Italyada Rönesans Kültürü

JACOB BURCKHARDT
TALYA'DA RNESANS KLTR
eviren Bekir Stk BAYKAL
DEVLET KTAPLARI
JACOB BURCKHARDT
TALYA'DA RNESANS KLTR I (Die KuItur der Renaissance in Itallen)
Bu eseri Prof. Bekir Stk BAYKAL dilimize evirmitir.
YATILI BLGE OKULU DNER SERMAYES EREFLKOHSAR 1974
kinci Bask zerine Birka Sz Asl dil ve slp bakmlarndan olduka ar olan, konu bakmndan da eitli bilim dallarna ait ok sayda soyut kavramlar kapsayan TALYA'DA RENASSANCE KLTR'nn ikinci basks hazrlanrken metinde esasl deiiklikler yaplmasna gerek bulunmamtr. Ancak kitap batan baa yeniden incelenerek ve asl ile de karlatrlarak yaplan ufak tefek deiiklikler, sadece ilk baskda gzden kam olan baz basm kusurlar ile eviride grlen birtakm aksaklklarn dzeltilmesi, atlanm yerlerin tamamlanmas ve slp bakmndan yer yer ifade yumuatmalar tesine gememektedir. Butlunla beraber, birinci eviriden beri geen yirmi y kadar bir zaman boyunca dilimizin geirmi olduu evrimin gz nnde tutulmas zorunlu grlmtr. Bylece, yeni kuaklarca artk anlatlamayacak ya da glkle anlalabilecek kadar eskimi bulunan Osmanlca sz ve deyimlerin yerine elden geldii kadar Trke karlklarnn konmasna dikkat olunmutur. Ancak, bu hususta da byk bir titizlikle davranlm, Trke karlklarn sadece dilimize yerlemi gibi grnenlerine yer verilmee allmtr. Ankara, 30 Mays 1973 Bekir Stk BAYKAL
NSZ Bat dnyasnn dn hayatnda Romantizm ile balayan; bir inancn geree uygun veya hayata faydal olup olmadna gre deil, fakat bunun estetik deerine gre hkm yrten dinsel bir akm, devrin tarih yazclnda da etkisini gstermekte gecikmemitir. Bylece, zellikle XIX uncu yzyln ikinci yarsnda, bedi duygular n plnda tutan tarih yazclarna, estetik tarihiler denilmektedir. Onlara gre tarih olaylarn, hatta dn akmlar ve kltr grntlerini deerlendirmenin balca ls, bunlarn bir insan zerinde braktklar izlenimlerdir. Byle olmakla beraber estetik tarih yazclar, Romantiklerden daha gereki bir gre sahiptirler ve, bunlarn tam tersine olarak, gzel olan bir eyin, bir inancn srf gzel olduu iin mutlaka doru olmas gerektii eklinde bir sonu karmaktan saknmaktadrlar; gzelliin, ok kez, temel eden fedakrlk yapmak bahasna elde edilebileceine inanmaktadrlar. Dolaysyle, gzel olan bir eyin, tarih ve siyasal nem bakmlarndan arka plnda kalabilecei karandadrlar. Bylece estetik akma bal tarih yazclar, tarih konulan karsnda daha serbest ve herhangi bir bilimsel iddialar olmakszn davranabilmekte, dier okullardan farkl olarak, gnn sorunlar ile gemiin olaylar arasnda birtakm ilikiler aramak veya zamanm siyasetini etkilemek gibi bir ihtiya duymamakta-
VIII
NSZ
drlar. Ksacas bunlar, srf zevk duyduklar iin tarihi konularla uramakta ve bu nedenle, greneksel anlamda tarihilii meslek edinenler tarafndan zerinde durulmam, nemsiz saylarak bir kenara atlm olan karmak problemleri ele almay ilgin bulmaktadrlar. Burada biz, byle tek yanl bir tarih grnn eletirisine girierek kuvvetli ve zaif taraflarn belirtmee alacak deiliz. Maksadmz, sadece, evirisini sunduumuz talya'da Renaissance Kltr adl eseri vcuda getiren Jacob Burckhardt'in, tannm Fransz tarihisi Ernest Renan ile birlikte, en bata gelen bir temsilcisi olduu estetik tarih yazcl akm hakknda ksa bir fikir vermekten ibarettir. Bunlara gre bir kltrn deeri hakkmda yargya varrken, balca, bu kltrn estetik deerini gz nnde bulundurmak gerekir. Bunun iin, sadece sanat alannda yaratlm olan eserler yeterli deildir; bir btn olarak devrin sanat damgasn tamas ve bu devri inceleyen kimsede airane duygular uyandrabilmesi esastr, ite talya'da Renaissance Kltr, tam anlamyla byle bir anlaytan domu bir eserdir. Aslen svire'li olan Jacob Burckhardt'in XIX uncu yzyl Alman dnrleri arasnda mstesna bir yeri vardr. nk o, Goethe'nin dn leminden ayrlarak, kendini iktisad ve siyas faaliyetlere adamak eKinde ksaca ifade edebileceimiz, zamann genel eilimine kaplmadan Alman hmanizmas geleneini srdrm ve bylece XVIII inci asrla gelecekteki gelimeler arasnda bir kpr vazifesini grmtr. Kendisi 1818 tarihinde Basel (Bale) ehrinde bir papazn olu olarak dnyaya gelmitir. Babasnn istei ile ayn kentin niversitesinde teoloji renimine balam, fakat ok gemeden bunu brakarak tarih ve fel-
NSZ
IX
efe derslerine ynelmitir. Asl bilimsel formasyonunu, beinci smestirden sonra yl sre ile okuduu Berlin niversitesinde kazanmtr. O tarihlerde Leopold von Ranke, Berlin niversitesinde btn dnyaca tannm seminerlerinde tarih biliminin son yllarda eritii ileri yntemleri ile alyor, modern tarih anlayn neredeyse btn dnyaya retiyordu. Gen Burckhardt, Ranke'nin, Boeck'n ve Jacob Grimm'in derslerine devam etti. Kendi eilimlerine en yakn bulduu hocas, sanatkr taraf ar basan Franz Kugler oluyordu. Bu arada bir smestrini geirmek zere Bonn niversitesine gittii zaman burada nl bir Sanat Tarihi Doenti olan Gottfried Kinkel ile dost oldu ve bunun evresinde kmelenmi bulunan sanatkr ruhlu insanlarn neeli topluluuna katld. Berlin'e dndkten sonra da bu toplulukla ilikilerini kesmiyerek arkadalarnn iir yarlarna fiilen katlmaktan geri kalmad. Burckhardt aslnda sosyete hayatndan holanmazd. Bu itibarla salonlardan uzak kalm, sadece tiyatroya sk sk gitmitir. Almanya'da geen renci hayat, Burckhardt'a, daha nce kmsedii Alman kltrne derin bir sayg duymay retmi ve onda, kendisinin de dorudan ayn kltrn bir ocuu olduu bilincini gelitirmitir. Almanya'da hazrlad bir tez ile Basel'e dnerek 1849 Maysnda henz yirmibe yanda olduu halde doktorasn verdikten sonra Burckhardt'i, Ranke'nin alkan bir rencisi olarak Paris'te grmekteyiz. Burada gnn bir iki saatim Louvre Mzesinde, akamlarn tiyatrolarda, fakat esas alma vaktini Bibliotheque Royale'da geirmekte, Kar-Reform devrinde svire tarihi ile ilgili malzeme toplamaktadr. Burckhardt bu almalar sonucunda nemli bir eser verememitir. nk onun yaratc yetenei bu alanda deildir. Daha 1843 te yazd bir mektupta asl yeteneinin kltr tarihi alannda olduunu aka ifade etmektedir: Epik
NSZ
alanda g muvaffak oluyorum. Figrlerim sadece ikinci derecede bir ssten ibaret kalyor. Tarih aratrmalarm da ayn durumdadr. Benim iin asi olan, problemlerin arka yzdr ve bunu da kltr tarihinde bulmak mmkndr, ite bu nedenle btn gcm, esas itibariyle kltr tarihine vereceim. Paris'teki almalarnn rn olarak ortaya koyduu Andreas von Krain adl kk bir kitapla Burckhardt'm birinci faaliyet dnemi kapanm oluyordu. 1844 te Basel'e dnp habilitasyonunu yaptktan sonra Burckhardt niversitede haftada iki saatlik tarih ve yine iki saatlik Sanat Tarihi derslerine ek olarak her dinleyiciye ak olmak zere ayrca serbest konferanslar da vermee balamtr. Bu faaliyeti ile dikkati ekerek svire hkmeti tarafndan kendisine Profesrlk unvan tevcih edilmitir. Ancak, kadrosuz bir Profesr sfatyla kazand para geimine kfi gelmiyordu. Bu nedenle ertesi yl hocas Franz Kugler'in daveti zerine Berlin'e gitti ve burada ayn hocas tarafndan kendisine emanet olunan Sanat Tarihi ve Resim Tarihi adl eserlerinin yeni birer basmn hazrlamakla megul oldu. Fakat btn bunlar onu tatmin etmiyordu. Burckhardt'in doduu ehri ok sevdii ve ancak orada huzur iinde yaayabildii anlalyor. Nitekim, Franz Kugler'in dostluundan ve nfuzundan faydalanarak Berlin'de iyi bir mevki elde etmesi kolaylkla mmkn iken 1848 de kendisine teklif olunan mtevazi bir lise hocaln derhal kabul ederek Basel'e dnm ve ayn zamanda kadrosuz bir Profesr sfatyla niversitede de yine dersler vermeye balamtr. Buradan talya'ya gitmek ve bu memleketteki sanat eserlerini doya doya grp incelemek ok daha kolay olmaktadr. Bu arada Burckhardt bir de sevdaya tutulmu, fakat sonunda herhangi bir balantya girmeksizin iin
NSZ
XI
iinden syrlmtr. Bundan byle btn varl ile kendini tarih ve sanat aratrmalarna vererek tarihin ve sanatn byk simalarnda ve bunlarn yarattklar eserlerde tesellisini aramtr. Tarihin zenginliini ve sanatn gzelliini btn derinlii ile yaayarak engin ruhunu avutmutur. Artk, dahiyane bir aratrclk ve kavray gc ile byk problemlere dalmtr. Goethe'nin etkisi altnda kalarak srf barbarlk ve kltr sorunlarna ilgi gstermi, bu ikisi arasnda kalan dar anlamda bir milli tarih anlayndan yzn evirmitir. Onu kendine eken, bsbtn kendine balayan balca sorun, bir btn olarak ele alnmas gereken insanlk kltrnn doruklardr. Kltr, u veya bu milletin deil, tm insanln ortak maldr ve kendi doruklarnda en parlak ifadesini bulmaktadr. Klsik lka dnyas hangi nedenlerle kp gitmitir? gibi Friedrich Schiller tarafndan ortaya atlan bir soru ve modern kltrn meydana gelmesi iin yaplan uramalar, Burckhardt'in aratrmalarna yon izen belli bal sorunlar olmu ve bu problemleri iki byk eserinde zmlemitir. Bunlardan biri, Byk Konstantin ve Zaman (1853), tekisi de talya'da Renaissance Kltr (1860) dr. Bu iki kitapla Burckhardt, kltr tarihi alannda iki aheser yaratarak dnya lsnde bir n kazanmtr. Yazar her iki eseri de birer deneme olarak sunmakta olup bunlarda herhangi bir ynden mkemmellik iddiasnda deildir. Konular belli bir gr asndan ilenmi ve aydnlatlmtr. Her yerde yaratc sanatnn sbjektiflii gze arpmaktadr. Byk Konstantin ve Zaman, Paganlk ile Hristiyanlk arasndaki mcadelenin bir tarihi olmad gibi talya'da Renaissance Kltr de talya'nn XIII XVI mc yzyllardaki tarihi deildir. Birincisinde Burckhardt, sadece Paganln soysuzlamasn tasvir eder ve Klsik lka leminin bat nedenini bu soysuzlamada
XII
NSZ
bulur. Buna paralel olarak Hristiyanln gelimesini izlemek ii ise konusunun dnda kalr. ok daha olgun bir "eser olan talya'da Renaissance Kltr nde de Ortaan yaama gcnn devam ve etkileri zerinde durulmamtr. Bunda tam anlam ile aydnlatlan konu, sadece yeni kltrn kendisidir. Btn tarihsel ayrntlar, esas itibariyle tek bir dnsel enin karakterini izmee hizmet etmektedir; bu ama iin kullanlamayacak olanlarnn hi sz edilmemitir. talyanlar, ilk modern halk olarak gsterilmekte ve bunlarn eitli balarn silkip atarak Yenian bireyciliine nasl kavutuklar tasvir olunmaktadr; modern kltrn, deerli bir hazinesi olan zgrl bu endividalizmaya borlu bulunduu anlatlmaktadr. Bylece Burckhardt, Renaissance dnyas ve insann kef etmitir. Renaissance devrini ok iyi tanyan statlardan Kari Brandi'nin szleri ile Burckhardt, meydan okurcasna bir plstik ile, byleyiciliin mavi ve yeil klar iinde btn sertlii ve keskinlii ile nmze karlm Renaissence insann gzlerimiz nne sermektedir: Akln hesap soukkanlna sahip ve her arac pervaszca kul'anan insan; cesur deil, fakat sonsuz derecede maharetli, her eyi kendi isteine boyun edirmeye dkn insan; hak etmeksizin, herhangi bir din sevgisi duymakszn, gnn gn etmee bakan ve tm davranlarn srf buna uyduran, stelik grkemli bir atalar gururu besleyen ve ateli bir hret ihtiras ile yanan insan; Serbest dnr, yldzlara inanr, buna ramen, sakngan bir dindarlk gden ve Tanrya salt bir itaat gsteren insan; zevk ve safaya doymaz, fakat bilgi ve sanata da ayni derecede tutkun, her gzel ekle vurgun ve her gzel karsnda kendinden geen, bizzat kendisi bitmez tkenmez, yorulmak bilmez bir temaa olan insan. te Jacob Burckhardt'in karmza kard Renaissance insannn tablosu!.,.
NSZ
XIII
Kitapta yer alan siyasal tarih ve dn tarihi ile ilgili blmler ancak ikinci derecede bir nem tadklar gibi Grenek ve Din blm de ana kavramlar bakmndan yeteri kadar ak deildir. Bununla beraber, bu eserinde Burckhardt, sanatca slbun doruuna erimi bulunmaktadr. Nekadar geni aratrmalar yapt, ettleri srasnda ne gibi sorunlarla karlat ve bulduu verileri nasl ruhuyle benimsedii aka grlmektedir. kinci faaliyet dnemini kapsayan bu eseriyle Burckhardt, karakterinin kalc izgilerini kazanm bulunmaktadr. Giderek artan bir hzla zamann ve ilgisini gzel'e veren bu insanda sanatn yeri, sadece bilgisinde deil, fakat kalbinde ve ruhunun derinliklerindedir. Burckhardt'i ncelikle sivrilten zellik, ayrntlar btn kaplam ve derinlii ile kavramak ve dnyada baka hibir ey yokmuasna, kendini btn varl ile bir probleme verebilmek vasfnn yansra, analiz yolu ile sonular karabilmek ve bu sonulan genelletirebilmek, tipik olan grebilmek yeteneidir. Bu hususlar, italya'da Renaissance Kltr nn balca kaynaklann tekil eden ada edeb eserleri kullan ve bunlardan faydalan tarznda gayet ak olarak grlmektedir. 1848 de Basel'de kendisine verilmi olan lise retmenlii, birka yl sonra bir eitim reformu dolaysiyle elinden alnnca madd skntya den Burckhardt, bir sre iin hastalanan bir profesre veklet etmek suretiyle geim parasn salamaya alt. Byk Konstantin ve Zaman ile Cicerone adl eserleri ktktan sonra Zrich'teki Yksek Mhendis Okulu onu Sanat Tarihi Profesrlne ard. Fakat 1858 Nisannda Tarih Ordinarys Profesr olarak Basel'e dnd ve bundan sonra artk hibir daveti kabul etmiyerek mrnn sonuna kadar burada kald. Basel'de de Sanat Tarihini ek bir ders olarak okutuyordu. 1886 da Tarih Ordinarys Profesrlnden emekliye ktk-
XIV
ONSOZ
tan sonra da, aylnn yarsndan vazgemek suretiyle, Sanat Tarihi derslerini vermee devam etti ve 1893 te bsbtn ihtiyarlaymcya kadar bu dersleri okuttu. Dikkati ekecek bir nokta da udur ki Burckhardt, hayatnn son otuz yl boyunca (1867-1897) hibir eser yaynlamamtr. 1880 de yazmaa balad Yunan Kltr ve daha baz eserleri, ancak lmnden sonra yaynlanmtr. Faaliyetinin bu son dneminde yayn alannda hibir ihtiras kalmamtr. Anlaldna gre o vakte kadar edebiyat ve bilim alanlarnda kazand n kendisini tamamiyle tatmin etmi bulunmaktadr. Hatta daha nceki eserlerinin yeni basklar yaplmak gerektike kendisi hibir ilgi gstermiyerek bu ii bakalarna brakmtr. Buna karlk btn varln derslerine adam ve bundan sonraki grevini dinleyicileri zerinde etki yapmakta grmtr. Tarih derslerinde Yunan, Ortaa ve Yenia kltrlerini. Sanat Tarihi derslerinde ise Eskiadan XVIII inci yzyla kadar her konuyu okutmutur. Burckhardt, hayatta insanlarla dp kalkarken birok ac tecrbeler edinmiti. Bunun sonucu olacak ki o, son zamanlarda kendisi ile evresi arasnda ak bir mesafe brakarak hemen hemen kimseyi yanma yaklatrmad. Hatta kendisiyle denk dzeyde olan kimselerle bile dp kalkmyordu. Temas ettii pek az insanlardan biri, 1869 tarihinden beri Klsik Filoloji Profesr olarak, on yl sre ile Basel'de yaamakta olan nl filozuf Frriedrich Nietzsche olmutur. Burckhardt'in Nietztsche zerinde kuvvetli bir etki yapm olduuna phe yoktur. Gerekten de Nietzsche, 1886 da Burckhardt'a yle yazyordu: Sizin kadar benimle ortak esaslardan hareket eden kimse tanmyorum. Bana yle geliyor ki siz de ayn problemleri gryor, bunlarla bana ok benzer bir tarzda urayorsunuz; hatta belki de siz daha
NSZ
XV
byk bir iddetle davranyor, daha derinlere gidiyorsunuz, nk Siz benden daha suskunsunuz. 1897 tarihinde mrn tamamlayncaya kadar Burckhardt, Basel'de son derece gsterisiz bir evde tek bana, zengin sanat eserleri kolleksiyonlar arasnda kitaplar ile babaa yaamtr. Hayat her trl gsteri ve alayiten uzak olarak gemi, fakat yaratt eserlerle dn tarihinde lmsz bir yer almtr. italya'da Renaissance Kltr, Burckhardt henz hayatta iken birok defalar baslmtr. Fakat bunlardan, biri 1860 ve tekisi 1869 da olmak zere, sadece iki basmn kendisi yapmtr. tekileri ise, yazarnn msaadesi ile Ludwig Geiger tarafndan yaynlanmtr. Burckhardt'in lmnden sonra da birok basmlarn yapan Ludwig Geiger, eserin zgn metnini vermekle kalmayarak her defasnda yeni yeni metin ve notlar iine ilemitir, yle ki 1919 da kardii 12 inci bask, orjinal kitabn hemen hemen iki katm bulmu ve bylece yazar metninin karakteri geni lde kaybolmutur. 1922 de VValter Goetz 13 nc basksn yaparken, Geiger'in ekledii notlara dokunmamakla beraber, hi olmazsa metin ksmn ayklyarak asln geri getirmitir. Bizim evirisini verdiimiz metin ise bunlardan hibiri deildir. Burckhardt, eserinin italyanca tercmesi iin birtakm dzeltme ve eklemelerle yeni bir nsha hazrlayarak Mantua'da evirmen Diego Vabusa'ya yollamt. Uzun aratrmalardan sonra 1929 tarihinde ele geen bu metin, 1930 da yaynlanan Burckhardt Klliyatna ayniyle girmitir, ite nmzdeki eviri de VVerner Kaegi'nin yaynlad bu metindendir. Kltr tarihi gibi ok eitli konulan iine alan ve zellikle Jacob Burckhardt gibi kendine zg bir d-
XVI
NSZ
n yntemi ve slbu bulunan bir yazar tarafndan vcuda getirilmi byle bir eserin Trkeye evirilmesi srasnda birtakm etin problemler karsnda kalnmtr. Bunlarn zmlenmesinde her an yardmma koan meslekdalarmdan zellikle saym Profesr Nusret Hzr'a burada kranlarm sunmay ve bu arada ne yazk ki gen yata aramzdan ebediyen ayrlan aziz arkadam rahmetli Samim Sinanolu'yu minnet ve sayg ile anmay bor bilirim. Bekir Stk BAYKAL
TALYA'DA RNESANS KLTR BR DENEME I
B R N C
BLM
SANAT ESER OLARAK DEVLET Bu kitap, szn gerek anlamyla, sadece bir deneme baln tayor. Yazar, ok snrl olanak ve aralarla ok ar bir devi zerine aldnn tamamiyle bilinci iindedir. Fakat aratrmalarna daha byk bir gvenle bakabilse bile, yine de iin ehli olanlarn onaylarn kazanmak olana oalm olmazd. Bir kltr devrinin dn bakmndan ana izgileri belki de her gze ayr ayr biimlerde grnr. Hele bugnk medeniyetimizin en yakn anas olarak hl etkilerini srdrmekte olan bir kltr sz konusu olunca gerek yazan ve gerekse okuyanlarda her an iin sbjektif birtakm hkm ve duygularn yer bulmas zorunludur. Almaya cesaret ettiimiz engin denizde gidilebilecek yollar ve ynler pek oktur. O halde bu eseri vcuda getirebilmek iin yaplan almalardan, baka biri, kolaylkla baka trl faydalanabilir, bunlar baka trl kullanabilir, hatt bu kadar ile de kalmyarak esasla ilgili olmak zere bsbtn baka sonular karabilirdi. Aslnda konu, birok defalar ilenilmesini, ayr ayr grl aratrclarn zerinde sz sylemeye davet edilmesini temenni ettirecek derecede nemlidir. Eer bizi, sabrla dinlemek lutfunda
bulunulur ve bu kitap bir btn olarak dnlrse, imdilik memnun kalacaz. Bir kltr tarihi yazmakta karlalan glklerin en bata geleni, byk bir fikr btnn herhangi bir ekilde derli toplu bir tasvirini meydana getirebilmek iin bu btn ayr ayr grnte ok kez keyf birtakm kategorilere ayrmak zorunda kalnmasdr. Bir zamanlar, bu kitabn en byk gediini, yazacamz Rnesans Sanat adl ayr bir eserle doldurmay dnyorduk. Fakat bu niyetimizi ancak ksmen gerekletirebildik 1 .
Papalarla Hohenstaufen hanedan arasndaki kavgalar sonuncunda talya, teki Bat lkelerinden en esasl noktalarda tamamiyle ayr bir siyasi ekil alyordu. Fransa, spanya ve ngiltere'de feodal sistem, yaps bakmndan, mrn tamamladktan sonra mutlak hkmdarlarn toparladklar modern devletler iinde erimek zorunda kalacak bir tarzda gelimiti. Almanya'da mparatorluun birliini, hi olmazsa grnte, muhafaza etmesine yardm etmiti. talya'da ise bu nitelikte bir feodal sistemden hemen hemen tamamiyle uzak kalnmt. XV. yzyln imparatorlar en elverili hallerde bile, artk en yksek feodal makam olarak deil, ancak zaten
1 Franz Kugler, Geschichte der Baukunst (Mimar Tarihi), italya'da Renaissance mimarsini ve dekoratif sanatm iliyen ksm (Cilt 4, Bl. I.) mellif tarafndan yazlmtr.
I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET
mevcut bulunan devletlerin mmkn grnen balar ve destekleri olarak kabul olunuyor ve sayg gryorlard. Fakat Papalk, kendi eliyle yarattt uydular ve dayanak noktalar ile, gelecekte herhangi bir siyasi birliin meydana gelmesini nliyebilecek kadar bir kuvvet gsteriyor, buna karlk kendisinin bir birlik vcuda getirecek gc bulunmuyordu2. mparatorluk ile Papalk arasnda birok siyasi kurulular, ehirler ve zorba hkmdarlar (tiranlar) yer almakta idi. Bunlarn bazlar nceden vard. Bazlar ise son zamanlarda meydana gelmi olup varlklar dpedz bir oluntu idi 3 . Avrupa'l modern devlet anlay, kendi ihtiras ve emelleri urunda hibir kayda bal kalmakszn tamamiyle serbest hareket eder haliyle, ilk kez ite bu siyasi kurulularda grlmektedir. ok kere bunlar, her eit hukuk kurallarn hafifseyerek ve her trl salam kurulular daha doduu anda boarak, en korkun grntleriyle snrsz ve basz bir bencillii temsil etmilerdir. Fakat bu bencilliin hakkndan gelindii ya da herhangi bir ekilde karlanarak bir denge meydana getirildii yerlerde tarihe yepyeni bir hayat girmitir. Bu da, inceden ince2 Macchiavelli, Discorsi L. I. c. 12.
3 Ynetenlerle ynetilenlere beraberce lo stato denmektedir. Bu ad, sonradan hkmranla sahip bir blgenin tm varln ifade eden bir kavram haline gelmi olsa gerektir (devlet).
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ye hesaplanm, dnlm bir eser, bir sanat eseri olarak devlet'tir. ehir cumhuriyetlerinde olduu gibi tiranlarn elinde bulunan blgelerde de bu yeni hayat, yzlerce eit ekliyle kendini gstermi, gerek i yaay ve gerekse d siyaseti tyin etmitir. Biz bu tiran devletleri arasnda olgunluk ve grn bakmndan en ilerde olan tipik bir tanesini ele alarak incelemekle yetineceiz. Zorba hkmdarlar eliyle ynetilen blgelerin i durumlar iin ok tannm bir rnek vard. Bu, Aa-talya ve Sicilya'da mparator II. Friedrich'in yaratm bulunduu Norman Devletiydi 4 . slamlarn (Sarazen*) yanbanda ihanetler ve tehlikeler iinde bym olan Friedrich, daha gen yata sorunlar zerinde tamamiyle objektif olarak dnp yargya varmaya ve eylem yapmaya almt. Bu zellii ile o, ta ve taht sahibi ilk modern insand. stelik de slm devletlerinin i durumlariyle ynetim rgtlerini yakndan tanyordu; ayn zamanda bunlarn Papalarla yaptklar ve her iki taraf da btn ara ve gleri seferber ederek cepheye gtrmeye zorlayan lm kalm savan btn ayrnt4 Hfler, Kaiser Friedrich II., s. 39 vd.
* Sarrasin, Sarazin: Arapa arkyyn dan bozma olduu sanlan bu szck, ortaada Endls, Kuzey Afrika ve Akdeniz kydariyle adalarnda yaayan ve Avrupa ile eitli ilikilerde bulunup Arapa konuan Mslmanlara verilen addr (eviren).
lariyle biliyordu. Friedrich'in buyruklarnda, zellikle 1231 den beri, feodal devleti tamamiyle paralamak, halk iradesiz, silhsz ve son derece fazla vergi verebilmek yeteneinde bir kitle haline getirmek amac gdlmektedir. mparator, tm adalet ve ynetim rgtlerini, o vakte kadar Bat dnyasnn hi grmedii, hi duymad bir biimde merkeziletiriyordu. Artk hibir memurluk makam, halkn seimi ile igal edilemez olmutu. Bu, kesin olarak yasak edilmiti. Aykr hareket eden bir yer, tamamiyle tahribedilmek ve halk kle yaplmak cezasna arptrlrd. Vergi sistemi geni lde bir kadastro esasna ve slm detlerine dayanmakta olup, vergiler Dou memleketlerine zg ikence ve zulme bavurmak suretiyle toplanrd (Gerekten de arkl'nn elinden baka trl para almann imkn yoktur). Burada artk halk yoktur; ancak batanbaa denetlenebilen bir tebaa kitlesi vardr; yle ki mesel hi kimse zel msaade almakszn dardan evlenemez, kaytsz ve artsz olarak darda eitim gremezdi. Bugne kadar bilindiine gre ilk kez renim zorunluluunu koyan, Napoli niversitesi olmutur. Halbuki o sralarda Dou memleketlerinde ahali, hi olmazsa bu gibi hususlarda serbest braklyordu. Buna karlk Friedrich, yine tamamiyle slm detlerine uygun olarak, btn Akdenizde ticareti kendisi yapyor, birok mallarn alm satmn elinde bulunduruyor ve tebaasnn ticaret yapmasna engel oluyordu.
Gizli imanszlk inanlar besleyen Fatim halifeleri, hi olmazsa ilk zamanlarda, tebaalarnn dinlerine kar hogr gsteriyorlard. Buna karlk Friedrich, hkmet sistemini, ok tanrya inananlara kar uygulad engizisyon ikenceleri ile tamamlamtr. Kovuturmaya uratlan ok tanrya inananlarn serbest dnl ehir hayatnn temsilcileri olduklar kabul edilirse, bu su bir kat daha ar grnr. Memleket iinde polis kuvvetleri ve ayn zamanda darya kar ordunun ekirdei olarak Friedrich'e hizmet edenler, Sicilyadan g ederek Luceria ve Nocera'da yerleen Mslmanlar idiler. Bunlar her trl inleme ve szlamalara kar sar, kilisenin aforozlarna kar kaytsz kalyorlard. Silh kullanmasn unutmu olan tebaa sonradan Manfred'in drlmesi ve Anjou hanennn Sicilya'ya gelip yerlemesi karsnda iradesiz bir kitle halinde uzaktan seyirci kalmtr. Fakat Anjou hanedan, bu hkmet sistemini miras olarak kendine mal etmi ve bundan faydalanmaya devam etmitir. Merkezletirici imparatorun yanbanda, zorbalkla i bana gelen bir hkmdar, tamamiyle kendine zg bir tarzda ortaya kmtr. Bu, imparatorun vekili (Vicarius) ve damad olan Ezzelino da Romano'dur. Ezzelino herhangi bir hkmet ve idare sistemini temsil eden bir kii deildir. nk btn gcn Yukar - talya'nn dou blgesini almak yolun-
da harcamtr. Bununla beraber o, daha sonraki zamanlar iin siyasi bir rnek tekil etmek bakmndan, koruyucusu bulunan imparatordan daha az nemli deildir. Ortaan o zamana kadarki btn fetihleri ve zorbalklar, ya gerek ya da uydurma miras hakkna, veya baka bir hak iddiasna dayanlarak, yahut da imanszlara veya kilise dna atlm olan Hristiyanlk dmanlarna kar yaplmt. Kitle halinde insan ldrmeye ve sonsuz iren davranlara dayanmak suretiyle, yani srf ama gz nnde tutularak, bu uurda her arac pervaszca kullanmak suretiyle bir hkmdarlk kurmak deneyini ilk kez yapan, Ezzelino olmutur. Daha sonraki zorba hkmdarlarn hibiri, hatt Cesare Borgia bile, cinayetler ilemekte onun katna erimi deildir. Fakat bu rnek bir kere verilmi bulunmaktadr. Ezzelino'nun drlmesi ise ne halk iin adaletin yeniden kuruluu demek oluyor ne de gelecekteki cinayetler iin bir uyarma tekil ediyordu. mparator Friedrich'in tebaas olarak domu olan Aquino'lu Aziz Thomas'n byle bir zamanda merut bir hkmdarlk teorisini ortaya at bo yere olmutur. Bu teoriye gre hkmdar, yelerini kendisinin atayaca bir ayan meclisiyle halkn seecei temsilcilerden oluacak ikinci bir meclis tarafndan desteklenecekti. niversite salonlarnda da buna benzer fikirler ileri srlyordu. Bununla beraber Friedrich ile Ezze-
10
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lino, talya iin XIII. yzyln en byk siyasi ahsiyetleri idiler ve byle olarak kalyorlard. Her ikisinin de daha o zamanlar yar masal eklinde yanstlan simalar, ilk ekliyle ayn yzylda yazlm olduu phe gtrmeyen Yz Eski Hikye nin balca konusunu tekil etmektedir 5 . Burada bile Ezzelino, her defasnda olduu gibi derin bir izlenimin brakt etki altnda, rkek bir sayg ile tasvir olunmaktadr. Gz tanklarnn kroniklerinden tutunuz da yar mitolojik trajedilere kadar birok edeb eserler onun ahsn konu olarak ele almlardr6. Bu iki hkmdardan hemen sonra, balca Guelfler'le Ghibellin'ler* arasndaki parti kavgalarndan doarak, ok sayda tiranlar ortaya kmlardr. Hemen hemen her zaman Ghibellin'lerin ba olarak grlen bu tiranlar, o kadar eitli olaylar ve koullar iinde meydana gelmilerdir ki, genel ve kanlmaz bir zorunluun onlar yetitirmi olduu asla inkr kabul etmez. Kullandklar aralara gelince, sadece partilerin ba5 Cento novelle antiche, Nov. 1. 6. 20. 21. 22. 23. 29. 30. 45. 56. 83, 88. 98. 6 Scardeonius, de urbis Patav, antique: Graevius, Thesaurus, VI, I I I , p. 259. * Guelf'ler (Almancas Velfen, bir Alman hanedan): Ortaa italya'snda papa taraftar olanlara verilen addr. Bunlarn muarzlar Ghibellin'ler (Almancas Weiblinger, yine bii- Alman hanedan )dir. zellikle Kuzey italya'da bu iki parti arasndaki mcadeleler tamamiyle siyas nitelikte olup hemen hemen btn ortaa boyunca devam etmitir (eviren).
I. BOLUM. SANAT ESER OLARAK DEVLET
11
lam olduklar dmanlar yok ye ve evlerini baka bir araca
ileri devam ettirmekten, yani etmek veya srgne gndermeyakp ykmaya devam etmekten bavurmaya ihtiyalar yoktur.
XV. yzyln bykl kkl btn zorba hkmdarlklarnda bu eit etkilerin kaybolmu bulunmadn gsteren kantlara ok kez raslanmaktadr. lenen cinayetler btn plakl ile meydandadr ve tarih bunlar ayrntl bir ekilde kaydetmitir. Srf kendi kuvvet ve vastalarna dayanan, ona gre dzenlenmi bulunan bu tiranlklar, ilgimizi olduka yksek derecede kendisine ekecek bir nitelik gsterirler. O vakitler talya dndaki hkmdarlardan hibirinin, eldeki btn aralar bilinli bir ekilde hesaplama iinden haberi bile yoktu. Btn aralarn bilinli bir ekilde hesaplanmas ve bunun, devlet snrlar iinde hemen hemen mutlak denebilecek bir egemenlik kuvvetiyle birlemesi, talya'da tamamiyle zel tipte insan ve hayat ekillerinin meydana gelmesini salyordu1. Yetenekli tiranlar iin hkmdarln balca srr, vergileri bulduklar ekilde veya kendilerinin balangta koyduklar haliyle brakmaktan ibaretti. Bunlar, kadastroya dayanan bir toprak vergisi, belli tketim maddelerine konan vergiler ve itha1 Sismondi, Histoire des repuliques italiennes. IV, p. 420, VIII, p, 1.
12
lt ile ihracat gmrkleri, bir de hkmdar hanedanna ait maliknelerin getirdii gelirlerdi. Gelirlerin ykselmesi, ancak genel refah ve i hayatnn artmasiyle mmknd. ehirlerde grld gibi istikrazlar, tiranlklarda sz konusu deildi. Daha ziyade, inceden inceye hesaplanm bir tertiple zengin kiilerin mal ve mlkne el koyma yolu tercih olunuyordu. Ancak bu yzden, mesel Doulu hkmdarlara zg bir usulle en yksek maliye memurunun iinden atlarak btn servetine el konmas halinde olduu gibi, genel itibarn sarslmamas artt. Ufak saray, muhafz ktas, cretli asker, inaat, hkmdarn evresindeki soytarlar ve entelekteller iin gerekli harcamalar, bu gelir kaynaklaryle karlanmaya allrd. Her zaman iin tehlikelerle dolu bir hl olan gayrimeruluk, hkmdar desteksiz, tek bana brakmakta idi. Herhangi bir ekilde yapabilecei en erefli balama, kkeni hi gz nnde tutulmakszn, yksek yetenee sahip kiilerle mmkn olabilirdi. XIII. yzylda kuzey lkeleri hkmdarlarnn cmertliklerinden faydalananlar, yalnz valyelerle grev yapan ve rlayan soylu kiilerden ibaretti. talyan tiranlarnda ise durum bsbtn baka idi. hrete, kalc nitelikte byk iler yapmaya dkn olan bu tiranlarn muhta olduklar ey, insanlarn doularndaki ayrlk deil, fakat kiisel yetenekleri idi. Yanlarndaki air veya bilginlerle kendilerini yepyeni bir ortamda
13
gryor, nerdeyse yeni bir meruluk kazanm bulunuyorlard2. Verona zorba hkmdar Can Grande della Scala bu bakmdan dnyaca tannm olup talya'nn eitli blgelerinden srlerek gelen deer sahibi kimseleri saraynda besliyordu. Yazarlar ona kran borlu idiler. Bu gibi saraylara yapt ziyaretler dolaysiyle birok kimseler tarafndan knanan Petrarca, bir XIV. yzyl hkmdarnn ideal tipini tasvir etmektedir 3 . Muhatab olan Padua hkmdarndan yksek deerde birok eyler beklemekte, hem de onun btn bunlar yapmaya gc yettiine inanmj bir tarzda istemektedir: Sen kendi tebaann efendisi deil, vatann babas olmalsn ve tebaan kendi ocuklarn gibi 4 , hatta vcudunun bir organ gibi sevmelisin. Silh, kiisel koruyucu ve cretli askerini dmanlara kar kullanmalsn. Tebaana kar yalnz iyi niyetini gstermen kfi gelir. phesiz ki mevcut dzeni seven tebaay kastediyorum. Zira her gn bir deiiklik yapmak isteiyle
2 Franeo Sacchetti, Novelle. 61., 62. administranda, ad France.
3 Petrarca, de rep. Optime Carraram. (Opera, p. 372 s.)
4 Ancak yzyl daha sonradr ki hkmdarn ei de memleketin annesi olmaktadr. Kars. Hieron. CriveUi'nin Bianca Maria Visconti'nin cenazesi basnda verdii sylev: Muratori, XXV, Col. 429. Papa IV. Sixtus'un kzkardeine mater ecclesiae denmesi (Jac. Volateranus: Murat. XXIII, Col. 104), bunun siyas bir grntsdr.
14
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
harekete geen bir kimse, si ve devlet dmandr!. Bundan sonraki szlerde tamamiyle modern anlamda bir devlet gc fikri etrafl bir ekilde aklanmaktadr: Hkmdar her eyle ahsen yakndan ilgilenmelidir. Kiliseler, kamuya yararl binalar yaptrmal ve bunlarn bakmn salamaldr. ehir polisine nem vermeli 5 , bataklklar kurutmal, arap ve hububat deneti altnda tutmaldr. Vergiler koyarken tebaas arasnda tam bir adalet gzetmeli, kimsesizlere ve hastalara yardmda bulunmaldr. Sivrilmi bilginleri himaye etmeli ve kendi evresine almaldr. Zira gelecek alarda hkmdarn hretini yaatabilecek ancak bu bilginlerdir. Fakat genel olarak bu sistemin baz taraflar ne kadar parlak ve tek tk kimi hkmdarlarn hizmetleri ne kadar deerli olursa olsun, XIV. yzyl insanlar, bu tiranlklardan ounun ksa mrl ve garantisiz olduklarn anlam veya sezmi bulunmaktadrlar. Bu gibi siyasi kurulularn tutunabilmeleri, i nedenler yznden memleketin bykl ile artan bir oranda mmkn olduundan, kuvvetli tiranlklar daima kklerini yutmak eilimini beslemilerdir. O zamanlar yalnz Visconti'lere kurban giden nice kk hkmdarlar vardr! phesiz ki hemen her defasnda d tehlike ile birlikte i karklklar da kendini
5 Bu arada Padua sokaklarnda domuz yataklarnn yasak edilmesi temennisi de ifade olunmaktadr. Sebebi de manzarasnn pek girkin olmas ve stelik de atlar rktmesidir.
15
gstermi ve hkmdarn ruh haletinde bu durumun uyandrd tepki, ou hallerde son derece uursuz sonular dourmutur. Bir yandan sahte mutlak iktidar, zevk ve safa ile eitli bencillik kkrtlar, te yandan dman ve suikast tehlikeleri, hkmdarn kt anlamda tiran haline gelmesini nerdeyse kanlmaz bir zorunluk haline getiriyordu. Hi olmazsa en yakn kan akrabalarna gvenebilseydi, yine de iyi idi. Ancak her eyin gayrimeru olduu bir yerde ne hkmdara ardl olmak, ne de malikneleri blmek hususlarn dzenliyecek bir miras yasasnn meydana gelmesine olanak vard. Tehlikeli zamanlarda, henz erginlik ana gelmemi veya zayf yaradll olan bir prens, enerjik bir kuzeni veya amcas tarafndan, hanedann yararna olmak zere bertaraf edilirdi. Gayrimeru evltlarn hkmdara miras olarak tannmas veya tannmamas zerinde de kavga hi eksik olmuyordu. Bylece hanedanlarn birouna, memnun olmayan veya calmak duygusuyla hareket eden akrabalar musallat kesiliyorlard. Bu hl, ok kere aktan aa ihanet ve vahi aile cinayetleri eklinde kendini gsteriyordu. Darda kaak olarak yaayan baz taht vrisleri ise, sabrla bekliyor ve bu durumu da objektif olarak mtala edebiliyorlard. Mesel Garda glnde ala balk avlyarak vakit
16
geiren Visconti, bylelerinden biridir 6 . Dmann habercisi ondan dorudan doruya Milano'ya dnmeyi dnp dnmediini sordu ve yle cevap ald: Onun iledii cinayetler benimkileri glgede brakaca bir zaman gelmeden nce, dnmeye niyetim yok! Kimi kez i banda bulunan hkmdar, ar derecede hakarete urayan kamu vicdanna, btn hanedann selmeti adna akrabalar tarafndan kurban verilmektedir 7 . Ancak sayl yerlerdedir ki hkmdarlk, hanedann btnne dayanmakta, aile yelerinden hepsi bata bulunan desteklemektedir. Fakat bu halde de mal ile mlkn ve nfuzun bllmesi gibi sorunlar kolayca en korkun kavgalara neden olabilmektedir. O zamanki Floransa'l yazarlarn eserlerinde bu sisteme kar duyulan derin, koyu bir kine raslanmaktadr. Zorba hkmdarlarn, belki de kendi gururlarn okamaktan ok halkn imgelemi zerinde kuvvetli bir etki brakabilmek amaciyle, gsterdikleri debdebe ve tadklar gsterili elbiseler bile, ayn yazarlarn en keskin surette alaya almak duygularn gcklamaktadr. Hele yeni iktidara gemi bulunan Doc Pisa'l Agnello (1364) gibi bir tredi dillerine derse
6 Petrarca, Rerum memorandar. Liber I I I . p. 460. I. Matteo Visconti ile o zamanlar Milano'da hkm sren Guido della Torre kasd edilmektedir. 7 Matteo Villani, V, 81 : I I . Matteo, Visconti'nin kardeleri tarafndan ldrlmesi.
