Elektromanyetik indksiyon prensibi ile alan transformatrler gerilimi alaltp veya ykseltme zeliklerine gre; alaltc veya ykseltici transformatrler eklinde snflandrlr. Benzer ekilde transformatrleri altklar gerilimlerine gre ise alak, orta, yksek ve ok yksek gerilim transformatrleri biiminde de guruplara ayrmak mmkndr. almalar srasnda aa kan sy drebilmek iin transformatrler hava, su veya ya ile soutulur. Hava ile soutma yntemi genellikle kuru tip ad verilen transformatrlerde kullanlr. Orta ve yksek gteki transformatrler genellikle ya ile soutulurken, termik veya hidroelektrik santral gibi devaml olarak su temin edilebilen yerlerde ise su soutmal transformatrler tercih edilir. Yaplar incelendiinde transformatrler bir demir ereve zerine sarlm iki ayr bobin sarmndan oluur. Bobinlerden birine gerilim uygulanrken dier bobinden alaltlm veya ykseltilmi gerilim elde edilir. Gerilimin uyguland bobine primer (birincil) sarm, dierine sekonder (ikincil) sarm ad verilir. ekil 3.1de bir transformatrn sarg emas gsterilmitir.

61

ekil 3.1: Transformatr sarg emas.

Transformatre gerilimin uygulanmasyla ortaya kan akm, sarg etrafnda bir manyetik alan oluturur. Bu alan, dier sargda bir gerilim ortaya karr. Bu alan ayn zamanda demir ekirdei str. Bu nedenle demir ekirdekli transformatrler dk frekanslarda (genellikle 50 hertz(Hz)) kullanlr. Transformatrlerde ar snmay nlemek iin demir ekirdek tek para dkm yerine ok sayda ince yaltlm levhalardan yaplr. Bu nedenle radyo frekanslarnda alan transformatrler hava ekirdeklidir. Resim 3.3te bir transformatrn kesiti verilmitir.

Resim 3.3: Bir transformatrn kesiti.

Eer transformatrn sekonder ksma bir yk balanrsa elektrik akm sekonder sarglardan akar ve elektrik enerjisi primer devreden yke doru transfer olur. Bir transformatrdeki primer ve sekonder bobinlere ilikin gerilim, akm, sarm says, g parametrelerinin hangi sembollerle temsil edilecei izelge 3.1de tanmlanmtr. deal bir transformatrde sekonder sargda indklenen gerilimin ( Vs ) primer sargdaki gerilime ( V p ) oran, sarm saylarnn birbirine orann verir.
izelge 3.1: Transformatr parametreleri

Parametreler Gerilim Akm Sarm Says G Empedans

Primer Sarg

Sekonder Sarg

Vp Ip

Vs Is

Np pp Zp
62

Ns
Ps Zs

Bir transformatrdeki gerilim ve akm deerleri ile sarm saylar arasnda,

Vp Vs

Np Ns

Is =a Ip

(3.1)

bants yazlabilir. Yukardaki eitlikte N p / N s oranna transformatrn evirme oran(dntrme) denir ve a ile gsterilir.

Eitlik 3.1de verilen ifadede N p / N s oran sabit deerdedir. Bu nedenle dier oranlarn da sabit olmas gerekir. I s nin bykl transformatrn yk direncine baldr. Yk direnci ok kk olursa I s tolerans deerinin zerinde byr. Bu durumda yukardaki oran salamak zere I p deeri de byr. Dolaysyla transformatr anormal olarak snp yanabilir. Kullanma srasnda bu duruma dikkat etmek gerekir. Uygun sarm saylar seildii takdirde bir transformatr vasitasyla alternatif akm ykseltilebilir veya alaltlabilir. Transformatrn sekonder sarm says N s , primer sarm says N p den byk yaplarak alternatif akm ykseltilir. Tersine, eer transformatrn sekonder sarm says N s , primer sarm says N p den kk yaplarsa bu kez alternatif akm alaltlr. G transformatrleri gerilimi ykseltme zelliklerine gre alaltc (Step Down) veya ykseltici (Step-Up) transformatrler eklinde snflandrlabilir. Bir transformatrn giri gc;

Pp = I pV p
k gc ise

(3.2)

Ps = I sVs

(3.3)

eitlikleri ile ifade edilir. Transformatrn giriine hangi g verilirse, kndan da hemen hemen ayn g alnd sylenebilir. Ancak, transformatrn salarndaki fuko(Eddy) akmndan, histerisiz olayndan ve sarglarn indktif reaktansndan ( X L ) dolay, giri enerjisinin bir blm s enerjisine dnerek kaybolur. Transformatrlerde enerji kaybna yol aan bu etkenler aadaki gibi zetlenebilir. Fuko akmlar: Bu akm, ayn zamanda eddy akm olarak da bilinir. Fuko akmlar, transformatrn metal salarnn ierisinde oluan ve dairesel olarak dolaan akmlardr. Transformatrlerde ou zaman iletken olan manyetik ekirdek ierisinde akarak kayba neden olan bu akmlar engellemek iin transformatr ekirdekleri ince plakalar halinde retilir ve aralarna yaltkan bir film konulur. Histerisiz olay: Transformatrn metal salarnn mknatslanmas olaydr. ndktif reaktans ( X L ): Transformatrn sarg tellerinin alternatif akm direncidir. Transformatrn performansn etkileyen dier etkenler arasnda elektriksel yaltm ve soutma sistemleri de saylabilir. Transformatr iindeki scaklk genellikle 100 Cye ulatndan yaltmda kullanlan kat, sv ya da gaz malzeme ortaya kan snn uzaklatrlmasnda nemli rol oynar. Yaltkan malzemenin bozulmas transformatrn verimli ve salkl kullanm sresini snrlamaktadr. Aslnda transformatrde, Ps k gc, Pp giri gcne gre biraz dktr. Yaklak olarak Pp = Ps kabul edildiinden,

I pV p = I sVs

(3.4)

bants elde edilir. Bir transformatrde Z p primer sarg empedans, Z s sekonder sarg empedans olmak zere gerilim deerleri iin,
63

Vp = I p Z p

(3.5) (3.6)

Vs = I s Z s
eitlikleri de yazlabilir.

Transformatrler bir mikrofonun iine sabilecek kadar kk olabildii gibi, elektrik ebekelerini birbirine balamak iin kullanlan, tonlarca arl olan transformatrlerde olabilir. Btn transformatrler ayn prensip ile alr. Fakat tasarmlar birbirlerinden ok farkldr. Transformatr baz elektronik devrelerde kullanlmaz ama televizyon ve radyo, zil tesisat gibi ev ile ilgili ou elektronik cihazlarda hala kullanlmaktadr. Verimleri ok yksek olduu iin transformatrler yksek gerilim g iletiminde gereklidirler ve uzun mesafelerde ekonomik bakmdan ciddi tasarruf salar. rnek: evirme oran a = 2 olan bir transformatrn birincil(primer) sargsna 220 V uygulanp yksz altrlrsa ikincil(sekonder) sarg gerilimi ka V olur? zm: Eitlik 3.1 gereince transformatrde evirme oran a = V p / Vs olduundan;

Vs =

Vp a

(220 V ) = 110 V 2

bulunur.

Bir transformatrn sekonder sargsna 220 A uygulanyor. Primer sargsnda ise 2,5 A alndna gre bu transformatrn dntrme oran( a ) nedir? Transformatrlerde verim, dier elektrik makinelerinde olduu gibi k gcnn ( Pp ) giri gcne ( Ps ) oranyla bulunur ve ile gsterilir. Genellikle trafolarn verimi %85 ile %98 arasnda deiir. Verimin bu kadar yksek olmas, trafolarn hareketli ve dnen paras bulunmayan duraan makine olmalarndan kaynaklanr. Dolaysyla verim,

Ps Pp

(3.7)

bantsyla bulunur. Yzde olarak ise,

% =

Ps 100 Pp

(3.8)

biiminde de ifade edilebilir. Resim 3.4ada grlen g trafosu 250 MVA gcndedir. Bu trafonun ierisine yaltm salamak, ar snmay nlemek iin ya konulmutur. erisinde 50 ile 55 ton arasnda ya bulunmaktadr. Trafonun giri gerilimi 380 kV k gerilimi ise 154 kV tur. Giri gerilimi yksek olduu iin girite kullanlan izolatrlerin boyu daha uzundur. kta kullanlan izolatrler ise daha kktr. Resim 3.4bde ise trafonun sarg ve ya scakln gsteren pano verilmitir.

64

Resim 3.4: a) G trafosu.

b) Trafonun sarg ve ya scakln gsteren pano.

rnek: Bir transformatrde giri gerilimi 110 V , k gerilimi 22 V tur. Transformatrn verimi %97 ve k akm 6 A olduuna gre trafonun birincil akm ka A dir? zm: Transformatrn k gc Ps = I sVs dir. Bu bant, verimi yzde olarak tanmlayan Eitlik 3.8de yerine konulursa giri gc iin,

Pp =

Ps IV 100 = s s 100 % %

yazlabilir. Buradan,

Pp =

I sV s (6 A ) ( 22 V ) 100 = 100 = 136,08 W % 97

bulunur. Bu deer Pp = I pV p bantsnda yerine konulursa,

Ip =

Pp Vp

136,08 W = 1,24 A 110 V

olarak elde edilir.

Bir transformatrde k gerilimi 220 V ve giri gerilimi 110 V tur. Transformatrn verimi %93 ve k akm 3,5 A olduuna gre; giri gcn, k gcn, giri akmn ve evirme orann bulunuz?

Akm ve Gerilim Transformatrleri

Bu trdeki tranformatrler, yksek akm ve yksek gerilimi, l ve koruma cihazlar iin ok daha dk deerlere dntren ve l devrelerini primer (birincil) yksek gerilimlere kar izole eden cihazlardr. Akm ve gerilim transformatrlerinin teknik karakteristikleri mteri tarafndan belirlenir. Her parametrenin dikkatlice seilmesi gerekir. Aksi takdirde istenmeyen byk arzalarla kar karya kalnr.

Akm Transformatrleri
Sekonder(ikincil) akm ile primer akm orantl olan ve bu iki akm arasndaki faz fark yaklak 0 olan transformatrlere akm transformatrleri denir. Akm transformatrlerinin primer sargsndan llecek yk akm sekonderinden de l aletleri ya da koruma rleleri gibi aletlerin akmlar geer. Resim 3.5de tipik bir akm transformatr gsterilmitir.
65

Resim 3.5: Akm transformatr.

Akm trafolar gerilimin yksekliine ya da dklne baklmakszn yksek akmlarn llmesinde kullanlr. Primer akmlar 1-2-5-10-12,5-15-20-25-30-40-50-60-75-80-100-150-200-250300-400-450-500-600-1000-2000 A ya da daha yksek olabilir. k akmlar 1-2-5 veya 10 A den biri olabilir. En ucuz akm trafosu 300/5, 100/5 gibi tek oranl olandr. Pratik olmas sebebiyle ok oranl trafolar tercih edilebilir. Bir transformatrde oran deiiklii, 1. 2. 3. Primer sarm saysn deitirerek, Sekonder sarm saysn deitirerek Primer ve sekonder sarm saysn deitirerek

eklinde yaplabilir. Bu yntem ierisinde en ucuz ve avantajl olan yntem, primer sarm saysn deitirmektir.

Gerilim Transformatrleri
Gerilim transformatrleri yksek gerilimin llmesinde kullanlr. Resim 3.6da bu trdeki bir transformatr verilmitir. Gerilim transformatrlerinin yaps iki sargl gerilim drc transformatrlere benzer. Primer taraf llmek istenen yksek gerilim tarafna balanr. Bu yzden primer tarafn ok iyi yaltlm olmas gerekir. Sekonder taraf ise l aletine balanarak gerilim deeri llm olur. Sekondere balanan l aletlerinin i direncleri ok byktr. nk gerilim len cihazlarn zerinden akm akmamas iin i direnleri ok yksek olmaldr.

Resim 3.6: Gerilim transformatr.

66

Oto Transformatrler
Primer sargsnn bir ksmnn ya da tamamnn sekonder sarg olarak da kullanld transformatrlere oto transformatrler denir. Resim 3.7de bir oto transformatr gsterilmitir. Normal trafolarda primer ve sekonder olmak zere iki sarg bulunurken bu tip transformatrlerde sadece bir sarg vardr. Bu sarg hem primer sargnn hem de sekonder sargnn grevini yapar. Oto transformatrlerde gerilim dnm tek sarg zerinden yapldndan ikinci bir sargya gerek yoktur. Sarg says drldnden kaak reaktans da azaltlm olur.

Resim 3.7: Oto transformatr.

Oto transformatrler gerilim ykseltebilir ve alaltlabilirler. Bu tip transformatrlerde deiik gerilimler elde etmek iin darya ok sayda u kartlmtr. fazl yksek gerilimlerin elde edilmesinde de kullanlrlar. Oto transformatrn avantajlar aadaki gibi sralanabilir: 1. 2. 3. 4. 5. Gerilimi alaltp ykseltmek iin tek sarg kullanldndan kk glerde daha az yer kaplar. k gerilimi istenilen ekilde ayarlanabilir. Normal transformatrlere gre daha az snrlar. Verimi yksektir. Bakr ve demir kayplar azdr.

te yandan oto transformatrlerin paralel balanmas zordur. Ayrca normal bir trafoda primer ile sekonder arasna yaltkan madde konularak kaak akm nlenirken oto trafoda kaa nlemek iin daha deiik yaltmlar yapmak gerekir.

Soutma ekline Gre Transformatrler

Soutma ekiline gre transformatrler yal ve kuru tip olmak zere iki eittir. Kullanm amacna gre bu iki tipten biri seilir.

Yal Tip Transformatrler

Bu tip transformatrlerde yaltkanl salamak iin izalosyon ya kullanlr. Yal tip transformatrler elektrik santralleri, datm merkezleri, antiyeler ve trafo merkezleri gibi birok alanda kullanlrlar. Dahili ve harici olarak kullanlabilen bu tipteki transformatrler 36 kV sistem gerilimine kadar imal edilirler. Yal transformatrlere genellikle yksek gerilimlerde ihtiya duyulur. Tipik bir yal transformatr Resim 3.8ada verilmitir. te yandan yal transformatrlerin kuru tip akm transformatrlerine gre, terleme veya ya sznts yapmak suretiyle kirlenme gibi bir dezavantajndan sz edilebilir.

67

Resim 3.8: a) Yal tip transformatr.

b) Kuru tip transformatr.

Yal transformatrlerin hermetik ve genleme depolu olmak zere iki eidi vardr. Hermetik tipteki transformatrlerde hermetik basn ayaryla atmosfere kapatlmtr. Bunlar bakm gerektirmezler. Kazann yaps sayesinde yan genlemesi kontrol altna alnmtr. Dalga duvarlarn vastasyla ii dar iletilir ve genleen ya da absorbe ederler. Hermetik tipte genleme deposu olmadndan dolay daha az yksekliktedirler. Bylece kk alanlarda montaj yaplabilir. lerindeki ya oksijenle temas etmediinden oksitlenmezler. Genleme depolu trafolar ise hermetiklerin aksine ya atmosferle temas halindedir. Bu nedenle bu tipteki transformatrlerin bakm periyodik olarak yaplmaldr. mrleri hermetiklerle karlatrldnda daha ksadr.

Kuru Tip Transformatrler

Sarglar ve manyetik devreleri yaltc bir sv iinde bulunmayan, iletken ksmlar birbirinden ve aseden kat yaltkan malzemeler kullanlarak yaltlm transformatrlerdir. Sarglar epoksi reine rtlmtr. Soutma ortam havadr. Resim 3.8bde gsterilen kuru tip trafolarn yal transformatrlerden balca fark sarglarn ve manyetik devrenin yaltc svya batrlmam olmasdr. Kuru tip transformatrlerin neme kar dayanm ok yksektir. Bu nedenle %100 nemli ortamlarda bile altrlmasnda saknca bulunmamaktadr. Genellikle alak gerilimde kullanlan kuru tip transformatrler sarg yaps nedeniyle oluabilecek ksa devrelere kar ok yksek dayankllk gsterir. Bakma ihtiya duyacak herhangi bir paras olmadndan fabrika mr boyunca bakm gerektirmezler. letme masraflar yok denebilecek kadar azdr. Alveri merkezleri, fabrikalar, hastaneler, hava alanlar gibi enerjinin kesilmemesi gereken bakm iin zaman kaybnn olmasnn istenmedii yerlerde kullanlr.

ALT SAHASI VE TRANSFORMATR MERKEZ DONANIMLARI

alt sahsas ve transformatr merkezlerinde elektrik enerjisinin abonelere kesintisiz ve gvenli ekilde iletimi ve datm iin birok donanm kullanlr. Bu ksmda bunlardan balcalar ele alnacaktr.

Parafudurlar
Parafudurlar yksek gerilim hatlarnda bir nedenle (hat arzalar, ani gerilim ykselmeleri, yldrm dmeleri vb.) oluabilecek yksek gerilimin enerji iletim hattna zarar vermesini engellemek amacyla kullanlan koruma elemanlardr. Resim 3.9da grlen parafudurlar, yksek gerilim hatt ile toprak arasna balanrlar. Paratonerlere benzer ekilde ar gerilimi topraa iletirler. Normalde yaltkan olan parafudurlar ar gerilim olumas esnasnda zerlerinden byk akmlar geirirler ve ar gerilim ortadan kalktktan sonra yine yaltkan hallerine geri dnerler.

68

Resim 3.9: Parafudurlar.

Parafudurlar hem alak gerilimlerde hem de yksek gerilimlerde kullanlabilir. Yksek gerilim parafudurlar trafo merkezlerinin, salt sahalarnn, yksek gerilim kablolarnn ar gerilimlerden korunmas iin kullanlr. Parafudurlarn boyutlar ile kullanlan gerilimin bykl doru orantldr. Yksek gerilimlerde daha byk parafudur kullanlr. Yapllarna gre metal oksit, deiken direnli, borulu ve dearj tpl gibi eitleri olan parafudurlarn yerlerinin belirlenmesi nemli bir konudur. Yanl yerletirilen parafudurlar sisteme faydadan ok zarar verir. Parafudurlar koruyacaklar elektriksel sisteme paralel olarak toprak ile faz arasna balanrlar. Bir koruma ve gvenlik eleman olan parafudurlar kitabnzn 7. nitesinde daha ayrntl olarak incelenecektir. Her ne kadar parafudur ile paratonerin ilevleri birbirine yakn gibi olsa da bu iki eleman birbirlerine kartrlmamaldrlar. Parafudur genellikle akm tayan alt sahas elemanlarn, yksek gerilimden koruyan eleman iken paratoner ise kpr, kule, minare gibi yksek yaplar, elektrik santralleri, byk iletmeleri yldrmdan korumak amacyla kullanlan bir tesisattr.

Ayrclar
Ayrclar hatta akm kesildikten sonra yksz iken devreyi amaya yararlar. letim hattnda akm varken ama kapama manevras yapamazlar. Ayrclarn yksz durumda devreyi ayor olmas devreyi izole etme amaldr. Hattaki akm kesemezler. Kullanm amalar sistem bakm ve yenilenmesidir. Ayrca akm ynlendirmesi gerektiinde de kullanlrlar. Ayrclar genelde kesicilerle birlikte kullanlrlar. Arza olan bir yerde bakm almas akm kesmek iin nce kesici alr. Kesici aldnda devrede hala yk altnda bulunan alt malzemeleri olabilir. Bu nedenle devrenin tamamen izole edilmesi ve gvenle bak m almas yaplabilmesi iin ayrc da almaldr. Ayrclar yk altnda alrlarsa aa kacak ark ayrcy tahrip eder ve devreyi aan kiiyede fiziksel zarar verir verebilir.

ekil 3.2: Ayrclarn eitleri.

69

Genel olarak bir ayrc; ase, mesnet izolatrleri, sabit kontaklar, hareketli kontaklar, mekanik dzen, kilit tertibat ve yaylardan oluur. Orta ve yksek gerilimlerde kullanlan ayrclar, kullanldklar yere, grdkleri grevlere ve kumanda ekillerine gre eitli snflara ayrlabilir. ekil 3.2de ayrclarn eitleri gsterilmitir.

Ayrlar uygulamada seksiyoner olarak da bilinir.

Bakl Ayrclar
Hareketli kontaklar bak ekline benzediinden dolay bu isimle anlan ayrclar bina iine veya dna monte edilebilir. Bakl ayrclarn harekeli tane konta vardr ve bunlar ayn anda alp kapanrlar. Motor veya elle kumandaldrlar. Resim 3.10da tipik bir bakl ayrc grlmektedir.

Resim 3.10: Bakl ayrc (Kaynak: http://megep.meb.gov.tr).

Yapsna gre tip bakl ayrc vardr. Dahili bakl ayrclar alt binalarnda kullanlacaklar yere gre duvar veya sa hcreler zerine monte edilirler. Mekanik kumanda kolu hcre dnda emniyetli bir yerde durur. Sigortal olabilirler. Harici bakl ayrclar, ak hava artlarnda, alt tesislerinde kullanlrlar. Kumanda kolu ayakta duran bir kiinin ap kapamasna uygun olmas gerekir. Sigortal bakl ayrclar ise devrelerdeki arzalar ebekeye yanstmayan ve ar akmda sigortasn attrarak devreyi aan ayrc eididir. Bina iinde ve dnda kullanlrlar.

Dner zolatrl Ayrc

Bu tipteki ayrlar 60, 154, 220, 380, ve 800 kV gibi yksek ve ok yksek gerilimli trafo merkezlerinde kullanlrlar. ounlukla harici tipleri kullanlr. Ama bina ilerindeki yksek gerilim trafo merkezlerinde de kullanlabilir. Hareketli kontaklarla balantl olan izolatr kendi ekseni etrafnda belli alarda dndrlebilir. Tek dner izolatrl ayrc ve ift dner izolatrl ayrc olmak zere ikiye ayrlr. Tek dner izolatrl ayrclarda izolatrlerden biri kendi ekseni etrafnda dnebilir. Dner izolatr ortada olan ve dner izolatr kenarda olan iki tipi vardr. ift dner izolatrl ayrclarda ise her iki izolatr de kendi ekseni etrafnda 90 derecelik ayla dnebilir ve bu dnme hareketiyle ayrc alp kapanr. Bunlar k mevsiminde buz tutan kontaklar kolayca krp amak iin kullanlr.

Dikey Ayrc
Yakndan ve uzaktan kumanda edilebilirler. Dner izolatr kenarda olan ayrcnn hareketli konta yekparedir ve ayrc akken yere dik durur.
70

Pantograf Ayrc
Dner izolatrler kenarda bulunur. Motor ile uzaktan veya yakndan altrlabildii gibi elle mekaniki olarak da altrlabilir. Hareketli kontan alma dzenine gre hareketli konta yatay veya dikey alan olmak zere iki eidi vardr. Hareketli konta yatay alan pantograf ayrc, hareketli mekanizma mesnedi ve kumanda mekanizmas ile karsnda sabit konta tayan mesnet izolatrnden oluur. Resim 3.11ada bir rnei verilen bu tipteki ayrclar uzaktan ve yakndan kumanda edilebilir.

Resim 3.11 a) Yatay pantograf tipi ayrc.

b) Dey pantograf tipi ayrc

Resim 3.11bde grlen hareketli konta dey alan pantograf ayrc sabit d kontak bara iletkenine baldr. Bu yzden sabit konta tayan mesnet izolatr ve kaidesi yoktur. Tek mesnet zerine monte edilmitir. Uzaktan ve yakndan kumanda edilebilir. Ayrclarn grevlerine gre; hat ayrcs, bara ayrcs, toprak ayrcs, by-pass ayrcs, transfer ayrcs, bara blmleyici ayrclar olmak zere alt eidi vardr. Hat Ayrcs, enerji nakil hatlarnda kesici ile beraber kullanlr. Hat arasna balanr. Kesici akken ama kapama yapma imkn verir. Bara Ayrcs, enerji nakil hatlarnn baralara giriinde ve knda kesici ve bara arasnda balant yapar. Kesici akken ama kapama yapma imkn verir. Resim 3.12te grlen topraklama ayrcs, enerjisi kesilen hatlarn veya devrelerin topraklamas amacyla kullanlr. Ancak birlikte kullanld kesici ve ayrc aldktan sonra kapatlabilir. Hatta akm varken kapatlmamaldr.

Resim 3.12: Topraklama ayrcs.

71

Dier bir ayrc eiti olan by-pass ayrcs, kesicinin yenilenmesi ya da arzasnn tamir edilmesi gerektii durumlarda baraya enerji vermeye yarar. Birlikte kullanld kesici kapalyken ap kapatlabilen ve kesiciye paralel olarak balanan ayrclardr. Transfer ayrcs, ift bara sisteminde ana bara ile yedek bara arasndaki balanty salayan ayrclardr. Birlikte kullanld kesici kapal iken alp kapatlan ayrclardr. Fiderin kesici ve ayrclar ariza yaparsa ya da bakma alnrsa enerjinin srekliliini salamak iin transfer bara zerinden fiderin beslenmesi salanr. Bara blmleyici ayrc ise bir baray iki ksma ayrmak ya da birletirmek iin kullanlan ayrcdr.

Kesiciler
Kesiciler orta ve yksek gerilim ebekelerinde yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan elektrik aletleridir. Devreyi bota, ykte ve ksa devre halinde ap kapayabilirler. Ayrca otomatik kumanda yardmyla alp kapanmasna imkn verirler. Bylece insanlara bir zarar vermeyip alak ve yksek gerilim cihazlarnda bir hasar ortaya kma riskini en aza indirirler. Hzl hareket ederler ve ark sndrebilirler. Enerji kesilmek istendiinde nce kesici sonra ayrc almaldr.

Kesicilerin Grevleri
Kesicilerin kontaklar kapal durumda iken elektrik g akn salamakla, kontaklar akken ise g akn durdurmakla grevlidirler. G akn kontak elemanlar arasndaki temas salayarak, durdurmay ise kontaklar arasndaki elektriksel iletimi keserek yaparlar. Kesicilerin grevleri ok nemli ve zordur. rnein uzun sure kontaklar kapal kalm bir kesiciden aniden almasn beklemek zordur fakat bunu yapabilmesi ok nemlidir. nk yksek gerilim altndaki bir devrenin enerjisini keserek devreyi amak byk bir ark oluturur. Oluan bu ark ksa srede ve emniyetli bir ekilde sndrlmedii takdirde ok tehlikelidir. Kesicilerin en nemli grevi ise ksa devre annda en ksa srede devreyi ap arzay temizlemektir. Son zamanlarda elektrik sisteminin ksa devre akmlar dolaysyla ksa devre gleri gittike bym ve kesicilerin isleri de zorlamtr. rnein ksa devre ama gleri eskiden 1000 MVA iken, bu deer gnmzde 50000 MVA e kadar kmtr. Bu cihazlar yk altndaki devredeki ark sndrebilirler. Ayrca arza durumlarnda devreyi ama kesicilerin nemli bir grevidir. Kesiciler arzal devre elemannn olduu yerde alr ve arzal devre elemannn enerji altnda kalarak zarar grmesini engeller.

Ark Oluumu
Kesiciler her zaman alternatif akm sfrdan getiinde devreyi aabilseydi kontaklar arasnda bir snma meydana gelmeyecekti. Ancak kesicilerin kontaklarnn almas ok yksek hzda olamadndan bu sorunla karlamamak imknszdr. Alternatif akmnn bir periyodu 20 ms olduu dnlrse, gnmzdeki kesicilerin ama periyodu alternatif akmn periyodunun bir ka katdr. deal ama zaman yarm periyoda eit olandr ve bu zamandan daha hzl bir ilem yaplrsa bu kez devrede istenmeyen bir ar gerilim oluur. Doru akmda ve alternatif akmda ark oluumu birbirinden farkldr. Alternatif akmda gerilim srekli deitiinden dolay ark kesik kesik yanp snme eklinde gzkr.Arkn meydana gelmesi kesicileri zorlar ve ark devam ederse kesiciler grevlerini yapamazlar. nk ark elektrik akmdr ve kesicinin grevi bu ksa devre akmn durdurmaktr. Ancak kontaklar arasndaki gerilimin deeri 300 Vdan kkse ark hi olumayabilir. Akm ark kesmeden bitirilemez. Bu yzden de ark sndrmek iin ark inceltip zayflatmak gerekir. Bu ark yolunu uzatarak yaplr. Bu sayede ark akm der, ark scakl azalr ve arkn enerjisi iyonize olayn gerekletirmek iin yetersiz kalr.Sonu olarak arkn bitirilebilmesi iin kontaklar aras mesafe ok iyi hesaplanmaldr. DC akmdaki ark AC'deki arktan daha zor kesilir nk AC'de akm azalrken DCde hep sabit kalacaktr.

72

Arkn Sndrld Ortama Gre Kesiciler ve zellikleri

Arkn sndrld ortama gre kesicilerin; yal kesiciler, az yal kesiciler, haval kesiciler, basnl haval kesiciler, SF6 gazl kesiciler ve vakumlu kesiciler olmak zere alt tipi vardr. Bu ksmda anlan kesicilerin zelliklerinden ve kulllanm alanlarndan bahsedilecektir.

Yal Kesiciler
Yal kesiciler yksek gerilimde kullanlan ilk g kesicileridir. Bu kesiciler, ierisinde kesici kontaklarn bulunduu elik bir kaptan oluur. Kesicide bulunan ya hem yaltm salar hem de oluabilecek ark nler. Kontaklar alnca bu alma aralklarnda ark meydana gelir. Bu arkn neden olduu 4000 ila 8000K civarndaki yksek scaklk ark evresindeki ya olduka ksa bir zamanda buharlatrr ve onu kimyasal olarak paralar. Bu paralanmann esas rn olarak hidrojen aa kar. Ya buharlatrmak iin gerekli enerjiyi ark saladndan ark sour. Bunun sonucunda da ark gerilimi ykselir ve artk ark sndrlebilir duruma gelir. Yal kesiciler hem basit yapldr hem de kullanmlar kolaydr. 230 kV luk bir kesiciye 50000 litre ya gerektii gznne alnrsa bu kesicilerde ya deitirme ileminin ok maliyetli olduu kolaylkla anlalr. Bu yzden yal kesiciler imal edilmemektedir ve kullanlmamaktadr. Kullanlan ya miktarndan anlalaca zere tam yal kesicilerin boyutlar ok byktr.

Az Yal Kesiciler
Bu kesici eidi alak gerilim ve yksek gerilim kademelerinde kullanlrlar. Resim 3.13de bir rnei grlen az yal kesicilerde, yal kesicilerden farkl olarak sadece sndrme odasnda ya bulunur. Ama annda hareketli kontak sabit duran kontaktan ayrld anda bu iki kontak arasnda ark oluur. Oluan bu ark, ark hcresine girer. Arkn s etkisinden dolay kesici ierisindeki yada yanmalar meydana gelir. Yanma sonucunda oluan gaz kesici iindeki basn dengeleme odacna girmesiyle oluan basn ya arkn zerine iterek meydana gelen ark sndrr.

Resim 3.13: Az yal kesici.

Az yal kesicilerin boyutlar tam yal kesicilere gre daha kktr. Daha az yer kaplayp fiyatlar tam yal kesicilere gre ucuzdur. Montaj edilebilmeleri kolay ve kullanmlar basittir. Yal kesicilere gre daha az ya kullanlr. Az yal kesiciler endktif ve kapasitif akmlar kesmede baarszdrlar.

73

Haval Kesiciler
Haval kesicilerde ark direnci arttrlarak ark sndrlr. Bu ilem iin ark boynuzlar, ark dilimleyicileri ve mknatsl sigorta birimleri bulunur. Ark boynuzu, oluan arkn boyu uzatlarak direnci arttrlr ve ark sndrlr. Resim 3.14te grlen bu kesici eidi genelde yksek gl trafolarn balarnda kullanlr. Haval kesicilerin maliyetleri ok deildir ve sistemleri olduka kolaydr. Az bakm gerektirirler. Ayn kesici kullanlarak bakm yapmadan daha fazla ama kapama yapmak mmkndr. Bu kesiciler eskiden kullanlan modellerdir ve artk uygulamadan kalkmlardr. Yangn riskleri vardr ve alanlar tedirgin eder. Yksek gerilime uygun deildirler. Doru akmda ise kesmeyi zorlatrrlar.

Resim 3.14: Haval kesici.

Basnl Haval Kesiciler

Bu tr kesiciler, ama olaynda oluabilecek arkn zerine hava fleyerek ark sndrrler. Haval kesicilerde temel ark sndrme ilkesi arkn direncinin artrlmasdr. Bu kesicilerde yksek basn salamak iin kompresre ihtiya duyulur. Kompresr iin ayr bir dzenek gerektirmesi ve grltl almas dezavantajlar arasnda saylabilir. Ayrca bu tr kesicilerde maliyet, kompresr ve hava tank gibi ihtiyalar olduundan ok yksek olmaktadr. 11 kV ile 1100 kV gerilimleri arasnda kullanlmaktadrlar. Genel olarak yksek gerilimlerde SF6l kesici kullanld iin basnl kesiciler sadece 245 kV ve st iin kullanlrlar. ok hzl ama kapama yapabilirler. Bunun sonucunda oluan ark bir evrimde sndrlebilir. Montajlar ve bakmlar kolaydr. Bu alanda yaplan deneyler basnl haval kesicilerin yksek gerilimde kullanmnn daha uygun olduunu ortaya koymutur.

SF6 Gazl Kesiciler

Bu tr kesiciler hacimleri kk olduundan kapal meknlarda kullanlabilirler. SF6l kesicilerin yaltm snflarna gre hava yaltml ve gaz yaltml olmak zere eidi vardr. Kesme hcresi yksek basnl silindir eklinde bir kap ve biri sabit olmak zere iki hareketli kontaktan oluur. Kesme ortam 1,5 ile 6 bar basnl SF6 (slfr hekza florr) gazdr. Kesici iinde yksek scaklklarda zehirli gazlar ortaya kabilir. Kesicide oluabilecek ark sndrmek iin ark zerine basnl hava flenir. Bylelikle ark soutulur ve ark sner. SF6 gaz kokusuz ve zehirsizdir. Yanma zellii yoktur. Dielektrik dayanm da ok yksektir. SF6 kesicinin gerilim dayanm basnl haval kesicilere gre daha yksektir. Kesme ileminin ardndan daha yksek gerilimlere dayanr bu da SF6l kesicilerin en nemli avantajdr. Resim 3.15te grlen bu kesicilerde kaza riski ok dktr ve kullanmlar da olduka basittir.

74

Resim 3.15: SF6 gazl kesiciler.

Vakumlu Kesiciler
Vakum tekniinde elektrik ark, havas tamamen boaltlm vakum ortamnda bir hcrenin ierisinde sndrlmektedir. Sndrmede ana kontaklarn ayrlmasyla balayan elektrik ark hava boluunda iyonizasyona neden olmamaktadr. Kontaklar ayrlrken ark zerindeki akm sfrlanr. Akm sfrlannca ark sner ve arkn snmesi esnasnda oluan maden buhar kontaklar zerinde younlar. Yksek vakumdan dolay maden buhar ark blgesine doru ilerler ve bu sayede ortam yaltlr. Kontaklarn ayrlmas sonucunda oluan metal buhar plazmas ierisinden elektrik ark ok ksa sre akar ve ilk sfr noktas geiinde kesilir. Vakumlu kesiciler anahtarlama annda oluan arklar en iyi sndren kesicilerdir Vakum ark ise ark tamamen snene kadar ok dk deerde bir ark gerilimi olutururlar. Vakumlu kesiciler tam anlamyla bakmszdrlar. Vakumlu kesicilerin gvenilirlikleri ok yksektir. En az 20 seneye kadar iletme iin bakm gerektirmezler. Sadece birka senede bir kesicinin belirli yerlerinin yalanmas yeterlidir. Vakumlu kesici mekanizmasnn almas iin ok dk bir enerji yeterlidir. Sonuta ark sndrme ortam, bakm gerektirmeme gibi zellikleri dnldnde bunlar yksek gerilimli hatlar iin ideal kesicilerdir. 2000li yllardan sonra fiyatnnda dmesiyle vakumlu kesicilerin kulanm oran ok artmtr. Bugn itibariyle orta gerilim dnya pazarnda vakumlu kesicilerin kullanm %70lere yaklamtr. Resim 3.16da tipik bir vakumlu kesici verilmitir.

Resim 3.16: Vakumlu kesici.

Kullanlan Gerilime Gre Kesiciler

Kullanlan gerilime gre kesiciler, orta gerilim kesicileri ve yksek gerilim kesicileri olmak zere ikiye ayrlrlar. Orta gerilim kesicileri, standart anma gerilimleri IEC'ye gre 1-6-7,212-17,5-24-36 kV olan kesicilerdir. Resim 3.17ada bu trdeki bir kesici grlmektedir. Yksek gerilim kesicileri ise standart anma gerilimleri IEC'ye gre 52-72,5-100-123-145-170-245-300-362-420-525-765 kV olan kesicilerdir. Resim 3.17bde bir yksek gerilim kesicisi verilmitir.
75

Resim 3.17: a) Orta gerilim Kesici.

b) Yksek gerilim kesici.

Kesici Seiminde Dikkat Edilecek zellikler

Kesici seiminde dikkat edilmesi gereken temel zellikler aada maddeler halinde sralanmtr. Anma gerilimi: Bir kesicinin anma gerilimi baland noktada oluabilecek en yksek gerilimden kk olmamaldr. lkemizde genellikle 17,5-72,5-170-245-420 kV anma gerilimli kesiciler kullanlmaktadr. Anma frekans: Bu deer kesicinin olduu ebekenin frekansdr ve ounlukla 50 Hz 'dir. Srekli anma akm: Kesicilerin zarar grmeden srekli olarak tayabildii akmn etkin deeridir. Darbe ksa devre akm: Kesicinin dayanabilecei darbe ksa devre akmnn maksimum deeri olarak tanmlanr. Ama sresi: Bu deer kesicinin kapal olduu anla ark kontaklarnn tamamen almasna kadar geen sreyi ifade eder. Kesme sresi: Ama sresinin balangc ile ortamn iyonizasyon olmas srasnda geen sredir.

Ayrc ve kesici arasnda ne fark vardr?

Bara Sistemleri
Bara, ayn frekansa ve gerilime sahip olan elektrik enerjisinin datld ve topland nitedir. Bu sistemler aslnda elektrik enerjisini kontrol ve kumanda eden mekanizmalar birbirine balayan iletkenler olup alminyum veya bakr gibi deiik metallerden yaplrlar. Bununla birlikte bakr baralar ayn boyut ve zelliklere sahip alminyum baralara drtte bir oranndaki daha fazla akm ile yklemek mmkndr. Ayrca bakr baralarn alminyum baralara gre mukavemetleri de daha fazladr. Bara; alminyum veya bakr boru, alminyum veya bakr lama, elik zl alminyum iletken(St-Al) olabilir. Bunlardan lama eklindeki baralar dhili tesislerde kullanlrken boru veya iletken baralar ise harici tesislerde kullanlrlar. Dhili tesislerde kullanlan baralar, akm younluunu artrp soutmay salamak ve faz sralarn belirleyerek malzemelerin oksitlenmesini nlemek amacyla farkl renklerde boyanrlar (R-Krmz, SSar, T-Mavi). Resim 3.18de eitli baralar gsterilmitir.

76

Resim 3.18: eitli baralar.

Santrallerde retilen elektrik enerjisinin iletim ve datm tesislerine aktarlmas baralar yardmyla gerekleir. Bu nedenle baralar elektrik retim santrallerinde, alt sahalarnda, trafo merkezlerinde, tablo ve panolarda, lme merkezlerinde kullanlr. Bara seiminde en nemli lt snmadr. Bu nedenle tanacak akma uygun bir kesit seilmelidir.

Bara eitleri
letim ve datm ebekelerinde kullanlacak bara eitlerinin tespit edilmesinde; ykn miktar ve cinsi, enerji retim kaynaklarnn says, kullanlaca yerin zellii ve enerjinin sreklilii dikkate alnmaldr. Bara sistemlerini, Tek bara sistemi ift bara sistemi Yardmc bara sistemi Santral ii ihtiya baralar

eklinde snflandrmak mmkndr.

Tek Bara Sistemi

Tek bara sistemi enerjinin sreklilii salanamayacandan dolay emniyetli deildir. Bu yzden ucuz olmasna ramen kullanlmaz. Giri ve klarn ayn baraya mterek olarak baland bara trdr. ekil 3.3te tek bara sistemi gsterilmitir.

ekil 3.3: Tek bara sistemi.

77

ift Bara Sistemi

Ark ocaklar, demir elik fabrikalar gibi byk tesislerin kullandklar elektrik enerjisinin srekliliini salamak amacyla kullanrlar. Bu sistemde g trafolar ayn baradan beslenir ve gerekli olduunda her iki baray paralel balayabilir. Enerjinin srekliliinin nem arz ettii sistemlerde ift baral sistemler kullanlr. ift baral sistemlerde ana bara alrken transfer baray besleyen ayrclar ak haldedir. Anabaradan transfer baraya enerji aktarm iin transfer bara ayrclar kapatlr. Ayrclarn alp kapatlmasnda sorun kmamas iin biri aldnda dieri kapanabilen ayrclarn kullanlmas gerekir.

Yardmc Bara Sistemi

Enerjiye ok sk ama kapama yapld sistemlerde bu bara eidi i grr. Bu sistemlerde iki ana bara ve bir de yardmc bara ile birlikte toplam 3 adet bara kullanlr. Yardmc bara sisteminde bir tanesi yedek olmak zere drt adet kesici kullanlr. Kesicilerden bir tanesi arza yapt zaman yedek kesici devreye girer ve bylelikle enerjinin devamll salanr.

Santral i htiya Baralar

Santrallerindeki elektrik retimin srekliliinin salanabilmesi iin yardmc nitelerin daima devrede olmas gerekir. Bu nedenle yardmc nitelerin kulland elektrik enerjisinin devamll da byk nem tar. rnein bir termik santraldeki yardmc niteler; kmr deirmeni, zgara, yakt stma sistemleri, konveyr bantlar ve kazan suyu besleme pompalardr. Santraller normal iletme artlarnda alt srada yardmc nitelerin almas iin gerekli olan enerji ana baradan karlanr. Santral ii ihtiya baralar, elektrik enerjisinin srekliliini salamak iin kurulur. Elektrik retiminin herhangi bir nedenle kesintiye uramas durumunda santralin tekrar devreye alnmas gerekir. Bu durumda gerekli enerji santral ii ihtiya baralarndan salanr. Enerjinin devamll ana ve yardmc baralar arasnda transfer yaplarak salanr.

Panolar ve lm Sistemleri
Trafo direinin yannda bulunan ve tesisin tkettii elektrik enerjisinin lmnn yapld ksma pano denir. lme ilemini yapan sayacn bulunmasndan dolay saya panosu da denilmektedir. lm panosunda ana blm vardr. Bunlar, saya blmesi, sabit kompanzasyon blmesi, alter blmesidir. Saya blmesi ve sabit kompanzasyon blmesi mhrlenmektedir. Alak gerilim lm panosunda kullanlan malzemeler; baralar ve mesnet izolatrleri, akm trafolar, akm ve gerilim klemensler, ana alter, ampermetreler, elektrik sayac, sabit kompanzasyon kondansatr, anahtarl otomatik sigortalar eklinde sralanabilir.

Sayalar
Elektrik sayalar, retilen veya tketilen elektrik enerjisi miktarn len aletlerdir. Elektrik enerjisi miktar Watt-saat ( Wh ) olarak belirtilir. Bu da watt olarak ekilen g ile saat olarak bu gcn ekildii zamann arpmn gsterir. Pratikte enerji birimi olarak daha ok Wh in 1000 kat olan kilowatt-saat ( kWh ) veya 1000 000 kat olan Megawatt-saat ( MWh ) kullanlr. Saya bir tarafndan wattmetre gibi bal olduu devrenin gcn lerken dier taraftan zaman iinde deien bu glerin zamanla arpmlarn toplayp kWh veya MWh olarak kaydeder. Direk tipi trafo lm panosunda kullanlan elektrik sayac, kombi tipinde yani 3 fazl aktif, endktif ve kapasitif enerjiyi beraber lme zellii olan harici elektronik sayatr.

Bir Fazl (Monofaze) Aktif Sayalar

Bir fazl sayalar zel haller dnda devreye direk, l trafosuz balanrlar. Devreye dorudan balanan sayalarda akm giri ucu ile gerilim giri ucu genellikle bir mandal vastas ile irtibatlanr. Byle balanan sayalarda sayacn ters dnme hatas olmaz. Tek fazl sayalarn devreye balanmalarnda akm bobinine faz iletkenin gelmesini salamak dikkat edilecek edilecek en nemli zelliktir. Kullanld yerler genelde konut ve benzeri gibi az enerji tketen yerlerdir. Eer daha byk akm eken devrelere
78

balanacaklarsa yanlarnda akm trafosu da balanmaldr. Yksek gerilim hatlarnda akm ve gerilim trafolar ile birlikte balanmaldrlar.

Fazl Drt Telli Aktif Sayalar

Bir fazl saya elemannn, 3 diski de ayn mil zerinde bulunur. Mile balanm halde bir tane kaydedici vardr. 3 Fazl 3-4 telli devrelerde, genelde alak gerilimde kullanlrlar. Dengeli-dengesiz yklerde en salkl lmeyi yapan sayalardr. faz drt telli bir sayacn devreye dorudan balantsnda faz sras nemli olmamakla birlikte her nitenin akmnn doru girii ve akma ait faz geriliminin ayn niteye balanmas dikkat edilecek zelliklerdir. 100 A e kadar direk olarak daha byk akmlarda ise akm trafolar ile birlikte kullanlrlar. Ykn faz asnn endktif kapasitif olmas ya da faz srasnn deimesi lmenin doruluunu etkilemez.

Bir Fazl Reaktif Sayalar

Bir fazl reaktif sayalar, tketilen enerjiyi yk acisinin sins ile orantl kaydederler. Endktif reaktif ykler iin yaplm bir sayac kapastif reaktif sayaca evirmek istenirse akm veya gerilim bobininin ular deitirilir.

3 Fazl Reaktif Sayalar

3 Fazl 3-4 telli sistemlerde dengeli-dengesiz sistemlerde kullanlrlar. Bu tr sayalarda gerilim bobinlerine, faz gerilimlerine gre (90) geri fazdaki fazlararas gerilimler uygulanr. 2. akm bobinlerinden ters polaritede geen akmlar, akm elektromagnet aklarn 3 kat bytr ve ileri faz akm elektromagnetii akn ( 30 0 ) ileri faza kaydrrken dierini ise ( 30 0 ) geri faza kaydrr.