17
vay onun haline! Gerekten de bu adam, elinde altn as ile ata biner ve tpk bir lnn kalnts gibi halya ve altn ilemeli, kuma kapl bir yasta yaslanm olduu halde evinin penceresinden kendini seyrettirirdi. Bir papa veya imparator gibi nnde diz ktrerek kendine hizmet grdrrd8. Fakat bu eski Floransa'llar, ok kez saygya deer bir ciddilikle de sz sylemektedirler. Dante9, yeni hkmdarlarn mal ve mlk edinmek ve hkm srmek ihtiraslarn gayet iyi bir ekilde grmekte ve bu hali soysuzluka, ancak aa halk tabakalarnda bulunur baya bir vasf diye adlandrmaktadr. Onlarn trampet, boru ve flavta sesleri: ey celllatlar, ey yrtc kular, bize gelin! demekten baka ne ifade ederler ki. Tirann atosu, yksek ve kenar ke bir yerde batan baa zindanlar ve dinleme dehlizleri 10 ile dolu olan bir ktlk ve sefalet yata olarak
8 Filippo Villan Istorie XI,1(TJ- Petrarca da tiranlar) bayram gnlerinde mihraplar gibi tertemiz bulmaktadr. Lcca'da Castracane'nin klsik ilka tarznda dzenledii zafer alay, onun Tegrimo tarafndan kaleme alman biyografisinde ayrntl olarak tasvir edilmektedir. Murat. XI. Col. 1340. 9 De vulgari eloquio, I, c, 12:.. qui non heroico more, sed plebeo sequuntur superbiam ete. 10 Geri bu ancak XV. yzylda meydana gelen yazlarda grlmektedir; fakat hi kuku yoktur ki daha nceki zamanlarn imgelerine dayanmaktadr: L. B. Alberti, de re aedif. V, 3. Franc. di Giorgio. Tratlato: Della Valle, Lettere
Sanesi, III, 121'de
18
tasarmlanmaktadr. Bz kimseler, tirann hizmetine giren herkese felkete urayaca kehanetinde bulunmaktadrlar11; tirana da, her trl iyilik ve abann kanlmaz dman, hi kimseye gveni olmayan ve tebaasnn yzndeki ifadeden kendisinin dmesi beklendiini anlayabilen bir insan olarak, acmaktadrlar. Naslki tiranlar meydana gelir, byr ve kuvvetlenirlerse, kendilerini mutlaka zlmee ve kmee gtrecek olan ilerindeki gizli maya da ayn zamanda geliir 12 . En derin kartlk ak bir surette belirtilmemektedir: O zaman Floransa, bireyliklerin gelimesi bakmndan en zengin an yayordu. Halbuki ayn sralarda zorba hkmdarlar, kendileri ve en yakn hizmetkrlarndan baka kimsede bireyliin mevcut bulunmasna ve olumasna msaade etmiyorlard. Gerekten de pasaport usulne varncaya kadar her eyde birey, gayet sk bir denet altnda tutuluyordu13. Byle bir varln uursuzluu ve kargml, ada insanlarn kafalarnda, baz hkmdarlarn o bilinen yldzlara inan ve imanszlkla11 Franco Sacchetti, Nov. 61.
12 Matteo Villani, VI 1. 13 XIV. yzyl ortalarna doru Padua'daki pasaport brosu, quelli delle bullete olarak vasflandrlyordu. Franco Sacchetti, Nov. 117, I I . Friedrich hkmdarlnn son on yl iinde kiisel denet gayet sk bir surette uygulanrken, pasaport usulnn ok gelitirilmi olmas gerekir.
19
r yznden zel bir renk alyordu. Carrara hanedannn son hkmdar, Venedikliler ehri kuatnca bombo kalan Padua'da (1405) sur ve kaplar bekletecek asker bulamad zaman kiisel koruyucu askerleri, hkmdarn, geceleri ok kere kendisini ldrmesi iin eytan ardn duyuyorlard.
XIV. yzylda tiranlk sisteminin en ileri derecede gelitii ve en ok ibret verici bir biim ald yer, muhakkak ki, bapiskopos Giovanni'nin lmnden (1354) beri Viskonti hanedannn hkm srmekte bulunduu Milano olmutur. Daha Bernabo'nun kiilii ile, en korkun Roma imparatorlarna ok yakn bir benzerlik, asla inkr edilemiyecek bir ekilde kendini gstermitir 1 : Devlette en nemli i g, hkmdarn yabani domuz avdr. Bu ite ona mdahale edenler, korkun ikencelerle idam olunmaktadrlar. Korkudan titreyen halk, hkmdarnn 5000 av kpeini beslemek zorundadr. Halk bunlarn en mkemmel bir ekilde bakmndan en sert cezalarla sorumludur. Vergiler, akla gelebilecek en korkun zor aralarna ba vurularak toplanmaktadr. Yedi kzna, her birine 100.000 altn Gulden olmak zere eyiz yaplm, ok zengin bir hazine toplanmtr. Ei ld zaman (1384) tebaa1 Corio, Storia di Milano, Fol. 247, s.
ya bir bildiri karlmtr. Buna gre ahali, baka zamanlarda sevincini olduu gibi imdi de hkmdarnn matemini paylamak ve bir yl sre ile yas tutmak zorundadr. - Hele Bernabo'yu ele geirmek iin yeeni Giangaleazzo'nun dzenledii suikast (1385), son derece karakteristiktir. Bu, sonradan ayn olaylar tasvir ederlerken, tarihilerin kalplerini heyecana getiren baarl suikastlardan biri olmutur 2 . Giangaleazzo'nun ahsnda, kk tiranlar iin tipik olan byklk ve heybet dknl, btn grkem ve atafatiyle kendini gstermektedir. stedii zaman Mantua'dan Mincio ayn ve Padua'dan Brenta suyunu evirip baka ynlere aktabilmek ve bylece ad geen'her iki kenti kendilerini savunamaz bir duruma drebilmek iin 3 300.000 altn Gulden harcyarak dev su bentleri inasna girimitir. Hatt Venedik'teki s glleri (Legun) kurutma bile aklndan geirmi olduu olaslktan uzak deildir. Btn manastrlarn en grkemlisi olan Pavia'daki Certosa manastrn ve gerek byklk, gerekse gsteri bakmndan Hristiyan leminin btn kiliselerine stn olan Milano Katedralini bina ettirmitir 4 . Hatt denebilir ki babas Galeazzo'nun balayp kendisinin tamamlad Pavia saray, o vakitki Avrupann belki
2 Ayn ekilde mesel Paolo Giovo: Viri illustres, Jo. Galeatius. 3 4 Corio, Fol. 272, 285. Cagnola: Archiv. stor. I I I , p. 23.
21
de en grkemli saray olmutur. nl kitapln ve zel bir inanla bal bulunduu Aziz vcutlarnn kalntlarndan meydana gelen_zengin kolleksiyonunu bu saraya nakl etmitir. Bu anlayta bir hkmdarn, siyas alanda da en yksek hkmdarlk tacn elde etmee almam olmasn akla getirmek, herhalde garip der. Kral VVenzel* ona 1395 te duka payesini tevcih etmitir. Fakat 1402 de hastalanp ld sralarda Giangaleazzo'nn asl dnd ey, talya kralhn5 veya mparatorluk tacn ele geirmekti. Egemenlii altna toplam bulunduu
* Kral TC'enzel (1361-1419); Kutsal Roma - Germen mparatoru: mparator IV. Karl'n olu ' U P 1364 te Bohemya kiral (IV. Wenzeslaus) ve 1376 da Roma kiral olmutur. 1378 de babasnn yerine Germanya imparatorluuna gemitir. Sert hareketleri dolaysiyle 1400 de drt Semen Prens tarafndan mparatorluktan atlmlr (eviren). 5 Corio, Fol. 286 ve Poggio, Hist Florent. VI : Murat. XX, Col. 290. mparatorlua ilikin plnlarndan Cangola baka bir yerde bahs etmekle olduu gibi Trucchi, Poesie ital. inedite I I , p. 118 deki sonet'de de ayn plnlarn sz edilmektedir: Stan le citt lombarde con le chiave in man per darle a voi.. ete. Roma vi chiamoa: Cesar mio novello Io sono ignuda* et Tanima pur vive: Or mi coprite col vostro mantello ete. (Lombardia ehirleri, ellerinde anahtar olduu halde ona teslim olmaa hazrdlar ve ilah... Roma diyor ki: Ey benim yeni Caesar'm, ben plam ve ruhumun yaayabilmesi iin sizden rica ediyorum, beni paltonuzla rtnz ilh..)
22
TALYA'DA RNESANS KULTURU
lkeler, sylendiine gre, tek bir ylda belli 1.200.000 altn Guldenlik di vergilerden baka olaanst vergi olarak 800.000 altn Gulden vermilerdir. Zor aralarn pervaszca kullanmak suretiyle genilettii devleti, lmnden sonra paralanm, hatt devletin eski toprak paralar bile ancak g halle korunabilmitir. Eer oullar Giovan Maria (lm 1412) ile Filippo Maria (lm 1447) baka bir memlekette ve ailelerinden kalma miras olmakszn yaam olsalard, kim bilir ne olurlard? Fakat Visconti hanedannn miraslar olarak onlara, kuaktan kuaa geerek birikmi bulunan lsz gaddarlk ve korkaklk sermayesi intikal etmitir. Giovan Maria da yine kpekleri ile n salmtr. Fakat bunlar artk av kpekleri deil, insan paralamak iin yetitirilmi baka cins hayvanlard. Tpk mparator I. Valentinian'n aylar gibi bu kpeklerin de zel adlar vardr6. 1409 Maysnda sava hal devam ederken a halk sokaklarda bar! bar! diye bart zaman, cretli askerini halkn zerine saldrtm ve bir anda 200 insan ldrtmtr. Bunun zerine bar ve sava szcklerinin aza alnmas lm cezasyla yasak edilmi, papaslar bile duada dona nobis pacem = bize bar ver sz yerine dona nobis tranquilitatem = bize durgunluk ver demek emrini almlardr. En sonun6 Corio, Fol. 301 vd. K a r S- Ammian, Marcellin XXIX, 3.
23
da birka suikast, Deli Dukann ba condottiere'si Facino Cane'nin can ekiir derecede hasta olmas anndan yararlanarak, hkmdar Milano'da San Gottardo kilisesi nnde ldrmlerdir. Fakat lm deinde yatan Facino, efendisinin bu sonunu duyunca hemen o gn subaylarn yanna ararak bunlara devletin mirass Filippo Maria'ya yardm etmeleri iin yemin ettirmi ve kendiside, lmnden sonra Filippo Maria ile evlenmesini eine salk vermitir 7 . Gerekten de ba condottiere'nin bu vasiyeti, ok gemeden yerine getirilmitir. Bu kadn, Beatrice di Tenda idi. Filippo Maria'dan ileride ayrca sz edeceiz. te byle bir zamanda idi ki Cola Rienzi soysuzlam Roma ahalisinin zayf heyecanna dayanarak talya'da yen bir hkmdarlk kurmak cesaretini kendinde buluyordu. Biraz nce tasvir ettiimiz trden hkmdarlarn yannda Cola Rienzi, daha bata zavall, kendini yitirmi bir sapktan ibaret kalmaktadr.
XV. yzyln zorba hkmdarl ise deiik bir nitelik gstermektedir. Kk tiranlardan bir ou ve Scala ile Carrara gibi byklerden bazlar gp gitmilerdir. Gl tiranlar memleketlerini geniletmi ve toparlamlar, ierde de da7 Paul. Jovius: Viri illustres, Jo. Galeatius, Philippus.
24
ha karakteristik bir biimde rgtlenmilerdir. Yeni gelen Aragon hanedan elinde Napoli, daha gl bir devlet olmak yoluna girmitir. Fakat bu yzylda zellikle karakteristik olan nokta, condottiere'lerin bamsz hkmdarlk, hatt ta peinde komalar olmutur. Bu ise salt gerek yolunda ileri bir adm, hem yetenek ve hemde yzszlk iin yksek bir dldr. Kk tiranlar, kendilerine bir dayanak salamak iin, imdi seve seve byk devletlerin hizmetlerine girmekte, bunlarn condottiere'leri olmaktadrlar. Condottiere'lik sanat kendilerine biraz para ve ayn zamanda yapacaklar fenalklardan dolay ceza bakl, hatt topraklarn geniletme frsat salamaktadr. Topuna birden baklrsa gerek byk ve gerekse kk tiranlar daha ok aba harcamak, daha dnceli ve daha hesapl hareket etmek, ok fazla kitle halinde zulm yapmaktan saknmak zorunda kalmaktadrlar. Fenal, ancak amalarna ulamak iin gzle grlr ekilde faydalar dokunacak derecede yapabilmektedirler. in dnda kalanlar da fenaln ancak bu kadarn ho grmektedirler. Avrupa lkelerindeki meru hkmdar hanedanlarnn balca dayanan tekil eden din hazinesinden burada en ufak bir eser bile yoktur. Olsa olsa bakent halknn bir tr yaknlk duygusuna dayanabilmektedir. talyan hkmdarlarnn balca destek ve yardmcs, daima yetenek ve souk kanl hesapllk olmutur. Kabna smaz bir tutku ile, hibir
25
akmndan pratik olmyan amalar uruna kendini harcyan Cesur Kari gibi hkmdar karakterleri, talyanlar iin gerek anlamda bir bilmecedir. svireliler dpedz kyldrler. Hepsi ldrlse de, savata can verecek olan Burgundya'l bir soylunun yerini dolduracak bir karlk olamaz; Duka svire'ye hibir direnme ile karlamakszn sahip olsa bile, yinede bu yzden yllk geliri 5000 Dukat kadar bile artm olmaz ilah...1. Karl'n karakterinde grlen ortaaa zg duyu, dn ve davran tarzlar, onun valyece emelleri veya lkleri, talyanlar iin oktan beri anlalmaz eylerdi. Onun, buyruu altmdaki subaylara tokat atmas 2 ve onlar yine de hizmetinde kullanmaa devam etmesi, bir yenilginin cezas olarak askerine ar muamele etmesi ve bundan sonra yine de gizli danmanlarn ayn asker birlikleri nne kararak utandrmas gibi hareketleri, gneyli diplomatlarca bir trl anlalamyordu. Bu hali gren gneyli diplomatlar, Karl' kayb olmu bir hkmdar olarak sayyorlard. te yandan, bizzat talyan hkmdarlarna zg siyaset tarznda bunlarn bile stne kan ve her eyden nce Francesco Sforza'nn hayran olduunu gizlemiyen Fransa kiral XI, Louis ise, bir zellii bulunmayan yaradl ile, kltr ve incelik bakmn1 De Gingins, Depeches cles ambassadeurs milanais, II, p. 200 (N, 213) Kars. II, 3. (N. 144) ve II, 212 (N. 218): 2 Paul. Jovius, Elogia.
26
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
dan talyan hkmdarlarnn ok gerisinde mektedir.
gel-
XV. yzyln talyan devletlerinde iyilik ile fenalk, ok dikkate deer ekilde birbirine karm bir haldedir. Hkmdarlarda kiilik o kadar gelimi, ok kere o kadar nemli, durum ve grevleri iin o kadar karakteristik bir hale gelmitir ki 3 isabetli bir ahlk yargsna varmak gtr. Egemenliin temeli ve alt yaps yasa d kurulmutur ve byle kalmaktadr; ona bir uursuzluk musallat olmutur ve bir trl peini brakmak istememektedir. mparatorun onaylamas ve dirlik tevcihleri gibi merulatrma giriimleri durumu deitirmemektedir; nk halk, hkmdarnn herhangi bir yabanc lkede ya da geici bir yabancdan bir parmen paras satn alm olmasndan haber bile .alamamaktadr4. in iyzn bilmiyen insan yle bir mantk yrtmektedir: eer imparatorlar biraz olsun faydal olsalard, zorba beylerin ortaya
3 Maechiavelli'de v i r t denilen ve ayni zamanda s c e l e r a t e z z a ile badatrlmas olana vardr diye dnlen ey, ite bu kuvvet ile istidadn bileimidir: Discorsi I, 10, Septimus Severus mnasebeiyle. 4 Bu sorun hakknda: Frane. Vettori. Arch. stor. VI, p. 293, vd. Almanya'da oturan ve bir Roma imparatorunun marur adndan baka hibir eyine sahip bulumnyan bir adamn unvan tevcihi, bir herifi bir kentin gerek efendisi (Signore) yapacak durumda deildir.
27
kmalarna hibir zaman meydan vermezlerdi. IV. Karl'n Roma seferinden beri imparatorlar, talya'da kendilerinin hibir pay olmakszn zorla meydana getirilen durumlar sadece onaylamlardr fakat verdikleri resm belgeler dnda hibir eyle bunlar gvence altna alamamlardr. talya'da Karl'n hareketleri, tmyle en aalk siyas komedilerden biridir. mparatoru Visconti'lerin nasl oynattklar ve sonunda topraklarndan nasl attklar, onun bir panayr tecimcisi gibi mal (yani verdii ayrcalk beratlar) karl olarak para almak zere teye beriye nasl koutuu, Roma'da ne kadar snk bir ekilde ortaya kt ve en sonunda tek bir kl darbesi bile vurmakszn doldurduu kesesiyle tekrar Alpleri nasl at5, Matteo Villannin eserinde
5 IV. Karl'n kutsal topraklara bir Hal Seferi yapmasn isteyen bir italyan, Fazio degli Uberti idi (Dittamondo, L. VI, cap. 5, 1360 tarihlerinde). Bu pasaj, sz konusu olan iirde en gzel ve en karakteristik olan paralardan biridir. air inat bir Trkmen tarafndan sa peygamberin mezarndan kovulmaktadr : Coi passi lunghi e con la testa bassa Olthe passai e dissi: ecco vergogna Del chrislian cle'l saracin qui lassa! Poscia al pastor (papa'y) n volsi per rampogna: E tu ti stai, che sei vicar di Cristo Co' frati tuoi a ingrassar la carogna? Similimete dissi a quel sofisto (IV. Kari) Che sta in Buemme (Bohemya) a piantar vigne e fichi, E che non cura di si caro accraisto: Che fai? perede non segui i primi antichi
28
okunabilir6. mparator Sigismund ise, hi deilse ilk defasnda (1414), Papa XXIII. Johannes'i konsile katlmaa tevik etmek gibi iyi bir niyetle talya'ya gelmiti. mparator ile Papann, Cremona'daki yksek kuleden Lombardia'nn panoramasn seyr ettikleri srada idi ki ev sahibi olan ehrin tiran Gabrino Fondolo, her ikisini de kuleden aa atmak hevesine dyordu. kinci defasnda Sigismund, tamamiyle bir macerac olarak talya'da grnmektedir. Alt aydan daha uzun bir zaman SieCesari d' Roman, e che non segui, Dico, gli Ot ti, i Corrndi, i Feelcrichi? E che pr tieni crtesto imperio in tregui? E se non hai lo cuor d'esser Augusto, Che nol rifiuti? o che non ti dilegui? ete. (Uzun admlarla ve bam eik Geip gittim ve dedim ki: ite Sarazet'i (slm) Burada brakan Hristiyanln yz karas Sonra azarlamak iin papa'ya dnerek: Sen de sa'nn vekili olduun balde Ne diye kardelerinle durup leini semirtiyorsun! Benzer ekilde Bohemya'da asma ve incir diken Ve bu aziz fethi umursamayan O Sofiste (IV. K a r l a ) dedim ki: Ne yapyorsun? Neden Romal'larn ilk eski Sezar'larn rnek almyorsun? Soruyorum sana, Neden Otto'la, Konrad'lar, Federik'leri rnek almyorsun? Ne diye bu imparatorluu hl savaa srmyorsun? Eer sende Augustus (imparator) olarak yrek yoksa Niin reddetmiyorsun? Veya niin ortadan kayb olmuyorsun? 6 Mi Villan, IV. 38. 39. 56. 77. 78. 92; V, 1, 2, 21. 36. 54
29
na'da sanki bir ceza evinde imi gibi oturmu ve sonra ta giymek zere ancak g halle Roma'ya varabilmistir. mparator III. Friedrich hakknda da ne dnlebilir ki? Onun talya'y ziyaretleri, haklarn mparatorun beratlar ile pekitirmek isteyenlerin ya da bir mparatoru gerekli debdebe ve ihtiam ile arlayabilmekten vnen kimselerin paralar ile yaplm tatil veya hava deiimi gezileri niteliini tamaktadr. Napoli kiral Alfons, mparatorun kendisini ziyaretinde 150.000 altn Gulden harcamtr7. kinci kez Roma'dan dnnde (1469) Friedrich, Ferrara'da8 birgn sabahtan akama kadar hi odadan kmakszn 80 tane ykseltme berat datmtr. Burada mparator, valyeler, kontlar, doktorlar, noterler tyin etmitir. Tevcih olunan kontluk payeleri derece derece idi: Conte palatino (saray kontlar), be taneye kadar doktor tyin edebilmek hakkna sahip kontlar, gayrmeru ocuklar meru yapmak, noter atamak, yasa d noterleri meru yapmak ve ilh.. haklarna sahip kontlar. Ancak mparatorun ktibi, sz geen belgelerin yazlmas karl olarak cret istemi, fakat istenen fiyatlar Ferrara'da biraz ar grlmtr 9 , mparator byle tevcihler datr ve o kk saray batan
7 Bu hususta daha esasl bilgi iin bak: Fiorent., P. 54, kar. 150. 8 Diario Ferarese: Murat. XXIV, Col. 215. 9 Haveria voluto scorttgare la brigata yeti, gruhu soyup soana evirmekti). Vespasiano ni-
(Adamm
30
baa rtbelere boarken, Ferrara Dukas Borso'nun ne dnd kaynaklarda aklanmamaktadr. O vakitler yksekten konuan hmanistler, karlarna gre bir takm gruplara ayrlmlard. Bir ksm10, imparatoru Roma airlerinin basmakalp alklar ile selmlarken, Poggio11, ta giymenin artk ne anlam tadn anlayamamaktadr. Eskilerde yalnz muzaffer bir imparatora ta giydiril irdi ve hem de bu ta defne dalndan rlm olurdu. Sonra imparator I. Maximilien ile, talya'ya kar, genel olarak yabanc uluslarn bu lkeye mdahaleleri ile ilgili olarak, yeni bir imparatorluk siyaseti balamtr. Balang, yni mutsuz yeeninin bertaraf edilmesi ile Lodovico Moro'ya Milano dukalnn tevcihi, hayr getirecek bir tarzda olmamtr. Modern mdahele teorisine gre, eer iki kii bir memleketi paralamak istiyorsa bir nc ahs da gelip ie karabilirdi. Bylece imparator da imdi kendi payn isteyebilirdi. Fakat hak veya buna benzer eylerden artk bahs etmemek gerekir. XII. Louis (1502) Genova'da beklendii srada, byk imparatorluk kartal Doc saraynn byk salonu cephesinden kaldrlr ve her taraf zanbaklarla* ss10 11 Annales Estenses: Murat: XX, Col. 4 1 . Poggii His. Florent. pop., L. VII: Murat. XX. Col 381
* Beyaz zemin zerinde altn sars zanbaklar bulunan Fransz Kr allnn bayra kascl edilmitir (eviren).
31
lenirken tarihi Senarega12, bunca ihtilllerde daima korunan o kartaln aslnda ne anlama geldiini ve imparatorun Genova zerinde ne gibi istekleri bulunduunu herkese sorup durmaktadr. Fakat u eski szden baka bir ey bilen kimse yoktur: Genova, camera imperii (imparatorluun kubbesi)dir. Btn talya'da hi kimse bu gibi sorular ak olarak cevaplandracak bilgiye sahip deildi. Ancak V. Kari, spanya ile Kutsal Roma Germen mparatorluunu birletirdii zaman, spanyol askerine dayanarak imparatorluun talya zerindeki haklarn geerli yapabilmitir. Fakat bilindii gibi V. Karl'n bu suretle elde ettii kazanlar, mparatorlua deil, spanya devletine yaramtr. Meru ocuklara kar genel olarak gsterilen kaytszlk da, XV. yzyln siyas bakmdan gayr meru hanedanlariyle ilgili bir nesne idi. Bu hal yanbanclarn, mesel Fransz tarihisi Philippe de Comines'in gzne arpyordu. Yani meruluk ile gayrimesrluk arasnda nerdeyse fark kalmamt. Kuzey memleketlerinde, mesel Burgundya'da, gayr meru ocuklara belli surette snrlandrlm apanajlar, piskoposluklar ve buna benzer dirlikler verilir; Portekiz'de hanedann gayr meru bir kolu, ancak son derece byk abalar harcamak suretiyle tahtn muhafaza etmee muvaffak oluyordu. talya'da ise, ailesinin
12 Senarega, de reb. Geuuens.: Murat. XXIV, Col. 575.
32
ana kolunda herhangi bir ekilde gayr meru domu bir atas bulunmyan ve buna sknetle tahamml olunmyan hibir hkmdar artk kalmamtr. Napoli'de hkm sren Aragon'lar, bu hanedann gayr meru bir kolu idiler. Esasen Aragon lkesi, I. Alfonso'nun kardeine miras yoluyla intikal etmiti. Urbino hkmdar Byk Federiogo'nn soy bakmndan Montefeltro hanedan ile belki de hibir ilgisi yoktur. Papa II. Pius 1459 da Mantua kongresine gittii zaman, Este hanedannn nikhsz kadnlardan domu ocuklarndan sekizi kendisini karlamak zere Ferrara'ya varmlard13. O zamann hkmdar olan Duka Borso ile bunun ayn ekilde gayri meru' kardei ve nceli olan Leonello'nm yine gayri meru iki olu da bunlar arasnda bulunuyordu. Geri Leonello'nm ayrca meru olarak nikhland bir zevcesi de vard. Fakat bu kadn Napoli hkmdar I. Alfonso'nun Afrika'l bir metresinden domu gayri meru kz idi 14 . Gayri meru' evltlara, ok kere meru miraslarn henz erginlik ana girmemi olmalar dolaysiyle yer veriliyordu. Veliahtlarn meru veya gayri meru olup olmadklarna baklmakszn bir eit en byk evldn tahta gemesi usul kabul olunmutu. Btn talya'da uzlua, kiilik ve yete13 Diario Ferrares'de bunlarn adlar saylmaktadr: Murat. XXIV, Col. 203. 14 Marin Sanudo, Vita de' duchi de Venezia: Murat. XXII, Col. 113.
33
nee, teki Bat memleketlerinde yrrlkte olan yasa ve geleneklerin stnde bir yer veriliyordu. Devir yle bir devir idi ki, papann oullar hkmdarlklar kuruyorlard; XVI. yzylda ise yabanclarn ve balamakta olan Katolik Reformunun etkisi altnda, mer'lua da daha sk bir surette bal kalmak zorunlu saylmtr. Varchi, meru' erkek ocuun hkmdara ardl olmasn akln bir buyruu ve eski zamanlardan beri Tanr buyruu olarak grmektedir15. Kardinal Ippolito de' Medici, Floransa zerindeki hak iddiasn, belki de meru bir evlenmeden dnyaya gelmi veya, hi olmazsa Duka Alessandro gibi bir hizmeti kzdan deil, bir soylu kzndan domu olmasna bina ediyordu16. XV. yzylda da ahlki ve siyas bakmlardan hemen hemen anlam kalmam olan morganatik* ak evlenmelerine imdi nem verilmee balanyordu. Fakat XV. yzylda gayri meruluun en yksek, en fazla hayranlk uyandran ekli, dou bakmndan ne olursa olsun, hkmdarlk mevkine
15 Varchi, Stor. Fiorent. I, p. 8. Roma 1533: Tommaso Gar.
16 Soriano, Relaz. di Relazioui, p. 281..
* Morganatik evlenme: toplumsal mevkileri bakmndan birbirlerine eit saylmayan bir kadnla bir erkein evlenmesi demektir _ Bu eit evlenmelerde sosyal mevkii daha aa tutulan k a n veya koca, einin btn haklarna sahip deildir. rnein koca kral ise ei kralie olamaz ve doan ocuklar da babalarnn tahtna miras olamazlar (eviren).
34
kadar ykselen Condottiere'ler tarafndan temsil edilmektedir. Daha XI. yzylda Normanlar tarafndan Gney talya'nn istil edilmesi de ayn nitelikte bir olayd. Bu eit giriimler, imdi btn talya yarmadasn srekli olarak karklklar iinde tutmaa balyordu. cretli askerin banda bulunan komutann hkmdar olarak bir yere yerlemesi, kendisini hizmetine alm olan bein para darl yznden toprak ve ahali vermek suretiyle borcunu demesi hallerinde, zor kullanmak yoluyla olmakszn da mmknd17. Her ne olursa olsun Condottiere, buyruu altndaki askerin ouna yol vermi bulunduu zamanlarda da k kararghn kurabilecek ve en zorunlu ihtiyalarn karlayabilecek gvenli bir yere muhtat. Bu eit bir etebann ilk rnei John Havvkvvood'dr. Papa XI. Gregor ona Bagnacavallo ile Cotignola'y vermit i . Fakat Alberigo da Barybiano ile talyan ordular ve komutanlar sahneye ktklar zaman, hkmdarlklar elde etmek veya, Condottiere'nin herhangi bir yerde tiran olmas halinde, eldeki topraklar geniletmek frsat ele gemi oldu. Bu eit asker ihtirasn ilk byk zaferi, 1402 tarihinde Giangaleazzo'nn lmnden sonra Milano Dukalnda kutland. Her iki olunun da hkmdarlk dnemleri (s. 22 vd.)
17 Bu konu iin kar. Caneslrini, Archiv. stor. Tom XVI. giri blm.
35
esas itibariyle sava tiranlarn ortadan kaldrlmasna uralmakla geti. Bu tiranlarn en by olan Facino Cane, en sonunda, hkmdarn dul kalan ei, birok ehirler ve 400.000 altn Gulden ile birlikte, bu hanedann mirass oldu. stelik Beatrice di Tenda, yni l dukann imdi Facino ile evlenen dul ei, ilk kocasnn askerlerini de kendi tarafna ekti"'. te bu zamandan beridir ki hkmetlerle Condottiere'leri arasnda hibir lye smayacak derecede ahlka aykr ilikiler meydana geldi. XV. yzyl iin karakteristik olan bu hal, eski bir fkrada 19 -bu eit fkralar hibir yerde asl olmamasna ramen her yerde gerei ifade eder ler-aa yukar yle tasvir olunmaktadr: Bir zamanlar bir ehir halknn (Siena'llar kasd edilmi olsa gerektir) kendilerini dman basksndan kurtarm olan bir komutanlar vard. Halk bu komutan dllendirmek iin ne yaplmas gerektii hakknda her gn mzakerelerde bulunup dururdu. Kendi glerinin yetecei hibir eyi, hatt onu ehrin hkmdar yapmay bile, ona
18 Cagnola, Archiv, stor. I I I . p. 28: et (Filippo Maria) da le (Beatr.) molto texoro e diuari, e tutte le giente d'arme del dicto Facino, che obedivano a lei = ve (Filippo Maria) ondan (Beatrice) ok miktarda mcevher ve para ald ve yukarda ad geen Faciono'nn askerleri olup ona (Beatrice) itaat edenler de (para aldlar). 19 Infessura: Eccard. Scriptores I I , Col. 1911. Muzaffer Condottiere'yi Macchiavelii iki ktan birini yelemek durumu karsnda brakyor; bu hususta bak: Discorsi I, 30.
lyk bir dl bulmuyorlard. En sonunda birisi ayaa kalkt ve komutan ldrerek ehrin aziz korucusu yaplmas ve bu sfatla ona tapnlmas fikrini ileri srd. Bylece, aa yukar Roma Senatosunun vaktiyle Romulus hakknda vermi bulunduu karara uyularak, bu komutana da ayn muamele yapld.- Gerekte Condottiere'lerin kendilerine cret veren belerden baka saknacak kimseleri yoktu. Savata baarl olduklar takdirde tehlikeli grlerek ortadan kaldrlrlard. Roberto Malatesta, Papa IV. Sixtus adna kazand bir zaferden (1482) hemen sonra byle bir bahtszla uramt. Savata baar gstermedikleri takdirde ise hemen ilk yenilgiden sonra kendilerinden c alnrd. Nitekim Venedikli'ler, Carmagnola'ya 1432 de byle muamele etmilerdi 2 0 . Condottierelerin ok kere kar ve ocuklarn rehine olarak vermek zorunda kalmalar, buna karn gven kazanamamalar ve kendilerinin de gvenememeleri, ahlk bakmndan durumu aka gstermektedir. Bu koullar iinde Condottiere'lerin, kalpleri derin bir kin ile dolma20 Onlarn 1516 da Alviano'yu da zehirlemi olduklar ve bu hususta gsterilen sebeplerin doruluu pheli kalmaktadr, kar. Prato: Archiv. (Stor. I I I , p. 348, Venedik Cumhuriyeti, kendisini Colleoni'ye miras tyin ettirdi ve onun lmnden sonra ancak 1575 de mallarnn devlete gemesini ahyan resmi ilemi yapt; kar. Malipiero, Annali Veneti: Archiv. Stor. VII, I, p. 244, Condottiere'lerin, paralarn Venedik'te yatrmalarndan Cumhuriyet hkmeti memnunluk duyuyordu; bak ayn eser, p. 351.
37
mas iin, feragat kahraman olmalar, Belisar'n* karakterine sahip bulunmalar gerekiyordu. Ancak keml derecesini bulmu erdemliktir ki onlar mutlak surette cani olmaktan alkoyabilirdi. Gerekten de Condottiere'ler arasnda kutsallklar hafifseyen, insanlara kar zalim ve cani olan bir takm kimselere raslamaktayz. Bunlar yle adamlardr ki, papa tarafndan aforoz edilmi durumda lmekte bile hi bir saknca grmemektedirler. Fakat ayn zamanda bazlarnda kiilik ve yetenek keml derecesine gelmi ve bylece askerlerin takdir ve hayranln kazanmlardr. Yenia tarihinde bunlar, komutannn srf ahs itibarnn, baka hibir ey dnlmekslzin, tek bana drtc kuvvet olduu ilk ordulardr. Mesel Fransesco Sforza'nn hayatnda bu zellik
* Belisar: Dou Roma mparatoru I. Justinian'n komutandr (505-565). 532 de stanbul'da kan Nika ayaklanmasn bastrm, 533-34 te Afrika'da Vandal Devletini ykm, 536 da Gney-talya ve Roma'y, 540 ta Ravenna'y alm, fakat baz hareketleri imparatoru endieye drdnden geri arlmtr. 541-42 de Pers'Iere kar, 544 ten beri de talya'da Dou Got'larna kar savam ve 549 da yeniden iten uzaklatrlmtr. 559 da stanbul'u tehdid eden Hun'lara kar baarl bir sava yaparak bunlar geri atm olan nl asker, bir suikasta dahil bulunduu iddiasiyle habs edilmise de iki yl kadar sonra serbest braklmtr Urad btn hakszlklara ramen kendisine verilen grevleri byk bir sadakada yapm ve hibir zaman imparatora kar kin beslememitir. Yukarda kastedilen, onun bu davrandr (eviren).
38
TALYA'DA
RNESANS KLTR
parlak bir ekilde kendini gstermektedir 21 . Toplumsal snfa dayanan hibir pein yarg yoktur ki. Francesco Sforza'y her ferdin ayr ayr sevgisini kazanmaktan ve g anlarda bu sevgiden gerei gibi faydalanmaktan alkoyabilsin. Onu grdkleri zaman dmanlarn silhlarn braktklar ve balarn aarak selmladklar olmutur. nk herkes onu savalarn babas saymaktadr. Bu Sforza ailesinin bir hkmdar hanedan kurmaa hazrland daha batanberi sezilmekte ve bylece ilgi ekmektedir22. Bu mutlu talihin temelini ailenin fazla derecede dleklii tekil etmektedir. Francesco'nn ok tannm olan babas Jacopo'nun tam yirmi kardei vard. Hepsi de Faenza yaknlarndaki Cotignola'da kendi aileleri ile Papolini ailesi arasnda hkm sren ve Romagna blgesine zg olan o sonsuz kan gtme dvalarnn etkisi altnda gayet sert yaam koullar iinde yetimilerdi. Evleri batan baa silh deposu ve karakol odalar halindeydi. Anne ve kzlar da tam anlamiyle savakan kimselerdi. Jacopo, henz on yanda iken gizlice evinden kaarak nce Papann Condottiere'si olan Boldrino'nun maiyetinde almak zere Panicale'ye gitti. Bu, o Boldrino'dur ki, ldkten sonra da,
21 Cagnola: Archiv. Stor. I I I , p. 121.
22 Hi deilse bu, Paul. Jovianus'un Vita magni Sfortiae (Viri Illutres) adl eserinde grlmektedir. Bu eser, onun hakknda yazlan biyografyalarn en cazip olanlanndan biridir.
39
kendisine lyk bir ardl bulununcaya kadar askerine komuta etmekte devam etmitir: Tahnit edilmi cesedi, drt yanna bayraklar dikilmi bir adra konmu ve komutlar bu adrdan verilmitir. eitli hizmetlerde sivrilen Jacopo, kendi adamlarn yanna ekti ve bunlardan, hanedan yeleri kalabalk olan bir hkmdar gibi faydaland. Tutsak olarak Castel deli Uovo'da bulunduu sralarda ordusunu dalmadan bir arada tutan, onun bu akrabalar olmutur. Kzkardei kendi eliyle kiraln murahhaslarn esir etti ve bu rehineler karlnda Jacopo'yu lmden kurtard. Jacopo, para ilerinde gayet salamd ve bu sayede yenilgiye urad zamanlarda da bankerlerden kredi bulabiliyordu. Her yerde kyly askerin sarkntlklarndan koruyor ve zapt ettii ehirleri yakp ykmaktan holanmyordu. Sadece bunlar bile onun uzun vadeli niyetler beslediine, geni plnlara sahip bulunduuna birer iaretti. Hele nemli bir kiilie sahip olan odal Lucia'y (Francesco'nn annesidir), kendisi hkmdar hanedanndan olan bir prensesle evlenebilmek iin serbest kalmak amac ile, baka birisi ile evlendirmesi, onun ne gibi niyetler beslediini bsbtn aa vurmaktadr. yle anlalyor ki akrabalarnn evlenmeleri de bir plna gre yaplyordu. Meslekdalarnn srmekte olduklar tanrsz, dinsiz ve aalk yaamdan kendisini uzak tutuyordu. Olu Francesco'yu uzak gurbetlere yollarken ona verdii t unlard: bakasnn ka-
rsna dokunma; adamlarndan kimseye dayak atma veya, eer bir defa bunu yapmsan, onu yanndan uzaklatr; sert bal ve naln kaybetmekten holanan bir ata binme. Hereyden nce Jacopo, byk bir komutan deilse bile byk bir asker kiiliine, gl ve her bakmdan idmanl bir vcuda, popler bir kyl yzne sahipti. Hayret edilecek derecede kuvvetli bir bellei olup btn atlarn, askerlerini tanr ve bunlarn yllardan beri aldklar denek durumlarn ayr ayr bilirdi. Btn bo zamanlarn tarih renmee adar, Yunan ve Ltin yazarlarn kendi ihtiyac iin tercme ettirirdi. Daha byk bir hkmdarlk elde etmee urat ve azametli Milano'yu, parlak ordu komutanl ve hi ekinmeden pervaszca ihanetleri sayesinde ele geirdi (1447-1450). Francesco'nun verdii rnek ok ekici idi. C zamanlarda Aeneas Sylvius23 yle yazyor: Bizim deiiklik heveslisi, hibir eyin sabit kalmad ve hibir eski hkmdarln mevcut bulunmad talya'da kleler kolaylkla kral olabilirler. Fakat kendi kendini talihin adam diye adlandran baka birisi, o zamanlar talyanlarn zihnini herkesten ok megul ediyordu. Bu adam, Nicolo'nun olu Giacomo Piccinino'dr. Onun bir hkmdarlk kurmaa muvaffak olup olamyaca, zerinde hararetle ve aktan a23 Aen. Sylvius: De dictis et factis Alphonst, Fol. 475. Opera,
41
a tartlan bir sorun idi. talya'daki byk devletlerin byle bir eye engel olmakta, anlalmas kolay nedenler dolaysiyle karlar vard. Francesco Sforza da, hkmdarla ykselmi olan etebalarnn sonuncusu olmaktan fayda gryordu. Fakat, mesel Siena'y ele geirmek teebbsnde bulunduu zaman Piccinino'ya kar gnderilen birlikler ve balarndaki subaylar, kendi karlarn onu tutmakta gryorlard24. Eer o ortadan kalkarsa biz tekrar tarlalarmzda ift bana dnebiliriz diyorlard. Piccinino'yu Orbetello'da kuattklar halde ayn zamanda ona yiyecek gnderiyorlard. En sonunda ona, bu sargdan erefli bir ekilde kurtulmak olanan verdiler. Bununla beraber Piccinino felketten kurtulamad. 1465 de Milano'da Sforza'lara yapt bir ziyaretten sonra Napoli kiral Ferrante'nin yanna varmak zere yola koyulduu zaman iin sonu zerinde btn talya bahse tutuuyordu. Verilen btn gvencelere ve kendisinin yksek kimselerle kurmu bulunduu ilikilere karn Castel nuovo'da kral Ferrante tarafndan ldrtld 25 . Miras yoluyla ele geirdikleri devletlere
24 Pii I I . Comment. I, p. 46. kar. 69.
25 Sismondi X, p. 258. Corio, Fol. 412. Burada Sforza sua dahil saylmaktadr. nk o, Piccinino'mn sava hretini oullar iin tehlikeli grmektedir. Storia Bresciana: Murat. XXI, Col. 902. 1466 tarihinde Venedik Condottiere'si Colleoni'ye yaplan muameleyi Malipiero anlatmaktadr; Annali Veneti, Ardchiv. Stor, VII, I, p. 210.
42
sahip bulunan condottire'ler de hibir zaman durumlarndan emin deillerdi. Roma'da Roberto Malatesta ve Bologna'da Federigo ayn gnde ldkleri zaman (1482) grld ki, her ikisi de son nefeslerinde devletlerini birbirlerine vasiyet etmilerdir2*! Bu kadar kt ilere girimekte hibir saknca grmiyen bir snfa kar ne yaplsa yerinde grlyordu. Francesco Sforza, henz pek gen yata iken, Kalabria'l zengin bir ailenin mirass ve Montalto kontesi olan Palissena Ruffa ile evlendirilmi ve bu kadndan bir kz ocuu dnyaya gelmiti. Halas bu kadn ve ocuunu zehirledi ve mirasa kendisi kondu27. Piccinino'nun ortadan kaldrlmasndan sonra yeni Condottiere devletlerinin meydana gelmeleri anlalan, artk tahamml edilmez bir iskandal olarak grlmtr. talya'nn drt byk devleti, yni Napoli, Milano, Papalk ve Venedik, bu gibi rahatszlk verici olaylara gz yummayan bir denge sistemi kurmu grnmektedirler. Ksmen Condottiere'lik yapm veya hl yapmakta olan kk tiranlarn kaynatklar Kilise Devletinde IV. Sixtus zamanndan beri papalarn akrabalar, bu gibi teebbslere girimek inhisarn elde etmilerdi. Fakat iler biraz aprak gitmee balad anda hemen Condottiere'ler de ortaya k26 Allegretti, Diarii Sanesi: Murat XXIII. P. 811. Francesco'nn cenazesi
27 Orationes Philelphi, Fol. 9: banda verilen sylev.
43
veriyorlard. Papa VIII. nnocent'in beceriksiz ynetimi altnda, eskiden Burgunidya hizmetinde alm bulunan Boccalino, kendisi iin zapt etmi olduu Ossimo kenti ile birlikte nerdeyse Trklere teslim oluyordu28. Lorenzo Magnifico'nn aracl ile onun paraya kanarak ekilip gitmesi, derin bir ferahlk yaratt. 1495 te Fransa kiral VIII. Charles'in giritii sava yznden btn iler alt st olduu zaman Brescia Condottiere'si Videvero29, bir hkmdarlk ele geirmek giriiminde bulundu. Videvero daha nce soylu ve ahaliden birok kiileri ldrmek suretiyle Cesena kentini zapt etmiti. Fakat ehrin kalesi kendini savunmada direnmeyi baardndan, buradan ekilip gitmek zorunda kalmt. imdi ise, yukarda ad geen Roberto ile Venedik Condottieresinin olu olan Pandolfo Malatesta da Rimini'nin kendisine verdii bir asker ktas ile harekete geerek Ravenna Bapiskoposunun elinden Cactelnuovo kentini ald. Daha byk iler kacandan kukulanan ve papa tarafndan sktrlan Venedikliler, iyi niyetle, Pandolfo'ya bir frsat ktnda dostunu tutuklamak emrini verdiler. Gerekten de Pandolfo, yrek acs ile olmakla beraber, Videvero'yu tutuklad. Fakat arkasndan onu dar aacna ekmek emrini ald. Pandolfo ihtiyatl davranarak tutsan nce hapishanede
28 Marin Sanudo, Vite de' Duchi di Ven: Murat. XXII, Col. 1241. 29 Malipiero, Ann. Veneti, Archiv, stor. VII, I. p. 407.
bodurdu ve sonra halka tehir etti. Bu eit gasplarn son nemli rnei, nl Castellan de Musso olmutur. Bu adam da, 1525 Pavia meydan savandan sonra Milano'da kan karklklar srasnda Comer glnde ni olarak bir hkmdarlk kurmutur. XV. yzyln zorba hkmdarlar hakknda genel olarak denebilir ki en byk fenalklar, kk ve ok kk devletlerde toplanmaktadr. Gerekten de her bireyi kendi mevkiine uygun bir hayat srmek isteyen birok aileler arasnda kaltsal dmanlklar, bu gibi yerlerde daha fazladr. 1434 te Bernardo Varano de Camerino, iki kardeini ortadan kaldrmtr30. nk Bernardo'nun oullar bu amcalarnn mirasna konmak stemilerdi. Her nerede bir ehrin beyi pratik, lml ve kansz ynetimi ile, ayn zamanda kltre yapt hizmetlerle sivrilmi ise, genel olarak bu adam, byk bir hanedana mensup veya byk bir hanedann siyasetine bal kimsedir. Mesel Pesaro prensi, Byk Francesco'nun kardei ve Urbino hkmdar Federigo (lm 1473)'nun kayn babas olan Alessandro Sforza31, bu eitten bir hkmdard. yi bir idare adam, dil ve anlayl bir hkmdar olarak, uzun bir sava hayatndan sonra sakin bir saltanat devri idrak etmi, muazzam bir kitaplk vcuda getirmi, bo zamanlar30 Chron. Eugubinum: Murat. XXI. Col. 972. 31 Vespasiano Fiorent., p. 148.