Kumanda Elemanlar
Elektrik tesislerinde akm ve gerilimi kontrol etmek ve sorunsuz bir ekilde kontrol salamak amacyla kumanda elemanlar kullanlr. Kullanlan bu kumanda elemanlar; kontaktr, ar akm rlesi ve zaman rlesidir.

Kontaktr
Ar yklenme durumlar dhil, normal artlarda akm kapatma, tama ve kesme zelliine sahip uzaktan kumanda edilebilen anahtarlama elemanlarna kontaktr ad verilir. Kontaktrlerin kompanzasyon, stma cihazlarnn devreye girip kmas, motorlara yol verilmesi gibi daha birok kullanm alan vardr. Kontaktrler devre koruma eleman olarak tek balarna kullanlmazlar. Bir termik rle ile birlikte kullanldnda devreyi ar yk akmlarna kar korurlar.

Resim 3.19: Kontaktr.

Kontaktrn dier anahtarlama elemanlarndan en byk fark, devreyi daha sk ap kapamaya elverili olmas ve uzaktan kumanda ile kontrol edilebilir olmasdr. Resim 3.19da bir rnei grlen kontaktrler; bobin, palet ve kontaklardan oluur. Bu paralarn zellikleri aadaki gibi zetlenebilir.
79

Bobin (elektromknats) : Kontaktr bobinleri hem doru hem alternatif gerilimle alrlar. Bobine alternatif gerilim uygulandnda, bobin alternatif manyetik alan oluturur ve mknatsiyet meydana gelir. Manyetik alan maksimum deere ulatnda palet ekilir, sfr olduunda ise palet braklr. Bu yzden palet titreir, kontaktrn kontaklar alp kapanr ve ok grltl olarak alr. Palet: Kontaktr nvesinin(ekirdeinin) hareketli ksmdr. Kontaklar palet zerine monte edilmitir. Kontaklarn alp kapanmas palet tarafndan salanr. Kontaktr bobini enerjilendiinde palet nve tarafndan ekilir ve kontaklar konum deitirir. Kontaklar: Normalde ak ve normalde kapal kontak olmak zere tip kontak vardr. Kontaktr bobini enerjilendiinde kontaklar durum deitirir. Kontaklarn yapsnda bakr, nikel, demir, karbon ve tungstenden yaplm alamlar bulunur. Kontaktrde g kontaklar (ana kontaklar) ve kumanda kontaklar (yardmc kontaklar) olmak zere iki tip kontak bulunur. G kontaklar yksek akma kar dayankldr. Motor gibi yksek akm eken alclar altrmak iin kullanlrlar. Bu yzden de yaplar byktr. Kumanda kontaklar ise zaman rlesi, ar akm rlesi gibi elemanlarn altrlmasnda grev alrlar ve bu nedenle yaplar kktr.

Ar Akm Rlesi
Ar akmlarn elektrik motorlarnda meydana getirebilecek zararlar nlemek amacyla kullanlan koruma elemanlarna ar akm rlesi denir. Ar akm rlesi koruyaca motora seri olarak balanr. Motorun ebekeden ektii akm rleden geer. Motorun ektii akm alma prensibi gerei ksa sre iin normal deerin stne kar. Bu ar akm ksa sreli olduu iin motora zarar vermez. Ancak bu ar akm motordan uzun sre geerse motor iin saknca oluturabilir. Bu akm motorun scakln ykseltir ve motorun yanmasna sebep olur. Bu yzden ksa sreli ar akmlarda ar akm rlesinin motoru devreden kartmamas istenir. Bunun aksine uzun sreli ar akmlarda ise ar akm rlesinin alp, devreyi ap, motoru korumaya almas gereklidir. Resim 3.20ada tipik bir ar akm rlesi gsterilmitir.

Zaman Rlesi
indeki bobini enerjilendiinde ya da bobinin enerjisi kesildikten sonra kontaklar durum deitiren rlelere zaman rlesi denir. Otomatik olarak kurulmu bir sistemin ilk harekete getii andan itibaren, baz ilemlerin zaman gecikmesiyle yaplmas istenebilir. Bu tip durumlarda zaman rleleri kullanlr. Zaman rleleri devreye girip devreden kma srelerini ok iyi ayarlayabilirler. Resim 3.20bde bir rnei verilen zaman rlesisinin alma ekline gre dz ve ters olmak zere iki eit vardr.

Resim 3.20: a) Ar akm rlesi.

b) Zaman rlesi.

80

alterler
alterler, devrenin ar akm ve gerilim nedeniyle zarar grmesini engellemek ve devreyi normal olarak ap kapamak amacyla kullanlan elemandr. Bulunduklar devrede daha nceden ayarlandklar akm deerine ulatnda devreyi hemen ya da gecikmeli olarak ap devreyi korumaya alrlar. alterlerin devreyi ama nedenleri manyetik veya termik olabilir. Enerji iletim hatlar gibi byk gl devrelerde, ev tesisatlar gibi kk gl devrelerde enerjinin balangcndan kullanld yere doru deerleri klen birok alter bulunur. Byk enerjili devrelerde alterin devreye girip devreden kma ilemi olduka hassas yaplr.

Resim 3.21: Paket alter.

alter alrken ya da kapanrken kontaklarn ar akmdan atlamasndan dolay erimemesi iin devredeki ykn az olmasna dikkat edilir. alterler kullanld yerlere gre ok eitlidir. Piyasada kullanlan en basit alter elle alan mekanik bak alterdir. Bak alter devreyi aan basit bir lambadan oluur. Bak alterlerin birok devreyi aan daha byk ekline paket alter denir. Resim 3.21de basit bir paket alter grlmektedir. Bu tr alterlerin zerlerinde bulunan kol evrildiinde, alterin kontaklar alr ve kapanrlar. Bylece paket alter kolaylkla kumanda edilebilir. Eer alterin kolu azar azar evrilecek ekilde tasarlanrsa, ok konumlu bir paket salter elde edilebilir. Karmak kumanda problemleri ok konumlu paket alterler kullanlarak kolaylkla zlebilir. alterlerin yksek gerilim hatlarnda kullanlmasna disjonktr ad verilir.

Sigortalar
Sigortalar, doru akm veya alternatif akm devrelerinde kullanlan cihazlar koruyan ve bu cihazlara ait iletkenleri ar akm ve gerilimlerden koruyarak devreleri ve cihazlar ciddi arzadan koruyan elemandr. Sigortalar evlerde, fabrikalarda, elektrik santrallerinde, elektrik panolarnda ve elektrikle alan btn aletlerde kullanlr. Sigortalar kitabnzn 7. nitesinde daha ayrntl olarak incelenecektir.

81

zet
alt sahalar, elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasndaki balanty salayan yksek gerilim nitelerinin bir arada bulunduu tesislerdir. Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra santral yaknlarndaki transformatrler ile gerilimi ykseltilir ve yerleim merkezleri veya sanayi blgeleri yaknlarna kadar yksek gerilimli olarak iletilir. Burada yer alan transformatr merkezleri ile yksek gerilim orta gerilim kademesine drlr. Daha sonra orta gerilimli olarak transformatr postalarna ulatrlan elektrik enerjisi datm trafolar ile alak gerilimlere drlerek abonelerin kullanmna sunulur. alt sahalar ve transformatr merkezlerinde kullanlan eitli donanm ve tesis elemanlar arasnda; g transformatrleri, l trafolar, baraya balant iin kullanlan ayrclar , devre kesicileri, yksek gerilim sigortalar, eitli rle ve topraklama elemanlar, parafudurlar, kondansatrler, endksiyon bobinleri saylabilir. Santrallerde retilen elektrik enerjisinin daha uzak blgelere tanabilmesi iin geriliminin ykseltilmesi istenir. Bylelikle iletim kayplarnn en aza indirilmesi salanr.retilen elektrik enerjisinin gcn deitirmeksizin akm ve gerilim deerlerini deitirmeye yarayan elektrik makinelerine transformatr ya da ksaca trafo denir. Transformatrler Lenz Kanununa gre alrlar. deal bir transformatrde sekonder sargda indklenen gerilimin ( Vs ) primer sargdaki gerilime( V p ) oran, sarm saylarnn birbirine orann verir. Bir transformatrdeki gerilim ve akm deerleri ile sarm saylar arasnda, Vp N p I s = = =a Vs Ns I p eitlii yazlabilir. Bu bantda a niceliine transformatrn evirme oran(dntrme) denir. Parafudurlar yksek gerilim hatlarnda bir nedenle (hat arzalar, ani gerilim ykselmeleri, yldrm dmeleri vb.) oluabilecek yksek gerilimin enerji iletim hattna zarar vermesini engellemek amacyla kullanlan koruma elemanlardr. Yksek gerilim hatt ile toprak arasna balanrlar. Paratonerlere benzer ekilde ar gerilimi topraa iletirler.
82

Ayrclar hatta akm kesildikten sonra yksz iken devreyi amaya yararlar. letim hattnda akm varken ama kapama manevrs yapamazlar. Ayrclarn yksz durumda devreyi ayor olmas devreyi izole etme amaldr. Hattaki akm kesemezler. Kullanm amalar sistem bakm ve yenilenmesidir. Ayrca akm ynlendirmesi gerektiinde de kullanlrlar. Ayrclar genelde kesicilerle birlikte kullanlrlar. Kesiciler orta ve yksek gerilim ebekelerinde yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan elektrik aletleridir. Devreyi bota, ykte ve ksa devre halinde ap kapayabilirler. Ayrca otomatik kumanda yardmyla alp kapanmasna imkn verirler. Bylece insanlara bir zarar vermeyip alak ve yksek gerilim cihazlarnda bir hasar ortaya kma riskini en aza indirirler. Bara, ayn frekansa ve gerilime sahip olan elektrik enerjisinin datld ve topland nitedir. Bu sistemler aslnda elektrik enerjisini kontrol ve kumanda eden mekanizmalar birbirine balayan iletkenler olup alminyum veya bakr gibi deiik metallerden yaplrlar. Bununla birlikte bakr baralar ayn boyut ve zelliklere sahip alminyum baralara drtte bir oranndaki daha fazla akm ile yklemek mmkndr., Trafo direinin yannda bulunan ve tesisin tkettii elektrik enerjisinin lmnn yapld ksma pano denir. lme ilemini yapan sayacn bulunmasndan dolay saya panosu da denilmektedir. Elektrik sayalar, retilen veya tketilen elektrik enerjisi miktarn len aletlerdir. Elektrik tesislerinde akm ve gerilimi kontrol etmek ve sorunsuz bir ekilde kontrol salamak amacyla kumanda elemanlar kullanlr. Kullanlan bu kumanda elemanlar; kontaktr, ar akm rlesi ve zaman rlesidir. Ar yklenme durumlar dahil, normal artlarda akm kapatma, tama ve kesme zelliine sahip uzaktan kumanda edilebilen anahtarlama elemanlarna kontaktr ad verilir. alterler, devrenin ar akm ve gerilim nedeniyle zarar grmesini engellemek ve devreyi normal olarak ap kapamak amacyla kullanlan elemandr. Sigortalar, doru akm (dc) veya alternatif akm (ac) devrelerinde cihazlar ar akm ve gerilimden koruyan elemanlardr.

Kendimizi Snayalm
1. Elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasndaki balanty salayan yksek gerilim nitelerinin bir arada bulunduu tesislere ne ad verilir? a. alt sahas b. Trafo c. Kumanda ve kontrol merkezi d. Datm merkezi e. letim merkezi 2. Aadakilerden hangisi transformatrn kullanm amalarndan biri deildir? a. Gerilimi ykseltmek b. Gerilimi alaltmak c. Akm deitirmek d. Akmn frekansn deitirmek e. retilen elektrik enerjisinin daha az kaypla iletilmesini salamak 3. Transformatrler iin aadaki ifadeleden hangisi yanltr? a. Transformatrlerde giri akmnn k akmna oran evirme(dntrme) orann verir. b. Transformatrler elektromanyetik indksiyon prensibine gre alrlar. c. Transformatrlerin hareketli paralar yoktur. d. Transformatr kndan elde edilen g yaklak olarak giren gce eittir. e. Tansformatrler alternatif akmla alrlar. 4. I. Verimi dktr. II. Az yer kaplar. III. Oto transformatrde tek sarg kullanlr. IV. Normal transformatre gre daha ok snr. Oto transformatrle ilgili yukardaki ifadelerden hangileri dorudur? a. I ve II b. II ve III c. III ve IV d. I, II ve II e. I, II ve IV 5. Yksek gerilim hatlarnda hat arzalar, ani gerilim ykselmeleri, yldrm dmeleri vb. gibi bir nedenle oluabilecek yksek gerilimin enerji iletim hattna zarar vermesini engellemek amacyla kullanlan koruma eleman aadakilerden hangisidir? a. Rle b. Transformatr c. Kondansatr d. Bara e. Parafudur 6. deal bir transformatrn primer devresinde 300 sarm bulunmaktadr. Primere 220 V gerilim uygulandnda sekonder devreden 660 V gerilim alndna gre bu transformatrn sekonder sarm says katr? a. 1200 b. 900 c. 600 d. 300 e. 150 7. Kesicilele ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Basit yapda olduklarndan tek tipte retilirler. b. Orta ve yksek gerilim ebeklerinde yk akm ve ksa devre akmn keserler. c. Devreyi bota aabilirler. d. Devreyi ykte aabilirler. e. Ark sndrebilirler. 8. Ayn frekansa ve gerilime sahip olan elektrik enerjisinin topland ve datld, elektrik enerjisini kontrol ve kumanda eden mekanizmalar birbirine balayan iletkenlere ne ad verilir? a. Kesici b. Transformatr c. Kondansatr d. Bara e. Rle

83

9. Aadakilerden hangisi dahili tesislerde kullanlan baralarn farkl renklere boyanmas amalarndan biri deildir? a. Akm younluunu arttrmak b. Soutma salamak c. Faz sralarnn belirlenmesi d. Oksitlenmeyi nlemek e. Gerilimi regle etmek 10. Devrenin ar akm ve gerilim nedeniyle zarar grmesini engellemek ve devreyi normal olarak ap kapamak amacyla kullanlan eleman aadakilerden hangisidir? a. alter b. Transformatr c. Kondansatr d. zolatr e. Parafudur

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise alt Sahas ve Transformatr Merkezi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. d Yantnz yanl ise Transformatr balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. a Yantnz yanl ise Transformatr balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. b Yantnz yanl ise Oto Transformatrler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. e Yantnz yanl ise Parafudurlar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. b Yantnz yanl ise Transformatr balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Kesiciler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. d Yantnz yanl ise Bara Sistemleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. e Yantnz yanl ise Bara Sistemleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. a Yantnz yanl ise alterler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

84

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Transformatrn dntrme oran, eitlik 3.1 kullanlarak,

Sra Sizde 3
Ayrclar yk altnda ama ve kapama yapamazlar Ayrclarn yksz durumda devreyi ayor olmas devreyi izole etme amaldr. Hattaki akm kesemezler. Kullanm amalar sistem bakm ve yenilenmesidir. Kesiciler ise orta ve yksek gerilim ebekelerinde yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan elektrik aletleridir. Kesiciler, ayrlarn aksine devreyi hem ykte ve hem de bota ap kapayabilirler. Ayrca otomatik kumanda yardmyla alp kapanmasna da olanak salarlar. Bylece insanlara bir zarar vermeyip alak ve yksek gerilim cihazlarnda bir hasar ortaya kma riskini en aza indirirler. Hzl hareket ederler ve ark sndrebilirler. Enerji kesilmek istendiinde nce kesici sonra ayrc almaldr

a=

I s 220 A = = 88 2,5 A Ip

olarak elde edilir.

Sra Sizde 2
Bir transformatrn giri gc Pp = I pV p ve k gc Ps = I sVs olduundan verim iin,

% =

Ps IV 100 = s s 100 Pp I pV p

eitlii yazlabilir. Bilinen nicelikler bu bantda yerine konularak,

93 =
ve

(3,5 A) (220 V ) 100 Pp

Pp = 828 W
bulunur. Transformatrde k gc yaklak olarak giri gcne yaklak eit olduundan k gc,

Yararlanlan Kaynaklar
Tosun, . (2007) Enerji letimi ve Datm, stanbul: Birsen Yaynevi. stnel M., Altn M., Kzlgedik, M. (2001) Endstriyel Elektrik, Mesleki ve Teknik retim Okullar in Ders Kitab, Ankara: MEB Odolu H., (2006) Transformatr Deneyleri, stanbul: Bileim Yaynlar. http://www.megep.meb.gov.tr TEA Eitim Ders Notlar. http://www.obitet.gazi.edu.tr/obitet/elektrik_elekt ronik/1fazli_transformator_genel_yapi.htm. http://elektroteknoloji.com. http://www.enerjiplatformu.org

Ps = Pp = 828 W
olacaktr. Transformatrn giri gc Pp = I pV p olduundan,giri akm,

Ip =

Pp Vp

828 W = 7,5 A 110 V

elde edilir. Transformatrn evirme oran ise,

110 V = = 0,5 a= Vs 220 V

bulunur.

Vp

85

4
Amalarmz
Enerji letimi

Bu niteyi tamamladktan sonra; Havai hatlarda kullanlan iletkenlerin ve yer alt enerji kablolarnn eitlerini, yaplarn, elektriksel ve mekanik zelliklerini aklayabilecek, lkemizdeki alak gerilim, orta gerilim ve yksek gerilim havai hatlarnda kullanlan iletkenleri tanyabilecek, Havai hat iletkenlerinin seiminde dikkat edilmesi gereken hususlar ifade edebilecek, Havai hatlarda sehim hesab yapabilecek, Kablo sembol ve anlamlarn irdeleyebilecek, Yer alt kablolarnn seiminde dikkat edilmesi gereken hususlar ifade edebilecek, Elektrik enerjisi nakil hattna uygun iletken seimi yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Sehim letken Seim Kriterleri Kesit Hesab Havai Hat letkenleri Yer Alt Kablolar

indekiler
Giri Havai Hat letkenleri Havai Hat letken Seiminde Kriterler Yksek Gerilim Hatlarnda Enerji Kaybna Gre letken Kesit Hesab ve letken Seimi Yer Alt Kablolar Yer Alt Kablo Sembolleri Yer Alt Kablo eitleri Kablo Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar
86

Havai Hat letkenleri ve Yer Alt Kablolar

GR
lkelerin elektrik enerjine olan talepleri, sanayi, teknoloji ve refah seviyesinin artna paralel olarak hzla artmaktadr. Elektrik enerjinin retiminde kullanlan su, kmr vb. doal kaynaklar genellikle tketim merkezlerinden uzakta olduundan; elektrik retim santralleri enerji tketiminin youn olduu ehir ve sanayi merkezlerinden uzakta kurulur. Bu sebeple, santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketim blgelerine tanmas bir zorunluluktur. Gnlk hayatta pek ok kullanma alan bulunan elektrik enerjisinin, iletim ve datmnn ekonomik bir ekilde yaplabilmesi, elektrik enerjisi alanndaki en nemli konulardan biridir. Enerjinin iletim ve datm havai hat ve yeralt kablolar kullanlarak yaplmaktadr. Ekonomik olmamasna ramen, enerji iletim ve datmnda, yksek iletkenlik zelliinden dolay balangta bakr iletkenler kullanlmtr. Gnmzde ise, havai hatlarda alminyum ve elik zl alminyum iletkenler, yeralt hatlarnda ise farkl yaltkan malzemeli bakr ve alminyum yeralt kablolar kullanlmaktadr. Enerji iletimi ve datmn salayan havai hatlar, mesnet noktalar, direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan oluan tesislerdir. Havai hatlar, ucuz olmalar, arzalarn kolaylkla tespit edilebilmesi, kpr nehir, vadi, demir yolu ve su geilerinin kolay olmas gibi avantajlarndan dolay lkemizde enerji iletiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. Havai hatlarda kullanlan alminyum veya elik alminyum iletkenler, hat kayplar, iletkenlerin gerilme kuvveti, iletkenlerde snmadan kaynaklanan sehim ve krona kayplar gibi birok husus dikkate alnarak seilmelidir. lkemizde alak gerilim datm hatlarnda alminyum, orta ve yksek gerilim hatlarnda ise elik zl alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Orta ve yksek gerilim hatlarnda, alminyumun iletkenliinden eliin ise mekanik dayanmndan faydalanmak amac ile elik zl alminyum iletkenler tercih edilmektedir. Yer alt kablolar, genellikle yerleim merkezlerinde enerji datmn yer altndan salamak iin kullanlr. Tesis masraflarnn havai hatlara gre daha fazla olmasna ramen, kullanlmalar halinde avantajlar da vardr. ehirlerdeki, yol, cadde ve meydanlarn estetii bozulmaz. Kablolar, yeraltna dendiinden dolay, direk, travers, izolatr vb. ilave donanmlarn kullanlmasna gerek yoktur. Yldrm, frtna vb. atmosferik etkilere maruz kalmadndan, yerleim sahalarnda can ve mal gvenlii asndan havai hatlara gre daha emniyetlidirler. Yeralt kablolar, anma gerilimine gre alak gerilim, orta gerilim ve yksek gerilim kablolar biiminde snflandrlrken, damar iletkenin malzemesine gre bakr veya alminyum iletkenli kablolar, yaltkan malzemesine gre ise termoplastik (PVC) yaltkanl ve termoset yaltkanl (apraz bal polietilen, XLPE) kablolar olmak zere temel gruba ayrlmaktadr. Bu nitede, havai hatlarda kullanlan iletkenler ile yer altna denen g kablolarnn yapsal, elektriksel ve mekanik zellikleri detayl bir biimde aklanmtr. Ayrca kablo sembol ve anlamlar da aklanmtr. lkemizdeki alak gerilim, orta gerilim ve yksek gerilim havai hatlarnda kullanlan iletkenler tantlmtr. Ayrca, elektrik enerjisi nakil hatlarnda kullanlacak havai iletkenin veya yer alt kablosunun hangi kriterlere gre seilecei de tartlmtr. Bu amala, iletken kesit hesabna ilikin rnekler verilmitir.
87

HAVA HAT LETKENLER

Havai hat iletkenleri, santrallerde retilen elektrik enerjisini tketim blgelerine tayan ve bu blgelerde datan hatlarda kullanlan iletkenlerdir. Enerjinin tanmas ve datmnda kayplarn en aza indirgenmesi iin havai hatlarda kullanlacak iletkenler yksek iletkenlik zelliine sahip malzemelerden retilmelidir. Dier yandan, havai hat iletkenleri mekanik yklere ve tabiat artlarna kar yeterince dayankl, ayn zamanda mmkn olduunca hafif malzemelerden seilmelidir. Hattn iletkenlii ile mekanik dayanm, kullanlan iletkenin ap ve younluu ile ilikilidir. Gerek tadklar akmdan gerekse de d faktrlerden dolay havai hat iletkenleri kolayca snr. Bu durumda hattn direnci artar ve direkler arasnda gerili olan iletkenlerde sarkmalar grlr. Dolaysyla iletim hatlarnda kullanlan iletkenlerin s dayanm da iyi olmaldr. letken olarak en yaygn malzeme bakr ve alminyumdur veya elik zl alminyum iletkenlerdir. Enerji iletim hatlar, kar, buz, rzgr, yamur, gne vb. d faktrlerden dolay ekstra bir kuvvete maruz kalmaktadrlar. Bu nedenle, iletkenler bu gibi olumsuz etkilere dayanacak ekilde seilmelidir. letken seiminde en ok enerji kayb, optimal maliyet, gerilim dm, snma durumu ve korona kayb dikkate alnmaldr. Enerji iletim ve datmnda kullanlan, havai hat iletkenleri, som (ii dolu veya masif) tek tel veya rgl ok telli olarak bakr veya alminyumdan yaplr. Som telden yaplan iletkenler bir cins malzemeden ve ii dolu bir tek tel halinde 10 mm 2 kesite kadar imal edilir. Baz zel durumlarda kullanlmak zere 16 mm 2 lik olanlar da yaplmaktadr. rgl ok telli iletkenler ise ayn veya ayn cins metalden imal edilir. nce tellerin spiral ekilde rlmesiyle meydana getirilen plak iletkenlerdir. rgl iletkenler, byk kesitlerde montaj kolayl, esnek oluu, kangal haline getirilebilmeleri ve tanma kolayl sebebiyle tercih edilir.

Havai Hat letkenlerinin Yaplar ve zellikleri

Elektrik enerjisinin tanmas ve datlmasnda bakr, tam alminyum (all aliminium conductor AAC), alminyum alaml (all aliminium alloy conductor AAAC) ve elik zl alminyum (aliminium conductor steel reinforced, ACSR) iletkenler kullanlr.

letkenlerin Kullanlan Malzemeye Gre Snflandrlmas

Bakr letkenler: Havai hat iletkenlerinde aranan balca zellik, iletkenliinin iyi ve ekme dayanmnn byk olmasdr. Bu zelliklere en uygun malzeme, ekme dayanm souk ekilerek artrlm olan yar sert bakrdr. Souk ekme ilemi srasnda bakr iletkenin ekme dayanm nemli lde artmasna ramen, iletkenliinde ok az azalma meydana gelmektedir. Bakr iletken rnekleri ekil 4.1 de grlmektedir. Bu iletkenlerin yaplarna gre mekanik ve elektriksel zellikleri ise Tablo 4.1de verilmitir. te yandan bakr hem pahal hem de ar bir iletkendir. Bu nedenle gnmzde havai hatlarda bakr iletkenler yerine daha ucuz ve hafif olan alminyum iletkenler kullanlmaktadr.

ekil 4.1: Bakr iletkenler.

88

Tablo 4.1: Bakr iletkenlerin yap, mekanik ve elektriksel zellikleri

Anma Kesiti (mm2) 10 16 25 35 50 50 70 95 120 150 185 240 300

Gerek Kesit (mm2) 9,57 15,88 24,70 34,34 49,45 48,32 67,03 93,21 116,93 145,73 181,52 240,26 299,26
0

Tel aplar ve Saylar ap Adet (mm) 7 7 7 7 7 19 19 19 19 37 37 61 61 1,32 1,70 2,12 2,50 3,00 1,80 2,12 2,50 2,80 2,24 2,50 2,24 2,50

letken Anma ap (mm) 3,96 5,10 6,36 7,50 9,00 9,00 10,60 12,50 14,00 15,68 17,50 20,16 22,50
0

Kopma kuvveti (kN) 4,018 6,590 10,136 14,093 19,406 19,426 26,640 37,045 44,410 56,656 70,738 90,299 112,473

20 0 C de DC Direnci (/km) 1,89 1,14 0,733 0,527 0,366 0,376 0,271 0,195 0,155 0,125 0,1005 0,0762 0,0612

Anma Birim Arl (kg/km) 87 144 224 311 348 440 611 849 1065 1332 1659 2204 2745

Akm Tama (*) Kapasitesi (A) 70 115 151 174 234 231 282 357 411 477 544 641 747

(*) Ortam scakl 40

C ve iletkenin scakl 80 C , rzgar hz sfr, gne etkisi yok, frekans 50 Hz .

Alminyum letkenler (AAC): Alminyum iletkenler, bakra gre daha ucuz ve hafif olduklarndan dolay enerji datmnda en yaygn kullanlan iletkenlerdir. Alminyumun younluu, yaklak olarak bakrn % 30u olduundan daha hafif bir iletken malzemedir. Ar iletkenler ar direk yaplarnn kullanlmasn gerektirdiinden, iletkenlerin hafif olmas havai hatlarda bir zorunluluktur. Buna ilave olarak, alminyum iletkenlerin tanmas, ilenmesi ve montaj, ar bakr iletkenlere gre daha kolaydr. AAC olarak da tanmlanan bu tr iletkenler, %99,7 elektrolitik olarak artlm alminyum klelerden retilmektedir. eitli alimnyum iletken rnekleri ekil 4.2 de grlmektedir. Alminyum iletkenler, genel olarak yerleim alanlarnda, ksa direk aralkl alak gerilim enerji datm hatlarnda kullanlmaktadr. Bu tr iletkenler, ayrca denizcilik sektrnde de yksek korozyon direncine sahip olmalarndan dolay kullanlabilmektedirler. Dier yandan, bakrn gerilme dayanm 350450 MN/m 2 olmasna ramen, alminyumun gerilme dayanm ise 154-200 MN/m 2 dir. Grld gibi bakra gre ucuz ve hafif olmasna ramen, alminyumun mekanik dayanm daha kktr. Alminyumun dayanklln artrmak iin demir, silisyum, bakr, inko gibi maddeler katlr. Alminyumun bakra gre iletkenlii kk olup yaklak 0,6 kat kadardr. Bu nedenle, bakr iletkenle ayn akm tamas iin, alminyum iletkenin daha byk bir kesite sahip olmas gerekir.

ekil 4.2: Tam Alminyum ve elik zl alminyum iletkenler.

89

Tablo 4.2: Tam Alminyum iletkenlerin yap, mekanik ve elektriksel zellikleri.

letkenin Anma Ad ROSE LILY PANSY POPPY ASTER PHLOX OXLIP

Toplam Kesit (mm2) 21,14 26,66 42,37 53,49 67,45 84,99 107,3

Tel aplar ve Saylar Adet 7 7 7 7 7 7 7 ap (mm) 1,96 2,20 2,78 3,12 3,50 3,93 4,42

letken Edeer Bakr Anma Kesiti ap (mm2) (mm) 13,30 5,88 16,78 6,61 26,57 8,33 33,73 9,36 42,32 10,51 53,52 11,80 67,50 13,25

Kopma Yk (kg) 403 495 725 888 1115 1369 1732

20 C de DC Direnci (/km) 1,354 1,074 0,6752 0,5351 0,4245 0,3366 0,2671

Anma Birim Arl (kg/km) 58 73 116 146 184 232 294

Akm Tama Kapasitesi (*) (A) 110 125 165 193 225 262 306

0 0 (*) Ortam scakl 40 C ve iletkenin scakl 80 C , rzgar hz sfr, gne etkisi yok, frekans 50 Hz .

Tam Alminyum Alaml letkenler (AAAC): Bu iletkenler, yksek mekanik dirence sahip ve AAC ve ACSR iletkene nazaran ok daha fazla korozyon direncine sahip olduundan, enerji nakil ve datm hatlarda kullanlmaktadr. Arlk ve gergi oran yksek olduundan, dier iletken tiplerine nazaran tercih edilirler. Alminyumun yapsna inko, nikel, silisyum ve demir katlarak oluturulan alamlarla, z iletkenlii % 2-3 orannda azaltlabilir. Bakr, gm veya magnezyum katlarak oluturulan alminyum alamlar ile de z iletkenlii % 5-10 orannda artrlabilir. AAAC iletkenler ayn aptaki ACSR iletkenlerine gre daha iyi korozyon direncine ve daha yksek elektrik iletkenliine sahiptir. ekil 4.2 de grlen bu trdeki iletkenlerin yaplarna gre mekanik ve elektriksel zellikleri Tablo 4.2de verilmitir. elik zl Alminyum letkenler (ACSR, St-Al): ACSR olarak da bilinen bu iletkenler, % 6-40 orannda deien elik zler zerine sarlm alminyum iletkenler ile yksek ekme ve gerilme zelliklerine uygundur. Bu tr iletkenler, nehir geileri ve direk aralklar uzun olan enerji nakil hatlarnda kullanlmaktadr. elik zl iletkenlerin en byk zellikleri yksek gerilme mukavemeti, dk arlk, daha az sayda mesnet ile daha fazla iletim hat mesafesinin salanmasdr. Alminyum iletkenin kopma gerilmesi 18 kg/mm2 iken elik alminyum iletkeninki ise 30 kg/mm2 dir. Bu nedenle elik alminyum iletken, alminyum iletkene gre 1,66 kat daha dayankldr. Ayrca elik alminyum iletkenin bakra gre 2 kat daha hafif oluu, nakliye ve montajda byk kolaylk salar. Bu durum, orta ve yksek gerilim enerji iletim hatlarnda byk avantajlar salanmaktadr. elik zl alminyum iletken rnekleri ekil 4. 2de ve bunlarn yap, mekanik ve elektriksel zellikleri Tablo 4. 3de verilmitir. Enerji iletim hatlarnda kullanlan elik zl alminyum iletkenleri tanmlamak iin Amerikan Tel lleri (American Wire Gauge, AWG) kullanlmaktadr. lkemizde enerji iletiminde 3AWG; 1/0AWG; 3/0AWG; 266 MCM ve 477 MCM elik zl alminyum (St-Al) iletkenler kullanlmaktadr. Kullanlan iletken sembollerinin herbirinin ayr bir anlam vardr. AWG adlandrmasnda, AWGnin n ksm 0000, 000, 00, 0, 1, 2, 3, , 40a gsterilir. Her bir numara, belli bir ap, dolaysyla da bir kesite karlk gelir. 3 AWG = 3 AWG Swallow (Krlang) 0 AWG = 1/0 AWG Raven (Kuzgun) 000 AWG = 3/0 AWG Pigeon (Gvercin)

Daha byk kesitli St-Al iletkenler kesitleri, CM (Circular Mile) olarak adlandrlan bir birimle ifade edilir. Burada 1 CM, ap 0,001 inch olan daire yzey kesitine eit olup, deeri 0,0005067 mm 2 dir. 1 MCM ise 1000 CMdir ve 0,5067 mm 2 deerine eittir. rnein, 266,8 MCM Patridge iletkenin Al kesiti 266,8 0,5067=135,18 mm 2 (135 mm 2 ) ve St kesiti 21,99 mm 2 (22 mm 2 ) olduundan, anma deeri Al/St = 135/22 olarak ifade edilir.

90


tayabilir?
Tablo 4.3: elik zl alminyum iletkenlerin yap, mekanik ve elektriksel zellikleri

1/0 AWG (Raven) elik-alminyum iletken en fazla ka amper (A) akm

91

Tablo 4.4: Akm tama kapasite faktrleri

1 Rzgar Hz ( m/s ) Ortam Scakl (

0

2 0,6096 25 75 60

3 0,6 20 80 50

4 0,6 45 80 50

5 0,6 35 80 50

6 0,6 25 80 50

0 40 80 50

C)
0

Max. letken Scakl( Frekans ( Hz )

C)

letkenlerin mal Edili ekline Gre Snflandrlmas

letkenler, som (ii dolu), rgl ve demet olmak zere trldr. Som (ii dolu) iletkenler: Bu tr iletkenler, yalnz bir cins malzemeden ve ii dolu tek bir tel halinde olmak zere 10 mm2 kesite kadar imal edilmektedirler. Som iletkenler i tesisatta kullanlr. rgl iletkenler: Havai hat iletkenleri rgl olarak yaplrlar. rgl iletkenlerde teller ortak eksen etrafnda bir veya birka katman oluturacak biimde sarmal olarak sarlr. ok katmanl rgl iletkenlerde komu katmanlar, d katmann sarlma yn sa ynde olacak ekilde birbirine zt ynde sarlr. rgl iletkenlerde, aplar eit olan ortada bir tel ve bu telin evresindeki her bir katmanda bir nceki katmandakinden 6 fazla olmak zere teller bulunur. Buna gre; 1 telli (som) iletken, 1+6=7 telli, bir katmanl, 1+6+12=19 telli, iki katmanl, 1+6+12+18=37 telli, katmanl 1+6+12+18+24=61 telli, drt katmanl

rgl iletkenler imal edilir. elik zl alminyum iletkenlerde ise, ortasnda aplar eit olan 1 telli veya 7 ve 19 telli rgl galvanizli elik teller, bunlarn evresindeki her bir katmanda bir nceki katmandakinden 6 fazla olmak zere, aplar eit olan alminyum teller bulunur. rnein, 18 Al/7 St: 6+12=18 Al ve 1+6= 7 St, 26 Al/7 St: 10+16=26 Al ve 1+6= 7 St, 42 Al/7 St: 8+14+20=42 Al ve 1+6= 7 St, 54 Al/19 St: 12+18+24=54 Al ve 1+6+12= 19 St

tellidir. elik zl alminyum iletkenlerde diren hesaplanrken elik zn iletkenlii dikkate alnmaz ve yalnzca alminyum iletkenin kesiti gz nne alnr. Havai hatlarda kullanlan her kesitteki alminyum iletkenlerle, kesiti 16 mm2 den byk olan bakr iletkenler rgl olarak yaplrlar. Yksek gerilim hatlarnda yalnzca rgl iletkenler kullanlr. Havai hatlarda kullanlan rgl iletkenlerin kesitleri, bakr iletkenler iin 16 mm2 , alminyum iletkenler iin 21 mm2 ve elik zl alminyum iletkenler iin 21/4 mm2 den kk olamaz. Alak gerilim hatlarda kesiti 10 mm2 olan som veya rgl bakr iletkenler kullanlabilir. eitli ap ve kesitte alminyum ve elik zl alminyum iletkenlerin damar ve rg yaps ekil 4.3 de verilmitir, inceleyiniz.

92

ekil 4.3: eitli ap ve kesitte alminyum ve elik zl alminyum iletkenler.

Demet iletkenler: Havai hatlarda gerilim bydke ve iletken ap kldke elektrik alan iddeti byyeceinden, korona olay yaanr. 220 kV un zerindeki gerilimlerde korona olay nem kazandndan, nceleri iletken apn bytmek amac ile ii bo iletkenler kullanlmtr. Daha sonra, her faz iin bir yerine, oklu demet iletken kullanlarak iletkenin apnn byltlmesi yoluna gidilmitir. Demet iletkenleri oluturan bileen iletkenler genellikle, merkezleri arasnda 400 mm aklk bulunacak ekilde ara tutucularla (spacer) birbirlerine balanr. Demet iletken kullanldnda, hattn endktif reaktans azalacandan, hatta meydana gelen reaktif g kayplarnda bir azalma gzlenecektir. ekil 4.4de ikili ve l demet iletken rnekleri verilmitir, inceleyiniz.

ekil 4.4: kili ve l demet iletkenler.

Havai Hat letkenlerinin Gerilim Deerlerine Gre Snflandrlmas

Kullanldklar hattn nominal gerilim deerine bal olarak havai hat iletkenleri, alak gerilim, orta gerilim, yksek gerilim ve ok yksek gerilim iletkenleri olmak zere drt ayr gruba ayrlmaktadr. Alak Gerilim letkenleri (1 V 1000 V ): Alak gerilim (AG) iletkenleri, elektrik enerjisinin ehir, kasaba veya ky gibi yerleim yerlerinde abonelere datlmas ve sokak aydnlatlmas iin kullanlan iletkenlerdir. Ekonomik ve hafif olmalar nedeniyle, AGde Alpek kablolar olarak bilinen ask telli, demet biimli alminyum iletkenli havai hat kablolar ve alminyum rgl iletkenler kullanlr. ngilizce iek isimleri ile anlan Rose, Lily, Iris, Pansy, Poppy, Aster, Phlox ve Oxlip sembol ile verilen iletkenler alak gerilimde kullanlan alminyum iletkenlerdir. Bu iletkenlerin mekanik ve elektriksel zellikleri Tablo 4.2 de verilmitir. Alpek kablolarn zellikleri yeralt kablolar blmnde incelenmitir. Orta Gerilim letkenleri (1-35 kV ): Ky ve kasaba hatlar ile ehir iindeki orta gerilim (OG) hatlarnda, elik zl alminyum iletkenler kullanlmaktadr. lkemizde, 34,5 kV iletim ve datm hatlarnda, 3 AWG (Swallow) , 1/0 AWG (Raven), 3/0 AWG (Pigeon), 266,8 MCM (Partridge) ve 477 MCM (Hawk) iletkenleri kullanlmaktadr. 477 MCM (Hawk) tipi yksek gerilim iletkenleri vadi ve nehir atlamalarndaki ok geni aralklarda kullanlmaktadr. OG iletkenlerinin mekanik ve elektriksel zellikleri Tablo 4.3 de detayl olarak sunulmutur, inceleyiniz.

93

Yksek Gerilim letkenleri (36 154 kV ): 154 kV iletim hatlar, Tablo 4.3 verilen standart 477 MCM (Hawk), 795 MCM (Drake), 954 MCM (Cardinal) ve 1272 MCM (Pheasant) elik zl (ACSR) alminyum iletkenler, tek veya ift devre direkler kullanlarak tesis edilir. 154 kV hatlarda genellikle her fazda bir iletken bulunur. ok yksek talep blgelerinde iletim hatlarnn tama kapasitesini artrmak iin 154 kV ikili demet (bundle) Cardinal iletkenli ift devre stratejik ksa hatlar tesis edilir. YG de kullanlan elik zl alminyum iletkenlerin mekanik ve elektriksel zellikleri Tablo 4.3de detayl olarak sunulmutur, inceleyiniz. Havai hatlarn gzerghnn temin edilemedii youn yerleim blgelerinde standart olarak 154 kV , 630 mm2 veya 1000 mm2 kesitli XLPE bakr iletkenli yeralt kablosu tesis edilir. XLPE bakr kablolarn zellikleri yeralt kablolar blmnde verilmitir. ok Yksek Gerilim letkenleri (154 kV tan Yukars): 380 kV iletim hatlarnda, standart 954 MCM (Cardinal) ve 1272 MCM (Pheasant) her bir fazda iki veya l demet halinde elik zl alminyum iletkenler kullanlr. Bu iletkenlerin mekanik ve elektriksel zellikleri Tablo 4.3 de detayl olarak verilmitir, inceleyiniz. Havai hatlarn gzerghnn temin edilemedii youn yerleim blgelerinde standart olarak 380 kV 2000 mm2 kesitli XLPE bakr iletkenli yeralt kablosu tesis edilir.

Havai hat iletkenleri konusunda daha ayrntl olarak bilgiye ulamak iin G letimi (Enerji Tanmas) (Saner, Y. (2004) stanbul: Birsen Yaynevi) isimli kaynak kitaptan yararlanabilirsiniz.

Havai Hat letken Seiminde Kriterler

Havai hatlarda meydana gelecek kayplar azaltmak ve hattn emniyetli bir biimde almasn temin etmek iin, kullanlacak iletkenler, belirli kriterler gz nne alnarak seilmelidir. Bu kriterler, iletkenlik, iletkenin ap, zgl arl, s dayanm, mekanik dayanm, krona kayplar, kaak geirgenlii, sehimi ve diren, endktans ve kapasitans gibi hat sabitlerini kapsamaktadr.

letkenlik
Enerjinin tanmasna ekonomik olarak bakldnda elektrik enerjisinin iletim ve datmnda en ok bakr ve alminyumdan yaplan iletkenler kullanlr. letim hatlarndaki aktif g kaybn en alt seviyede tutmak iin iletken olarak iletkenlii iyi olan malzemeler seilmelidir. Bakr gmten sonra en yksek iletkenlie sahip malzemedir. Ancak, bakr iletkenler, ar ve pahal olmasndan dolay havai hatlarda yaygn olarak kullanlmaz. Bunun yerine, daha hafif ve ucuz olduundan, galvanizlenmi elik tel ile tam alminyum veya alminyum alam olan aldrey iletkenler, havai hatlarda ok kullanlr. elik zl alminyum iletkenlerde, elik tel mekanik dayanm artrmak bakmndan nemlidir. Esas iletkenlik grevini alminyum damarlar yerine getirir.

letkenin ap
Havai hatlarda kullanlan iletken malzemelerin iletkenlik zellikleri dikkate alnarak iletken ap seilmelidir. Alminyum iletkenler bakr iletkenlere gre daha az iletkenlik gsterdiinden aplar daha byk olur. rnein, alminyum iletkenin bakr iletkenle ayn iletkenlie sahip olmas iin, ap bakr iletkenin apnn 1,3 kat olmas gerekmektedir. Ancak, iletkenlerin aplarnn byk olmas, daha fazla yklenmeye maruz kalmas demektir. letken ap bydnde, zerindeki buz ve rzgr yk artarak iletkenin mekanik dayanmnn azalmasna neden olur. letkenlerin seilmesinde bu durum gz nnde bulundurulmaldr.

zgl Arlk
Enerji iletim hatlarnda, iletkenin zgl arl dikkate alnarak mekanik dayanm hesab yaplr. letken seiminde, iletkenin zgl arlnn az olmas istenir. zgl arln az olmas, durdurucu diree gelen ekme kuvvetini azaltr. Bakr iletkenin zgl arl 8,9 g/cm3 iken alminyumun zgl arl ise
94

2,7 g/cm3 tr. Alminyum zgl arlnn bakra kyasla 3-4 kat daha kk olmas, alminyum
iletkenleri enerji iletiminde daha ok tercih edilir hale getirmitir. Ayrca, iletkenin zgl arlnn kk olmasyla, direk ve havai hat donanm malzemelerinde ekonomi salanr.

Is Dayanm
Enerji iletiminde kullanlan iletkenlerin s dayanm iyi olmaldr. letkenlerin ss, gerek iletkenin iinden geen akmdan dolay, gerekse d faktrlerden dolay artar. zellikle, iletkenler yaz aylarnda hava scaklnn artmas dolaysyla daha da snr. letkenin s art, iletkenin boyunun uzamasna ve dolays ile sarkmasna neden olur. letkendeki sarkma (sehim) hesaplarnda, havann scaklndan dolay s art mutlaka dikkate alnmas gereken bir durumdur. Alminyum iletkenler havadaki hafif bir rzgrla bile souyabilir. Ancak rzgr olmad ve hava scakl fazla olduu zaman iletkendeki uzama ok fazla olur.

Mekanik Dayanm
Havai hatlarda kullanlan iletkenler, rzgr, buz, kar, scak ve souk hava artlar gibi d tesirlerin etkisinde kalr. Bu d tesirler, iletkenlerin ve direklerin kendi arlklarna ilave olarak ekstra bir kuvvete maruz kalmasna neden olmaktadr. Bu ilave kuvvetler, iletkenin kopmasna yol aabilir. Kopan iletken baka bir hat zerine debilir. Btn bu durumlarn nlenmesi iin iletkenlerin mekanik kopma dayankllnn yksek olmas gereklidir. Bakr iletkenlerin mekanik dayanm alminyum iletkenlerden daha yksektir. Alminyum iletkenlerin mekanik dayanm, rgl alminyum tellerin i ksmnda ve orta yerde bulunan galvanizli elik teller kullanlarak artrlmaktadr. Alminyum iletkenin kopma gerilmesi 18 kg/mm2 iken elik alminyum iletkeninki ise 30 kg/mm2 dir. Bu nedenle elik alminyum iletken mekanik adan, alminyum iletkene gre 1,66 kat daha dayankldr.

Koronaya Kar Dayankllk

Kitabnzn ikinci nitesinde ayrntl olarak tartlan korona gerilimine etki eden birok faktr vardr. Hatlarda kullanlan iletkenlerin yarap, iletkenler aras geometrik ortalama uzaklk, havann scaklk, nem, basn, sis, yamur, buzlanma, kar ve rzgar gibi deiik artlar korona olayn etkiler, belirtilerinin ve etkilerinin artmasna neden olur. Korona olay s, ses ve kimyasal reaksiyonlar eklinde kendini gsteren bir enerji kaybdr. Enerji nakil hatlarnda korona olay sonucu meydana gelen kayplar azaltmak iin iletkenlerin yzeyleri olduka dzgn ve parlak bir srla kaplanr. Korona zellikle ok yksek gerilimlerde daha nem kazanr. Bu gerilim dzeylerinde korona etkisini azaltmak iin demet iletkenler kullanlr.

Sehim
Yksek gerilim enerji nakil hatlarnda, iki direk arasnda gerili bulunan iletkenin, kendi arl, zerinde biriken kar veya buz ykleri sebebiyle sarkmasna sehim denir. ekil 4.5 de gsterilen havai iletim hattnda, iletken ularnn bal olduu iki izolatr arasndaki varsaylan doru izgi ile iletkenin en ok sarkt yer arasndaki uzaklk sehim olarak alnr.

a
ekil 4.5: Havai hatlarda sehim.

95

Havai hat iletkenleri, durdurucu direkler arasna, iletkenin ekme ve gerilme kuvveti, arl, rzgr yk, buz yk, iklim artlar ve direkler aras uzaklk dikkate alnarak ekilir. Sehim, havai hat direklerinin geecei yerin arazi ekli ve iklim koullarna gre ayrlm, blgelerin durumlarna gre hazrlanm olan cetvellerden veya formllerden yararlanlarak bulunur. Sehim,
f = Ga 2 8T

(4.1)

eitliinden hesaplanr. Burada; G iletkenin kg/dm3 cinsinden younluunu, a iki direk arasndaki m cinsinden uzakl ve T ise kg/cm2 cinsinden gerilmeyi gstermektedir. letkenin iki tarafnda bulunan direkler ayn ykseklikte ise iletkendeki en byk sehim, direkler aras uzakln tam ortasndadr. Farkl ykseklikteki direkler arasna gerili iletkenin en byk sehimi ise daha dk seviyede bulunan diree yakndr. rnek: Bir iletim hattnda iki direk arasndaki uzaklk 15 m , gerilme kuvveti 7 kg/cm2 ve iletkenin younluunun 8,9 kg/dm3 ise sehim ka m dir? zm: Eitlik 4.1 kullanlarak sehim,

f =

Ga 2 (8,9 kg/dm3 ) (15 m) 2 = = 35,76 dm = 3,576 m 8T 8 (7 kg/cm 2 )

olarak bulunur.

Bir iletim hattnda iki direk arasndaki uzaklk 8 m , gerilme kuvveti 6 kg/cm ve sehim 2,5 m olduuna gre iletkenin younluu nedir?
2

Yksek Gerilim Hatlarnda Enerji Kaybna Gre letken Kesit Hesab ve letken Seimi
Yksek gerilim hatlarnda enerji kaybna gre iletkenin kesiti aadaki bant ile kolaylkla hesaplanabilir.

S=

LP KeV 2 cos 2
2

(4.2)

Burada, S iletkenin kesitini (mm ), L hattn uzunluunu (m), P iletilecek gc ( W ), K enerji nakil hattnda kullanlacak malzemenin iletkenliini ( m/.mm2 ), e enerji kayb yzdesini, V gerilimi ( V ), cos ise g faktrn gstermektedir. rnek: Bir A noktasndan 100 km mesafede bulunan bir B noktasna 75 MW g nakledilecektir. %5 gerilim dmne izin verilen bu nakilde alcnn g faktr 0,85 ve hattn fazlar aras gerilimi 154 kV olmas durumu iin kullanlacak elik zl alminyum iletkenin kesit ve tipini belirleyiniz. zm: Alminyumun iletkenlii K = 35 m/.mm2 dir. Eitlik (4.2) deki deikenlerin birimlerine dikkat edilmedilir. 100km = 100.103 m , 75MW = 75.106 W ve 154kV = 154.103 V olduuna gre iletkenin kesiti,
96

fazlar aras

S=

LP (100.103 m) (75.106 W ) = = 250,01 mm2 KeV 2 cos 2 (35 m/.mm2 )(0,05) (154.10 3 V ) 2 (0,85) 2

bulunur. Nominal kesitin tespiti iin zel tablolardan yararlanlr ve bir st kesit deeri seilir. Tablo 4.3 incelendiinde, yukarda hesaplanan kesite en yakn deere sahip iletkenin CONDOR 795 MCM elik zl alminyum iletken olduu anlalmaktadr. Seilecek bu iletkenin kesiti 402,33 mm 2 dir.

YER ALTI KABLOLARI

Kablolar Hakknda Genel Bilgiler
Genellikle yerleim merkezlerinde enerji datm ve iletimini yeraltndan salamak iin g kablolar kullanlr. Kablolar, elektrik enerjisini ileten, iki elektrik cihazn elektriksel bakmdan birbirine balayan, elektriksel olarak yaltlm bir veya daha fazla damardan meydana gelen elektrik iletim elemandr. Kablo iletkeni, tavlanm plak yuvarlak elektrolitik bakr tellerden veya alminyum tellerden burularak yaplr. 16 mm 2 ve daha byk kesitlerdeki iletkenler, sktrlm olarak imal edilmektedir. letken saysna gre tek iletkenli ve ok iletkenli olarak imal edilirler. Kimyasal etkenlere kar dayankll iyidir. Ayrca, kablolar, su emmeyen ve geirmeyen d klf yaltkanyla her trl ortam artlarna byk bir uyum salayabilmektedirler. Trk Standartlarnda kablolar, iletme koullarna, kullanm amacna ve kullanma yerine gre; N-kablolar (TS-833), Y-kablolar veya yer alt kablolar (TS-212), B-kablolar (TS916), F-kablolar (TS-936), T-kablolar (TS-3930), Alpek kablolar ve Alvinal kablolar olmak zere yedi temel gruba ayrlmaktadr. N-kablolar, normal ve hafif iletme koullarna dayankl, boru iinde sva altna veya borusuz olarak duvara sabit denen i deme kablolardr. Yeraltna denmezler. N-kablolar normal 16 mm 2 ye kadar bakr bir telli, 16 mm 2 den byk kesitlerde rgl ok telli olarak imal edilirler. N-kablolarda iletken olarak, som ya da rgl bakr iletkenler kullanlr. Yaltkan malzeme olarak ise lastik yaltkanlar ve termoplastik (PVC) yaltkanlar kullanlr. NYA, NYAF, NYM gibi eitleri vardr. ekil 4.6 da NYA ve NYM kablolarn yaps verilmitir, inceleyiniz. Y-kablolar, maden ocaklar gibi mekanik ve kimyasal etkilerin fazlaca olduu ar iletme koullarna dayankl, yeraltna, beton kanala veya duvara sabit olarak denen g kablolardr. Bu kablolara yer alt kablolar da denmektedir. leriki blmlerde yer alt kablolarnn yaps ve elektriksel zellikleri daha detayl bir biimde anlatlacaktr.

1- Bir veya ok telli bakr iletken 2- PVC izole

1- Bir ya da ok telli bakr iletken 2- PVC izole 3- PVC dolgu 4- PVC d klf

ekil 4.6 : NYA ve NYM kablolarnn yaps.

B-kablolar, hareketli tesislerde kullanlan, ar iletme koullarna uygun olan kablolardr. Bu tr kablolar, yaltkan malzemeye gre lastik yaltkanl veya termoplastik yaltkanl olarak imal edilirler. Bu kablolar, yer altna denmemelidir. ok ince tellidir. Bakr tellerin zeri kalayla kaplanr. B-kablolar, asansr veya ray zerinde yryen vin vb. tanabilir elektrik cihazlarnda kullanlan, serbest olarak salnan bklgen kablo veya kordonlardr. F-kablolar, normal ve hafif iletme koullarna dayankl, hareketli ve tanan elektrik cihazlarnda kullanlan, serbest olarak salnan bklgen kablolar veya kordonlardr. Yer altna, sva iine ve sva altna denmezler. Yaltkan malzeme olarak lastik yaltkan veya termoplastik (PVC) yaltkan kullanlr.
97

Yaltkan lastik klfl F-kablolarnda kimyasal etkiyi nlemek iin iletkenler kalaylanr veya lastiin iletken ile temas, bir yaltkan film tabakas ile tamamen nlenir. F kablolarn damar iletkenleri bakr telden imal edilir. T-kablolar, ses frekansl haberleme sistemlerinde kullanlan, telefon santrallerini veya bu santrallerle telefon abonelerini birbirine balayan, sabit yer alt veya yer st tesislerinde kullanlan polietilen yaltkanl ok damarl kablolardr. Alvinal kablolar, alminyum iletkenli yeralt kablolardr. Damar says ve kullanm amacna gre alvinal kablolar balca; Alvinal-D (YAVV veya NAYY), Alvinal-K (YAMV veya NAYCY) ve AlvinalZ (YAVSV veya NAYFGbY) olmak zere ayr tipte imal edilirler. Bu kablolarn yaps ve elektriksel zellikleri hakknda daha detayl bilgiler ilerleyen blmlerde sunulmutur. Alpek kablolar, ask telli, demet biimli, plastik yaltkanl alminyum kablolardr. Elektriksel emniyeti fazla ve krsal blgelerde plak iletkenli alminyum iletkenlerin yerini alabilecek durumda olan havai hat kablolardr. Bu kablolarda yk tamak zere kullanlan elik ask teli ayn zamanda ntr iletkeni grevini grmektedir Alvinal kablolar hakknda daha detayl bilgiler daha sonraki blmlerde verilmitir.

Yer Alt Kablolar (Y-Kablolar veya G Kablolar) Kablo ve letkenlerin Yaps

Kablo yapmnda kullanlan iletken, yaltkan, klf, siper vb. elemanlarn neler olduunun bilinmesi, kablolar renmek asndan olduka nemlidir. Kablo ve iletkenlerin yap elemanlar, tanm ve grevleri aadaki gibi zetlenebilir. Damar: Kablonun yaltlm olan iletkenidir. Bakr veya alminyumdan imal edilmektedir. Kablo iletkeni: Elektrik enerjisini ileten tel veya tel demetidir. Kablolarda genellikle bakr iletken, baz kablo trlerinde ise bakr ve alminyum iletken kullanlr. Damar iletkeni, bir telli (som=ii dolu) iletken veya ok telli iletken eklinde olabilir. Som iletken, dairesel veya biimlendirilmi bir tek telden oluan iletkendir. ok telli iletken ise, tm veya bir blm sarmal sarlm olan birden ok telden oluan iletkendir. ok telli iletkenlerde teller arasndaki boluklar azaltarak iletkenin apn kltmek iin teller biimlendirilerek bir araya getirilir. Bu iletkenlere sktrlm iletken denir. Sktrlm iletken daire veya kesme kesitli olabilir. ekil 4.7de ok telli kesme ve ok telli dairesel kesitli bakr iletkenlerin resimleri verilmitir, inceleyiniz. Yer alt kablolarn faz iletkenin anma kesiti: 16, 25, 35, 50 2 70, 95, 120, 150, 185, 240, 300, 400, 500 mm olmaktadr.

ekil 4.7: ok telli kesme ve ok telli daire kesitli bakr iletken.

ok Damarl Kablo: Damar says birden fazla olan kablodur. Yaltkan Klf: Her bir damar iletkenini saran ve iletkeni ilk yaltan ekme yaltc klftr. Kablolar, yaltkan klfn yapmnda kullanlan yaltkan malzemeye gre isimlendirilirler. rnein, lastik kablo, PVC kablo, XLPE kablo, vb.
98

Ortak Dolgu ve Ortak Klf: Ortak dolgu, ok damarl kablolarda, damarlar arasndaki boluklar doldurmak ve damar demetine istenen evre biimini vermek amac ile uygulanr. Dolgu olarak pamuk veya yapay yn iplikler, lastik veya termoplastik maddeler kullanlr. Ortak klf, ortak dolgu yerine glendirilmi olarak uygulanan yaltc ve koruyucu klftr. Ortak klf, ekme klf veya sarg klf olabilir. Ortak klf zerine dorudan bakr sarg, metal klf, metal siper veya zrh uygulanabilir. Ortak klf zerine yar iletken siper, ayrca ortak klf zerinde metal siper veya siper grevini yapan zrh bulunan kablolarda, ortak klf yar iletken malzemeden yaplr. Kr Damar: ok damarl kablolarda, damarlar arasndaki boluklar doldurmak veya kabloya uygun bir ekil verilmesini kolaylatrmak iin kullanlan yaltkan malzemeden yaplm, iletken iermeyen damardr. Yaltkan olarak genellikle ip kullanlr. Klf: Zrhl kablolarda ortak klftan ayr olarak, zrhn altnda yer alan ve zrha yastklk yapan koruyucu klftr. Ayra Klf: Kablonun farkl klflarnn karlkl zararl etkileimini nlemek amacyla bu klflar arasnda yer alan ince bir ekme koruyucu klftr. D Klf: Kabloyu d etkilerden koruyan ve kablonun en dnda bulunan ekilmi koruyucu klftr. D klf yaltkan klf zellii tamaz. Kurun Klf: Yaltc ve koruyucu klflar nem ekici ise, (rnein ya emdirilmi kat) kabloyu nemden, ayn zamanda mekanik ve hafif kimyasal etkilerden korumak amac ile ortak klf zerine uygulanan klftr. Kurun klfn zerinde PVC d klf bulunan kablo, yangn ve patlama sakncas bulunan yerlerde, rnein benzin istasyonlarnda kullanlr. Sarmal Bakr letken (Konsantrik letken): Bir damarl kablolarda yaltkan klfn, ok damarl kablolarda genellikle ortak klfn zerine uygulanan, bakr tel veya eritten sarmal sargdr. Sarmal bakr iletken, metal siper grevini de yapar. Sarmal bakr iletkenin kesiti, kablo simgesinde kesekten sonra yazlr. rnein, YVMV 3x95s/50 0,6/1 kV. Sarmal bakr iletkenin zerinde zrh varsa, ikisinin arasnda PVC ayra klf bulunur. Sarmal bakr iletken, ntr iletkeni olarak, ayn zamanda dokunmaya kar koruma amac ile kullanlabilir. Siper (Ekran): levi kablo yaltkannn iindeki elektrik alann dzgnletirmek ve snrlamak olan, her bir damar veya ortak klf zerine uygulanan metal (ncelikle bakr) veya metal olmayan (yar iletken) malzemeden ekme veya sarg klftr. Siper, her bir damar zerindeyse bireysel siper, ortak klf zerindeyse ortak siper denir. Yar letken Siper: Anma gerilimi 3,5/6 kV ve daha byk olan kablolarda her bir faz iletkeninin (i) ve ayrca yaltkan klfn (d) zerinde yar iletken maddeden yaplan siperdir. Metal Siper: Her damarn veya ortak klfn zerine gelen bakr tel veya eritten yaplm bir sargdr. Anma gerilimi 3,5/6 kV ve daha byk olan kablolarda metal siper bulunur. Anma gerilimi 3,5/6 kV olan ve yar iletken siper bulunmayan kablolarda bakr siper, kablo bir damarl ise yaltkan klfn, ok damarl ise ortak klfn zerinde bulunur. Anma gerilimi 5,8/10 kV ve daha byk kablolarda, bakr siper, her bir damarn ve dorudan yar iletken siperin zerinde bulunur. elik Zrh: Kabloyu mekanik etkilerden koruyan, ortak klf zerine ve genellikle d klfn altna uygulanan, erit, yuvarlak veya yass elik tellerden sarmal sargdr. Zrh, sarmal bakr iletkenin veya metal siperin zerine uygulanmsa, zrhn altnda i klf bulunur. Yass elik zrh tel, anma gerilimi 0,6/1 kV dan byk olan ok damarl kablolarda, bakr siper yoksa, siper grevi de yapar. eritler galvaniz elik, alminyum veya alminyum alamlardan, yuvarlak ve yass teller ise galvaniz elik, kurun kapl elik, alminyum veya alminyum alamlardan yaplr. Tutucu Sarg: Tutucu sarg, metal veya zrhn zerinde bulunan ve bunlarn dalmasn nleyen bakr veya galvaniz elik eritlerle yada plastik eritlerle yaplm sarg veya sarglardr.

99

Kablo Yaltkanlar
Yaltkanlar, kablolarn yapmnda yer alan ve grevi gerilime dayanmak olan yaltc malzemelerdir. Yer alt kablolarnda, polivinilklorr (PVC) ve polietilen (PE) termoplastikler yaygn olarak kullanlmaktadr. PVC yaltkanlar, tesisat ve bklgen kablolarda yaltkan malzeme olarak zel neme sahiptirler. Saf PVC, iletme scaklnda, ok sert ve krlgan olup, ayn zamanda s karsnda kararsz yap gsterdiinden kullanl deildir. Soukta darbelere kar hassas bir malzemedir. Yaltkan malzemeler iin gerekli olan elektrik, mekanik ve sl zelliklerle birlikte iyi alma zellikleri bir takm katk malzemelerin eklenmesi ile elde edilebilir. En yaygn kullanlan katk malzemeleri, plastikletiriciler, yumuatc yalar, stabilizatrler ve dolgu maddeleridir. Bu katk maddelerinin ilavesi ile PVCnin esnek olmas salanr ve krlganl giderilir. Kablonun souk ortamlarda kullanlmas mmkn olur. Kalsit ve kaolin gibi dolgu malzemeleri PVCye ilenirlik ve scaa dayanm zellii kazandrr. Polietilen, saf olarak kullanlabilen, parafinin yapsna benzer bir hidrokarbondur. ok iyi dielektrik zellie sahip olan bu yaltkan malzeme apraz basz (Termoplastik PE) veya apraz bal (XLPE) yapdadr. Termoplastik PE ve XLPE, iyonizasyon boalmalarndan abuk etkilendiinden, anma gerilimi 3,5/6 kV dan byk olan yeralt kablolarnda, yaltkan klfn altnda ve stnde yar iletken katman bulunmas zorunludur. Baz tekniklerle ilenerek deiik zellikte polietilen yaltkanlar elde edilir. Yksek basn teknii ile alak younluk polietileni (LDPE), alak basn teknii ile yksek younluk polietileni (HDPE), youn molekl dokusu nedeniyle su geirmezlik ve mekanik salamlk zelliine sahip olup yksek gerilim (YG) kablolarnda kullanlr

Yer Alt Kablo Sembolleri

Kablo trleri simgelerle, istenirse sembolleri birlikte adlar da yazlarak belirtilir. Semboller, kablonun kullanma amacn, iletme koulunu, yapsn, zelliklerini, damar saysn, damarlarn mm 2 olarak kesitini, iletkeninin malzemesini ve yapsn, dk kesitli iletkeninin veya siperin yararl kesitini, V veya kV olarak anma gerilimini gsterir. Kablo sembollerinde, kabloyu oluturan katmanlara ilikin sembol harfler yaltkan klftan balayarak iten da doru sralanarak yazlr. Tablo 4.5de Trk Standartlarna (TS) gre yer alt kablolarnn sembollerini belirleyen harflerin anlamlar detayl bir biimde verilmitir, inceleyiniz. Kablo sembolleri blmden oluur: Blm 1, kablonun kullanma amac ve yerini belirten blmdr. Yeralt kablolar iin harf kullanlmaz ve birinci blm bo geilir. Blm 2, kablonun kullanld iletme koullarn, deme eklini ve yapsn oluturan katmanlarn belirtildii blmdr. Blm 3 ise, kablonun damar saysn, kesitini, anma gerilimini ve dier zeliklerini belirten blmdr. TSna gre, yer alt kablolarnn sembol, iletme koulunu belirten Y harfi ile balar. Bu harften sonra, iletken malzemesini belirten harf yazlr. rnein, alminyum iletken iin A harfi konur ve sembol YA olur. Bakr iletkenler iin harf sembol kullanlmaz. letken malzemesini belirten harften sonra veya bu harf bo geildikten sonra, yaltkan klfn malzemesini belirten harf yazlr. rnein bakr iletkenli XLPE yaltkanl yeralt kablolar iin E3 yazlr ve sembol YE3 olur. Yaltkan klf belirten sembolden sonra, kablonun yapsnda yer alan siper, zrh vb. katmanlar belirten harfler, yaltkan klftan balanarak iten da doru sralanr. rnein, yaltkan klf PVC olan, yass elik tel zrhl ve PVC d klf bulunan bakr iletkenli yeralt kablosunun sembol YVV olmaktadr. Kablonun yapsn oluturan katmanlar simgeleyen harflerden sonra, kablonun s, nem veya korozyon gibi d etkilere dayanmn ve zel biimini belirten kk harfler kullanlr. rnein, ar iletme koullarna dayankl, yaltkan klf PVC olan, yass elik tel zrhl, PVC d klf bulunan ve alev ve korozyona dayankl bakr iletkenli yer alt kablosunun sembol YVV-vk olmaktadr. Bu harf sembollerinden sonra, kablonun damar saysnn yanna ap konarak her bir damar iletkeninin mm 2 olarak anma kesiti yazlr. rnein YVV 3 95. Eer kabloda dk kesitli bir iletken varsa ara kesek iareti konarak yazlr, YVV 3 95/16. Yer alt kablolarnda, damar says ve kesitini belirttikten sonra, damar iletkeninin kesit biimini ve damar iletkeninin ok telli olduunu belirten harfler konur. rnein, sektr kesitli ok telli damar iletkeni, kablo sembol YVV 3 70s/35 olur. Kablo sembolnn en sonuna kablonun anma gerilimi yazlr.
100

Tablo 4.5: Trk standartlarna gre yer alt kablolarnn simgelerini belirleyen harflerin anlamlar

lgi Kullanma amac letme koulu ve deme ekli letken malzeme

Harf O S Y A L V E E3 K A M MH S SH

Yaltkan malzeme

Klf, sarg, siper ve zrh

D k l f

D etkilere dayankllk

Damar iletkenin kesit biimi Damar iletkenin tel says Koruma damar

O P D -t -n -k -tk -vk -m -p s I

Anlam Yer alt maden ocaklarnda kullanlan kablo Sinyal ve kumanda kablosu G kablolar iin harf simge kullanlmaz Ar iletme koullarna dayankl, yer altna, beton kanala veya duvara sabit olarak denen g kablosu (Yer alt kablosu) Alminyum iletken Bakr iletken iin harf kullanlmaz Lastik yaltkan PVC yaltkan Polietilen (PE) yaltkan Termoset yaltkan (apraz bal polietilen, XLPE) Kat Alminyum klf Ortak sarmal bakr iletken (konsantrik iletken) Bireysel sarmal bakr iletken (Her bir damar zerinde) Ortak bakr siper Bireysel bakr siper (Her damar zerinde) 20,3/35 kV kablolarda bakr siper her damar zerinde bulunduundan ayrca H harfi kullanlmaz Yar iletken katman Anma gerilimi 8,7/15 kV ve daha byk olan kablolarda yaltkan klf altnda ve stnde yar iletken sarg, klf veya katman bulunduundan ayrca U harfi kullanlmaz elik tutucu sarg Galvaniz yass elik tel zrh Alminyum erit zrh Galvaniz yuvarlak elik tel zrh Kurun klf D klf (sarg, rg, vb.) Isya dayankl Neme dayankl Korozyona dayankl Isya ve korozyona dayankl Alev ve korozyona dayankl Mekanik etkilere dayankl Pasa dayankl Daire kesmesi (sektr kesitli) iletken Daire kesitli iletken iin harf simge kullanlmaz ok telli iletken (Bir telli iletken iin harf simgesi kullanlmaz.) Sktrlm iletken Yeil-sar iki renkli koruma damar

Farkl standartlar kullanmndan kaynaklanan sembol anlamazlklarna son vermek iin iletkenler uluslararas alanda harmonize edilmitir. Harmonize edilmi kablolardaki sembol aklamalar Tablo 4.6da gsterilmitir. Harmonize standartlara gre yaplan kablolarda d klfn zerine uygun aralklarla HAR simgesi baslr veya siyah-krmz-sar tantma ipi bulunur.

101

Tablo 4.6: Harmonize edilmi kablo blm sembol ve anlamlar

Harmonize Sistemde Semboller ve Aklamalar Tip (1) H A

Kablo Sembol Sras 1 2 3 4 5 6 7 x 8

Harmonize Tip Ulusal Tip

Anma Gerilimi (2) 01 100/100V 03 300/300V 05 300/500V 07 450/750V 1 0,6/1Kv Yaltkan Malzemesi (3) V V2 V3 B E X R S PVC (polivinil klorr) PVC (+90) PVC (dk scaklkta alan) Etilen propilen kauuk PE(polietilen) XLPE(apraz bal polietilen) Doal ve/veya sentetik kauuk Silikon kauuk

Klf Malzemesi (4) V PVC (polivinil klorr) V2 PVC (+90) V3 PVC (dk scaklkta alan) V5 PVC yaa dayankl Q Poliretan J Cam elyafl fiber rg R Doal ve/veya sentetik kauuk N Polikloropren kauuk (PCP) S Silikon kauuk T Tekstil rg zel konstrksiyon (5) C4 H H2 H6 H8 U R K F H D E Y Bakr rg ekran Damarlar ayrlabilen yass kablo Damarlar ayrlmayan yass kablo Damarlar ayrlmayan yass kablo-vinler iin Spiral kablo Tekli iletken oklu iletken Sabit tesis iin ince ok telli iletken Esnek ince ok telli iletken(bklgen) ok ince ok telli iletken nce ok telli iletken ok ince telli iletken Burulu iletken demedi

letken Tipi (6)

Damar Says (7) Koruyucu iletken X Sar yeil koruyucu iletkensiz G Sar yeil koruyucu iletkenli letken Kesiti (8)

Tablo 4.5 ve Tablo 4.6da belirtilen kablo sembollerinin nasl kullanlacana ilikin baz rnekler aada verilmitir.
102

1.

YE3SHV 3x150/25 3,5/6 kV: Ar iletme koullarna dayankl (Y), XLPE yaltkanl (E3), bireysel bakr siperli (SH), yass elik tel zrhl (), PVC d klf (V) bulunan, 3 damarl, her bir damar iletkeni sktrlm 150 mm 2 kesitinde iletken olan, sarmal bakr sarg kesiti 25 mm 2 olan 3,5/6 kV anma gerilimine sahip yer alt kablosu YVSV 1x50/16 8,7/15 kV: Ar iletme koullarna dayankl (Y), PVC yaltkanl (V), ortak bakr siperli (S), PVC d klf (V) bulunan, 1 damarl, damar iletkeni sktrlm 50 mm 2 2 kesitinde iletken olan, sarmal bakr sarg kesiti 16 mm olan 8,7/15 kV anma gerilimine sahip yer alt kablosu H07V-U1,5sw: PVC yaltkanl iletken, bir telli (som), kesiti 1,5 mm 2 , anma gerilimi 450/750 V H05VV-F3G1: Harmonize tip, anma gerilimi 300/500 V , PVC yaltkan klf, PVC d klf, ince ok telli iletken, damar says 3 ( damardan biri koruma damardr), koruma damar var, iletkenin kesiti 1 mm 2 .

2.

3. 4.

TSye gre apraz bal polietilen harf sembol nedir?

YE3OV sembolleri hangi kablo tipini ifade etmektedir?

Yer Alt Kablo Damar ve D Klf Renkleri

Yeralt kablolar ve yksek gerilim(YG) kablolarnn birbirinden ayrt edilebilmeleri iin d klflar ayr renklerde yaplr. Bir veya ok damarl yeralt kablolarnda anma gerilimi 0,6/1 kV olanlarn d klf rengi siyahtr. Anma gerilimi 0,6/1 kV dan yksek olan yeralt kablolarnn d klf rengi ise krmzdr. Ancak, yeralt maden ocaklarnda kullanlan g kablolarnn d klf rengi sar ve yangn ve patlama riski bulunan yerlerde kullanlan g kablolarnn d klf rengi ise mavidir.
Tablo 4.7: Yer alt kablolarnda kullanlan damar renkleri

Damar Says

Damar Renkleri Koruma Damar Yok Koruma Damar Var ----ak mavi/siyah

3 kahverengi/siyah/gri yeil-sar/ak mavi/kahverengi

4 ak mavi /kahverengi/siyah/gri yeil-sar/kahverengi/siyah/gri

5 ak mavi /kahverengi/siyah/gri/siyah 6 veya daha ok damarl ve teki damarlar siyah zerine beyaz numara baskl yeil-sar/ak mavi/kahverengi/siyah/gri

ve teki damarlar siyah zerine beyaz numara baskl

103

ok damarl kablolarda, kablonun bandaki bir damarn, sonundaki hangi damar olduunun bilinmesi iin damarlar renkli yaplr veya rakamlar baslarak ayrt edilir. Tablo 4.7de yer alt kablolarnda kullanlan damar renkleri verilmitir, inceleyiniz. Ayrca, anma gerilimi 0,6/1 kV dan yksek olan yer alt kablolarnda damarlar ayrt edebilmek iin, damar klfn zerine 1den balayarak rakamlar baslr veya her damar siperinin zerine ayr renkte erit sarlr. erit rengi iin herhangi bir renk standart yoktur.

Yer Alt Kablo eitleri

Yer alt kablolar, maden ocaklar gibi mekanik ve kimyasal etkilerin fazlaca olduu ar iletme koullarna dayankl, yeraltna, beton kanala veya duvara sabit olarak denen g kablolardr. Bu kablolar bina iinde, akta, yer altnda ve su altnda kullanlabilir. lkemizdeki yer alt kablolar, Anma gerilimine gre; alak gerilim (AG) (0,6/1 kV ), orta gerilim (OG) ( 1-36 kV ) ve yksek gerilim (YG) ( > 36 kV ) kablolar, Damar iletkenin malzemesine gre; bakr kablolar veya alminyum kablolar, Yaltkan malzemesine gre; termoplastik (PVC) yaltkanl ve termoset yaltkanl (apraz bal polietilen, XLPE) kablolar,

olmak zere temel kablo grubu olarak snflandrlabilirler. Sonraki blmlerde, farkl gerilim kademelerinde kullanlan yer alt kablolarn yaps ve kullanm yerleri hakknda bilgiler sunulacaktr. 0,6/1,0 kV Anma Gerilimli Alak Gerilim(AG) Yer Alt Kablolar: Bu tr kablolarda damar iletkeni daire veya kesme kesitli olur. Faz iletkeninin en kk kesiti, daire kesitliler 1,5 mm 2 , kesme kesitliler iin 25 mm 2 dir. Damar says drt veya ok olabilir. Bu damarlarla birlikte kesiti 1,5 mm 2 olan kumanda damar bulunabilir. Kablonun hasara urama ihtimali var ise elik zrh bulunur. D klf rengi siyahtr. lkemizde retilen ve en ok kullanlan 0,6/1 kV AG yer alt kablolar unlardr: YVV (NYY), YVMY (NYCY), YVOV (NYRGY), YVV (NYFGY), YE3V (2XY), YE3MV (2XCY), YE3OV (2XRGY) ve YE3V (2XFGY). Parantez iinde verilen semboller, ilgili kablonun Alman Standartlarndaki (VDE) karln gstermektedir. YVV kablolar, tek veya ok telli bakr iletkenli olarak imal edilirler. Bu kablolarn maksimum iletme scakl 70 0 C ve maksimum ksa devre scakl ise 160 0 C dir. Mekanik zorlanmalarn bulunmad yerlerde, enerji istasyonlarnda, umumi inaat kablolar olarak dahili tesislerde, kablo kanallarnda, endstriyel tesislerde, knk ve borular iinde kullanlr. letken zerinde PVC izole, PVC zerinde dolgu, dolgu zerindeki d klf ise yine PVC ile yaltlmtr. YVMV kablolarda sarmal bakr iletken (konsantrik iletken) mevcut olup, i ve d demlerde, kablo raflarnda, beton kanallarda, yeraltnda, mekanik zorlamalarla karlalan ehir ebekelerinde ve cadde aydnlatmalarnda kullanlmaktadr. Sarmal bakr iletkene zrh grevi yaptrlamaz. VYOV kablolarda, PVC dolgunun zerinde galvanizli yuvarlak elik tellerden yaplm bir zrh bulunur. Ar mekanik zorlanmalarn bulunduu kablo kanallarnda, kumanda ve sinyal devrelerinde ve suda sabit olarak kullanlr. YVV kablolarda PVC dolgunun zerinde galvanizli yass elik tellerden yaplm bir zrh bulunur. Bu tr kablolar YVOV tr kablolarn kullanld yerlerde kullanlrlar. YE3Y kablolar, YVV kablolar ile ayn zellie sahip olup, sadece PVC yaltkan klf yerine XLPE yaltkan klf kullanlmtr. Bu kablolar, d klfn alev yanmaz zellikte olmas nedeniyle gemi kablosu olarak da kullanlabilir. YE3MV ortak sarmal bakr iletkenin olduu XLPE yaltkan klfl kablolardr ve YVMY kablolarn kullanld yerlerde kullanlmaktadr. YE3OV kablolar, VYOY kablolara benzer olup, PVC yerine XLPE yaltkan kullanlmtr. rnek olmas iin YVV ve YVOV kablo kesitleri ekil 4.8de verilmitir.

104

1- Bir veya ok telli bakr iletken 2- PVC izole 3- PVC dolgu 4- PVC d klf

1- Bir veya ok telli bakr iletken 2- PVC izole 3- PVC dolgu 4- Galvanizli yuvarlak elik tel 5- Polyester bant 6- PVC d klf

a) YVV yer alt kablosu

b) YVOV yer alt kablosu

ekil 4.8: YVV ve YVOV 0,6/1 kV AG yer alt kablolarnn yaps.

Yer alt kablolarnn mekanik ve elektriksel zelliklerini gsteren tablolar retici firmalar tarafndan salanmaktadr. Tablo 4.8de YVV AG kablolarnn denme yer ve ekline gre akm tama kapasiteleri belirli kesit deerleri iin verilmitir, inceleyiniz.
Tablo 4.8: 0,6/1 kV ok damarl YVV g kablosunun teknik zellikleri

YVV 3x50+25rm 0,6/1 dendiinde ka amper(A) akm tayabilir?

kV

alak

gerilim

kablosu

yer

altna

3,5/6 kV Anma Gerilimli Orta Gerilim (OG) Yer Alt Kablolar: Bu tr yer alt kablolarnda, damar iletkeni daire veya kesme kesitli olur. En kk kesit, daire kesitliler iin 25 mm 2 , kesme kesitliler iin 35 mm 2 dir. Termoset yaltkanl (XLPE) bir ve ok damarl olanlarda, iletkenin ve yaltkan klfn zerinde birer yar iletken siper bulunur. Bakr siper bulunur. Ortak siperli ok damarl kablolarda bakr siper yerine, galvanizli elik telden yaplm zrh bulunabilir. Eer kablonun hasara
105

urama ihtimali var ise elik zrh bulunur. D klf rengi krmzdr. lkemizde imal edilen ve en ok kullanlan 3,5/6 kV OG yer alt kablolar unlardr: YVV (NYFGY), YE3SV (N2XSY), YE3SHV (N2XSEYFGY). Parantez iinde verilen semboller, ilgili kablonun Alman Standartlarndaki (VDE) karln gstermektedir. YVV kablolar, i ve d demelerde, kablo raflarnda, beton kanallarda, yeraltnda kablonun denmesi ve iletilmesi srasnda ar mekanik zorlamalarla karlalan yerlerde, transformatr merkezlerinde kullanlr. YE3SV OG yer alt kablolar, bir damarl olup, XLPE yaltkan klfl ve bakr siper ieren kablolardr. Bu kablolar, ksa devre akmlarnn byk olduu yerleim ve sanayi blgelerinin elektrik enerjisi ile beslenmelerinde, harite, kablo kanallarnda, dahilde ve yeraltnda kullanlr. Ayrca bu kablolar mekanik zorlamalarn bulunduu yerlerde kullanlr. YE3SHV OG kablolar, her damar zerinde bireysel bakr siperin bulunduu XLPE yaltkan klfl OG kablolardr. Kullanm yerleri YE3SV kablolar ile ayndr. rnek olmas iin YE3SV ve YE3SHV kablo biimleri ekil 4.9da gsterilmitir.

1- ok telli bakr iletken 2- yar iletken 3- XLPE izole 4- D yar iletken 5- Yar iletken bant 6- Bakr ekran 7- Polyester Bant 8- PVC d klf

1- ok telli bakr iletken 2- yar iletken 3- XLPE izole 4- D yar iletken 5- Yar iletken bant 6- Bakr ekran 7- PVC dolgu 8- Ayrc klf 9- Galvanizli elik bant 10- Yass galvanizli elik tel 11- PVC d klf

a. YE3SV yer alt kablosu

b. YE3SHV yer alt kablosu

ekil 4.9: 3,5/6 kV YE3SV ve YE3SHV 3,5/6kV OG yer alt kablolarnn yaps.

Tablo 4.9da ise 3,5/6 kV bireysel bakr siperli XLPE OG yeralt kablosunun teknik zellikleri, denme yer ve ekline gre akm tama kapasiteleri belirli kesit deerleri iin verilmitir, inceleyiniz.
Tablo 4.9: 3,5/6 kV bireysel bakr siperli XLPE OG yer alt kablosunun teknik zellikleri

5,8/10 kV Anma Gerilimli OG Yer Alt Kablolar: Bu tr yer alt kablolarnda, damar iletkeni daire kesitlidir, kesme kesitli yaplmaz. En kk iletken kesiti 25 mm 2 dir. letkenin ve yar iletken klfn zerinde birer yaltkan siper bulunur. Bakr siper bulunur. Ortak siperli ok damarl kablolarda bakr siper yerine, galvanizli elik telden yaplm zrh bulunabilir. Eer kablonun hasara urama ihtimali varsa elik zrh bulunur. D klf rengi krmzdr. lkemizde imal edilen ve en ok kullanlan 5,8/10 kV OG yer alt
106

kablolar unlardr: YVSV (NYSY), YVSHV (NYSEYFGY), YE3SV (N2XSY), YE3SHV (N2XSEYFGY). Parantez iinde verilen semboller, ilgili kablonun Alman Standartlarndaki (VDE) karln gstermektedir. YVSV kablolar, genel olarak, i ve d demelerde, bkm yarap kk olduu iin zellikle transformatr ve balama merkezlerinde, yeraltnda, hafif olduu iin dik eilimli yerlerdeki demelerde kullanlr. YVSHV yass elik tel zrh bulunanlar, i ve d demelerde, kablo raflarnda, beton kanallarda, yeraltnda kablonun denmesi ve iletilmesi srasnda ar mekanik zorlamalarla karlalan yerlerde kullanlrlar. Bireysel bakr bulunan kablolar YE3SHV, i ve d demelerde, kablo raflarnda, beton kanallarda, yeraltnda kablonun denmesi ve iletilmesi srasnda ar mekanik zorlamalarla karlalan yerlerde, ksa devre akmlarnn byk olduu yerleim ve sanayi blgelerinin elektrik enerjisi ile beslenmelerinde, harite, kablo kanallarnda, dhilde ve yer altnda kullanlr. ekil 4.10da 5,8/10 kV bireysel bakr siperli ve zrhl XLPE OG yer alt kablosunun yaps gsterilmitir, inceleyiniz.

1- ok telli bakr iletken 2- yar iletken 3- XLPE izole 4- D yar iletken 5- Yar iletken bant 6- Bakr ekran 7- PVC dolgu 8- Ayrc klf 9- Galvanizli elik bant 10- Yass galvanizli elik tel 11- PVC d klf ekil 4.10: 5,8/10 kV bireysel bakr siperli ve zrhl XLPE OG yer alt kablosunun yaps.

Tablo 4.10da ise bu kablolarn teknik zellikleri, denme yer ve ekline gre akm tama kapasiteleri belirli kesit deerleri iin verilmitir, inceleyiniz.
Tablo 4.10: 5,8/10 kV bireysel bakr siperli ve zrhl XLPE OG yeralt kablosunun teknik zellikleri

20,3/35 kV Anma Gerilimli Orta Gerilim(OG) Yer Alt Kablolar: Bu tr yer alt kablolarnda damar iletkeni daire kesitlidir, kesme kesitli yaplmaz. En kk iletken kesiti 25 mm 2 dir. letkenin ve yaltkan klfn zerinde birer yar iletken siper bulunur. Bakr siper bulunur. Bakr siper, yaltkan klf saran yar iletken siper zerindeki yar iletken katmann zerindedir. ok damarl olanlarda bakr siper
107

zerinde ayrca zrh varsa, ikisinin arasnda i klf bulunur. Kablonun hasara urama olasl varsa, genellikle d klfn altnda elik zrh bulunur. Zrh var ise, zrhn altnda i klf yerine veya i klfla birlikte zrha yastklk yapan ayra klf bulunur. rnek olmas asndan, lkemizde imalat edilen ve kullanlan 20,3/35 kV zrhl XLPE OG g kablosunun (YE3SV) yaps, zellikleri ve kullanma yerlerini ele alalm. Mekanik darbelere kar dayankl ve dielektrik kayplar ok dk olan YE3SV kablolar, ani yk deiimlerinin olduu ebekeler ile ksa devre akmlarnn byk olduu yerleim ve endstri blgelerinde, kablo kanallarnda, toprak altnda ve havada kullanlr. ekil 4.11de bu kablolarn yaps gsterilmitir.

1- ok telli bakr iletken 2- yar iletken 3- XLPE izole 4- D yar iletken 5- Yar iletken bant 6- Bakr ekran 7- Dolgu 8- Ara klf 9- Galvanizli yuvarlak elik tel 10-Galvanizli elik bant 11- PVC d klf ekil 4.11: 20,3/35 KV XLPE izoleli, damarl, yuvarlak elik tel zrhl, bakr iletkenli kablonun yaps.

Tablo 4.11de ise 20,3/35 kV XLPE izoleli, damarl, yuvarlak elik tel zrhl, bakr iletkenli kablonun teknik zellikleri verilmitir, inceleyiniz.
Tablo 4.11: 20,3/35 kV XLPE izoleli, damarl, yuvarlak elik tel zrhl, bakr iletkenli kablonun teknik zellikleri

89/154 kV Anma Gerilimli Yksek Gerilim(YG) Yer Alt Kablolar (YE3S(AL)E veya N2XS(FL)2Y): Dielektrik kayplar ok kk olan bu yer alt kablolar bir damarl olup yaps sras ile; ok telli bakr iletken, i yar iletken tabaka, XLPE yaltkan klf, d yar iletken tabaka, suda ien su szdrmaz yar iletken bant, bakr ekran, ara klf, alminyum bant ve PE d klftan olumaktadr.

108

1- ok telli bakr iletken 2- yar iletken 3- XLPE izole 4- D yar iletken 5- Yar iletken ien bant 6- Bakr ekran 7ien Bant 8- Alminyum bant 9- PE d klf ekil 4.12: YE3S(AL)E 89/154 kV kablonun yaps.

ekil 4.12de kesit yaps grlen bu kablolar, gvenlik ve evre korumas nedeni ile 154 kV havai hatlarla ehir merkezlerine girilemeyen hallerde yer altna denerek, gerilim dmlerini ve kayplar asgariye indirip ebekeyi kompanze etmekte, enerjiyi 154/34,5/0,4 kV ring sistemlerine iletmekte, enerji retim merkezlerinden ulusal ve uluslar aras enterkonnekte ebekelerin beslenmesinde uydu kentlerin ana datm sistemlerine balanmasnda, harite, kablo kanallarnda dahilde ve toprak altnda, zel olarak imal edildiklerinde tatl ve tuzlu suda kullanlr. Bu kablolarn maksimum alma scakl 90 0 C olup 5

s sreli maksimum ksa devre scakl 250 0 C dir. Tablo 4.12de bu tr kablolarn teknik zellikleri verilmitir, inceleyiniz.
Tablo 4.12: YE3S(AL)E 89/154 kV kablonun teknik zellikleri

Alvinal Kablolar
Alminyumun iletken olarak salad ekonomi, yer alt kablolar iinde geerli olmaktadr. Enerji iletimi amac ile alvinal alminyum iletkenli yer alt kablolar gelitirilmitir. Damar says ve kullanm amacna gre alvinal kablolar balca; Alvinal-D (YAVV veya NAYY), Alvinal-K (YAMV veya NAYCY) ve Alvinal-Z (YAVSV veya NAYFGbY) olmak zere ayr tipte imal edilirler. ekil 4.13de Alvinal kablolarn yaps verilmitir, inceleyiniz.

ALVNAL-D

ALVNAL-K

ALVNAL-Z

ekil 4.13: Alvinal alminyum iletkenli yer alt kablolar.