45
n bilim ve din zerinde konumalarla geirmitir. Siyasetinde tamamiyle Este ve Sforza hanedanlarna bal olan Bologna hkmdar II. Giovanni Bentivoglio (1462-1506) da bu eit hkmdarlar arasnda saylabilir. Buna karlk Camerino'da Vurani, Rimini'de Malatesta, Farenza'da Manfreddi ve zellikle Perugia'da Baglioni ailelerinde pek ok kanl karklklara tank oluyoruz. Baglioni ailesi iinde XV. yzyln sonlarna doru cereyan eden olaylar hakknda mkemmel tarih kaynaklarmz vardr, yani Graziani ile Matarazzo'nn kronikleri 32 bu konuda bize gayet ayrntl ve canl bilgiler vermektedir. Baglione'ler, hkmdarlklar eklen bir prenslik olarak deil, fakat daha ziyade bir ehrin ba olarak gelien kuvvet ve iktidarlar byk aile servetine ve memur atanmalarnda fiil nfuza dayanan ailelerden biri idiler. Aile yelerinden biri genel bakan olarak tannrd. Bununla beraber ailenin ayr ayr kollarndan olan bireyleri arasnda gizli olarak derin bir kin ve garaz hkm srmekteydi. Karlarnda Oddi ailesinin bakanl altnda bir soylular partisi vard. 1487 tarihine doru hepsi silha sarldlar ve btn byklerin evleri kabadaylarla (bravi) doldu. Zorbalk hareketleri yaplmayan gn gemezdi. ldrlen bir Alman rencisinin gmlmesi vesilesiyle iki taraf silhl olarak kar karya geldiler. Hatt ba32 Archiv. Stor. XVI, ksm I ve II.
46
zan baka baka ailelere mensup bravo'lar ak alanda birbirlerine kar meydan sava verdiler. Esnaf ve kk zanaatla uraanlar bo yere yaknmalarda bulunuyorlard. Papa'nn valileri ve akrabalar susuyorlar veya ilk frsatta savaa gidiyorlard. En sonunda Oddi'ler Perugia'dan kp gitmek zorunda kaldlar. Bundan sonra ehir, Baglione'lerin tam anlam ile zor ve bask ynetimi altnda kuatlm bir kale halini ald. Byk katedral, Baglione'lerin klas olarak kullanlrd. Komplolara ve basknlara kar korkun c alma eylemleri ile karlk veriliyordu. 1491 tarihinde ehre sokulmay baaran dman partiden 130 kii yakalanarak belediye saray (Palazzo Comunale) nnde idam olunduktan sonra ehir meydannda 35 tane sunak kuruldu ve kentin zerine ken uursuzluu def etmek amac ile gn boyunca yinler yapld, dinsel alaylar halinde dolald. Papa VIII. nnocent'in bir yeeni de gpegndz sokakta hanerlenerek ldrld. Papa Alexandr'n ara bulmak iin gnderdii yeeni ise, aktan aa alay edilmekten baka hibir sonu elde edemedi. Hkmdarlk sren ailenin iki reisi olan Guido ile Ridolfo, mucizeler gsteren Dominiken rahibesi Suor Colomba de Rieti ile sk sk gryorlard. Rahibe, gelecek gnlerde yaanacak byk felket haberleri ile onlar tehdit ederek bar tlerinde bulundu. Fakat ne var ki bu tlerin de bir etkisi grlmedi. Bununla beraber kronik yazar, bu korkun yllarda
47
Perugia ahalisinden iyi kimselerin dua ve dindarlklarna dikkati ekmekten geri kalmamaktadr. 1494'te Fransa kiral VIII. Charles talya zerine yrd sralarda Bagiione'ler ile Assisi ve evresinde yerlemi bulunan srgnler arasnda o kadar iddetli savalar oluyordu ki, vadideki btn binalar yerle bir olmu, tarlalar bombo kalmt; kyller vahileerek cretli haydut ve katiller haline gelmiler, azp byyen allklar geyik ve kurtlarla dolmutu. Buralarda kurtlar, arpmalarda lenlerin leleri (hristiyan eti) ile geiniyorlard. Papa II. Alexandr, Napoli'den dnmekte olan VIII. Charles'in nnden kaarak Umbria'ya snd zaman, Perugia da artk bundan byle kesin olarak Baglione'lerin elinden kurtulabilecei umuduna dt. Papa, Guido'ya bir enlik, bir gezinti veya buna benzer bir ey dzenlenmesini nererek hepsini bir araya toplamak istedi. Fakat Guido, Perugia'nn btn silhl kuvvetlerini bir arada grmenin en gzel bir sahne olaca fikrini ileri srd. Bunun zerine Papa, plnn gerekletirmekten vazgeti. ok gemeden srgnler, yeniden bir baskn yaptlar. Bu arpmalarda ancak Baglione'lerin kiisel cesaretleri sayesinde zafer kazanlabildi: $ehir meydannda 18 yandaki Simonetto Baglione, yanndaki pek az sayda kimselerle birka yz dmana kar yiite dt ve yirmiden fazla yara alarak yere ykld. Fakat Astorre Baglione imdadna yetitii zaman, altn yldzl demir si-
O vakitler henz on iki yanda bir ocuk olan Rafael, Pietro Perugino'nun yannda renim gryordu. O gnlerin ilemleri belki de, Rafael'in ilk zamanlarna ait Aziz Georg'n ve Aziz Michael'in kk tablolarnda ebedilemitir. Belki de ayn izlenimlerden bz izgiler de Aziz Michael'in byk tablosunda lmsz bir ekilde yaayp durmaktadr. Hatt, Heliodor'da Gksel Atl >- tablosunda Astorre Baglione, bir tanr biimine sokulmutur. Dmanlarn bir ksm ldrlm bir ksm da panie urayarak kamlard. Bundan sonra da artk bu gibi saldrlar yapacak gleri kalmamt. Bir sre sonra onlara ksm bir barla yurtlarna dnmek msaadesi verildi. Fakat bylece Perugia'da gven artm olmad. Hkmdarlk sren ailede i kavgalar, tyler rpertici olaylarla patlak verdi. Guido, Ridolfo ve bunlarn oullar Gianpaolo, Simonetto, Astorre, Guismondo, Gentile, Marcantonio ve dierlerine kar, bu ailenin iki kk yeeni olan Grifone ile Carlo Barciglia birletiler. Carlo Barciglia, ayn zamanda Camerino prensi Varano'nn yeeni ve eski srgnlerden biri olan Jeronimo della Penna'nn kayn idi. Kt olaylarn vukubulacan sezen
49
Simonetto, amcasnn dizlerine kapanarak Penna'y ldrmee msaade etmesini istedi. Fakat Guido bu istei reddetti. 1500 yl yaznn ortasnda Astorre ile Lavinan Colonna'nn dnleri olurken komplo, birdenbire olgun bir hale geliverdi. Dn enlii balad ve uursuzlua belirti saylan olaylarla birka gn devam etti. Uursuzluk belirtilerinin gnden gne nasl oaldn Matarazzo gayet gzel bir ekilde tasvir etmektedir. Hazr bulunan Varano, tertipileri bir araya toplad. eytanca bir tarzda Grifone'ye tek bana hkmdar yaplaca vaad olundu ve tamamiyle uydurma olarak, ei Zenobia ile Gianpao\n arasnda bir iliki bulunduu kendisine sylendi. En sonunda komploya dahil bulunanlarn herbirine ayr ayr kurbanlar tyin olundu (Baglione'lerin evleri ayr ayr yerlerde ve ou imdiki kalenin bulunduu mevkide idi). Mevcut bravo'lardan herbirine onbe adam verildi. Geri kalanlar da nbeti dikildi. Hazirann 15 inci gecesi kapular krlarak evlere girildi ve Guido, Astorre, Simonetto ve Gismonde ldrldler. tekiler ise svmay baardlar. Astorre'nin naam Simonetto'nunki ile yan yana sokakta gren seyirciler, zellikle yabanc renciler, onu eski bir Roma'lya benzettiler. Manzara bu kadar vekarl ve muhteemdi. Simonetto'da, bizzat lmn bile gemleyemedii bklmez bir cesaret gryorlard. Muzafferler, ailenin dostlarn dolayor ve kendilerini onlara
SO
salk vermek istiyorlard. Fakat herkesin gz ya dktn ve kylere g etmek iin hazrlklar yaplmakta olduunu grdler. Bu arada, suikasttan kurtulmaa muvaffak olmu bulunan Baglione'ler, darda adamlarn topladlar ve, balarnda Gianpaolo olduu halde, ertesi gn ehre girdiler. Barciglia tarafndan lmle tehdit edilen ehirdeki taraftarlar da arabuk onlara katldlar. San Ecolano yaknnda Grifone eline dt zaman Gianpaolo, onu ldrmei adamlarna brakt. Fakat Barciglia ile Penna, Camparino'ya felketin asl sorumlusu olan Varano'nn yanna katlar. Bir an iinde ve hemen hemen hibir kayba uramakszn Gianpaolo, ehrin efendisi oluvermiti. Grifone'nin hl gen ve gzel olan annesi Atalanta, bir gn nce Grifone'nin ei Zenobia ve Gianpaolo'nun iki ocuu ile birlikte bir iftlie gitmi bulunuyordu. Arkalarndan koan olunu, defalarca anne bedduas ile reddetmiti. imdi gelini ile birlikte ehre gelerek lmek zere bulunan olunu arad. Bu iki kadnn nnden herkes kayor, kimse Grifone'nin katili olarak ortaya kp annenin bedduasn zerine ekmek istemiyordu. Fakat bunda aldanyordu. Annenin bizzat kendisi, olunun ba ucunda, ona lm darbesini indireni af edeceine dair yemin ederek teminat verdi. ok gemeden Grifone, annesinin hayrduasn alarak hayata gzlerini yumdu. Kanl elbiseleri ile ehir meydanndan geen bu
51
iki kadn seyr edenler, onlara derin bir sayg duyuyordu. Rafael'in sonradan dnyaca nl Mezara Konu tablosunu yapt kadn, ite bu Atalanta'dr. Burada Atalanta, aclarn, en yce ve en kutsal annelik ztrab duyan Meryem Ana'nn ayaklar nne seriyordu. Bu trajedinin byk bir ksm yaknnda cereyan edip birok sahnelerine tank olan Katedral, arap ile ykand ve yeniden takdis edildi. Dn erefine dikilmi olan zafer tak hl orada duruyordu. zerinde, Astorrre'nin grd ileri tasvir eden resimler ve bize btn bu olaylar anlatan saygdeer Matarazzo'nun vg msra'lar grlyordu. Baglione ailesinin ilk devirleri zerine tamamiyle efsane niteliinde bir tarihe ortaya kmtr. Gerekte bu, vuku'bulan vahice olaylarn yansmasndan baka bir ey deildir. Ayn efsaneye gre bu ailenin bireyleri gya teden beri uursuz bir ekilde lmlerdir; bir zamanlar yirmi yedisi birden br dnyaya gmtr. Dahe nce de bir defa daha evleri yklm ve tulalarndan sokaklara kaldrm denmitir ve ilah... Gerekten de Papa III. Paul zamannda Baglione ailesinin saraylar yklmtr. Fakat yle grnyor ki Baglione'ler, bir zaman iin isabetli kararlar almlar, taraftarlar arasnda dzeni salam ve memurlar ktlk yapan soylularn zorbalklarndan korumulardr. Ancak
uursuzluk sadece grnte sindirilmi bir yangn gibi, sonradan tekrar alevlenmitir. Papa X. Leo zamannda Gianpaolo, kandrlarak Roma'ya getirilmi (1520) ve burada ba kesilmitir. Bunun oullarndan biri olup ancak zaman zaman ve en sert zor aralarna ba vurmak suretiyle ayn ekilde papalarn tehdidi karsnda kalan Urbino dukasnn bala olarak, Perugia'ya hakim olabilen Orazio, kendi ailesi iinde bir defa daha dehet salmtr. Orazio, bir amcas ile kuzenini ldrtmtr. Bunun zerine duka, yaptklarnn artk kfi olduunu ona ihtar etmitir. 33 Orazio'nun kardei Malatesta Baglione, Floransa hizmetinde ordu komutan olup 1530 ihaneti ile adn ebediletirmitir. Malatesta'nn olu Ridolfo, Baglione ailesinin Perugia'da, papann temsilcisini ve memurlar ldrmek suretiyle, 1534 te ksa bir zaman iin ve fakat korkun bir ekilde hkm sren son ferdidir. Rimini'de hkm sren zorba hkmdarlarn da adlarna arasra rastlamaktayz. Sigismondo Malatesta (lm 1467)'nn kiiliinde bir araya toplanan canilik, Tanr tanmazlk, asker yetenek ve yksek dzeyde bir kltr gibi zellikler, ancak ok nadir hallerde tek bir insanda birlemi bulunabilir. Fakat bu ailede grld gibi, cinayetler st ste ylrsa, bunlar her trl meziyetlere ar basar ve, ne kadar yetenekli olur33 Varchi, Stor. fiorent. I, p. 242. vd.
53
larsa olsunlar, tiranlar uuruma srklemekten alkoyamaz. Sigismondo'nun yukarda ad geen torunu Pandolfo, ancak, Condottiere olarak hizmetinde bulunduu Venedik Cumhuriyetinin, btn cinayetlerine ramen bu komutann drmek istemeyii sayesindedir ki tutunabilmitir. 1497 de Pandolfo, yeterince hakl nedenlerle34 tebaas tarafndan Rimini'deki burcunda bombardmana tutulduu ve sonra buradan kamasna msaade olunduu zaman, Venedik komiseri, Cumhuriyetin bu karde katili ve daha birok cinayetlerin faili olan Condottiere'sini tekrar getirterek yerine oturttu. Otuz yl kadar sonra Malatesta'lar, fakir dm srgnler durumuna gelmilerdir. 1527 tarihi de, tpk Cesare Borgia'nn zaman gibi, kk tiranlar iin deta amansz bir salgn hastalk donemi olmutur. Ancak pek az bundan kurtulabilmilerdir. Hatt kurtululara bile kendileri iin iyi bir ey olmamtr. Pico ailesinden gelen kk prenslerin hkmdarlk srdkleri Mirandola'da 1533 sralarnda Lilio Gregorio Giraldi adl fakir bir bilgin yayordu. O. Romann tahribi zerine kaarak ya ok ilerlemi bulunan Giovan Francesco Pico (mehur Giovanni'nin yeeni)'nin konukseverliine snmt ve Giovan Francesco'nun kendisi iin hazrlamak istedii mezar ant hakknda yaplan ko34 Malipiero, Ann, Veneti, Archiv. stor. VII, I, p. 498.
54
numalar vesilesiyle bir eser35 kaleme ald. Bu eserin sunu ksm Nisan 1533 tarihini tamaktadr. Fakat son blmndeki satrlar ne kadar ackldr: Ayni yln Ekim aynda mutsuz prens kardeinin olu tarafndan bir gece ldrlerek devleti elinden alnd. Kendim ise perian bir halde ancak canm kurtarabildim denmektedir. 1490 yllarndan beri siyas kavgalarla paralanm bir halde olan Siena'da Pandolfo Petrucci'nin yaatt soysuzlam bir yar tiranlk, zerinde durulacak bir deerde bile deildir. Bu adam, snk ve fena bir tiran olarak, bir hukuk profesr ve bir mneccim yardm ile hkm sryor, yer yer vahice adam ldrmelerle dehet sayordu. Yaz mevsiminde en byk elencesi, Amiata dandaki kayalar, neye ve kime arptna hi aldrmakszn, aa yuvarlamakt. En kurnaz tiranlarn bile beceremedikleri bir ii baarmasna, yani Cesare Borgia'nn hiylelerine kurban gitmekten kendini korumay baarmasna karn yine de sonunda yalnz braklm ve hakir grlen bir adam olarak lmtr. Fakat oullar, daha uzun zaman, bir eit yar tiranlklarda tutunmaa muvaffak olmulardr. talya'nn nemli hkmdar aileleri irdelenirken Aragon hanedannn ayr olarak ele alnmas
35 LIi. Greg. Giraldus, de vario sepeliendi ritu. Daha 1470 de bu ailede minyatrler tahrib edilmiti. Kars. Diario Ferrarese: Murat. XXIV, Col. 225,
55
gerektir. Norman'lar zamanndan beri burada baronlar egemenlii biiminde srp giden feodal toprak sistemi, tek bana gz nnde tutulsa bile, bu devlete zel bir grn vermektedir. talya'nn geri kalan ksmlarnda ise, yalnz Kilise Devleti'nin gney taraflar ile baka birka blge mstesna, hemen hemen batan baa alelade toprak mlkiyeti sistemi yrrlktedir; buralarda devlet, hi bir hak ve yetkinin kaltsal olmasna msaade etmemektedir. Bylece, 1435 den beri Napoli'yi elinde bulunduran Byk Alfonson (lm 1458), gerek veya szde ardardllarndan bsbtn baka tarzda bir hkmdardr. Alfonso her bakmdan parlak bir yaam srm, tebaas arasnda korku ekmeksizin yaam, insanlarla dp kalkmada son derece tatl ve sevimli kalm, sonradan Lucrezia d'Alagna'ya gsterdii tutkunluk da ho grlmtr. Btn bunlara ramen onun fena bir huyu da vard: srafc idi 36 Bunun ise birtakm kanlmaz sonular olmutur: Kt niyetli maliye memurlar nce her eye hakim olacak derecede byk bir nfuz kazandlar ve sonra iflas etmi duruma den kiraln elinden btn servetini aldlar. Bir Hal seferi propagandas yapld. Bu vesileyle ruhbandan verqi almak amac gdlyordu. Abruzi dalar blgesinde vuku bulan iddetli bir yer depreminden sonra sa kalan halk, lenlerin de vergilerini demek zo36 Jovian. Pontan.; de liberalitate, aynca de obedientia, I. 4. kar. Sismondi X, p. 78 vd.
56
TALYA'DA
RNESANS KLTR
runda brakld. Bu koullar altnda Alfonso, yksek misafirler iin zamann en parlak ve en cmert ev sahibi idi (S. 66); herkese, hatt dmanlarna bile durmakszn ikramlarda bulunmaktan byk zevk duyard. Edeb eserler meydana getirmek yolunda gsterilen gayretleri dllendirmekte, szn tam anlam ile, lszd. Mesel Poggio'ya Xenophon'nun Cyropaedeia'sn Ltinceye evirdii iin 500 altn dl vermiti. lmnden sonra yerine geen Ferrante37, Alfonso'nun bir spanyol kadndan domu gayr meru olu saylyordu. Fakat o, belki de Valansiya'l bir dnmenin [marran) sulhundan dnyaya gelmiti. Ferrante'yi karanlk ve zalim yapan, ister daha ziyade soyu olsun, ister kendi varln tehdid eden baron komplolar olsun, her halde o, devrinin hkmdarlar arasnda en korkuncu idi. Hi durmadan faaliyet gsteren, en gl siyaset adamlarndan biri olarak tannan, ayn zamanda mazbut mizal da olan bu kral, btn kuvvetlerini, bu arada amansz belleini ve duygularn asla belli etmemek yeteneini, dmanlarn ortadan kaldrmaa yneltmitir. Baronlarn elebalar, kars tarafndan kralla akraba olmalarna
37 Tristano Caracciolo: de veritate fortunae: Murat. XXTI. Jovian. Pontanus: de prudentia, I. IV: de magnanimitate. 1 , I; de liberalitate de immaitate. Cam. Porzio, Cngira da' Baroni, birok yerlerinde. Comines, Charles VIII. chap. 17, Aragon hanedannn genel olarak karakteristik taraflar ile birlikte.
57
karn, btn d dmanlar ile balak idiler. Bir hkmdara kar hakaret saylabilecek her trden davranlar kendisine reva grldnden, en sert tedbirler almaa baya gnlk olaylar gibi almtr. Bu mcadele ve d savalar iin aralar bulmakta aa yukar II. Friedrich gibi islm tarzda tedbirlere ba vurmutur: Zahire ve zeytin ya ticaretini hkmetin kendisi yapmaktadr; btn ticareti byk bir tccar olan Franc'esco Coppola'nn elinde toplamtr. Coppola kazanc kralla paylayor ve btn armatrleri hizmetine alyordu. Zoraki istikrazlar, zenginlerin kati edilerek mallarna el konulmas, ruhan memurluklarn satlmas ve ruhan korporasyonlarn sava ykmlerine tabi tutulmas gibi tedbirler de Ferrantenin geri kalan tm ihtiyalarn karlyordu. Kiraln son derecede dkn olduu avlanmadan baka iki elencesi daha vard: Dmanlarn, ya canl olarak zenle muhafaza altna alnm zindanlarda ya da l ve tahnit edilmi olarak, hayatta iken tadklar elbiseyi giymi olduklar halde38 yaknnda bulundururdu. Hapisteki dmanlar hakknda gvenini kazanm kimselerle konuurken ks ks glerdi. Mumyalar kolleksiyonunu gizli tutmaa gerek bile duymuyordu. Kurbanlar, hemen hemen hepsini ihanetle, hatt kendi krallk sofrasnda otururlarken yakala38 Paul. Jovius, Histor. I, p. 14, bir Milano elisinin sylevinde; Diario Ferrarese: Murat XXIV. Col 294.
58
m olduu adamlard. Hizmetinde aaran ve hastalanan babakan Antonello Petrucci'ye yapt muamele gerekten cehennem azabna benzemektedir. Onun gnden gne artan lm korkusundan faydalanarak, babakandan durmadan hediyeler kopanyordu. En sonunda, son defaki baronlar komplosuna katlm bulunduunu bahane ederek onu da tutuklayp hapse attrd ve Coppola ile birlikte idam ettirdi. Caracciola ile Porzio'nun eserlerinde btn bu olaylarn tasviri okunduu zaman insann tyleri rpermektedir. Ferrante'nin byk olu olan Calabria Dukas Alfonso, son zamanlarnda babasiyle bir eit ortaklaa hkmdarlk srmtr. Bu Alfonso, vahi ve zalim bir keyif adam idi. Babasna oranla daha ak yrekli olup dini ve dinsel treleri kmsemei aa vurmaktan ekinmezdi. O dnem tiranlarnn olumlu ve canl taraflarn bu hkmdarlarda aramamak zorundayz. Zamann kltr ve sanatndan kendilerine ne mal etmilerse hepsi lks ya da gsteriten ibarettir. Ar kan spanyollar bile talya'da hemen daima soysuzlam olarak sahneye kmaktadrlar. Fakat bu kark kanl hanedann sonu (1494 ve 1503), soysal iyi huylarn noksanln ak bir ekilde gstermektedir; Ferrante, i kayglar ve iztraplar iinde lyor. Alfonso, btn ailenin biricik iyi insan olan z kardei Federigo'ya ihanet suunu reva gryor ve en yakksz bir tarzda hakaret ediyor. En sonunda, o zamana kadar talya'nn en iyi
59
ordu komutanlarndan biri olarak saylan Federigo, arm bir halde Sicilya'ya firar ediyor ve olu Ferrante'yi Fransz'lara ve allagelmi biimde bir ihanete kurban veriyor, Aragon'lar tarznda hkmdarlk srm olan bir hanedan, ocuklar ve torunlarn gnn birinde hkmdarl yeniden kurmak umudu iinde yaatabilmek iin, en azndan hayatn pahalya satmak zorunda idi. Fakat, bu vesileyle Comines'in biraz tek yanl ama genellikle doru olarak syledii gibi, zalim insan hibir zaman cesur olmamtr (Jamais homme cruel ne fut hardi). XV. yzyl anlamnda talya'ya zg tipik hkmdar kiiliine sahip kimseler, Giangaleazzo'dan beri her bakmdan olgun bir mutlak hkmdarlk tarz vcuda getirmi olan Milano dkalan arasnda grlmektedir. Birinci derecede, Visconti hanedannn son hkmdar Filippo Maria (1412-1447), hakknda son derece dikkate deer ve - byk bir talih eseri olarak - mkemmel bilgiler verilen 39 bir kiilie sahiptir. Korkunun, byk yeteneklere sahip bulunan yksek mevkideki bir insan ne hle getirebilecei, burada, denebilir ki matematik bir kesinlikle kendini gstermektedir. Devletin btn ara ve amalar kiisel gvenin salanmas noktasnda toplanmaktadr. Ancak Filippo Maria'nn zalim bencillii, kana susa39 Petri Candidi romitis: Murat. XX. Decembrii Vita Phil. Mariae Vice-
60
mlk derecesinde ileri gitmemitir. Hkmdar, iinde muhteem bahelerle hyabanlar ve manaj alanlar bulunan Milano kalesinde oturmaktadr. Yllardan beri kente ayak bile basmamtr. Gezintilerini, gsterili atolarnn bulunduu kasabalara yapmaktadr. Hzl atlar tarafndan ekilen alt dz nehir sandallar, btn alay iine alabilecek bir lde hazrlanmtr ve hkmdar, kendisinin yaptrd kanallardan geirerek oralara gtrmektedir. Kalenin iine giren herkes, yzlerce insan tarafndan gzetlenmektedir. Darya herhangi bir iaret verilmesinin nne gemek iin pencerelerin nnde durulmas bile yasak edilmitir. Hkmdarn evresine alnmalar gereken kimseler, gayet sk birtakm imtihanlardan geirilmektedir. Sonra bu adamlara en byk siyas grevler verilmekte ve hkmdar maiyetinde hizmete alnmaktadrlar. nk her iki eit grev de ayn derecede ereflidir. te bu hkmdardr ki uzun ve etin savalar yapm, srekli bir ekilde byk siyas ileri elinde tutmu, hi dinmeksizin geni yetkilerle adamlarn darya yollamtr. Hizmetindeki adamlardan hibirinin tekine gveni yoktu; Condottiere'ler casuslar vastasiyle, eliler ve yksek memurlar da aralarnda sun olarak geimsizlikler yaratmak, yani bir iyinin yannda bir kty altrmak suretiyle artlyor ve birbirinden uzak tutuluyorlard; bu tedbirler sayesinde hkmdarn kiisel gveni salama balanm oluyordu. Filippo Maria'nn
. I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET
61
iinde dnya grnn birbirine kart iki kutbu yaamakta idi. Yldzlara, aln yazsna inanrd; ayn zamanda dua ederek her eit manev varlktan meded umard393. Eski yazarlar ve Fransz valye romanlarn okurdu. En sonunda, lmnn anlmasn bile iitmek istemiyen 40 ve mutlu saraynda hi kimse lmesin diye can ekimekte bulunan gzdelerini bile kalenin dna kartan bu adam, bir yara kapanmamas ve vcudundan kan alnmasna msaade etmemesi sonucunda, lmn bile bile abuklatrm, yol yntem ve arballk ile bu dnyadan gmtr. Filippo Maria'nn damad ve sonunda mirass olan talihli Condottiere Francesco Sforza (1450-1466, bak: sayfa 39), belki de btn talyanlar iin XV. yzyln ruhuna en uygun den adamd. Dehann ve endividel kudretin zaferi, hi kimsede onun kiiliinde olduu kadar parlak ifadesini bulmamtr. Bunu lyk ile takdir etmek istemeyenler bile onu, talihin en sevgili ocuu olarak yceltmek zorunda idiler. Anlaldna gre Milano, hi olmazsa byle mehur bir hkmdara sahip olmay kendisi iin bir eref sayyordu. lk kez kente girdii zaman kalabalk bir halk toplulu39 a Milano kalesinde bulunan ondrt yardm melei heykeli acaba onun zamanndan m kalmadr? Bak: Historia der Frudsberge, Fol. 27. 40 quod aliquando non esse necesse esset (bazan olmanasnn zarur olduu onu korkutuyordu).
62
TALYA'DA
RNESANS KLTR
u.atndan inmesine msaade etmeden onu omuzlayp katedrale tamt 41 . Hayatnn bilanosunu, bu gibi ileri iyi tanyan Papa II. Pius'dan dinleyelim 42 . Duka 1459 tarihinde Mantua hkmdarlar kongresine katld zaman 60 (daha yakn bir ihtimalle 58) yanda idi. At stnde bir delikanlya benziyordu. Uzun boylu idi ve ok etkili bir izlenim brakan bir vcudu vard. Yznn izgileri cidd, konumas sakin ve tatl, btn hl ve tavr tam anlamyla hne idi. Zamanmzda hi kimse ile mukayese kabul etmiyecek mkemmel beden, ruh ve zihin yeteneklerine sahipti. Sava alanlarnda da yenilgi nedir grmemiti te bu adam idi ki, aa tabakadan ykselerek bir devletin ba olmutu. Ei gzel ve erdemli, ocuklar gkteki melekler gibi zarif idiler. ok nadir olarak hastalanrd. Esasl isteklerinin hepsi yerine gelirdi. Bununla beraber baz talihsizliklere de urad. Ei, kskanlk yznden kocasnn sevgilisini ldrmt. Silh arkadalar ve dostlar olan Troilo ile Brunoro, onu terk ederek kral Alfonso'nun hizmetine girmilerdi. Yine bir dostu olan Ciarpollone'yi, ihaneti dolaysiyle asmak zorunda kalmt. Bir defa
41 125. 42 P I I . Comment. I I I , p. 130. Kars. I I . 87, 106. Carac. ciolo, de varietate fortunac: Murat. XXII, Col. 74 te Sforza'nu talihi hakknda baka ve ok daha olumsuz olan bir deer yags vermektedir. Corio, Fol. 400 : Cagnola : Archiv, Stor. I I , p.
63
da kardei Alessandro'nun Fransz'lar kendisi aleyhine kkrttna tank olmutu. Oullarndan biri babasna kar birtakm gizli tertipler kurmu ve haps edilmiti. Savala feth ettii Ancona'y yine savala kayb etmiti. Hibir yerde karklklarla uramak zorunda kalmam, bu bakmdan talihi hi kimseye nasib olmam ekilde yaver gitmiti. Tatsz ilerle az uramak zorunda kalan bir insan mutludur. Bilgin Papa, talihin bu ekilde olumsuz bir tanmn yaparak okuyucularna veda etmektedir. Eer II. Pius gelecei grebilseydi veya, sadece, kaytsz artsz bir mutlak hkmdarln sonularn tartmak isteseydi, her halde bu ailenin garantisi olmad gerei gznnden kam olamazd. O melek gibi gzel, stelik de mkemmel bir eitim ile yetitirilmi ocuklar, bydkleri zaman snrsz bencilliin en soysuzlam rneklerini vermilerdir. Vcut grn bakmndan bir harika olan Galeazzo Maria (1466-1476), ellerinin gzelliinden, adamlarna dedii cretin yksekliinden, para bulmakta kendisine gsterilen itibardan, iki milyon altn ieren hazinesinden, evresine toplanan nl insanlardan, besledii ordusundan ve ku avclndan gurur duymakta idi. Ayn zamanda kendi szlerini dinlemekten holanrd. nk gzel konuur, mesel bir Venedik elisine hakaret edebildii zaman belki de en byk talakatla sz sylerdi 43 . Bu arada bir
43 Malipiero, Ann. veneti, Archiv, stor. VII, I. p. 216.
64
takm garip huylar da vard. Mesel bir oday tek bir gece iinde resimlerle ssletirdi. Yaknlarna korkun zulmler yapar, dncesiz mnasebetsizlikte bulunurdu. Baz hayalperestler onu, bir tiranda mevcut bulunmas gereken btn vasflara sahip imi gibi gryorlard. te, Galeazzo Maria'y ldrmesi ve bylece devleti kardelerinin eline brakmas, bu vasflarnn bir sonucu olmutur. Kardelerinden biri olan Lodovico il Moro, sonradan zindana atlan yeenini ortadan kaldrarak hkmdarl tek bana ele ald. Franszlarn mdahalesi ve btn talya'nn zerine ken uursuzluklar.bu gaspla ilgilidir. Fakat Moro, bu devrin en ileri derecede olgunlua erimi hkmdar karakterine sahiptir ve bylece, hakknda bsbtn olumsuz fikirler beslenemiyecek bir doa yarat olarak grnmektedir. Kulland aralar ahlka son derece aykr olduu kadar bunlarn uygulanmasnda da ayn oranda bir ilkellik gstermektedir. Eer birisi, yalnz amalar iin deil fakat ayn zamanda aralar iin de ahlk bir sorumluluun var olduunu kendisine anlatmaa kalksayd, ok muhtemeldir ki o hayretlere dm olurdu; hatt belki de kan dkmekten mmkn olduu kadar kanmay zel bir erdemlik sayp hareketlerini buna gre ayarlam olurdu. Siyas gc nnde talyanlarn gsterdikleri yar mitolojik saygy, sanki alacakl bulunduu bir hara44 gibi kabul ederdi. 1496 da hl, Pa44 Chron. venetum: Murat. XXIV. Col, 65,
65
pa Alexandr'n kendi kilise kayyumu, mparator Maximilian'n kendi Condottiere'si, Venedik'in kendi hazinedar, Fransa kiralnn ise, istedii gibi gelip gitmek zorunda olduundan, kendi kuryesi olduunu ileri srerek vnyordu45 1499 da son derece skt zaman mmkn olan kar yolu aramakta hayret edilecek derecede bir yetenek gsteriyor ve bunu yaparken de insan yaradlnn ltuf ve ihsanna gveniyor; bu, kendisine gerekten eref salyan bir haldir. Milano kalesinde sebat etmesi iin hizmetini arz eden kardei Kardinal Ascanio'y reddediyor; nk aralarnda eskiden sert kavgalar olmutur: Monsignore, kusura bakmaynz, her ne kadar kardeim iseniz de size gvenemiyorum diyor. Geri dnebilmesi iin bir gvence tekil eden kale iin bir komutan semiti. Bu adama hibir zaman fenalk yapmam, daima iyilikte bulunmutu46. Fakat sonra bu komutan ona ihanet ederek kaleyi dmanlara teslim etti. Memleketi iinde Moto, iyi ve faydal ynetimi ile n yapmtr. Milano'da, hatt Como'da eninde sonunda halkn kendisine besledii sevgiye gveniyordu. Bununla beraber hkmdarlnn son yllarnda (1496 dan beri) memleketin gcn aacak derecede ok
45 Malipiero, 492. Kars. 481-561. Ann. Veneti, Archiv. Stor. VII, I. p.
46 Onunla yapt son konuma ,aslna tamamiyle uygun ve dikkate deer olarak bk. Senarega: Murat. XXIV, Col. 567 dedir.
66
TALYA'DA
RNESANS KLTR
ar vergiler koymutu. Mesel Cremona'da tannm bir vatanda, yeni vergiler aleyhinde sz syledii iin gizlice mnasip bir ekilde bodurdu. O zamandan beri de, huzuruna insan kabul ettii vakit, araya koydurduu bir kalasla onlar kendinden uzak tutard 47 , yle ki grebilmek iin ok yksek sesle konumak gerekiyordu. Moro'nun saray Burgund saraynn ortadan kalkmasndan sonra, Avrupann en tantanal saray idi. Burada ahlka son derecede aykr bir hayat yaanyordu. Baba kzn, koca karsn, olan karde kz kardeini feda 48 ediyordu . Ancak, hi olmazsa hkmdar, daima faal kalyordu. Faaliyetleri bakmndan Moro, kendini, dorudan doruya dnce ve duygu rnleri ile yaayan kimselere, yani bilginlere, ozanlara, mzikilere ve sanatlara yakn gryordu. Kurduu akademi49, kimi genlerin eitim grmeleri iin deil, birinci derecede kendi ahs iin meydana getirilmitir. Ayn zamanda oradaki adamlarn an ve ereflerine deil, sohbetlerine ve baarlarna muhtatr. Bata Bramante'ye az bir aylk verildii muhakkaktr50. Fa47 Diario Ferrarese: Murat. XXIV, Col. 336, 367, 369. Halk, onun hazineyi doldurduuna inanyordu. 48 Corio, Fol. 448. Bandello'nun Milano ile ilgili hikyelerinde ve bunlarn giri ksmlarnda bu durumun sonraki zamanlara yapt etki zellikle belirtilmektedir. 49 Amoretti, Memorie storiche sulla vita ece. di Lionardo da Vinci, p. 35. s. 83 50 Onun sonet'si iin bk. Trucchi, Poesie inedte.
67
kat Lionardo 1496 ya kadar dolgun cret almtr. Onu bu saraya balayan, kendi isteinden baka ne olabilirdi? Btn dnya, o zamanki fanilerden belki de hi birine nasib olmyan bir ekilde onu barna basmak iin kucan am duruyordu. Lodovico Moro'nun ruhunda yksek bir cevherin yaadn kantlayan bir ey varsa, o da byle marifetli bir ustann o evrede bu kadar uzun zaman kalm olmasdr. Lionardo'nn sonralar Cesare Borgia ile I. Franois'nn hizmetlerinde alm olmas, bu hkmdarlarda da olaanst birtakm yeteneklerin bulunmasndan ileri gelmektedir. Moro'nun, hkmdarlktan dtkten sonra yabanc kimseler tarafndan fena yetitirilmi olan oullarndan en by Massimiliano'da babasna benzer bir taraf yoktur. K Francesco ise hi olmazsa hamle yapmak gcne sahiptir. O zamanlarda birok efendi deitiren ve bu deiiklikler srasnda sonsuz aclara katlanmak zorunda kalan Milano, hi olmazsa tepkilere kar kendini gven altna almaa alyordu. Milano'lular, 1512 tarihinde kutsal birlik ordularnn ve Massimiliano'nun nnde ekilip gitmek zorunda kalan Franszlardan bir gvence belgesi aldlar51. Belgede, Franszlarn Milano'dan karlmalarnda bu ehir halknn pay olmad ve ehri, si durumuna dmeksizin yeni bir fatihe
51 Prato: Archiv. Stor. III, p. 298. Kars. 302.
teslim etmee mezun bulunduklar teyid olunuyordu. Siyas bakmdan u noktay da gz nnde bulundurmak gerekir ki mutsuz kentin, byle elden ele geme anlarnda, tpk Aragon'larn kalar srasnda Napoli'nin bana geldii gibi, aralarnda kibar kimselerin de bulunduu serseri srleri tarafndan yama edilmesi bir alkanlk haline gelmiti. XV. yzyln ikinci yarsnda zel olarak iyi dzenlenmi ve gayretli hkmdarlar tarafndan temsil edilen iki lke vardr. Bunlar, Gonzaga hanedannn ynetimi altndaki Mantua ile Montefeltro'larn elindeki Urbino'dr. Gonzaga'lar bir aile olarak birbirleriyle iyi geiniyorlardr. Uzun zamandan beri aile iinde gizli adam ldrme olaylar grlmemiti, ve llerini aka herkese gsterebiliyorlard. Marchese Francesco Gonzaga52 ile ei sabella d'Este, baz aksaklklara ramen arbal ve birbirlerine bal bir ift olarak kalmlardr. Kk fakat son derece nemli olan devletlerinin ok kere byk tehlikeler iinde bocalad bir dnemde kiilik sa52 1466 da domu, 1480 de alt yandaki isabella ile nianlanm, 1484 te tahta gemitir; 1490 da evlenmi ve 1519 da lmtr. Isabella'nm lm de 1539 dadr. Oullar, 1530 da dukala ykselmi olan Federigo (1519-1540) ile mehur Ferrante Gonzaga'dr. Isabella'nm yazmalarndan alp buraya koyduumuz bilgiler, ekleri ile beraber olmak zere Archiv. Stor. Append. Tom. II de d'Arco tarafndan nakledilmitir.
69
hibi ve mutlu oullarn yetitirmilerdir. Bir hkmdar ve Condottiere olarak Francesco'nun drst ve namuslu bir siyaset izlemesini, o zamanki koullar iinde ne mparator, ne Fransz krallar ve ne de Venedik Cumhuriyeti istemiler, hatt beklememilerdir. Ancak, en azndan Taro meydan savandan beri (1495) Francesco, silh erefi ile ilgili olan ilerde kendini bir talyan yurtseveri olarak hissediyor ve eini de bu yola ekiyordu. Bundan byle Isabella, rnein Faenza'nn Cesare Borgia'ya kar savunulmas gibi kahramanca sadakat gsterileri, talyan erefinin kurtarl olarak duymaktadr. Bu kadn hakknda hkmmz verirken, gzel prensesin byk bir cmertlikle himaye ettii sanatlarla yazarlarn ifadelerine bavurmak ihtiyacnda kalmyoruz. nk bizzat kendi mektuplar, bu son derece sakin, gzlemlerinde incelik dolu ve sevimli kadn bize yeter lde tantmaktadr. Bembo, Bandello, Ariosto ve Bernardo Tasso gibi nemli kiiler, kk ve kuvvetsiz, ok kere hazinesi de bo olmasna ramen, eserlerini bu saraya gnderirlerdi. Eski Urbino saraynn ortadan kalkmasndan (1058) sonra artk hibir yerde, bu saraydakinden daha ince bir cemiyet mevcut deildi. Baz hususlarda, hele hareket serbestliinde buras, Ferrara sarayna da stnd. Isabella, sanat alannda ok bilgili bir uzmand. Onun kk, fakat byk bir titizlikle seilerek toplanm olan sanat yaptlar
kolleksiyonunun katalogunu okuyan her sanatsever, mutlaka heyecan duyar. Urbino, Byk Federigo (1444-1482)' nun ahsnda, kendisi aslnda Montefeltro ailesinden olsun veya olmasn, hkmdar kiiliinin en olgun bir temsilcisine sahip bulunuyordu. Bir Condottiere olarak Federigo, bu snfa zg olan siyas ahlka sahipti. Bu ahlktan Condottiere'ler ancak yar yarya sorumlu idiler. Kk bir memleketin hkmdar olarak Federigo, darda asker hizmetlerde kazand paray kendi memleketinde harcamak ve tebaasna mmkn olduu kadar hafif vergi yklemek siyasetini gdyordu. Kendisi ve iki ardl olan Guidobaldo ile Francesco Maria hakknda yle denilmektedir : Binalar yaptryorlar, memleketin imarn tevik ediyorlar, tebaann yan banda yayorlar ve birok insanlara aylk veriyorlard. Halk onlar severdi53. Fakat inceden inceye hesaplanm ve dzenlenmi bir sanat eseri olan yalnz devlet deildi. Saray da, hem her bakmdan, byle idi. Federigo saraynda 500 insan beslerdi. Saray hizmetleri, en byk krallklarda pek az rastlanacak derecede mkemmeldi. Fakat hibir ey israf edilmezdi. Her adm bir maksada gre atlr ve sk bir ekilde kontrol edilirdi. Burada oyun oynanmaz, ekitiricilik yaplmaz, yksekten atlp tutulmazd.