Alvinal-D (YAVV veya NAYY) Kablolar: Plastik yaltkanl ve klfl, dk kesitli ntr iletkenli, drt damarl enerji kablosudur. Kesiti 16 mm 2 olan alvinal kablolar daire kesitli-som, 25 mm 2 olanlar daire kesitli, dierleri ise daire dilimi kesitlidir. Bu kablolarn d klf siyah PVC plastikten yaplmtr ve zerlerine, fazlar belirtmek iin 1, 2, 3, ntr belirtmek iin ise 0 rakam baslmtr. Alvinal-D
109

kablolar, sabit tesislerde, bina ii ve dnda, kablo kanallarnda, g merkezlerinde, alt ve endstri tesislerinde, yerel enerji datmnda ve kablo yaltmna zarar verebilecek d etkenlere kar nlem alnarak ar hizmet artlarnda, deiik toprak ortamlarnda (kuru, nemli, sulu, kumlu, killi, kayalk, vs.) kullanlr. Alvinal-K (YAMV veya NAYCY) Kablolar: Plastik yaltkanl, anma gerilimi U0/U = 0,6/1 kV , damarl, ntr konsantrik bakr iletkenden imal edilmi, sabit ve ar iletme koullarnda almaya elverili olan alminyum iletkenli yeralt kablolardr. Alvinal-K kablolarn kesiti 16 mm 2 olanlar daire kesitli-som, 25 mm 2 olanlar daire kesitli, dierleri ise sktrlarak ekil verilmi, dzgn yzeyli, ok telli, burularak sarlm ekilde imal edilirler. Damarlar zerinde fazlar 1, 2, 3 eklinde numaralandrlmtr. Bakrdan imal edilen konsantrik ntr iletkeni ise tavlama ilemine tabi tutulmutur. Bakrdan imal edilmi konsantrik ntr iletkeni, kablonun elektrik ve mekanik bakmdan mukavemetin artrr. Alvinal-K kablolar, endstri, alt, yerel enerji ve sokak aydnlatma datmnda ar hizmet artlarnda deiik toprak ortamlarnda (kuru, nemli, sulu, kumlu, killi, kayalk, vs.) kullanlr. Alvinal-Z (YAVSV veya NAYFGbY) Kablolar: Ar iletme artlarna dayankl, sabit tesislerde kullanlan, plastik yaltkanl, elik zrh geirilmi, ntr iletkeni dk kesitli imal edilen drt damarl, alminyum iletkenli enerji kablolardr. Alvinal-Z kablolarn kesiti 16 mm 2 olanlar daire kesitli-som, 25

mm 2 olanlar daire kesitli, dierleri ise sktrlarak ekil verilmi, dzgn yzeyli, ok telli ve rgl olarak imal edilirler. Bu kablolarn d klf siyah PVC plastikten yaplmtr ve zerlerine, fazlar belirtmek iin 1, 2, 3, ntr belirtmek iin ise 0 rakam baslmtr. Alvinal-Z kablolar, yerel enerji tanmasnda, kablo kanalarnda, alt ve endstri tesislerinde, mekanik zorlamalarn fazla olduu yerlerde, ar iletme artlarnda, nehir ve deniz ii ortamlarda, deiik toprak ortamlarnda (killi, sulu, nemli, kuru, kayalk, kumlu, vb.) ve maden ocaklarnda kullanlmaya elverili kablolardr.
Alvinal kablolarn elektriksel ve fiziksel zellikleri Tablo 4.13de verilmitir, inceleyiniz.
Tablo 4.13: Alminyum iletkenli (alvinal) yer alt kablolarn elektriksel ve fiziksel zellikleri

ANMA ADI 3 16/16 3 25/16 3 35/16 3 50/25 3 70/35 3 95/50 3 120/70 3 150/70 3 185/95 3 240/120

SREKL AKIMI (A) 78 100 120 145 175 215 245 275 310 360

ALVNAL-D ALVNAL-K ALVNAL-Z (YAVV-NAVY) (YAVMY-NAYCY) (YAV-NAYFGBY) Ktle Standart ap Ktle Standart Ktle Standart ap ap Uzunluk Uzunluk Uzunluk ( mm ) ( kg/km ) ( mm ) ( kg/km ) ( mm ) ( kg/km ) m m ( ) ( ) (m ) 22 625 1000 23 725 1000 25 1050 1000 25 750 1000 27 900 1000 28 1275 1000 27 925 1000 28 1000 1000 30 1400 1000 29 1000 1000 30 1150 1000 32 1600 1000 33 1300 1000 34 1475 1000 35 2025 1000 37 1725 1000 37 1900 1000 39 2500 1000 40 2100 1000 41 2325 1000 43 3050 1000 43 2475 500 46 2775 500 47 3575 500 48 3100 500 50 3450 500 51 4250 500 54 4000 500 56 4375 500 57 5275 500

3x150/70 mm 2 Alvinal-K alminyum iletkenli kablonun akm tama kapasitesi nedir?

Alpek Kablolar
Alpek kablolar, ask telli, demet biimli, plastik yaltkanl alminyum kablolardr. Bu kablolar, gvenli, emniyetli ve tesis maliyetlerinde salad ekonomi nedeni ile 1960 ylndan beri, tm dnyada alak ve orta gerilimde, plak alminyum iletkenli hava hatlar yerine hzla artan bir ekilde kullanlmaktadr. Bu kablolarda, plastik yaltkanl faz iletkenleri, plak ntr iletkeni etrafna bklerek sarlrlar. plak ntr
110

ask teli, tm yk ve gerilimleri tar. Enerji datmnda, alminyum alaml ask telinin kopma gerilimi en 30 kg/mm2 olmaldr. ekil 4.14de Alpek kablolarn yaps verilmitir.

1.

Tayc halat: alminyum alam,

2. letken: alminyum

3. zolasyon: PE veya XLPE

ekil 4.14: Alpek kablonun yaps ve makarada grn.

Tablo 4.14de alpek kablolarn elektriksel ve fiziksel zellikleri verilmitir, inceleyiniz.

Tablo 4.14: Alpek kablolarn elektriksel ve fiziksel zellikleri

ANMA ADI

DAITIM HATTI Akm ( mm ) ( A )

2

SOKAK AYDINLATMASI Kesit ( mm ) ----------1 15 1 16 1 16 1 16 1 16 1 16 1 16

2

NTR-ASKI TEL Kopma Yk ( kgf ) 480 480 750 1050 1500 750 1050 1500 2100 2850 750 750 750 1050 1500 2100 2850

TM KABLO D ap Ktle ( mm ) ( kg/km ) 12 20 14 17 20 22 26 30 35 41 14 15 22 26 30 35 41 100 200 140 200 275 275 400 575 750 1050 140 225 350 475 625 800 1100

Kesit

Akm Kesit ( A ) ( mm 2 ) ----------75 75 60 60 60 60 60 16 16 25 35 50 25 35 50 70 95 25 25 25 35 50 70 95

Standart Uzunluu (m ) 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000

1 10+16 3 10+16 1 16+25 1 25+35 1 35+50 3 16+25 3 25+35 3 35+50 3 50+75 3 70+95 1 16+25 3 16+1x16+25 3 25+1x16+35 3 35+1x16+50 3 50+1x16+70 3 70+1x16+70

1 10 3 10 1 16 1 25 1 35 3 16 3 25 3 35 3 50 3 70 -3 16 3 25 3 35 3 50 3 70

55 50 75 100 125 70 90 115 140 180 -70 60 80 95 120 150

1 16+1x16+25 1 16

Alpek kablolarn yapsal zelliklerinin salad baz avantajlar aadaki gibi sralanabilir: Ksa devre arzlar daha az olur. Delinme gerilimleri ok yksek olduundan yaltm arzas yok denecek kadar azdr. evre dostu olup, aa kesilmelerini en alt dzeye indirir, doa ile uyum salar. Faz iletkenlerinin yaltlm olmas, elektrik hakknda yeterli bilgi sahibi olmayan kiilerin dikkatsizce iletkenlere dokunmas sonucu oluabilecek lmcl kazalar nler. Yaps nedeni ile yldrm gibi atmosferik olaylarn oluturduu ar gerilimlerin tahrip edici etkisi sonucu meydana gelen ksa devreler ve maddi kayplar daha azdr.
111

Ntr hattnn plak oluu, fazlar ile karmasn nler, tesis ve tamir esnasnda yanlmalara ve lmcl hatalara imkan vermez. plak iletkenli hatlara gre direk boylarnn ksalmas, 5 plak iletken iin gerekli balant malzemesi ve ekimi yerine tek balant ve ekim neticesi tesislerin maliyetinde % 15-35 arasnda bir tasarruf salanr. letme ve bakm masraflar, plak iletkenlere gre daha azdr. Bu kablolar ile tesis edilmi direkler zerine, birden fazla kablo tesis edebilme olana, daha sonralar gerekecek mevcut ebeke takviyelerinde ok byk bir kolaylk, imkn ve ekonomi salar. Orta gerilim hava hatlar veya hava hatt telefon kablolar ile beraber ayn direkler zerinde tesis edilebilir. Endktif diren deerinin plak iletkenli hatlara gre daha dk olmas, gerilim dmleri ve kayplarn azalmasna imkn verir.

Yer alt kablolar konusunda daha ayrntl olarak bilgiye ulamak iin G letimi (Enerji Tanmas) (Saner, Y. (2004) stanbul: Birsen Yaynevi) isimli kaynak kitaptan yararlanabilirsiniz.

Kablo Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar

Yer alt kablolarn seerken dikkat edilmesi gereken baz hususlar vardr. Bunlar, kablolarn anma gerilim deerleri, kablolarn diren, endktans ve kapasitans gibi sabitlerinin deerleri, yk akm, ksa devre dayanm, gerilim dm olarak sralanabilir.

Kablolarn Anma Gerilimi

Yeralt kablolarn anma gerilimi U 0 / U eklinde belirtilmektedir. Burada U 0 gerilimi, bir faz iletkeni ile metal klf/siper veya toprak arasndaki gerilimin kV cinsinden etkin deerini gstermektedir. U ise ok damarl kablolarda veya fazl dizge oluturan bir damarl kabloda iki faz iletkeni arasndaki kV cinsinden etkin deeridir. Kablolarn anma gerilimleri gerilimin U 0 / U = 0,6/1 - 1,8/3 - 3,6/6 - 6/10 - 8,7/15 - 20,3/35 kV ve daha yukar deerlerde standartlatrlmtr. Bir veya fazl tesislerde, belli bir anma gerilimine gre imal edilmi kablolarn msaade edilen en yksek iletme gerilimleri ( U m ) standartlar tarafndan belirlenmitir. fazl kablo demelerinde en byk iletme gerilimi, anma gerilimi 0,6/1 -1,8/3- 3,6/6 -6/10 -8,7/15 kV olan kablolarda, anma geriliminin yaklak 1,15 ve anma gerilimi 20,3/35 kV olan kablolarda ise 1, 20 katndan byk olmamaldr.

Kablo Sabiteleri
Enerji iletim ve datm hatlarnda akm, gerilim, g ve g kat saylar gibi bylkler arasndaki ilikileri hesaplamaya yarayan ve kablolarn zelliklerine gre deien diren ( R ), endktans ( L ) ve kapasitans ( C ) deerlerine kablo sabiteleri denir. Enerji tama hatlarnn alma gerilimlerinin byklne gre bu sabitelerinden bazlar ok kk deerlere der. Bu bakmdan bazlar dikkate alnmayabilir. Kablo sabitlerinin km bana deerleri, formller kullanlarak hesaplanabilecei gibi, kablo kesitlerine gre retici firmalarn kablo kataloglarndan da kolaylkla bulunabilir. Tablo 4.8-4.12de OG ve YG iletim hatlarnda kullanlan g kablolarnn kesite gre km bana kablo sabit deerlerini gsteren katalog tablo rnekleri verilmitir, inceleyiniz.

Yk Akm
Kablo kesitleri, yk akmna bal olarak, eitli kablo tiplerine, deme durumlarna ve ortam koullarna gre standartlarda belirtilen yada retici firmalar tarafndan bildirilen ykleme durumlarna gre belirlenir. Kablolarn akm tama kapasiteleri aada verilen bir ok etkene baldr. Bunlar, izin verilen iletken scakl, kabloda oluan snn darya atlmasnda etkili olan ortam koullar (topran sl
112

direnci vb.), kablonun tek yada ok damarl oluu, kablonun havada yada yeraltna denmi olmas, kablonun denme yntemi, kablonun s dayanm eklinde sralanabilir. Bu hesaplarn yaplmasnda ilgili standartlarda yer alan kablolarla ilgili tablolardan yararlanlmaktadr. rnek olmas iin, Tablo 4.17de farkl anma gerilimine sahip yeralt kablolarnn, deme ekline gre akm tama kapasiteleri verilmitir. Eer kablolarn deme ve iletme artlar farkl ise, akm tama kapasiteleri aadaki Tablo 4. 15 ve 4.16da verilen ilgili faktr ile arplmaldr.

Ksa Devre Dayanm

Kablolar kullanlacaklar ebekelerde oluacak ksa devre akmlarna dayanmaldr. Kablolarn ksa devre dayankll hesapla gsterilmelidir. Ksa devre sonucunda kablo iletken scakl PVC yaltkanl kablolarda en ok 160 0 C , XLPE kablolarda en ok 250 0 C olmaldr.

Gerilim Dm
Elektrik enerjisi iletim ve datmnda kullanlan kablolarn kesiti belirlenirken, izin verilen gerilim dm yzdeleri mutlaka dikkate alnmaldr. Kablolarn gerilim dm hesabndan dirence ilave olarak, kablonun endktif reaktans deeri de gz nne alnmaldr. zin gerilim dm deerleri; alak gerilimli datm ebeke ve hatlarnda %5, OG gerilimli ebeke ve hatlarnda %10dan daha byk olmamaldr. Gerilim dm, indirici trafo merkezlerinin sekonderinden itibaren yksek gerilim datm ebekelerinde % 7'yi amamaldr. Ancak ring ebekeler iin ayrca arza hallerinde ringin tek tarafl beslenmesi durumu iin gerilim dm hesaplar yaplmaldr. Bu durumda gerilim dm % 10'u amamaldr.

Anma gerilimi 20,3/35 kV olan XLPE izoleli, damarl, yuvarlak elik tel zrhl, bakr iletken kablonun 3x240/25 mm 2 kesitinde olan tipinin akm tama kapasitesi, km bana hat sabit deerlerini retici firmann hazrlad katalogdan faydalanarak bulunuz.
Tablo 4.15: Toprak iine denmi kablolarda muhtelif ortam scaklklar iin akm kapasitelerini deitirme faktrleri (VDE 0298)

Kablo Tipi

Toprak Termik Direnci ( Cal.m/W ) Yk faktr Toprak scakl 0.7

0,7

1,0

1,5

2,5

1.0

0.7

1.0

0.7

1.0

0.7-1.0

XLPE izoleli kablolar 0,6/1 kV dan 20,3/35 kV a kadar

10 C 0 15 C 0 20 C 0 25 C 0 30 C 0 35 C 0 40 C Toprak scakl 0 10 C 0 15 C 0 20 C 0 25 C 0 30 C 0 35 C 0 40 C

1.16 1.14 1.12

1.05 1.03 1.00

1.05 1.02 1.00 0.98 0.95

0.98 0.95 0.93 0.90 0.88

0.95 0.92 0.90 0.87 0.84 0.82

0.91 0.89 0.86 0.84 0.81 0.78

0.86 0.84 0.81 0.78 0.75 0.72 0.68

PVC izoleli kablolar kV 3,5 0,6/1

1.19 1.17 1.14

1.05 1.03 1.01

kV

1.06 1.03 1.00 0.97 0.94

0.97 0.94 0.91 0.88 0.85

0.95 0.92 0.90 0.87 0.84 0.82

0.89 0.86 0.83 0.79 0.76 0.72

0.83 0.79 0.76 0.72 0.68 0.63 0.59

113

Tablo 4.16: Toprak termik direnleri

Toprak Termik Direnci ( Cal.m/W ) 0,7 1 2 3

Toprak artlar ok nemli Nemli Kuru ok kuru

Hava artlar Srekli nemli Dzenli yamurlu Seyrek yamurlu ok az yamurlu veya kurak

Tablo 4.17: Kablolarn akm tama kapasiteleri (A)*

(*) Dzeltme faktrlerinin ayrca dikkate alnmas gerekmektedir. 1. 2. 3. VDE 0100 25 0 C evre scakl VDE0271 toprakta 20 0 C , havada 30 0 C evre scakl toprak zgl s direnci 100 Kcm/W , derinlik 70 cm VDE0298 toprakta 20 0 C , havada 30 0 C evre scakl toprak zgl s direnci 100 Kcm/W , derinlik 70 cm

114

zet
Havai hatlarda kullanlan iletkenler, ii dolu som tel ile masif rgl bakr veya alminyum tellerden yaplmaktadr. Elektrik enerjisinin iletim ve datmnda bakr, tam alminyum, alminyum alaml ve elik zl alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Bu iletkenlerin yaplar, elektriksel ve mekanik zellikleri hakkndaki bilgiler, retici firmalarn hazrlam olduu tablolardan kolaylkla elde edilebilir. Alak gerilimde, Rose, Lily, Iris, Pansy, Poppy, Aster vb. sembolleri ile verilen alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Orta gerilimde Swallow, Raven, Pigeon, yksek gerilimde Hawk, Drake, Cardinal, Pheasant ve ok yksek gerilimlerde ise Cardinal ve Pheasant elik zl alminyum iletkenler ikili veya l demek iletken eklinde kullanlmaktadr. Elektrik enerjisinin ekonomik ve verimli bir biimde iletilebilmesi iin, havai hatlarda kullanlacak iletkenlerin seiminde iletkenin sahip olduu elektriksel ve mekanik zellikler dikkate alnmak zorundadr. Bu zellikler, iletkenlik, koronaya kar dayankllk, iletken ap ve zgl arl, iletkenin mekanik ve sya kar olan dayankll, verilecek sehim, diren, endktans ve kapasitans deerleri gibi faktrleri kapsamaktadr. Genellikle yerleim merkezlerinde enerji datm ve iletimini yeraltndan salamak iin yeralt kablolar kullanlr. Kablonun, tipine, anma gerilimine ve kullanld yerlere bal olmakla birlikte, kablolar genel olarak aada verilen yap elemanlarndan olumaktadr: Damar, kablo iletkeni, yaltkan klf, ortak dolgu ve ortak klf, i klf, ayra klf, d klf, kurun klf, sarmal bakr iletken, siper (ekran), yar iletken siper, metal siper ve elik zrh. Kablolarda yaltkan malzeme olarak, PVC, PE ve XLPE kullanlmaktadr. Kablolar, ayrca iletme koullarna, kullanm amacna ve kullanm yerine gre, N, Y, B, F, T, Alpek ve Alvinal kablolar olmak zere yedi temel gruba ayrlmaktadr. N-kablolar, normal ve hafif iletme koullarna dayankl, boru iinde sva altna veya borusuz olarak duvara sabit denen i deme kablolardr. Y-kablolar (yer alt kablolar), maden ocaklar gibi mekanik ve kimyasal etkilerin fazlaca olduu ar iletme koullarna dayankl, yeraltna, beton kanala veya duvara sabit olarak denen g kablolardr. B-kablolar, hareketli tesislerde kullanlan, ar iletme koullarna uygun olan kablolardr. F-kablolar normal ve hafif iletme koullarna dayankl, hareketli ve tanan elektrik cihazlarnda kullanlan, serbest olarak salnan bklgen kablolar veya kordonlardr. T-kablolar,
115

ses frekansl haberleme sistemlerinde kullanlan polietilen yaltkanl ok damarl kablolardr. Alpek kablolar, ask telli, demet biimli, plastik yaltkanl alminyum kablolardr. Alvinal kablolar ise iletken olarak alminyum iletkeninin kullanld yer alt g kablolardr. Kablo trleri simgelerle tanmlanr. Semboller, kablonun kullanma amacn, iletme koulunu, yapsn, zelliklerini, damar saysn, damarlarn mm2 olarak kesitini, iletkeninin malzemesini ve yapsn, dk kesitli iletkeninin veya siperin yararl kesitini ve anma gerilimini gsterir. Kablo sembollerinde, kabloyu oluturan katmanlara ilikin sembol harfler, yaltkan klftan balayarak, iten da doru sralanarak yazlr. Genellikle lkemizde, kablolarn sembolleri, Trk Standartlar (TS) ve Alman Standartlarna (VDE) gre verilmektedir. Ancak, meydana gelen sembol anlamazlklarna son vermek iin, uluslararas alanda harmonize standartlar gelitirilmitir. Kablo seimi, kablolarn anma gerilim deerleri, kablo sabitlerinin deerleri, yk akm, ksa devre dayanm, gerilim dm gibi hususlar dikkate alnarak yaplr. Kablolarn anma gerilimleri, uluslararas standart ve norm kurumlarnca; U0 / U = 0,6/1 -1,8/3- 3,6/6 -6/10 -8,7/15 -12/20 20,3/35 kV ve daha yukar deerlerde standartlatrlmtr. Kablolarn, diren, endktans ve kapasitans gibi sabitelerinin bilinmesi olduka nemlidir. Hat sabitlerinin km bana deerleri, formller kullanlarak hesaplanabilecei gibi, kablo kesitlerine gre retici firmalarn kablo kataloglarndan da kolaylkla bulunabilir. Kablo kesitleri, yk akmna bal olarak, eitli standartlarda belirtilen yada retici firmalar tarafndan bildirilen ykleme durumlarna gre belirlendiinden, kablonun tayaca yk akm deerinin bilinmesi olduka nemlidir. Kablolarn kullanlacaklar ebekelerde oluacak ksa devre akmlarn dayanmalar iletme gvenlii iin bir zorunluluktur. Kablo seimde ksa devre akmnn oluturaca iletken scaklk deerine uygun kablo seilmelidir. Kullanlacak kablonun iletken kesitleri, izin verilen gerilim dmnden daha fazla bir gerilim dmne neden olacak byklkte olmamaldr. zin gerilim dm deerleri; alak gerilimli datm ebekelerinde %5, OG gerilimli ebekelerinde %10 u ve yksek gerilim ebekelerinde % 7'yi amamaldr.

Kendimizi Snayalm
1. Havai hatta kullanlan elik zl alminyum iletkenler ksaca hangi harflerle gsterilir? a. AAA b. ACSR c. AASR d. AACR e. AASR 2. 42 Al/7 St eklinde ifade edilen elik zl alminyum iletkendeki toplam alminyum damar says nedir? a. 7 b. 42 c. 49 d. 35 e. 54 3. Aadakilerden hangisi tam alminyum bir iletken deildir? a. Rose b. Lily c. Pansy d. Poppy e. Swallow 4. Aadakilerden iletkendir? a. Lilly b. Pansy c. Raven d. Poppy e. Rose 5. Maden ocaklar gibi mekanik ve kimyasal etkilerin fazlaca olduu ar iletme koullarna dayankl, yeraltna, beton kanala veya duvara sabit olarak denen g kablolarnn ad nedir? a. B-kablolar b. N-kablolar c. Y-kablolar d. F-kablolar e. Alpek kablolar
116

6. Kablonun yaltlm olan iletkenine ne denir? a. Zrh b. Siper c. Klf d. Damar e. Ortak Dolgu 7. Kabloyu mekanik etkilerden koruyan yass veya yuvarlak elik tellerle yaplm rg veya sargya ne ad verilir? a. Klf b. Damar c. Zrh d. Siper e. Kr Damar 8. Trk Standartlarna gre, yaltkan klf PVC olan, yass elik tel zrhl ve PVC d klf bulunan bakr iletkenli yeralt kablosunun sembol aadakilerden hangisidir? a. YVV b. YVV c. YVMV d. YVOV

hangisi

elik

zl

bir

e. YE3V 9. PEnin anlamnedir?

a. Plastik b. Pozitif c. Polietilen d. Polivinil e. Poliklorid 10. Alvinal kablolarda hangi iletken malzeme kullanlr? a. Bakr b. elik zl alminyum c. elik d. Alminyum e. Hibiri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz yanl ise Havai Hat letkenlerinin Yaplar ve zellikleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 2. b Yantnz yanl ise letkenlerin mal Edili ekline Gre Snflandrlmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 3. e Yantnz yanl ise letkenlerin Kullanlan Malzemeye Gre Snflandrlmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 4. c Yantnz yanl ise letkenlerin Kullanlan Malzemeye Gre Snflandrlmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 5. c Yantnz yanl ise Kablolar Hakknda Genel Bilgiler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 6. d Yantnz yanl ise Kablo ve letkenlerin Yaps balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 7. c Yantnz yanl ise Kablo ve letkenlerin Yaps balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. b Yantnz yanl ise Yer Alt Kablo Sembolleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 9. c Yantnz yanl ise Yer Alt Kablo Sembolleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz 10. d Yantnz yanl ise Alvinal Kablolar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz

Sra Sizde 4
YE3OV sembol, ar iletme koullarna dayankl (Y), XLPE yaltkanl (E3), galvanizli yuvarlak elik tellerden yaplm bir zrhl bulunan (O), d klf PVC (V) olan bir yeralt g kablosunu ifade etmektedir.

Sra Sizde 5
Tablo 4.8 incelendiinde YVV 3 50+25 rm 0,6/1 kV kablonun yeraltna denmesi A durumunda 173 akm tayabilecei grlmektedir.

Sra Sizde 6
Table 4.13 incelendiinde 3 150/70 mm 2 Alvinal-K alminyum iletkenli kablonun akm tama kapasitesinin 275 A olduu grlmektedir.

Sra Sizde 7
Tablo 4.11 kablonun; Km incelendiinde, ilgili kesitteki

Akm tama kapasitesinin 510 A, bana endktans deerinin

L = 0,34 mH ,
Km bana kapasitans deerinin C = 0,18 F Km bana diren deerinin ise

R = 0,0754
olduu anlalmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Turgut, E. ve Seluk, K. (2009). Elektrik Enerjisi retimi letimi ve Datm, Detay Yaynclk, Ankara. Tosun, . (2007). Enerji letimi ve Datm, Birsen Yaynevi, stanbul. rgpl, Z. (2008). Elektroteknik Bankas, Elektrobank, Ankara. Saner, Y. (2007). G Datm Datm) 3, Birsen Yaynevi, stanbul. Saner, Y. (2004). G letimi Tanmas), Birsen Yaynevi, stanbul. Bilgi (Enerji (Enerji

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Tablo 4.3 incelendiinde, 1/0 AWG (Raven) elik-alminyum iletkenin en fazla 280 A akm tayabilecei grlmektedir.

Sra Sizde 2
Sehim iin tanmlanan veriler yerine konularak,

Ga 2 f = 8T

eitliinde

25 dm =

G (8 m) 2 8 (6 kg/cm 2 )

akr H. (1989). Enerji letimi (Elektrik Hesaplar), Yldz niversitesi, stanbul. Vatan Kablo rn Katalou, www.vatan.com.tr HES Kablo rn Katalou, www.hes.com.tr Trk Prysmian letkenler ve Enerji Kablolar Katalou, www.prysmian.com.tr http://www.megep.meb.gov.tr
117

yazlabilir. Buradan iletkenin younluu,

G = 18,75 kg/dm3 elde edilir.

Sra Sizde 3
Trk Standartlarna gre apraz bal polietilen harf sembol E3dr.

5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Direklerle ilgili temel kavramlar ifade edebilecek, Direkleri zelliklerine gre snflandrabilecek, Direk temelleri ve topraklama ile ilgili hususlar aklayabilecek, Direklere etki eden kuvvetleri ve menzilleri analiz edebilecek, zolatrleri tanyp trlerini aklayabilecek, zolatr seimi ltlerini uygulayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Direk Travers Enerji Nakil Hatt Konsol zolatr letken

indekiler
Giri Direkler Traversler Konsollar zolatrler

118

Direkler ve zolatrler
GR
Elektrik enerjisi, hayatn her alanna girerek youn bir ekilde kullanlmaktadr. Verimi ok yksek olan bu enerjinin dier enerji trlerine dnmnn ve uzak mesafelere iletimin kolay, rahat ve fonksiyonel kullanml olmas gibi birok avantajlar bulunmaktadr. Bunlarn yannda bata elektrik enerjisinin, depolanamama gibi byk dezavantaj vardr. Bu nedenle retilen enerjinin (hidroelektrik, termik, nkleer, doalgaz evrim, rzgr santrallerinde veya fotovoltaik sistemlerde vb.), tketiciye annda ulatrlmas ve kullandrlmas gerekmektedir. retim ile tketim arasndaki bu dengenin aksatmadan srdrlebilmesi iin de zel iletim ve datm ebekelerinin kurulmasna ihtiya vardr. Bylece elektrik enerjisi retim, iletim, datm ve tketim ebekeleri zerinden son tketiciye ulatrlmaktadr. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii(EKATY)nde insanlar, dier canllar ve eyalar iin baz durumlarda (yaklama, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik enerjisinin retilmesini, zelliinin deitirilmesini, biriktirilmesini, iletilmesini, datlmasn ve mekanik enerjiye, a, kimyasal enerjiye vb. enerjilere dntrlerek kullanlmasn salayan tesisler, elektrik kuvvetli akm tesisleri olarak adlandrlmaktadr. retim noktasndan en son tketim noktasna kadar elektrik enerjisinin nakli iin kurulan ebekeler, genellikle hava hatlar eklinde tesis edilmektedirler. EKATYde hava hatt kuvvetli akm iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan oluan tesisin tm olarak tanmlanr. Yani bir enerji iletim hattnn balca elemanlar direkler, iletkenler ve izolatrlerdir. Enerji nakil hatlarndaki (ENH) direkler, enerji tayan iletkenleri yerden belirli bir ykseklikte tutmak, bunlar tamak, uygun gerginlikte tutmak ve birbiriyle olan temasn nlemek iin kullanlmaktadrlar. Grevlerine, yapm malzemelerine, kullanldklar ebeke gerilimine ve devre saysna gre farkl trlerde direkler mevcuttur. EKATYnde iletkenler ise gerilim altnda olup olmamasna bal olmakszn bir hava hattnn mesnet noktalar arasndaki plak ya da yaltlm rgl ya da tek tellerdir eklinde tanmlanmaktadrlar. Yine ayn ynetmelikte enerji kablolar da elektrik enerjisinin iletilmesi veya datlmas iin kullanlan, gerektiinde toprak altna da denebilen yaltlm iletkenler olarak ifade edilmektedirler. Direk ve iletkenlerle birlikte dier temel ebeke eleman da izolatrlerdir. zolatrler; hava hattndaki iletkenleri diree tespit etmek, bunlar tamak, direkten ve dier iletkenlerden yaltmak iin kullanlrlar. Yine direklerde olduu gibi yapm malzemesine, yapl trne, iletme gerilimine ve kullanm yerlerine gre farkl izolatrler mevcuttur. Enerji nakil hatlarnda direk, iletken ve izolatrlerin dnda traversler, konsollar, topraklama ve balant elemanlar gibi baz elemanlar da yer almaktadr. Kurulan bu hatlarn ve kullanlan elemanlarn temel amac elektrik enerjisini; retim noktasndan tketim noktasna kadar gvenli bir ekilde ve kesintisiz olarak ulatrabilmektir. Bu nitede yukarda bahsedilen elemanlarla ilgili temel kavramlardan sz edilerek grevleri ayrntl olarak aklanacaktr.

119

DREKLER
Elektrik enerjisinin iletimi ve datmndaki hava hatlarnda, iletkenleri yerden (topraktan) belirli bir ykseklikte ve birbirinden belirli bir aklkta tutan ebeke elemanlar direk olarak adlandrlr. Tanmdan da anlalaca zere uygun aralklarla hava hatt boyunca yerletirilen direklerin temel grevleri, enerji tayan iletkenleri hem topraktan hem de birbirlerinden belirli uzaklklarda tutarak yaltmak ve enerjinin gvenli bir ekilde ulatrlmasn salamaktr. Direkler; grevlerine (kullanldklar yere), yapm malzemesine, kullanldklar ebekeye, devre saysna gre drt ayr snfta incelenebilir.

Grevlerine (Kullanldklar Yere) Gre Direkler

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliindeki Madde 47-aya gre direkler; tayc, durdurucu, son (nihayet) ve ayrm (datm) direkleri olmak zere drt gruba ayrlr. Bu snflandrma ekil 5.1de ayrntl olarak gsterilmitir.

ekil 5.1: Grevlerine gre direklerin snflandrlmas

Tayc Direkler
Dorusal gzerghtaki hava hatt boyunca veya kk alarda yn deiimlerinin olduu kelerde kullanlan direk trleridir. Bu direklerin grevleri, kendilerine asl olan ve nakil hattn oluturan iletkenleri tamaktr. Enerji iletim hava hattnn bulunduklar yerine gre tayc direk ve kede tayc direk olmak zere ikiye ayrlrlar: Tayc direk: ekil 5.2de grld gibi dorusal gzergh boyunca yer alan direklerdir.

Enerji nakil hatt T T T T

ekil 5.2: Dorusal gzerghta yer alan tayc direkler.

Kede tayc direk: Dorusal hat boyunca kk alarla yn deitirmelerin (sapmalarn) olduu kelerde yer alan direklerdir. ekil 5.3 inceleyiniz.

Enerji nakil hatt T T KT

Kk

alar iin

ekil 5.3: Dorusal gzerghta yer alan tayc direkler ve kede tayc direk.

120

Dorusal gzerghtaki hava hatt zerinde yer alan tayc veya kede tayc direklerde; bir veya iki ynde hat ayrlyorsa, bunlar branman direkler olarak adlandrlmaktadr. ekil 5.4 inceleyiniz.

T Enerji nakil hatt T T B T

ekil 5.4: Dorusal gzerghta yer alan tayc direkler ve branman direk.

Tayc direkler zerinde sadece rzgr kuvveti etkiliyken, kede tayc direklerde hem rzgr kuvveti hem de iletkenlerin ekme kuvveti etkilidir.

Durdurucu Direkler
Bu direkler dorusal gzerghtaki hava hatt boyunca veya byk yn deiimlerinin olduu kelerde kullanlr. Durdurucu direklerin grevleri, nakil hattn oluturan iletkenleri hem tayc direkler gibi tamak hem de belirli gerginlikte tutmaktr (durdurucu ba ile tespit etmektir). letim hattndaki iletkenlerin belirli gerginlikte olmas yani belirlenen sarkma oranlarn amamas iin uygun mesafelerde durdurucu direklerin bulundurulmasn gerektirmektedir. Durdurucu direkler sayesinde iletkenler, belirli gerginlie getirilerek sabitlenmektedir. Genel olarak yaklak 1 km de bir veya 7 direkte bir durdurucu direk kullanlmas uygun olmaktadr. Bu aralk zel durumlarda ve yerlerde deiebilmektedir. VDE standartlarna gore, iki durdurucu direk aras en fazla 3 km olabilir. Tayc direklerde olduu gibi, durdurucu direkler de hattn bulunduklar yerine gre durdurucu direk ve kede durdurucu direk olmak zere ikiye ayrlrlar: Durdurucu direk: Dorusal gzergh boyunca yer alan direklerdir. ekil 5.5i inceleyiniz.

Enerji nakil hatt T T D T

ekil 5.5: Dorusal gzerghtaki tayc direklerler ve durdurucu direk.

Kede durdurucu direk: ekil 5.6da grld gibi dorusal gzergh boyunca byk alarla yn deitirmelerin (sapmalarn) olduu kelerde yer alan direklerdir.

Enerji nakil hatt T T KD

Byk

alar iin
T

ekil 5.6: Dorusal gzerghta yer alan tayc direkler ve kede durdurucu direk.

121

Son (Nihayet) Direkler

Enerji nakil hava hatlarnn balang ve bitilerinde yer alan direklerdir. ekil 5.7de grlen son(nihayet) direkleri, hatt oluturan iletkenlerin tek ynde uyguladklar ekme kuvvetine kar koyabilecek niteliktedirler. Bylece hat iletkenlerinin belirli orandaki gerginliini devrilmeden salamaktadrlar.

Enerji nakil hatt N T T T

ekil 5.7: Enerji iletim hatt banda son direk ve tayc direkler.

Ayrm (Datm, Tevzi) Direkleri

Enerji nakil hatlarnn birka hatta (kola, yne) ayrld (datld) yerlerde kullanlan direklerdir. ekil 5.8de grlen bu tip direklere gelen ana hattaki enerji, kollara ayrlarak dier alt hatlara aktarlr.

Enerji nakil hatt T T A T T

ekil 5.8: Ayrc direk ve tayc direkler.

Enerji nakil hatt iletkenlerini izolatrlere balamak iin kullanlan balar, direk trlerine gre Tablo 5.1de zetlenmektedir.
Tablo 5.1: Direklerde kullanlan balar

Direk tr Kullanlan ba

Tayc Tayc ba

Durdurucu Nihayet (durdurucu)

Nihayet Nihayet (durdurucu)

Yapm Malzemesine Gre Direkler

Yapm malzemelerine gre direkler; aa, demir ve beton direkler olmak zere gruba ayrlrlar.

Aa Direkler
amgiller ve sert aalardan yaplan direklerdir. Aalarn zel ilemlerden geirilmesi (emprenye, katranlama, CuSO4 emdirme gibi) sonucu elde edilen bu direklerin tam boylar ortalama olarak 9-15 m , tepe aplar 12-21 cm ve dip aplar da 18-28 cm arasnda deimektedirler. Bu trden direklerden genellikle aydnlatma direi, tayc direk veya ksa srede deitirilecek geici direk olarak alak ve orta gerilimde faydalanlmaktadr. Ekonomik, hafif, kullanmlar kolay olmasna ramen mrleri ve boylar ksadr, ayrca mekanik dayanmlar zayf ve tepe kuvvetleri de dktr. Kuvvet deerlerini arttrmak
122

iin aa direklere lenteli veya payandal destek yaplabilmektedir. ekil 5.9da grld gibi aa direkler; tek aa direkler, ift aa direkler, A direkler ve kiri direkler eklinde kullanlabilmektedir. Ayrca tepe ve dip aplarna gre de hafif (H), orta (O) ve ar (A) olarak snflandrlmaktadrlar. Tablo 5.2de aa direklerine ait ller verilmitir. Bu tabloda, rnein 10-H, aa direin boyunun 10 m ve hafif snfnda yer aldn belirtir.
Tek aa ift aa (H veya ikiz) A (payandal veya lenteli) Kiri Lenteli destek Payandal destek

ekil 5.9: Aa direkler

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 54. maddesi aa direklerle ilgilidir.

Tablo 5.2: Aa direklere ait ller

Tepe ap Tip En az (cm) H 10 O A H 11 O A H 12 O A 12 15 18 13 16 19 13 16 19 En ok (cm) 14 17 20 15 18 21 15 18 21

Dip ap En az (cm) 18 21 24 19 22 25 20 23 26 En ok (cm) 20 23 26 21 24 27 20 25 28

Demir Direkler
Alak gerilim (AG), orta gerilim (OG) ve yksek gerilimde (YG) kullanlabilen, olumsuz artlardan etkilenmemeleri iin zerleri boyanarak (koruyucu madde ile kaplanan) kaynakl (3AWG olarak adlandrlr) veya galvaniz demir - galvanizli cvatal (3/0AWG olarak adlandrlr) olarak monte edilen bu tip direkler I, L ve U demirlerden (profil demir, demir elik) yaplrlar. Demir direklerin mekanik dayanmlar ok fazladr. Salam, uzun mrl ve tepe kuvvetlerinin fazla olmasna ramen bakmlar ve yaltmlar daha zor, maliyetleri de yksektir. Bu tr direkler, genellikle boru direkler, A ve kafes direkler, putrel/pilon/atal direkler olmak zere grup altnda toplanabilirler. ekil 5.10u inceleyiniz. AG ve OGde kullanlmak zere retilen A ve kafes direkler boyal-kaynakl, YGde veya kimyasal etkenlerin olduu ortamlarda kullanlanlar da galvanizli-cvatal olarak imal edilirler. Demir direklerin
123

adlandrlmasnda tayc iin T, durdurucu iin D, nihayet iin N ve zaviye iin Z harfleri kullanlr. rnein T-10, D-12, N-14, Z-18 gibi isimlendirilmektedirler.
Boru direk A direk Kafes direk Pilon direk atal pilon direk

ekil 5.10: Demir direk trleri.

Boru direkler: Resim 5.1ade grlen bu tip direkler genellikle yerleim birimlerinde veya yerleim birimleri yaknlarnda aydnlatma direi olarak kullanlmaktadrlar A ve kafes direkler: Bu direklerin zelliklerini ayr ayr inceleyelim. A direkler: Resim 5.1bde grlen ve ller Bankasnca standardize edilen A tipi demir direklerin isimlendirilmesi ekil 5.11adaki gibidir. Bu isimlendirmede kullanlan saylar, demir profilin cm olarak yksekliini (profil dikmelerini); I ve U harfleri, direk yapmnda kullanlm olan demirin kesitini ve k harfi ise direin ksa boylu olduunu belirtir.

Resim 5.1:

a) Boru direkler

b) A tipi demir direkler

c) Kafes tipi direk

ekil 5.11:

a) A tipi demir direklerin isimlendirilmesi.

b) Demir kafes tipi demir direklerin isimlendirilmesi.

124

rnek olarak; daha ok alak gerilim ebekelerinde kullanlan A tipi demir direklerin metre cinsinden tam boylar, farkl buz yk blgeleri iin Tablo 5.3te verilmektedir.
Tablo 5.3: A tipi demir direk tam boylar ( m )

Tip I 8I 10I 12I 6.5U 8U 10U 12U 8Ik 10Ik 12Ik 6.5Uk 8Uk 10Uk 12Uk
* **

Buz yk blgesi II 9.64 9.89 10.09 9.54 9.84 9.99 10.19 8.78 9.03 9.23 8.68 8.98 9.13 9.33 III 9.78 10.03 10.23 9.68 9.98 10.13 10.33 8.87 9.12 9.32 8.77 9.07 9.22 9.42 IV
*

IV

**

9.39 9.64 9.84 9.29 9.59 9.74 9.94 8.62 8.87 9.07 8.52 8.82 8.97 9.17

9.59 9.84 10.04 9.49 9.79 9.94 10.14 8.75 9.00 9.20 8.65 8.95 9.10 9.30

9.73 9.98 10.18 9.63 9.93 10.08 10.28

IV. buz yk blgesi ve zerinde 10,16 mm 2 Cu ve ROSE olmayan ebekelerde IV. buz yk blgesi ve zerinde 10,16 mm 2 Cu ve ROSE olan ebekelerde

Kafes direkler: Bu tipteki bir direk Resim 5.1cde grlmektedir. A tipi direklerde olduu gibi yine ller Bankasnca standardize edilen kafes direklerin isimlendirilmesi ekil 5.11bdeki gibidir. Bu isimlendirmedeki saylar 1000 ile arpldnda; rzgr yokken, direin kg cinsinden tepe kuvvetini verirler. Ortalama direk tam boylar ise Normal hafif kafes direkler: 9,69-10,43 m (IV. buz yk blgesi ve zerinde 10,16 mm 2 Cu ve ROSE olan ebekelerde 10,03-10,38 m ) Ksa hafif kafes direkler: 8,92-9,52 m Normal ar kafes direkler: 10,19-10,68 m (IV. buz yk blgesi ve zerinde 10,16 mm 2 Cu ve ROSE olan ebekelerde 10,53-10,63 m ) Ksa ar kafes direkler: 9,42-9,77 m eklindedir.

Putrel/pilon/atal direkler: Resim 5.2de grlen ve daha ok yksek gerilim nakil hatlarnda kullanlan direk trledir. Galvanizli cvatal veya kaynakl olarak retilebilirler. evre koullarndan korunmas iin de zerleri boyanr.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 51. maddesi demir direklerle ilgilidir.
125

Resim 5.2: Putrel/pilon/atal direkler

Beton (Betonarme) Direkler

Balca yap malzemeleri imento ve demir (elik tel/ubuk) olan; AG, OG ve YGde kullanlabilen, tepe kuvvetleri yksek, uzun mrl, bakm gerektirmeyen ve evre koullarndan etkilenmeyen direk trleridir. ki ekilde retimleri gerekletirilmektedir: Savurmal (Santrifjl, SBA): Daire kesitli ve ileri bo olan bu direklerin retimi savurma (santrifj) yntemiyle gerekletirilmektedir. Boyuna uzatlan elik ubuklar ve enine elik teller kullanlarak oluturulan iskelete, savurma yntemiyle beton harc uygulanmaktadr. Titreimli (Vibre, VBA): Dikdrtgen kesitli ve ileri dolu olan bu direklerin retimi titreim (vibrasyon) yntemiyle gerekletirilmektedir. retilecek direin demir iskeleti kalplar iine konulup vibrasyon yntemiyle beton harc uygulanmaktadr. ekil 5.12de grld gibi tek santrifj, ift santrifj, tek vibre, ift vibre, asimetrik vibre gibi kullanm ekilleri olan beton direklerin boylar ortalama olarak 8-26 m ve tepe ktleleri 200-3500 kg arasnda deimektedir. Bunlar

direk boyu (m) tepe ktlesi/10 0 (kg)

olarak etiketlendirilebilirler. rnein

12 6

eklindeki etiket; direin boyunun 12 m ve tepe kuvvetinin 6 100 = 600 kg olduunu belirtir. Dier bir uygulama da etiket zerinde 10 ve 250 saylar yer alyorsa; direk boyunun 10 m ve tepe ktlesinin 250 kg olduu anlalr.
Tek santrifj ift santrifj Vibre

ekil 5.12: Baz betonarme direkler.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 53. maddesi beton direklerle ilgilidir.
126

Yapm malzemelerine gre direk trleri Tablo 5.4de karlatrlmtr.

Tablo 5.4: Direk trlerinin baz zelliklerinin karlatrlmas

zellik Kullanm yeri Tepe kuvveti mr Mekanik dayankllk Bakm Maliyet Arlk Tama Dikme zolasyon Hava artlarndan etkilenme

Aa AG, OG Kk Ksa Dk Yok Ucuz Hafif Kolay Kolay Kolay Etkilenir

Demir AG, OG, YG Byk Uzun Yksek Var Pahal Orta Kolay Orta Zor Az etkilenir

Beton AG, OG, YG Byk Uzun Yksek Yok Orta A r Zor Zor Kolay Etkilenmez

Vibre beton direkler zerinde deliklerin sebebi ne olabilir?

Kullanldklar ebekeye Gre Direkler

Kullanldklar ebekeye gre direkler; Alak gerilim direkleri (Gerilim < 1 kV ) Orta gerilim direkleri (1 kV < Gerilim < 34,5 kV ) Yksek gerilim direkleri (34,5 kV < Gerilim < 380 kV ) ok yksek gerilim direkleri (Gerilim > 380 kV )

biiminde drt snfa ayrlrlar.

Devre Saysna Gre Direkler

Devre saysna gre direkler, Tek devreli: 3 faz bulunduran direkler ift devreli: 3+3 faz (2 3 faz) bulunduran direkler

olmak zere ikiye ayrlrlar .