53 Francesco Vettori: Archiv. Stor. Append. Tom. VI. p. 321. Federigo hakknda zellikle: Vespasiano Fiorent. p. 132 vd.
I. BLM. SANAT ESER OLARAK DE /LET
71
nk sarayn, ayn zamanda memleket ileri gelenlerinin ocuklar iin bir asker eitim kuruluu olmas gerekiyordu. Bu genlerin lyk ile yetimeleri duka iin bir eref meselesi idi. Kendisi iin ina ettirdii saray ok gsterili deildi, fakat mevki ve tertip bakmndan klsik bir mkemmellikte idi. En byk hazinesini, o mehur kitapln buraya topluyordu. Ynetiminden herkesin faydaland veya kendine kazan salad, kimsenin dilenmedii bir memlekette Federigo, ahsn tam bir gven iinde hissettiinden daima silhsz ve hemen hemen koruyucusuz dolard. Herkese ak bahelerde gezer, umumi salonlarda bir yandan Livius'un eserlerinden (perhiz zamanlarnda dua kitaplarndan) paralar okuttururken bir yandan da mutevazi sofrasnda yemek yerdi; onun bu gibi davranlarn devrin hkmdarlarndan hibiri taklid edemezdi. Ayn gn leden sonra hem klsik a konu edinen bir konferans dinler, hem de Clarisse manastrn ziyaret ederek demir parmaklkl konuma yerinde ba rahibe ile kutsal sorunlar zerinde grrd. Akamlar gz kamatrc manzaral San Francesco ayrnda sarayna toplad genlerin beden hareketlerini idare etmesini severdi ve bu genlerin yakalamaca ve komaca oyunlarnda mkemmel surette hareket kabiliyeti kazanmalarn byk bir dikkatle takip ederdi. Daima son derece gleryzl davranmaa ve cana yakn olmaa
72
aba gsterirdi. Kendisi iin alan sanatlar i yerlerinde ziyaret eder, huzuruna her zaman adam kabul eder ve herkesin iini mmkn olduu kadar gnnde grrd. Bu durum iinde, sokaktan geerken, halkn diz kerek ona; Dio ti mantenga, Signore! (Tanr seni korusun, Efendimiz!) diye bardklarna hayret edilmemelidir. Aydn tabaka ise onu kalyann diye adlandrrlard 54 . Yksek meziyetlere sahip olan, fakat eit eit hastalk ve falketlerden bir trl yakasn kurtaramyan olu Guidobaldo, en sonunda (1508), devleti gvenilir bir adama, yani ayn zamanda Papa II. Julius'un da akrabas olan yeeni Francesco Maria'nn eline teslim etmee muvaffak oldu. Francesco Maria ise memleketi hi deilse srekli bir yabanc egemenliinden korudu. Guidobaldo'nn Cesare Borgia nnde ve Francesco Maria'nn da Papa X. Leo'nun kuvvetleri karsnda ne kadar byk bir gven iinde svp katklar, dikkate deer bir noktadr. Gerekten bu hkmdarlar una inanyorlard ki, stn kuvvetler karsnda memleketi savunacaz diye bo yere kan dklmesine ve ahalinin iztrap ekmesine ne kadar az frsat verilirse, bunalm getikten sonra yeniden memlekete dnebilmeleri o nisbette kolay olurdu. Geri Lodovico Moro da Milano'da ayn dnce ile hareket ediyordu. Fakat bunu yaparken aleyhinde alan
54 Castiglione, Cortigiano, Lf I,
73
ve kendisine kar beslenen kinden domu bulunan birok e ve etkenleri unutuyordu.-Guidobaldo'nun saray, Baldassar Castiglione tarafndan, en ileri derecede incelmi bir cemiyetin yksek okulu olarak ebediletirilmitir. Bu zat Tiris adl ekloge (oban kasidesi)sini 1506 da bu toplum nnde takdim etmi ve takdirle karlanmtr. Sonra da Cortigiano'sndaki bilimsel tartmay yksek kltrl Des Elisabetta Gonzaga'nn evresine intikal ettirmitir (1508). Este Hanedan, Ferrara, Modena ve Reggio'da kurduu ynetimlerde hem zora, hem de sevgiye dayanan dikkate deer bir hkmet etme yolu bulmutur55. Sarayn ierisinde korkun olaylar birbirini izlemektedir. Bir evltlkla mnasebette bulunmak suretiyle kocasna ihanet ettii bahanesiyle bir prensesin ba kesiliyor (1425). Meru ve gayrmer domu prensler saraydan kayorlar ve gurbette arkalarndan yollanan celltlarla tehdit ediliyorlar (son defa 1471 de). stelik dardan hi durmakszn suikast tertipleri yaplyor. Gayrimer bir prensin yine gayrimer bir olu, biricik meru mirasnn (I. Ercole) elinden hkmdarl almak istiyor. Sylendiine gre I. Ercole, sonradan, kendisini zehirlemek niyetinde olduunu ve hem de bu cinayeti kardei olan Napoli hkmdar Ferrante'nin emri ile ileyeceini duyduu karsn zehirliyor. ki gayrme55 Bu bilgiler zellikle Annales Estenss: Muratori, XX. ve Diario Ferrarese: Murat XXIV. ye gre verilmitir.
74
r prensin kendi kardelerine, yani fiilen hkmdarlk yapmakta olan I. Alfonso ile Kardinal Ippolito'ya kar tertipettikleri suikast (1506), bu facialarn sonunu tekil etmektedir. Bu suikast i iten gemeden renilmi v tertipilerine, mebbet zindan cezasna arptrlmaya mal olmutur. Bundan baka bu devlette maliye sistemi son derece gelimi bir dzeye erimitir. Bu, bir zorunluun sonucu olmutur. nk bu devlet, her eyden nce talya'nn byk ve orta devletleri arasnda en ziyade tehdit altnda bulunandr ve bu nedenle silh ile tahkimata son derece muhtatr. Bununla beraber memleketin vergi verebilme gc ile birlikte genel refahn da artmas gerekiyordu. Marchese Nicol (lm 1441), tebaasnn dierlerinden daha zengin olmasn apak olarak arzu etmekteydi. Eer nfusun hzla artmas gerekte refaha bir kant saylrsa, 1497 de son derece genilemi bulunan bakentte kiralk ev bulunamamas durumunu bu hususta gerek bir unsur olarak ileri srebiliriz 56 . Ferrara, Avrupann ilk modern ehridir. lk defa olarak burada hkmdarlarn iaretleri ile byk ve dzenli bir ekilde ina edilmi ehir semtleri meydana gelmitir. lk kez olarak buradadr ki memurlarn youn bir ekilde toplanmas ve bilinli olarak bir araya getirilen endstri sayesinde bir bakent ahalisi meydana gel56 Diario Ferr.' 1. c. Col. 347.
75
mistir. Btn talya'dan, zellikle Floransa'dan kap gelen zengin mlteciler burada yerleiyorlar ve kendilerine kkler bina ettiriyorlard. Fakat dolayl vergi alma yntemi, ancak tahamml edilebilir bir dzeye ulatrlm olsa gerektir. O zamanki talya'nn dier zorba hkmdarlarnda da, mesel Galeazzo Maira Sforza'da olduu gibi, cmertlik grlmektedir; bunlar halka yardmda bulunurlard: ktlk zamanlarnda uzak memleketlerden zahire getirtir ve bunu, anlalan, parasz datrlard. Fakat normal zamanlarda hkmdar, zahire zerinde deilse bile baka birok yiyecek maddelerinde uygulad tekel sistemi ile zarar grmeden tutunabiliyordu. Bunlar, tuzlanm et, balk, meyva ve Ferrara istihkmlar nndeki bahelerde bol miktarda yetitirilen sebze gibi maddelerdi. Fakat zerinde en fazla dnlmee deer gelir, her yl yeniden atanmalar yaplan memurluk mevkilerinin satlarndan elde edilen paralard. Memurluklarn satlmas yntemi btn talya'da yaygn olmakla beraber bu hususta en ayrntl bilgiyi Ferrara'da buluyoruz. Mesel 1502 yl hakknda yle denilmektedir: ou, memurluklarn tuzlu (salti) bir fiatla satn aldlar. eitli grevliler, vergi toplayclar, devlet mallar yneticileri (massari), noterler, yarglar (podestas) ve bizzat capitani, yani tara kentlerde dukalarn en yksek memurlar bunlar arasnda saylmaktadr. Memurluklarn yksek
57 Paul, Jovius, Vita Alfonsi ducis: Viri iUustres_
76
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bir fiatla satn alm olan ve halk tarafndan eytandan daha fazla nefret duyulan adam yeyiciler den biri olarak Tito Strozza'nn ad verilmektedir. Gnl ister ki bu adam, eserlerini Ltince olarak yazan ayn addaki mehur air olmasn. Her mevsim geldii zaman devrin dukas ahsen Ferrara'da bir tur yapard. Andar per ventura diye anlan bu gezintilerde duka, en azndan zenginlerden balar toplard. Ancak bu balar, nakit para deil, ayn toprak rnleri olurdu. Btn talya una inanm bulunuyordu ki Ferrara'da askere cretleri ve niversite profesrlerine aylklar daima tam gnnde denirdi; asker kendi kendine ahal ve kylye yk olamazd; Ferrara zapt edilmesi mmkn olmyan bir kale idi ve iinde nemli bir para hazinesi biriktirilmi bulunuyordu. Ferrara'nn bu hreti dukann gururunu tekil ediyordu58. Snflar arasnda bir ayrlk sz konusu deildi. Maliye nazr ayn zamanda saray nazr idi. Borso (1430-1471), I. Ercole (1505 e kadar) ve I. Alfonso'nun yaptrm olduklar binalar say bakmndan olduka kabarkt, fakat ou oylum bakmndan ufakt 58 . Bunlar, duka hanedann, debdebe ve alayie dknlne ramen - nitekim Borso hibir zaman zerinde altn yaldzl giysi ve mcevherler olmaks58 Paul. Jovius 1. c. 58 a O zamandaki italyan manastrlarnn en gzel saylabilecek olan Ferrara manastrn (Certosa di Ferrara) yaptran Borso olmutur.
77
zn dar kmazd - hesapsz harcamalar ve israf yapmadn gstermektedir. Her halde Alfonso, ssl kk kklerinin, glgeli baheler iinde Belvedere ile gzel freskolar ve fskiyeli havuzlar bulunan Montana villalarnn, bir gn olaylarn deheti altnda keceini sezmi olmaldr. Srekli olarak tehditler karsnda bulunma durumu, bu hkmdarda hi phe gtrmez k< kiisel aba yeteneini gelitirmitir. Byle sun bir varlk iinde baar ile tutunabilmek iin byk bir usta olmak gerekmektedir. Her biri kendini hakl gstermek ve igal ettii hkmdarlk mevkiini hak ettiini isbat etmek zorunda idi. Hepsinin karakterinde fena taraflar mevcuttur; fakat her birinin iinde talyanlarca ideal saylan hkmdarlk yeteneklerinden birer para yaamaktadr. O zamann Avrupasnda hangi hkmdar gsterilebilir ki mesel I. Alfonso'nun yapt kadar kendi ahsnn iyi yetimesi iin gayret sarf etmi olsun? Onun Fransa'ya. ngiltere ve Hollanda'ya yapt yolculuklar aslnda birer inceleme ve aratrma gezisi idi ve kendisine bu memleketlerin ticaret ve endstrileri hakknda yakndan bilgi kazandrmt59. Dinlenme saatlarn59 Bu vesileyle PapaX. Leo'nun kardinal sfatiyle yapm olduu seyahati de syliyelim. Kars. Paul. Jovii vita Leonis X_, Lib. I. Maksat pek ciddi deildi: daha ok elenme vs genel olarak dnyay tanma amac gdlyordu. stelik bu, tamamiyle modern bir davran idi. Kuzey lkelerinde hi kimse, esas itibariyle byle bir maksat iin seyahata kmazd.
78
da torna ileri ile megul olmasndan dolay onu knamak bir hafiflik olur. nk bu, hkmdarn top dkmeciliindeki ustal ile ve her sanat kolunun ustalarn herhangi bir pein hkme uymakszn etrafna toplamak deti ile ilgili bir itir. talyan hkmdarlar, ayn dnemin kuzey Avrupa hkmdarlar gibi, yalnz kendini dnyann nem verilmee lyk biricik snf sayan ve hkmdar da bu kuruntu iine srkleyen soylular snfna bal deillerdir. talya'da hkmdar herkesi tanmak ve kullanmak zorundadr. Ayn ekilde soylular da geri dou bakmndan kapal bir bir snftr; fakat cemiyet hayat ilikilerinde kendi snfna gre deil kiisel yeteneine gre itibar grmekte ve bu anlay, iindedir. Ayn sorunu ileride ayrca ele alacaz. Hanedanlarna kar Ferrara'llar son derece dikkate deer bir duygu beslemektedirler. Bu, sessiz bir korku ile srf talyanlara zg olan, iyi dnlerek hesaplanm bir gsteri zihniyeti ve tamamiyle modern bir ey olan tebaa sadakati anlay gibi elerin birbirleriyle karmasndan meydana gelmi bir duygudur. Kiisel hayranlk yeni bir grev duygusuna dnmektedir. Ferrara kenti, 1441'de len hkmdar Nicolo'nn bir tun heykelini 1451 de kentin byk meydanna dikiyordu. Borso 1454 te kendisinin bir bronz heykelini onun yanna dikmekten kanmyordu. stelik ehir, Borso dneminin hemen
79
balangcnda ehir meclisinin resm bir karar ile bu hkmdar erefine mermerden bir zafer stunu dikiyordu. Memleket dnda, Venedik'te Borso hakknda aktan aa fena lflar sylemi olan bir Ferrara'l yurduna dnd zaman ihbar ediliyor ve mahkemece srgn ve mallarna el konma cezalarna arptrlyordu. Hatt drst bir Ferrara vatanda, onu mahkeme nnde az kalsn kurunla ldryordu. Sulu, boynuna ip sarlm olduu halde dukann huzuruna giderek af diliyordu. Esasen bu hanedan geni lde gzetleyiciler, casuslar kullanmaktadr ve duka ahsen her gn yabanclar hakknda verilen raporlar gzden geirmektedir. Misafirhane sahipleri byle raporlar vermeleri iin kesin olarak emir alm bulunmaktadrlar. Borso devrinde bu i60, hkmdarn nemli hibir seyyaha eref vermeden, geip gitmee msaade etmek istemiyen konukseverlii ile birletirilmitir. Buna karlk I. Ercoleaj iin bu, bir emniyet tedbiri idi. Bologna'da da II. Giovanni Bentivoglio zamannda memleketten gemekte olan her seyyah ehre girerken kapda bir vesika almaa mecbur tutulurdu. ehrin teki kapsndan ancak bu vesikay gstermek suretiyle kabilirdi 62 . Hkmdar, bask yapan memurlar birden bire yere arpt zaman son derece popler olurdu; Borso en yakn dan60 Jovian. Pontan., de liberalitate. 61 Giraldi, Hekatommithi, VI, Nov. 1. 62 Vasari XII, 166. V. di Michelangelo.
80
inanlarn tutuklad, I. Ercole ise uzun yllar halk smrm olan bir tahsildar rezil ederek iinden att vakit halk, sevin belirtisi olarak ate yakm ve anlar almt. Fakat I. Ercole, capitaneo di giustizia denilen polis mdrne, Lucca'l Gregorio Zampante'ye (bu gibi memurluklarn yerli kimselere verilmesi doru deildi) halka zlm etmekte fazla ileri gitmee msaade etmiti. Dukann oullar ve kardeleri bile polis mdrnn nnde titrerlerdi. Koyduu para cezas daima yzlerce ve binlerce Dkat' bulurdu; ikence daha sorguya ekiliten nce balard. En byk canilerden rvet alr ve tamamiyle uydurma nedenlerle onlar affederdi. Eer Duka bu Tanr ve dnya dman adam yanndan kovsa, tebeas ona seve seve 10000 ve hatt daha da fazla Dukat vermee hazrd; Fakat Ercole onu kendine vaftiz babas ve cavaliere yapmt. Bylece Zampante her yl 2000 Dkat paray bir kenara koyuyordu. phesiz o, yalnz kendi bahesinde yetitirilmi zmden yer ve yannda silhl muhafzlardan, zaptiyelerden tekil olunmu bir birlik bulunmakszn sokaklarda dolaamaz olmutu. Artk onu bertaraf etmenin zaman gelmiti. Fakat tam bu srada Zampante tarafndan ok ar bir surette hakarete uram bulunan iki renci ile bir Yahudi dnmesi, evinde istirahat ederken onu ldrdler ve hazr bekliyen atlara binerek ehirde dolamaa baladlar; sokaklarda yle ark sylyorlard: Dar -
81
gven altna girmi bulunuyorlard. Tabi bunun zerine, bazs sonette ve bazs conzone kalbnda olmak zere yermeler yadrlmtr. te yandan saray ve halk da, faydal hizmetkrlarna kendisinin duymakta olduu saygy paylamaa zorlamas, hkmdarlara zg anlayn gereklerindendir. 1496 da Borso'nun zel danman Lodovico Castella ld vakit cenazesinin gmlecei gn ehirde btn mahkemelerin, dkknlarn ve niversitede btn dershanelerin ak bulundurulmas yasak edilmiti. Herkes S. Dominico'ya gtrlmekte olan cenazenin arkasndan yrmek zorunda idi; nk duka da cenaze alayna itirak etmekte idi. Gerekten Borso, tebaadan birinin cenazesine giden Este hanedanndan ilk hkmdar olarak, siyah elbiseler iinde alya alya tabutun arkasndan yryordu. Hkmdarn hemen gerisinde Castella'nn akrabalar yer almlard. Her birinin yannda saraya mensup yksek bir kii bulunuyordu. Sonra soylular, burjuva snfna mensup olan bu lnn nan kiliseden alp gmlecei yere gtrdler. Hkmdar kalbinin zgnlk ve heyecanlarna tebaa tarafndan itirak edildii, ilk defa bu talyan devletlerinde grlmtr63. Bunun aslnda gzel bir insan deer bulunabilir; fakat ifadesi, zellikle airlerde, genel olarak ift anlamldr. Daha Ariosto'nun, I. Ercole'nin ei Lianora d'Aragon'nun lm zerine yazm olduu gen63 Erken bir rnek, Bernab Visconti, S. 22.
82
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
desi, zellikle airlerde, genel olarak ift anlamldr. Daha Ariosto'nun, I. Ercole'nin ei Lianora d'Aragon'nun lm zerine yazm olduu genlik iirlerinden birinde64, teden beri atlarda kanlmaz bir gelenek olarak takdim olunan matem ieklerinden baka, tamamiyle modern olan bir takm tablolara rastlanmaktadr: Bu lm olay, Ferrara'ya. yllarca geitiremedii bir darbe vurmutur. Onun iyilik yapcs, imdi gkte efaat dileyicisi olmutur. nk dnya o kadna lyk bir yer deildi. phesiz ki lm Tanresi onun yanna, biz sra ii fanilere olduu gibi, kanl trpanla deil, fakat uygun bir surette (onesta) ve gler yzl gelmitir, yle ki ortada herhangi bir korku eseri kalmamtr. Fakat bakalarnn duygularna katlmann bsbtn beka trlsne de rastlamaktayz. Kaderlerini himayelerine girdikleri ailelerin tevecchlerine balamak zorunda kalan ve gze girmeyi uman hikayeciler, bize hkmdarlarn ak yklerini anlatmaktadrlar. Bir ksm kahramanlar henz hayatta iken yazlan65 bu hikyeler, yle bir
64 Capitolo 19, ve Opera minori, ed. Lemonnier, Vol. L p. 425 de Elogia 17 bal altnda. Hi phe yok ki, o vakit on dokuz yanda olan air, bu lmn sebebini (s. 66) bilmiyordu. 65 Giraldi'nin Hecatommithi'sinde I, Nov, 8 ve VI, Ntr. 1. 2. 3. 4. 10. I, Ercole, I. Alfonso ve I I . Ercole hakknda : bunlarn hepsi, I. Alfonso ile I I . Ercole hayatta iken yazlmtr. ada hkmdarlar hakknda birok bilgiye ayni ekilde Bandello'da rastlanmaktadr.
83
tarzda kaleme alnmlardr ki daha sonraki asrlarda byle bir ey iren boboazln en ar derecesi saylrd; fakat o zamanlar iin masumane bir minnettarlk ifadesi olarak grnmektedir. Hatt lirik airler bile, ayn zamanda meru eleri bulunan yksek koruyucularn gayr meru gnl elencelerini terennm edecek kadar ileri gitmektedirler. Mesel Angela Poliziano, Lorenzo Magnifico'nun; Gioviano Pontano da Calabria hkmdar Alfonso'nun, meru zevceleri yannda baka kadnlarla yaadklar ak maceralarn tasvir eden iirler yazmlardr. Sz konusu olan iir66, Aragon hanedanna mensup bu hkmdarlarn iren ruhunu istemiyerek aa vurmaktadr. O, bu alanda da en bahtl olmak ihtiyacndadr. Aksi takdirde, kendisinden daha becerikli olanlarn vay haline! Mesel Leonardo gibi en byk ressamlarn, efendilerinin gnln elendiren metreslerinin tablolarn yapmalar da gayet tabidir. Fakat Este hanedan, bakalar tarafndan yceltilmeyi beklemiyor, kendi kendini utuluyordu. Borso, Schifanoja saraynda, kendisini ibanda gsteren bir dizi resimlerini yaptrmtr. Ercole ise (ilk defa 1472 de) hkmdarla gei gnnn yl dnmlerini yle bir muhteem alayla kutlard ki bunlarn hi tereddtsz kutsal cenaze alaylarndan aa kalr yan kalmazd: Tpk pa66 Bir oklar arasnda Deliciae poetar, italor.
84
hepsi toplu bir halde altn srmal elbiseler iinde yrdkleri grlrd. Hkmdarn, btn iktidar ve aamann kayna olduunu, kiileri dllendirmenin kendi elinde bulunduunu gsteren bir sembol olmak zere bu ailede oktan beri 67 bir altn mahmuz nian vard. Bu altn mahmuz niannn ortaa valyelii ile hibir ilgisi yoktu I. Ercole bu mahmuza ayrca bir as ile altn ilemeli bir manto ve bir de gelir ekledi. phesiz ki geliri hak etmek isteyenden dzenli bir hizmet beklenirdi. Sanat ve edebiyatn himayesi, Este'lerin sarayna dnya lsnde bir hret salamtr. Sanat ve edebiyat, ksmen talya'nn en mkemmel kurulularndan biri olan niversite tarafndan, ksmen de saray ve devlet hizmetlerinde bulunan makam sahipleri tarafndan balarla himaye ediliyordu. Bunun iin ayrca bir fedakrlkta hemen hemen bulunulmazd. Bojardo, zengin bir soylu ve yksek bir memur olarak tamamiyle bu evreye mensup olanlar arasnda idi. Ariosto nem kazanmaa balad zaman artk ne Milano ve ne de Floransa saray, hi deilse gerek anlam ile, mevcut bulunmuyordu. ok gemeden Urbino saray da ortadan kalkmt. Napili saray ise oktan kayplara karmt. Ariosto, kardinal Ipolitto'nun mzikileri ve hokkabazlar yannda bir
67 Daha 1367 de Niccol'da sz edilmitir. Polistore: Murat. 3fXIV, Col. 848.
85
saray da ortadan kalkmt. Napoli saray ise oktan kayplara karmt. Ariosto, kardinal Ipolitto'nun mzikcileri ve hokkabazlar yannda bir yer bularak yerlemekle yetindi ve sonradan Alfonso onu kendi hizmetine alncaya kadar orada kald. Daha sonra Torquato Tasso'nun durumu bsbtn baka olacaktr. Ona sahip olmak iin saray gerek bir kskanlk gstermitir.
Byle merkeziletirilmi hkmdar kuvvetine kar devlet iinde yaplacak her eit direni giriimi baarszlkla sona ermee mahkm idi. Bir ehir cumhuriyeti kurmak iin gerekli olan eler ebed olarak yok edilmi, her ey kuvvete ve zor kullanmaa yneltilmitir. Feodal maliknelere sahip bulunduklar yerlerde de hibir siyas hakk olmayan soylular, istedikleri kadar kendilerini ve bravo'larn Guelfler ve Ghibellin'ler diye ayrsn ve ona gre klklara sokadursunlar, tyl berelerini veya kabark kilotlarn yle veya byle giydiredursunlar -, mesel Machivavelli 2 gibi dnen kimseler kesin olarak biliyorlard ki Milano veya Napoli, bir cumhuriyete lyk olamyacak kadar kokumu bir durumda bulunuyordu. oktan beri artk eski cebir ve iddetin glgesinde bes1 Burigozzo, Archiv. Stor. II, 432. 2 Discorsi 1, 17.
lenmi aile geimsizliklerinden baka bir nitelii olmayan bu iki szde parti (Ghibellin'ler ile Guelf er) arasnda garip dvalar vard. Bir talyan hkmdar, kendisine partileri ortadan kaldrmak tnde bulunan3 Agrippa von Nettesheim'e* u cevab veriyordu : Bunlar arasndaki dvalar bana her yl para cezas olarak 72,000 Dukat salamaktadr: Mesel 1500 tarihinde Moro'nun ksa bir zaman iin memleketleri bana dnmesi sralarnda Tortona Guelf'leri, yaknda bulunan Fransz ordusunun bir ksmn, Ghibellin'leri bsbtn ortadan kaldrmak amac ile ehirlerine davet ettiler. Franszlar geri ilkin Ghibellin'lerin mallarn yama ve tahrib ettiler; fakat sonradan kendilerini aran Guelflere de ayn muameleyi yaptlar; Tortona batan baa bir kl ve yknt yn haline gelinceye kadar ayn faaliyete devam ettiler. 4 Her eit tutkunun ve c duygusunun hibir zaman snmeden yaad Romagna'da da bu iki isim, yani Ghibellin ve Guelf adlar, siyas anlamlarn bsbtn kayb etmilerdi. urada veya burada Guelf'lerin Fransa'ya, Ghibellin'lerin spanya'ya sempati gstermek zorunda bulunduklarna ina3 De incert, et vanitate scientiar, cap. 55.
* Ag. von Nettesceim (1486-1535), Alman, filozof ve tabip. 1527 de yazd De Ineertiudme et vanitate scientiarum adl eseri o devir ilminin durumunu alayl bir slpla tasvir etmektedir (eviren). 4 Prato, Archiv. Stor, II, p. 241.
87
nlmas, fakir halkn siyas bilin bozukluunu gsteren olaylardan biri idi. Bu lgnca hareketi smrm olanlarn fazla bir baar kazandklarn grmyorum. Fransa, btn mdahalelerinden sonra talya'y tekrar boaltmak zorunda kalmtr. spanya'nn talya'y alt ettikten sonra ne hale dtn de elle tutulur bir ekilde grmekteyiz. Biz yine de Renaissance hkmdarl konusuna dnelim. Tamamiyle temiz ve ar ruhlu bir insan, belki o zamanlarda da, btn kuvvetin Tanrdan geldiini ve bu hkmdarlarn, eer herkes tarafndan iyi niyetle ve temiz kalblilikle desteklenmi olsalard, zamanla iyi olacaklarn ve zora dayanan kkenlerini unutmak zorunda kalacaklarn dnebilirdi. Fakat, tutkulu, yaratc atele cihazlanm ruh ve imge gcne sahip bulunan insanlardan byle bir ey beklemek doru olmaz. Bunlar fena doktorlar gibi hastaln tedavisini hastalk belirtilerinin kaldrlmasnda gryorlar ve hkmdarlar ldrld takdirde hrriyetin kendiliinden geleceine inanyorlard. Yahut ta bu kadar derin bile dnmyorlar, genel olarak her tarafa yaylm olan kin ve nefreti yattrmak veya sadece aile felketlerinin yahut ta kiisel hakaretlerin cn almak istiyorlard. Naslki hkmdarlk kaytsz ve artszdr ve hibir yasa ba tanmamaktadr, tpki bunun gibi birbirine kar olanlarn kullandklar ara da kaytsz ve artszdr. Daha
88
Boccaccio, bunu aktan aa ifade etmektedir 5 : Zorla post kapm bir zorbaya kral m, hkmdar m diyeyim ve ona efendim olarak sadk m kalaym? Hayr: nk o halk tabakasnn dmandr. Ona kar silh, casus, tuzak, hiyle kullanabilir, suikast yapabilirim. Bu kutsal ve zorunlu bir itir. Tiran kanndan daha makbul bir kurban mevcut deildir. Burada mnferid olaylarla ayr ayr megul olacak deiliz. Machiavelli, Discorsi adl eserinin herkese tannan bir blmnde6 ilka ile modern an suikastlarn Yunan tiranlar zamanndan balayarak ele alm ve bunlar hakknda, ayr ayr olarak tertip ve baar derecelerine gre tam bir soukkanllkla hkm vermitir. Biz burada sadece iki noktaya iaret etmekle yetinelim ve ibadet srasnda ya5 De casibus virorum illustrium, L. I I , cap. 15.
6 Discorsi, I I I . 6.; bununla Storie fior. L. VIII karlatrlmaldr. Suikastlar tasvir etmek, talyanlarn ok eski zamanlardan beri sevdikleri bir i olmutur. Liutprand bile bu gibi olaylar X. asrdaki adalarndan daha etrafl olarak anlatmaktadr. XI. asrdan kalma yazlar arasnda (Baluz, Miscell. I, p. 184), imdada ardan Roger tarafndan Messina'nm slamlardan kurtarl bu eit yazlar arasnda karakteristik bir paradr (1061). Sicilya Halk Ayaklanmas (Vesper) 30 Mart 1282 de ikindi vakti Palermo'da halk Franszlara kar ayaklanm ve bu isyan sonunda Anjou hanedan Sicilya'dan koyulmutur 'nm dramatik bir ekilde tasviri bir tarafa braklsn. Bilindii gibi bu eit olaylar tasvir etmekten Yunan tarihileri de ok holanmslardr.
89
plan katiller, bir de klsik an etkileri zerinde birka sz syliyelim. Byk bir zenle korunan zorba hkmdarlar, din trenler iin kiliseye gittikleri zamanlar dnda ele geirmek hemen hemen imknszd. Hele btn hkmdar ailesini bir arada bulmak, bunun dnda bir vesile ile hi mmkn deildi. Bylece Fabria'llar7 1435 tarihinde balarndaki tiran ailesini (Chiavelli) bir yin srasnda, hem de szleildii zere duann Et incarnatus est paras okunurken toptan ldrmlerdi.. Milano'da Duka Giovan Visconti 1412 de San Gottardo kilisesinin kapsnda, Duka Galeazzo Maria Sforza ise 1476 da San Stefano kilisesi iinde ldrlmlerdi. Bir defasnda Lodovico Moro, dul De Bona'ya bal adamlarn hanerlerinden, ancak San Ambrogio kilisesine, pusu kurulmu olan kapdan deil de baka ve hi beklenmedik bir kapdan girmek suretiyle kurtulabilmiti (1484). Bu iler yaplrken byk bir gnaha girilecei sanlmyordu. Galeazzo'nun katilleri, cinayetten hemen nce kilisenin kutsal koruyucusuna dua ediyorlar ve ayn yerde ilk yine itirak ediyorlard. Bununla beraber Lorenzo ve Giuliano Medici'ye kar tertiplenen suikast (1478) in ksmen baarlamamasnn sebebi u idi : Haydut Montesecco, bir len s7 Corio, Fol. 333. Aada verilen bilgi, ayn Fol, 305, 422. s, 444 e gredir. eser,
90
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rasnda onlar ldrmeyi art olarak kabul etmi, buna karlk cinayeti Floransa Katedralnda ilemei reddetmiti. Sonra onun yerine kutsal yerlere alm bulunduklarndan bu yerlerde ayn ii yapmaktan kanmayan rahipler raz edilmilerdi 8 . Klsik an etkisine gelince: Bunun ahlk ve siyaset meseleleri zerindeki etkilerine ilerdeki blmlerde birok defalar temas edeceiz. Hkmdarlar, gerek devlet hakkndaki fikirlerinde, gerekse tutum ve davranlarnda eski Roma mparatorluunu ok kere ak olarak rnek almak suretiyle bizzat kendileri rnek vermektedirler. Ayn ekilde dmanlar da, teorik dncelerle ie koyulduklar anda, tiran katillerini taklit etmektedirler. Esasta bunlara, cinayeti ilemee karar vermekte dorudan doruya klsik rnein etken olduunu isbat etmek gtr. Bununla beraber klsik a rneklerini taklit etmek, srf szden ve bir tarz meselesi olmaktan ibaret de kalmamtr. En fazla dikkate deer bilgi, Galeazzo Sforza'nn katilleri olan Lampugnani ile Olgiati ve Visconti hakknda mevcuttur.' Her nn de tamamiyle kiisel nedenleri vard.
8 Gallus'dan aynen nakl edilen para: Sismondi XI, 93. Kiliseye gidi srasnda yaplan katlin yukarda sylenen sebebi, daha Meroving'ler zamannda ifade edilmitir. Gregor, Turon. IX, 3. 9 Corio, Fol. 422. Allegretto, diar Sanesi: XXIII, Col. 777 Bak. yukarda sayfa 64. Murat
Bununla beraber karar belki de genel bir sebepten ileri geliyordu. Cola de' Montani adnda bir hmanist ve belagat retmeni, Milano'lu ok gen soylulardan oluan bir kitle iinde, hret kazanmaa ve vatan iin byk iler grmee kuvvetli bir istek uyandrm ve en sonunda 01giati ile Visconti'yi Milano'yu kurtarmak niyeti ile dar gndermiti. ok gemeden kendisinden phelenilerek memleket d edildi ve bylece genleri, alevlenmi fanatizmalar ile ba baa brakmak zorunda kald. Olaydan aa yukar on gn nce bu genler, San Ambrogio manastrnda yemin ederek birbirlerine sz verdiler. Olgiati yle diyor: Sonra manastrn cra bir odasnda Aziz Ambrosius'un bir tablosu nnde gzlerimi yukar diktim, kendimiz ve btn halk iin yardmn diledim. Naslki sonradan kilisesinde ilenen cinayeti San Stefafno korumutur, tpk bunun gibi ehrin gksel koruyucusu de bu ii desteklemeli idi. Bundan sonra andllar daha birok kimseleri yardmc olarak ie kartryorlar, Lampugnani'nin evini kendilerine her gece toplandklar genel karargh ediniyorlar ve knlar ile adam hanerleme tlimleri yapyorlar. Cinayet baar ile ilendi. Fakat Lampugnani, suikasta urayan dukann yanndakiler tarafndan hemen ldrld ve arkadalar yakaland. Visconti pimanlk gsterdi. Olgiati ise, btn ikencelere ramen, olayn Tanr isteine uygun bir kurban olduu iddiasnda direndi ve cellat g-
92
sn delerken unlar syledi: Girolamo, kendini topla; sen uzun zaman anlacaksn; lm ac, hret ebeddir. Fakat burada plnlar ve niyetler ne kadar ideal olursa olsun, suikastn tertip ve icra tarznda, btn suikastlarn en korkuncu olan bir rnein, yni hriyetle hibir ilgisi bulunmayan Catilina suikasdinin etkisi kendini gstermektedir. Sienna vakayinamelerinde, suikastlarn Sallust'i ett ettikleri aka ifade olunmaktadr; Olgiati'nin itiraf da bunu dorudan doruya aydnlatmaktadr10. Bu korkun Catilina adna baka yerlerde de rastlayacaz. Gizli fesat tertipleri iin, gdlen ama bir tarafa braklmak art ile, bunun kadar ekici bir rnek bulmak mmkn deildir. Kendilerini Medici'lerden kurtardklar veya kurtarmak istedikleri zamanlarda Floransallar iin tiran katli, aktan aa mubah grlm bir ideal saylyordu. 1494 te Medici'lerin ka10 Olgiati'nin kendi raporunda (Corio) geen aadaki u bir cmle ile mukayese edilsin: Quisque nosturum magis sieios potissime et infinitos alios sollicitare, infestare, alter alleri benevolos se facere coepit. Alquid aliquibus parum donare; simul magis noctu edere, bibere, vigilare, nostra omnia bona polliceri ele,. (Bizimkilerden her biri, zellikle arkadalarn ve daha pek ok bakalarn kkrtmaa ve taciz etmee, birbirlerinin gnln kazanmaa baladlar. Bazlarna biraz bir ey veriyorlar, ayn zamanda daha ok geceleri yiyor, iiyor, sabahlyorlar, varmz youmuzu datacaklarn vaad ediyorlard.)
93
malarndan sonra Donatello'nun Judith ve l Holofernas heykeller gurubu 11 saraylarndan alnd ve imdi Michelangelo'nun Davud heykellerinin durduu yere konularak zerine u kitabe yazld: exemplum salutis publicae cives posuere (vatandalar, vatann selmeti iin bir rnek verdiler) 1496. zellikle imdi gen Brutus hatrlanyordu; o Brutus ki imparatorlua ihanet etmesi dolaysiyle daha Dante'de12 Cassius ve Judas Iscarioth ile bir arada, cehennemin en derin ukuruna sokulmutur. Giuliano'ya, Giovanni ve Guilio Medici'ye kar tertip ettii suikastta (1513) muvaffak olamyan Pietro Paolo Boscoli, Brutus'a son derece hayran idi ve, bir Cassius bulsa Brutus'u taklid etmek cesaretini kendinde buluyordu. Sonra Cassius'un roln oynatmak zere Agostino Capponi'yi elde etmiti. Zindanda syledii son szler13 ki bunlar dinin o zamanki durumu hakknda en nemli belgelerden birini tekil etmektedir bir Hristiyan olarak lmek iin zihnini o klsik a hayallerinden ayrmakta ne kadar glk ektiini gstermektedir. Bir dostu ve yine kendisini tvbeye getiren papas, Aquino'lu San Thomas'n suikasd la'netlediine dair ona teminat vermek zorunda kalyorlard.
11 12 Vasari I I I , 251, v. di Domatello'ya not. Inforno XXXIV, 64.
13 Bunlar kulaklar ile iitmi olan Luca della Robbia'nn notlar: Archiv. Stor. I, p. 273. Kars. Paul. Jovius, Vita Leonis X., L. I I I : Viri illustres'de
94
Fakat ayn papas, San Thomas'n bu hususta bir ayrma yapmakta olduunu ve halkn isteine aykr olarak iktidar zorla ele geirmi olan bir tirana kar suikast yaplmasna izin verdiini, ayn sulunun ayn dostuna gizlice itiraf etmit i r . Lorenzino Medici 1537 de Duka Alessandro'yu ldrp kat zaman, olayn byk bir ihtimalle doru, fakat hi deilse kendi emriyle yazlm olan bir mdafaanamesi yaynlanmtr14. Bu mdafaanamede o, tiran katlini en byk bir hizmet olarak vmektedir; Alessandro gerekten halis Mecdici ailesinden olduundan ve dolaysiyle (uzaktan da olsa) akrabas bulunduundan kendisini, vatan sevgisi yznden kardeini ldrm olan Timoleon ile hi ekinmeden mukayese etmektedir. Bakalar burada da Brutus benzetimini kullanmlardr. Hatt bizzat Michelangelo'nn, daha ok son zamanlarnda, bu eit dncelere bal kaldn, onun Brutus bstnden anlamak mmkndr. Byk sanat, hemen hemen btn eserleri gibi bu eserini de tamamlamamtr. Fakat bunun nedeni, muhakkak ki, altna konulmu olan beytin ifade ettii gibi, Caesar'n ldrlmesinden kalbinde ac duymas deildir. Yenia hkmdarlklarna kar grld biimde bir kitle radikalizmasn Renaissance
14 Roscoe, Vita di Lorenzo de' Medici, vol. IV, ek 12. yeni kar. Relation Lettere di principi (ed. Venez. 1577) III, fol. 162 vd.
95
devri hkmdarlklarnda aramak bounadr. Renaissance devrinde her birey hkmdarl kendi iinde protesto ediyordu; fakat ona g birlii ederek hcum etmekten ok daha ncelikle bu rejim altnda iyi veya karlarna uygun bir ekilde yaamay dnyordu. Ahalinin birleerek balarndaki hkmdar hanedann ortadan kaldrmaa veya memleketten kovmaa teebbs edecek kadar ileri gidilmesi iin ilerin Fabriano'da ve Rimini'deki (sayfa 52 vd.) derecede rndan kmas gerekiyordu. Ayni zamanda ok iyi biliniyordu ki, kaide olarak, bataki efendiyi deitirmenin ilerisine gtrecek hi bir i yaplamazd. Cumhuriyetlerin yldz kesin olarak snmekte idi.
Bir zamanlar talyan ehirleri, kenti bir devlet haline getiren kuvveti son derece gelitirmilerdi. Bu ehirlerin byk bir federasyon iinde birbirlerine balanmaktan baka yaplacak i kalmamt. Ayrntlarda u veya bu kla brnm olmakla beraber aslnda bu fikir, talya'da daima ortaya atlmtr. XII. ve XIII. yzyllardaki savalar srasnda gerekten de byk ve savalk bakmndan kudretli ehir birlikleri meydana gelmitir. Hatt Sismondi (II, 174), Lombardia birliinin son defa Barbarossa'ya kar yapt silhlanma hazrlklar zamannn (1168 den beri), genel bir talyan federasyonu kurulmak
96
iin en elverili bir an olduuna inanmaktadr. Fakat talya ehirleri arasnda en kuvvetli olanlar, bu iin gereklemesine imkn brakmyacak bir takm zellikler gelitirmilerdi: Ticarette rakib olarak birbirlerine kar en sert aralar kullanyorlar ve zaif komular haksz yere ezerek kendilerine balyorlard. Bu demektir ki sonunda tek bana tutunabileceklerine, bir btn halinde birlemee ihtiyalar bulunmadna inanyorlar ve her trl zorba hkmdarlklarn kurulabilmesi iin zemin hazrlyorlard. Bu tiranlk rejimi, soylular partilerinin kendi aralarnda ve ahali ile yaptklar i mcadelelerden bezilerek kuvvetli bir hkmetin zlendii ve -tek tarafl parti idaresinin oktandr ahaliden asker toplanarak tekil olunacak bir orduyu ie yaramaz saymaa almasndan sonra1- mevcut cretli asker birliklerinin para karlnda her hizmete hazr bulunduu bir zamanda ortaya kyordu. Tiranlar ehirlerden ounun hrriyetlerine son veriyorlard. Geri bz yerlerde zorba hkmdarlar kovuluyorlard; fakat bu, ancak yarm bir i oluyor veya ksa bir zaman iin mmkn olabiliyordu. Tiranlk srekli olarak yeniden kuruluyordu; nk ierde kendisi iin elverili koullar mevcuttu ve kar kacak kuvvetler ypranm bulunuyordu.
1 Son nokta hakknda bak Jac. Giacomini, p. 18. Nardi, Vita di Ant.
97
Bamszlklarn koruyabilmi olan ehirlerden ikisi, btn insanlk tarihi iin son derece nemli olmutur. Bunlardan biri Floransa'dr. Bu ehir srekli bir hareketin sahnesini tekil etmi ve yzyl boyunca bu harekete itirak eden bireylerin ve toplumun btn fikir ve niyetleri hakknda bize bilgiler intikal ettirmitir. tekisi, grnte durgunluu ve siyas susuu ile sivrilen Venedik'tir. Bu iki ehir arasnda akla sabilecek en iddetli kartlklar bulunmaktadr; bununla beraber her ikisi de dnya zerindeki kentlerin hibirisiyle bir karlatrma kabul etmez. Venedik, kendini, insan hnerinden daha stn bir kuvvetin marifeti ile meydana gelmi bir harika, bir esrar eseri olarak gryordu. ehrin kuruluuna dair bir efsne yayordu. Buna gre 25 Mart 413 gn le vakti Padua'l gmenler, barbarlar tarafndan paralanm olan talya'da taarruz edilmesi imknsz ve kutsal bir snak kurmak amac ile, Rialto'da ilk temel tan atmlard. Daha sonra gelen yazarlar, bu kurucularn, ehrin gelecek zamanlarda eriecei bykl sezmi olduklarn ileri srmlerdir. Hexameter vezni ile yazm olduu iirinde kurulu olayn adal ve cokun bir ekilde terennm eden M. Antonino Sabellico, ehrin takdis yinini icra eden papasa, Tanrya hitaben yle syletiyor: Eer biz gnn birinde byk ilere girimek cesaretini gsterirsek sen mu-
98
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
vaffak eyle! imdi sadece fakir bir mihrabn nnde diz kyoruz. Fakat, eer adaklarmz bo yere deilse, sana, ey Tanr, burada mermer ve altndan yz tapnak ykselecektir! 2 . Ada zerinde kurulmu olan bu ehir, XV. yzyl sonlarnda o zamanki dnyann bir mcevher sand gibi grnyordu. Ayn Sabellico, bu sfatla 3 ehri, ok eskiden yaplm kubbeli kiliseleri ile; deirmi kuleleri, cepheleri mermer kapl binalar ile; tavanlardaki bol yaldzlarn vesair sslerin pratik hayatta her kesinden faydalanmaa engel tekil etmedii ihtiam ile tasvir etmektedir. Bizi, kalabaln kaynat Rialto kenarndaki San Giacometto meydanna gtrmektedir: Yksek sesler veya barmalar deil, fakat sadece ok sesli bir uultu burann dnya lsndeki i hayatn aa vurmaktadr. Drt yan evreleyen revaklarda ve yine meydana alan sokaklardaki revaklarda4 sarraflar ve yzlerce kuyumcu oturmaktadr; balar zerinde usuz bucaksz dkkn ve maazalar bulunmaktadr. Kprnn teki tarafnda bulunan Alman'larn Fondaco'2 Carmina (ark)larnda, Genethliacon, Kars. Sansovino, Venezia, Fol. 203, En eski Venedik kronik yazar Joh. Diaconi (Pertz, Monum. IX- P- 5,6.), ada zerindeki tesisleri Langobard'lar zamanna gtryor ve Rialdo'daki yerleme yerlerinin daha ge zamana ait olduunu ak olarak kayd ediyor. 3 De situ Venetae urbis. 4 Btn bu semt, XVI. yzylda yaplan binalarla tamamen deimitir.
99
sunu tasvir etmektedir: Bu binann geni salonlarnda onlarn eyalar bulunmakta ve adamlar oturmaktadr. nndeki kanalda daima arka arkaya sralanm gemiler yatmaktadr. Biraz daha yukarya doru gidildii zaman arap ve zeytinya ykl gemiler ve buna paralel olarak hamallarn (facchino) kaynat ky boyunca kubbeli dkknlar yer almaktadr. Sonra Rialto'dan Marcus meydanna kadar triyat dkknlar ve misafirhaneler sralanmaktadr. Sabellico bu minval zere yazsna devam ederek okuyucusunu bir semtten br semte gezdirmekte, t ki hastanenin bulunduu yere kadar gtrmektedir. Bu messeseler yksek amalar iin kurulmu olan enstitler arasndadr. Esasen kamu hizmetlerine yararl messeselerin bu kadar gelitirilmi ekline yalnz Venedik'te rastlanmaktadr. Gerek bar ve gerekse sava zamanlarnda sosyal yardm, Venediklilere zg bir zellikti. Dmandan da olsalar yarallara gsterdikleri zen daima yabanclarm hayretini uyandran bir konu idi. 5 Aslnda kamu hizmetleriyle ilgili her eit messesenin en mkemmel rnei Venedik'te grlmektedir. Emeklilik usul, yetim ve dullar da kapsamak zere, sistematik bir ekilde ve
5 Benedictus: Carol. VIII.: Eccard, Scriptores, I I , Col. 1597, 1601, 1621. Chron. Venetum: Murat. XXIV, Col. 26 de Venedik'lilerin siyas meziyetleri saylmaktadr: bonta innocenza, zelo di carita, pieta, misericordia (iyilik, masumluk, hemcins sevgisi, dindarlk, merhamet).
10
byk bir titizlikle uygulanmakta idi. Zenginlik, dnyay tanma ve siyas gvenlik, bu gibi meseleler zerinde dnceleri olgunlatrmt. Sessiz ve sagrl admlarla yryen, dnerek sz syliyen bu levend ve sarnSa insanlar, giyinilerinde, tutum ve davranlarnda birbirlerinden ok az farkl idiler. Ss eyasn, zellikle incileri kar ve kzlarna takarlard. O vakitler genel refah, Trkler karsnda uranlan byk kayplara ramen, hl gerekten parlak bir dzeyde idi. Fakat toplanan enerji ve Venedik hakknda Avrupa'nn genel olarak besledii pein yarg, sonralar da Hindistan'a giden deniz yolunun kefedilmesi, Msr'da Memlk Sultanlnn yklmas ve Cambray Balaklarna kar sava gibi en iddetli darbeler karsnda da, bu memleketin yklmadan yaayabilmesine kfi gelmitir. Tivoli yaknlarnda domu ve zamann filologlar gibi serbeste lf etmee alkn olan Sabellico, eserinin baka bir yerinde 6 , sabah derslerini dinlemee gelen gen soylularn kendisiyle siyaset zerinde konumaa yanamadklarna iaret etmektedir: talya'da u veya bu hareket hakknda halkn ne dndn, ne dediini onlardan sorduum zaman hepsi bir az5a Birok nobili (soylular) salarn ksa keserlerdi; Erasmi Co-1 loq. ed Tigur, a. 1553 pag. 215, miles et carthusianus. 6 Epistolac, libr. V. Fol. 28.
101
dan hibir ey bilmiyoruz diye cevap veriyorlar. Bununla beraber zadegann soysuzlam ksmndan, devletin btn engizisyon kovuturmalarna ramen, baz eyler renmek mmknd. Ancak bunu pek o kadar ucuza mal etmek kabil olmazd. XV. yzyln son eyreinde en yksek mevkii igal eden memurlar arasnda ihanetiler de bulunmakta idi 7 . Papalarn, talyan hkmdarlarnn, hatt Venedik Cumhuriyetinin hizmetindeki sradan Condottiere'lerin ksmen muntazam aylkl casuslar vard. o raddeye gelmiti ki On'lar Meclisi, nemli siyas haberleri Pregadi Meclisinden gizli tutma hayrl buluyordu; hatt Lodovico Moro'nun, Pregadi Meclisi yelerinin belli bir ksmn elde etmi bulunduu kabul olunuyordu. Bz sulularn geceleyin astrlmas ve ihbarclara yksek bahi verilmesi (mesel lnceye kadar altm Dukat aylk balamas) gibi tedbirlerin iyi sonular vermi olduunu sylemek gtr. Esas sebep, soylulardan bir ounun fakir bulunmas idi ve fakirlii de birdenbire ortadan kaldrmak mmkn deildi. 1492 de iki soylu kii, memuriyet sahibi olmyan fakir soylular teselli iin devletin ylda 50000 Dukat fedakrlkta bulunmasn teklif etti. Sorun nerdeyse byk meclise sunulacak duruma gelmi7 Malipiero, Ann. Veneti, Archiv. Stor. VII, I, P. 377 431, 481, 493, 530; II, p. 661. 668. 679. Chron. Venetun: Murat. XXIV, Col. 57. Diario Ferrarese, ayn klliyat, Col. 240.
102
ti ve bu mecliste de ounluu kazanmak mmknd. Fakat On'lar Meclisi, henz i iten gemeden mdahele etti ve teklif sahibi iki soyluyu Kbrs adas zerindeki Nicosia'ya srd.8 Yine bu zamanlarda idi ki Soranzo ailesinden biri darda kilise hrszl suu ile idam olundu ve Contarini ailesine mensup bir kii de ev basmak suundan zincire vuruldu. 1499 da ayn aileden baka bir adam Signor'lar Meclisi'nin nne kp yllardan beri memuriyetsiz olduunu, ancak 16 Dukat geliri, buna karlk dokuz ocuk babas ve stelik altm Dukat da borlu bulunduunu, ticaret iinden anlamadn ve bir sre nce sokaa atldn ileri srerek ikayet etti. Baz zengin soylularn fakirleri bedava oturtmak zere evler ina ettirdiklerini bu durumla izah etmek mmkndr. Tanr iin, hatt uzun sralar halinde, tapnaklar bina ettirmek, vasiyetnamelerde sevap ileri olarak grlmektedir 9 . Eer Venedik'in dmanlar, cumhuriyetin karlat bu eit glklere cidd olarak mid balamlard ise bunda aldanyorlard. En beceriksizine bile almas karl olarak zengin kazanlar salayacak lde ticaretin gelimi olmas durumunun ve Donu Akdeniz'deki smrgelerin, toplumdaki tehlikeli siyas akmlar
8 Malipiero: Archiv. Stor. VII. II, p. 691; kar. 694, 713 ve I, 535. 9 Marin Sanudo, Vite de'Duchi: Murat. XXII, Col. 1194
103
baka taraflara ynelttii dnlebilir. Fakat Cenova'nn siyas tarihi, ayni elverili durumlara ramen, son derece frtnal deil miydi? Venedik'in sarslmaz oluuna sebep, daha ok, dnyann baka hibir tarafnda bir araya gelmesi mmkn olmyan artlarn burada toplanarak etkin olmasdr. Taarruz edilmesi imknsz bir ehir olarak Venedik teden beri d mnasebetlerde son derece souk kanl bir arballkla hareket etmiti; talya'nn teki memleketlerinde grlen particilii hemen hemen hi tanmyordu; balamalarn srf geici amalar uruna yapm ve mmkn olduu kadar pahalya satmtf. Bu sebeplerdir ki Venedik karakterinin ana vasfn, gururlu ve hatt bakalarn kmseyici bir yalnzclk ve bunun doal sonucu olarak ierde kuvvetli bir dayanma tekil ediyordu. Geri kalan btn talya'nn Venedik'e kar besledii kin ve garez de bu hali bir kat daha pekletiriyordu. Dorudan doruya ehir iinde btn ahali, gerek smrgelere ve gerekse Terraferma'daki maliknelere kar gayet kuvvetli bir mterek menfaat ba ile birbirine bal idi. Terraferma ahalisi (yani Bergamo'ya kadar olan ehirlerde oturan insanlar) yalnz Venedik ile al veri yapmaa mezundu. Byle sun bir menfaat, ancak ierde skn ve birlikle muhafaza edilebilirdi. Ezici bir ounluk muhakkak ki bunu tamamiyle idrak ediyordu ve srf bu sebep dolaysiyle bile suikast tertipileri iin buras elverili bir
104
zemin deildi. Geri memnun olmayanlar yok deildi; fakat bunlar soylular ve halk olarak birbirlerinden o kadar ayrlmlard ki, herhangi bir surette anlamalarna imkn yoktu. Soylular arasnda tehlikeli saylmas mmkn olan, yni zenginler iin suikast tertiplerinin ana kayna olan isizlik, byk ticaret teebbsleri ile seyahatlar ve daima tekrarlanan Trk savalar sayesinde ortadan kaldrlm bulunuyordu. Bu harpler srasnda soylular, baz defalar cezaya arplmaya mstahak olacak derecede ar sulu mevkiine decek bir ekilde, asker komutanlar korurlard. Hatt bir Venedik hakimi, soylularn herhangi bir surette birbirini incitmek hususundaki bu kanganlklar, adalete aykr olarak devam ettii takdirde, devletin kecei kehanetinde bulunmutu10. Byle olmakla beraber geni lde serbest bir hava iinde hareket edebilmek, Venedik soylularna genel olarak salam bir yol iziyordu. Ancak, kskanlk ve ihtirasn kesin olarak tatmin edilmesi gerektii baz hallerde, resmi bir kurban verildii de grlrd; bunun iin resm makam ve meru' vastalar vard. Doc Francesco Foscari (lm 1457)'nin, btn Venedik'lilerin gzleri nnde tokatlanarak sonunda lmne sebep olan ikence, yalnz aristokratlar arasnda grlebilen c alma tarznn belki de en korkun rneini tekil etmektedir. On'lar Mec10 Chron. Venetum, Murat. XXIV, Col. 105.
105
fisi her eye mdahale eder; lm ve kalm, hazine ve ordu komutanl zerinde kaytsz artsz hak sahibidir; ilerinde engizisyoncular bulunur; Foscari'yi ve onun gibi daha birok iktidar sahiplerini alaaa etmitir. te bu On'lar Meclisi, ynetimi tmyle elinde bulunduran ve gran consiglio denilen egemen snf tarafndan her yl yeniden seilir ve bylece dorudan doruya ayn snfn iradesini temsil ederdi. Bu seimlerde byk entrikalar dnmemi olsa gerektir. nk srenin ksa oluu ve yelik bittikten sonraki sorumluluu bu memuriyeti ekici olmaktan bir dereceye kadar karmaktadr. Gerek Venedik'liler, icraatlar ne kadar cehennem? ve cebr olursa olsun, ne bunlardan ve ne de baka Venedik memurlarndan korkarak kamazlar, tersine olarak nlerine dikilirlerdi. Bunun sebebi, sadece Cumhuriyetin ok nfuzlu oluu ve kendileri katklar takdirde yerlerine ailelerine ikence edilebilecei ihtimali deildi; daha ziyade ou olaylarda resm makamlarn hi olmazsa mkul sebeplere gre hareket etmeleri ve bunlarda kana susama halinin grlmeyii di11. Her halde hibir devlet hibir zaman, uzaklarda bulunan tebaas zerinde Venedik'inkinden daha byk bir manev nfuza sahip bulunmu deildir. Mesel Pregadi Meclisinde ihanetiler yok deildi; fakat
11 Chron. Venetum: Murat. XXIV, Col. 123 ve Malipiero, baka bir yerde, VII, I. p. 175 s. amiral Antonio Grimani hadisesini anlatmaktadrlar.
106
bu, yabanc memleketlerde bulunan her Venediklinin kendi hkmetinin tabii casusu olmas ile bol bol telfi edilmi oluyordu. Gayet doal olarak Roma'daki Venedik'li kardinaller, papann yksek ruhan meclisinin gizli mzakerelerini hkmetlerine bildiriyorlard. Kardinal Domenico Grimani, Ascanio Sforza tarafndan kardei Ludovico Moro'ya gnderilmekte olan mektuplar Roma yaknlarnda yakalatt (1500) ve bunlar Venedik'e gnderdi. Tam o srada ar sulama altnda bulunan babas, olunun bu hizmetini gran consiglio, yni btn dnya nnde aa vurarak bundan meded umdu12. Venedik'in, Condottiere'lerine ne kadar itibar gsterdiine ve bunlar nasl tuttuuna yukarda (sayfa 36) iaret olunmutu. Condottiere'lerin sadk kalmalarn salamak iin en kuvvetli garanti, bunlarn ok sayda olmalar idi. Kalabalk olular, ihaneti gletirdii gibi her eit gizli tertipleri kefetmeyi de ayni lde kolaylatryordu. Venedik ordusunun listelerine baklacak olursa eit eit birliklerin bir araya toplanm olduu grlr ve hemen byle bir ordu ile mterek asker hareketlerin nasl mmkn olduu sorusu akla gelir. 1495 tarihindeki sava hareketlerinde 15526 svarinin kk kk birlikler halinde ayr ayr komutanlara bal bulunduklar grlyor. Yalnz Mantua hkmdar
12 Chron. Venetum, I. c. Col. 168.
107
Gonzaga'nn komutas altnda 1200 ve Gioffredo Borgia'nn komutasnda 740 svari bulunuyordu. Bunlardan sonra alt Condottiere'nin 600-700 er, on Condottiere'nin 400 er, on iki Condottire'nin 200-400 er, aa yukar on drt Condottiere'nin 100-200 er, dokuzunun 80 er, altsnn 50-60 er ve ilah. svarisi vard. Bunlar ksmen eski Venedik birlikleri, ksmen de ehir ve tara soylularnn komutasndaki birlikler idi. Fakat komutanlarn ou talyan hkmdarlar ve ehir hakimleri veya bunlarn akrabalar idiler. Bu svari kuvvetinden baka 2400 kiilik bir piyade birlii de ayn savaa itirak etmiti. Bunlarn nasl topland ve kimler tarafndan komuta edildikleri hakknda hi bir bilgimiz yoktur. Ayni ekilde, byk bir ihtimalle zel asker snflarn tekil eden 3300 kiilik bir kta hakknda da fazla bir ey bilmiyoruz. Bar zamanlarnda Terraferma ehirlerinde ya hi garnizon bulundurulmaz, ya da inanlmyacak kadar az sayda kuvvetler bulundurulurdu. Venedik, tebeasnn dorudan doruya meruluk duygusuna olmasa bile sagrsne bel balyordu. Cambray balaklarna kar yaplan savata (1509) Venedik, bilindii gibi Terraferma'y sadakat yemininden azat etti.
13 Malipiero, 1, e. VII, I, p. 349. Bu eitten baka listeler: Marin Sanudo Vite de' Duchi, Mur. XXII, Col. 990 (1426 tarihine dair), Col. 1088 (1440 ylna dair), Corio, Fol. 435-438 (1481 yl hakknda), Guazzo, Historie, Fol. 151.
108
TALYA'DA
RNESANS KLTR
Cumhuriyet hkmeti, dman igalinin ne demek olduunu tadacak olan halkn mlayim Venedik ynetimini arayaca kansnda idi. Gerekten de Terraferma ahalisi, Venedik'ten ihanetle ayrlmak ihtiyacn duymam olduundan ve dolaysiyle cezaya arptrlmaktan korkmaa mahal kalmadndan, byk bir evkle teden beri alkn olduu ynetime yeniden dnmekte gecikmedi. Bu mnasebetle unu syleyelim ki bu sava, Venedik'in genileme hrs aleyhinde yz yldan beri koparlan lklarn bir sonucu idi. Bazan San Marcus Cumhuriyeti, kendi grlerine gre lgnca ve hesaba smaz ilere dmanlarnn giriebileceklerini ummayan ok akll insanlara zg hataya dyordu14. Belki de daha ziyade aristokratlara zg olan bu iyimserlik havas iinde Venedik hkmeti bir zamanlar II. Sultan Mehmed'in stanbul'u almak hazrlklarn, hatt Fransa kiral VIII. Charles'in sava tedariklerini bsbtn bilmezlikten geldi ve en sonunda hi beklemedii bu iler birer gerek oldu15. Cambray ttifak da bu eit olaylardan biri idi. nk bu balama, iin asl tertipileri olan XII. Louis ile Papa II. Julis'un karlarna dpedz aykr dyordu. Fakat btn talya'nn istilac Venedik'lilere kar14 Guiceiardini (Ricordi N. 150), siyas intikam duygusunun, ahsi menfaatin ak sesini boabileceine belki de ilk defa iaret etmi olan tarihidir. 15 Malipiero, I. e. VII, 1. p. 328.
109
duymakta olduu kin ve garez papann nefsinde toplanm bulunuyordu; o kadar ki bu duygunun etkisi altnda papa, yabanclarn talya'ya girmelerine gz yumuyordu. Kardinal Amboise'n ve kiralnn talya'ya kar gttkleri siyasete gelince, bunlarn habis lgnlklarn Venedik'in daha evvel anlam olmas ve bundan korkmas gerekirdi. Geri kalan devletlerden ounun bu Cambray Balamasna katlmalarnn nedeni, Venedik'e kar duyduklar imrenmeden ibarettir. Zenginlie ve kuvvete erimek iin tevik edici ve drtc bir kuvvet olarak saylan ekememezlik, aslnda acnacak bir duygudan baka bir ey deildir. Venedik bu mcadele sonunda erefini kurtarm, fakat etkileri uzun sren zararlara da uramtr. Dayand temellerin bu kadar karmak, faaliyet ve menfaatlarnn bu kadar geni alanlara yaylm bulunduu bir devleti, meselelerin tm zerinde sistemli bir bilgiye sahip olmadan, kuvvetlerle ykler ve art ile eksili arasnda daima bir bilano yapmadan yaayabilen bir vcut olarak tasavvur etmek asla mmkn deildir. phesiz ki Venedik, belki Floransa ile ve ikinci derecede de gelimi talyan devletleri ile birlikte, modern istatistik ilminin doum yeri olmak iddiasnda bulunabilir. Ortaan feodal devletinde hkmdar haklarn ve toprak kaytlarn iine alan listeler dnda saym ile ilgili bir ey tannmamaktadr. Burada retim sabit olarak kabul olun-
110
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
maktadr; gerekten de bu, esasta toprak sz konusu olduu srece aa yukar byledir. Buna karlk btn Bat lkelerinde ehirier, endstri ve ticarete dayanan rnlerini, byk bir zenle ok erken zamanlardan beri, son deece deien bir nesne olarak grmler ve hareket hatlarn bu deiiklie gre dzenlemilerdir. Ancak bu da, hatt ehirlerin en parlak devirlerinde bile, tek tarafl bir ticaret bilanosuna mnhasr kalmtr. Donanmalar, ordular, siyas bask ve nfuz, dorudan doruya bir tccarn byk defterine aktif ve pasif olarak kayde geerdi. Ancak talyan ehirlerindedir ki tamamiyle siyas bir bilincin mantki sonularslm ynetimi rneine gre ok eski zamanlardan beri retim ve ticaretle youn bir ekilde urama bir arada toplanm ve bylece gerek anlamda bir istatistik ilminin kurulmas imkn meydana gelmitir 16 . Gney talya'da mparator II.
16 Manipulus Florum: Murat. X I , 711 vd.n 1288 tarihine ait Milano istatistii, olduka smrl anlamda olmakla beraber ok nemlidir. Burada unlar saylmaktadr: Ev kaplar, nfus, eli silh tutanlar, kasap dkknlar, balklar, zahire ihtiyac, kpekler, av kular, odun, saman, arap ve tu3 fiyatlar sonra hakimler, noterler, doktorlar, retmenler, istinsahlar, demirciler, nalbantlar, hastaneler, manastrlar, vakflar ve ruhban birlikleri. Bundan belki de daha eski olmak zere Liber de magnalibus Mediolani'den alnma baka bir istatistik vardr: Heiner. de Hervordia, ed. Potthast, p. 165. Kars. yine 1280 tarihine ait Asti istatistii: Ogerius Alpherius (Alfieri), de gestis Astensium, Histor. patr. monumenta, Scriptorum Tom I I I , Col. 684 vd.
111
Friedrich tarafndan kurulmu zora dayanan devlette (sayfa 6 vd.) kuvvetler, lm veya kalm mcadelesi gz nnde tutularak tek tarafl bir ekilde younlatrlm ve her ey buna gre dzenlenmiti. Buna karlk Venedik'te kuvvetin ve hayatn zevkini tatmak, atalardan kalan miras gelitirmek, en ziyade kazan salayabilen endstri trlerini yaratmak ve daima yeni yeni ihra yollar amak, ulalmak istenen en yksek gayeleri tekil etmektedir. Devrin yazarlar bu sorunlar hakknda hi ekinmeden dn yrtmektedirler. 17 1422 tarihinde ehir nfusunun 190,000 e vardn reniyoruz. Artk ocaklara, eli silh tutarlara, kendi kendini geindirebiieniere ve bunlara benzer eylere gre deil, fakat adam bana nfus saym ve bunun btn dier hesaplarda en objektif esas olarak kabul olunmas, belki de en erken talya'da yaplm bir itir, Ayn sralarda Floransa'llar, Filippo Maria Visconti'ye kar Venedik'lilerle bir balama yapmak istediler. Fakat Venedikliler, ak ve salam bir ticaret bilanosuna dayanan bir inanla Milano ile Venedik, yni alc ile satc arasnda bir savan delilikten baka bir ey olmyacan ileri srerek teklifi reddettiler. Dukann sadece ordusunu bytmesi bile, hemen vergilerin ykselmesine sebep
17 zellikle Marin Sanudo Vite de' Duchi di Venezia: Murat. XXII.
112
olacandan, Milano Dukaln takatsiz bir tketici durumuna getirecekti. Floransa'llarn yenilmesi daha hayrl olacaktr. nk bu takdirde onlar, serbest ehir hayatna alkn olduklarndan, tpk sktrlan Lucca'llarn yapm olduklar gibi, g edip bize gelerek yerleecekler, ipek ve yn dokumacl sa'natn beraberlerinde getireceklerdir. 1423 de lm deinde yatan Doc Mocenigo'nn, yanna ard baz senatrlere syledii szler ok dikkate deer18. Bu nutuk Venedik'in tekmil kuvvet ve servet istatistiinin en nemli unsurlarn ihtiva etmektedir. Bu g vesikann esasl bir yorumunun mevcut bulunup bulunmadn ve mevcutsa nerede olduunu bilmiyorum. Sadece ilgi uyandrabilecek hususlara iaret edelim: Bir sava istikrazn karlamak zere drt milyon dukatn denmesinden sonra o zaman devlet borlar alt milyona ykseliyordu. Anlaldna gre ticarette tedavl eden parann toplam 10 milyon idi ve bu mebla 4 milyon kr getiriyordu (metinde byle deniliyor). 3000 kayk, 300 kadrga ve 45 kalyon zerinde sras ile 17000, 8000 ve 11000 denizci hizmet gryordu (her kadrgada 20 den fazla adam vard). Bunlara ek olarak gemi inaatnda alan 16000 usta ve ii vard. Venedik'teki evlerin tahmin deeri yedi milyon olup kiradan
18 Sanudo, ayn yer, Col. 958. Ticaretle ilgili ksmlar bundan naklen Scherer, Allg. Geschichte des Velthandels, I. 326 notta verilmitir.
113
yarm milyon kazan salanyordu19. 70-4000 dukat geliri olan 1000 soylu vard. Baka bir stunda ayn yln olaan devlet geliri 1100000 dukat olarak tahmin edilmektedir. Savalar yznden ticaretin sekteye uramas dolaysiyle bu miktar asrn ortalarna doru 800,000 dukata dmtr20. Geri Venedik, bu eit hesaplar ve bunlarn pratik alanlarda deerlendirilmesi gibi zellikleri ile modern devlet hayatnn bir tarafn olgun bir rnek olarak en erken veren devlet olmutur; bununla beraber, o zamanki talya'da en yksek bir varlk olarak deer verilen kltr'de olduka yavan idi. Burada genel olarak edeb hamle, zellikle klsik ilka hayranl noksandr.21 Sabellico'nn ifadesine gre Venedik'te felsefe ve belagat yetenei, aslnda tccarlk ve devletilik yetenei kadar byktr. Daha 1459 da Trabzon'lu Georgios, Eflatun'un Kanunlarn Lstinceye tercme ederek Doc'a sunmu ve 150 dukat gibi hatr saylr derecede yksek bir yl19 Bununla yalnz devlete ait olan evler deil, ehrin btn evleri kasd edilmektedir. Bununla beraber devlete ait olan binalar bazan ok yksek kazan salard; kar. Vasari, X I I I , 83. V. d. Jac. Sansovino. 20 Bunun iin bak Sanudo, ait bir devlet hesab: Col. 1245. Col. 963. 1490 senesine
21 Hatta bu noksanlk, Venedik'ti I I . Paul'da tiksinme derecesine varmtr, okadar ki hmanistleri toptan dinsizler olarak anmtr. Flatina, Vita Pauli, p. 323.
lk cretle filoloji retmenliine aatnmt. Belagat zerindeki eserini de Senyrler Meclisine ithaf etmiti 22 . Fakat Franceso Sansovino'nn tannm kitabna23 ekledii Venedik Edebiyat Tarihi gzden geirilecek olursa grlecektir ki XIV. yzylda teolojiye, hukuk ve tbba dair meslek kitaplar ile tarihler dnda kalan bilimler zerinde yazlm eserler hemen hemen yok gibidir. XV. asrda da humanizma, ehrin nemine nisbetle, Ermolao Barbaro ve bir de Aldo Manucci bir tarafa braklacak olursa, son derece zaif bir surette temsil edilmektedir. Kardinal Bessarion' un ehre vakf ettii kitaplk da nerdeyse dalmak ve harap olmaktan bile korunmamtr. Bilimsel ilerin grlmesi iin phesiz ki bir Padua niversitesi mevcuttu. Burada doktorlara ve devlet hukukuna ait muhtralarn yazarlar sfatiyle hukukulara ok daha fazla para verilirdi. talyan iir sanatna da Venedik'in katks uzun zaman pek zaif kalmt. Buna karlk XVI. asrn balarnda btn kayb edilenlerin acs karlyormucasma ok kuvvetli bir hamle grlmektedir. Renaissance'n sanat anlay bile Venedik'e dardan gelmitir; ve ancak XV. yzyln sonlarnda Venedik kendi kuvvetlerini bu alanda tam hzla faliyete geirebilmitir. Hatt burada daha da karakteristik fikir gerilikleri grlmektedir. Ruhban tamamiyle basks altnda bulunduran, btn
2 Sanudo, I. c. Col. 1167. 23 Sansovino, Venezia, Lib. XIII.
115
nemli devlet makamlarnn igali iine kimseyi kartrmayan ve Papala arka arkaya kafa tutan bu devletin resm ibadet tarz, son derece zel bir nitelik tayordu 24 . Trkler tarafndan feth edilen Yunanistan'da ok byk fedakrlklar karl olarak azizlerin vcut ve eya kalntlar satn alnyor ve bunlar Doc tarafndan parlak din trenlerle karlanyordu25. 1455 tarihinde dikisiz bir aziz giysisi iin 10000 dukat'a kadar para demek karar verildi. Fakat byle bir giysi ele geirmek mmkn olmad. Burada halkn heyecanna tercman olarak yaplm bir hareket sz konusu deildir. Karar veren yksek devlet makamlardr. Karar verilmese hi kimse zerinde duracak deildi ve muhakak ki Floransa'da byle bir ey yaplmazd. Kitlelerin ibadetini ve Papa VI. Alexandr'n kard gnah aff fermanlarna besledikleri kavi inanc bir tarafa brakalm. Fakat devletin kendisi, kiliseyi baka yerlerde hi grlmemi bir derecede benimsedikten sonra, bnyesinde gerek anlamda bir eit ruhan unsura yer vermi bulunuyordu. Devletin sembol olan Doc, on iki byk din alayda26 ya24 Kars. Heinric, de Hervordia, 1223 tarihine dair (p. 213, ed. Potthast). 25 Sanudo, I, e. Col. 1158, 1171. 1177. S. Lucas'n naa geldii zaman, ayn naam daha nce kendi ellerine gemi bulunduuna inanan Padua'daki S. Giustina manastr Benediktin'leri ile anlamazlk kt. Bu anlamazl Papa halletmek zorunda kald. Kars. Guicciardini Ricordi, Nr. 401. 26 Sansovino, Venezia, Lib. X I I .
evlenme bayram, her yl sa'nn gn yaplrd.
ge kt
En yksek dzeye erimi siyas bir bilin, insann gelimesi ekillerinde en byk zenginlik, Floransa tarihinde bir araya gelmi olarak karmza kmaktadr. Floransa, bu anlamda dnyann ilk modern devleti ad ile anlmaa hak kazanmtr. Balarnda hkmdar bulunan devletlerde tek bir aile elinde snrlanm kalan iler, burada btn bir halk tarafndan grlmektedir. Ayn zamanda keskin dnl ve sanatta yaratc olan stn vasfl Floransa ahalisi, siyasal ve sosyal duruma durmakszn yeni yeni ekiller vermekte ve ayn tarzda bu deiiklikleri tasvir ve muhakeme etmektedir. Bylece Floransa, siyasal retilerin, tecrbe ve ni deiikliklerin anayurdu olduu gibi Venedik'le birlikte istatistik ilminin, tek bana ve dnyadaki btn devletlerden daha nce olarak da modern anlamda tarih yazclnn vatan olmutur. stelik eski Roma'y grmenin ve Roma tarih yazclarn yakndan tanmann etkisi de az olmamtr. Nitekim Giovanni Villan, tannm eserini, 1300 tarihini kutlamak zere Roma'da yaplan byk trenden esinlenerek yazmaya giritiini ve memleketine dner dnmez ie koyuldu-
117
unu itiraf etmaktedir27. Ancak unu da kaydetmek gerekir ki, ayn ylda ayn amala Roma'ya gitmi olan 200000 ziyareti arasnda yetenek ve eilim bakmndan Giovanni Villani'ye benzeyen birok kimseler muhakkak vard; fakat buna ramen hi biri memleketine dnd zaman ehrinin tarihini yazm deildir. nk hi biri : Roma gerilemektedir, fakat benim vatanm olan ehir ykselmektedir ve byk iler grmee hazrdr. Bu sebepledir ki, kendi ehrimin btn gemiini yazmak istedim ve zamanmza kadar bunu yazmaa devam edeceim, bundan sonra yaayacam olaylar da ilve edeceim diyecek ve bu fikirden cesaret alacak durumda deildir. Tarih yazclar sayesinde Floransa, kendi hayatnn akn gsteren bir vesikadan baka ayr bir kazan daha elde ediyordu ki bu, talya'nn btn teki devletlerinden daha byk bir hret28 idi. Burada zerinde durmamz gereken nokta, bu dikkate deer devletin tarihi deildir; ancak, bu tarih sayesinde Floransa'llarda uyanm olan dnme zgrl ve objektiflik hakknda bir ka sz syliyeceiz. 1300 sralarnda Dino Compagni, ehirde kendi zamannda yaplan mcadeleleri tasvir et27 G. Villan, VIII, 36. 1300 yl, ayn zamanda Dante'nin ilhi Komedi'sinde sabit tutulan tarihtir. 28 Bu, daha 1470 de Vespasiano Fiorentini, sayfa 554 te tesbit edilmitir.
118
mektedir. ehrin siyasal durumu, partiler arasndaki gerginliklerin etkenleri, liderlerin karakterleri, ksacas yakn ve uzak nedenlerle etkenlerin tekil ettii btn bir rg, burada yle tasvir edilmitir ki, Floransa'llarn tasvir etme ve yargya varmada genel olarak stnlkleri gayet ak bir surette grlmektedir. Bu bunalmlarn en byk kurban olan Dante Alighieri, memleketinde ve srgnde grp yaad olaylarn etkisi ile ne kadar olgunlam bir siyaset adam olmutur! Anayasada yaplan srekli deiiklik ve deneylerle ilk iirlerinde (Terzine*) yle alay etmektedir 29 ki bu szler, benzeri olaylarn grlecei her yerde ataszleri olarak kalacaktr. Dante memleketine o kadar srar ve zleyile hitab etti ki, Floransa'iiara cesaret verdi. Fakat onun fikirleri btn talya'ya ve dnyaya yaylyordu. Geri onun anlad mnada imparatorluk lehindeki faaliyetleri aslnda bir yanlmadan baka bir ey deildir; fakat unu itiraf etmek gerekir ki, henz domu olan siyas bir speklsyonun genlik hayalleri, Dante'de byk bir iir kudretine sahip bulunmaktadr. O, bu yola girenlerin ilki 30 olmaktan gurur duymaktadr. phesiz ki Dante, bunda Aristo'nun izinden yrmektedir, fakat kendi tarznda ziyadesiyle bamszdr.
29 Purgatorio, Sonunda VI.
Terza rima: msral ve l kafiyeli talyan iir ekli (eviren). 30 De Monarehia I, 1.
119
Onun ideal olarak tasarlad imparator, dil, insanlar seven ve yalnz Tanrya bal olan bir yksek yargtr; hukuka, doaca ve Tanrca onaylanm bulunan Roma, cihan hkimiyetinin mirassdr. Dante'ye gre dnyann fethi merudur; btn milletler arasnda Roma'llar lehine verilmi bir Tanr hkmdr; Tanr, bu devlet iinde sa eklinde insan kalbna girmekle, douunda mparator Augustus'un vergi ykmll altna girmek ve lmnde de Pontius Piiautus'un mahkemesi nne kmak suretiyle, bu devleti tanmtr. Biz bu ve daha baka delilleri ilemekte her nekadar glk ekiyorsak da Dante'nin heyecan bizi daima peinden srklemektedir. Mektuplar 31 ile Dante, ilk gazetecilerden biridir; belki de bir ama uruna kaleme ald yazlarn mektup eklinde yazan ilk lik adamdr. O buna erkenden balamtr. Daha Beatrice'nin lmnden sonra dnyann byklerine Floransa'nn durumu hakknda bir yergi karmtr. Sonradan srgnde iken kaleme ald kamuya zg yazlar da imparatora, hkmdarlara ve kardinallere hitap etmektedir. Bu mektuplarda ve Halk Dili Hakknda (De Vulgare Eloquio) adl kitabnda eitli ekiller altnda bu kadar ok ztraplara mal edilen o duygu, yani
31 Danthis Alligherii epistolae, cum notis C. Witte, Padua 1827. italya'da imparatoru nasl btiyordu ise papay da yle istiyordu. Bak: 1314 te papa seimi iin toplanan kardinaller meclisi srasnda yazd mektup, sayfa 40.
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
bir srgnn kendi yurdu dnda da dil ve kltrde elinden alnmas imknsz bir fikir vatan bulabilecei duygusu yeniden dile gelmektedir. Bv soruna Herde bir daha dneceiz. Giovanni ve Matteo Villani'lere borlu bulunduumuz ey, yalnz derin siyasal dnceler deil, fakat daha ok taze ve pratik gzlemler, baka devletler hakknda nemli kaytlarla birlikte Floransa istatistik ilminin esaslardr31*. Ticaret ile endstri, burada da siyas dnn yansra devlet ekonomisi zerinde de kafa yormak ihtiyacn uyandrmtr. Muazzam kasa mevcudu gvenilir kaynaklarla32 teyid olunan Papalk (XII. Johannes'in lmnde 25 milyon altn Gulden) bata gelmek zere dnyann hibir yerinde para ileri hakknda Floransa'da olduu kadar ince ve ak bir bilgiye sahip bulunulmamaktadr. Geni lde istikrazlara dair esasl bilgi yalnz burada edinmek mmkndr. Mesel ngiltere kiral Floransa'da Bardi ve Peruzzi messeselerinden byk bir istikraz yapmtr. Ayni messeseler kendilerine ve kumpanyaya ait
31 a Ek olarak 1339 senesine ait anonim bir istatistik: Baluz. Miscell. IV, P. 117. de tamamlayc bilgiler vermektedir. Yine burada umumi faaliyet: non est dives aut pauper in ea (scil. civitate) qui de arte certa se nutrire non valeat et suos (O memlekette belli bir zanaatla kendini ve yaknlarn beslemee gc yetmeyecek zengin veya fakir kimse yoktur). 32 Giovan, Villam XI, 20. Kars. Matt. Villan IX, 93.
121
olmak zere 1338 tarihinde 1365000 altn para kaybna uramlar, fakat buna ramen yeniden kalknmlardr33. Yine ayn zamana ait olmak zere, Floransa devletinin durumuna dair ok nemli bilgiler 34 verilmektedir. Bu kaytlar, devletin geliri (30000 altn Gulden'den daha fazla) ve giderini, ehrin (henz ilkel tarzda ekmek tketimi esas tutularak hesaplanm 90000 nfus) ve devletin nfusunu, her yl vaftiz edilen 5800-6000 ocukla nfusun ylda 300-500 kadar arttn 35 , 8000-10000 ocuun okuma ve 1000-1200 ocuun alt okulda hesap rendiini, bunlardan baka 600 kadar renciye drt okulda Ltince gramer ve mantk okutulduunu gstermektedir. Bundan sonra kiliselerin, manastrlarn ve hastahanelerin (bu hastahanelerdeki yatak says 1000 i bulmaktadr), yn endstrisinin, para ve ehirin besin iinin, memurlarn ve ilh., son derece deerli kaytlarla istatistikleri gelmektedir36. Bu istatistikler gzden geirilirken baka hususlar da renilmektedir. Mesel 1353 ve bundan sonraki yllarda yeni devlet gelirinin dzenlen33 Bu ve buna benzer notlar: Giov. Villani X I , 87; X I I , 54. 34 Giov. Villani X I , 91. Bundan farkl olarak Macchiavelli, Stor. Fiorent. Lib. I I . 35 Papas her olan ocuk iin bir siyah ve her kz ocuk iin bir beyaz fasulya kordu. Btn kontrol bundan ibaretti. 36 Binalar salam yaplm olan Floransa'da daha o zaman daimi bir itfaiye ekipi vard, ayn yer, X I I , 35.
mesi iine giriildii zaman minberlerden Fransisken rahiplerinin lehte, Dominiken'lerle Augustin'lerin aleyhte nasl vaaz ettikleri grlmektedir37. Veba salgnnn ekonomik sonular tm Avrupa'nn hibir yerinde Floransa'da olduu kadar dikkati ekmi ve belirtilmi deildir 38 . nsan az olunca her eyin ucuzlayaca beklenirken tam tersi olarak yiyecek maddeleri ile cretlerin iki katna ktn; aa halk tabakasnn balangta hi almayp sadece iyi yaamak istediini; o vakitler ehirde uak ve kadn hizmetilerin ancak ok yksek bir cretle bulunabildiklerini; kylnn sadece en verimli topraklar ekip az verimli olanlarn bo braktn, veba salgn sralarnda fakirler iin yaplan vakflarn, fakirlerin ksmen lmeleri ve ksmen de artk fakir olmamalar dolaysiyle, sonradan maksada uygun grlmediini ve ilh... gibi bilgileri bize intikal ettiren adam, ancak bir Floransa'l olmutur. Nihayet ocuksuz bir hayrseverin ehirde bulunan btn dilencilere altar dinar vakf brakmas gibi byk bir vasiyetname vesilesiyle Floransa'nn ayrntl bir dilenci istatistiini 39 yapmak deneyine giriilmitir.
37
Matteo Villan, I I I 106.
38 Matteo Villam, I, 2-7, kar. 5 8 . Veba salgnnn kendisi hakknda birinci derecede Boccaccio'nun Decamerone'si bandaki mehur tasviri mevcuttur. 39 Giov. Villan X, 164.
123
Sorunlar zerine istatistie dayanarak eilmek yetenei, sonralar Floransa'llarda son derece gelimitir. Bunda gzel olan taraf udur ki, Floransa'llarn yksek anlamda tarih ile, genel kltr ve sanat ile olan iliki ve balar belirmektedir. 1422 tarihinde 40 kaleme alnan bir yazda, ayn zamanda ve bir rpda, Mercato nuovo etrafnda sralanm bulunan 72 sarraf dkknna, tedavlde dolaan nakit para yeknuna (iki milyon altn Gulden), o vakitler yeni olan altn srma sanatna, ipek kumalara, eski mimar eserleri topraktan kazyp karan Filippo Brunellesco'ya ve Cumhuriyetin ktibi olup klsik edebiyat ile belagat yeniden uyandran Lionardo Aretino'ya temas edilmektedir; son olarak, o zamanlar siyaset bakmndan sknet iinde olan ehrin genel refahndan ve yabanc cretli askerlerden kurtulmu bulunan talya'nn mutluluundan bahs edilmektedir. Yukarda (sayfa 109) sz geen ve hemen hemen ayn yla ait bulunan Venedik istatistii, phesiz ki, bu memlekette ok daha byk bir mlkiyet, kazan ve faaliyet alan mevcut olduunu aa vurmaktadr. oktan beri Venedik, gemileri ile denizlere hkmetmektedir; halbuki Floransa, ancak 1422 de ilk kalyonunu (skenderiye'ye gitmek zere) yola karmtr. Ancak, Floransa vesikalarndaki stn ruh, hangi okuyucunun gznden kaa40 Ex annalibus Ceretam: Fabroni, Magni Cosmi Vita, adnot 34.