Direk Temelleri
Emniyet ve uzun sreli sorunsuz kullanm iin direklerin salam ekilde dikilmesi gerekir. Bu unsurlar belirleyen faktrlerin banda da temeller gelmektedir. Yatay ve dey kuvvetlerin etkisinde kalan direklerin temellerinin hesaplanmas iin deiik yntemler olup daha ok belirli llerde kare kesitli blok temeller ve kademeli tip temeller kullanlmaktadr.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 56. maddesi direk temelleriyle ilgilidir, inceleyiniz.
127

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Madde 56 a) Temellerin boyutlandrlmas: Direkler, devrilmeye kar gvenlik bakmndan 49. maddede belirtilen yklenme varsaymlarndaki koullarn en arna gre hesaplanacaktr. Temel hesaplarnda mutlaka direk tasarmna esas olan emniyet deerlerinin zerinde bir emniyet salanacaktr. Direk temellerinin hesaplanmasnda eitli topraklar iin izelge-19'daki deerler kullanlacaktr. b) Direklerin temel iinde kalan blmnn korunmas: 1) Demir direklerde toprak iinde kalan metal blmlerin korozyon ve rmeye kar korunmas iin gerekli nlemler alnacaktr. Beton temelli demir direklerde beton iinde kalan paralarn korunmas iin nlem gerekmez. 2) Aa direklerin toprak iinde kalacak blm en az aadaki uzunluklarda olacaktr. Zeminden balayarak ykseklii 8 m'ye kadar olan direklerde 130 cm, 8 m'yi geen her bir metre iin bu uzunlua 10 cm eklenecektir. Aa direkler yerel koullarda dikkate alnarak epeevre talarla tutturulmaldr. Aa direklerin temel iinde kalan blm ile toprak stndeki yaklak 30 cm'ye kadar olan blmnn, toprak ierisindeki sularn etkisi ile rmesini nlemek iin gerekli nlemler alnacaktr. Bu nlemler direin yukarda anlan blmlerinde en az direin st blmnn dayanklln salayacak nitelikte olacaktr. Aa direkler dorudan doruya beton iine gmlemez. 3) izelge-19'daki deerlerin geerli olabilmesi iin, temel ukurlarnn kusursuz biimde doldurulduu ve sktrld varsaylmtr. 4) Temelde su karsa en elverisiz temel suyu dzeyi dikkate alnarak temelin tama kuvvetinin zayflamas hesaba katlacaktr. 3 3 5) Temel hesaplarnda demirsiz betonun younluu en ok 2200 kg/m , demirli betonun younluu ise 2400 kg/m alnacaktr. izelge-19: Direk temellerinin hesaplanmasnda kullanlacak zemin karakteristikleri Zemin cinsi 1,5 m derinlikteki zemin emniyet gerilmesi 2 (kg/cm ) 0.6 1 1.6 2 2 1 Toprak younluu 3 (kg/m ) 1600 1800 1900 1800 1900 1800 2000 sel srtnme as (derece) 32 30 34 30 30 36 25 Toprak ev as (derece)

Dolma toprak, doal olarak Yapkan olmayan toprak: ince ve orta irilikte kum ri kumlu, daneli toprak (1-3 mm) 1/3' akl olan akll kum Yuvarlak akl Keskin kenarl balast Yapkan toprak, balk, kil

30 30 28 30 30 27 32

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Hava hatlarnda topraklama Madde 57- Hava hatlarnn topraklamasnda Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii hkmleri uygulanr. Yksek Gerilim Havai hatlarnda direklerin tek tek topraklanmas halinde, sz konusu ynetmelikte belirtilen toprak gei direnci elde edilemedii takdirde toprak gei direncinin bu deerde olmasn salayacak nlemler alnmaldr. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii F.6 Direkler: Tm YG ebekelerinde kullanlan direkler ve bunlarn traversleri ile, AG ebekelerinde, ok sayda insann bulunduu ya da girip kt bina ve tesislerin (okul, sinema, hastane, stadyum, tren alan vb.) yaknnda bulunan direkler ve bunlarn traversleri etkin ekilde topraklanacaktr. Alak gerilimli aa direkli ebekelerde koruma topraklamas yaplacaksa, izolatrler direklere deveboyunlar ile balanmayp metal konsollar zerinden balanacaktr. Ayrca sistem (ebeke) tipinin gerektirmesi durumunda AG hava hatt ebekelerinde tm nihayet direkleri ile AG yeralt kablo ebekelerinin sonundaki nihayet panolarnda iletme topraklamas yaplacaktr. Toprak iletkeni bulunan YG hava hatlarnn toprak iletkenleri, hat boyunca faz iletkenleri zerinden balama tesisine kadar gelmeli ve tesisin topraklamasna balanmaldr. Ayrca ak hava merkezlerindeki demir ve elik yaplar hava hatt direkleri gibi topraklanmaldr.

Direklerin Topraklanmas
Enerji nakil hattndan, direin kendisinden, yldrm, hava koullar gibi deiik olumsuz etkenler sonucu meydana gelebilecek arzalardan doan kaak akmlarn veya yksek gerilimlerin direk ve evresindeki insan ya da tesislere zarar vermemesi iin topraklanmas gerekmektedir. Direin en fazla 20 m uzanda uygun bakr levhalar veya kazklar (30 kV a kadar 70 cm , 154-380 kV aras da 150 cm derinlikten itibaren dikey olarak) aklarak yaplmaktadr. Direk ile bakr levha veya kazk aras sk balant, belirli
128

bir derinlie (yumuak zemin iin en az 80 cm , sert zemin iin ise en az 30 cm ) gmlp zeri betonla kaplanan topraklama iletkenleriyle (ek yeri olmayan ve kesiti en az 70 mm 2 galvaniz rgl elik) yaplr. Direklerin topraklama gei direnleri 4 u gememelidir.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 57. maddesi direklerin topraklanmas ile ilgilidir, inceleyiniz.

Diree Etki Eden Kuvvetler

Genel olarak direklere etki eden kuvvetlerin hesaplanmasnda dey ve yatay kuvvetler olmak zere iki tr kuvvetlerin etki ettii kabul edilmektedir: ekil 5.13 inceleyiniz.

ekil 5.13: Diree etki eden kuvvetler.

Dey Kuvvetler
Bu kuvvetler, direin kendi arln, iletkenin arln, travers arln, izolatr arln, buz yk ve montaj ykn ierir. Direin kendi arl: Direin yapmnda kullanlan malzemelerden kaynaklanan ve reten firmalarn katalog bilgilerinde yer alan deerdir. letkenin arl: Diree asl olan iletkenin oluturmu olduu arlktr. Direin m cinsinden arlk menzili a g ve asl iletkenin 1 metresinin arl p 0 ( kg/m ) ile gsterilirse iletkenin kg cinsinden arl,

g i = p0 a g
eitlii ile hesaplanabilmektedir. Travers arl: Direkteki travers arldr. zolatr arl: Direkte kullanlan izolatr arldr.

(5.1)

Buz yk: Buz yk hesabnda ekil 5.14teki gibi zel haritalardan yararlanlr. letkenin mm cinsinden ap d ve k da blgelere gre deien katsay (EKATY Madde 48 izelge-9) olmak zere kg/m cinsinden buz yk,

gb = k d
forml ile hesaplanr. letkenin mm 2 cinsinden kesiti q ise kg/cm3 cinsinden buz younluu,
129

(5.2)

b =

gb q

(5.3)

eitlii ile elde edilmektedir. Buzlu durumda iletkenin kg/m cinsinden metrik ktlesi,

g n = gi + gb
ile bulunur.

(5.4)

Montaj yk: Direk zerinde alan montrn arl olup EKATYne gre 100 kg olarak kabul edilir.

Yatay Kuvvetler
Bu kuvvetlerin arasnda rzgr kuvveti ve iletken ekme kuvveti saylabilir. Rzgr kuvveti: Direk ve iletkenler yzeylerinin rzgra maruz kalan kuvvetleridir. Bu kuvvet iletkenlere ve diree etki eder. i. letkenlere etki eden rzgr kuvveti: EKATY Madde 48 izelge-10dan elde edilecek dinamik rzgr basn katsays c , kg/m2 cinsinden dinamik rzgr basnc p , m cinsinden rgl veya tek telli iletkenin ap d ve m cinsinden varsaylan rzgr akl a w olmak zere iletkenlere etki eden rzgr kuvveti ( kg ), 200 ye kadar olan rzgr aklklar iin,

wi = c p d a w
200 m den byk rzgr aklklar iin:,

(5.5)

wi = c p d (80 + 0,6 a w )
ile hesaplanabilmektedir. ii.

(5.6)

Diree etki eden rzgr kuvveti: c dinamik rzgr basn katsays, p dinamik rzgr basnc,
F ise m 2 cinsinden direin rzgra maruz kalan dey dzlemdeki izdm alan olmak zere rzgr kuvveti ( kg ),

wd = c p F
eitlii ile bulunur.

(5.7)

letken ekme kuvveti: Faz ve toprak iletkenlerinden kaynaklanan ekme kuvvetleridir. letkenin 2 kg/m2 cinsinden gerilmesi ve mm cinsinden kesiti olmak zere iletken ekme kuvveti ( kg ),

Tmax = q

(5.8)

eitlii kullanlarak hesaplanr. letken ekme kuvvetlerinin hesaplanmasnda eitli yklenme varsaymlar gz nnde bulundurulmaktadr.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 48. maddesi diree etki eden kuvvetlerin hesaplanmas ile ilgilidir, inceleyiniz.

Direklerin hesaplanmas iin yklenme varsaymlar ve direk varsaymlarna ilikin genel hkmler, Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin srasyla 49. ve 50. maddesinde yer almaktadr.

130

131
ekil 5.14: Trkiye buz yk haritas (EKATY, TMMOB EMO Yayn no: TY/2010/2).

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Direk hesaplarnda gz nne alnacak kuvvetler Madde 48 a) Dey kuvvetler: Dey kuvvetler, direk ve travers arlklar ile izolatr, iletken donanm ve aada belirtilen ek yklerden oluur. Tek telli ya da rgl iletkenler iin k d kg/m.'lik bir buz yk varsaylr. Burada d (mm) olarak iletken apn, k blgelere gre deien bir katsayy gsterir. Bu k katsaylar izelge 9-'da verilmitir. Direk ve traverslerde buz yk olmad varsaylr. Montaj yk, iletkenin konsol ya da traverse baland yerde 100 kg olarak alnr. Direklerin yatayla 30'ye kadar a yapan elerinin boyutlandrlmasnda, ayrca baka bir yk hesaba katlmakszn bu elerin ortalarnda 100 kg'lk bir montaj yk bulunabilecei varsaylacaktr. b) Yatay kuvvetler: 1) Rzgr kuvveti: i. Faz ve toprak iletkenlerine etki eden rzgr kuvvetinin hesaplanmasnda: 200 m'ye kadar olan rzgr aklklar iin W = c. p.d .a w (kg) bants, 200 m'den byk olan rzgr aklklar iin W = c. p.d .(80 + 0,6a w ) (kg) bants kullanlacaktr. Not: Arazi koullar zorunlu klmadka direk aklklarnn birbirinden ok farkl olmamasna dikkat edilecektir. Burada; c : Rzgrn etkisinde olan enin biimine, byklne ve yatay niteliine bal dinamik rzgr basn katsays (izelge-10'a baknz); p = v 2 / 16 : Dinamik rzgr basnc (kg/m ) (izelge-11'e baknz); v : Rzgr hz
2

(m/s); a w : Varsaylan rzgr akl (m); d : rgl ya da tek telli iletkenin ap (m)'dr. Zincir izolatr salnm asnn hesabnda, yukarda bulunan rzgr kuvvetinin %70'i alnacaktr. izelge-9: Blgelere ilikin buz ykleri ve ortam scaklklar Blge Buz yk katsays Buz yk Ortam scakl (C) no (kg/m) En dk En yksek (k ) 1 2 3 4 5 0 0,2 0,3 0,5 1,2 0

0,2 d 0,3 d 0,5 d 1,2 d

- 10 -15 -25 -30 -30

5 45 40 40 40

izelge-10: Dinamik rzgr basn katsaylar ( c ) No Rzgrn etkisinde bulunan eler 1 Profil demirinden yaplm tek yzl kafesler 2 Profil demirinden yaplm kare ya da dikdrtgen kesitli kafes direkler 3 Borulardan yaplm tek yzl kafesler 4 Borulardan yaplm kare ya da dikdrtgen kesitli kafes direkler 5 Daire kesitli aa, elik boru ve beton direkler 6 Altgen ve sekizgen kesitli elik boru ve beton direkler 7 ap 12,5 mm'ye kadar olan iletkenler 8 ap 12,5 ile 15,8 mm'ye kadar olan iletkenler 9 ap 15,8 mm'den byk olan iletkenler ii.

c
1,6 2,8 1,2 2,1 0,7 1,0 1,2 1,1 1,0

Kare ya da dikdrtgen kesitli kafes direklerde rzgrn etki ettii iki paralel yzden yalnzca birisi gz nne alnacaktr.

En st traversinin st yzne kadar olan ykseklii 60 m'den byk olan kare ya da dikdrtgen kesitli direklerde rzgrn hat dorultusuna gre 45'lik bir a altnda geldii varsaylacaktr. Bu rzgr yk, dinamik basn direin yan yzlerine paralel ve dik bileenlere ayrlarak hesaplanabilir. Rzgrn etki ettii yzey olarak bu iki yzn sz edilen bileenlerin etkisinde bulunan yzeylerinin dey dzlemdeki izdmleri alnacaktr. izelge-11: Dinamik rzgr basnc ( p ) Arazi zerindeki ykseklik Dinamik rzgr basnc (kg/m ) (m) Direkler, traversler ve izolatrler letkenler 0-1 55 44* 15 -40 70 53 40-100 90 68 100-150 11 86 150 200 125 95 2 * Uzun aralkl hatlarda bu deer 53 kg/m olarak alnacaktr. 2) letken ekme kuvveti: letken ekme kuvvetleri 49 uncu maddedeki eitli yklenme varsaymlarna gre alnacaktr.
2

132

rnek: Trkiye buz yk haritasna gre 4. blgede yer alan 16,28 mm apndaki bir iletkenin buz ykn hesaplaynz. zm: EKATY izelge-9dan 4. blge iin buz yk katsaysnn k = 0,5 olduu grlmektedir. Eitlik 5.2 kullanlarak buz yk,

g b = k d = 0,5 16,28 = 2,017 kg/m

bulunur.

3. blgede yer alan 16,28 mm apndaki iletkenin buz ykn hesaplaynz. rnek: Rzgr akl 180 m , ap 30,42 mm ve arazi zerindeki ykseklii 30 m olan iletkene etki eden rzgr kuvvetini hesaplaynz. zm: EKATY izelge-10 gereince iletkenin ap 30,42 mm > 15,8 mm olduundan dinamik rzgar basn katsays c = 1,0 alnr. Benzer ekilde EKATY izelge-11 gereince iletkenin 30 m verilen arazi zerindeki ykseklii 15 m - 40 m aralnda olduu iin dinamik rzgr basnc p = 53 kg/m2 alnr. 180 m verilen rzgr akl 200 m den dk olduu iin rzgr kuvveti hesabnda Eitlik 5.5 kullanlmaldr. Rzgr kuvveti,

wi = c p d a w = 1,0 (53 kg/m2 ) (30,42 mm) (180 m) = 290,21 kg

bulunur.

Rzgr menzili 220 m ap 30,42 mm arazi zerindeki ykseklii 50 m olan ve 3. blgede yer alan iletkene etki eden rzgr kuvvetini hesaplaynz.

Direk Akl (Menzil)

Enerji iletiminde; iki komu direk arasndaki uzaklk, menzil olarak adlandrlr. Bu tr sistemlerde, deiik amalar iin farkl menzil kavramlar kullanlmaktadr. Maksimum menzil: Hesaplamalarda a max ile gsterilen bu deer enerji iletim sisteminde yer alan bir direin, dier komu diree kadar olabilecek en byk uzakldr. ekil 5.15i inceleyiniz.

Enerji nakil hatt

ekil 5.15: Maksimum menzil.

Rzgr akl (rzgr menzili): Enerji iletim sisteminde yer alan bir direin, iki yanndaki komu direklere olan uzaklklarnn toplamnn yarsdr. ekil 5.16y inceleyiniz.
133

Enerji nakil hatt

ekil 5.16: Rzgr menzili.

Ele alnan bir direin komu direklere olan uzakl a1 ve a 2 ise rzgr akl(menzili),

aw =

a1 + a 2 2

(5.9)

ile verilir. rnek: Bir enerji iletim hattnda bir direin komu direklere olan uzaklklar srasyla 200 m ve 220 m dir. Buna gre direin rzgr akl(menzili) ka dir? zm: Direin rzgr akl(menzili),

aw =
bulunur.

a1 + a2 200 m + 220 m = = 210 m 2 2

Komu direklerle arasndaki uzaklklar 180 m ve 220 m olan direin rzgr menzilini hesaplaynz. Ruling menzili (Edeer menzil): Enerji iletim sisteminde iki durdurucu direk arasna ekilmi iletkenin toplam uzunluunda herhangi bir deiiklik olmayacak ekilde hesaplanan deerdir.

Enerji nakil hatt D

D

ekil 5.17: Ruling menzili.

ekil 5.17 gz nne alndnda Ruling menzili,

n

ar =

a
i =1 n i =1

3 i

=
i

3 3 3 a1 + a2 + ... + a n a1 + a 2 + ... + a n

(5.10)

eitliinden yararlanarak hesaplanr.

134

rnek: Bir enerji iletim hattnda iki durdurucu direk arasnda yer alan direk aklklar srasyla 180 m , 220 m , 190 m , 210 m , 200 m ve 230 m dir. Buna gre Ruling menzili ka m dir? zm: Ruling menzili,

ar =
ve

(180m)3 + (220 m)3 + (190 m)3 + (210 m)3 + (200 m)3 + (230 m)3
180 m + 220 m + 190 m + 210 m + 200 m + 230 m

52767000 m3 1230 m

ar = 207,12 m
bulunur.

Bir enerji iletim hattnda iki durduru direk arasnda yer alan 8 tane tayc direkler aras aklklar srasyla 200 m, 180 m, 190 m, 210 m, 220 m, 195 m ve 215 m ise Ruling menzilini ve 4. tayc direin rzgr menzilini hesaplaynz. Arlk menzili: Hesaplamalarda a g ile gsterilen bu deer enerji iletim sisteminde yer alan bir direin her iki tarafndaki iletkenlerin yatay teetli noktalar arasndaki uzaklktr. Kritik menzil: Enerji iletim sistemlerinde maksimum gerilmedeki (ek ykl durum veya minimum ortam scaklnda) a kr ile gsterilen menzildir.

Tmax maksimum cer kuvveti( kg ), s uzama katsays ( 1/ 0 C ), t n ek ykl durumdaki scakl

( 0 C ) (1. Blgede +5 0 C olup dier blgelerde -5 0 C ), t1 ortamn en dk scakl( 0 C ) (1. blgede -

C , 2. blgede -15 0 C , 3. blgede -25 0 C , 4. ve 5. blgede -30 0 C ), g n buzlu iletkenin arl ( kg/m ) ve g i plak iletkenin arl( kg/m ) olmak zere simetrik aklklardaki kritik menzil,
10

a kr = 2 Tmax

6 (t n t1 ) 2 gn g i2

(5.11)

eitlii ile hesaplanabilmektedir. Eik aklklarda ise

a kr =

K1 + K12 + 4 K1 K 2 h 2 2K 2

(5.12)

ile verilmektedir. Bu ifadede,

2 K1 = 24 max (tn t1 )

(5.13)

ve

K 2 = b (2 i b )

(5.14)

olup max , kg/mm2 olarak maksimum gerilmeyi; h , m olarak seviye farkn; i , kg/cm3 olarak iletkenin plak younluunu ve b , kg/cm3 olarak iletkenin buzlu younluunu belirtir. h = 0 alnarak, simetrik aklklardaki kritik menzil eitlii elde edilir.

135

rnek: 3. blgede yer alan bir enerji iletim hattnda maksimum gerilme 1800 kg , s uzama katsays 19,2.10-6 1/ 0 C iletkenin metrik arl 0,55 kg/m ve ap 16 mm dir. Buna gre simetrik aklktaki kritik menzil ka m dir? zm: 3. blgede buz yk,

g b = k d = 0,3 16 = 1,2 kg/m

buzlu iletkenin arl,

g n = gi + g b = 0,55 kg/m + 1,2 kg/m = 1,75 kg/m

ve kritik menzil,

a kr = 2 Tmax

6 (t n t1 ) 6(19,2.10 6 1/ C) ( 5 C ( 25 C)) = 2 ( 1800 kg ) 2 gn g i2 (1,75 kg/m)2 (0,55 kg/m)2

ve a kr 104 m bulunur. rnek: 2. blgede yer alan bir enerji iletim hattnda maksimum gerilme 10 kg/mm2 , s uzama katsays
2 19,2.10-6 1/ 0 C , iletkenin metrik arl 0,55 kg/m , ap 16 mm ve kesiti 160 mm dir. Direklerin

iletken tespit noktalar arasnda 100 m seviye fark olmas durumunda kritik menzili hesaplaynz. zm: Eitlik 5.12de kullanlacak deerler,
2 K1 = 24 max (t n t1 ) = 24 10 kg/mm 2 (19,2.10 6 1/ C) 5 C ( 15 C) = 0,4608 kg 2 /mm 2

g b = k d = 0,2 16 = 0,8 kg/m

b =
i =

g b 0,8 kg/m = = 0,005 kg/(m.mm2 ) q 160 mm2 g i 0,55 kg/m = = 0,0034 kg/(m.mm2 2 q 160 mm

K 2 = b (2 i b ) = 0,005 kg/(m.mm 2 2(0,0034 kg/(m.mm 2 )) + 0,005 kg/(m.mm 2 = 5,9.10 5 kg2 /(m2 .mm4 )
bulunur. Bu durumda kritik menzil,

a kr =
ve

K1 + K12 + 4 K1 K 2 h 2 2K 2

0,4608 + 0,46082 + 4 (0,4608) (5,9.10 5 )100 2 2 (5,9.10 5 )

akr 116 m elde edilir.

Bu menzillerin yannda enerji iletim sistemlerinde ekonomik menzil, limit menzil, ortalama menzil gibi aklklar da tanmlanmaktadr.
136

Rzgr Etkisindeki letkende Titreim Frekans ve Dalga Boyu

Direkler arasnda gerilmi olan iletkenlerde, rzgrn etkisiyle titreimler meydana gelmektedir. Oluan bu titreimin Hz cinsnden frekans deeri Von Karmen ve Rubacha gre; v , km/h olarak rzgr hz ve d de mm olarak iletken ap olmak zere

f = 51,45

v d

(5.15)

ile ifade edilmektedir. Titreimin m cinsinden dalga boyu ise

= 0,0194

d v

T g

(5.16)

ile hesaplanr. Burada T , kg olarak yllk ortalama scaklk ve menzilde iletkenin cer kuvvetini ve g ise

kg/m olarak iletkenin metrik arln belirtir.

rnek: I. blgede yer alan bir enerji iletim hattnda iletkenin metrik arl 0,545 kg/m , ap 16,28 mm , rzgr hz 6 km/h ve yllk ortalama scaklk ve menzildeki cer kuvveti 1000 kg olan iletkende meydana gelen titreimin frekansn ve dalga boyunu hesaplaynz. zm: Eitlik (5.15) ve (5.16) kullanlarak iletkende meydana gelen titreimin frekans,

f = 51,45

6 km/h v = 51,45 18,96 Hz 16,28 mm d

ve dalga boyu,

= 0,0194

d v

16,28 mm 1000 kg T = 0,0194 2,25 m bulunur. g 6 km/h 0,545 kg/m

Rzgr hznn 10 km/h olduu yerde 16,28 mm apndaki iletkende meydana gelen titreim frekansn hesaplaynz.

TRAVERSLER
Enerji iletim sistemindeki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklkta tutmak iin kullanlan ift tarafl yap elemanlar dier bir deyile tama paralardr. Demir veya betondan yaplabilirler. Resim 5.3te grld gibi traversler zerine izolatrler monte edilmektedirler. Bylece iletkenlerin, izolatrler vastasyla direklere yaltlarak balanmas ve tanmas salanmaktadr. Kullanm alanlarna gre ok deiik yap ve llerde traversler mevcuttur. Direin tipi, grevi, iletme gerilimi, tayaca iletken says ve zellikleri, balanacak izolatrler ve zellikleri gibi parametreler gz nnde bulundurularak travers seimleri gerekletirilmektedir.

Resim 5.3: Traversler ve zerlerindeki izolatrler

137

KONSOLLAR
Traversler gibi konsollar da enerji iletim sistemindeki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklkta tutmak iin kullanlan tek tarafl yap elemanlardr. ekil 5.18de grlen konsollar yap, grev ve trleri bakmndan traverslerle byk benzerlikler gstermektedirler. Montajlar tamamlandktan sonra travers ve konsollar topraklanmaldr.
zolatr Beton konsol letken letken zolatr Demir konsol

Direk

ekil 5.18: Beton ve demir konsollar.

Travers ve konsollarla ilgili maddelerin bulunduu Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 44. maddesini inceleyiniz.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Uzaklklar Madde 44 a) Hava hatlarnda iletkenler arasnda alnmas gerekli en kk uzaklklar aadaki gibi hesaplanacaktr: 1) Malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri ayn olan, ayn ya da farkl yatay yzeylerde bulunan iletkenler arasndaki en kk D uzakl aadaki formle gre hesaplanacaktr.

D = k Fmax + l +

U 150

Burada; D : Direk zerinde iletkenler arasndaki uzaklk (m); k : Bir katsay olup bu katsay alak gerilimde 0,35 yksek gerilimde 0,50 alnacaktr; Fmax : Hesaplanan direin en byk aklna ilikin en byk salg (m); l : Tayc zincir izolatrn uzunluu (m) (Mesnet izolatrnde l = 0 alnacaktr); U : Hattn fazlar aras anma gerilimi (kV). 2) Bir direk zerinde birden fazla sistem bulunursa ve bunlarda malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri farkl ise, bu iletkenler arasnda alnacak en kk D uzakl, her devrenin kendi salg ve gerilimlerinin madde 44-a/1'de verilen formlde yerine konmas ile bulunacak deerlerden en byne eit olacaktr. b) Konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar madde 44-a/1 ya da a/2'deki gibi hesaplanmakla birlikte ayrca aada belirtildii gibi izilecek iletken salnm diyagramlarna (ekil-8'e baknz.) gre gerilim altndaki iletkenler arasndaki uzakln U 150 mden daha az olmad dorulanacaktr. Bu uzaklk 0,20 m'den az olamaz.

C ve %70 rzgr yk ile blgenin en byk scaklnda ve %42 rzgr yknde / 4 , 50-62 30' a kadar 1230' sabit ve 6230' dan byk sapma alarnda ise iletken salnmlar arasnda / 5 kadar bir asal kayma varsaylarak
Bu salnm diyagramlar, +5 izilecektir. letken salnm kontrolnde en byk sapma as ( ), 50 ye kadar gerekli dorulamalar yaplacaktr. Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr. c) Yukarda hesaplanan konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar ayrca kamlanma kontrol yaplarak dorulanacaktr. Bir direkte birbirinin stnde bulunan iletkenlerden, alttaki iletkenin zerindeki buz yknn birdenbire dmesinden sonra, alttaki iletkenin dey dzlemde bir srama yapaca varsaylarak sramadan sonra stteki buzlu iletkene uzakl U 150 mden az olmayacaktr. Bu uzaklk 0,20 mden az olamaz. Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr.

138

Direk

d) Ayn direk zerinde bulunan yksek ve alak gerilimli iletkenlerin balant noktalar arasndaki dey uzaklk en az 1,5 m olacaktr. e) Alak gerilimli kk aralkl hatlarda iletkenler arasndaki uzaklk 0,40 mden az olmayacaktr. Bu uzaklklar aadaki durumlarda kltlebilir: - Gerilimleri birbirine eit olan ayn faz iletkenlerinde, - letkenlerin birbirine dememesi iin gerekli gvenlik nlemleri alnm olan hatlarda f) Hat iletkenleriyle topraklanm metal blmler arasndaki uzaklk en az U 150 + 0,05 m olacaktr. Bu uzaklk yksek gerilimli hava hatlarnda 0,20 mden, alak gerilimli hava hatlarnda da 0,05 mden az olamaz. U : Fazlar aras anma gerilimidir (kV). g) Toprak iletkeni ile faz iletkenleri arasndaki uzaklk, toprak iletkeninin faz iletkenlerini yldrma kar maksimum 30 lik a altnda koruyabilecei biimde hesaplanacaktr. h) letkenlerin 46. maddeye gre hesaplanan en byk salgl durumda zerinden getikleri yer ve cisimlere olan en kk dey uzaklklar izelge-8'de verilmitir. i) Hava hatt iletkenleri ile yanndan getikleri yaplarn en kntl blmleri arasnda, en byk salnm konumunda en az izelge-5'te verilen yatay uzaklk bulunmaldr. izelge-5: Hava hatt iletkenlerinin en byk salnml durumda yaplara olan en kk yatay uzaklklar Hattn izin verilen en yksek srekli iletme gerilimi Yatay uzaklk (kV) (m) 0<V1 1 1 < V 36 2 36 < V 72,5 3 72,5 < V 170 4 170 < V 420 5 k) Yksek gerilim hatlar, hatlara rastgele dokunmay nleyecek nlemler alnmak koulu ile elektrik iletme yaplarna tespit edilebilir. l) Yaplarn yanndan geen ya da tespit edilmi bulunan alak gerilim hatlar herhangi bir aygt kullanmakszn rastgele dokunulmayacak biimde tesis edilmelidir. m) Elektrik kuvvetli akm tesislerinin civarlarndaki dier tesislere olan yaklam mesafeleri izelge-6'da verilmitir. izelge-6: Elektrik kuvvetli akm tesislerinin civarndaki tesislere olan en kk yaklam mesafeleri Yer alt kablolar ile Enerji nakil hatlar ile Yan yana veya paralel olma mesafeleri (m) 0-170 kV Birbiriyle kesime hali mesafeleri (m) 0-170 kV Yan yana veya paralel olma hali (d iletkenin maksimum salnml izdm ile boru ekseni) mesafeleri (m) 72-420kV 0-72 kV Birbiriyle kesime hali (direk ayana) mesafeleri (m) Topraklama sistemleri ile Direk veya dier elektrik topraklamalar ile olan mesafeleri (m) 0-420 kV

Tesis tr

0-72 kV

72420kV

0,6* 0,4* 4(10***) 10(30***) 3 10 2** Doalgaz ve petrol boru hatt (LNG, LPG dahil) * Zorunlu hallerde yre ve zel artlar karsnda bu mesafeler alnacak baz tedbirlerle yukarda belirtilen mesafelerin yarsna kadar kltlebilir. Yeralt kablosu ile gaz ve petrol boru hatt arasnda izole PVC veya PE gibi maddeler konulmaldr. Bu gibi maddelerin boyutlar, et kalnl en az 5 mm olmak art ile: a) Kesime halinde gaz veya petrol boru hatt apnn 2 kat genilik ve kesiim izdmlerinin iki kat uzunluunda, b) Paralel gitme halinde gaz veya petrol boru hatt apnn 2 kat geniliinde ve normal paralellik mesafesi kadar uzunlukta olmaldr. ** Elektrik tesisleri topraklamalar ile gaz veya petrol boru hatt tesisleri veya topraklamalar kesiiyor veya aralarndaki uzaklk 2 mden az ise, topraklama iletkeninin her iki taraf gaz veya petrol borusu zerindeki kesime noktasndan itibaren 2'er m olmak zere veya boru hattndaki temas gerilimi 50 V'tan az olacak ekilde izole edilmelidir. *** Basn ykseltme (pompa-kompresr), basn drme ve datm istasyonlar gibi boru hatt blmlerinin yeryznde eriilebilen tehizatlarna vb. ksmlarna olan en kk yaklam mesafeleridir. NOT: ENH direklerinin demiryolu ve karayoluna olan en yakn yatay uzakl, metre olarak, hangisi daha bykse; ya direin toprak st tm boyundan 2 metre daha byk, ya da karayolu veya demiryolu istimlk snrnn dnda

139

olmaldr. GSM baz istasyonu kulelerinin, elektrik kuvvetli akm tesislerine olan en yakn yatay uzakl, kulenin toprak st boyundan 2 m daha byk olmaldr. Ayrca "Mobil Telekomnikasyon ebekelerine Ait Baz stasyonlarnn Kurulu Yeri, lmleri, letilmesi ve Denetlenmesi Hakknda Ynetmelik" hkmlerine de uyulur. n) letken ekimini ve hat gvenliini bozan btn aalar budanmal ya da kesilmelidir. Meyve aalarnn kesiminden olabildiince kanlmaldr. Hat iletkenlerinin en byk salnm konumunda aalara olan en kk yatay uzaklklar izelge-7'de verilmitir. izelge-7: Hava hatt iletkenlerinin aalara olan en kk yatay uzaklklar Hattn izin verilen en yksek srekli iletme gerilimi (kV) 0<V1 1 < V < 170 170 170 < V 420

Yatay uzaklk (m) 1 2,5 3 4,5

izelge-8: Hava hatt iletkenlerinin en byk salg durumunda zerinden getikleri yerlere olan en kk dey uzaklklar Hattn izin verilen en yksek iletme gerilimi (kV) letkenlerin zerinden getii yer 0 < V 1 1-17,5 36 72,5 170 420 En kk dey uzaklklar (m) zerinde trafik olmayan sular (sularn en 4,5* 5 5 5 6 8,5 kabark yzeyine gre) Ara gemesine elverili ayr, tarla, otlak 5* 6 6 6 7 9,5 vb. Ara gemesine elverili ky ve ehir ii 5,5* 7 7 7 8 12 yollar ehirleraras karayollar 7 7 7 7 9 12 Aalar 1,5 2,5 2,5 3 3 5 zerine herkes tarafndan klabilen dz 2,5 3,5 3,5 4 5 8,7 daml yaplar zerine herkes tarafndan klmayan eik 2 3 3 3,5 5 8,7 daml yaplar Elektrik hatlar 2 2 2 2 2,5 4,5 Petrol ve doalgaz boru hatlar 9 9 9 9 9 9 zerinde trafik olan sular (bu uzaklklar sularn en kabark dzeyinden geebilecek 4,5 4,5 5 5 6 9 tatlarn en yksek noktasndan llecektir) letiim (haberleme) hatlar 1 2,5 2,5 2,5 3,5 4,5 Elektriksiz demiryollar (ray demirinden 7 7 7 7 8 10,5 llecektir) Otoyollar 14 14 14 14 14 14 * Yaltlm hava hatt kablolar kullanldnda bu ykseklik deerleri 0,5 m azaltlacaktr. o) Alak ve yksek gerilimli demir direklere zeminden en az 4 m. ykseklikte ve gerilimli blme 3 mden daha fazla yaklamayacak bir trmanma engeli tesis edilecektir. Ayrca ykseklii 50 myi geen hatlarda gndz iareti ve 80 myi geen hatlarda gndz ve gece iareti bulundurulmas zorunludur.

ekil-8 letken salnm diyagram p) Her tip yksek gerilim direine zeminden en az 2,5 m ykseklikte ve kolayca sklmeyecek biimde bir lm tehlike levhas taklacaktr. Yalnzca beton direkler zerine gmme ya da yal boya ile kmayacak biimde lm tehlikesi iareti yaplabilir. r) Hava alan pist orta noktasndan 5 km uzana kadar olan yerlerde ve hava seyrsefer cihazlarnn bulunduu yerlerde, havaclkla ilgili kurulularn kurallarna aynen uyulur.

140

ZOLATRLER
Enerji nakil hatlarnda iletkenleri direklere tespit eden, tayan, birbirinden ve topraktan yaltan; alt sahalar ve datm merkezlerinde baralar tespit eden ve yaltan elemanlar izolatr olarak adlandrlmaktadr. En genel haliyle enerji nakil hatlarnda kullanlan izolatrlerin iletkenleri elektriksel olarak birbirinden ve topraktan yaltmak, iletkenleri ve bunlara gelen ek ykleri mekaniksel olarak tamak gibi iki grevi vardr. Temel grevleri yaltm olduundan izolatrler; elektrik akmna kar byk diren gstermeli (ar gerilimlerde yaltm zelliini kaybetmemeli), yksek scaklklara dayanmal, farkl evre koullarnda bozulmadan ilevlerini yerine getirebilmeli ve elektriksel atlamalara izin vermeyecek veya minimuma indirebilecek geometriksel yapda ve yzeyde olmaldrlar. Ayrca iletken arlklarn ve bunlara gelen ek ykleri de tamas gerektiinden, malzeme olarak salam ve mekanik dayanmlar yksek olmaldrlar.

zolatr Trleri
zolatrler; yapldklar malzemeye, yapl ekline, kullanldklar gerilime, kullanldklar yere gre farkl gruplara ayrlarak incelenebilirler. Resim 5.4te eitli trdeki izolatrler grlmektedir.

Resim 5.4: Deiik trdeki izolatrler

Yapm malzemesine gre izolatrler drt ana gruba ayrlrlar ve bunlarn zet karlatrlmas Tablo 5.5te verilmektedir. Porselen izolatrler: %50 koalin, %25 kuvars ve %25 feldspat maddelerinden oluan sert porselenden yaplan izolatr trdr. Porselen yzeyi bir tabaka ile kaplanarak izolatrn dielektrik dayanm arttrlmaktadr. Ayrca bu tabaka sayesinde izolatr yzeyi przszlemekte, bylece de kir tutma oran dmektedir (yamur sularyla kendiliinden temizlenme oran arttrlmaktadr). ekil 5.19da direklerde yaygn olarak kullanlan bir porselen izolatrn yaps gsterilmitir.
Iletken yuvas Yuva setti Iletken Iletken yuvas Dolgu maddesi

Damlalk

Izolatr demiri

ekil 5.19: Porselen izolatrn yaps

141

Cam izolatrler: Camdan yaplan ve dielektrik dayanmlar, porselenden daha yksek olan izolatrlerdir. Ayrca retim maliyetleri de porselene gre dktr. Ancak deiik ortam koullarnda/scaklklarnda zerinde kir/nem toplamalar/tutmalar daha yksektir. Epoksi reineli izolatrler: zel uygulamalarda kullanlan reineli izolatrlerdir. Silikon (kompozit) izolatrler: zel uygulamalarda kullanlan ve silikondan imal edilen trleridir.
Tablo 5.5: Yapm malzemelerine gre izolatrlerin baz zelliklerinin karlatrlmas

zellik Yap malzemesi Dielektrik dayanm Mekanik dayanm Maliyet Arlk zerinde kir tutma Scaklktan etkilenme Kullanm alan

zolatr Tr Porselen Porselen Dk (60-70 kV/cm) Yksek Ucuz Fazla Az ok ok Cam Cam Yksek (140 kV/cm) Orta Ucuz Az Fazla Az ok Epoksi reineli Reine Yksek Yksek Pahal Az Az Az zel durumlar Silikon Silikon Yksek (150 kV/cm) Yksek Pahal Az Az Az Az

zolatrler yapl biimlerine gre ise mesnet tipi, zincir tipi ve geit tipi olarak snflandrlrlar. imdi bunlar srayla inceleyelim. Mesnet izolatrler: Daha ok porselen veya camdan retilen, enerji nakil hatlarnda iletkenleri tayan ve travers/konsollara temasn engelleyerek izole eden ebeke elemanlardr. 34 kV a kadar tek para olarak retilen mesnet izolatrler daha yksek gerilimlerde (220 kV ) kullanlabilmeleri iin ok paral olarak da retilmektedirler. Resim 5.5ada mesnet tipi izolatr grlmektedir.

Resim 5.5:

a) Mesnet tipi izolatr

b) Zincir ve geit tipi izolatrler

Zincir izolatrler: Yaltm arttrmak iin ayn trden (porselen veya cam) izolatrlerin birbirlerine balanmasyla elde edilirler. Daha ok OG ve YG iletim hatlarnda kullanlmaktadrlar. Geit izolatrler: Genel olarak porselen veya camdan retilen, enerjinin binaya giriinde veya knda kullanlan izolatr trdr. Resim 5.5bde zincir ve geit tipi izolatrler grlmektedir. zolatrleri kullanldklar hatlarn iletme gerilimine gre; alak gerilim izolatrleri (Anma gerilimleri 1 kV a kadar olan izolatrler), orta gerilim izolatrleri (Anma gerilimleri 35 kV a kadar olan
142

izolatrler), yksek ve ok yksek izolatrleri (Anma gerilimleri 35 kV tan byk olan izolatrler) olmak zere gurupta toplamak mmkndr. Tablo 5.6y inceleyiniz.
Tablo 5.6: TS 76 kapsamna giren baz izolatrler

zolatr Anma Gerilimi < 1 kV Tayc Durdurucu Mesnet Gergi Makara Mekanik E ED ED ED EM EM

zolatr Anma Gerilimi > 1 kV Mesnet Dolu mesnet Ayrc mesnet Bara mesnet ubuk Zincir MN MD C4-170 SAR-30 D Z.40.U , K1

zolatrler kullanldklar yere gre dhili ve harici tip eklinde de gururlandrlabilir. Bunlardan dhili tip izolatrler, genellikle trafo binalarnn ilerinde ve enerji panolarnda kullanlan izolatrlerdir. Harici tip izolatrler ise enerji nakil hatt direklerinde, alt sahalarnda ve trafo binalarnn dnda kullanlan izolatrlerdir.

zolatr Seimi ltleri

Kurulacak herhangi bir tesis iin izolatrler seilirken iletme (iletim) gerilimi, kullanlan iletkenler, kullanma as, izolatrn kullanlaca hat gzergh, yzey kirlenmesi gibi parametreler gz nnde bulundurulur.

Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinin 43. maddesi izolatr seimi ile ilgilidir, inceleyiniz.
Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii letkenler ve izolatrler Madde 43 c) zolatrler: zolatrler hava etkilerine ve iletme srasnda oluacak elektrik, mekanik ve elektrodinamik zorlanmalara dayanacak nitelikte olmal ve aadaki biimde boyutlandrlmaldr. 1) Elektriksel boyutlandrma: zolatrler, ilgili Trk Standardlarna uygun olmaldr. 2) Mekanik boyutlandrma: i) Mesnet izolatrleri: Mesnet izolatrlerinin kopma kuvveti izolatrlere etki eden kuvvetlerin en az 2,5 kat ile iletkenin kopma kuvvetinin %90'ndan en by olacak biimde seilir. ii) Zincir izolatrler: Zincir izolatrler, bu izolatrn kopma kuvveti ile izolatre etki eden kuvvetlerin en az 2,5 kat ile iletken kopma kuvvetinin %90'ndan en by oluacak biimde seilir. Birden fazla paralel sral zincir izolatrlerde (n) paralel sral zincirin izin verilen yk bir sral zincirin izin verilen yknn (n) katna eit olmaldr. iii) Dier eit izolatrler: Bunlar yukarda sz edilenlerin dnda kalan ubuk izolatrler, dolu ekirdekli mesnet izolatrleri ve iki balkl (motor) izolatrler olup bunlarda da en az yukarda sz edilen izolatrlerdeki gvenlik koullar aranr. 3) zolatr dolgu gereci ve balant paralar: i) zolatrleri demirlerine tespit etmek ve eitli izolatr blmlerini birletirmek iin kullanlacak dolgu gereleri ve balant paralar, herhangi bir genleme ya da benzeri olaylar nedeniyle bu izolatrlerde ar zorlanmalar oluturmamaldr. Bunlar olas ksa devre zorlanmalarna kar dayankl olmaldr. ii) Mesnet izolatrlerinin tespit edilmesi iin kullanlan balant paralar, izolatre etki eden kuvvetlerin en az 2,5 kat ile iletkenin kopma kuvvetinin %90'ndan byn karlamaldr. iii) Zincir izolatrlerin balant paralar ise yapld malzemeye gre en az aada belirtilen emniyet katsaylar ile d ykleri karlamaldr: - elik balant paralar iin 2,5 - Kark alaml paralar iin 2,5 - Temper dkm ve elik dkm paralar iin 3 - Dkm alaml paralar iin 4 Birden fazla paralel sral zincir izolatrlerin zincirlerinden birinin kopmas durumunda geriye kalan ve ekmeye zorlanan balant paralar, gerecin kopma kuvvetinin %50'sinden fazlasna zorlanmamaldr.

143

zet
retilen elektrik enerjisinin son tketiciye kadar ulam iletim hatlar ile salanmaktadr. Herhangi bir hava enerji nakil hattnn temel elemanlar da direkler, iletkenler ve izolatrlerdir. EKATYnde hava hatt akm iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan oluan tesisin tm olarak tanmlanr. Direkler, enerji hava nakil hatlarnda iletkenleri topraktan (yerden) belirli bir ykseklikte ve birbirlerinden belirli bir aklkta tutan ebeke elemanlardr. Grevlerine gre direkler EKATYnde tayc, durdurucu, son (nihayet) ve ayrm (datm) direkleri olarak snflandrlrlar. Tayc direkler, dorusal gzerghtaki hava hatt boyunca veya kk alarda yn deiimlerinin olduu kelerde kullanlan direk trleridir. Bu direklerin grevleri, kendilerine asl olan ve nakil hattn oluturan iletkenleri tamaktr. Durdurucu direkler, dorusal gzerghtaki hava hatt boyunca veya byk yn deiimlerinin olduu kelerde kullanlan direk trleridir. Bu direklerin grevleri, nakil hattn oluturan iletkenleri hem tayc direkler gibi tamak hem de belirli gerginlikte tutmaktr (durdurucu ba ile tespit etmektir). Son(nihayet) direkleri, hatt oluturan iletkenlerin tek ynde uyguladklar ekme kuvvetine kar koyabilecek niteliktedirler. Bylece hat iletkenlerinin belirli orandaki gerginliini devrilmeden salamaktadrlar. Ayrm (datm) direkleri, enerji nakil hatlarnn birka hatta (kola, yne) ayrld(datld) yerlerde kullanlan direklerdir. Direkler yapm malzemelerine gre aa, demir ve beton; kullanldklar ebekeye gre alak gerilim, orta gerilim ve yksek gerilimi; devre saysna gre de tek devreleri ve ift devreli olarak gruplandrlrlar. Direklerden emniyetli bir ekilde uzun sreli faylanmak iin temellerinin nemli rl vardr. lgili ynetmelik erevesinde belirlenen derinliklerde temellerinin oluturulmas ve direklerin dikilmesi, enerji nakil hatt tesisinin nemli aamalarndandr. Ayrca direklerin,
144

belirlenen ltlere gerekmektedir.

gre

topraklanmas

da

Enerji nakil hava hatlarnn statik ve dinamik analizleri gerekletirilirken direklere etki eden kuvvetler, balca parametrelerdendir. Dey ve yatay olan kuvvetlerin etkisinde kalan direklerin bunlara kar koyabilecek llerde mekaniki dayanma sahip olmas gerekmektedir. Direin kendi, iletkenin, travers/konsolun, izolatrn, montrn arl ve buz yk dey kuvvetler grubuna girerken; rzgr ve iletkenin ekme kuvveti de yatay kuvvetler grubunda yer alr. Ayrca direkler iin maksimum, rzgr, ruling, arlk ve kritik menzil(aklk) tanmlamalar da yaplabilmektedir. Enerji iletim sistemindeki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklkta tutmak iin kullanlan ift tarafl yap elemanlar travers olarak adlandrlrken, tek tarafl olanlar da konsol olarak adlandrlmaktadrlar. Beton ve demirden yaplan travers/konsollar zerine izolatrler yerletirilerek iletkenler balanmaktadr/tutturulmaktadr. Konsollar yap, grev ve trleri bakmndan traverslerle byk benzerlikler gstermektedirler. Montajlar tamamlandktan sonra travers ve konsollar topraklanmaldr. Enerji nakil hatlarndaki dier nemli bir eleman da izolatrlerdir. letkenleri direklere tespit eden, tayan, birbirinden ve topraktan yaltan; alt sahalar ve datm merkezlerinde baralar tespit eden ve yaltan bu yap elemanlarnn iki temel grevi bulunmaktadr. Bunlar; iletkenleri elektriksel olarak birbirinden ve topraktan yaltmak, dieri de iletkenleri ve bunlara gelen ek ykleri mekaniksel olarak tamaktr. zolatrler, yapm malzemelerine gre porselen, cam, epoksi reineli ve silikon izolatrler olmak zere drde ayrlrlar. Yapl trlerine gre de mesnet, zincir ve geit izolatrleri olarak gruplandrlrken iletme gerilimlerine gre AG, OG ve YG izolatrleri; kullanm yerlerine gre de dhili ve harici tip olarak snflandrlmaktadrlar. Kullanm yerlerine gre belirli ltler (iletme gerilimi, iletkenler, kullanma as, hat gzergh, yzey kirlenmesi vb.) altnda seilen izolatrler sayesinde iletim hatlarndaki yaltm ve gvenli enerji nakli salanmaktadr.