124
bilir? Floransa'da bu ve buna benzer kaytlar her on ylda bir yaplmakta ve sistematik bir sra iinde verilmektedir. Halbuki baka yerlerde bu eit kaytlara, en elverili hallerde bile ancak rastgele dank ifadeler eklinde rastlanabilmektedir. lk Medici'lerin servetlerini ve megul olduklar ileri yaklak olarak renmekteyiz. Bunlar 1434 ile 1471 tarihleri arasnda sadaka olarak, kamu yararna olan binalara harcanmak zere ve vergi olarak 663755 altn Gulden demilerdir. Bu parann 400000 altn Guldenden daha fazlas yalnz Cosimo'ya dmektedir41. Lorenzo da parann bu kadar iyi bir ekilde harcanmasndan sevin duymaktadr. 1478 den sonras iin ehrin ticaret ve sanayiini aydnlatan son derece nemli ve kendi trnde drt ba mmur bir tablosu 42 mevcuttur. Bu sanayi, yar yarya veya tamamiyle gzel sanat dallar ile ilgilidir. Altn ve gm ilemeli kumalar ve am kumalar, aa oymacl ve kakmacl (intarsia), mermer ve kum ta zerinde arabesk tarznda oymaclk, aldan portreler, kuyumculuk ve ss eyas sanat, hatt btn d varln sistemlenmesinde doutan yetenekleri, Floran41 Ricordi Lorenzi: Fabroi, Magni Cosmi vita. Adnot 2 ve 25. Paul Jovius: Elogia. Cosmus. 42 Benedetto Dei tarafndan: Fabroni, ayn eser, Adnot 200. Zaman tyini, Varchi, I I I p. 107 den anlalmaktadr. Lodovico Getti adnda birisinin mal tasars, nemli notlarla birlikte: Roscoe, Vita di Lor. de' Medici, cilt I I , ek I. 43 Mesel Arch. stor. IV te.
125
sa'llarn ev, ticarethane ve tarm idarelerine ait defterlerinde kendini gstermektedir. Bu defterler, XV. asrda dier Avrupa milletlerininkine kat kat stndr. Hakl olarak Bunlardan seme paralarn yaynlanmasna balanmtr. Ancak, bunlardan ak bir surette genel sonular karabilmek iin daha birok incelemeler yapmak gerekmektedir. Her ne olursa olsun, burada da yle bir devlet grnmektedir ki ahalisi arasnda lm deinde bulunan babalar, vasiyetnamelerle44 devlete bavurarak, oullarndan, sanatlar ile dzenli bir surette megul olmadklar takdirde, 10000 Gulden ceza alnmasn istemektedirler. XVI. yzyln birinci yars iin belki de dnyann hibir ehri, Varchi45'nin Floransa'y olaanst gzel bir ekilde tasvir eden yazs derecesinde mkemmel bir vesikaya sahip bulunmamaktadr. Baka baz ilerde olduu gibi tasvir istatistikte de bu ehir, hrriyeti ve satveti mezara konmadan az nce, bir defa daha bize mkemmel bir rnek brakmaktadr46.
44 Libri, Histoire des sciences mathem. I I , 163. 45 Varchi, Stor. fiorent. I I I , p. 56 I X . kitabn sonu. Yanl olduu anlalan baz rakamlar her halde yaz veya bask hatasndan ileri gelse gerektir. 46 Elimde yeteri kadar malzeme olmadndan, Italya'daki parann deeri ve servet hakknda burada ancak dank baz bilgiler verebileceim. Ak iirmeleri bir yana brakmak gerekir. Kaytlardan ou altn paralara dair olup bu paralar unlardr: Ducato, Zecchino, Florino d'oro ve
12
D varln bu ekilde istatistie vurularak hesaplanmas ii ile, yukarda sz edilen siyas hayatn tasviri, srekli olarak omuz omuza yrtlmektedir. Floransa, sadece siyas hayatta daha ok eitli ekiller ve renklere erimekle kalmyor, stelik talya'nn ve hatt bat dnyasnn dier serbest devletleri ile kyas kabul etmiyecek kadar fazla derecede bu siyas hayatn hesabn da veriyor. Floransa, insan snflar ile bireylerin deieduran bir genellikle ilikileriScudo d'oro. Bunlarn deerleri, aa yukar 11-12 Frank (svire) tutarndadr. Mesel Venedik'te Doc Andrea Vendramin (1476), sahip bulunduu 170000 Ducati ile ok zengin bir adam olarak saylrd (Malipiero, ayn eser, VII, p. 666). 1460 larda Aquileja patriki Ludovico Patavino, 200000 Ducati serveti ile italya'nn hemen hemen en zengin adam olarak tannyordu. (Gasp. Veronens., Vita Pauli I I , : Murat. I I I , I I , Col. 1027). Baka yerlerde masallar andran abartlm kaytlara rastlanmaktadr. Antonio Grimani (sayfa 106), olu Domenico'nm kardinalla ykseltilmesi iin 30000 Dukat harcamt. Elindeki nakit varl 100000 Dukat olarak tahmin ediliyordu. (Chron. Venetum, Murat. XXIV, Col. 125). Venedik'te zahire ticareti ve sat fiyatlar hakknda zellikle bak Malipiero, ayn eser, VII, I I , p. 709 vd. (1498 ylna ait not). Daha 1522 tarihlerine doru Roma'nn yannda talya'nn en zengin ehri olarak artk Venedik deil, Cenova saylmaktadr. (Bunun doruluuna, ancak Franc. Vettori gibi bir otoriteye dayanlarak inanlabilir: bak onun Storia's : Archiv. Stor., Append. Tom. IV, p. 343). Bandello, Parte I I , Nov. 34 ve 42 de zamannn en zengin Cenoval tccar diye Ansaldo Grimaldi'nin adn vermektedir.
127
nin en mkemmel bir aynasdr. Fransa ve Flander'de byk ehir demokrasilerinin Froissart tarafndan tasvir olunan sekillerdeki tablolar ve XIV. yzyl Alman kroniklerinin anlattklar, gerekten kfi derecede nemli eylerdir. Ancak fikir mkemmelliinde ve olaylarn akn ok tarafl sebeplere dayandrmada Floransa'llar, hepsine kat kat stndrler. Soylular egemenlii, tiranlk, orta snfn ii snf ile mcadeleleri, tam
Franc. Sansovino, 1400 ile 1380 tarihleri arasnda para deerinin yar yarya dm olduunu kabul etmektedir (Venezia, Fol. 151, bis.) yle sanlmaktadr ki Lombardia'da XV. yzyl ortalarndaki zahire fiyatlar ile X I X . asr ortalarndaki zahire fiyatlar arasnda 3/8 oran kabul edilebilir (Sacco di Piacenza: Archiv. Stor. Append. Tom V, yaymlayan Scarabelli'nin notu). Duka Borso zamannda Ferrara'da 50-60000 Dukat varla sahip zengin kimseler vard (Diario Ferrarese, Murat. XXIV, Col. 207, 214, 218; efsanevi bir kayt: Col. 187). Floransa hakknda ortalama bir sonucu aacak kadar abartlm kaytlara ok nadir rastlanmaktadr. Mesel hkmdarlarn yapm olduklar istikrazlara ait rakamlar bu kabildendir. Her ne kadar bu paralarn baz ticaret evleri tarafndan ikraz edildikleri syleniyorsa da aslnda bunlar ticaret irketleridir. Malup edilen partilerden alnd sylenen ok yksek vergiler de yine byle fazla iirilmitir. Mesel 1430 dan 1453 e kadar 77 ailenin 4875000 altn Gulden vergi dedikleri bildirilmektedir. (Varchi I I , p. 115 v d ) . Giovarai Medici ld zaman (1428) brakt varlk 179221 altn Gulden idi. Fakat oullar Cosimo ile Lorenzo'dan yalnz sonuncusu lnce (1440) 235137 altn Gulden brakmt (Fabroni, Laur. Med., Ldnot. 2 ) .
128
demokrasi, yarm ve srf grnte demokrasi, bir ailenin hkimiyeti, Savonarola'nn teokrasisi, Medici'lerin zorbala dayanan hkmdarln hazrlyan karma egemenlik ekillerine varncaya kadar hepsi yle tasvir olunmaktadr ki ilgilileri harekete getiren en derin etkenler gn gibi aydnlatlmaktadr47. Nihayet Machiavelli, Floransa Tarihi adl eserinde (1492 ye kadar) kendi vatan olan ehri tamamiyle canl bir varlk olarak kabul etmekte, bunun gelimesini endividel ve doal bir sre olarak grmektedir. Bylece Machiavelli, byle bir kavraya ykselebilen ilk modern insan olmutur. Machiavelli'nin can istediDala XIV. asrda Ponte Vecchio'daki 44 kuyumcu dkknnn devlete ylda 800 altn Gulden gelir getirmesi, kazancn genel olarak arttma delalet eden bir misaldir (Vasari I I , 114, V. di Taddeo Gaddi). Buonaccorso Pitti'nin gnlk hatralar defteri (Delecluze, Florance et ses vicissitudes, vol. I I ) , sadece her eyin pahal ve para deerinin dm olduunu isbat eden rakamlarla doludur. Roma iin ise, Papaln geliri,Avrupa'dan aktna gre, tabi olarak bir l olamaz; papann hazineleri ve kardinallerin gelirlerine dair verilen kaytlara da pek itimad edilmemek gerektir. Tannm bankac Agostino Chigi, topu topu 800000 Dukat brakmtr (lm 1520). (Lettere pittoriche, I, Append. 48). 47 Yazar, Cosimo (1433-1465) ve torunu Lorenzo Magnifico (lm 1492)nm i siyasetleri zerinde herhangi bir hkm vermekten kanmaktadr. Esasl surette ikyeti olarak ykselen bir ses (Gino Gapponi) iin bak : Archiv. Stor. I, p. 315 vd. yle anlalyor ki tepki uyandran, Roscoe'deki I orenzo vgs olmutur (Sismondi, Hist. des rep. ital. ve dala birok mellifler).
129
i gibi hareket edip etmediini ve hangi noktalarda byle davranarak tarihi zorladn aratrmak, konumuzun dnda kalmaktadr. Mesel o, dorudan doruya kendisi tarafndan uydurulmu bir takm renklerle ssledii bir tiran tipi olan Castruccio Castracane'nin hayatn yazarken aktan aa keyf hareket etmitir. storie Fiorentine (Floransa Tarihi)'nin her satrna kar baz itirazlar ileri srmek mmkndr. Bununla beraber bir btn olarak bu eserin yksek, hatt esiz deerine asla noksanlk gelmi olmaz. Machiavelli'nin adalar ve ardalar, Jacopo Pitti, Guicciardini, Segni, Varchi, Vettori gibi yce isimler, ne kadar muhteem bir elenk tekil etmektedirler! Bu statlarn bize anlattklar da. ne kadar muhteem bir tarihtir! Burada bize, Floransa Cumhuriyetinin, unutulmaz nitelikte muazzam bir temaa olan son yllarn dolduran olaylar btn ayrntlar ile nakl olunmaktadr. Baz kimseler iin, o zamanki dnyann bu en yksek, en zgn hayat hakknda bize intikal ettirilen bu malzeme yn, birinci snf merak uyandrc eylerin bir kolleksiyonundan baka bir ey ifade etmiyebilir; baz kimseler, soylularn ve yksek kimselerin ifls edilerini eytanca bir sevinle tesbit edebilirler; bazlar da, meseleyi byk bir mahkeme dvas olarak tahlil edebilirler. Her ne olursa olsun bu, dnyann sonuna kadar daima inceden inceye aratrlmas gereken bir konu olarak kalacaktr. Floransa'da
130
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
durumu daima yeniden bulandran ana uursuzluk, Pisa'llar gibi vaktiyle kudretli bir varlk iken sonradan boyun edirilmi dmanlar zerinde egemenlik kurmak olmutur. Bu hl, zorunlu olarak daim surette zora dayanan bir rejim uygulamak sonucunu dourmutur. Biricik kar yol ve phesiz ki kahramanca bir are, tam vaktinde Toscana'y serbest ehirlerden oluan bir federasyon haline getirmek olurdu. Byle kkl bir i, ancak Savonarola tarafndan, o da zel olarak elverili koullarn yardm ile, gerekletirilebilirdi. Bu fikir, ok ge kalm ateli bir bunalm d olarak, Lucca'l bir vatanseveri48 idam sehpasna gtrmtr (1548). Floransa'nn btn bana gelenler, bu uursuzlukla, bir de Floransa'l Guelf'lerin yabanc bir hkmdara besledikleri sempati ve bunun sonucu olarak gerekleen yabanc mdaheleleri ile skdan skya baldr. Fakat, kutsal bir rahibin liderlii altnda durmadan kabaran bir ruh haleti iinde, btn gemi zamanlarn intikam ve imhadan baka bir rnek brakmam olmasna ramen, alt edilen dman
48 Frane. Burlamaechi, Lucca protestanlarnn ba olan Michele B.'nin babas, kar. Archiv. Stor.. Append. Tom I I . p. 176. Milano'nun, X I - X I I I . asrlarda karde ehirlere kar sert davranmak suretiyle byk bir despot devletin kuruluunu nasl kolaylatrd kfi derecede bilinmemektedir. Visconti hanedannn snmesi srasnda (1447) hl Milano, ayn haklara sahip ehirlerden kurulacak bir federasyonun lafn bile iitmek istememek suretiyle Kuzey talya'nn hrriyetini kmsyodu. Kars. Corio, Fol. 358 vd.
131
korumak yolunda talya'da ilk misali vermi olan bu halka hayranlk duymamak mmkn mdr? Burada vatanseverlik ile ahlka ve dine dn bir btn halinde kaynatran ate, uzaktan, ksa bir zaman sonra snm gibi grnmektedir. Fakat bunun en deerli sonular sonradan 15261530 kuatmasnda yeniden parlamtr. Floransa zerinde bu frtnay koparanlar, Guicciardini'nin o zaman yazm olduu gibi, deli idiler; fakat kendisi de itiraf ediyor ki onlar inanlmaz iler grdler. Eer Guicciardini aklllarn felket nnden katklarn sylyorsa, bunun mnas, Floransa'nn bsbtn erefsiz ve sessiz olarak dmanlarna teslim olmas gerekiyordu demekten baka bir ey oiamaz. Bu takdirde gzel sayfiye yerleri ile baheleri, saysz vatandalarn can ve mallar korunmu, buna karlk en byk anlardan biri kendisinden eksilmi olurdu. Floransa'llar baz byk ilerde talyanlarn ve btn modern Avrupa'nn ilk rnekleri ve ilk ifadeleridirler. ok kere fena taraflar bakmndan da ayniyle byledirler. Dante, anayasasn durmadan islh etmekte olan Floransa'y, iztraplarndan kamak iin daima yerini deitiren bir hastaya benzetmektedir. Bylece o, devlet hayatnn kalc zelliklerinden birini ifade etmi oluyor. Bir anayasann yaplabileceine, eldeki kuvvetlerin ve mevcut akmlarn hesaplanmas
suretiyle yeniden meydana getirebileceine 49 inanmak, modern zaman insanlarnda grlen byk bir yanlgdr ve bu yanlg, Floransa'da hareketli zamanlarda mtemadiyen kendini gstermektedir. Machiavelli de bundan kurtulmu deildir. Kuvvetlerin sun olarak yer deitirmesi ve dalmas, inceden inceye szgeten geirilmi seim yntemleri, grnte memuriyetler vesaire gibi aralarla istikrarl bir durum yaratmak, by ve k ayn ekilde memnun etmek veya aldatmak isteyen devlet ynetimi sanatkrlar ortaya kmlardr. Bunlar ortaya attklar teorilerde gayet ilkel bir tarzda klsik ilkadan rnekler gsterirler ve nihayet tamamiyle resm olarak mesel ottimati, aristocrazia50 ve ilh., gibi parti adlarn oradan alrlard. Ancak o zamandan beridir ki dnya bu deyimlere alm ve btn Avrupa'ca geerli genel bir anlam vermitir. Halbuki btn eski parti adlar sadece ilgili memlekete ait bulunurdu veya dorudan doruya tamamlayc nitelikle olur ya da tesadf
49 isa'nn doum gnnden nceki nc pazar gn Savonarola, yeni bir anayasann ne ekilde meydana getirilebilecei hakknda yle vaaz ediyordu (1494): ehirdeki 16 cemaattan her biri bir tasar hazrlamaldr; Gonfaloniereler, bunlarn iinden en iyilerini seerek drt tanesini ayrmaldrlar ve nihayet Signor'lar Meclisi de drt tasar arasnda en iyisini semelidir. Sonradan bu iler, hem de bizzat vaizin etkisiyle olmak zere, bsbtn baka ekilde oldu. 50 Bu son isim ilk defa 1527 de Medici'Ierin kovulmasndan sonra ortaya kt: bak Varchi I. 121 vd.
133
oyunlarndan doard. Fakat isim, ister parlak ister silik olsun, iin asl kendisini ne derecede etkileyebilir ki ! Bir devlet yapsn bina edebileceklerini sanan51 bu gibi sanatkrlar arasnda hi biriyle mukayese kabul etmiyecek ekilde en by, Machiavelli'dir. O, eldeki kuvvetleri daima canl ve faal olarak kabul etmekte, karklklar doru ve mkemmel olarak ortaya koymakta, kendini de, bakalarn da aldatmak ynne gitmemektedir. Onda gurur ve abartmaclktan eser bile yoktur. Geni okuyucu kitleleri iin deil, ya danmanlar ve hkmdarlar iin, ya da dostlar iin yazmaktadr. Onun gznde tehlike, hibir zaman sahte dhilikte ve kavramlar yanl olarak gelitirmekte deil, fakat anlaldna gre, glkle dizginlenebilen kuvvetli bir imgelemdedir. Bununla beraber Machiavelli'nin siyas objektiflii bazan korkun denecek derecede samimidir; fakat bu, insanlarn artk kolay hakka inanamadklar ve adaletin varln, kabul edemedikleri bir zamanda, son derece ar bir zorunluk ve tehlike zamannda meydana gelmitir. Bu siyas objektiflie kar erdemli ayaklanma, amzda sadan ve soldan faaliyet gsteren kuvvetleri grm olan bizlerin zerinde ayrca derin bir izlenim brakmaktadr. Machiavelli, hic de51 Macchiavelli, Storie fiorent. I. III Un savio dator delle leggi Floransa'y kurtarabilirdi.
134
ilse sorunlar karsnda kendi ahsn unutacak kabiliyettedir. Pek az szleri bir yana atlrsa Machiavelli, yazlarnda, dorudan doruya cokunluktan bir eser bile mevcut bulunmamasna ve bizzat Floransa'llar tarafndan nihayet bir hain saylmasna52 ramen, kelimenin en dar anlam ile bir vatanseverdir. adalarnn ou gibi ahlk ve sz sylemek hususlarnda ne kadar pervasz olursa olsun, Machiavelli'nin. ilk ve son dncesi, devletin selmeti olmutur. Floransa'da yeni bir siyas dzen kurmak iin vcuda getirdii en mkemmel program, Papa X Leo'ya53 takdim ettii bir muhtrada tesbit olunmutur. Bu muhtra, Machiavelli'nin O Principesini ithaf ettii Urbino dukas Lorenze Medici'nin lmnden (1519) sonra kaleme alnmtr. O vakitlerde i rndan km, tamamiyle kokumu bir durumda idi. Ayn muhtrada nerilen tedbirler, ahlk bakmndan her zaman ho grlebilecek nitelikte deildir. Fakat onun, Medici'lerin bir mirass olarak, Cumhuriyeti ilmh bir demokrasi biimine sokmak midi beslediini grmek ok ilgintir. Papaya, papaya zel surette bal olanlara ve Floransa'nn eitli karlarna verilecek dnlerden meydana gelecekten daha sanatkrane bir bina tasavvur etmek mmkn deildir. Kendimizi sar:!<i bir saatin ii52 Varcli, Stor. fioret. I, p. 210.
53 Discorso sopra il reformlar lo stato di Firenze: Opera ninori, p. 207,
BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET
135
ne bakyormu gibi sanrz. Floransa iin daha baka birok ilkeler, gzlemler, kyaslamalar, siyasal perspektivler vesaire gibi eylere Dscorsi sinde rastlamaktayz. Bunlar arasnda birinci snf gzellikte olanlar vardr. Mesel o, cumhuriyetlerin ilerlediklerini ve bu ilerlemenin hamle hamle kendini gsterdiini kanun olarak kabul etmekte ve anayasann esnek ve deimee elverili olmasn istemektedir. Bu sayede ni idam hkmlerinden ve srgn cezalarndan kanmak mmkn olur. Yine buna benzer bir nedenle, yani btn zel zor hareketlerini ve yabanc mdahelelerini ki btn hrriyetlerin lm demektir nlemek amac ile, nefret duyulan hemehriler iin mahkeme nne karma (accusa) usulnn kabuln arzu etmektedir. Halbuki Floransa'da teden beri byle mahkemeler deil, ktlemeler hkm srmektedir. Machiavelli, cumhuriyetlerde bunalml zamanlarda byk bir rol oynyan, istee aykr ve gecikmi kararlar, byk bir ustalkla karakterize etmektedir. Bu arada bir defa imgelemi ve zamanndaki olaylarn basks, onu kaytsz ve artsz olarak halkn vgsn yapmak yoluna saptrmtr. Ona gre halk, kendi iini grecek adamlar semesini bir hkmdardan daha iyi anlar ve tlerle yanl yoldan dnmesini daha iyi bilir 54 . Toscana'y egemenlii altnda tutmak
51 Ayni gre Montesquieu'de de rastlanmaktadr ki bunu Macchiavelli'den aldna phe yoktur.
136
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
meselesine gelince o, bu memleketin kendi vatan olan Floransa ehrine ait olduuna asla phe beslememektedir ve zel bir Discorso'da Pisa'ya yeniden boyun edirilmesinin Floransa iin hayat bir dva olduunu ileri srmektedir. Arezzo'nun, 1502 ayaklanmas zerine yerle bir edilmemi olmasna esef duymaktadr. Hatt talyan cumhuriyetlerinin, kendilerinin saldrya uramamalar ve ierde asayii salayabilmeleri iin, darya kar canl bir ekilde faaliyet gstermelerini ve genilemelerini genel olarak uygun bulmaktadr. Ancak Floransa ie daima ters taraftan balam ve tutumu ile Pisa, Siena ve Lucca'y teden beri amansz dmanlar haline sokmutur; buna karlk kardee muamele yapt Pistoja, kendi istei ile Floransa'ya boyun emitir 54a . XV. yzylda hl yaayan ve saylar da az olan dier talyan cumhuriyetlerini, talyan ve hatt modern Avrupa'l kafasnn douunda en verimli bir merkez tekil etmi bulunan bu biricik Floransa ile mukayese etmek bile yerinde bir hareket olmyacaktr. Siena ar organik hastalklardan kvranmakta idi. Sanat ve endstrisinde grdmz nisb gelime, bizi bu hususta
54 a Biraz daha ge bir zamana (1532 ?) ait olmak zere Medici partisinin durumu ve tekiltlandrlmasnn zorunlu olduu hakknda Guicciardini tarafndan yazlm olan son derece ak ve drst muhtra'ya bk. Lettere di principi I I I , fol. 124 (ed. Venez. 1577).
137
aldatmamaldr. Aeneas Sylvius55, vatan olan bu ehirden, nee iinde yaamakta olan Germanya mparatorluu ehirlerine gerekten zlemle bakmaktadr. Bu Alman ehirlerinde insana hayat haram eden mal ve mlke el koymalar, keyf muameleler yapan devlet memurlar ve siyas kavgalar gibi eyler yoktur56. Cenova, burada szn ettiimiz konular arasna giremez. nk Andrea Doria'nn yaad zamandan nce bu memleketin Renaissance hareketinde hemen hemen hibir pay olmamtr. Bu sebepledir ki Riviera ahalisi, talyanlar arasnda her eit yksek kltr kmseyen insanlar olarak57 saylmlardr. Burada parti mcadeleleri o kadar vahi bir nitelik gstermekte, btn hayat altst edici byk sarsntlar biimine girmektedir ki Cenova'Ilarn, bunca ihtill ve igallerden sonra daima yeniden katlanlabilir koullara nasl dnebileceklerini anlayabilmek ok g oluyor.
55 Aen. Sylvii apologia ad Martinum Mayer, p. 701. Yine buna benzer ifade: Maccliavelli, Discorsi I, 55. 56 Tamamiyle modern olan yarm-adam kltrnn ve dalgnln bazan siyasi hayata nasl el uzattn, 1535 tarihindeki parti kavgalar gstermektedir, Della Valle> Lettere sanesi I I , p. 317. Livius'un ve Macchiavelli'nin eseri Discorsi'in etkileriyle galeyana gelen bir takm kk esnaf, ileri gelenlerle memurlarn fena idareleri karsnda eski Roma'nn Halk Tribnleri ve dier makamlar gibi messeseler kurulmasn btn ciddiyetleriyle istediler. 57 Piero Valeriano, de meo della Rovere vesilesiyle. infelicitate literator., Bartolom-
138
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bunda baarl olabilmelerinin nedenini, belki de, devlet ilerine karan Cenova'llardan istisnasz hepsinin ayn zamanda faal ticaret adam olmalarnda aramak doru olur58. Zenginlik ile byk kazancn, gvensizliin ne derecesine tahamml edebileceini; uzak lkelerde smrgelere sahip olmann bu i durumla badamas nasl kabil olduunu ite bu Cenova rnei hayret edilecek bir tarzda bize retmektedir. Lucca'nn XV. yzylda byk bir nemi yoktur. Ayn asrn ilk yllarnda bu ehir Guinigi ailesinin yar tiranlk rejimi altnda yaad sralarda Lucca'l tarihi Giovanni di Ser Cambio'nun kaleme ald bir muhtra bize intikal etmitir. Bu yaz, cumhuriyetlerde hkm sren bu gibi hanedanlar hakknda canl bir ant saylabilir.5'. Yazar u konular ele almaktadr: ehir ve memleket iinde cretli asker kt'alarnn bykl ve dal; memurluk makamlarnn sekin partizanlara tevcih olunmas; zel ellerde bulunan btn silhlarn listesi ve pheli ahslarn el58 Senarega, de reb. Genuens.: Murat. XXIV, Col. 548. Gvensizlik hakknda kar. zellikle Col. 519, 525, 528 ve ilah.. 1464 te hkmet Franceseo Sforza'ya devredildikten sonra elilerin son derece bir ak kalMilikle sylemi olduklar nutuk, bak. Cagnola, Archiv. Stor. I I I , p. 185 vd. Bapiskopos, doc, korsan ve (daha sonra) Kardinal Paolo Fregose gibi simalar italya'da hkm sren genel koullarn bsbtn dnda kalrlar. 59 Baluz, Miscell. ed. Mansi Tom IV, p. 81 vd.
139
lerinden silhlarn alnmas; srgnlerin muhafaza edilmesi (bunlar ikamete memur edildikleri yerlere, btn mal ve mlklerine elkoyma tehdidi ile bal klnmakta ve kamalarnn nne geilmektedir); gizlice zorlama ve bask yoluyla tehlikeli asilerin ortadan kaldrlmas; baka taraflara g etmi bulunan ticaret ve sanayi adamlarnn geri dnmee zorlanmalar; yalnz taraftarlardan oluan 12 veya 18 kiilik bir komisyon eliyle vatandalarn genel toplantlardan (consiglio generale) mmkn mertebe alkonmas; btn paralarn, bulundurmalarndan vazgeilmesi imknsz olan cretli askerlere yalnz sarf edilmesi (bunlar olmasa daima tehlike iinde yaamak zorunda kalnr; bunlar daima iyi bir ruh haleti iinde bulundurmak zorunludur) i soldati si faccino amici, confidanti e savi; nihayet hlihazrdaki ihtiyalar, zellikle ipek sanayiinin, ayn zamanda dier sanayi kollarnn ve arapln gerilemi olduu itiraf edilmekte ve tedbir olarak dardan gelecek araba yksek bir gmrk resmi konulmas ve btn memleket ahalisinin yiyecek maddeleri mstesna olmak zere her ihtiyacn ehirde satn almas iin sk bir mecburiyet konulmas teklif olunmaktadr. Bu dikkate deer muhtra, bizim iin de etrafl bir ekilde yorumlanmaa muhtatr. Burada muhtray, sadece, talya'da birbiriyle bantl siyasal dnn kuzey Avrupa memleketlerinden ok daha erken gelimi bulunduu ger-
140
eini gsteren birok belgelerden biri olarak analm.
talyan devletlerinin ou kendi bnyelerinde birer sanat eseri, yani bilinli, inceden inceye dnlm ve byk bir titizlikle hesaplanm birer yap idiler; tpk bunun gibi, gerek biribirleriyle ve gerekse yabanc devletlerle olan ilikilerinin de bir sanat eseri olmas gerekiyordu. Bu devletlerden hemen hemen hepsinin olduka yakn bir zamanda zorla baa gemi zorbalar eliyle meydana gelmi bulunmalar, d ilikileri iin olduu kadar siyasetleri iin de ayn derecede felketli olmutur. Hibiri tekini kaytsz ve artsz tanmamaktadr. Kendi hkmdarln kurmaa ve salamlatrmaa yardm etmi olan talih oyunu, komunun aleyhine olmak zere hkmn icra edebilirdi. Zorba hkmdarn rahat durmas veya durmamas, her zaman yalnz kendi ahsna bal olan bir husus deildir. Kendini bytmek, hatta harekete gemek ihtiyac, btn gayrimeru kuvvetlere zg olan bir eydir. Bylece talya, sonradan giderek baka memleketlerce de kabul edilmi bir hukuk sisteminin yerini alan bir d siyaset in anayurdu olmutur. Milletleraras sorunlarn tamamiyle objektif bir ekilde, gerek pein yarglardan kurtulmu ve gerekse ahlk dnceleri ile ilgisiz olarak ele alnmas, talya'da bazan za-
141
rif ve muhteem bir manzara tekil edecek derecede bir olgunlua ulamaktadr. Fakat bir btn olarak dipsiz bir uurum izlenimini brakmaktadr. Bu entrikalar, balamalar, silahlanmalar, rvetle kandrmalar ve ihanetler hep bir araya getirilirse btn bunlar o zamanki talya'nn d tarihini tekil ederler. zellikle Venedik, uzun zama/ genel yaknmalara konu olmutur. Bu devletin talya'y batan baa feth edeceinden veya btn devletleri giderek birer birer kendisine boyun emeye zorlayacak ekilde kuvvetini genileteceinden endie duyulmaktadr.1 Halbuki yakndan baklacak olursa aka anlalacaktr ki byle ikyetler halktan deil, fakat hemen hepsi hkmdar ve hkmet evrelerinden ykselmektedir. Bu evrelere ise, mlayim ynetimi sayesinde Venedik'in genel itimad kazanm bulunmasna karlk2, kendi tebealar arasnda de1 Yine ayn ekilde ok daha sonra Varchi, Stor. forent. I, 57. 2 Geri Galeazzo Maria Sforza 1476 da Venedik elisine bunun tam tersini, yni Venedik tebaasnn, Venedik'e kar yapaca savata, kendisine satlmak teklifinde bulunduklarm sylemitir; ancak bu gln bir vnmeden baka bir ey deildir; kar. Malipiero, Annali Veneti, Arehiv. Stor. VII, I. p. 216 vd. Her vesileyle ehirler ve blgeler kendi istekleri ile Venedik'e boyun emektedirler; phesiz bunlarm ou, tiran'lar elinden kurtulanlardr. Halbuki Floransa, Guicciardini'nin iaret etmi olduu gibi (Ricordi N. 29), hrriyete alkn komu cumhuriyetleri zorla hkm altnda tutmak zorunda idi.
142
rin bir nefret beslenmektedir. Boyun edirmi olduu ehirlerin kendisine di gcrdatt Floransa da, Venedik'in karsnda, ticaret kskanl ve Venedik'in Romagna'da ilerleyii bir tarafa braklsa bile, kendini g bir durumda gryordu. Bu yzdendir ki sonunda Cambray Balamas (Sayfa 107), btn talya'nn birleik kuvvetleri ile desteklemesi gereken bir devletini gerekten zayf drmee muvaffak oldu. Ancak teki devletler de birbirlerine kar, kt ruhlarnn emrettii ekilde en fena niyetler beslemekte ve daima her eit silh kullanmaa hazr bulunmaktadrlar. Lodovico Moro, Napoli'deki Aragon krallar ve Papa IV. Sixtus kk devletlerin adlarn sralamak iini bir tarafa brakalm, btn talya'y daimi ve son derece tehlikeli bir durum iinde tutuyorlard. Bu korkun oyun sadece talya'nn snrlar iinde kalsa yine de iyi idi. Fakat iin nitelii gerei olarak yabanclarn mdahele ve yardmlar aranyor, balca Fransz'larla Trk'lere bavuruluyordu. Her eyden nce geni halk kitleleri Fransa'ya sempati besliyorlard. Tyler rpertici bir ilkellikle Floransa, eski Guelf'lerin Fransa'ya duyduklar sevgiye hibir zaman ara vermemit i 3 . Gerekten de VIII. Charles Alp dalarnn g3 Runuu belki de en kuvvetli ifadesi, 1452 tarihinde VII. Charles'a gnderilen bir eliye verilen talimatta grlmektedir: Fabroni, Comu, Adnot. 107.
143
neyine geldii zaman btn talya, bizzat kendisini ve yanndakiierini hayretlerde brkacak derecede cokun gsterilerle Fransz kiraln karlamt4. talyanlarn imgelemlerinde (bir misl olarak Savonarola hatrlansn) byk, akll ve dil bir kurtarc ve hkmdarn hayali, lk olarak hl yaamakta idi. Ancak bu, Dante'nin dnm olduu gibi artk imparator deil, fakat Capet hanedanndan bir Fransa kiral oluyordu. Fransa kiralnn geri ekilmesi ile bu mit genel olarak krlmt. Bununla beraber bsbtn de snmiyerek daha uzun zaman devam ett i , t ki VIII. Charles, XII. Louis ve I. Franois'nn talya ile olan gerek ilikilerini tamamiyle yanl anlam olduklar ve son derece nemsiz etkenler ile srklendikleri anlalncaya kadar. talyan hkmdarlar, halktan bsbtn baka bir ekilde Fransa'dan faydalanmak yolunu tutuyorlard. Fransa ile ngiltere arasndaki savalarn sona erdii, XI. Louis'nin siyas an her yana yaymaa balad, Burgundia Dukas Charles'n maceral plnlar iinde yzd zaman, talyan hkmetleri her bakmdan bunlar destekliyorlard. Fransz mdahelesi, Napoli ve
4 Comines, VIII. Charles, chap. 10: Franszlar, sanki azizlerni gibi (cormne saints) saylyorlard. Kars. chap. 17. Chron. Venetum: Murat. XXIV, Col. 5, 10, 14, 15. Malarazzo Cro. di Perugia Archiv. stor. XVI, I I , p. 23. Saysz denecek kadar ok olan baka kaytlardan burada hi sz etmiyelim.
144
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Milano zerinde hak iddia etmeksizin de, mesel Cenova ve Piemonte'de oktan beri beklendii gibi, er ge gelmek zorunda idi. Venedik'liler daha 1462 de Fransz mdahelesini bekliyorlard.5 Anlaldna gre hem XI. Louis ile ve hem de Burgundia Dukas Charles ile balak bulunan Milano Dukas Galeazzo Maria'nn, Burgundia sava srasnda her iki tarafn da kendisine saldracandan ne byk korkular geirdii, yazmalarnda6 grlmektedir. talya'nn balca drt byk devleti arasnda Lorenzo Magnifico'nn anlad mnada bir denge sistemi kurmak, pln, aydn ve iyimser bir zihniyetin sadece bir postulatndan ibaretti; bu ise, gerek canice uygulanan bir siyasetin, gerekse Floransa'da Guelf taraftarl hurafesinin stnde kalan ve ilerin en iyi bir sonuca varaca midi ile beslenen bir zihniyetti. Napoli Kiral Ferrante ve Papa IV. Sixtus'a kar savaa girien Lorenzo Magnifico'ya Fransa Kiral XI. Louis, asker yardm teklif ettii zaman yle cevap ald: Kendi menfaatimi btn talya'y tehlikeye atmann stnde tutacak durumda henz deilim. Allah vere de kuvvetlerini bu memlekette denemek dncesi hibir zaman Fransa krallarnn aklna gelmiye!
5 Pii I I . Commenta, X, p. 402.
6 Gingins, Depeches des ambassadeurs milanais ete. 1, p . 26, 153, 270. 283. 285. 327. 331, 345. 359. I I , p. 29 37 101, 217, 306. Bir defasnda Charles, Milano'yu gen Louis d'Orleanes'a vereceinden bahs ediyordu.
145
Eer i bu raddeye gelirse talya kaybolmutur 7 . Buna karlk talya'nn dier hkmdarlar iin Fransa kiral, srasna gre ya korku konusu ya da korkutma arac olmaktadr. Herangi bir g durum karsnda bu hkmdarlar, daha kolay bir kar yol bulamaynca, dmanlarn Fransz kiraln imdada armakla tehdid etmektedirler. Papalar, kendileri hibir surette tehlikeye dmeksizin Fransa'dan faydalanabileceklerine tamamiyle inanmaktadrlar. VIII. Innocent, sonradan bir Fransz ordusu ile fatih olarak talya'ya dnmek zere, somurtarak kuzeye ekilebilecei dncesindedir8. Demek oluyor ki dnen kimseler, VIII. Charles'in talya seferinden ok daha nce talya'nn yabanclar tarafndan feth edileceini grmlerdir 9 . VIII. Charles yeniden Alpleri ap talya'ya girdii zaman artk bir mdahele devrinin balad herkese gn gibi akt. Bundan byle felket felket stne geliyordu. Balca iki istilc devlet olan Fransa ile spanya'nn bu
7 Nicolo Valori, Vita di Lorenzo. 8 Fabroni, Laurentius magnificus, Adnot. 205 vd. Bir yazsnda aynen yle denilmektedir: flectere si nequem Superos, Acheronta movebo (Eer gkteki tanrlar bkemezsem, Akheron'u harekete geireceim). (Akheron, yeralt dnyasnda akan bir nehrin addr. evirmen). Bu sz, inallah Trkleri kasd etmemektedir (Villari, Storia di Savonarola, I I , p. 48, Documenti). 9 Misal olarak Jovian. Pontanus: leik bir devlet beklemektedir. Chron. Neticede bir-
146
arada modern byk-devletler haline geldikleri, artk stnkr bir vait ile yetinemeyip talya'da nfuz ve toprak kazanmak iin sonuna kadar savamak zorunda bulunduklar, ancak ok ge anlalabildi. Fransa ile spanya, merkezletirilmi talyan devletlerine benzemee, hatt bunlar, phesiz ki ok daha byk lde olmak zere, taklid etmee baladlar. Toprak koparmak, toprak dei-tokuuna zorlamak emelleri bir sre son derece iddetlendi. Sonunda bilindii gibi spanya ar basarak tam bir zafer kazand ve Katolik Reformunun klc ve kalkan sfatiyle uzun zaman papay kendine bal tuttu. Filozoflarn melnkolik dnleri, sadece, barbarlar imdada arm olanlardan hepsinin ne kadar ackl bir akbete uradklarn isbat etme abalarnn stne kamyordu. XV. yzylda akdan aa, hibir ekingenlik gsterilmeksizin Trkler'le de ibirlii yaplyordu. Siyas bir nfuz arac olarak byle bir hareket, ayn eitten olan dier hareketlerden farkl bir ey saylmyordu. Bat Hristiyanl birlii inanc daha Hal Seferleri srasnda ok kere ciddi olarak sarslm bulunuyordu. II. Friedrich, bu inantan syrlm olsa gerektir. Ancak Yakn-Dou milletlerinin yeniden batya doru akn etmeleri, Bizans'n iinde bocalad tehlike ve nihayet kmesi, genel olarak Bat milletlerinde, ayn gayreti deilse bile, eski ruh haletini canlandrmt. Fakat talya bu hususta ge-
147
nel olarak bir istisna tekil ediyordu. Trk'ler karsnda duyulan korku ve gerek tehlike ne kadar byk olursa olsun, hatr saylr talyan hkmetleri arasnda bir tanesini bulmak hemen hemen mmkn deildir ki Fatih Sultan Mehmet ve bunun ardllar ile, dier talyan devletlerine kar anlamaktan ekinmi bulunsun. Gerekte Trk'lerle ibirlii yapmam olan devletler var idiyse bile, bunlardan herbiri, tekilerin Trk'lerle anlaacaklar hususunda en ufak bir phe bile beslemiyordu. nk Trklerle anlamak, Venedik'te sarnlar zehirlemek zere adamlar gndermekten (mesel Venedikliler Napoli tahtnn mirass Alfonso'yu byle bir harekette bulunmakla itham ediyorlard) daha fena bir hareket saylmyordu11?. Sigismondo Malatesta gibi bir caniden, Trkleri talya'ya davet etmekten daha iyi bir hareket beklenmiyordu11. Fakat Na10 Comines, Charles VIIL, chap. 7. Savata Alfons'un, bir konuma srasnda dmann yakalamaa nasl teebbs etmi olduunu, Nantipoto anlatmaktadr : Murat, I I I , I I , Col. 1073. O. Cesare Borgia'nn gerek anlamda selefidir. 11 Pii I I . Commentarii X, p. 492. Malatesta'nm I I . Sultan Mehmed'e gndermi olduu gzel bir mektup bak : Baluz, Miscell. I I I , 113; bu mektubunda Malatesta, Matteo Passo adnda Verona'l bir portre ressamm padiaha tavsiye etmekte ve harp sanat hakknda bir kitap gndereceini haber vermektedir. Byk bir ihtimalle bu mektup, 1463 tarihinde kaleme alnmtr. Milano hkmdar Galeazzo Maria'mn 1467 de bir Venedik ajanma syledii szler, srf bo laftan ibaret bir vnmedir. Kars Malipiero, Ann. Veneti, Archiv. stor. VII, I, p. 222. Boccalino hakknda bak s. 36.
148
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
po'deki Aragon hanedan hkmdarlar - ki vaktiyle Fatih Sultan Mehmet, szde dier talyan hkmetlerinin 12 tahriki ile, Otranto'yu bunlarn elinden almt II. Sultan Beyazit'i Venedik'e kar kkrtyorlard 13 . Ayn su Lodovico Moro'ya da yklenmektedir. Devlet vak'anvisi yle yazyor: Savata lenlerin kanlar haykrarak ondan c almasn diliyorlar. Hereyin haber alnd Venedik'te, Moro'nun kuzeni ve Pesaro hkmdar Giovanni Sforza'nn, Milano'ya seyahat etmekte olan Trk elilerini barndrm olduu da biliniyordu 14 . XV. yzyl papalarnn en fazla saygya deer olanlar V. Nicolaus ile II. Pius, Trkler yznden duyduklar derin zntler iinde lmlerdir. Hatt II. Pius, ahsen sevk ve idare etmek istedii bir Hal Seferinin hazrlklar ile megul bulunduu bir srada dnyaya gzlerini kapamtr. Buna karlk bu papalarn ardllar, btn Hristiyanlk leminde ayn amala toplanan paralar ktye kullanarak baka yerlere dattlar ve yine bu maksatla vcuda getirilen endljansn, bunu ahs kazanlar iin ticaret speklsyonunda kullanmak suretiyle, kutsalln giderdiler15. VIII. Innocent, Os12 Porzio, Congiusa de' baroni 1, I. p. 4. iin iinde Lorenzo Magnifico'nun parma bulunduuna inanmak gtr. 13 14 Chron. Venetum: Murat. XXIV., Col. 14 ve 76. Malipiero, p. 565. 568.
15 Trithem., Annales Hirsaug. 1490 yl olaylarna dair, Tom I I , p. 535 vd.
149
manii Padiah II. Bayezit'in verdii yllk bir para karl olarak kendini kaak Osmanl ehzadesi Cem Sultan'n zindancbas mevkiine drmee muvafakat ediyor; II. Alexandr ise stanbul'da Lodovico Moro'nun Trkleri Venedik'e kar hcuma geirmek yolunda sarf ettii gayretleri (1498) destekliyor. Bunun zerinedir ki Venedik, bir konsil toplamakla papay tehdit ediyor16. Grlyor ki Fransa Kiral I. Franois ile Kanun Sultan Sleyman arasnda yaplp ad o kadar ktye karlan balama, kendi trnde yeni ve o vakte kadar iitilmemi bir ey deildir. stelik Trk hkimiyeti altna girmei pek okadar korkun bir ey olarak saymyan halk kitleleri de mevcuttu. Bunlar, srf kendilerini ezen hkmetlerini tehdid etmek iin bu istei ortaya atm olabilir. Byle davranm olsalar bile yine de bu arzu, bu fikrin yabanc olmadna ve az ok benimsenmi bulunulduuna bir delil tekil eder. Daha 1480 tarihinde Battista Mantovano aktan aa ifade ediyor ki Adriyatik Denizi kylarnda oturan ahalinin ou Trk hkimiyetinin geleceini sezmektedir ve zellikle Ancona'16 Malipiero, I. c. p. 161. Kars. p. 152. Cem Sultann VIII. Charle'e teslimi, bak s. 145. Burcardus'da vesikalar susturulsa bile, Papa Alexandr ile I I . Sultan Bayezit arasnda son derecede utandrc nitelikte bir haberleme yapld, Malipiero'daki bu son paradan anlalmaktadr.
150
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
llar bunu arzu etmektedirler 17 . Papa X. Leo idaresi altnda Ancona kendini ok fazla bask altnda hissettii zaman, gnn birinde bir Ravenna murahhas, papann temsilcisi Kardinal Giulio Medici'nin yzne u szleri sylemiti: Monsignore, fahametli Venedik Cumhuriyeti, kilise ile bir anlamazla dmemek iin bizi istemiyor. Fakat Trkler Ragusa'ya geldikleri takdirde biz onlara teslim olacaz18. Daha o zaman talya, spanya tarafndan boyunduruk altna alnmaa balamt. Bu durum karsnda duyulan teselli, ac da olsa, bsbtn sebepsiz deildi. nk bu sayede talya, Trk egemenlii altna girip barbarlatrlma tehlikesinden korunmu oluyordu19. Paralanm haliyle talya, yaad hakimiyet rejimleri iinde geli17 Bapt. Mantuanus, De calamitatibus tenporum, ikinci kitabn sonunda, deniz tanras (Nereide) Doris'in Trk donanmasna ark'smda. 18 Tommaso Gar, Relazioni della corte di Roma, I, p. 55. 19 Ranke, Geschichte der romanischen und germanischen Vlker (Ltin ve Germen kavimlerinin tarihi). Trklerin garpllam olacaklar grn ileri sren Michelet'in fikri beni ikna etmemektedir. italya'nn mukadderat zerinde spanya'nn oynad bu role, belki de ilk defa olarak, Fedra Inghirami'nin bir nutkunda iaret edilmitir: bu nutuk, 1510 ylnda Papa I I . Julius'un nnde, Katolik Ferdinand'n donanmas tarafndan Bugia'nn alnmas mnasebetiyle tertip edilen enlikte sylenmitir. Kars. Anecdota litterria II, p. 149.
151
meine devam ettii takdirde, kendiliinden byle bir akibete dmekten g kurtulabilirdi (*). Btn bunlardan sonra o zamanki talyan devlet sanatnn vlmee deer tarafn sylemek icab ederse bu ancak: korku, tutku veya habislik gibi etkenlerin tesiriyle daha nceden bulandrlmam olan, meselelerin pein yarglara bal olmakszn objektif bir ekilde ele al* Yazar, Barbarisierung dureh die Trkenherrschaft (Trk egemenlii yoluyla barbarlatrma) szn kullanmken ok insafsz ve genel olarak Hristiyanlarda mevcut olup bir trl gerei tanmak istemiyen bir zihniyetle hareket etmektedir. Bu eseriyle bir bakma Italya'daki rezaletlerin ve barbarlklarn hikyelerini veren ve bunlar iinde modern kltr ve insanlk iin deerler bularak belirten Burckhardt, srf yabanc ve baka bir dinden olmas yznden, Trk-IsIm kltrnde herhangi bir deer aramak gereini bile duymamaktadr. Yalnz bir cepheden ele alsak bile herhalde Trk idaresi, salad adalet ve refahla, deil yalnz italya'da, dnyann daha birok yerlerindeki idareye, hele zalim ispanyol idaresine tercih edilirdi. Nitekim italyanlarda bu zihniyetin kuvvetle yer tuttuunu bizzat kendisi sylemektedir. Hele Michelet'nin fikrini kabul etmiyerek Ranke'nin grn benimsemesi bu byk tarihi ile ayn seviyede bulunan Burckhardt'm da kendi dininden olmyanlara kar en azndan ondan ok daha hissi dnmekte olduunu gsteriyor. Geri Ranke, dnyann en objektif byk tarihilerinden biri olmak hretini tamaktadr. Fakat din bahsine gelince, aslnda papas olarak yetien Ranke'nin de zaaf grlmekte ve Hristiyanln dman olarak belledii Trklere kar objektifliini muhafaza edememektedir. Sz edilen teselli masal, bir istilay hakl gstermek iin mtad olarak kullanlagelen bir propaganda vastasndan baka bir ey olmasa gerekir (eviren).
152
narak zerinde dnlmesinden ibarettir. Burada, kuzey Avrupa lkelerindeki anlamda, sun olarak vcuda getirilmi birtakm haklariyle bir feodal sistem mevcut deildir; sadece kuvvet hkm srmektedir. Kuvveti elinde bulunduran kim ise genel olarak hem teoride hem de uygulamada her eye malik olan da odur. Burada, hkmdarn zihninde, btn garip sonular ile ortaa anlamnda bir eref yeri tutacak olan bir maiyet zadegan yoktur; fakat hkmdarlarla mavirleri, ancak ilerin durumuna ve ulalmak istenen amaca gre hareket etmek gerektii dncesinde mttefiktirler. Hizmetlerinden faydalanlan adamlara kar, nereden gelirlerse gelsinler, balaklara kar, herhangi bir kimseyi korkutabilecek bir kast gururu beslenmemektedir. Kkenleri ne olursa olsun Condottiere'ler snf da, gerek kuvvetin ne eit ellerde bulunduunu aka gstermektedir. En nihayet, aydn despotlarn elinde bulunan hkmetler, hem kendi memleketlerini ve hem de komu lkeleri, kuzey Avrupa'da yaayan adalar ile kyas kabul etmiyecek derecede iyi tanmaktadrlar ve dost ile dmann gerek ekonomik, gerekse mnevi glerini inceden inceye hesaplamaktadrlar. Bunlar, ok byk aldanmalara ramen doutan istatistikidirler. Byle insanlarla mzakerelere girimek mmknd. Onlar ikna etmek, yani gerek nedenler karsnda fikirlerini deitirmee sevk
153
etmek kabildi. Nitekim Napoli Kral Byk Alfonso 1434 tarihinde Filippo Maria Visconti'nin eline tutsak dt zaman, Napoli zerinde kendi hanedan yerine kurulacak bir Anjou'lar hkimiyetinin talya'y Fransz egemenlii altna sokmak sonucunu verecei hakknda Visconti'yi ikna etmee muvaffak oldu. Gerekten de Filippo Maria Visconti, herhangi bir kurtulu fidyesi almakszn onu serbest brakm ve onunla bir balama imzalamtr.20 Kuzey lkeleri hkmdarlarndan herhangi birinin bu ekilde hareket etmesi ihtimali ok uzaktr; muhakkak ki, Visconti mizacnda olmayan bir hkmdarn byle davranmas ihtimali hi yoktur. Gerek nedenlerin nekadar kuvvetle etkili olduunu ispat eden bir olay da Lorenzo Magnifico'nn, sadakattan ayrlm olan Ferrante'ye, Napoli'de, btn Floransa'llar hayretler iinde brakacak bir tarzda yapt mehur ziyarettir. Ferrante yle bir adamd ki, misafirini muhakkak surette tutsak olarak yannda alkoymak teebbsnde bulunacakt ve byle bir davranta hibir saknca da grmezdi21. nk, tpk 1468 de Cessur Charles'in XI. Louis'ye Peronne'de yapt muamele gibi, bir kere tutuklanan satvetli bir hkmdar, ondan birka
20 U. a. Corio, fol. 333. Kars. Sforza'ya kar taknlan tavr: fol. 329. 21 Nic. Valori, Vita di Lorenzo. Paul, Jovius, Vita Leonis X., L. I; sonuncusu cokun bir ifade ile yazlm olmakla beraber, iyi kaynaklara dayanmaktadr.
154
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
imza koparmadan ve ona birok hakaretler yapmadan tekrar canl olarak serbest brakmak, talyan'larca delilik saylan bir davrant22. Bylece Lorenzo'nun ya hi geri dnmiyecei, yahut ta byk bir hret iinde dnecei bekleniyordu. Bu zamanda zellikle Venedik elileri tarafndan bir siyas ikna sanat kullanlmtr. Alp'lerin kuzeyindeki lkelerde ilk defa olarak talyan'lar vastasiyle bu sanat hakknda bir fikir edinilmitir ve kabul trenlerinde ekilen nutuklarna gre hkm vermek doru deildir. Zira bu nutuklar hmanist okul belagat gereklerindendir. Diplomatik mnasebetlerde de, baka cihetlerden ok gelimi olan terifat ve trenlere ramen, taknlklar ve saflklar eksik deildir 23 . Machiavelli gibi bir adam bile Legazioni adl eserinde hemen hemen masumca denebilecek bir ifade kullanmaktadr. Noksan malmat verilmi, zaif talimatla tehiz edilmi ve ikinci derecede bir delege olarak Machiavelli, serbest ve geniliine gzlem dehasn, raporlarnda da pitoresk tasvir hevesini hibir zaman kaybetmemektedir. talya, siyas talimatlar (instruzioni) ve siyas raporlar (relazioni) memleketidir ve sonralar da
22 Her nekadar Comines, gerek bu ve gerekse yzlerce baka vesilelerle herbangi bir italyan gibi objektif gzlemler yapmakta ve hkm yrtmekte ise de, onun italyan evresi ile, zellikle Angelo Catto ile temaslarn gz nnde bulundurmak gerekir. 23 Kars. mesel Malipiero, p. 216, 221, 237, 478 ve ilah.
SS
byle kalmtr. Muhakkak ki baka devletlerde de birok siyas maharetler bulunuyordu; fakat bunlar hakknda bu kadar eski zamanlardan kalma ve byle ok sayda belgeler ancak talya'da mevcuttur. Napoli Kiral Ferrante'nin son gnlerinden kalan 17 Ocak 1494 tarihli ve Pontano tarafndan kaleme alnm olup Papa VI. Alexandr'in hkmetine gnderilen byk bir resm vesika, bu eit devlet yazlar hakknda bize mkemmel bir fikir vermektedir. Bu, Pontano'nun elinden km birok resm yazlar arasndan ancak tesadf? olarak renebildiimiz bir tanesinden ibarettir23". Kim bilir, sona ermekte olan XV. yzyl ile balamakta olan XVI. yzyldan kalma buna benzer nem ve canllkta henz tanmadmz daha ne kadar belge mevcuttur. Daha sonraki zamanlardan kalan ve ayn nitelikte olan belgelerin hi szn etmiyelim. nsann birey ve halk olarak incelemesini ilerde ayr bir blmde ele alacaz. Biz bunu, talyan'lardaki durumun incelenmesinde el ele yrttk. Bu blmde savan da ne surette bir sanat eseri niteliini kazandna ksaca iaret edi23 a Villari, Storia di G. Savonarola, col. II, p. XVIII, Documenti. Burada daha baka siyasi mektuplar da vardr. XV. yzyl sonlarndan kalan baka vesikalar: Baluzius, Miscellanea, ed. Mansi vol. I.
lecektir*. Bat ortaanda birey olarak askerin yetitirilmesi, hkim olan savunma ve saldr sistemi iinde olgun bir dzeye erimiti. phesiz ki her zaman iin de tahkimat ve kuatma sanatlarnda dahiyane kifler vard. Yalnz stratejide ve taktikte gelime, askerlik hizmetinin maddi ve sre bakmndan eitli kstlamalar dolaysiyle ve bir de soylularn ihtiras yznden bir takm engellerle karlamtr. Bu soylular mesel dman karsnda derece stnl iin birbiriyle kavgaya tutuurdu; srf amatacl yznden Grecy ve Montaperti gibi en nemli meydan muharebeleri kayb edilmitir. Buna karlk talya, tamamiyle farkl bir dzene ihtiya gsteren cretli asker sistemini kabul etmi ilk memlekettir. Ayn zamanda ateli silhlarn erkenden gelitirilmesi, kendi payna harbin demokratlatrlmasna yardm etmitir. Demokratlatrma, yalnz en mstahkem kalelerin bile bombardmanlara mukavemet edememesi sonucu deil, fakat ayn zamanda soylular snf dndaki halk arasndan seilip alnan mhendis, top dken usta ve topularn maharetlerinin imdi savata n safa gemesinin bir sonucu olmutur. Burada, kk ve ok mkemmel bir surette yetitirilmi talyan cretli ordularnn ruhunu tekil eden ferd deerin, uzaktan etki ya* Bu konu, sonradan Max Jaehns tarafndan etrafl olarak ilenmitir: Kriegskunst als Kunst (Sanat olarak harp sanat). Leipzig, 1874.
157
pan tahrip silhlar yznden dmesi znt ile karlanmyor deildi. Hatt, hi olmazsa ksa bir zaman nce Almanya'da icat edilmi 24 olan tfein talya'ya sokulmasna kar kan tek tk Condottiere'ler de grld. Bylece Paolo Vitelli 2 3 , esir den dman silhendazlar (schioppetterij'nin gzlerini oydurmu ve ellerini kestirmitir. Buna karlk Vitelli, topu meru bir silh sayyor, ve kendisi de kullanyordu. Btn bunlarla beraber genel olarak talyanlar yeni keifleri kabul ediyor ve bunlardan ellerinden geldii kadar faydalanyorlad, yle ki gerek taarruz silhlarnda ve gerekse tahkimat inasnda tm Avrupann stadlar oluyorlard. Umbrio'da Federigo ve Ferrara'da Alfonso gibi hkmdarlar, bu alanda o derece uzman olmulard ki, I. Maxmilian'n bu husustaki bilgisi bile onlarnki yannda sath kalmaktadr. Her memleketten daha nce olmak zere, talya'da sava ilerini bir btn olarak mukayeseli bir ekilde ele alan bir ilim ve sanat mevcuttur. Sava, Condottiere'lerin sk sk parti deitirmelerine ve tamamiyle pratik amalara gre hareket etmelerine uyar ekilde, drst olarak sevk ve idare etmekten duyulan bitaraf sevince ilk defa bu memlekette rast24 Fii II. Commentar L. IV, p. 190, 1495 senesine dair. 25 Faul. Jovius Elogia. Kitaplnda, baslm bir kitap bulundurmaktan utanacan syliyen Urbino hkmdar Federigo hatrlatlyor. Kars. Vespas. Fiorent.
158
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lanmaktadr. 1451 ve 1452 tarihlerindeki Milano-Venedik savanda Francesco Sforza ile Jacopo Piccinino kar karya arprlarken edip Porcellio, Napoli Kiral Alfonso'nun emri ile bir relazione26 yazmak zere Jacopo Piccinino'nun genel kararghn takip ediyordu. Bu rapor, tamamiyle temiz olmamakla beraber akc bir Latince ile ve o zamanki hmanistlerin adal dil anlayna uygun bir slpta yazlm, genellikle Caesar'n Commentaries rneine uyularak iine nutuklar, bir takm garibeler ve buna benzer eyler serpitirilmitir. Yz yldan beri Scipio Africanus maior ile Hannibal'dan hangisinin daha byk bir insan olduu27 meselesi zerinde cidd tartmalarn devam etmesi dolaysiyle btn eser boyunca Piccinino, Scipio olarak ve Sforza da Hannibal ad ile gemektedir. Milano ordusu hakknda da objektif rapor verilmek gerekiyordu. Sofist, Sforza tarafndan kabul edilmek iin mracaatta bulundu; insan saflar arasndan geirilerek dukann huzuruna gtrld; her eyi son derece vd ve orada grdklerini gelecek kuaklara intikal ettireceini vaadetti 28 . Bundan baka talyan edebiyat sava ve sava hileleri tasvirleri bakmndan da zengindir. Bunlar genel
26 1453 Porcellio commentaria Jac. Piccinini : Murat. XX harbi hakkndaki zeyl iin bk. ayn eser. XXV.
27 Porcellio, Scipio Africanus maior'u kasd ettii halde yanlirak Scipio Aemilianus demektedir. 28 Simonetta, Hist. Fr. Sfortiae: Murat. XXI, Col. 630.
159
olarak aydn kimseler iin olduu kadar uzmanlar iin de yazlm eserlerdir. Buna karlk kuzey Avrupa lkelerinde ayn konuya dair kaleme alnm olan yazlar, mesel Diebold Schelling'in Burgund Sava adl eseri, edeb ekilden yoksundur ve bunda kupkuru kronik slbuna sadk kalnm bulunulmaktadr. Sava ileri bahsinde ortaya km amatrlerin en by29 olan Machiavelli, Arte della guerra adl kitabn o zaman kaleme almtr. Fakat savann birey olarak sbjektif bir tarzda yetimesi keyfiyeti, bir veya birka iftin herkesin gz nnde trenle kar karya geerek dmesi ynteminde en gelimi ifadesini bulmutur; bu ise tannm Barletta karlamasndan (1503) ok daha nceleri yaplmtr30. Byle bir karlamada galip gelen muhakkak surette air ve hmanistler tarafndan vlrd; halbuki kuzey Avrupa lkelerinde bu yoktu. Byle bireysel karlamalarn sonucunu tyin eden kuvvet artk Tanr iradesi deil29 Bu sfatla mutalea ediliyor. Kars. Bandello Parte I, Nov. 40. 30 Kars. mesel: De obsidione Tiphernatium: Rer. italicar. scriptores ex codd. fiorent., cilt I I , Col. 690. 1447 ylna ait ok karakteristik bir olay. Mareal Boucicault ile Galeazzo Gonzaga'no 1406 tarihinde Cagnola yaknlarnda bire kar bir olarak dvmeleri: Archiv. Stor. I I I p. 25 Papa IV. Sixtus'un, muhafz ktasndaki adamlarn dellolarn ne kadar takdir ettii, Infessura'da anlatlmaktadr. Delloyu yasak eden buyruklar, bu papann ardalar tarafndan karlmtr. Sept. Decretal. V. Tit. 17.
160
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
di; zafer tamamiyle kiisel g ve yetenee mal ediliyordu; seyircilerde de tutuulan heyecanl bir bahsin sonucu, ayn zamanda ordu veya millet erefinin bir belirmesi olarak grlyordu. Aka grlyor ki sava ilerinin byle tamamiyle rasyonel bir ekilde ele alnmas, belli artlar altnda, siyas garezin etkisi olmadan da, mesel srf bir yama vaadi dolaysiyle, en korkun hareketlere yol ayordu. 1447 tarihinde Sforza, askerlerine Piacenza ehrini krk gn sreyle yakp ykmak msadesini vermek zorunda braklmt. Bundan sonra ehir uzun zaman bombo kalm ve nihayet zorla yeniden ahali yerletirmek zorunda kalnmtr31. Ancak bu ve buna benzer olaylar, sonralar yabanc ordularn talya'ya getirdikleri felketlerin yannda pek hafif kalmaktadr. zellikle Ispanyollar'da, belki Bat milletleri kanna karm yabanc bir unsur, belki de engizisyon zulmleri sahnelerine alm bulunmalar keyfiyeti, yaradllarnn eytanca bir tarafn harekete geirmitir. Prato, Roma vesaire gibi yerlerde yaptklar korkun zulmleri ile spanyollar tandktan sonra, Katolik Ferdinand ve V. Kari (arlken)a yksek anlamda ilgi duymak ok zordur. Bu hkmdarlar asker srlerinin huylarn gayet iyi bildik31 Daha etrafl bilgi iin bak: Archiv. stor., Append. Tom, V, ve Baluz. Miscel. 1. III, p. 158 de mevcut bir mektup, Sforza'nn cretli askerlerinin dnyada en korkun; yamaclar olduklarn gstermektedir.
161
leri halde onlar babo brakmlardr. Ayn hkmdarlarn arivlerlerinden yl bulunan ve gnden gne meydana karlan belgeler tarih bilgisi iin daima en nemli kaynaklar olarak kalacaktr. Fakat bu gibi hkmdarlarn yazlarnda hi kimse verimli bir siyas fikir artk aramyacaktr.
Tamamiyle ayrk nitelikte bir varlk olarak Papalk ve Kilise Devletine1, imdiye kadar, talya devletlerinin karakterlerini tesbit ederken ancak frsat dtke deindik. talyan devletlerini zellikle enteresan klan yn, yani kuvvet aralarnn bilinli bir ekilde artrlmas ve younlatrlmas, Kilise Devletinde ok az rastladmz bir husustur. Burada ruhan kuvvet cisman kuvvetin gelitirilmesindeki eksiklikleri daima rtmekte ve bunlarn telfisine yardm etmektedir. te byle bir yapya sahip bulunan bir devlet, XIV. yzyl boyunca ve XV. asrn balarnda ne kadar ok tehlikelere gs germek zorunda kalmtr! Papalk tutuklanarak gney Fransa'ya gtrld zaman bata her ey altst olmutu. Fakat Avignon Papal, paraya, as1 Bu hususta okuyucularmza bir daha tekrarlamamak zere u eserleri tavsiye edeceiz: Ranke, Die Rmischen Paepste (Roma Papalar tarihi), cilt I; Sugenheim, Geschichte der Entstehung und Ausbildung des Kirchenstaates (Kilise Devletinin meydana gelii ve gelitirilmesi tarihi).
162
kere, byk bir devlet ve sava adamna sahip bulunuyordu. Bu adam, Kilise Devletine yeniden tamamiyle boyun ediren spanya'l Albornoz idi. stelik de izma* kt zaman Papalk Devleti iin artk bsbtn yok olmak tehlikesi ok daha bykt. Gerekten de o vakit ne Roma'daki papa ve ne de Avignon'daki papa, yeni batan kaybedilen devleti ele geirebilmek iin yeter derecede zengin deildi. Fakat kilise birliinin yeniden kurulmasndan sonra Papa V. Martin zamannda buna muvaffak olundu. IV. Eugen devrinde ayn tehlike yeniden ortaya kt zaman bunu da baar ile atlatmak mmkn oldu. Ancak, Kilise Devleti talya'daki lkeler arasnda tamamiyle baka ve bunlara hi benzemeyen bir yapya sahipti ve daima da byle kalmtr. Roma'da ve Roma evresinde Colonna, Savelli, Orsini, Anguillari ve ilah... gibi byk soylu aileleri, Papala kar koyuyorlard. Umbria'da, snr boylarnda ve Romagna'da imdi artk ehir cumhuriyetleri hemen hemen hi kalmamt. Esasen Papalk, bu ehir cumhuriyetlerinin kendisine gsterdikleri ballk ve uysalln kadrini lykiyle bilememitir. ehir cumhuriyetleri yerine
* izma: Yunanca ayrlma anlamna gelir. Burada, bir ksm katoliklerin, seilen papay beenmemeleri dolaysiyle baka bir papa seerek katolik kilisesini ikiye blmeleri olay kasd edilmektedir. Tarihte Byk izma diye anlan bu olay, 1378 ile 1417 tarihleri arasnda ayn zamanda hem Roma'da ve hem de Avignon'da ayr ayr iki papann hkm srmeleri olaydr (evirmen).
163
imdi kkl bykl olmak zere birok hkmdar hanedanlar tremiti. Bunlarn Papala itaatlar ve birer vasal olarak sadakatlar byk bir deer ifade etmiyordu. Ayr ve kendi kuvvetlerine dayanarak tutunan hanedanla! olarak bunlarn kendilerine zg kiisel karlar vard. Yukarda (sayfa 45 ve 68 de) bu hanedanlarn en nemlileri hakknda bu bakmdan baz bilgiler vermi bulunmaktayz. Yine burada Kilise Devletini bir btn olarak ele alp, zerinde ksaca durmak gerekiyor. XV. asrn ortalarndan beri Papalk, talya) siyas zihniyetinin ayr ayr ynlerden bu de\/eti de hkm altna almaa ve peinden srklemee kalkmas ile, yeni ve dikkate deer bunalm ve tehlikelerle kar karya kalmtr. Bu tehlikelerin ancak pek az bir ksm dardan ve halktan gelmektedir. Asl byk tehlikelerin kayna, dorudan doruya papalarn kiisel mizalarnda bulunmaktadr. Alp'lerin tesinde kalan lkeleri imdilik bir tarafa brakalm. Papalk talya'da ldrlme tehdidi karsnda kald takdirde ne XI. Louis idaresindeki Fransa'dan, ne ki Gl Sava balangcnda ngiltere'den, ne yine tamamiyle paralanm bir durumda bulunan spanya'dan ve ne de Basel Konsil'inde* aldatlm olan Ger* Basel Konsili: 1431-1449 de Basel ehrinde toplantlar yapan byk ruhani meclis. Bu mecliste kilise slhat meseleleri grlmtr (evirmen).
TALYA'DA
RNESANS KLTR
manya mparatorluundan en ufak bir yardm grebilirdi. Aslnda da bu devletler yardm yapacak gte deillerdi. talya'da ise eitim grm ve hatt grmemi insanlar arasnda baz kimseler vard ki bunlar, papaln kendi memleketlerine ait bir kurulu olduu kansn besliyorlar ve bunu bir eit mill gurur vesilesi yapyorlard. Byle olmasnda ve byle devam etmesinde birok kimselerin belli bir takm karlar vard. ok byk bir halk kitlesi de papann dua ve takdis kudretine 2 inanyordu. Bunlar arasnda Vitellozzo Vitelli gibi korkun caniler de vard. Papann olu tarafndan bodrtulurken bu adam, Papa VI. Alexander'in endljans
2 Papa IV. Eugen'in takdislerinin Floransa'da yapt etki: Vespasiano Fiorent. p. 18 V. Nicolaus'un yetkilerinin azameti, bak: Infessura (Eccard, I I , Col. 1883 vd.) ve J. Manelti, Vita Nicolai V. (Murat. I I I , I I , Col. 923) II. Pius'a biatler: Diario Ferrarese (Murat. XXIV, Col. 205) ve Pii I I . Comment., ayn klliyat, zellikle IV., 201, 204; XI, 562. Meslekten kaatil olanlar bile papaya kar koymaya cesaret edememektedirler. Tantanaya dkn olan Papa I I . Paul (Platina I. c. 321) ve ayandaki ilere ramen byk paskalya ayinini oturarak icra eden IV. Sbctus, yksek kilise hizmetlerine byk bir nem verirlerdi (Jac. Volateran. diarium: Murat. XXIII, Col. 131). Dikkate deer ki halk, takdisin sihirli kuvveti ile takdis edenin liyakatsizliini birbirinden ayrrd. Papa 1481 de ge k takdisini veremedii zaman, halk homurdanyor ve ona kfrediyordu (Ayn klliyat, Col. 133).
16S
iin yalvarmtr3. Ancak, papaya beslenen btn bu sevgiler, hep el ele verseler bile, mevcut kin ve kskanlktan faydalanmasn bilecek yetenekte ve gerekten karar sahibi dmanlar karsnda Papal kurtarm olamazd. te dardan gelebilecek yardm midinin bu kadar zaif bulunduu sralardadr ki Papalk Devleti'nin iinde en byk tehlikeler ba gstermitir. imdi Papalk, talyan cisman hkmdarlklar anlay iinde yayor ve hareket ediyordu; sadece bu sfat ile bile Papalk da cisman devletler gibi karanlk anlar yaamasn renmek zorunda idi. Fakat yapsndaki zellik dolaysiyle onlardan bsbtn baka bir takm renkler arz ediyordu. Roma ehrinde meydana gelen karklklar karsnda teden beri fazla korkulmuyormu gibi bir tavr taknlyordu. Zira biliniyordu ki halk ayaklanmalar ile kovulmu bulunan papalar tekrar Roma'ya dnmlerdi ve Roma'llar kendi karlar gerei olarak Papaln bu ehirde bulunmasn arzu etmek zorunda idiler. Ancak, o
3 Macchiavelli, eritti minori, p. 142, Sinigaglia felketi hakkndaki mehur makalede. phesiz ki Ispanyollarla Franszlar, italyan askerlerinden daha gl idiler. Kars. Paul. Jov. Vita Leonis X. (L. I I . ) , Ravenna meydan muharebesinden nceki sahne; burada ispanyol ordusu, sevin gz yalar dkmekte olan elinin bana toplanarak, serbest braklmasn istemitir. Yine Milano'da Franszlar hakknda verilen bilgi: ayn eserde.
166
zamann Roma's sadece srf Papala kar yneltilmi iddetli bir aleyhtarl 4 gelitirmi olmakla kalmyordu, ayn zamanda en ciddi komplolarda darnn gizli parma da kendini gsteriyordu. Mesel, Roma ehrine ok byk iyilikler yapm olan V. Nicolaus gibi bir papaya kar bile Stefano Porcari suikasd tertib olunmutu (1453). Porcari, Papalk hkimiyetini bsbtn ykmak amacn gdyordu ve ok sayda kimseler onun bu tertibinden haberdar idiler. Geri bunlarn adlar verilmemektedir 5 , fakat muhakak surette bunlar talyan hkmetlerinin iinde aramak lzmdr. Yine ayn papa zamannda idi ki Lorenzo Valla, Konstantin Hibenmesi'nin uydurma bir vesikadan ibaret olduunu gs4 Gerek bir papann, sa'nn fakirlii almetine malik bulunmas zorunda olduuna inanan Poli (Campagna'da) mriklerinde, buna mukabil sadece bir Valdenser retisinden baka birey bulunmu olmasa gerek. Bunlarn Papa I I . Paul zamannda nasl tevkif edildikleri, Infessura (Eecard. I I . Col. 1893) de ve Platina, p. 317 ve ilaah.. de anlatlmaktadr. 5 L. B. Alberti, de Porcaria conjuratione: Murat. XXV, Col. 308 vd. Porcari'nin istedii, omnem pontificam turbam funditus extinguere idi. Mellif eserinin sonunda yle diyor: Video sane, quo stent loco res Italiae; intelligo, cjui sint, quibus hic perturbata esse omnia conducat.. Onlar extrinsecos impulsores diye adlandrmakta ve yapt fenalklar hususunda Poreari'yi takip edecek kimselerin gelecekleri dncesini aklamaktadr. phesiz ki Porcari'nin hayalleri Cole Rienzi'nin ryalarna benzemektedir.
. 167
teren mehur yazsn yaynlam* ve ruhan Kilise Devletinin vakit geirilmeden cismanletirilmesi temennisini ilve etmiti 6 . Papa II. Pius'un 1459 da mcadele etmek zorunda kald Catilina etesi mensuplar da genel olarak papazlarn hkimiyetini ykmak amacn gttklerini saklamyorlard. Bunlarn asl ba olan Tiburzio, bu arzunun ayn yl iindeki bir gnde gerekleeceini kendisine khinlerin haber verdiklerini sylyordu. Roma'nn birok ileri gelenleri, Tarentum Prensi ve Condottiere Jacop Piccinino'nn tertibinden haberli idiler ve onu destekleyerek tevik ediyorlard. Gerekten de, zengin bapapazlarn saraylarnda (onlar zellikle Aguileia kardinalini gze kestirmilerdi) ne kadar byk servetler ylm bulunduunu dnrsek, hemen hemen hibir korunma tedbiri alnmam bulunan ehirde bu gibi teebbslerin daha sk sk ve daha baarl olarak
* Konstantin Hibenmesi (Donatio Constantini): mparator Byk Konstantin'in szde dzenledii bir belgedir. Bununla Konstantin, Roma ile talyay Papala temlik etmekledir. Aslmda bir papa tarafndan dzenlenmi olan bu belgenin sahte olduu, eletirici filoloji aratrmalar sonunda meydana kmtr (evirmen). 6 Ut Papa tantum vicarius Christi sit et non etiam Caesaris.. Tun Papa et dicetur et erit pater sanctus, pater omnium, pater ecclesiae, e t e . (yle ki Papa, yalnz sa'nn vekili olsun, fakat ayn zamanda Caesar'm vekili olmasn... O zaman Papa mukaddes peder, herkesin babas, kilisenin babas adlar ile andacak ve yle de olacaktr).
168
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
grlmediine hayret etmemiz gerekir. Papa II. Pius'un, Roma dnda olmak artiyle nerede olursa olsun oturmay tercih etmesi sebepsiz deildir: II. Paul 1468 tarihinde ayn nitelikte gerek veya szde bir suikasttan dehetli korkular geirmitir 8 . Gnn birinde Papalk ya byle bir baskna kurban gitmee mahkmdu, ya da himayeleri ile ekya srlerinin oalmasna yol aan fitneci soylular zorla itaat altna almak zorunda idi. te bu ii, korkun Papa IV. Sixtus kendine bir dev edinmitir. Roma ve evresini, zellikle Colonna ailesi ile baarl mcadelesinden sonra, nfuzu altna alan ilk papa odur. Bu sayededir ki o, gerek Kilise Devleti iindeki ilerde ve gerekse talya siyasetinde byle byk bir cesaret ve azimle hareket edebilmi, btn bat dnyasnn ikyetlerini ve Konsil toplamak tehditlerini iitmezlikten gelmitir. Bunun iin muhta olduu paray, birdenbire snrsz bir lde artan ve kardinallktan en ufak aamalara kadar btn orunlar kapsam iine alan ruhan memurluklarn satlmas yoluyla salyordu9. SixPii I I . Commentarii, IV, p. 208 vd. Platina, Vitae Papar., p. 318. Battista Mantovano, de calamitatibus tempomun, I. I I I . Arap gnlk, Tyroslu ergovan, Hint'li fildii satar: venalia nobis templa, sacerdotes, altaria, sacra, coronae, ignes thura, preces coclum est venale, Deusque. (Bizde tapmaklar, rahipler, sunaklar, yinler, elenkler, ateler, gnlkler, dualar, cennet ve hatt Tanr, satn alnabilir eylerdir). 7 8 9
169
tus'un kendisi bile papalk mevkiine gelebilmek iin rvet vermek zorunda kalmt. Bu kadar genelleen suiistimaller, er ge, kutsal Papalk makamnn kaderine uursuz etki yapabilirdi. Ancak, byle bir ey henz ok uzak grnyordu. Fakat nepotizma (papa akrabalarn koruma yolu ile yksek makamlara geirmek) daha imdiden uursuz etkilerini gsteriyor, bu rejim yznden Papalk bir anda temelinden kmek tehlikesi karsnda bulunuyordu. Btn akrabalar arasnda Kardinal Pietro Riario, Sixtus'un en byk ve hemen hemen esiz sevgi ve yaknln kazanmt. Pietro Riario yle bir adamd ki ok ksa bir zamanda, ksmen iidilmemi derecedeki lks, ksmen dinsizlii ve siyas plnlar hakknda dolamaa balyan sylentiler dolaysiyle, btn talyanlarn zihnini kendisiyle megul etmee balamt10. 1473 te Milano Dukas Galeazzo Maria ile yle bir anlama yapmt : Duka Lombardia Kiral olacak ve sonra Pietro Riario'y> Roma'ya dnd zaman Papalk tahtna oturabilmek iin para ve asker kuvveti ile destekleyecekti. Anlaldna gre Sixtus, kendi istei ile mevkiini ona brakm olacakt11.
10 943. 11 Corio, Storia di. Milano, fol. 416-420. Pietro, Sixtus'un papala seilmesini desteklemiti, bak: Infessura. Eccard, esriptores. I I , Col. 1895. Dikkate deer ki daha 1469 da, yl iinde Savona'dan, (1471 de papala seilen SixBak. mesel Annales Placentini: Murat. XX Col.
170
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Her halde Papalk tahtnn soydan geme bir hale getirilmesi suretiyle Kilise Devleti'nin cismanletirilmesi sonucunu elde etmek amacn gden bu pln, Pietro'nn birden bire lm ile suya dmtr. kinci nepot (papann akrabas) Girolamo Riario, cisman mevkide kalm ve Papala dokunmamtr. Fakat bu adamdan beri nepotlar, byk hkmdarlklar ele geirmek urunda sarf ettikleri faaliyetler neticesinde karklklar daha da artrarak talya'nn rahatn karmlard. Eskiden papalarn, Napoli zerindeki metbluk haklarn akrabalar lehine kullanmak istedikleri grlmt 12 . Fakat Papa III. Calixtus'un da bu giriimde muvaffak olamamasndan beri byle bir ey dnmek kolay deildi. Girolama Piario, Floransa'y yere sermek giriimi (kim bilir belki daha baz baka plnlar da) baarszlkla neticelendikten sonra, bizzat Kilise Devletine ait topraklar zerinde bir egemenlik kurmakla yetinmek zorunda kalyordu. Byle bir eyi hakl gstermek iin Romagna'nn, hkmdar ve ehir tiranlar idaresinde Papaln hkimiyetinden bsbtn kmak tehlikesi altu'j'un memleketidir) kurtuluun gelecei kehanetinde bulunulmu idi; bak Baluz. Miscell. I I I , p. 181 deki tarihli mektup. Macchiavelli, Stor. fiorent. L. VII ye gre Venedikliler kardinali zehirlemilerdi; gerekten de bunu kabul etmek iin baz kantlar mevcuttur. 12 Daha I I . Honorius, I. Wilhelm'in lmnden sonra 1427 de, Apulia'y Papala kalm bir miras olarak kendine mal etmek istemiti.
171
tnda bulunduu; veya, eer Roma bu tarzda mdahele etmi olmasa, Romagna'nn ok gemeden Sforza'laria Venediklilerin eline decek bir ganimet olaca iddias ileri srlebilirdi. Ancak, o zamanlarda ve o koullar altnda, bu suretle egemenlik kazanm olan nepotlarn ve ardllarnn, artk kendilerini ilgilendirmeyen papalara sadk kalacaklarn kim garanti edebilirdi? Henz hayatta olan papa bile olundan veya yeeninden her zaman emin deildi. Bir papann, kendinden nceki papann akrabasn, bizzat kendisininkini yerine geirmek iin mevkiinden kovmas yakn bir ihtimaldi. Btn bu hallerin Papalk messesesi zerine yapt etki cidden dndrc nitelikte idi. Ruhan olanlar da dahil olmak zere btn zor aralar, sonu ok pheli olan ve kutsal tahtn dier sorunlar yannda ancak tli derecede tutulmas gereken bir ama urunda hi ekinilmeden kullanlyordu. iddetli sarsntlar ve kamunun nefreti arasnda bu amaca ulalmas halinde bir hanedan kuruluyordu, yle bir hanedan ki karlarnn en byn Papaln ortadan kalkmasnda gryordu. Sixtus'un lmnden sonra Girolamo, zor kullanmak yolu ile elde edilmi prensliinde (Forli ve Imola) ancak son derece byk zahmetlerle ve yalnz einin mensup bulunduu Sforza hanedannn destei ile tutunabiliyordu. Sixtus'un lm zerine papa semek zere 1484 tarihinde toplanan Kardinaller Meclisinde
172
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ki burada VIII. Innocent seilmitir meydana gelen bir olay, Papaln d gvenliini salar nitelikte grnyordu : ayn zamanda hkmdarlk srmekte olan hanedanlara mensup iki kardinal, son derece hayasz bir tarzda hareket ederek para ve unvan karlnda oylarn satmlardr. Bu kardinaller, Kral Ferrante'nin olu Giovanni d'Aragon ile Moro'nn kardei Ascanio Sforza'drlar13. Bylece hi deilse Napoli ve Milano hkmdar hanedanlar, yamada paylar bulunduundan, Papaln yaamasnda kendileri iin kar gryorlard. Bundan sonraki papay semek zere toplanan Kardinaller Meclisinde bei mstesna olmak zere btn kardinaller kendilerini sattklar zaman, Ascanio, bir defa daha byk lde rvetler ald ve stelik de gelecek sefere bizzat papa olmak midine dt 14 . Lorenzo Magnifico da Medici hanedannn bu iten eli bo kmamas arzusunda idi. Bu maksatla kz Maddalena'y yeni papann olu Franceschetto Cyb ile evlendirdi. Bylece o, yalnz kendi olu Kardinal Giovanni (sonraki Papa X. Leo) iin eitli ruhan aamalar deil, ayn za13 Fabroni, Laurentius nagms, Adnot. 130. Bu ikisi hakknda Vespucci yle diyor: hanno in ogni elezione a mettere a sacco questa corte, e sono i maggior ribhaldi del mondo (Bunlar saray yama etmee kesin olarak karar vermilerdir ve dnyann en byk rezilleridir). 14 Corio, fol. 450.
173
manda damadnn da sratle ykseltilmesini bekliyordu 15 . Fakat, damat iin imknsz bir istekte bulunuyordu. VIII. Innocent zamannda devletler kurmak sonucuna varan cretli nepotizma sz konusu olamazd; nk Franceschetto ok snepe bir adamd ve tpk babas gibi onun da iktidardan en baya anlamda faydalanmaktan, yni byk paralar ymaktan baka bir dncesi olamazd16. Baba ile oulun bu ii yap tarzlar okadar kt idi ki, daha uzun zaman srseydi devleti ok tehlikeli bir kntye, bsbtn dalmaya gtrmesi kanlmaz idi. Sixtus paray ruhan unvan ve makamlar satmak ve gnah affetmek suretiyle ymt.,Innocent ile olu ise cisman sular affetmek iin bir banka kurmulardr. Bu bankaya byk lde para yatran kimselerin adam ldrme sular affedilmektedir. Her kefaret papann hazinesine 150 Dukat getirmektedir. Bu miktarn stnde ne denirse fazlasn Franceschetto almaktadr. Bu
15 Lorenzo'nun ok karakteristik bir ihtar mektubu: Fabroni, Laurentius magnus, Adnot. 217 ve zet olarak. Ranke, Die Rmischen Paepste I, s. 45. 16 Bundan baka belki Napoli fief'lerinde gz vard: bu sebeple Innocent, Anjou'lar Kral Ferrante'ye kar yeniden kkrtmt. Bu ite papann hareketleri, Napoli'de ikinci Baronlar Ayaklanmas'na itiraki, beceriksizce olduu kadar erefsiz bir tarzda da vukubulmutur. Yabanc memleketleri tehdid etmekte kulland kaba yntem hakknda bak : yukarda sayfa 144
174
papann zellikle son zamanlarnda Roma, himaye gren ve grmeyen kaatillerle batan baa dolmutur. Sixtus'un bastrmaa balam bulunduu ayaklanmalar yeniden canlanarak alabildiine alm yrmtr. yi bir surette muhafaza altna alnm olan Vatikan'da oturan papa, deme gleri yksek canileri yakalamak iin tede beride tuzaklar kurmakla yetinmektedir. Fakat Franceschetto iin bir tek temel sorun vard ki o da papa ld zaman yanna mmkn olduu kadar zengin hazineler alarak ne ekilde svp ortadan kaybolabilecei dncesinden ibaretti. Bir defa babasnn ld hakknda verilen yanl bir haber (1490) zerine kendi kendini ele vermiti. Mevcut parann btnn, yni Kilise Devletinin hazinesini olduu gibi alp gtrmek istemiti. evresindekiler onu bundan alkoyunca hi olmazsa Trk ehzadesi Cem Sultan elden karmamak gerekiyordu. Bu ehzade, mesel Napoli Kiral Ferrante'ye yksek fiatla satlabilecek canl bir servet idi 17 . oktan gemi gitmi zamanlarn siyas imknlarn kestirmek gtr. Fakat hi de reddedilemiyecek bir ekilde u soru akla gelmektedir: acaba Roma, bu yaradlta iki veya papaya daha tahamml edebilirmi idi? Yalnz seyyahlar ve ziyaretileri deil, ayn ekilde Roma Kiral Maximilian'n gnderdii btn bir elilik he17 Kars. zellikle Infessura, Eccard, Seriptores II, ayn yer.