Kendimizi Snayalm
1. 3AWG veya 3/0AWG olarak adlandrlan direk tr aadakilerden hangisidir? a. Kiri aa b. SBA beton c. VBA beton d. Demir e. ift aa 2. 10/5 etiketli bir beton direin tepe kuvveti ka kg dr? a. 1000 b. 500 c. 200 d. 10 e. 5 3. Direin topraklanmasnda direk ile topraklama levhas arasndaki sk balanty gerekletiren topraklama iletkeni, yumuak zeminde en az ka cm derinde olmaldr? a. 20 b. 40 c. 60 d. 80 e. 100 4. Komu direklere uzaklklar 160 m ve 200 m olan bir direin rzgr menzili ka m dir? a. 160 b. 170 c. 180 d. 190 e. 200 5. Enerji iletim sistemindeki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklkta tutmak iin kullanlan tek tarafl yap elemanlarna ne denir? a. zolatr b. Konsol c. Travers d. Topraklama levhas e. Gergi
145

6. EKATYne gre ayn direk zerinde bulunan yksek ve alak gerilimli iletkenlerin balant noktalar arasndaki dey uzaklk en az ka cm olmaldr? a. 90 b. 110 c. 130 d. 150 e. 170 7. 1 kV tan dk srekli iletme gerilime sahip hava hatt iletkenlerinin en byk salnml durumda yaplara olan en kk yatay uzakl ka m dir? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 8. Aadakilerden hangisi yapm malzemesine gre izolatr tr deildir? a. Porselen b. Cam c. Epoksi reineli d. Silikon e. Demir 9. Enerjinin binaya giri-knda kullanlan izolatr tr aadakilerden hangisidir? a. Mesnet b. Zincir c. Geit d. Tayc e. Durdurucu 10. zolatr seiminde aadakilerden hangisi birinci derecede gz nne bulundurulmaz? a. letme gerilimi b. letkenler c. Kullanma as d. Yzey kirlenmesi e. Zeminin durumu

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Demir Direkler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. b Yantnz yanl ise Beton (Betonarme) Direkler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. d Yantnz yanl ise Direklerin Topraklanmas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. c Yantnz yanl ise Rzgr Akl (Rzgr Menzili) balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. b Yantnz yanl ise Konsollar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. d Yantnz yanl ise Konsollar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Konsollar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise zolatrler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. c Yantnz yanl ise zolatrler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. e Yantnz yanl ise zolatr Seimi ltleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Vibre beton direkler zerinde bulunan delikler diree gelen rzgr kuvvetini azaltmak iin kullanlr.

Sra Sizde 2
3. blgede yer alan 16,28 mm iletkenin buz yk apndaki

g b = k d = 0,3 16,28 = 1,21 kg/m bulunur.

Sra Sizde 3
letkenin ap 30,42 mm > 15,8 mm olup EKATY izelge-10dan c = 1,0 alnr. EKATY izelge-11 gereince iletkenin 50 m verilen arazi zerindeki ykseklii 40 m -100 m

p = 68 kg/m2 alnr. 220 m verilen rzgr akl 200 m den byk olduu iin rzgr kuvveti hesabnda Eitlik 5.6 kullanlmaldr. Rzgr kuvveti,
aralnda olup

wi = c p d (80 + 0,6 a w ) = 1,0(68 kg/m2 ) (30,42 mm) (80 + 0,6 (220 m)) ve wi = 438,54 kg bulunur.

146

Sra Sizde 4
Direin rzgr akl(menzili),

Yararlanlan Kaynaklar
Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii (2000), Ankara. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii (2010), TMMOB EMO Yayn No TY/2010/2, Ankara. Elektrik Tesislerinde Ynetmelii (2001), Ankara. Topraklamalar

a1 + a2 180 m + 220 m = 2 2 ve a w = 200 m bulunur. aw =

Sra Sizde 5
Ruling menzili,
ar = 200 3 + 180 3 + 190 3 + 210 3 + 220 3 + 1953 + 2153 200 + 180 + 190 + 210 + 220 + 195 + 215 202,74 m

MEB, MEGEP, Elektrik Elektronik Teknolojisi Modlleri (2007), Direkler, Ankara. MEB, MEGEP, Elektrik Elektronik Teknolojisi Modlleri (2007), Bina Enerji Giri Sistemleri, Ankara. MEB, MEGEP, Elektrik Elektronik Teknolojisi Modlleri (2007), zolatrler, Ankara. ZM, C.G. (2008), Direkler ve zellikleri, TE e-bltenleri, (http://www.teias.gov.tr/ ebulten/makaleler/2008/direk/direkler_ve_zellik leri.htm) TRK, M. (2009) Ky Elektrifikasyon Sistemleri, Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits. ller Bankas (1981), A.G. Demir Direk Resimleri I. II. III. (IV zerinde 10.16 m2 Cu ve ROSE Olmayan) Buz Yk Blgesi iin, 6/25A. Tosun, . (2007) Enerji letimi ve Datm, Birsen Yaynevi, stanbul. Dengiz, H.H. (1991) Mhendislii (2. Bask), Ankara. http://www.wikipedia.org/ Enerji Karde Hatlar Kitapevi,

bulunur. Direin rzgr akl(menzili) ise

aw =

a1 + a2 190 m + 210 m = 2 2

ve a w = 200 m bulunur.

Sra Sizde 6
iletkende meydana gelen titreimin frekans,

10 km/h v f = 51,45 = 51,45 d 16,28 mm

ve f 31,6 Hz bulunur.

147

6
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Alak gerilim datm ebekesinin ykmllklerini sralayabilecek, Alak gerilim datm ebekesi balant tiplerini tanyabilecek, Datm transformatrlerinin bileenlerini ve yapsn aklayabilecek, Datm transformatrlerinin gcn ve yerini belirleyebilecek, Datm ebekelerinde kompanzasyonu aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
ebeke Enerji Datm Alak Gerilim Yk Younluu Datm Transformatrleri Reaktif G Kompanzasyonu

indekiler
Giri Alak Gerilim ebekeleri Datm Transformatrleri Alak Gerilim Datm ebekelerinde Transformatr Gcnn ve Yerinin Belirlenmesi Datm ebekelerinde Kompanzasyon

148

Elektrik Enerjisinin Datm ve Trafo Seimi

GR
Elektrik enerjisinin retiminden tketicilere ulancaya kadar gerekli olan tesisler; retim, iletim ve datm olmak zere ksmda incelenir. Enerjinin retildii yer retim santralleridir. Bu santraller elektrik retim kaynaklarna gre termik, hidro elektrik, nkleer santral gibi snflara ayrlmaktadr. Bunlarn yansra rzgr enerjisi, gne enerjisi ve jeotermal enerji (termal su kaynaklar) ile alan santraller de mevcuttur. Elektrik enerjisinin retilen yerden alnp tketim blgelerine ulatrlmas ise iletim ebekeleri vastasyla gerekletirilir. Genellikle birbirinden uzak olan elektrik retim santralleriyle tketim merkezleri arasndaki balant, iletim ebekesi ve enterkonnekte sistemler ile salanr. Elektrik enerjisi byk lekte depolanamadndan, retildiinde hemen kullancya ulatrlmas gerekir. Bu da retim ve tketimin her an dengede tutulmas demektir. te yandan tketim miktar blgelere, mevsimlere ve hatta gnn saatlerine gre byk deiiklikler gsterebilir. Enterkonnekte sistemler, retimi tketim dzeyindeki deiimlere uyarlamay salar. Elektrik enerjisinin iletimi ise enerji nakil hatlar araclyla gerekletirilir. letim ebekelerinde gerilim seviyesi yksek tutularak nemli oranda tasarruflar salanr. Bunlar; enerji kayb gerilim deeri ile ters orantl olduu iin enerjiden, hat miktar azald iin yerden, ebekedeki bakm masraflar azald iin de harcamalardan tasarruf eklinde zetlenebilir. letim ebekesi blgesel, ulusal veya uluslararas lekte de olsa, ynetim ve organizasyon nedenleriyle 34.5 kV veya bundan byk gerilim deerlerinde gerekletirilir. En ok kullanlan gerilim seviyeleri 380 kV , 154 kV , 66 kV ve 34,5 kV tur. letim ebekeleri ile tanan yksek gerilimli elektrik enerjisinin gerilim drc transformatr (trafo) merkezinden alnp tketicilere ulatrlmas ise datm ebekeleri yardmyla gerekletirilir. Datm merkezlerine ulaan yksek gerilimli elektrik enerjisi burada orta gerilim deerlerine drlerek fabrikalara, tramvay gibi kent ii ulam sistemlerine ve kent ii datm ebekesine verilir. Dolaysyla bu ebekelerde gerilim kademesi, drc transformatr merkezinden blgelerdeki datm transformatrlerine kadar olan hatlar iin orta gerilimde (1-35 kV ), datm transformatrlerinden tketicilere kadar olan hatlarda ise alak gerilim (1 kV a kadar) seviyesindedir. Elektrik datm uygulanmakta olan bir plana gre lke apnda yaplmaktadr. Bu amala haberleme ve telekomnikasyon aralarndan, otomasyon sistemlerinden ve nceden hazrlanan istatistik verilerine dayal ngrlerden yararlanlr. Enerji datmnda meteorolojik koullar da byk neme sahiptir. Kapal bir hava veya gneli bir hava byk scaklk farkllklarna yol aarak konutlarn stma ve aydnlatlmasnda elektirk enerjisinin kullanmn etkilemektedir. Bu nedenle datm ebekeleri elektrik enerjisinin kesintisiz ve gvenilir bir ekilde datlmas iin ok iyi plnlanarak kurulmu olmaldr. ebekede oluacak arzalar ve olumsuz etkiler tketicileri ve alclar etkilemektedir. zellikle yal havalarda hatlara yldrm dmesi veya bir nedenle hatlarda ksa devre meydana gelmesi durumunda abonelerin kullandklar cihazlar bundan etkilenerek arzalanabileceinden datm hatlarnn eitli arzalara kar korunmas gerekmektedir. Bu nitede alak gerilim ebekelerinin zelliklerinden ve ykmllklerinden bahsedilecek, alak gerilim ebekesi balant tipleri tantlacaktr. Alak gerilimlerde kullanlan datm transformatrlerinin bileenleri ve yaps aklanarak, bu transformatrlerin yeri ve byklnn belirlenmesine ilikin bilgiler verilecektir. Ayrca datm ebeklerinde kompanzasyon incelenecektir.
149

ALAK GERLM EBEKELER

Datm ebekelerinde datm transformatrnden tketicilere kadar olan ebekeye alak gerilim ebekesi denir. Bu ebekeler, datm transformatrlerinden tketicilere (abonelere) kadar olan enerji nakil hatlarndan oluur. Alak gerilimle yaplan iletimlerde akmn yksek olmas nedeniyle gerilim dm ve g kayb fazladr. lkemizde alak gerilim, abonelerde tek faz sistemlerde 220 V , fazl sistemlerde ise fazlar aras gerilim 380 V olarak kullanlr. Alak gerilim (AG) ebekelerinin yaltm ve korunmas kolay olduundan abonelere yakn ksmlara kurulabilmektedir. Elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas iin tesis edilen bu ebekeler datmn yaplaca ehir, ky ve benzeri yerlerin zelliklerine gre; en uygun, gvenli ve kesintisiz enerji verebilecek nitelikte olmaldr. Bu nedenle elektrik enerjisinin abonelere datlmas srasnda ebeke ynnden yerine getirilmesi gereken ykmllkler kitabnzn ikinci nitesinde ayrntl olarak incelenmiti. Yerleim birimleri ve sanayilerdeki cadde, yol, meydan ve geitler boyunca denen hat paralarnn birbirine eklenmesinden, kollar ve kollarn birbirine eklenmesinden de alak gerilim datm ebekeleri meydana gelir. Bu ebekelerde kullanlan hatlara alak gerilim datm hatlar denir. Bu hatlar havai hatlarn yan sra yer alt kablolaryla da salanabilir. Yer alt kablolar ile yaplan tesislerde, direk ve dier malzemelere ihtiya yoktur. Cadde ve meydanlarn grnt estetii bozulmadan hatlar ekilebilir. Fakat yer alt kablolarnn maliyeti havai hatlara nazaran olduka yksektir. Alak gerilim ebekelerinde havai hatlar ekilirken aada verilen durumlarn gz nnde bulundurulmas gerekir: Hatlar yol kenarnda mmkn olduu kadar yolun ayn tarafn takip etmelidir. Zorunlu olmadka hattaki dallanmalar hat istikametine ters (geri) ynde olmamal, dallanmalar ana hat ile dar al olmamaldr. Gereksiz yere fazla direk kullanmndan kanlmal ve direkler konutlara zorunlu olmadka yakn olmamaldr.

ebekelerin kurulmasnda alclarn, teknik ynden uygun ekonomik ve ergonomik beslenmesi ana kuraldr. Bu kurallar yerine getirebilmek iin deiik ebeke sistemleri gelitirilmitir. Datm ekillerine gre kullanlan alak gerilim datm ebekeleri; Dall (Dal-Budak) ebekeler Ring (Halka) ebekeler A (Gzl) ebekeler

olarak snflandrlr. Ring ve gzl ebekeler yk alveriini salad ve dolaysyla ebeke gerilimini sabit tuttuu gibi tam bir iletme emniyeti de salar. Ayrca yk artn da kolaylkla karlar. Bunlarn yan sra bu tip ebekelerde kayplar ve tesis masraflar daha dktr. Gzl ebekelerde toplam gc karlamak iin tek bir transformatr merkezi kullanmaktansa daha dk gl transformatrleri uygun dm noktalarna yerletirilerek ebeke iletken ve kablo kesitlerini kltmek mmkndr. Bu ebekelerin zellikleri iin kitabnzn ikinci nitesini tekrar inceleyiniz.

Alak Gerilim Datm ebekelerinin Tesisi

Alak gerilim datm ebekelerinde faz iletkenlerinden her hangi birinde bir izolasyon hatas olutuunda toprak zerinden bir kaak akmn gemesi, bu hata akmnn iddeti ve direkt temaslara kar alnacak koruma tedbirleri alak gerilim ebekesinin balant ekline gre deimektedir. Alak gerilim ebekesinin balant tipi Tesisat Ynetmelikleri TS 3994e gre belirlenmitir. Bu ebeke tiplerini incelemeden nce ebeke ve tesislerle ilgili temel kavramlarn incelenmesi alak gerilim datm ebekeleri ve ebeke tiplerinin anlalmas asndan byk nem tamaktadr.

150

Gerilim Kademesi: Alak gerilimde elektrik enerjisinin datm tek fazl sistemler iin 220 V , fazl sistemlerde ise fazlar aras gerilim 380 V seviyesinde yaplmaktadr. Tketici (yk): Elektriksel yk terimi, baz grevleri yerine getirebilmek ya da gc baka enerji biimlerine (s, k) evirebilmek iin sistemden g eken bir aletin elektrik talebi anlamna gelmektedir. ebekede ykler; konut, ticari ve endstriyel ykler gibi tketim amalarna gre snflandrlr. Konut ykleri evlerin toplam ykleridir. Bunlar genel olarak aydnlatma, stma ve ev iinde kullanlan motorlar (buzdolab, amar makinesi, bulak makinesi) eklinde belirtilebilir. Ticari ykler; iyeri binalarn, alveri maazalarn ve dkknlar iermektedir. Endstriyel ykler ise ticari ykler ile ayn trden olup ek olarak byk motorlar, retim donanmlar gibi ykleri de kapsamaktadr. Kayp G: Elektrik enerjisi datm sistemlerindeki kayplar teknik ve teknik olmayan kayplar olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. Teknik kayplar, bir datm ebekesinin elektrikle ilgili zelliklerine bal kayplardr. Bu kayplar hatlardaki sl kayplardr. Teknik olmayan kayplar ise gerekte tketilen elektrik ve llen elektrik tketimi ya da faturalama tutar arasndaki fark olarak tanmlanabilir. Yldz Noktas: Herhangi bir iletme elemannn yldz bal faz sarglarnn mterek dm noktasdr. Dengeli sistemlerde buna ntr veya sfr noktas da denir. Faz letkeni: Akm kayna ile tketiciyi birbirine balayan iletkenler olup fazl sistemde R, S, T ile iaretlenir ve kesintisiz izgi ile gsterilir. Ntr letkeni (Orta letken): ok fazl bir sistemin, rnein fazl bir sistemin yldz noktasndan kan iletkendir. Bu iletkene yldz noktas iletkeni de denir. O veya N ile iaretlenir. Sfr letkeni: zellikle sfrlama yolu ile korumann uyguland alak gerilim ebekelerinde dorudan doruya topraklanan ntr iletkenidir. Koruma letkeni: Cihazlarn temas yzeylerini gerilime kar korumak iin bunlar topraklayclara ve topraklanm iletkenlere balamaya yarayan iletkenlerdir ve noktal izgi ile gsterilir. Anahtar: Elektrik devrelerini ap kapamaya yarayan bir iletme aracdr. Otomatik Anahtar (alter): Cihazlar korumak maksadyla termik veya manyetik veya hem termik hem manyetik koruma elemanlar ile donatlan ve bir ar akm esnasnda devreyi otomatik olarak kesen anahtardr. G Anahtar (Kesici): Normal artlarda devreyi ap kapamaya yarayan ve arza halinde koruma rleleri ile kumanda edilerek, byk ksa devre akmlarn kesen anahtardr. Ayrc: ebeke yksz halde iken ama kapama ilemi yapabilen, ak durumda gzle grlebilen bir ayrma aral oluturan ebeke elemandr. Ksa Devre: letme gereince birbirlerine kar gerilim altnda bulunan iletkenler (aktif ksmlar) arasnda bir izolasyon hatas sonucunda iletken bir balantnn meydana gelmesi durumudur. Gvde ve Toprak Temaslar: Bir izolasyon hatas sonucunda, elektrikli iletme aralarnn aktif ksmlar ile gvdeleri arasnda meydana gelen iletken balantlarna gvde temas denir. Toprak temas ise bir izolasyon hatas sonucunda bir faz iletkeni ile toprak veya topraklanm iletken ksmlar arasndaki balant olup baz hallerde bu balant ark eklinde kendini gsterir. Gvde topraklanm ise gvde temas ayn zamanda bir toprak temasdr. Nominal Gerilim: ebekenin adlandrld gerilim olup ebekenin belirli iletme byklkleri buna gre tayin edilirler. Nominal gerilim daima faz-faz aras gerilim deeridir. letme Gerilimi: Bir iletme aracnda veya her tesis blmnde faz iletkenleri arasnda bulunan yerel gerilim deeridir.

151

Datm ebekelerinde iletme gerilimi ile nominal gerilim deerleri birbirlerine eit midir? Topraklama: Elektrik tesislerinde aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal blmlerin, bir elektrot yardm ile toprakla iletken bir ekilde birletirilmesine topraklama denilmektedir. Sigorta: Korunacak iletme aracnn nnde, ana akm devresine seri balanm olan, zel olarak imal edilmi gm veya bakr telden veya eritten yaplm bir iletken parasndan oluur. Yksek akmda alarak sistemi koruma amal kullanlr. Direk: Elektrik enerjisinin datmnda havai hat iletkenlerin tanmas iin kullanlr. Enerji tayan iletkenleri izolatrler yardmyla yerden ve birbirinden belli uzaklkta tutan elemanlardr. Kullanlan malzeme asndan aa, demir ve betonarme olmak zere guruba ayrlr. Kullanm amacna gre ise dz bir hatta iletkeni tayan direklere tayc direkler, hatt belli bir yerde tespit etmek amacyla kullanlan direklere durdurucu direkler, hattn balad ve bittii yerde kullanlan direklere nihayet (son) direkler denir. zolatr: Hatlarda iletkeni tamak iin kullanlan ok dk iletkenlik zellii gsteren plastik, mika, seramik (porselen) gibi malzemelerdir. Direkler ve izolatrler le ilgili daha ayrntl bilgilere kitabnzn beinci nitesinde ulaabilirsiniz.

zolatrlerin yapmnda genellikle porselen veya cam malzeme kullanlmasnn sebebi ne olabilir? Transformatr (Trafo): ki veya daha fazla elektrik devresini elektromanyetik indksiyonla birbirine balayan bir elektrik ebekesi elemandr. Bir elektrik devresinden dier elektrik devresine, enerjiyi elektromanyetik alan araclyla nakleder. Transformatrler elektrik enerjisinin belirli gcnde gerilim ve akm deerlerinde istenilen dnm yapan elemanlardr. Gerilimi alaltp veya ykseltme zeliklerine gre; alaltc veya ykseltici transformatrler eklinde snflandrlr. Benzer ekilde transformatrleri altklar gerilimlerine gre alak, orta, yksek ve ok yksek gerilim transformatrleri biiminde de guruplara ayrmak mmkndr.

Bir alak gerilim datm ebekesi genel olarak hangi elemanlardan oluabilir?

Alak Gerilim Datm ebekeleri ve elemanlarn ayrntl olarak inceleyebilmek iin Erdal Turgut ve Korkmaz Selukun Detay Yaynclktan baslm olan Elektrik Enerjisi retimi letimi ve Datm (2009) adl kitabn okuyabilirsiniz.

Alak Gerilimde ebeke Balant Tipleri

Tesisat ynetmelikleri TS 3994e gre, alak gerilim ebekelerinde temel olarak eit ebeke balant tipi kullanlabilir. Balant ekillerini belirleyen isimlerde ilk harf transformatrn sfr noktasnn toprakla balant durumunu ikinci harf ise cihazlarn topraa balant durumunu gstermektedir. Burada: T topraa bal (Terra), I topraktan yaltlm (zolasyon), N ntr hattna bal olma durumlarn gstermektedir. Bu ebekelerde kullanlan koruma iletken tipleri ise; PE koruma iletkeni, S ayr iki (PE ve Ntr) iletkeni ve C koruma iletkeni ile ntr hattnn fonksiyonlarnn birletirildii (PEN) iletken olarak tanmlanmakta olup datm ebeke tipleri (sistemleri) balant emalar ile birlikte srayla incelenecektir.

TN ebeke Sistemi
Bu ebeke, gnmzde kullanlan en yaygn ebeke tipidir. Burada ebekenin bir noktas (yldz noktas) dorudan topraklanr. Buna iletme topraklamas denir. Tesise ait btn madeni ksmlar iletme topraklamasna balanmaktadr. Bir faz-toprak temas halinde iletme topraklamasnn direnci
152

zerinden, PE veya PEN koruma hatlarnn ve bunlara bal cisimlerin topraa kar gerilimleri ykselir. Bu gerilimi snrlandrmak iin, btn iletme topraklamalarnn toplam topraklama direnci 2 u gememelidir. TN-C ebeke Sistemi: Tesisin madeni muhafaza ksmlarnn koruma ve ntr iletkenleri birletirilerek ebekenin tamamnda ortak bir iletken (PEN) olarak topraa baland ebeke tipidir. Koruma ve ntr fonksiyonlar birletirilmi bu ebekeye ilikin balant emas ekil 6.1de verilmitir.

ekil 6.1: TN-C ebeke sistemi balant emas.

TN-S ebeke Sistemi: Bu tr sistemde tesisteki btn madeni ksmlar (makine gvdeleri), PE koruma hatt zerinden iletme topraklamasna balanr. Koruma ve ntr iletkenleri ayr hatlar olarak ekilir. TN-S ebeke sistemi, koruma ve ntr fonksiyonlar ayr yaplm ebeke, balant emas ekil 6.2de verilmitir.

ekil 6.2: TN-S ebeke sistemi balant emas.

ekil 6.3: TN-C-S ebeke sistemi balant emas

153

TN-C-S ebeke Sistemi: Bu tr sistemde koruma ve ntr iletkenleri tesisin bir blmnde ayr, bir blmnde ise tek bir iletken olarak ekilmektedir. TN-C-S ebeke sistemi balant emas ekil 6.3te verilmitir.

TT ebeke Sistemi
Bu ebeke tipinde ebekenin yldz noktas topraklanm veya yeteri kadar bir empedans zerinden topraklanmtr. Tesisteki madeni ksmlar iletme topraklamasndan ayr olarak topraklanmaktadr. Buna koruma topraklamas denir. TT ebeke sistemi, ntr ve cihazlar ayr ayr topraklanm ebeke, balant emas ekil 6.4de verilmitir.

ekil 6.4: TT ebeke sistemi balant emas.

IT ebeke Sistemi
Bu sistemde ebekenin yldz noktas topraa kar yaltlm veya yksek bir empedans zerinden topraklanmtr. ebekeden beslenen cihazlar ise koruma iletkeni zerinden topraklanr. ebekede oluan ilk faz toprak hatas, cihazlara zarar vermez. Ancak ikinci bir izolasyon hatas, toprak temasl iki fazl bir ksa devre oluturur. Bu da cihazlar asndan zararldr. Bundan dolay bu tr ebeke sistemlerinde izolasyon hatalarndan korunmak amac ile izolasyon kontrol cihaz kullanlr. Bylece izolasyon hatas nceden belirlenerek gerekli nlem alnm olur. IT ebeke sistemi, sistem ntr yaltlm ve cihazlar topraklanm ebeke, balant emas ekil 6.5te verilmitir.

ekil 6.5: IT ebeke sistemi balant emas.

Btn bu alak gerilim ebeke tipleri arasnda TN-S ebeke tipi, temas gerilimine kar korumann salanmas asndan en uygun ve en gvenilir ebekedir. Bununla birlikte, bu ebeke tipinde faz, bir ntr ve bir koruma iletkeni olmak zere be adet iletken bulunduundan maliyeti dierlerinin maliyetinden yaklak %20 orannda daha yksektir.

154

DAITIM TRANSFORMATRLER
Alternatif akmda, g sabit kalmak art ile elektrik enerjisinin gerilim ve akm deerlerini elektromanyetik indksiyon yolu ile ihtiyaca gre dntrmeye yarayan ve hareketli paras olmayan aygtlardr. Elektrik enerjisi santrallerde retildikten sonra abonelere ulaana kadar deiik ilemlerden geer. lk nce santral knda elektrik enerjisinin gerilimi ykseltilir. Bylece iletim yksek gerilimle yaplm olur. ehir veya kasabalarn giriinde yksek gerilim (YG) orta gerilime (OGye) drlr. Gerilim seviyesi yksek olduundan bu ilemler g transformatrleri tarafndan gerekletirilir. Dolaysyla g transformatrleri ykseltici-indirici merkezler aras enerji iletiminde kullanlan YG/YG transformatrleridir. Bunlar, transformatr merkezlerinin en nemli ksm olup merkez ierisinde hava alabilen ve acil durumlarda mdahalesi kolay olabilecek uygun bir yere yerletirilirler. Son olarak orta gerilim alak gerilime drlmektedir. Bunun iin kullanlan transformatrlere ise datm transformatrleri denir. Baka bir deile gerilim ve g kapasitesi srasyla 35 kV ve 1600 kVA a kadar olan transformatrlere datm transformatrleri denir. Resim 6.1de bir datm transformatrn oluturan elemanlar grlmektedir.

Resim 6.1: Datm transformatr

Resim 6.2de aktif ksm grlen bir datm transformatrn oluturan elemanlar ve grevleri aadaki gibidir: Demir nve: Manyetik ak olumasn salar. Primer sarglar: nce ve ok sipirli olup transformatrn giri ksmdr. Sekonder sarglar: Kaln ve az sipirli olup transformatrn k ksmdr. zolasyon ya: Sarmlar sarglar aras ve gvde tank aras izolasyonu ve soutmay salar. Ana tank: Sarglarn, nvenin ve yan bulunduu ksmdr. Rezerve tank: Genleme ve yedek ya tankdr. Ya seviye gstergesi: Rezerve ya servisini gstermek iin kullanlr. Radyatr: Transformatr yann soutmasn salar. Tekerlekler: Transformatr tamak iin kullanlr.
155

OGAG buingi: OG ve AG fazlarnn balant terminalleridir. Ark boynuzu: Gerilim ykselmesinde transformatr koruyan elemanlardr. Termometre: Transformatrn scakln gsterir. Gerilim kademe komtatr: Gerilim seviyesini ayarlamaya yarar. Tama kancalar: Transformatr montaj ve demontaj ileminde kaldrp indirmeye yarar.

Resim 6.2: Transformatrn aktif ksm.

Datm transformatrlerinde balant ekli olarak yksek gerilim sarglar yldz veya gen, alak gerilim sarglar ise yldz veya zikzak tercih edilir. Bu transformatrlerde gerilim dmn kk tutabilmek iin transformatr ksa devre gerilimi %4 civarnda alnr. Ayrca muhtelif noktalardan beslenen datm ebekelerinde transformatrler arasndaki mesafe 300 m nin altnda ise ksa devre empedanslar eit alnr. Datm ebekelerinde kullanlan datm transformatrleri 1600 kVA gce kadar olan transformatrlerdir. Bunlar, retim eidine gre kuru ve yal tip transformatrler olarak iki grupta incelenir. Yal tip transformatrlerde sarglar soutma ve izolasyon amal yan ierisine yerletirilmekte olup zellikle 10 kV ve yukar gerilimlerde tercih edilirler. Kuru tip transformatrler ise ya iermeyen harici soutma sistemini gerektiren transformatrlerdir. Bu tip transformatrlerde kullanlan epoksi reine, nemin ieriye girmesini engelleyerek transformatrn zor koullarda, nemli ve kirli ortamlarda rahatlkla alabilmesine imkn salamaktadr. Kuru tip transformatrlerin boyutlarnn yal tip transformatrlere gre daha kk olmas ise yerden tasarruf ve kurulum esnasnda daha az iilik gibi avantajlar salamaktadr.

Resim 6.3: Direk tipi datm transformatr.

156

Kullanm yerlerine gre datm transformatrleri direk tipi transformatrler ve bina tipi transformatrler olmak zere iki grupta incelenir. letim hatlarndan tanan orta gerilimdeki elektrik enerjisini tketicilerin kullanabilecei alak gerilime dren ve direklerin zerine monte edilen transformatrler direk tipi transformatrler (trafolar) denir. Bu tip transformatrler genellikle kk yerleim birimleri ile ana datm transformatrne uzak aboneleri beslemek iin kullanlr. Resim 6.3te bir direk tipi transformatr grlmektedir. Burada transformatr ve donanm direk zerine monte edilmitir. Kompanzasyon kondansatrleri gibi dier elemanlar ise direin yannda bulunan alak gerilim panosuna monte edilmektedir. Yap olarak demir direklerin kullanld gibi beton direklerde kullanlmaktadr. Yeni yaplacak direk tipi transformatrler iin beton direkler daha ok tercih edilmektedir. Bunun nedeni bakmlarnn kolay ve gvdeye kaak olma olaslnn ok dk olmasdr. Transformatr gcne gre platform boyutu belirlenmektedir. Trkiyede gerilim deeri olarak fazlar aras gerilim 380 V tur. Bu yzden direk tipi transformatrler orta gerilim deeri olan 34,5 kV ve daha dk deerli gerilimi 400 V a drmekte ve gleri 400 kVA kadar deimektedir. htiyaca bal olarak 50 kVA , 100 kVA , 160 kVA , 250 kVA ve 400 kVA olarak imal edilen direk tipi transfolar bina tipi transfolara nazaran daha ucuzdur.

Resim 6.4: Bina tipi datm transformatr.

Bina tipi transformatrler ehir veya kasabalarda zemini dayankl, estetii bozmayan yerlere alaltc transformatr merkezi grevini yapmak iin kurulur. Orta gerilimi alak gerilime drmek iin kullanlan 400 kVA gcnden byk transformatrlerdir. Resim 6.4te bir bina tipi datm transformatr grlmektedir. Bu tip transformatrler kapal bir bina veya kapal muhafazal meknda gvenlik tedbirleri alnm, d etkilerden etkilenmeyecek ve ehir estetiini bozmayacak ekilde tasarlanr ve kurulurlar. Yeni kurulan bina tipi transformatr merkezleri yer alt kablolar ile enerji iletim ve datm yaplabilecek ekilde tasarlanr. Btn malzemeler kapal bir alan iinde bulunmas gerilim malzemelerinin insan ve canl temasn engeller. Hava artlarna bal olmadan gerekli kontroller yaplabilmekte ve bu tip transformatrlerde hava artlarna bal olarak elektrik kesintileri en az dzeyde gereklemektedir.

157

ALAK GERLM DAITIM EBEKELERNDE TRANSFORMATR GCNN VE YERNN BELRLENMES

Bu blmde alak gerilim datm ebekelerinde g younluu hesabna ilikin bilgiler verilecek ve transformatr gcnn nasl hesaplanaca anlatlacaktr.

Alak Gerilim Datm ebekelerinde G Younluu Hesab

Datm ebekelerinin en nemli konularnn banda gelen ve yk tahmini veya yk tayini olarak adlandrlan yk miktarnn belirlenmesi gerekir. Bu ayn zamanda tketimin belirlenmesi olarak da ifade edilebilir. Tketime gre transformatr seimi ve iletkenlerin seimi bu tketim miktarna gre hesaplanan g younluuna gre yaplmaktadr. Alak gerilim ebekesinin bir metresine den yayl yke g younluu denir. J ile temsil edilen g younluunun SI lm sistemindeki birimi W/m dir. G younluu, gerilim dm hesab yaplarak alak gerilim iletken kesitlerinin belirlenmesinde kullanlr. Kylerde kii bana tketim 75 W , belde ve kasabalarda kii bana tketim 100 W deerinden byk olacak ekilde nfusa gre g younluu,

J = 1,1

NQ L

(6.1)

eitlii kullanlarak bulunur. Burada; N nfus (kii), Q kii bana W cinsinden tketim ( W/kisi ), L ise m cinsinden alak gerilim ebeke uzunluudur. Eitlik 6.1deki N Q arpm datlacak toplam gc verir. Yine bu ifadede 1,1 deeri; toplam ebeke gcne, ebeke gcnn %10 kadar kayp gcnn eklenmesiyle elde edilen bir katsaydr. ehir elektrik ebekelerinde ise enerji analizrleriyle alak gerilim panosunun kol klarnda ve apartmanlarda yaplan lmler neticesine gre kii bana tketim, daha sonra imar plannda belirtilen kat adedi ve daire saysna gre ebeke uzunluu belirlenerek g younluklar hesaplanmaktadr.

ehir elektrik ebekelerinde g younluu hesab yaplrken kii bana elektrik tketimi deerinin en az 100 W/kisi alnmas gerekir. Eer yerleim yerlerinde farkl younlukta yerleimler ve sosyoekonomik gelimilikler var ise ebekenin uzunluu:

L = k1 L1 + k 2 L2 + k3 L3 + ...

(6.2)

forml ile ifade edilir. Burada k ile gsterilen tketim katsays; younluk ve sosyoekonomik gelimilikteki farkllklar iin projeci tarafndan belirlenir. Bu hesap metodu ile geree daha yakn hesaplamalar yaplarak gerekli ve yeterli ebeke oluturma salanabilir. rnek: Nfusu 800 kii olan bir kydeki ebeke uzunluunun 3600 m olmas durumunda g younluunu hesaplayanz. zm: Kylerde kii bana tketim Q=75 W alnr. N=800kii ve L=3600 m olduuna gre eitlik 6.1de tanmlanan g younluu bantsndan,

J = 1,1

(800 kisi)(75 W/kisi) = 18,3 W/m 3600 m

bulunur. Bu deer yaklak olarak J=20 W/m alnr.

158

Alak Gerilim Datm ebekelerinde Transformatr Gcnn Hesaplanmas

Datm ebekelerinin nemli konularndan biri de kullanlacak transformatrlerin gcnn belirlenmesidir. Eer transformatr gc gereinden byk seilirse transformatr, transformatr merkezi ve merkezden kan iletken ve kablolarn maliyetinde hem gereksiz ykselmeler olacak hem de kayplar ar derecede artacaktr. te yandan transformatr gc gereinden dk seilmesi durumunda ise ksa zamanda geniletmeye gidilmesi gerekecek, bu da ek bir masraf getirecektir. Elektrik projeleri yaplrken sistemin toplam gcnn belirlenmesi gerekir. Bir tesiste bulunan elektrik enerjisi tketicilerinin anma (etiket) glerinin toplanmas yoluyla bulunan gce kurulu g denir. te yandan sisteme bal olan btn tketiciler ayn anda elektrik enerjisi tketiminde bulunmaz. Ayn anda elektrik enerjisi talebinde bulunan tketicilerin sistemden ekecei gce ise talep gc denir. Talep edilen gcn kurulu gce oran ise e zamanllk (talep) faktrn verir. Dier bir ifadeyle ezamanllk faktr, gcn yzde kann ayn anda sistemden ekilebileceini gsteren bir deerdir. Ezamanllk faktr,

g=

Talep edilen g Kurulu g

(6.3)

bants kullanlarak bulunur. Elektrik projelerine ilikin hesaplar yaplrken, e zamanllk faktr yardmyla bulunan talep gc dikkate alnr. Bylece kullanlmayan enerji iin masraf yaplmam ve gereksiz byklkte malzeme kullanlmam olur. Eer kurulu g dikkate alnsayd, kullanlacak iletkenlerin aplar ve malzemelerin kapasiteleri artacak, benzer ekilde transformatrn boyutu byyecek, dolaysyla da maliyet artacaktr. Elektrik ebeklerindeki hesaplamalarda kullanlan ezamanllk faktr ( g ) ekilen maksimum gcn ebekeye balanan alclarn nominal glerin (plaka glerinin) toplamna orandr. Btn alc veya alc gruplarnn ayn zamanda devreye girmemesi veya ksmi ykle almas nedeniyle bu faktr birden kktr ( g <1). Alc adedi oaldka ve alc eidi arttka bu faktr deeri klr. Ayrca ring ve gzl ebekelerde bu faktr dal-budak ebekelere nazaran daha kk deerdedir. Ezamanllk faktrn seerken gelecekteki yk artlarn da hesaba katmak gerekir. Ezamanllk faktr deney ve benzeri ebekelerde yaplan lmelerle saptanabilir. Ky ve kasaba datm ebekelerinde birok alclarn baland ana datm iletken veya kablolarnda bu faktr 0,5 ve bir veya iki alcnn baland iletken veya kablolarda 0,7 alnabilir. Bu ebekeleri besleyen transformatr gcnn saptanmasnda dal-budak ebekelerde; 0,12-0,45 arasnda, gzl ebekelerde; 0,1-0,27 arasnda, endstri ebekelerinde ise bu faktr, motor ve dier alclarn miktar gz nne alnarak bu alclarn yklenme deerlerinin tespit edilmesi sonucunda 0,4-0,8 arasnda bir deer seilir. rnein bir dokuma fabrikasnda bu faktr rahatlkla 0,5 alnabilir. Alak gerilimde kullanlacak transformatr gcnn tespitinde, eer transformatrden sonra enerjinin gidecei panolarn ekecekleri kurulu g deerleri biliniyor ise,

S t = 1,1

g Pn cos

(6.4)

formlnden yararlanlr. Burada; S t transformatrn kVA cinsinden grnr gcn, Pn ebekenin

kW

cinsinden kurulu gcn,

ezamanllk faktrn,

cos

ebekenin g faktrn

gstermektedir.

Bir alternatif akm devresinde, akm ve gerilim arasndaki faz a ise g faktr cos ye eittir. Dier bir ifadeyle aktif gcnn ( W ) grnr gcne ( VA ) orandr. 0 ile 1 arasnda olan bir niceliktir.

159

rnek: Kurulu gc 600 kW ve 750 kW olan iki datm panosunu 0,99 g faktr ile besleyecek bir datm transformatrnn gcn bulunuz. (Ezamanllk faktrn g = 0,8 alnz.) zm: Eitlik 6.4 kullanlarak datm transformatrnn gc,

S t = 1,1
hesaplanr.

g Pn 0,8[(600 kW ) + (750 kW )] = 1,1 = 1200 kVA cos 0,99 W/VA

Hesaplanan bu deerden byk en yakn norm transformatr gc (standart transformatr gc) 1250 kVA seilir. Norm transformatr gleri, transformatrlerin standart retim gleri olup Tablo 6.1de verilmitir.
Tablo 6.1: Norm transformatr gleri (Standart datm transformatr gleri)

Norm Transformatr Gleri (KVA)

50

100

160

250

400

630

800

1250

1600

Bir kasabada 0,85 g faktrnde birok alclarn baland kurulu gleri 75 kW, 100 kW ve 175 kW olan adet datm panosunu beslemek iin kurulacak transformatrn gc nekadar olmaldr? Transformatr gcnn hesaplanmas iin kullanlan bir dier metot blgenin toplam abone gc, sanayi ve aydnlatma gibi tketici gleri ve kayp gler dikkate alnarak g hesabnn gerekletirilmesidir. rnek: Bir blgedeki veriler; Nfus Kii bana tketim Mevcut sanayi gc : N =600 kii : Q =100 W/kisi : Pmev = 15 kW , cos = 0,8

Muhtemel sanayi gc : Pmuh = 20 kW , cos = 0,8 Aydnlatma : 60 Adet 75 W lk, 10 Adet 100 W lk akkor flamanl lamba cos = 1 ), 10 Adet 125 W lk, 6 Adet 250 W lk ve 4 Adet 400 W lk civa veya sodyum buharl lamba ( cos = 0,8 ) biiminde ise seilecek datm transformatrnn gcn bulunuz. zm: Veriler kullanlarak toplam sanayi gc;

S sanayi =

Pmev + Pmuh (15 kW ) + (20 kW )] = = 43,75 kVA cos 0,8 W/VA

160

Toplam aydnlatma gc (%10 kaypl);

S sok 1 = 1,1
S sok 2 = 1,1

[60 (0,075 kW) + 10 (0,1 kW)] = 6,05 kVA

1,0 W/VA

[10 (0,125 kW ) + 6 (0,25 kW ) + 4 (0,4

0,8 W/VA

kW )]

= 5,98 kVA

Toplam abone gc;

S abone = 1,1

(600 kisi)(0,1 W/kisi) = 66 kVA 1.0 W/VA

Toplam g;

S toplam = (43,75 kVA ) + (6,05 kVA ) + (5,98 kVA ) + (66 kVA ) = 121,78 kVA
bulunur. Bu durumda transformatr gc tablo 6.1den 160 kVA seilir.

ehir elektrik ebekelerinde, ana caddeler ile refj aydnlatmalarnda sodyum buharl, ara sokaklarda ise birer direk atlanarak civa buharl lambalar kullanlmas aydnlatma asndan uygun bir yapdr. rnek: Bir souk hava deposundaki alt adet eitli motor iin cos = 0,9 , motorlarn toplam gc 50 HP ve tesisin kullanma faktr (motorlarn e zamanl kullanlmas) 0,75 olsun. Tesisin toplam aydnlatma gc 2,5 kW ve cos = 0,9 ise seilecek transformatrn gcn hesaplaynz. ( 1 HP = 0,736 kW alnz.) zm: Motorlarn toplam gc 50 HP 0,736 kW/HP = 36,8 kW olur. Eitlik 6.4 kullanlarak,

S moto r = 1,1

0,75 (36,8 kW ) = 33,73 kVA 0,9 W/VA

Tesisin toplam aydnlatma gc;

S aydin = 1,1 (2,5 kW ) = 3.055 kVA 0,9 W/VA

Toplam g:

S toplam = (33,73 kVA) + (3,055 kVA) = 36,78 kVA

bulunur. Bu durumda transformatr gc tablo 6.1den 50 kVA seilir.

Alak Gerilim Datm ebekelerinde Transformatr Yerinin Belirlenmesi

Alak gerilim datm ebekelerinde datm transformatrlerinin gc belirlendikten sonra uygun yerleimi yaplmaldr. Eer belirlenen transformatr gc 400 kVA ve daha byk gte ise bina tipi transformatr merkezi kullanlmas gerekir. Ekonomik adan ve kayplarn drlmesi iin ehir elektrik ebekelerinde, transformatrler aras mesafe yaklak 400 m civarnda olmaldr. Ayrca sonraki yllarda yk artlarn karlayabilmek amacyla ehir ebekelerinde transformatr glerinin belirlenen gten %50 oranda yksek seilmesi gerekir. Aksi halde transformatrn yk arttka verimi azalmakta, ykl transformatr snarak transformatr g kayplar artmaktadr. Bunlarn yansra ilave edilecek transformatr gleri mevcut transformatr gleri ile uyumlu olmaldr. rnein, 400 kVA lk mevcut

161

bir transformatrn yanndaki blgeye 100 kVA lk transformatr ilavesi uygun Transformatrlerin kurulaca yer seilirken dikkat edilecek hususlar aada sralanmtr.

deildir.

Transformatr yeri, park ve yeil alanlar olmal, ahslara ait zel arsa iine transformatr konmamaldr. Okul ve cami baheleri gibi insanlarn hayatn riske atacak yerler ve grntsn bozacak tarihi veya mimari yerler transformatr yeri olarak seilmemelidir. Kk ve toplu olan yerleme blgelerinde transformatr blge iine sokulmamal, blgenin dnda veya giriinde uygun bir yere yerletirilmelidir. Blgenin gelime sahas gz nnde bulundurularak transformatr gelien blgeye yakn bir yere yerletirilmelidir. Konutlarn seyrek ve dank olduu blgelerde tek transformatr yerine ayn gc karlayabilecek kk gl birden fazla transformatr kullanlmaldr. Transformatr, blgedeki mevcut ve muhtemel sanayi gc dikkate alnarak bu blgeye yakn bir yere yerletirilmelidir. ki veya daha fazla transformatr kullanlan blgelerde transformatrlar birbirine yakn olmamal ve transformatrn besledii blgelerin snrlar dz bir hat oluturacak ekilde seilmelidir.

Konutlarn seyrek ve dank olduu bir kyde toplam g 85 kVA olarak belirlenmi ise bu kye kurulacak transformatr says ve gleri ne olmaldr?

DAITIM EBEKELERNDE REAKTF G KOMPANZASYONU

Elektrik enerjisinin santralden en kk alcya kadar datmnda en az kaypla tanmas gerekir. Gnmzde teknolojinin gelimesi ile farkl kullanmlara ynelik alclarn (elektriksel yklerin) yaygnlamas, elektrik enerjisine ihtiyacn her geen gn biraz daha artmasna ve enerji retiminin daha da pahallamasna neden olmaktadr. Alak gerilim datm ebekesine bal bir alc, eer bir motor, transformatr veya floresan lamba ise, bunlar manyetik alanlarnn temini iin bal olduklar ebekeden indktif reaktif g eker. yapmayan ve sadece motorda manyetik alan oluturmaya yarayan bu reaktif g, iletim hatlarnda, transformatrlerde, alterler ve kablolarda lzumsuz yere kayplara sebebiyet verir. Reaktif gcn transformatrden veya santralden alcya kadar tanmas, Hattaki g kayplarn arttrmakta, Hattan tanabilecek elektriksel g miktarn (hattn g transfer kapasitesini) azaltmakta, Hattan geen akmn artmas nedeniyle hattaki gerilim dmnn artmasna dolaysyla hat sonu geriliminin azalmasna neden olmaktadr.

Bu nedenle ar yklenmeler, gerilim dmelerinin nlenmesi ve ebekeden en verimli ekilde faydalanlabilmesi iin elektriksel motorlar, floresan lambalar, bobinler, kaynak makinalar gibi endstriyel ve aydnlatma yklerinin ekmi olduu reaktif gcn bu yklerin bulunduklar noktadan veya bunlara en yakn yerden beslenmesi zorunludur. Datm ebekesinde yukarda bahsedilen bu ve benzeri elektriksel yklere kadar mevcut btn tesisler reaktif gc tama yknden arnm olacaktr. Sonu olarak yklerin ebekeden talep ettikleri bu reaktif gcn yk noktasnda veya yke yakn noktalarda reaktif g reten elektriksel elemanlar tarafndan karlanmas olayna reaktif g kompanzasyonu denir. Baka bir ifade ile elektrik sisteminde, elektrik motoru, bobin vb. gibi yklerin mknatslanma etkisi ile elektrik enerjisini yine elektrik enerjisine veya farkl bir enerjiye eviren cihazlarn faz akmn geri kaydrmasndan dolay, ebeke zerinde yaratm olduklar endktif reaktif
162

gc dengeleme ve fazn akmn olmas gereken konuma geri ekme ilemine reaktif g kompanzasyonu denir. Reaktif g kompanzasyonunun yaplmas ile ebekeden ekilen reaktif gcn dolaysyla akmn azalmas sonucunda: ebekenin enerji (g) tama kapasitesi artacak, ebeke iletkenlerinin kesitleri azalacak, ebekedeki gerilim dmleri azalacak, ebekedeki kayp gler azalacak, Hatlarda ama kapama yapan kesici ve ayrclar byk seilmeyerek sistem en verimli hale getirilecektir.

Alak Gerilim Datm ebekelerinde Kompanzasyon

Elektrik ebekelerinde abone gc arttka reaktif g de artmaktadr. Bunun neticesi olarak da g katsays ( cos ) 0,5-0,8 arasndaki muhtelif deerlerde seyretmeye balar. Transformatr merkezlerinde, hatlarda ve jeneratrlerde g art, aktif g kadar ve belki de daha byk oranda reaktif glerinde artmasna sebep olmaktadr. Bu nedenle alak gerilimde ar yklenmeler ve gerilim dmlerinin nlenmesi iin, reaktif glerin kompanze edilmesi zorunlu hale gelmitir. ehir ebekelerinde yaplan lmler sonucunda datm fiderlerinde g faktrnn 0,8den kk olduu grlmtr. Sosyal hayatn gelimesi ile balayan refah; buzdolab, amar makinas, klima vb. gibi stma ve soutma cihazlarnn kullanmnn artmas gnmzde reaktif enerji tketimini de arttrmaktadr. Bu nedenle alak gerilim datm ebekelerinde yaplacak kompanzasyonda genel kural; reaktif glerin kendilerini tketen cihazlara en yakn noktada retilmesidir. Bylece abonelerden balayarak datm hatlarndan itibaren retim kaynana kadar sz konusu cihazlar iin gerekli reaktif enerji sistemden tanmayacaktr. dealde yk gerilimi ile akm arasnda faz fark olumaz iken indktif yklerin oluturduu etki sonucunda sistemde faz fark meydana gelmektedir. ndktif etki neticesinde oluan gerilim ve akm arasndaki faz kaymasn sfra yakn tutmak iin indktif etkiye zt ynde bir etkinin oluturulmas gerekir ki buda kapasitif etkidir. Yani reaktif g kompanzasyonu ile indktif ykn ebekeden ektii akmn reaktif bileeni kapasitif bir yk ile ebekeden bu reaktif bileene zt iaretli ( 180 0 faz fark) akmn ekilmesi sonucunda ebekedeki akmn toplam reaktif bileeni sfrlanmakta veya sfra yaknlatrlmaktadr. Bylece hattaki akm ile gerilim arasndaki faz fark giderilmi olur. Bu durum, indktif ykn ebekeden ektii reaktif gcn kullanlan kompanzasyon eleman tarafndan karlanmas anlamna gelir. ndktif olarak alan bir yk besleyen bir datm hattnda reaktif g kompanzasyonunun vektrel olarak gsterimi ekil 6.6da verilmitir.

ekil 6.6: Reaktif g kompanzasyonunun vektrel olarak gsterimi (G geni).

163

Vektrel anlamda aktif g ve reaktif g vektrlerinin arasndaki a, faz farkn gsterir. ekilden grld zere aktif ve reaktif gcn ( P1 ve Q1 ) vektrel toplam sistemde kullanlan toplam grnr gc ( S1 ) oluturmaktadr. Hat sonunda yk noktasnda veya yke yakn bir noktada reaktif g kompanzasyonu ile Q = Qc lik kapasitif reaktif g hattan ekilmesi ile kapasitif ve indktif bileenler arasndaki 1800 lik faz fark nedeniyle hattan ekilen toplam reaktif ve grnr g:

Q2 = Q1 Qc
S 2 = P1 + Q2
cos 2 = P1 S2
2 2

(6.5) (6.6) (6.7)

eklinde olur. Yaplan reaktif g kompanzasyonunun sisteme olan faydalar aada sralanmtr. Buna gre; Hattn aktif g kaybndaki azalma oran,

Pk1 Pk 2 cos 2 1 %Pk = 100 = 100 ( 1 ) cos 2 2 Pk1

Hattan transfer edilebilecek aktif gteki art oran:

(6.8)

P2 P1 cos 2 %P = 100 P = 100 ( cos 1) 1 1

Hattan tanan grnr gteki azalma oran:

(6.9)

S1 S 2 cos 1 %S = 100 S = 100 (1 cos ) 1 2

eklinde ifade edilir. rnek:

(6.10)

Bir AG datm hattndan P 1 = 50 kW lk aktif g eken ve bu ykn kompanzasyon olmadan

Q1 = 35 kVAr lk reaktif g tketmesi durumu iin hattan tanan grnr g S1 = 61 kVA olacaktr.
Kompanzasyon ile sistemden tketilen reaktif gc 10 kVAr a drdmz durumda ( Qc = 25 kVAr lk reaktif g kompanzasyonu) 50 kW lk aktif yk iin hattan tanan grnr g 51 kVA olacaktr. Kompanzasyon olmadan kullanlan grnr g 61 kVA iken kompanzasyon yaplmas durumda

51 kVA olmaktadr.
G faktr asndan deerlendirildiinde kompanzasyonsuz durumda

cos 1 = 0,819 iken

kompanzasyon sonucunda g faktr cos 2 = 0,980 deerine ykseltilerek g faktr iyiletirilmi olur. Bu durumda kompanzasyonun sisteme olan faydalarn (6.8)-(6.10) eitliklerini kullanarak elde edelim: Hattn aktif g kaybndaki azalma oran Eitlik 6.8 kullanlarak,

%Pk = 100 (1

0,819 2 ) = %30,15 0,982

hattan transfer edilebilecek aktif gteki art oran Eitlik 6.9 yardmyla,
164

%P = 100 (

0,98 1) = %19,65 0,819

hattan tanan grnr gteki azalma oran Eitlik 6.10 kullanlarak:

%S = 100 (1 0.819 ) = %16,42 0.,8

bulunur. Sonulardan grlecei zere yaplan reaktif g kompanzasyonu ile hattaki aktif g kayplar %30 civarnda azalrken hattan transfer edilebilecek aktif g deeri % 19,65 orannda artmaktadr. Reaktif g kompanzasyonunda dinamik ve statik faz kaydrclar kullanlr. Dinamik faz kaydrclarnn banda senkron motorlar gelir. Statik faz kaydrclar ise g kondansatrleridir. Ekonomik olmas nedeniyle reaktif g kompanzasyon sistemlerinde g kondansatrleri geni olarak kullanlmaktadr.

G Kondansatrleri ile Kompanzasyon

Kondansatr basit anlamda karlkl yerletirilmi iki adet plaka ve bu plakalar arasnda dielektrik madde bulunan elektrik yk depolayan elemanlardr. Kompanzasyon amal kullanlan kondansatrler g kondansatrleri olarak adlandrlr. Bunlar retim teknolojisi ve kullanm alan bakmndan elektronik devrelerde kullanlan kondansatrlerden ayrlr. G kondansatrleri Resim 6.5te gsterildii gibi kasa tipi ve tp tipi eklinde imal edilerek endstriyel uygulamalarda g faktr dzeltme ve filtreleme amacyla kullanlr. AG g kondansatrleri bakm gerektirmez fakat belirli aralklarla faz akmlarnn llmesi ve bulunduu ortamn scaklk kontrolnn yaplmas gerekir. Kompanzasyonda kullanlacak kondansatrn gerilimi bara gerilimine gre seilmektedir. Kondansatrlerin zerinde de arj direnleri kullanlarak kondansatr devre d brakldnda zerindeki kalan gerilimi drmekte ve tekrar devreye alndnda ebeke gerilimi ile akmas nlemektedir. Ayrca temas halinde canly korumak iin emniyet oluturmaktadr. AG ebekelerinde g katsaysn dzeltmek maksadyla kullanlan kondansatr ve dier gereler kompanzasyon panolarna yerletirilir. Bu panolar, kondansatr bataryalarnn ve bunlar kontrol etmekle grevli elektronik, elektromanyetik cihazlarn zel metal korunaklardr. Resim 6.6 da bir kompanzasyon panosu grlmektedir. Kompanzasyon panolarnda kondansatrler gerekli reaktif gc karlamak zere kontaktrler kullanlarak devreye alnr veya devreden kartlrlar.

Resim 6.5: G kondansatrleri.

Uzun srelerde devrede kalan byk endktif ykler iin uygun bir yntem olan sabit kompanzasyon, sk sk devreye girip kan, kkl bykl indktif yklerin bulunduu tesislerde, her yke denk, ayr bir kondansatr balama gerei nedeniyle uygun olmayabilir. Bu tip tesislerde kondansatr gcn, deien yk gcne uydurabilmek iin merkezi otomatik kompanzasyon yaplmas uygundur. Merkezi otomatik kompanzasyon sistemi, temel olarak reaktif gc alglayp, uygun kondansatr bataryalarnn devreye alnp karlmasn salayan reaktif g kontrol rlesi ve kondansatr gruplarn kumanda eden kontaktrlerden oluur.
165

Resim 6.6: Alak gerilimde kullanlan kompanzasyon panosu.

Kompanzasyon sisteminde gerekli reaktif g tayini iin Resim 6.7de grlen reaktif g rlesi kullanlmaktadr. Reaktif g rlesi, otomatik kompanzasyon sistemlerinde kullanldnda eitli yk durumlarnda gerekli sayda kondansatr grubunu devrede bulundurarak, g katsaysn ayar edilen deerde tutmaktadr. Standartlara uygun olarak imal edilen rlelerin zerinde dijital cos metre bulunmaktadr. Bu sayede rle zerinden kompanze edilen sistemin g katsays izlenebilmektedir.

Resim 6.7: Reaktif g kontrol rlesi.

Senkron Motorlar ile Kompanzasyon

Reaktif g retiminde kullanlan dinamik faz kaydrclarn banda senkron makinalar gelir. Bilindii zere senkron makinalar uyartma bal olarak hem indktif hemde kapasitif alabilen AC makinelerdir. Ar uyartlm senkron motor ebekeye reaktif g aktarrken (kapasitif g) dk uyartmla senkron motor ebekeden reaktif g (indktif g) ekmektedir. Bu nedenle g katsaysnn dzeltilerek ebekede aktif gcn artmasn salamak iin senkron motorlar kullanlr. Bu amala kullanlan senkron motorlara senkron kompanzatr veya senkron kondansatr ad verilir. ebekeye balanan senkron motor ebekeden bota alma kayplarn karlayacak kadar az bir aktif g ve ebekeye istenen reaktif gc vererek, bir reaktif g reticisi eklinde alr. Kayplar kondansatrlere gre daha yksek olmasnn yan sra devaml bakma ihtiyalar vardr.

AG datm ebekelerinde reaktif g kompanzasyonu iin genellikle g kondansatrlerinin kullanlmasnn nedeni ne olabilir?

Orta Gerilim Datm ebekelerinde Kompanzasyon

Mteriler tarafndan kompanzasyonun alak gerilim tarafnda gerekletirilmesi byk avantaj salar. Alak gerilim kompanzasyon tesisleri derli toplu olup, iletilmeleri ve bakmlar kolaydr. Bunun yan sra ekonomik adan deerlendirildiinde kullanlan tm cihazlar gerek fiyat olarak ve gerekse de kapladklar hacim itibar ile olduka avantajldr.
166

ehir ve kasaba ebekelerinde kompanzasyon tesisinin AGde yaplmas iletme ve bakm asndan byk zorluklar tamaktadr. Bu nedenlerden dolay ehir ve kasaba ebekelerinde OGde kompanzasyon yapmak tercih edilebilir. Zira bu durumda kompanzasyon tesisi says olduka snrl olacaktr. Orta gerilim ebekelerinde kondansatrler; YG/OG transformatr merkezlerine, OG/OG transformatr merkezlerine, OG alt ve tevzi merkezlerine, OG hatlarnda direk zerine,

tesis edilebilir. OG ebekesinde nt kompanzasyon iin gelitirilen kondansatr banklar 3-12-24-veya 48 niteli olarak imal edilmekte ve g kademeleri 300-450-500-600-1200-1800-2000-2400-3600-4000-4800olarak deimektedir. Gc 600 kVAr a kadar olan kondansatr banklar bina iinde bir hcreye ve direk stnde tesis edilebilirler. Gc 600 kVAr n stnde olan kondansatr banklar harici olarak tesis edilirler. Pratik olarak OG kondansatr banklar hattn 2/3 mesafesinde tesis edildikleri takdirde azami fayday saladklar tavsiye edilmektedir. YG/OG transformatr merkezinde OG tarafnda yaplan bir kompanzasyon Resim 6.8de gsterilmitir.

Resim 6.8: Orta gerilimde kompanzasyon.

Orta gerilimde kompanzasyon iin kondansatr gcnn belirlenmesinde transformatrden son bir ylda aylara gre ekilen aktif ve reaktif enerji miktarlar ve ortalama tan deerlerini gsteren tablo oluturulur. Bu tablodan yararlanlarak tan nin en yksek olduu ay tespit edilir. Bu ayda yklenmenin en yksek olduu puant aktif ve reaktif g deerlerinin belirlenmesi iin 24 saatlik lmler yaplr. lm sonrasnda belirlenen aktif ve reaktif gler iin g katsaysn 0,98e ykseltmek amacyla gerekli kondansatr gc hesaplanr.

167

zet
Elektrik enerjisinin retiminden tketicilere ulancaya kadar gerekli olan tesisler; retim, iletim ve datm olmak zere ksmda incelenir. Enerjinin retildii yer retim santralleridir. Elektrik enerjisinin retilen yerden alnp tketim blgelerine ulatrlmas iin gerekli olan ebekelere iletim ebekesi denir. letim ebekeleri ile tanan yksek gerilimli elektrik enerjisinin gerilim drc transformatr merkesinden alnp tketicilere ulatrlmas iin gerekli olan ebekelere ise datm ebekesi denir. Bu ebekelerde gerilim kademesi, drc transformatr merkezinden blgelerdeki datm transformatrlerine kadar olan hatlar iin orta gerilimde (1-35 kV ), datm transformatrnden tketicilere kadar olan hatlarda ise alak gerilim seviyesindedir. Datm ebekelerinde datm transformatrnden tketicilere kadar olan ebekeye alak gerilim ebekesi denir. Alak gerilim ebekeleri 1 kV a kadar gerilime sahip olan ebekelerdir. Bu ebekeler datm transformatrlerindan tketicilere (abonelere) kadar olan elektrik hatlarndan oluur. lkemizde alak gerilim, abonelerde tek faz iin 220 V , faz iin ise 380 V olarak kullanlr. Datm ekillerine gre kullanlan alak gerilim datm ebekeleri dal-budak, halka (ring) ve gzl (a) ebekeler olarak grupta incelenir. ebekede herhangi bir arza nedeniyle toprak zerinden bir kaak akmn gemesi, bu hata akmnn iddeti ve direkt temaslara kar alnacak koruma tedbirleri, alak gerilim ebekesinin ekline gre deimektedir. Alak gerilim ebekelerinde kullanlmak zere, temel olarak eit ebeke balant tipi mevcuttur. Bunlardan TN ebeke Sistemi, gnmzde kullanlan en yaygn ebekedir. Dier ebeke tipleri ise TT ebeke ve IT ebekedir. Transformatrler, alternatif akmda g sabit kalmak art ile elektrik enerjisinin gerilim ve akm deerlerini ihtiyaca gre dntrmeye yarayan ve hareketli paras olmayan aygtlardr. ehir veya kasabalarn giriinde yksek gerilim orta gerilim drlr. Gerilim seviyesi yksek olduundan bu ilemler g transformatrleri tarafndan gerekletirilir. Dolaysyla bu transformatrler ykseltici-indirici merkezler aras enerji iletiminde kullanlan YG/YG transformatrleridir. Son olarak da orta gerilim alak gerilime evrilir. Bunun iin kullanlan
168

transformatrlere ise datm transformatrleri denir. Baka bir deile gerilim ve g kapasitesi srasyla 35 kV ve 1600 kVA ya kadar olan g transformatrlerine datm transformatrleri denir. Datm ebekelerinin yk miktarnn belirlenmesi gerekir. Bu ayn zamanda tketimin belirlenmesi olarak da ifade edilebilir. Tketime gre transformatr ve iletkenlerin seimi bu tketim miktarna gre hesaplanan g younluuna gre yaplmaktadr. Alak gerilim ebekesinin bir metresine den yayl yke g younluu denir. G younluu, gerilim dm hesaplarnn yaplarak alak gerilim iletken kesitlerinin belirlenmesinde kullanlr. Datm ebekelerinde eer transformatr gc gereinden byk seilirse transformatr merkezi ve merkezden kan iletken ve kablolarn maliyetinde gereksiz ykselmeler olacak, kayplar a r derecede artacaktr. Transformatrler gereinden kk seilirse bu defa da ksa zamanda geniletmeye gitmek gerekecek, bu da ek bir masraf getirecektir. Alak gerilimde transformatr gcnn hesab eer transformatrden sonra enerjinin gidecei panolarn ekecekleri kurulu g deerleri biliniyor ise kurulacak transformatrn gc e zamanllk faktr ve kayp gler dikkate alnarak hesaplanmaktadr. Transformatr gcnn hesaplanmas iin kullanlan bir dier metot blgenin toplam abone gc, sanayi ve aydnlatma gibi tketici gleri ve kayp gler dikkate alnarak g hesabnn gerekletirilmesidir. Bir alak gerilim datm ebekesine bal bir alc, eer bir motor, transformatr, floresan lamba ise, bunlar manyetik alanlarnn temini iin bal olduklar ebekeden indktif reaktif g ekerler. yapmayan ve sadece motorda manyetik alan oluturmaya yarayan bu reaktif g, iletim hatlarnda, transformatrlerde, alterler ve kablolarda lzumsuz yere kayplara sebebiyet vermektedir. Yklerin ebekeden talep ettikleri bu reaktif gcn yk noktasnda veya yke yakn noktalarda reaktif g reten elektriksel elemanlar tarafndan karlanmas olayna reaktif g kompanzasyonu denir. Reaktif g kompanzasyonu AG ve OG datm ebekelerinde yaplmakta olup reaktif g retimi iin genellikle g kondansatrleri kullanlr.

Kendimizi Snayalm
1. Ayn anma gerilimli elektrik tesislerinin tamamna ne ad verilir? a. ebeke b. Elektrik santrali c. Reaktr d. Transformatr istasyonu e. alt sahas 2. Elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas iin kullanlan alak gerilim ebekelerine ne ad verilir? a. Transformatr istasyonu b. letim ebekesi c. Datm ebekesi d. Elektrik tesisleri e. Elektrik santralleri 3. AG ebekesinde bir iletme aracnda veya her tesis blmnde faz iletkenleri arasnda bulunan yerel gerilim deerine ne ad verilir? a. Nominal gerilim b. Toprak gerilimi c. letme gerilimi d. letken gerilimi e. Yerel gerilim 4. Aadakilerden hangisi Tesisat Ynetmelikleri TS 3994e gre, alak gerilim ebekelerinde kullanlan ebeke balant tipi deildir? a. TN ebeke b. TN-S ebeke c. TT ebeke d. IT ebeke e. NT ebeke 5. Alak gerilim ebekelerinde transformatr tarafnda yldz noktasnn dorudan topraklanmasna ne ad verilir? a. letme topraklamas b. Koruma topraklamas c. Yk topraklamas d. Hcre topraklamas e. Bamsz topraklama 6. Bir elektrik ebekesindeki elektriksel ykleri beslemek amacyla orta gerilimde tanan elektrik enerjisini alak gerilime drmek iin aadakilerden hangisi kullanlr? a. Evirici b. Akm transformatr c. Dntrc d. Datm transformatr e. Kondansatr 7. Datm ebekelerinin bir metresine den yayl yke ne ad verilir? a. Yk younluu b. G younluu c. G faktr d. Yk tahmini e. Yk tayini 8. Datm transformatrlerinin norm transformatr gleri kVA olarak srasyla aadakilerden hangisinde doru olarak verilmektedir? a. 50-100-150-200-250-300-350-400-450 b. 100-200-300-400-500-600-700-800-900 c. 200-400-600-800-1000-1200-1400-16001800 d. 100-300-500-700-900-1100-1300-1500-1700 e. 50-100-160-250-400-630-800-1250-1600 9. Kayp gler, e zamanllk faktr ve yklerin g faktr dikkate alnarak toplam gcn 165 kVA olarak belirlendii bir yerleim blgesi iin datm transformatr temin edilecektir. Bunun iin aada norm gleri verilen transformatrlerden hangisinin kullanlmas en uygundur? a. 160 kVA lk b. 250 kVA lk c. 400 kVA lk d. 630 kVA lk e. 800 kVA lk

169

10. Bir alak gerilim datm ebekesinde reaktif g kompanzasyonu yaplarak g faktr cos 1 = 0,8 iken kompanzasyon sonucunda

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Bir datm ebekesinde iletme gerilimi nominal gerilime eit olabilecei gibi ou zaman nominal gerilimden hatlardaki gerilim dm nedeniyle kk deerlidir.

cos 2 = 0,9 deerine ykseltilmesi durumunda hattan tanan grnr gteki deiimi aadakilerden hangisi ifade etmektedir?
a. % 21,21 orannda artar b. % 21,21 orannda azalr c. % 11,11 orannda artar d. % 11,11 orannda azalr e. Tanan g deimez

Sra Sizde 2
zolatrlerin yapmnda genellikle porselen veya cam malzeme kullanlmasnn sebebi yksek elektriksel yaltkanlk derecesine sahip olmalar ve mekanik zorlanmalara kar dayankl olmalardr.

Sra Sizde 3
Bir AG ebekesi genel olarak; datm transformatrleri, kesici ve ayrclar, AG datm Panolar, iletkenler, direkler, izolatrler, koruma elemanlar, topraklama elemanlar ve elektriksel yklerden olumaktadr.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. c Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise Alak Gerilim ebekelerinin Tesisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. e Yantnz yanl ise Alak Gerilimde ebeke Balant Tipleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. a Yantnz yanl ise TN ebeke Sistemi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.. 6. d Yantnz yanl Transformatrleri balkl gzden geiriniz. ise Datm konuyu yeniden

Sra Sizde 4
Kurulacak transformatrn gc Eitlik 6.4 kullanlarak hesaplanr. Ky ve kasaba datm ebekelerinde birok alclarn baland ana datm iletken veya kablolarnda ezamanllk faktrnn g = 0,5 alnmas uygundur. Bu durumda toplam g,

S t = 1,1
ve

0,5 [(75 kW ) + (100 kW ) + (125 kW )] 0.85 W/VA

St = 194,11 kVA olarak bulunur

Tablo 6.1de verilen standart transformatr gleri arasnda tam da bu deere sahip transformatr bulunmamaktadr. Tablo 6.1de bu gc karlayacak en yakn norm transformatr gc 250 kVA olduundan 250 kVA lk datm transformatr kullanlmaldr.

7. b Yantnz yanl ise Alak Gerilim Datm ebekelerinde G Younluu Hesab balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Alak Gerilim Datm ebekelerinde Transformatr Gcnn Belirlenmesi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. b Yantnz yanl ise Alak Gerilim Datm ebekelerinde Transformatr Gcnn Belirlenmesi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. d Yantnz yanl ise Alak Gerilim Datm ebekelerinde Kompanzasyon balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
170

Sra Sizde 5
Blgenin toplam gc 155 kVA olarak belirlenmi ise Tablo 6.1deki standart g deerlerine gre bu gce en yakn norm transformatr gc 160 kVA dr. Normalde 160 kVA lk sadece bir tane transformatrn kullanlmas gerekir. Fakat konutlarn dank olmas nedeniyle toplam gc karlayabilecek ekilde farkl yere iki ayr transformatrn kurulmas daha uygundur. Bu nedenle norm gc 100 kVA olan iki transformatr kullanlmaldr.

Yararlanlan Kaynaklar
Turgut, E. ve Seluk, K. (2009). Elektrik Enerjisi retimi letimi ve Datm, Detay Yaynclk, Ankara. Tosun, . (2007). Enerji letimi ve Datm, Birsen Yaynevi, stanbul. Alacac, M. (2008). Elektrik ebeke Tesisleri, Nacarkitap Yaynevi, skenderun. rgpl, Z. (2008). Elektroteknik Bankas, Elektrobank, Ankara. ve

Bilgi

Sra Sizde 6
G kondansatrlerinin maliyetinin dk ve iletiminin senkron motorlara nazaran daha kolay olmas nedeniyle AG ebekelerinde yaygn olarak kullanlmaktadr.

Yunusolu, A. (2011). Alak Gerilim Elektrik ebekesi Proje El Kitab, Korza Yaynclk, Ankara. Kksal, M. (1993). Reaktif G Kompanzasyonu, Kardelen Ofset, Ankara. Bayram, M. (1977). Kuvvetli Akm Kondansatrleri ve G Katsaysnn Tahsisi. http://www.megep.meb.gov.tr http://www.abb.com.tr

171

7
Amalarmz
Hata Koruma

Bu niteyi tamamladktan sonra; Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen hatalar belirleyebilecek, Elektrik enerji sistemlerinde kullanlan koruma elemanlarn tanyabilecek, Elektrik enerji sistemlerinde kullanlan koruma elemanlarnn grevlerini aklayabilecek, Koruma rlelerini tanyabilecek, Primer ve sekonder korumay ifade edebilecek, Yldrm ar gerilimlerinden korunmay aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Elektrik Enerji Sistemleri Primer ve Sekonder Koruma Koruma Rleleri Koruma Sistemleri Koruma Hatlar

Koruma Elemanlar

indekiler
Giri Elektrik Enerjisi letim ve Datm Sistemlerinde Meydana Gelen Hatalar Elektrik Enerji Sistemlerinde Kullanlan Koruma ve Koruma Elemanlar Koruma Rleleri Topraklama

172

Elektrik Enerjisi letimi ve Datmnda Koruma Sistemleri

GR
Elektrik enerjisi, 1800 yllarn sonlarnda yalnzca aydnlatma iin kullanldndan bu yana, tketim baznda o derece fazla kullanlmaya balamtr ki, gnmzde insanlar iin hava, su, gda kadar nemli bir ihtiya haline gelmitir. ehirlerde toplu olarak yaayan insanlarn gda ve su temininde, havalandrma yoluyla hava temininde, gvenliin salanmasnda elektrik enerjisinin kullanm temel art haline gelmitir. Kullanm bu derece zorunlu hale gelen elektrik enerjisinde devamlln salanmas kadar, elektrik enerjisinden kaynaklanan hatalarn elektrik enerjisi iletim ve datmnda zarar oluturmamas gerekir. Bu sebeple, hatalarn elektrik enerjisi iletim ve datm sistemine, gerek elektrik enerjisi iletim ve datm sisteminden enerji alan alclara, gerekse evre birim ve canllara zarar verme aamasna gelmeden nlenmesi gerekir. Hata oluan blgelerin, sistemden ayrlarak, sistemin kalannn hatadan etkilendirilmemesi gerekir. Yukardaki aklamalarn nda, elektrik enerji iletim ve datm sistemlerinde koruma, sistemin gvenilir bir ekilde alma devamll salanarak, elektriksel hatalara kar, can ve mal gvenliinin salanmas olarak tanmlanr. Bu tanm dorultusunda elektriksel enerji sistemlerinin, kendisinden ya da d sebeplerden kaynaklanan hatalara kar korunmalar gerekir. Elektrik enerji sistemlerinde hatalara kar yaplan korumann mmkn olduunca seici olmas gerekir. Hata sonucu enerjisiz braklacak blgenin mmkn olduunca snrlandrlmas amacyla, koruma akmlar kaynaktan yke doru kademeli olarak azaltlr. Bu amala, ayrca ynl korumann da etkin olduu mesafe rleleri kullanlr. Diferansiyel rleler, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde koruma hassasiyetini salama adna nemli rol stlenirler. Elektrik enerji iletim ve datmnda kullanlan koruma sistemleri mmkn olduunca seici olmal ve arzasz ksmlar etkilememelidir. Elektrik enerjisi koruma sistemleri, temel yap olarak primer ve sekonder koruma sistemleri olarak iki balkta incelenir. Primer koruma sistemlerinde, korunan akm ya da gerilim direk olarak koruma elemanndan geerken, sekonder koruma sistemlerinde, akm ya da gerilimden en az biri koruma sistemine endirekt olarak tesir eder. Arza durumu, arzaszla dntnde, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemi mmkn olduunca ksa srede ve az emek ile tekrar iler hale getirilebilmelidir. Koruma sistemlerinde kullanlan elemanlar, basit yapdan kompleks rle yaplarna birok eittedirler. Sigortalar vb. basit yapl primer koruma eleman olarak grev yaparken, kesiciler gibi sekonder olarak grev yapan koruma niteleri mevcuttur. Bu nitede elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen hatalarn analizi yaplacak, bu hatalar engellemek iin kullanlan koruma ve gvenlik elemanlar basit yapdan karmak olana doru tantlacaktr. Daha sonra elektrik enerji sistemlerinde, toprak potansiyelini topraklama iletkeni vastasyla sisteme entegre etme ilemi anlatlacaktr.

173

ELEKTRK ENERJS LETM VE DAITIM SSTEMLERNDE MEYDANA GELEN HATALAR

Elektrik enerjisi iletimi ve datm sistemlerinde meydana gelen hatalarn nedenlerini irdelemeden nce elektrik enerjisi iletim ve datm sistemini hatrlayalm.

Elektrik Enerjisi letim ve Datm Sistemi

Elektrik enerjisi, santrallerde AC generatrler ile elde edilerek, enerji iletim ve datm sistemleri araclyla tketim blgelerindeki abonelere ulatrlr. ekil 7.1de prensip emas grlen ve enterkonnekte sistem de denilen bu a yapnn srekli olarak alr tutulmas gerekir. Elektrik enerji iletim ve datmnda meydana gelen hatalar, koruma sistemleri ile giderilmeli ve sistem mmkn olduunca yksek oranda almaya devam etmelidir.

ekil 7.1: Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemi

Tm enerji trlerinde olduu gibi, elektrik enerji sistemlerinde de, enerji transferi iin sistem gvenilirliinin (kesintisizliinin) maksimum olmas istenir. Sistemde elektrik enerjisi gvenilirliinin yan sra, tesis, tesisat ve abonelere ynelik can ve mal gvenli inin salanmas gerekir. Bu sebeple, sistemde oluabilecek hatalara kar, sistemde tahribat yapmasna frsat vermeden nceden tedbir alnmas gerekir. Elektrik enerji sistemlerinde hata oluumunu azaltmak, asl ncelik olmakla beraber hatalarn tamamen engellenmesi sz konusu olamaz. Hatalarn ounluu insan kaynakl olmakla beraber, nemli bir ksm da doal olaylardan kaynaklanmaktadr.

Elektrik enerji sistemlerinde meydana gelen hatalar ve koruma sistemleri ile ilgili olarak Prof. Dr. Nariman erifolu ve Prof. Dr. Ouz Soysal tarafnda yazlan Elektrik Enerji Sistemleri Arza Durumlar (Cilt 2, Papatya Yaynclk Eitim, stanbul) isimli kitaptan yararlanabilirsiniz.

174

Elektrik Enerjisi letim ve Datm Sistemlerinde Meydana Gelen Hatalar

Elektriksel enerji sistemlerinin, kendisinden ya da d sebeplerden kaynaklanan hatalara kar korunmalar gerekir. Bu hatalar sistemde ar zorlanmalara, yangna ve canllarda hayati zararlara yol aabilirler. nsan kaynakl ya da doa olaylar kaynakl olarak nitelendirdiimiz bu hatalar farkl nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Hatalarn sebepleri: Ar kullanm, Fazlarn dengesiz kullanm, Bakmlarn ihmal edilmesi, Doa olaylar, Yanl hat manevralar, Sabotajlar

olarak saylabilir. Hatalarn hi olumasna frsat vermeyecek ekilde elektrik enerji iletim ve datm sisteminin kurulumu ideal olandr. Fakat, sistem ne kadar mkemmel de kurulsa, doa olay kapsamnda deerlendirilebilecek yldrm, kularn mdahalesi, kemirgenler gibi faktrler olabilmektedir. Elektrik enerji iletim ve datm sisteminde hata oluumunu tamamen engellemek mmkn olmadna gre, hatay en ksa zamanda alglayarak, dar bir alana hapsedecek koruma sistemlerinin tesis edilmeleri gereklidir. Elektrik enerji sistemlerinde sklkla karlalan hatalar aadaki gibi snflandrlabilir: Ar gerilim. (Ani yksz duruma gei, veya yldrm darbelerinde oluan gerilim darbeleri.) Ar akm. (Ar ykleme veya ksa devre akmlar) Dengesiz yk. (Fazlarn birine veya ikisine ar yklenirken dier faz ya da fazlar az ykleme.) Faz sras deiimi. (Yanl balant sras yapma.) Salnmlar. (Yldrm veya ani ama kapamalarn oluturduu gerilim dalgalanmalar.) Toprak ve gvde kaaklar. (Toprak potansiyelli yzeylere olan ksa devre akmlar.) Geri G. (Hatlarda, santrallere doru ters akm ak.) Dk Gerilim. (Ar yklenme veya yetersiz sistem gc durumunda voltaj eksiklii) Ntr kayb (Ntr hattna olan kaak veya ksa devreler.) Koruma hatt kayb. (Koruma hattna olan kaak veya ksa devreler.) evresel artlardan kaynakl ar snma. (rnein d sebepli yangna maruz kalma.)

Hatalarn trleri ve parantez ii aklamalar da dikkate alndnda, giderilmedikleri takdirde elektrik enerjisi iletim ve datm sisteminin uygun ekilde altrlamayaca aktr. Bu sebeple koruma sistemlerinin tesisi gerekir.

Elektrik enerji sistemlerinde sklkla karlalan arzalarn hangileri insan kaynakl olmayabilir ?

175

ELEKTRK ENERJS LETM VE DAITIM SSTEMLERNDE KORUMA VE KORUMA ELEMANLARI

Elektrik Enerjisi letim ve Datm Sistemlerinde Koruma
Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen arzalar, giderilmedikleri takdirde abone tesislerinde, enerji datm hatlar ve transformatrlerinde, enerji iletim hatlarnda, hatta santrallerde zararlara yol aabilirler. Elektrik enerji sisteminde oluan zarar verici bir etki, bir koruma eleman ile devre d braklmadnda, elektrik enerji sistemini oluturan bir ya da daha fazla sayda eleman tahrip ederek, ancak ortadan kalkabilecektir. Elektrik enerji sistemlerinin sistemde oluabilecek hatalara kar korunmas, sistemin gvenilir bir ekilde alma devamllnn salanmas kadar, can gvenlii asndan da nem arz eder. Bu sebeple elektrik enerji sistemlerinde hata riskine kar ya baz noktalarn kastl olarak zayf braklmalar (sigorta gibi), ya da oluabilecek hata verilerinin koruma amas amacyla, rleler tarafndan srekli olarak izlenmesi gerekir. Yukarda belirtilen arzalar iin kullanlacak olan koruma elemanlar tek bir eleman olabilecei gibi, birka para ya da ayr bir sistem olabilirler. Elektrik enerjisinin iletimi ve datmnda kullanlan bara, enerji nakil hatlarnn, dier cihazlar ve elemanlarn normal deerinden byk ar akm ve yksek gerilimlere kar korunmalar arttr. Enerji sistemlerinde karlalan anormal durumlar sonucu meydana gelen ar akm ve yksek gerilimlerde alan rle ve aclarn otomatik olarak devreyi kesmeleri gerekir. Aclar ve rleler koruyacaklar alternatr, trafo, bara vb. sistemler iin hattn kesicisine, mekaniksel veya elektriksel ama yaptracak ekilde alrlar.

Elektrik Enerji Sistemlerinde Kullanlan Koruma Elemanlar

Elektrik enerji iletim ve datm sistemlerinin korunmasnda, hata durumunda devreye girerek sistemin ve d faktrlerin zarar grmesini engelleyen koruma elemanlar kullanlr. Koruma elemanlarnn tr olarak seiminde, kullanld yerin elektriksel byklkleri etkili olduu gibi, evresel ve ekonomik artlar da etkilidir. Koruma elemanlar seiminde ulusal ve uluslararas standartlara uygun eleman seimi sistemin gvenilirliine olumlu katk yapacaktr. Yukardaki tanmlamalar dorultusunda, elektrik enerjisi iletim ve datm koruma sistemlerinde kullanlan elemanlar basit yapda olanlardan karmak yapda olanlara doru, aadaki gibi sralanabilir: Sigortalar Kukonmazlar Ark boynuzlar Parafudurlar Paratonerler Rleler

Farkl yapda koruma elemanlar iin tanmlanan rleler olarak adlandrlan grup, bir ok karmak ve kompleks koruma elemann iine alr.

Sigortalar
Sigortalar elektrik devrelerinde, elektrik akmnn fiziksel etkilerine kar kastl olarak zayflatlm, ama eleman olarak tanmlanabilir. Sigortalar, kullanldklar devrede, ncelikle ebekeyi korumay amalar. Ykn ar akmlara kar korunmas, ya da arplmalarda sigortalarn grev yapmas beklenmemelidir. Sigortalar bu gibi durumlarda, ancak dier ama elemanlar ama yapmadnda, akm ama deerine ularsa ebekeyi koruma adna sonradan devreye girerler. Sigortalar:
176

Ergime telli sigortalar Otomatik sigortalar

olarak iki temel gruba ayrlr. Sigortalar, abuk ama yapan ve gecikmeli ama yapan sigortalar olarak da snflandrlabilir. Bu zellik, eriyen telli sigortalarda kuartz kumunun termodinamik katsaysndan, otomatik sigortalarda ise ama sisteminin elektromekanik yapsndan salanmaktadr. Sigortalar nominal akmn 3-5 katnda ani ama yapan ve bu sebeple konutlar vb. yerlerde tercih edilen B tipi ile nominal akmn 5-10 katnda ani ama yapan ve bu sebeple motor devreleri vb. yerlerde tercih edilen C tipi olarak piyasada bulunur.

B tipi sigortalarn H tipi olarak, C tipi sigortalarn L tipi olarak adlandrld rnle de grlebilir. Eriyen telli sigortalar sadece termik ama zelliine sahip iken, otomatik sigortalar hem termik, hem de manyetik ama zelliine sahiptir. Termik ama zellii akmdaki arta bal olarak, ama sresini logaritmik bir deiimde azaltmaktadr. Akmdaki sigortann etiket karakteristiine bal belli bir art oranndan sonra manyetik ama zellii devreye girerek termik ama zelliine bamll ortadan kaldrmaktadr.

ekil 7.2: Termik manyetik ama grafii.

ekil 7.2de termik manyetik ama zelliklerine sahip bir sigortann ama grafii grlmektedir. Sigortann nominal akmna ok yakn bir st deerde, termik ama akm dakika mertebesinde bir srede ama yapabilmektedir. Uzun saylabilecek bu sreyi belirlemede, sigortann bulunduu d evre scakl da etkendir. Akmn 5. katna kadar termik ama sresi azalmaya devam ederken, sigortann nominal akmnn 5 katnda ani olarak manyetik ama zellii devreye girmektedir. Bylece, termik alglamann ge kalaca ani akm artlarnda manyetik ama zellii sayesinde, daha yksek dzeyde koruma salanmaktadr. ekil 7.3te ergiyen telli ve otomatik sigortalarn genel yaplar gsterilmitir. ekil 7.4te farkl yapdaki sigortalar gsterilmitir, inceleyiniz. Eriyen telli sigortalarn farkl yapda olanlar olduu gibi otomatik sigortalarn da farkl yapda olanlar mevcuttur. Sigorta akmlar 1 A den 1000 A ve zerinde deiik deerler alabilse de, ebekede kullanlan standart sigorta akmlar 6, 10, 10, 20, 25, 32, 40, 50, 63, 80, 100, 160, 200, 300, 400, 500 deerlerinde olmaktadr. Yksek gerilimde kullanlan sigortalar yap olarak dier sigortalara benzemekle beraber, yaltkan ksmlarn yksek gerilimlere dayankl olmas iin zel yapda olmalar zorunludur.
177

ekil 7.3: Ergiyen telli ve otomatik sigortalarn genel yaplar: a) Ergiyen telli b)Otomatik sigorta

ekil 7.4: Farkl yapdaki sigortalar: a) Otomatik, b) Buonlu eriyen telli, c) NH Bakl eriyen telli, d) Yksek Gerilim eriyen telli, e) Cam eriyen telli.

Eriyen telli sigortalarda, benzer yapdaki sigortalar arasnda gecikme farkllklar nasl salanlmaktadr ?

178

Kukonmazlar
Kukonmazlar elektrik enerji iletim ve datm sistemlerinde, kular tarafndan, gerekletirilebilecek yaltm hatalarnn nne geme adna, ak havada bulunan iletken ksmlarn risk oluturan ksmlarna monte edilir. Risk oluturan ksmlar genellikle, direk ask noktasn ve transformatr balant noktasn oluturan izolatr st ksmlardr. Kukonmazlar, kularn, ya da braktklar atklarn sebep olabilecei fazlar aras ve faz-toprak aras yksek gerilim dearjlarn nlemek iin kullanlr. ekil 7.5de mesnet izolatr zerine tespit edilmi kukonmaz grlmektedir.

ekil 7.5: Mesnet izolatr zerine tespit edilmi kukonmaz.

Ark Boynuzu
Ark boynuzlar, elektrik enerjisi iletim ve datm orta ve yksek gerilim sistemlerinde oluabilecek ar gerilimlerde atlama riskine kar oluturulmu, zayflatlm atlama noktalardr. Ark boynuzlar, ar gerilimlerde oluabilecek atlamalar kendi zerinden gerekletirerek, dier elektrik enerjisi sistemlerinin zarar grmesini engeller. Bu sebeple ark boynuzlar zerinden atlama gerekleebilecek ksmlarn yangn ve patlama riskinin bulunmad yerler olarak seilmesi gerekir. ekil 7.6da zincir izolatr ile tesis edilmi bir ark boynuzu grlmektedir.

ekil 7.6: Zincir izolatr ile tesis edilmi ark boynuzu.

179

Parafudurlar
Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde, yldrm veya ani ama gibi ok hzl oluan yksek gerilim darbeleri iin, ark boynuzlar hava yaltkannn iyonizasyonu ve delinmesi iin gereken sre nedeniyle zamannda grev yapamayabilir. Bu sebeple, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerini istenmeyen ar gerilimlere kar daha gvenli bir ekilde koruyan parafudurlar kullanlrlar. Parafudurlar, yksek gerilim hat arzalar, yldrm dmeleri, kesici amas gibi manevralar srasnda meydana gelen ar gerilimlerde ya da uzak noktalardaki ar gerilimler sonucu enerji iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen yryen dalgalarda sistemi korurlar. Parafudurlar: Byk akm darbelerini topraa iletirler, letmeyi kesintiye uratmakszn elektrik enerjisinin devamlln salarlar, Ark boynuzlarna gre ok daha hzl ve gvenilirdirler.

Normal durumda parafudurlar yaltkandr. Parafudurlar, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde oluan ar gerilimler ile iletken hale geerek, topraa dearj akm geirmek suretiyle, bu ar gerilimleri zararsz hale getirirler. Dearj akmlar sayesinde, iletme gerilimleri ar deerlere kma frsat bulamazlar. Sistem hatas sonlanp, ar gerilim ortadan kalktnda, yani iletme gerilimi normal deerine indiinde, parafudur zerinden geen dearj akm sonlanarak tekrar yaltkan hale geer. Parfudurlar, ounlukla, iletme geriliminin %105i gibi oluan ar gerilimlerde devreye girecek ekilde seilirler. Alak gerilim parafudrlar iin bu deer %110a kadar kabilir. ekil 7.7de elektrik enerji iletim hattna bal bir parafudur ve i yaps grlmektedir.

ekil 7.7: Elektrik enerji iletim hattna bal bir parafudur ve i yaps.

Tasarladnz bir koruma sisteminde, ark boynuzu, ya da parafudur ile yaplan koruma arasndaki fark nedir ?

Yldrm Ar Gerilimlerinden Korunma

Yldrm, bulut ile yer arasndaki elektrik yklerinin hzl dearj olma olaydr. Elektrik ykl bulutlarda hava iyi bir iletken olmad iin yaklak 10 milyon voltluk gerilim oluturur. Bu bulutlarn arj olmas esnasnda, frtna bulutunun taban yere yakn olan ksm negatif ykle yklenir. Bu arada yer pozitif ykle yklenir. Bazen tersi de olabilir. ok yksek deerdeki bu gerilim birikmesi, yldrm dearjlarna yol aar. Yldrm dearj esnasnda, iyonize sonucu iletkenlemi havann direnci azalm olsa da gerilim blc etkisi nedeniyle, yeryzne dearj olan enerjinin potansiyel gerilimi 1 milyon volta kadar der. Yine de ok yksek bir deer olan, bu voltaj 1000 A gibi ok yksek, fakat ok ksa sreli dearj akmlarna yol aar. Bu sebeple yldrm dearjlarna kar yaplarn korunmas gerekir.
180

Dier yap ya da birimlerdekine benzer ekilde, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde de yldrm ar gerilimlerinden korunmak iin, bu gerilimleri topraa dearj edecek koruma sistemleri kullanlr. Bu sistemler, Paratoner, Faraday kafesi (zellikle trafo binalarnda) Koruma hatlar

olarak sralanabilir. Paratonerler ve faraday kafesleri, zellikle bina, kule, elektrik direkleri vb. dorusal olamayan birimler iin tercih edilir. Koruma iletkenleri ise, enerji iletim hatlarnn zerinde dorusal olarak tesis edilirler. Paratoner kullanlan birok yer iin Franklin ubuu kullanmann da, ayn koruma gvenliini verdii, son yllarda deneysel olarak ispatlanm olmakla beraber, sk yldrm darbelerine maruz kalan yerlerde, fiziksel dayankllnn fazla olmas nedeniyle paratoner tercih etmek daha dorudur. Koruma iletkenleri, normal iletkenlerden daha kk kesitte olsalar da, yldrm dearjlarnda tahrip olmayacak fiziksel dayanklla sahip olmaldr. Koruma iletkenleri mmkn olduunca, her direkte bir topraklanmaldr. Demir direk kullanldnda, ini iletkeni kullanlmakszn, direk gvdesi kullanlabilir. Paratoner, faraday kafesi ve koruma hatlarna ait tesisatlar ylda bir kez kontrol edilerek yakalama ularnn salaml ve paslanma olup olmad kontrol edilmelidir. Topraklama direnci llerek 10 ohm ( )un altnda olup olmad test edilmelidir. Eer 10 deerinden yksek ise, topraklama iyiletirilmelidir. ni iletkenlerinin balant noktalar kontrol edilerek gevek noktalar, yangna yol amamas iin sklmaldr. ekil 7.8de Franklin ubuu, paratoner ve bir stadyum aydnlatma direinde paratoner koruma uygulamas, ekil 7.9da ise bir yapnn faraday kafesi yardmyla yldrm dearjlarna kar korunmas, ekil 7.10da da elektrik enerji iletim hatlarnn, koruma iletkeni yardmyla yldrm dearjlarna kar korunmas, grlmektedir. ekil 7.9da ayrca Faraday kafesi uygulamasnda topraklama ynetmeliine uygun olan 3 kazkl topraklama sistemi gsterilmitir.

ekil 7.8: a) Franklin ubuu, b) Paratoner, c) Stadyum aydnlatma direinde paratoner korumas

181

ekil 7.9: Bir yapnn faraday kafesi yardmyla yldrm dearjlarna kar korunmas.

ekil 7.10: Elektrik enerji iletim hatlarnn, koruma iletkeni yardmyla yldrm dearjlarna kar korunmas.

KORUMA RLELER
Elektrik enerji sistemlerinde koruma, direkt ya da endirekt olarak sisteme mdahale eden koruma elemanlar ile gerekletirilir. Bu elemanlarn sigorta gibi basit yapda olanlar mevcut olduu gibi, alter vb. tarz yapda karmak olanlar da mevcuttur. Basit olanlar (zel ad dnda) koruma eleman olarak adlandrlrken, karmak yapda olanlar rle olarak adlandrlr ve koruma rleleri olarak anlr. Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde, oluan hatalarda devreye girerek, ebekeyi, alc ykleri ve canllar koruyan, koruma elemanlarndan daha kompozit yapdaki sistemlere koruma rleleri denir. Koruma rleleri: Benzer hatalarda ayn tepkiyi verecek ekilde gvenilir olmaldr, Hatay alglama ve karar vermede mmkn olduunca hzl olmaldr, Seici olarak, kendi sadece kendi sorumluluundaki hatalarda devreye girmelidir, Ama ve kapama ilemleri srasnda, yangna sebep olabilecek ark oluturmamaldr.

Koruma rlelerinin gvenilirlii, farkl marka ve tipte olsa bile ayn zellikteki koruma rlelerinin ayn hata karsnda, ayn zaman dilimi sonunda ayn tepkiyi vermesi olarak tanmlanabilir. ki rle arasndaki hata alglama farkll % 5in zerinde olmamaldr. Hatay alglama ve karar verme sreci bir rle iin ne kadar hzl gerekleirse, hatann ebekeye, alc yke ya da canllara zarar verme riski o
182

derece azalacaktr. Bu sebeple, zellikle ebekenin aboneye balant salayan son noktalarndaki rle snr deerleri dk tutularak, hata parametrelerinin rle tarafndan abuk alglanmas salanmaldr. Rle koordinasyonu, seicilie uygun dorultuda planl olarak yaplmaldr. Aboneye balanan son noktalardan, ebeke g datm merkezlerine doru rle deerleri kademeli olarak arttrlmaldr. Seici ekilde yaplm bir koruma sistemi, hatann meydana geldii ebeke ksmn devreden karmal, ebekenin dier ksmlar devrede kalarak iletme artlar devam etmelidir. Bylece hata olutuunda, sadece hatann olutuu nokta ve sonrasnn enerjisiz braklmas hedeflenmeli, bu nokta ile ebeke g datm merkezi arasndaki aboneler ve baka paralel hatlardan beslenen aboneler enerjisiz braklmamaldr. Rlelerin ama kapama tertibat; termik veya manyetik etkilerle, zaman mekanizmas ise, motorlu, termik veya elektronik (analog veya dijital) olarak gerekleir. Rleler veya aclar faaliyet zaman bakmndan iki trde alrlar. Bunlar ani aan ve gecikmeli aan rlelerdir. Ani aan rle, ksa devre gibi arzalarda hemen kesme kumandas verir. Ani ama zellii olarak manyetik ama zellii rnek olarak verilebilir. Gecikmeli aan rleler ise, akmn normal deerini bir miktar amas halinde ayarl zaman kadar bekler. Eer bu zaman dilimi ierisinde akm normal deerine derse, ama yaptrmaz. Eer hata akm devam ederse ama kumandas verir. Gecikmeli ama zelii olarak elektronik ya da termik ama zelii kullanlr.

ekil 7.11: Bir enerji datm bara sisteminde, rle koordinasyonu.

Rlelerin yaltkan ksmlar, muhafazalar ve balant kablolarnn yanmaz ve halojen free (dumansz) malzemeden yaplmas, yangn riskini azaltt gibi, baka sebeplerle oluan bir yangn durumunda zehirlenme riskine kar bir nlem oluturacaktr. ekil 7.11de verilen tek hat emas bir enerji datm bara sisteminde rle koordinasyonunu gstermektedir. ekilde rle olan ksmlar R ile gsterilmitir. Grld gibi, gerek trafo, gerekse genereatre yakn rle akmlar byk deerde iken, u noktalardaki rle akmlar dmektedir.

Primer ve Sekonder Koruma

Koruma rleleri korunan elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerine, ya dorudan doruya (primer rle) veya endirekt olarak bir akm trafosu, gerilim trafosu v.b. ekipman yardmyla (sekonder rle) balanrlar. Koruma elemanlar, elektrik enerjisi iletim ve datmnda primer olarak grev yaparken, koruma rleleri primer ya da sekonder olarak grev yapabilir. Alak gerilimli ve dk akml elektrik enerjisi sistemlerinde primer rle kullanlabilirken, yksek gerilimli ve byk gl devrelerde elektrik enerjisi sistemlerinde sekonder rle kullanlmas zorunludur. Bu zorunluluk, arza veya arzaszlk durumlarnda koruma sistemi zerinden ama ya da kapama ilemi gerekletirilirken ark, elektriksel dearjlar,
183

arplma gibi daha byk saylabilecek elektriksel hatalarn nlenmesinden kaynakland gibi, ama kapama elemanlarnn devasa byklkte olmasndan da kaynaklanmaktadr.

ekil 7.12: Primer koruma a) Sigorta b) Termik manyetik alter.

ekil 7.13: Sekonder koruma

Primer koruma sisteminde, hata akm ya da gerilimi direkt olarak koruma elemann etkiler ve elektrik enerji sisteminde ayn eleman zerinde ama gerekletirir. (rnek: Eriyen telli sigorta, termik manyetik alter, vb.) Sekonder korum sisteminde ise korunan sistemden alnan veri deerlendirilerek ac devre elemanna ama bilgisi gnderilir. (Kontaktrlerin, otomatik ana alterlerin, disjonktrler veya dier adyla kesicilerin amas gibi.) ekil 7.12de sigorta ve termik manyetik alterin yer ald primer koruma, ekil 7.13de ise sekonder korumaya ait bir prensip ema grlmektedir.

Primer koruma sistemlerini enerji verimlilii asndan tartnz.

Rlelerin Enerji Beslemeleri

Rlelerin alma mekanizmalar 220 V deerindeki AC gerilimle beslenebilecei gibi, ebekeye bamlln ortadan kaldrlmas amacyla doru akmla da beslenebilir. Bylece (Bu durumda 24-110220 V gibi deerlerde batarya(akmlatr) kullanlr.) Gvenliin de esas alnd durumlarda dk gerilim tercih edilir. ekil 7.14de batarya destekli bir elektrik enerjisi koruma sistemi tek hat emas verilmitir.
184

ekil 7.14: Batarya destekli bir elektrik enerjisi koruma sistemi

Rleler, yaptklar greve ve koruduklar cihazlara gre de snflandrlabilir. Koruduklar cihaza gre; Alternatr koruma rleleri, Bara korumu rleleri, Trafo koruma rleleri, ebeke koruma rleleri vb.

gibi snflandrlabilirler. Yaptklar greve gre ise; Ar akm rlesi, Hatal gerilim rlesi, Ksa devre rlesi, Stator-gvde koruma rlesi, Toprak ksa devre rlesi, Faz ksa devre rlesi, G rlesi vb. akm zaman rleleri,

biiminde gruplandrlabilirler. Rleler alma prensiplerine gre de ar diferansiyel rle, mesafe rlesi, empedans rlesi vb. gibi snflandrlabilir.
185

Diferansiyel Koruma Sistemleri

Koruma sistemleri iin ele alnacak prensip ema ekil 7.15de grlmektedir. deal olan arzasz durumda korunmas stlenilen bir ortama giren ve kan akmlarn diferansiyel karlklarnn eit olduu kabul edilmektedir. Bu ortama giren ve kan akmlarn, birbirleri ile ayn k karakteristiine sahip olmalar G1 ve G2 dntrclerinde salanmaktadr. Akm transformatrlerinin primerlerinden hat akmlar gemektedir. Arzaszlk durumu olan ideal durumda, bu akm transformatrlerinin primer akmlar farkl olsa bile, G1 ve G2 dntrclerinde ile oluturulan sekonder alma artlar dengelenmi durumdadr. Diferansiyel rle, bu akm transformatrlerinin aralarndaki balantya nt olarak balanmtr. deal olarak kabul edilen arzaszlk durumunda veya dengeli alma artlar iin rle almamaktadr. deal durumdan farkl olan her durum iin rle ularnda bir gerilim mevcut olacak ve bu gerilime bal olarak rle zerinden bir akm geecektir. Bu akm geiinin asl sebebi, AC akmlarnn karlklar arasndaki dengesizliktir. Bu dengesizliin sebeplerinden biri korunan sistemde herhangi bir yerde meydana gelen faz-toprak ksa devresi olabilir. Ntr hatt diferansiyel korumada etkin iken, koruma hatt etkin olmayp kullanlmaz.

ekil 7.15: Diferansiyel koruma prensip emas.

Diferansiyel koruma sistemleri alternatr korumasnda, transformatr korumasnda ve hat korumasnda uygun deiiklikler ve ayarlamalar yaplarak kullanlabilir. rnein, ekil 7.15te grlen diferansiyel koruma sistemi ile korunan ortamn sa taraf k blgesinde toprak arzas bulunduunu kabul edelim. Bu arza durumunda sa taraf akmlar azalacandan diferansiyel denge durumu ortadan kalkacak, sol taraf akmlar ise rleyi tetikleyecektir. Yani bu durumda sa taraf pasif iken sol taraf aktif olacaktr. Ksaca, diferansiyel koruma sistemleri, normal durumda akm gemeyen rle devresinde arza sonucu meydana gelen yksek akmlar sebebiyle farkllk domas ve akm gemesi prensibine dayanr. Diferansiyel rleler, 1000 V un altndaki gerilimlere 1 ve 3 fazl olarak kaak akm rlesi olarak, 1000 V un stnde ise, genaratrler, trafolar ve ksa mesafeli hat paralarnn korumasnda kullanlrlar.

ki faz arasndaki bir ksa devre akm diferansiyel dengesizlik midir?

186

ekil 7.16: Diferansiyel koruma ile bir transformatrn korunmas .

Diferansiyel koruma sistemleri her eit ebekede kullanlabilmekle beraber, hattn uzunluu boyunca yardmc iletkenlere ihtiya gsterdiklerinden ksa hatlarda tercih edilirler. Diferansiyel koruma sistemlerinde ama ok hassas yaplabildiinden, devrelerinde bulunan akm trafolarndaki herhangi bir hata lzumsuz ama yaptrabilir. Bu bakmdan gelitirilmi bir ok eitleri vardr. Diferansiyel rleler de, dier rleler gibi yn tertibatyla tehiz edilerek sadece bir ynl ama yaptrabilirler. ekil 7.16de diferansiyel koruma sistemi ile korunan bir g transformatr grlmektedir.

Bucholz Rlesi
Bucholz rlesi, arza durumunda, transformatr soutma yanda biriken gaz ile alr. nemli arzalarda 100 ms kadar hzda tepki verebilir. Arza ok nemli deilse, biriken gaz miktar az olacandan st amandray kapatacak ve sadece alarm devreye girecektir. Gaz miktar fazla olduunda ise, her iki amandra da kapanacandan hem alarm, hem de kesici devreye girecektir. ekil 7.17yi inceleyiniz. Bucholz rlesinde biriken gazn rengi ise oluan arzann nedeni asndan nem tar. Gazn renginin siyah veya gri renkli olmas durumunda ya veya plastik aksamn yandn, beyaz olmas durumunda kat izolasyonun yandn, sar renkli olmas durumunda ahap ksmlarn yandn, renksiz olmas durumunda ise yan eksik, havann fazla olduunu belirtir. Eer gaz yanc ise transformatrde i arza olduu kesindir.

ekil 7.17: Diferansiyel koruma ile bir transformatrn korunmas .

187

Mesafe Koruma Rlesi

Elektrik enerji iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen ksa devre hata akmlar, enterkonnekte sistemde birok blgeden beslenme nedeniyle ar yksek deerlere kma eilimindedir. Bu sebeple, ksa devre hatalarnda arzal blgenin en ksa srede sistemden karlmas gerekir. Bu yaplmaz ise, elektrik enerji sisteminde ok ksa zamanda, transformatr ve alternatr gibi elemanlarn arzalanmasna, hatta ve enterkonnekte sistemin tmnn enerjisiz kalmasna yol aabilir. Arzal hat parasnn belirlenerek en ksa srede, servis d braklmasna ynelik uygulanan koruma sistemine seici koruma (selektif koruma) ad verilir. Elektrik enerji iletim ve datm sistemlerinde bu seicilik, mesafe koruma rle sistemi ile salanmaktadr. Mesafe koruma rle sistemi tek bir yapdan olumayp, birok elemann uyumlu almasn gerektiren bir sistemdir. Mesafe koruma rleleri alma prensibi, hata verisinin alnd noktadaki akm ve gerilim deerlerinin karlatrlmas esasna dayanr. Bu karlatrmada, gerilim deerinin akm deerine oran yani empedans esas alnr. Bu sebeple bu rlelere empedans rleleri de denir. Ksa devre arzasnda gerilim deeri azalrken, akm deeri artacaktr. Yani, ksa devre empedans, normal iletme koullarndaki yk empedansdan daha kk olacaktr. Mesafe rlesinin lt empedans deeri, hata noktas ile rle arasndaki mesafeye baldr.

ekil 7.18: a) Mesafe koruma rlesinin tesisi b) Ama sre diyagram c)Ynl tip mesafe rlesi

Mesafe koruma rlesine yakn noktalarda meydana gelen bir arza durumunda, lt empedans, rlenin ayarland deerin altnda olacandan balatma zincirini altrr. Balatma zincirinin almas ile rlenin almas arasndaki aamada; arza akmnn ynne ve uzaklna gre ama kumandasnn oluturulup oluturulmayaca, ama kumandas oluturulacaksa hangi sre sonunda oluturulacana, mesafe rle sistemince yaplan lmeler sonucu karar verilir. Bu ekilden de anlalaca gibi, mesafe koruma rlesi, en abuk amay kendisine en yakn olan 1. blgede yapmaktadr. Bylece, mesafe koruma rlesi yardmyla, amada seicilik saland gibi, hata dier rlelerle giderilemediinde amann sonradan yine salanmas, koruma sisteminin gvenilirliini arttrmaktadr. ekil 7.18 ada mesafe koruma rlesinin 1. blgede tesisi, ekil 7.18bde ama sre diyagram, ekil 7.18cde ise ynl tip mesafe rlesi grlmektedir. Mesafe koruma rlelerinin ynl tiplerinde, rleye gelen hata bilgisinin, geldii yn dikkate alnarak, elektronik veya manyetik olarak ama bilgisi retilir ya da retilmez. Bu sayede, mesafe rlelerinin ama bilgisini, hatann geldii yne gre dikkate alp almamalar salanr. Bu zellik, zellikle ring veya ift taraftan beslenen ebekelerde, zellikle hatann olduu tarafn enerjisiz kalmasn salayarak tm sistemin enerjisiz kalmasn nler. rnein X noktasnn sanda meydana gelen bir arza iin, Rbc ve Rcb rleleri ama yaparak, X noktasnn solunda kalan blgenin enerjisiz kalmas engellenir.
188

TOPRAKLAMA
Elektrik enerji sistemlerinde, toprak potansiyelini topraklama iletkeni vastasyla sisteme entegre etme ilemine topraklama denir. Topraklama: Koruma topraklamas. letme topraklamas Yldrm topraklamas

olarak 3 ana grupta incelenebilir. Topraklama trlerinin dk diren deerine sahip olmalar gerekir. Bu sebeple topraklama diren deerlerinin, topraklama megeri ile llerek kontrol edilmesi gerekir. ekil 7.19da topraklama megeri balants grlmektedir. Bu balantda balant ular olarak, S sar, K krmz, Yise yeil rengi temsil etmektedir.

ekil 7.19: Topraklama megeri balants.

Koruma ve iletme topraklama direncini 1 ohm( )un altnda tutmak ideal olmakla beraber ou kez 2 alt deerler uygun kabul edilmektedir. Yldrm topraklamasnda ise, uygun kabul edilme snr 10 deerine ulaabilmektedir. Topraklamann dk diren deerli olarak iyi bir ekilde yaplabilmesi iin uygun toprak artlarnn mevcut olmas gerekir. Kumlu, kayalk ve dalk blgelerde uygun toprak bulma sorunu mevcut olduundan, topraklama iin uygun blge, istenilen noktadan uzak olabilmekte ve topraklama iletkeni uzun olmak zorunda kalmaktadr. Topraklama iletkenlerinin direnci, toplam topraklama direnci ierisinde nemli bir diren deeri oluturmaz. Toprak iinde gml bulunan topraklama elektrotlarndan, topraa gei direnci asl topraklama direncini oluturur. Topraa gei direncini az olmas amacyla, topraklama elektrodlar, iletkenlii uygun toprak ierisine (tercihen biraz nemli olmas uygundur) toprakla temas yzeyini fazla tutacak ekilde derine gmlr. Yerkreye ait toprak iletim direnci yaklak 0 (sfr) kabul edildiinden, dnyann kendisi bir iletken grevi grr ve elektrik devrelerinin bir paras gibi grev yapar. ekil 7.20de l topraklama kazk balants grlmektedir. Bu ubuklar, minimum 1,5 m uzunluunda ve 1,5 cm apnda bakr ya da pirin malzemeden olmaldr. Topraklama ubuunun en st ucu toprak yzeyinden minimum yarm metre aada olmaldr.

189

ekil 7.20: l topraklama kazk balants.

Topraklama direnci topraklama elektrotlar blgesine tuz, asit v.b. kimyasallar kartrlarak 0 (sfr) ohm deerine ok ok yaklatrlabilir. Fakat, birka yl bulan bir zaman dilimi ierisinde, bu kimyasallar elektrotlar tahrip ederek, topraklama direncinin byk deerlere kmasna yol aabilirler.

Koruma Topraklamas
Normalde gerilim altnda bulunmayan iletken yapdaki ksmlarn, gerilim temasna kar korunmas amacyla topraklama iletkeni ile topraa balanmasna koruma topraklamas denir. Koruma topraklamas ile canllarn ve hassas cihazlarn elektrik akmnn tahrip edici etkisinden korunmas temel amatr. Koruma topraklamasna ait hatlara kesinlikle sigorta konulmayp, bu hatlar diferansiyel veya kaak akm rlesi ierisinden geirilmemelidir.

letme Topraklamas
Elektrik tesislerinde akm tayan bir noktann topraklanmasna iletme topraklamas denir. fazl sistemlerde yldz noktasnn orta ucundan yaplr. letme topraklamasndaki amalar, Faz-faz gerilimi dnda, zellikle konutlar iin gerekli faz-ntr geriliminin elde edilmesi, 3. harmonik bata olmak zere, harmonik etkilerinin azaltlmas

olarak sralanabilir. letme topraklamasndan elde edilen ntr ucu diferansiyel veya kaak akm rlesi ierisinden geirilmelidir. letme topraklamas yaplmadnda mevcut olmayan faz ile toprak aras gerilim fark iletme topraklamas yapldnda oluur. ekil 7.21de iletme ve koruma topraklamalar birlikte grlmektedir.

ekil 7.21: letme ve koruma topraklamalar.

190

Sfrlama
Sfrlama, koruma hattnn mevcut olmad bir elektrik enerji sisteminde, ntr hattnn koruma hatt olarak da kullanlmasdr. Riskli bir koruma yntemi olup, zorunlu olmadka kullanlmas nerilmez. letme k noktasnda, tekrar topraklanmas, gvenilirliini arttrmakla beraber, ekstra maliyet oluturur.

Gnmzde, sfrlama ile birlikte kaak akm rlesi kullanmnn mmkn olmamas, sfrlamay tamamen gndem d brakmtr.

Yldrm Topraklamas
Yldrm topraklamas, prensipte koruma topraklamasna benzemekle birlikte bir takm farkllklar arz eder. Paratoner, Faraday kafesi ya da koruma hatlarna uygulanan yldrm topraklamasnda esas alnacak topraklama direnci 10 ve alt olmaldr. Ayrca kullanlan ini iletkenleri ar snmaya dayankl malzemeden seilmelidir.

Gemiye yldrm derse ne olur?

191

zet
Elektrik enerji sistemlerinde ounluu insan kaynakl, bir ksm da doa kaynakl olmak zere birok hata meydana gelebilir. Bu hatalar nemli mal ve can kayplarna yol aabilirler. Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen hatalarn, gerek elektrik enerjisi iletim ve datm sisteminden enerji alan alclara, gerekse evre birim ve canllara zarar verme aamasna gelmeden nlenmesi gerekir. Hata oluan blgelerin, sistemden ayrlarak, sistemin kalannn hatadan etkilendirilmemesi gerekir. Sistemin gvenilir bir ekilde alma devamll salanarak, elektriksel hatalara kar, can ve mal gvenliinin salanmas gerekir. Elektriksel enerji sistemlerinin, kendisinden ya da d sebeplerden kaynaklanan hatalara kar korunmalar gerekir. Bu amala koruma elemanlar ya da koruma sistemleri kullanlr. Elektrik enerjisi koruma sistemleri, temel yap olarak primer ve sekonder koruma sistemleri olarak iki balkta incelenir. Primer koruma sistemlerinde, korunan akm ya da gerilim direk olarak koruma elemanndan geerken, sekonder koruma sistemlerinde, akm ya da gerilimden en az biri koruma sistemine endirekt olarak tesir eder. Arza durumu, arzaszla dntnde, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemi mmkn olduunca ksa srede ve az emek ile tekrar iler hale getirilebilmelidir. Elektrik enerji sistemlerinde koruma, direkt ya da endirekt olarak sisteme mdahale eden koruma elemanlar ile gerekletirilir. Bu elemanlarn sigorta gibi basit yapda olanlar mevcut olduu gibi, alter vb. tarz yapda karmak olanlar da mevcuttur. Basit olanlar (zel ad dnda) koruma eleman olarak adlandrlrken, karmak yapda olanlar rle olarak adlandrlr. Sigortalar elektrik devrelerinde, elektrik akmnn fiziksel etkilerine kar kastl olarak zayflatlm, ama eleman olarak tanmlanabilir. Bunlar kullanldklar devrede, ncelikle ebekeyi korumay amalar. Ykn ar akmlara kar korunmas, ya da arplmalarda sigortalarn grev yapmas beklenmemelidir. Sigortalar bu gibi durumlarda, ancak dier ama elemanlar ama yapmadnda, akm ama deerine ularsa ebekeyi koruma adna sonradan devreye girerler. Kukonmazlar, kularn ya da braktklar atklarn sebep olabilecei fazlar aras ve faztoprak aras yksek gerilim dearjlarn nlemek iin kullanlr. Ark boynuzlar ise ar gerilimlerde oluabilecek atlamalar kendi zerinden gerekletirerek, dier elektrik enerjisi sistemlerinin zarar grmesini engeller. Parafudurlar, yksek gerilim hat arzalar, yldrm dmeleri, kesici amas gibi manevralar srasnda meydana gelen ar gerilimlerde ya da uzak noktalardaki ar gerilimler sonucu enerji iletim ve datm sistemlerinde meydana gelen yryen dalgalarda sistemi korurlar. Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde, oluan hatalarda devreye girerek, ebekeyi, alc ykleri ve canllar koruyan, koruma elemanlarndan daha kompozit yapdaki sistemlere koruma rleleri denir. Koruma rleleri korunan elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerine, ya dorudan doruya (primer rle) veya endirekt olarak bir akm trafosu, gerilim trafosu vb. ekipman yardmyla (sekonder rle) balanrlar. Rlelerin enerji beslemeleri, gerektiinde sistem hatalarndan etkilenmemeleri iin DC ya da batarya destekli DC gerilim ile yaplmaldr. Elektrik enerji sistemlerinde hatalara kar yaplan koruma mmkn olduunca seici olmaldr. Hata sonucu enerjisiz braklacak blgenin mmkn olduunca snrlandrlmas amacyla, koruma akm deerleri kaynaktan yke doru kademeli olarak azaltlr. Bu amala, ayrca ynl korumann da etkin olduu mesafe rleleri kullanlr. Diferansiyel rleler, elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde koruma hassasiyetini salama adna nemli rol stlenirler. Elektrik enerji sistemlerinde, toprak potansiyelini topraklama iletkeni vastasyla sisteme entegre etme ilemine topraklama denir. Sfrlama, ntr hattnn koruma hatt olarak da kullanlmasdr. letme topraklamas, koruma topraklamas ve yldrm korumas topraklamas gerektii gibi yaplmal, sfrlama tercih edilmemelidir.

192

Kendimizi Snayalm
1. Elektrik enerji sistemlerinde oluan hatalar sistemde ar zorlanmalara, yangna ve canllarda hayati zararlara yol aabilirler. Aadakilerin hangisi insan kaynakl genel hata sebepleri ierisinde gsterilemez? a. Fazlarn dengesiz kullanm b. Bakmlarn ihmal edilmesi c. Doa olaylar d. Ar kullanm, yanl hat manevralar e. Sabotajlar 2. Elektrik enerji iletim ve datm sisteminde oluan hatalarla ilgili aadakilerden hangisi dorudur? a. Hata oluumu %100 engellenmelidir. b. Hata durumunda braklmaldr. tm sistem enerjisiz 4. Sigortalar: yanltr? iin aadakilerden hangisi

a. Sigortalar, sekonder koruma eleman olarak grev yaparlar. b. Ergime telli ve otomatik sigortalar olarak ikiye ayrlrlar. c. Sigortalar, abuk ama yapan ve gecikmeli ama yapan sigortalar olarak snflandrlrlar. d. Eriyen telli sigortalarda kuartz kumunun termodinamik katsays gecikmeyi belirler. e. Otomatik sigortalarda ama sisteminin elektromekanik yaps gecikmeyi belirler. 5. Elektrik enerjisi sistemlerinde oluabilecek a r gerilimlerde atlama riskine kar oluturulmu, basit atlama noktalar aadakilerden hangisidir? a. Sigortalar. b. Ark boynuzlar. c. Parafudurlar.

c. Hata mmkn olduunca geni bir alana yaylmaldr. d. Hata en ksa zamanda alglanmaldr. e. Koruma sistemi, hata sistemde olumaz devreye girmelidir. 3. oluur

d. Ayrclar. e. Kukonmazlar. 6. Aadakilerden hangisi yldrm koruma sisteminde asla kullanlamaz? a. Sigorta b. Paratoner c. Faraday kafesi d. Koruma hatlar e. Ark boynuzu 7. Koruma rleleri ile ilgili yaplan aadaki tanmlardan hangisi yanltr? a. ebekeyi, alc ykleri ve canllar, koruma elemanlarndan daha hassas olarak korur. b. Benzer hatalarda ayn tepkiyi verecek ekilde gvenilir olmaldr. c. Hatay alglama ve karar vermede mmkn olduunca hzl olmaldr. d. Seici zelliiyle kendi sorumluluu dndaki hatalarda da devreye girmelidir e. Ama ve kapama ilemleri srasnda, yangna sebep olabilecek ark oluturmamaldr.
193

Yukardaki grafikte, 10 A lik bir otomatik sigortaya ait ama grafii grlmektedir. Buna gre hangisi yanltr? a. Sigortann etiket (anma) akm 10 A dir. b. Sigorta B tipidir. c. 40 Ade manyetik ama zellii devreye girmitir. d. 10 Ain altnda ama geeklemez. e. 40 Ain altndaki amalar termik zellikle ilgilidir.

8. Rle koordinasyonunda hangisi uygun deildir?

aadakilerden

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise Elektrik Enerjisi letim ve Datm Sistemlerinde Meydana Gelen Hatalar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. d Yantnz yanl ise Elektrik Enerjisi letim ve Datm Sistemlerinde Meydana Gelen Hatalar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. b Yantnz yanl ise Sigortalar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. a Yantnz yanl ise Elektrik Enerji Sistemlerinde Kullanlan Koruma Elemanlar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. b Yantnz yanl ise Ark Boynuzu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. a Yantnz yanl ise Gerilimlerinden Korunma yeniden gzden geiriniz. Yldrm Ar balkl konuyu

a. Seicilie uygun dorultuda planl olarak yaplmaldr. b. Aboneye balanan son noktalardan, ebeke g datm merkezlerine doru rle deerleri kademeli olarak azaltlmaldr. c. Seici ekilde yaplm bir koruma sistemi, hatann meydana geldii ebeke ksmn devreden karmaldr. d. ebekenin dier ksmlar devrede kalarak iletme artlar devam etmelidir. e. ift tarafl beslemelerde, kullanlmaldr. 9. Aadakilerden hangisi sistemine ait bir zelliktir? ynl rle

primer

koruma

a. Hata akm, direkt olarak koruma rlesini etkilemez. b. Ac devre elemanna ama bilgisi gnderilir. c. Ama, hata alglayc gereklemez. eleman zerinde kendisi

7. d Yantnz yanl ise Koruma Rleleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. b Yantnz yanl ise Koruma Rleleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. d Yantnz yanl ise Mesafe Koruma Rlesi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. c Yantnz yanl ise letme Topraklamas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

d. Ama bilgisi, ac elemann tarafndan retilir ve kullanlr.

e. Koruma rlesi, hatay endirekt olarak alglar. 10. letme topraklamasnda topraklanan nedir? a. Yke ait gerilim altnda bulunmayan metal ksmlar. b. letmeye ait gerilim altnda bulunmayan metal ksmlar. c. letmeye ait transformatr ya da alternatrn k sargnn yldz noktas. d. letmeye ait transformatr ya da alternatrn k sargnn faz ularndan birisi. e. letmeye ait transformatr ya da alternatrn gvdesi.

194

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Yldrm, deprem gibi doa olaylar ve hayvan hareketleri elektrik enerji sistemlerinde isan kaynakl olmayan hatalardr.

Yararlanlan Kaynaklar
Margil, S. Ramrez, M.S., Nuevo L. (2005). Proteccn De Sstemas Elctrcos De Potenca. San Ncolas De Los Garza: Unversdad Autnoma De Nuevo Len Publics. Catalog (2008). Scaricatori Di Sovratension Italy, ABB Publics. erifolu N. Soysal O. (2006). Elektrik Enerji Sistemleri Arza Durumlar, Cilt 2, Papatya Yaynclk Eitim, stanbul.

Sra Sizde 2
Sigorta ierisinde yer alan akmn gemesiyle termik s birikimi salayan elemanlar ile salanmaktadr.

Sra Sizde 3
Parafudurlarn ark boynuzlarndan fark, ok daha hzl ve kararl olarak hatalar nlemeleridir.

Sra Sizde 4
Primer koruma sistemleri, sekonder koruma sistemlerine gre daha fazla enerji tkettiklerinden, enerji verimlilii asndan uygun deildirler.

Sra Sizde 5
ki faz arasndaki ksa devre akm, faz arasnda bir dengesizlik olutursa da, diferansiyel rle bunu bir kaak olarak alglamaz. Sigorta ama yapar.

Sra Sizde 6
Gemi ve deniz suyu iyi bir iletken olduu iin geminin zerine yldrm dtnde saniyenin binde biri hzla geer gider. Bu nedenle hi kimseye bir zarar gelmez. ou geminin pruva direinde telsiz anteni gibi bir paratoner bulunur. Bu sayede anteni olan cihazlardan deil de, direk ba taraftan ak salanr.

195

Szlk

A
Ama sresi: Kesicinin kapal olduu anla ark kontaklarnn tamamen almasna kadar geen sreyi ifade eder. Aktif devre elemanlar: alabilmeleri ve beklenen zelliklerini yerine getirebilmeleri iin enerjiye ihtiya duyan devre elemanlardr. Alpek kablo: Havai hatlarda kullanlan ask telli, demet biimli, plastik yaltkanl alminyum iletkenli kablo. Alternatif akm: Yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deien akmdr. Alvinal kablo: Alminyum iletkenli yer alt kablosu. Ana hat: Ak ebekedeki datm transformatrne yakn olan hatlardr.

D
Datm ebekesi: Elektrik enerjisinin tketim blgelerinde datmn salayan ebekelerdir. Dalga biimi: Zaman, konum, derece, radyan gibi baz deikenlerin fonksiyonu olarak izilen herhangi bir niceliin izledii yoldur. Demet letken: Enerji iletim hatlarnda, bir fazda bir iletken yerine ikili ya da l biimde oklu iletken kullanlarak oluturulan iletkenler. Direk akl (menzil): ki komu direk arasndaki yatay uzaklk. Direk: Hava hatlarnda, iletkenleri yerden (topraktan) belirli bir ykseklikte ve birbirinden belirli bir aklkta tutan ebeke eleman. Doru akm: Yn ve iddeti zamanla periyodik olarak deimeyen akmdr. Dn: Dalga biiminin bir periyotluk zamana kar gelen blmdr. Durdurucu direk: Hava hattndaki iletkenleri hem tayan hem de durdurucu ba ile tespit eden dorusal gzerghta veya kede kullanlan direk.

Anlk deer: Herhangi bir anda bir dalga biiminin iddetidir. Anma frekans: ebekenin ounlukla 50 Hz 'dir. frekansdr ve

Ark boynuzu: elektrik enerjisi iletim ve datm orta ve yksek gerilim sistemlerinde oluabilecek ar gerilimlerde atlama riskine kar oluturulmu, zayflatlm atlama noktalardr. Ark: Hatlarda faz ile toprak iletkeni veya faz iletkenleri arasnda oluan dearj esnasnda aa kan kvlcma denir. Aygt: Belli bir ama iin kullanlmak zere bir veya birok paradan yaplm alet veya cihaza denir. Ayrc: Hatta akm kesildikten sonra yksz iken devreyi amaya yarayan elemanlardr. Ayrm (datm) direi: Bir veya daha ok hattn ayrld yerlerde kullanlan direk.

E
Elektrik sayac: retilen veya tketilen elektrik enerjisi miktarn len aletlerdir. Elektrik ebekesi: Santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketicilere ulatrlmas amacyla kullanlan btn elektrik tesisleridir. Elektrik tesisi: Elektrik enerjisini retmeye, iletmeye, datmaya ve tketmeye yarayan ve bir yerde birbirine balanan, elektrikli iletme gerelerinin tmne denir. Enerji nakil hatt: Elektrik enerjisinin retildii yer ile tketildii yer arasn birletiren ve elektrik enerjisini retildii yerden tketildii yere tamaya yarayan hatta denir. Enterkonnekte ebeke: Bir veya birden fazla elektrik retim birimleri ile elektriksel ykler arasnda balantnn kurulduu ebekedir. Enterkonnekte ebeke: retim santrallerin bir iletim tesisine, buradan da dier tesislere balanmas suretiyle oluturulan ebekedir.
197

B
Bara: Ayn frekansa ve gerilime sahip olan elektrik enerjisinin datld ve topland nitedir. Branman hatlar: Datm transformatrnden uzaklatka incelen hatlardr.

F
Frekans: Birim zamanda meydana gelen dnlerin saysdr. Fuko akmlar: Bu akm, ayn zamanda eddy akm olarak da bilinir. Transformatrn metal salarnn ierisinde oluan ve dairesel olarak dolaan akmlardr. zolatr: Hava hatlarnda iletkenleri direklere tespit eden, tayan, birbirinden ve topraktan yaltan; alt sahalar ve datm merkezlerinde baralar tespit eden ve yaltan eleman.

K
Kablo sabiteleri: Enerji iletim ve datm hatlarnda akm, gerilim, g ve g katsaylar gibi bylkler arasndaki ilikileri hesaplamaya yarayan diren, endktans ve kapasitans gibi deerler. Kablo: Elektrik enerjisini ileten, iki elektrik cihazn elektriksel bakmdan birbirine balayan, elektriksel olarak yaltlm bir veya daha fazla damardan meydana gelen elektrik iletim eleman. Kesici: Orta ve yksek gerilim ebekelerinde yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan elektrik aletleridir. Kesme sresi: Ama sresinin balangc ile ortamn iyonizasyon olmas srasnda geen sredir. Kompanzasyon: Datm ebekelerinde yklerin ebekeden talep ettikleri indktif reaktif gcn yk noktasnda veya yke yakn noktalarda reaktif g reten elektriksel elemanlar tarafndan karlanmas olayna denir. Konsol: Hava hattndaki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklkta tutmak iin kullanlan tek tarafl yap eleman. Kontaktr: Ar yklenme durumlar dhil, normal artlarda akm kapatma, tama ve kesme zelliine sahip uzaktan kumanda edilebilen anahtarlama elemanlarna denir. Korona olay: Nemli ve sisli havalarda enerji nakil hatlarndaki gerilim yava yava arttrlrsa gerilimin belirli bir deerinde havann iletim hattnn yzeyinde iyonize olduu grlr. Gerilim artrlmaya devam edilirse bu kez iletkenin evresinde mor renkli kl bir halka belirir. Bu olaya verilen isimdir.

G
Genlik veya tepe (pik) deeri: Bir dalga biiminin maksimum deeridir. G younluu: Alak gerilim ebekesinin bir metresine den yayl yke denir.

H
Hat sabiteleri: Enerji iletim ve datm hatlarnda akm, gerilim, g ve g katsaylar gibi byklklerin durumlarna gre deien hattn diren, indktans ve kapasitans gibi deerlerine denir.

Hava hatt: Kuvvetli akm iletimini salayan mesnet noktalar, direkler ve bunlarn temelleri, yer stnde ekilmi iletkenler, iletken donanmlar, izolatrler, izolatr balant elemanlar ve topraklamalardan oluan tesisin tmdr. Histerisiz olay: Transformatrn salarnn mknatslanmas olaydr. metal

letim natt: Santrallerde retilen elektrik enerjisinin tketim blgelerine ileten hatlar. letim ebekesi: Elektrik enerjisinin tketim blgelerine iletilmesini salayan ebekelerdir. letme topraklamas: Datm ebekesinde trafonun ntr noktasnn (yldz noktasnn) topraklanmasna denir. letme topraklamas: Elektrik tesislerinde akm tayan bir noktann topraklanmasna denir. zolasyon: ki ortam arasnda akm, ses ve s geiinin nlenmesi iin gelitirilen yntem ve tekniklerin tmne denir.

198

Koruma rlesi: Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde, oluan hatalarda devreye girerek, ebekeyi, alc ykleri ve canllar koruyan, koruma elemanlarndan daha kompozit yapdaki sistemlere denir. Koruma Topraklamas: Bir tesisteki madeni ksmlarn iletme topraklamasndan ayr olarak topraklanmas olayna denir. Koruma topraklamas: Normalde gerilim altnda bulunmayan iletken yapdaki ksmlarn, gerilim temasna kar korunmas amacyla topraklama iletkeni ile topraa balanmasna denir. Kukonmaz: Elektrik enerjisi iletim ve datm sistemlerinde, kular tarafndan, gerekletirilebilecek yaltm hatalarnn nne geme adna, ak havada bulunan iletken ksmlarn risk oluturan ksmlarna monte edilen koruma elemandr.

Puant: Elektrik enerjisi tketiminin en yksek olduu zaman araln belirtir. Bu zaman aralnda ki g tketimine puant g veya maksimum g denir.

R
Ring (halka) tipi ebeke: Bir noktadan kan iki enerji nakil hattnn bir baka noktada yeniden birlemesinden oluan ebekeye denir. Rzgr akl: Direin iki yanndaki aklklarn aritmetik ortalamas.

S
Sigorta: Doru akm veya alternatif akm devrelerinde kullanlan cihazlar koruyan ve bu cihazlara ait iletkenleri ar akm ve gerilimlerden koruyarak devreleri ve cihazlar ciddi arzadan koruyan elemandr. Some noktas: Enerji iletim hatt gzergh zerinde bulunan krk noktalara denir. Son (nihayet) direk: Hava hattn balangcnda ya da sonunda kullanlan direk.

M
Maksimum g transferi: Devreye seri olarak eklenen kondansatr gruplar, negatif bir reaktans salayarak enerji iletim hatlarnn uzunluk ve kesiti ile belirlenen hat empedansn drr. Bu sayede de daha fazla g iletimi transfer edilir. Bu ileme verilen isimdir.

alt sahas: Elektrik santrali ile enterkonnekte ebeke arasndaki balanty salayan yksek gerilim nitelerinin bir arada bulunduu tesistir. alter: Devrenin ar akm ve gerilim nedeniyle zarar grmesini engellemek ve devreyi normal olarak ap kapamak amacyla kullanlan elemandr. ebeke: Ayn anma gerilimli birbirine bal elektrik tesislerinin tamamna denir.

O
Oto transformatr: Primer sargsnn bir ksmnn ya da tamamnn sekonder sarg olarak da kullanld transformatre denir.

P
Parafudur: Yksek gerilim hatlarnda bir nedenle (hat arzalar, ani gerilim ykselmeleri, yldrm dmeleri vb.) oluabilecek yksek gerilimin enerji iletim hattna zarar vermesini engellemek amacyla kullanlan koruma elemanlardr. Periyodik dalga biimi: Belli bir zaman aralndan sonra kendisini srekli tekrarlayan bir dalga biimidir. Periyot: Bir dalga biiminin ardk tekrarlar arasndaki zaman araldr. Periyot genellikle harfi ile gsterilir. Periyot SI lm sisteminde saniye ( s ) ile llr.
199

T
Tayc direk: Hava hattndaki iletkenleri sadece tayan ve iletkenlerin tayc ba ile baland dorusal gzerghta veya kede kullanlan direk. Tepeden tepeye (pik-pik) deer: Pozitif ve negatif tepe deerlerinin iddetleri toplamdr

Topraklama: Elektrik enerji sistemlerinde, toprak potansiyelini topraklama iletkeni vastasyla sisteme entegre etme ilemine denir. Transformatr: Alternatif akmda, g sabit kalmak art ile elektrik enerjisinin gerilim ve akm deerlerini elektromanyetik indksiyon yolu ile ihtiyaca gre dntrmeye yarayan ve hareketli paras olmayan aygtlardr. Travers: Hava hattndaki iletkenleri, birbirlerinden ve direklerden belirli uzaklkta tutmak iin kullanlan ift tarafl yap eleman (tama paras).

Y
Y-kablolar: Maden ocaklar gibi mekanik ve kimyasal etkilerin fazlaca olduu ar iletme koullarna dayankl, yeraltna, beton kanala veya duvara sabit olarak denen g kablolar. Yaltkan: Kablo damarlarn ve kabloyu d etkilerden koruyan lastik, PVC, XLPE gibi elektrik iletmeyen malzeme. Yk tahmini: ebekenin belirlenmesine denir. yk miktarnn

200