175
yetini de Roma yaknlarnda soyarak don gmlekle brakacak, baz elileri ehre girmeden geri dnmee zorlayacak kadar ii ileri gtrmek, Avrupa'nn Papala inanan lkelerine kar her halde pek akllca bir hareket deildi. phesiz ki bu hl, yksek kabiliyetli Papa VI. Alexandr (1492-1503)'n kiiliinde kendini canl bir ekilde gsteren iktidar ve iktidardan zevk alma kavram ile uzlama kabul etmezdi. Gerekten de yaplan ilk i, genel asayiin yeniden salanmas ve btn cretlerle deneklerin tam olarak denmesi olmutur. i sk tutarsak, talyan kltr ekillerini sz konusu ettiimiz burada Alexandr'n papal zaman zerinde hi durulmadan geilebilir; nk bu papann mensup bulunduu Borgia ailesi, tpk Napoli hkmdarlar hanedan gibi, talyan soyundan deildir. Alexandr, Cesare ile aktan aa spanyolca konumaktadr; Lucrezia Borgia, Ferrara'da karlanrken spanyol tuvaleti giymekte ve spanyol soytarlar tarafndan arklarla elendirilmektedir. Ailenin en mahrem hizmetileri spanyollardr. Cesare'nin 1500 savanda kulland o korkun silhl kuvveti, hatta celld Don Micheletto ile zehircisi Sebastian Pinzon, anlaldna gre hep spanyaldrlar. Megul olduu eitli iler arasnda Cesare, bir defa da tamamiyle spanyol tarzna uygun oimak zere, kapal bir avluda alt adet vahi boa l-
176
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
drmtr. Ancak banda bu ailenin bulunduu sanlan suistimaller, Roma'da ok daha evvel alm yrm bulunuyordu. Borgia'larn ne olduklar ve neler yaptklar ok kere ve hem de ayrntl olarak tasvir edilmitir. Gerekten de ulamaa muvaffak olduklar ilk hedef, Kilise Devletini tamamiyle itaatlar altna almak olmutur: ou Kilise Devletinin az veya ok derecede itaatsiz yasallarndan ibaret bulunan kk hkmdarlarn hepsini18 yerlerinden kovmular veya ortadan kaldrmlardr; Roma ehrinin iinde ise balca iki byk partiyi, yni szde Guelf taraftar olan Orsini ile yine szde Ghibellin taraftar olan Colonna partilerini yok etmilerdir. Fakat bu hususta kullandklar aralar okadar korkuntu ki Papalk, eer bu arada vukua gelen bir olay (baba ile oulun ayn zamanda zehirlenmeleri) durumu birden bire deitirmemi olsayd, bu hareketlerin doal ve zorunlu bir sonucu olarak mahvolur giderdi. Bununla beraber Alexandr, ahlka aykr davranlar karsnda Hristiyan leminin duyduu nefret ve fkeye fazla nem vermek zorunda deildi; evresine korku salm, herkesi kendine balanmaya zorlamt; yabanc hkmdarlar da kazanmak mmkn olmutu; hatta Fransa Kiral
18 Bologna'da Bentivogli ile Ferrara'da Este hanedanlar bunlarn dnda kalmtr. Este'ler, Borgia'larla aile bal a m d a n kurmak zorunda braklddar; Lucrezia Borgia, prens Alfonso ile evlendi.
T. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET
177
XII. Louis, btn olanaklar ile papaya yardm ediyordu. Fakat Avrupa'da yaayan geni halk kitleleri, Orta - talya'da olup bitenler hakknda hemen hemen hibir fikre sahip deillerdi. Bu anlamda gerekten tehlikeli olan biricik n, Fransa Kiral VIII. Charles'in yaklamas ile meydana gelmiti. Fakat bu da hi beklenmedik bir ekilde zarar vermeden atlatld. Ancak, bu zamanda bile bir messese olarak Papaln kaderi deil 19 , olsa olsa Alexandr'n yerine daha iyi bir papann geirilmesi sz konusu idi. Papalk messesesi iin byk, kalc ve gittike byyen asl tehlike, Alexandr'n dorudan doruya kendisinde, zellikle olu Cesare Borgia'nn ahsnda sakl bulunuyordu.
19 Corio'ya gre (Fol. 479) VIII. Charles bir Konsil toplayp papay tahttan indirmei, hatta Fransa'ya gtrmei dnyordu ve bunlar Napoli'den dnne brakmt. Benedictus, Carolus VIII. (Eccard, Scriptores, I I , Col. 1594) a gre her ne kadar VIII. Charles, Napoli'de, papa ile kardinaller kendisinin yeni tacn tanmay reddettikleri zaman, de Italiane imperio deque ponticis stat mutanao (italya imparatorluunun ve papann durumunun deimesi) fikrini besliyordu ise de ok gemeden dncesini deitirerek Alexandr' aa bir mevkie drmekle yetinmek istiyordu. Ancak, papa, kiraln nnden svaak kurtulmaa muvaffak oldu. Bundan sonraki olaylar hakknda bilgi iin bak: Pilogerie, Campagne et bulletins de la grande armee d' Italie 1494-1495 (Paris 1866). Burada Alexandr'nn tehlike anlar (sayfa 111, 117 ve ilaah..) belirtilmektedir. Dnte Charles (sayfa 281 vd.). papaya fenalk yapmak istemedi.
178
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Babann yaradlnda hkm etmek, servet ymak ihtiraslar, zevk ve sefa dknl ile kuvvetli ve parlak yetenekler bir araya toplanm bulunuyordu. Alexandr iktidarn ve sefahatin doya doya zevkini srmek, tadn karmak yolunda ne mmknse hepsini papalnn daha ilk gnnden beri en geni lsyle yapmakta bir saknca grmyordu. Bu amaca ulamak iin kullanaca aralar semek hususunda kendini herhangi bir kaytla bal saymyordu. Hemen o anda biliniyordu ki papala seilebilmek iin gsterdii fedakrl fazlasiyle telfi edecekti20 ve ruhan makamlar satmak yolu ile elde edecei paralar, kendisini setirmek iin harcadnn kat kat stnde olacakt. stelik Alexandr, kanlar yardmclnda ve eskiden zerinde bulundurduu daha baka memurluklarda edindii tecrbeler sayesinde mmkn olan para kaynaklarn pek iyi tanyor ve byk bir i adam mahareti ile hareket etmesini, Papalk sarayna mensup olanlarn hepsinden ok daha iyi biliyordu. Daha 1494 yl iinde id ki Carmelite tarikatna men20 Corio, Fol. 450. Malipiero, Arn. Veneti : Archivstor. VII, I, p. 318. Ailenin ne derecede bir soygunculuk hrsna kapld, Malipiero, p. 565 te grlmektedir. Papann bir akrabas, Papalk elisi olarak Venedik'te parlak bir ekilde karlanyor ve af fermanlar datmak suretiyle ok miktarda para topluyordu. Maiyetindeki hizmet adamlar, dnte ne ele geirebildilerse hepsini almlar, hatt Murano kiliselerinden birinin byk mihrabnda bulunan altn ilemeli bir kuma parasn da armlardr.
179
sup olup Ronja'da ruhan makamlarn satlmas aleyhinde vaazlarda bulunan Genova'l Adamo adnda bir rahip, yatanda yirmi yerinden yaralanarak ldrlm halde bulunmutu. ok miktarda para koparmadan Alexandr'n tyin etmi olduu bir kardinal hemen hemen yok gibidir. Fakat papa, zamanla olu Cesare Borgia'nn nfuzu altna girince zor aralar bsbtn eytanca bir nitelik kazanm ve bunlarn, varlmak istenen ama zerinde zorunlu etkileri grlmtr. Roma'daki ileri gelenlere ve Romagna'daki sllelere kar giriilen mcadelelerde irtikb olunan hareketler, sadakatsizlik ve zlm alanlarnda mesel Aragon Hanedan hkmdarlarnn o vakte kadar dnyay altrm bulunduklar lnn de stne kmtr. Ayartma ve kandrma yetenei de ayn lde byk olmutur. Ne kadar tyler rpertici bir davrantr ki Cesare, papann gzne girmi olmalar veya mevkileri yznden kendisine engel olduklarn grd karde, kaynbirader ve dier akrabalar ile saray mensuplarn pervaszca ldrmek suretiyle babasn yalnz bana brakmtr. Alexandr, en ok sevdii olu Duca di Gandia'nn ldrlmesini tasvib etmek zorunda kalyordu21; nk biz21 Bu cihet Panvinio'da (Contin. Platinae. p. 339) : isids Caesaris fratris interfectus.. connivente.. ad scelus patre (Kardei Cesare'nin kurduu tuzakla ldrld., bu cinayetin ilenmesinde babasnn da pay vard). phesiz ki bu, otantik bir ifade olup bunun karsnda Malipiero ve Matarazzo
180
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
zat kendisinin Cesare'den her an d kopuyordu. Acaba Cesare'nin asl plnlar ne idi? Hkmdarlnn son aylar srasnda Condottiereleri Sinigaglia'da ldrp Kilise Devletini fiilen hkm altna ald zaman (1503), yaknnda bulunanlar, gayet mtevazi olarak yle diyorlard: Duka, sadece kkrtmalarda bulunan partileri ve tiranlar ezmek istemektedir ve btn bunlar ancak Kilisenin yararna olacaktr; kendisi iin, en ar bir tahminle, Romagna zerinde egemenlik kurmak arzu etmektedir; bu takdirde o, daha sonra gelecek btn papalarn kranlarn salam olacaktr; nk papalar Orsini ve Colonna hanedanlarnn ktlklerinden kurtarm bulunacaktr22. Fakat hi kimse Cesare'nin besledii son emelin bundan ibaret olduuna inanmyordu. Bir defasnda bizzat Papa Alexandr bu hususta daha ak konumu, Venedik elisi ile yapt bir grmede bu cumhuriyetin, olunu himaye et(bunda su Giovanni Sforza'ya yukletilmektedir)'nn tasvirlerine ikinci derecede bir deer vermek gerekmektedir. Alexandr'n derin bir surette sarsl da kendisinin su orta oluuna kantlk eder. Tiber nehrinin sular iinden cesedin karlmas hakknda Sannazaro yle diyor : Piscatorem hominum ne te non, Sexte, putemus, Piscaris natum retibus, eece, tuum. (Ey Sixtus! Senin balk gibi insan avladna inanmamz iin ite olunu alarla sudan karyorsun.) 22 Macchiavelli, Opera, ed. Milan Vol. V, p. 387, 393, 395: Relazione al Duca Valentino.
181
meini tavsiye etmitir. Papa demitir ki: gnn birinde Papaln ya ona (oluna) ya da sizin cumhuriyete kalmas iin gereken tedbirleri alacam23. phesiz Cesare u szleri ilve etmit i : muhakkak ki ancak Venedik'in isteyecei bir kimse papa olacaktr; bunun iin de Venedik kardinallerinin sk bir surette birbirlerini tutmalar kfi gelecektir. Bu szlerle Cesare'nin kendisini kasd edip etmedii sorununu bir yana brakalm. Her ne olursa olsun, babann ifadesi, Cesare'nin papalk tacn giymek niyetinde olduunu isbata yeter grnmektedir. Dorudan doruya Lucrezia Borgia'dan bu hususta biraz daha fazla bir eyler renmekteyiz. Gerekten de Ercole Strozza'nn iirlerindeki baz paralarda ancak Ferrara Desi sfat ile Lucrezia Borgia tarafndan sylenebilecek ifadelerin yansd an23 Tommaso Gar, Relazione della Corte di Roma, I, p. 12, P. Capello'nn Rel. nunda. Aynen yle deniyor: Papa Venedik'i dnyann btn hkmetlerinden daha fazla saymaktadr, e pero desidera, che elle (Signoria di Venezia) protegga il figluolo, e dice voler fare tale ordine, che il papato o sia suo, ovvero della Signoria nostra (ve bu sebepten dolay onun (Venedik'in) oulunu korumasn arzu ediyor ve yle bir dzen koymak istiyor ki papalk ya kendisine ya da bizim devletimize ait olsun). Buradaki suo ancak Cesare'ye rci' olabilir. 24 Strozzii poetae, p. 19, Ercole Strozza'nn Venatio'.-nda:... cui triplicem fata invidere coronam (Kader ona l tac ok grd). Yine Cesare'nin lm zerine yazd mersiyede p. 3 1 : speraretcrue olim sol decora alta paterni (ve bir gn baba tahtnn yksek ihtiamna ermek midi..).
182
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lalmaktadr. Burada nce Cesare'nin papa olmak ihtimalinden bahsedilmektedir; fakat arada btn talya'ya hkim olmas midi de belirtilmekte25 ve sonunda Cesare'nin cisman hkmdar olarak en yksek mertebeye ulamak amacn gttne, bu sebeple bir vakitler Kardinallik tacn brakm olduuna iaret edilmektedir 26 . Gorekte hi phe yok ki Cesare, Alexandr'n lmnden sonra papala seilse de seilmese de, her ne bahasna olursa olsun Kilise Devletini kendi hkm altnda tutmak kararndadr ve, o zamana kadarki davranlarna baklacak olursa, papa sfat ile bunu uzun zaman muhafaza edemiyecektir. Kilise Devletini cismaniletirmee muktedir olabilecek biricik adam Cesare idi 27 ve bunu, orada saltanatna devam edebilmek iin yapmak zorunda idi. Eer btn belirtiler bizi aldatmyorsa Machiavelli'nin bu byk caniye
Ayn eser: Jpiter bir zamanlar vaadetmi: Affore Alexandri sobolem, quae poneret olim Italiae leges, atque aurea saecla referet e t e . (bir gn AIexandr'nn evld gelecek, italya'ya kanun koyacak ve altn a yeniden getirecek) 26 Ayn eser: sacrnmque decus maiora parantem deposuisse (kutsal mevkii daha byk teebbslere girierek brakt). 27 Bilindii gibi o, Albret hanedanndan bir Fransz prensesi ile evlenmiti ve bundan bir kz ocuu vard. Her ne surette olursa olsun bir hanedan kurmak emelinde idi. Babasnn yaknda leceini beklemesine ramen (MacchiavelIi, s. 285 e gre) kardinal tacn tekrar elde etmek iin giriimde bulunup bulunmad bilinmemektedir. 25
183
besledii gizli sempatinin gerek nedeni de ite budur. Machiavelli, yaradan demiri ekip karmak, yani talya'ya yaplan btn yabanc mdahalelerin ve memleketteki i paralann ana kayna olan papal ezmek gcne sahip tek insan olarak yalnz ve yalnz Cesare'yi gryordu. Bunu ya ondan beklemek, ya da bsbtn imidi kesmek durumunda idi. Toscana Krall zerinde mitler vermek suretiyle Cesare'nin emellerini kefeder gibi grnen entrikaclar Duka, anlaldna, gre kmsiyerek reddediyordu28. Bununla beraber onun ncllerinden karlan btn mantk sonular belki de botur. Bu da, eytanca dehasnn mesel Friedland dkasndaki kadar az olduundan deil, kulland aralarn birbirini tpatp tutan bir hareket tarznn ana izgileri ile badamas kabil olmamasndan ileri gelmektedir. Belki onun hkimiyetine son veren o tesadf olmadan da, lsz fenalklar arasnda Papalk iin bir kurtulu midi belirirdi. Kilise Devleti iinde mevcut bulunan kk tiranlklar ortadan kaldrmas, Cesare'ye ancak sempati kazandrmtr diye kabul edelim; 1503
28 Maechiavelli, s. 33. Siena ve icabnda tm Toscana hakknda plnlar mevcuttu, fakat bunlar henz tamamiyle olgunlatrlm deillerdi : Fransa'nn bunu onaylamas zorunlu idi.
184
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
te, bamhendis olarak Lionardo da Vinci'nin de iinde bulunduu ve talya'nn en iyi askeriyle subaylarndan oluan bir birliin kendi peinden gidiini de Cesare'nin gelecei iin byk bir midin belirtisi olarak sayalm; btn bunlara ramen dukann dier hareketleri saduyuya o kadar aykr dmektedir ki onun hakknda hkm verirken, tpk adalar gibi biz de ne yapacamz arr kalrz. zellikle Cesare'nin yeni kazanp muhafaza ve hkm altnda tutmak niyetini besledii lkenin29 tahrib edilmesi ve fena muameleye tbi tutulmas, bu eit davranlarndan biridir. imdi son zamanlarda Roma'nn ve Papaln durumuna gelelim. ster baba ile oul cezalandrlacak kimselerin bir listesini beraberce hazrlam olsunlar30, ister lm kararlar ayr ayr olarak verilmi bulunsun, Borgia'lar, kendilerine herhangi bir ekilde engel olabileceklerini sandklar veya miraslarn ele geirmeyi faydal bulduklar herkesi gizlice ortadan kaldrmak yolunu tutmulard. Nakit para ile tanr eya, bu sayede elde ettikleri servetin ancak kk bir parasn tekil ediyordu. Papa iin
29 Macchiavelli, 326, 351, 414. Matarazzo, Cronaca di Perugia: Archiv. Stor. XVI, I I , p. 175 ve 211: O, askerlerinin canlar istedii yerde oturmalarn ve bylece bar zamanlarnda sava zamanlarndan daha fazla kazan salamalarn istiyordu. 30 Ayn ekilde Picrio Valeriano, de infelicitate literat. Giovanni Regio vesilesiyle.
185
asl kazan kayna, lmleri ile yerleri bo kald srece ruhan rtbe ve mevki sahiplerinin kiisel gelirlerine el koymakta ve sonra da bu mevkileri pahalya satmak suretiyle byk paralar salamakta bulunuyordu. Venedik elisi Paolo Capello31 1500 tarihli raporunda yle yazyordu: Roma'da her gece, ldrlm drt veya be adam bulunur; bunlar piskopos, bapapaz ve daha baka ruhan rtbe sahipleridir; yle ki btn Roma, Duka (Cesare) tarafndan ldrlmek korkusu ile titremektedir. Dukann kendisi geceleri muhafzlar ile birlikte, dehet iinde bulunan ehirde dolayordu32. Tiberius gibi korkun yzn gndzleri kimseye gstermemek iin deil, fakat adam ldrmekte, belki de hi tannmayan kimselerin canna kymakta duyduu byk zevki tatmin etmek maksadiyle byle yaptn kabul etmek iin birok sebepler vardr. Bu halden doan memnunsuzluk ve mitsizlik daha 1499 tarihinde o kadar bym ve genellemiti ki halk, papann muhafz ktasna mensup birok kimseler zerine saldryor ve l31 Tommaso Gar, s. 11.
32 Paulus Jovius, Elogia, Caesar Borgia. Raph. Volaterams'un Commentarii urbani'sinde XXII. kitapta, Papa Alexandr'n bir karakteristii yaplmaktadr: Papa I I . Julius zamannda olmakla beraber bu, ok byk bir titizlikle yazlmtr. Burada deniliyor ki: Roma., nobilis jam carneficina facta erat (Roma o zaman toptan ldrmelerle mehur klnmt).
186
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
duruyordu33. Borgia'larn aktan aa zor kullanarak ortadan kaldramadklar kimseler de onlarn zehirlerine kurban gidiyordu. Olduka gizli tutulmas uygun grlen hallerde kar gibi beyaz ve tad ho olan bir toz34 kullanlrd. Bu zehir abuk deil, yava yava etkisini gsterir, hi belli edilmeksizin her yemee ve her ikiye kartr a b i l i r d i . Osmanl prensi Cem Sultana, Papa Alexandr tarafndan Fransz Kiral VIII. Charles'a teslim edilmeden nce (1495), tatl bir iki iinde bu tozdan verilmiti. Nihayet kariyerlerinin sonunda baba ile oul, zengin bir kardinal iin hazrlatlm aulu bir araptan kazara ierek zehirlenmilerdir. Papalk tarihinin zetini karmaa resmen memur edilmi olan Onufrio Panvinio35, Alexandr'in zehirlettii kardinalin adn vermekte (Orsini, Ferrerio ve Michiel) ve burada, Cesare'nin kendi zerine ald bir drdncsne iaret etmektedir (Giovanni Borgia). Fakat o va-~ killer Roma'da len zengin ruhan makam sahipleri hakknda zehirlenmi olmalar phesi beslenmiyenler ok nadirdir. Bu merhametsiz zehir, ta33 34 Diaio Ferrarese: Murat. XXIV. Col.. 362. Paul. Jovius, Hist. I I , Fol. 47.
35 Panvinius, Epitome ponticum, p. 359.. Sonradan II Julius'u zehirleme teebbsne dair bak: sayfa 363. Sismendi XIII, 246 ya gre uzun yllardan beri btn srlan bilen Capua Kardinali Lopez de ayn ekilde lmtr. Sanuto (Raukc, Paepste, I, s. 52, not)'ya gre Verona Kardinali de ayn zehirden lmtr.
187
rada bir kasabaya ekilmi bulunan sessiz bilginlere de ulamakta idi. Papann evresi de artk tekin olmamaa balamt. Daha nce dikkate deer bir ekilde iddetli frtnalar km, rzgr ve yldrmdan duvarlarla binalar yklmt. Bu afetler papay dehetler iinde brakmt. 150036 tarihinde ayn tabiat afetleri yeniden grlnce bu hl eytan bir ey (cosa dabolica) diye saylmt. yle anlalyor ki, 1500 tarihinde ok kalabalk37 ziyaretilerin katlmasiyle Roma'da yaplan byk yldnm enlikleri, gerek durum hakkndaki sylentilerin en sonunda btn Avrupa'ya yaylmasna vesiyle tekil etmitir. te yandan endljans paralarnn son derece irkin bir ekilde ktye kullanlmas keyfiyeti de btn gzlerin Roma'ya evrilmesi iin geri kalan tereddtleri silmee kfi gelmitir 38 . Kutsal-ehir'den yurtlarna dnen ziyaretilerden baka garip bir ekilde beyaz elbiseler giymi tvbekarlar da talya'dan kuzey lkelerine doru geliyorlard. Bunlar arasnda Kilise Devletinden klk deitirerek kaan kimseler de vard ki her halde bunlar susmam olsalar gerektir. Bunlarla beraber, papaya kar Bat lke36 Prato, Arch. Stor. I I I , p. 254. Kars. Attilius Alexius: Baluz. Miscell. IV, p. 518 vd. 37 Ve papa tarafndan kuvvetle smrlen. Kars. Chron. Venetum: Murat. XXIV, Col. 133. 38 Anshelm. Berner Chronik, I I I , sayfa 145-156. Trithem, Annales Hirsaug. Tomm I I , p. 579, 584. 586.
188
lerinde uyanan hiddetin, Alexsandr'n durumunu dorudan doruya tehlikeye drebilecek dereceye ykselebilmesi iin daha ne kadar zamana ve iddete ihtiya olduunu kim kestirebilir. Panvinio eserinin baka bir yerinde39 yle diyor: eer o, olu hesabna besledii byk emeller ortasnda birden bire lmemi olsayd, geri kalan btn zengin kardinallerle yksek rtbeli papazlar, miraslarna konmak iin ortadan kaldrrd. te yandan eer Cesa r e, babas ld anda kendisi de lm deinde bulunmasayd acaba ne yapard? Her trl aralarla donatlm olduu halde Cesare, saysz zehirlemelerle maksada uygun bir derecede azaltlm bulunan bir Kardinaller Meclisini toplayp ta kendini, hele bir Fransz ordusunun yaknlarda bulunmad bir srada, papala setirmi olsayd, bu nasl bir seim heyeti olurdu! mgelem, bu varsaymlarn arkasndan gittii anda kendini derin bir uurumda kaybetmektedir. Byle bir seim heyeti yerine, Papa III. Pius'u ve bunun ksa bir zaman sonra lm zerine II. Julius'u, her ikisini de genel bir tepkinin ifadesi olarak Papala getiren Kardinaller Meclisi toplanmtr. Julius, kiisel ahlk nasl olursa olsun, esasl bakmlardan Papaln kurtarcs olmutur. Amcas olan Papa Sixtus zamannda olaylarn gi39 Panvin. Contin. Platinae. p. 341.
I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLE1
189
diatn izlemi bulunan II. Julius, bu sayede Papaln itibar iin gerekli temel koullar hakknda esasl bir fikir edinmek imknn bulmutu. Kendi papal zamannda siyasetini buna gre dzene koyuyor, sarslmaz ruhunun btn kuvvet ve heyecann bu uurda almaa adyordu. Geri o da Papalk tahtna gtren basamaklar bir takm pheli ilikiler kurmakszn km deildi. Fakat bu arada ruhan rtbe ve payeler satmakszn ve kamunun onay ile tahta gelmi, hi olmazsa kilisenin en yksek mevkilerini kazan salamak iin satmak gibi irkin bir i onunla sona ermiti. Julius'un birok gzdeleri vard ve bunlar arasnda grdkleri tevecche lyik olmayanlar da bulunuyordu. Ancak, ok mstesna bir talih eseri olarak, bu papa nepotizma st bir tutumda kalabiliyordu: Kardei Giovanni della Rovere, son Montefeltro hkmdar Guidobaldo'nn kz kardei ve Urbino Dukal mirassnn kocas idi. Bu iftten domu Francesco Maria della Rovere adnda bir erkek ocuk 1491 den beri yaamakta olup ayn zamanda hem Urbino Dukalnn meru mirass ve hem de papa ailesine mensup (nepot) bulunuyordu. II. Julius, gerek savalarda ve gerekse diplomasi yolu ile kazand btn yerleri, byk bir gururla kendi ailesine deil, Papalk makamna mal ediyordu. Bana getii zaman tamamiyle zlme halinde bulunan Kilise Devletini, lmnde tam anlmiyle dzene sokulmu ve Par-
190
TALYA 'DA
RNESANS
KLTR
ma ile Piacenza dukalklarnn katlmasiyle byltlm bir lke durumunda brakyordu. Ferrara'nn da Kilise Devleti topraklarna ilhak edilmemi olmasnda onun bir suu yoktur. St. Angelo atosunda devaml olarak elde bulundurduu 700000 Dukat para, bu kalenin komutan tarafndan, gnn birinde papala gelecek olandan baka bir kimseye verilmiyecekti. Roma'da len btn kardinallerin, hatta yksek rtbeli ruhanlerin miraslarna sahip kyor, hem de bunlar pervasz bir tarzda40 kendine mal ediyordu. Fakat o, hi kimseyi zehirletmi veya ldrtm deildir. Savalarda kuvvetlerinin bizzat bana geerek askeri sevk ve idare etmek II. Julius iin bir zorunluktu. Bu keyfiyet, talya'da bir insann ya rs ya da eki olmak klarndan birini tercih etmek zorunda kald ve kiiliin her trl hukuk kurullarndan daha etkili bir e olduu bir zamanda, papaya ancak fayda salamtr. Her nekadar, daima srar ve nemle ifade ettii barbarlar def olsun! sz ile papa, spanyollarn talya'da daha esasl bir ekilde yerlemelerine herkesten ok yardm etmi ise de bu hl, Papalk iin bsbtn nemsiz, hatta belki de zamann koullarna gre faydal bile grlebilirdi. Gerekten de, talyan hkmdarlar Papala kar40 Bu sebepledir ki yksek rtbeli ruhanlerin mezarlar, kendileri henz hayatta iken, bu kadar ihtiaml yapdyordu; bu suretle servetin hi olmazsa bir ksm, papalarn eline dmekten karlm oluyordu.
191
ihtimal srf haince niyetler beslerken, o vakte kadar geen olaylara baklrsa Kiliseye devaml bir sayg gsterecei herkesten fazla beklenebilecek bir hanedan, ancak bir spanya hkmdar ailesi deil miydi?41. Her ne olursa olsun, hibir zaman fkesini yutkunamyan ve gerekten iyi niyetini gizli tutamyan bu kudretli ve orijinal insan, bir btn olarak baklacak olursa, kendi mevkii iin son derece arzu edilen bir pontifice terribile (korkun papa) etkisi yapyordu. Hatta o, yeniden greli bir vicdan huzuru ile Roma'da bir Konsil toplamak cesaretini gsteriyor ve bylece Avrupa'daki btn muhalefetin Konsil toplansn diye koparmakta olduu la kar meydan okumu oluyordu. Byle bir hkmdarn, tuttuu yolu gsterecek muhteem bir d simgeye de ihtiyac vard. II. Julius bu semboln St. Petrus Katedralini yeniden ina ettirmekte bulmutur. Bunun iin Bramante'nin gerekletirmek istedii pln, belki de, bir araya toplanm kuvvetlerin akla gelebilecek en muhteem bir surette ifadesini tekil etmektedir. Fakat dier sanat kollarnda da bu papann hatras ve simas en yksek bir lk olarak yaamakta devam etmektedir. O gnlerin Ltince iirinde bile Ju41 Acaba Julius, yerinden kovulmu bulunan Aragon bahanedammn tli kolunu yeniden Napoli tahtna getirmek hususunda Katolik Ferdinand' ikna' edebileceini gerekten iimid etmi midir? Bu mesele, Giovios'u ifadesine (Vita Alfonsi Ducis) ramen, ok pheli kalmaktadr.
192
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lius iin daha nceki papalara olduundan ok farkl bir coku gsterilmi olmas da herhalde bir anlam ifade etmektedir. Kardinal Adriano da Corneto tarafndan kaleme alnan ter Jul secundi nin sonunda papann Bologna'ya giriinin tasviri de kendine zg ihtiaml bir eda tamaktadr; Giovan Antonio Flaminio ise, en gzel mersiyelerinden birinde42, papann ahsnda bulduu byk yurtseveri, talya'y korumaa davet etmektedir. II. Julius, Laterano Konsilinin korkun denebilecek bir kararnamesi ile 43 , papa seiminde ruhan makam ve mallarn satlmasn (simonie) yasak etmiti. lmnden (1513) sonra para dkn kardinaller, seilecek olan adayn o zamana kadar toplam bulunduu mal ile mlk ve memuriyetlerini kendi aralarnda eit olarak paylamak teklifini ortaya atmak suretiyle, bu yasa hie saymak teebbsnde bulundular. Bu takdirde onlar, en fazla servete sahip bulunan kardinali, yani bsbtn yeteneksiz bir aday olarak
42 Mesel Roscoe, Leone X., ed. Bossi IV, 257 ve 297. deki iki iir. Bununla beraber Julius 1511 Austosunda saatlarca sren bir baygnlk geirdii ve artk lm zannedildii zaman en ileri gelen ailelere mensup Pompeo Colonna ve Antimo Savelli baz kimseler ,balk Kapitol'a an-arak papann hakimiyetim silkip atmaa tevik etmek cesaretini gstermilerdir. Guiceiardini onuncu kitabnda: ota vendicarsi in liL^rta.. a publica ribellione demektedir. 43 Septimo decretal. L. I. Tit, 3. Cap. 1-3.
193
nerdikleri Rafael Riario'y semi olacaklard44. Ancak ayn kutsal heyete dahil bulunan ve her eyden evvel liberal bir papa semek isteyen gen yelerin iddetle cephe almalar sayesinde bu sefil tertip suya dmtr. Bylece Giovanni Medici papala seilmitir ki bu da X. Leo ad ile tannan nl papadr. lerde, Renaissance kltrnn en parlak doruklara eritii zamanlardan sz ederken Papa X. Leo'ya sk sk rastlayacaz. Burada yalnz una iaret edelim ki onun devrinde Papalk yeniden dtan ve iten gelen tehlikeler geirmitir. Kardinal Petrucci, Sauli, Riario ve Corneto tarafndan tertib edilen gizli fesad hareketini (1517) bu tehlikeler arasnda saymak doru olmaz. nk bu, ancak bir ahs deimesi sonucunu vermenin ilerisine gidebilecek nitelikte bir tertip deildir. X. Leo yeniden 31 aded yeni kardinallik kurmak suretiyle bu suikast tertibine kar gerekten etkili areyi bulmutur. stelik bu yeni tesisler ok iyi karlanyordu. nk bylece gerek hizmetler, ksmen de olsa, mkfatlandrlm oluyordu443 Fakat Leo'nun ilk iki yl iinde srklendii yollardan bazlar son derece tehlikeli idi. Papa,
44 Franc. Vettori, Arch. Stor. VI 297. 44 a Bundan baka papaya (Paul. Lang., Chronicon Cilicense'ye gre) 500000 altn Gulden gelir salamtr. Bakan (general) ayn surette kardinallik payesine ykseltilen Fransisken Tarikat yalnz, 30000 altn Gulden demitir.
194
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ciddi bir takm mzakerelere girierek kardei Giuliano'ya Napoli Kralln ve yeeni Lorenzo'ya Kuzey-talya'da Milano, Toscana, Urbino ve Ferrara topraklarn iine alacak byk bir devlet salamaa almtr45. Aka grlmektedir ki, Kilise Devleti, bu ekilde evrelendikten sonra, Medici'lerin bir dirlii haline gelmi olacak ve artk cismanletirilmee bile gerek kalmyacakt. Bu pln, genel siyas koullarn elverisizlii yznden gerekleememitir. Giuliano ok erken ld. Bununla beraber Leo, Lorenzo'ya ta giydirmek iin Urbino Dukas Francesco Maria della Rovere'yi memleketinden komak teebbsne giriti. Bu sava papaya kar derin bir kin ve nefretin domasna sebep olduu gibi kendisini de son derece fakir drd. Sonunda, 1519 tarihinde Lorenzo da ld zaman46, byk fedakrlklar bahasna feth edilen memleketi Kilise Devletine katmak zorunda kald. steiyle yapsayd kendisine ebed bir hret salayacak olan bu ii, ancak zorunluk altnda ve herhangi bir eref kazandrmayacak tarzda yapt. Sonradan Ferrara Dukas Alfonso'ya kar giritii te45 Franc. Vettori, p. 301. Arch. Stor, append. I, p. 293 vd. Roscoe, Leone X, ed. Bossi VI, p. 232 vd. Tommaso Gar, p. 42. 46 Ariosto, Sat. VI, beyit 106. Tutti morrete, ed e fatal che muoja Leone appresso... (Hepiniz leceksiniz ve sonra Leone'nin de lmesi mukadderdir).
195
ebbs ve birka kk tiran ile Condottiere'ye kar elde ettii baarlar ise hret ykseltici bir nitelikte olmaktan uzaktr. Btn bunlar, Avrupa kratlarnn, talya'da u veya bu toprak parasn kazanmak iin byk bir siyas kumar oynamaa yldan yla daha fazla derecede altklar bir zamanda oluyordu47. Kim garanti edebilirdi ki bu krallar, son yllarda kendi lkelerinde kuvvetlerini bsbtn artrdktan sonra Kilise Devleti topraklarna da gz koymyacaklard? Daha Leo'nun kendisi, 1527 de hakikaten gerekleecek olan hlin ilk rneine tank oluyordu: spanyol piyadelerinden oluan birka asker birlik, anlaldna gre kendi teebbsleri ile, 1520 yl sonlarna doru, papadan dorudan doruya hara almak zere, Kilise Devletinin snrlarna gelip dayanmlar48, fakat papann kuvvetleri tarafndan pskrtlmlerdir. Ruhbann suiistimalleri karsnda kamu oyu da, son zamanlarda eskisinden daha sratli olarak, olgunlam bulunuyordu. Nitekim, mesel gen Pico della Mirandola49 gibi baz ileri grl kimseler, ivedi47 Says pek ok olan bu eit kombinezonlardan yalnz bir tanesini misl olarak verelim: Lettere de' principi I, 46 da Kardinal Bibiena'nm 1518 tarihli mektubu. 48 Franc. Vettori, p. 333. 49 Roscoe, Leone X, ed. Bossi, VIII, p. 105 de Pico'nun 1517 de Pirkheimer'e yollad bir beyanname vardr. Burada o, Leo devrinde fenaln iyilie resmen galebe alacandan korktuunu sylemektedir: et in te bellum a nostrae religionis hostibus ante audias geri quam pariri (ve sen daha
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
li olarak kilisede slhat yaplmas iin haykryorlard. Bu arada Luther de ortaya km bulunuyordu. VI. Hadrian devrinde (1521-1523), Almanya'daki Reform hareketi karsnda katolik kilisesinde azok baz slhat hareketlerine giriildii zaman, artk i iten gemi bulunuyordu. Bu papa, ilerin o zamana kadarki gidiatna kar, ruhan makamlarn satlmas yntemine, nepotizmaya, vicdansz bir tarzda yksek mevkilere adam kayrmalara, birok makamlar tek bir kiide toplama yntemine, israfa, haydutlua ve ahlkszla kar duyduu tiksintiyi aklamadan daha fazla bir i gremedi. Luthercilik bile tehlikelerin en by olarak grlmyordu. Girolamo Negro adnda akll bir Venedikli gzlemci, bizzat Roma ehri zerine kecek olan yakn bir uursuzluu sezmekte olduunu ifade ediyordu50.
hazrlklarn duymadan, dinimizin dmanlar olanlarn sana saldrdklarn grmekten...). 50 Lettere de' principi I. Roma, 17 Mart 1523: Bu devlet, birok sebepler dolaysiyle deta bir ine ucunda (ireti) durmaktadr ve ok gemeden Avignon'a veya Okyanus'UD br ucuna kamak zorunda kalmaktan Tanr bizi korusun. Bu ruhan hkmdarln ok yakn bir zamanda keceini gryorum... Eer Tanr korumazsa biz mahv olduk. Hadrian'm zehirlenmi olup olmad, Blas. Ortiz, Itinear. Hadriani (Baluz. Miscell, ed. Mansi I, p. 386 vd,) den kesin olarak anlalamamaktadr. in en fena taraf, herkesin buna inanm bulunmasdr.
197
VII. Clemens zamannda Roma'nn btn ufuklarn, tpk oralarda bzan yaz aylarnn son haftalarn insana haram klan o boucu keileme rzgrnn eseceini haber veren duman gibi donuk-sar renkte sisler kaplamt. En yaknnda bulunanlardan t en uzaklarda yaayanlara kadar herkes papadan nefret ediyordu. Bir yandan akl banda olan insanlarn endieleri devam ederken51 te yandan trik-i dnya vaizler, Roma'nn sokak ve meydanlarnda vazlarda bulunarak talya'nn, hatta dnyann sonu geldii kehanetini aa vuruyorlard ve Papa Clemens'i antichrist* diye vasflandryorlard52. Fesat Colonna partisi meydan okurcasna ba kaldryordu. Kabna smaz bir yaradlta olan Kardinal Pompeo Colonna'nn sadece varl 53 bile papa iin srekli bir iztrap kayna oluyordu. Bu kardinal, Clemes lr lmez veya tevkif olunur olunmaz mparator V. Karl'n yardm ile hemen papala geeceini mid ederek, 1526 da Roma ehrine bir baskn yapt. Clemens'in kaarak St. Angelo kalesine snmaya muvaffak oluu, Roma iin hayrl olmamtr. Papay bekliyen akbet ise lmden de beterdir denebilir.
51 Negro, Ayn eser, 24 Ekim (Eyll olmal) ve 9. Kasm 1526 11 Nisan 1527. * slm dinindeki Deccal karldr. manl Hristiyanlarca kyamet yaklat zaman kendisini sa diye tantacak bir sahte Mesih, Antichrist, kacaktr (evirmen). 52 Varchi, Stor. Fiorent. I, 43, 46. 53 Paul. Jovius: Vita Pomp. Columnae.
Ancak kuvvetli olan bir kimsenin yapmasnda saknca bulunmayan, fakat zaif olan uuruma srkliyen tarzda birok hatal hareketleri ile Clemens, Bourbon ile Frundsberg'in komutalarnda bir Alman-spanyol ordusunun harekete gemesine yol amtr. (1527). u muhakkaktr54 ki V Karl'n hkmeti papay cidd surette yola getirmek dncesinde idi ve cretsiz asker srlerinin ne derece ileri gidebileceklerini daha nceden hesaplayamazd. Roma zerine yrnecei bilinmemi olsayd Almanya'da hemen hemen parasz asker toplama ii olumlu bir sonu vermezdi. Bourbon'a muhtemel olarak verilen yazl talimat belki de gnn birinde herhangi bir yerden kacak ve ihtimalki bunda olduka lml hkmlerin yer ald grlecektir. Fakat tarihin hkm bununla deimiyecektir. Adamlar torafndan papa ile kardinallerin ldrlmemi olmalarn Katolik Kral ve mparator, srf bir tesadfe ve ansa borludur. Eer onlar ldrlselerdi dnyann hibir sofizmas imparatoru su orta saylmaktan kurtaramazd. kinci derecedeki birok insanlarn ldrlmeleri, geri kalanlarn soyulmalar ve bunlara yaplan zulmlerle ikenceler, insan ticareti, btn bunlar, Sacco di Roma diye anlan bu olayda nelerin mmkn olduunu aka gstermektedir.
54 Ranke, Deutsche Geschichte II, 375 vd.
199
yle anlalyor ki V. Karl'n niyeti, yeniden St. Angelo kalesine kam olan papay, byk bir toplam tutan paralarn elinden aldktan sonra da, Napoli'ye gndermekti; Clemens'in bu akbetten kurtularak Orvieto'ya kamasnda da spanya'nn bir pay olmamtr55. Acaba mparator Kari Kilise Devletini cisman bir hkmdarlk haline getirmeyi (btn dnya56 byle bir eyin yaplmasn bekliyordu) bir an iin dnm mdr ve acaba ngiltere Kiral VIII. Henry'nin birtakm dnceler ortaya atmas zerine mi bu fikirden vazgemitir? Bu nokta hibir zaman aydnlatlamyacaktr. Eer bu gibi niyetler gerekten mevcut idiyse, herhalde uzun zaman muhafaza edilmemi olsalar gerektir. Yaklp yklm olan Roma ehrinden hem kilisenin ve hem de devletin islh iin yeni bir ruh fkrmtr. O zamanda bunu, mesel Kardinal Sadoleto hissediyordu57. Sadoleto yle yazyor: Eer ektiimiz ztrap Tanrnn fke ve iddetini tatmin etmeye kfi gelmise, eer bu korkun cezalar bize tekrar iyi ahlk ve kanun yollarn ayorsa, bu takdirde bamza gelenler belki de felketlerin en by
55 Varchi, Stor. fiorent, I I , 43 vd. 56 Ayn eser ve ayrca Ranke, Deutsche Geschichte I I , s. 394 not. Karl'n devlet merkezini Roma'ya nakledeceine inanlyordu. 57 Papaya mektubu, Carpcntras'dan 1 Eyll 1527: tarihli: Anecdota litt. IV, p. 335.
200
olmamtr... in ilh tarafn Tanrya brakalm; fakat nmzde dzene koyacamz bir hayat vardr ki bunu hibir silh kuvveti elimizden alamaz. Eylemlerimizde ve dncelerimizde yle bir yn izleyelim ki ruhbanln gerek parlakln ve gerek byklmz ile kuvvetimizi Tanrda arayalm. Gerekten de bu tehlikeli 1527 ylndan beri, u kadar elde edilmiti ki cidd insanlar seslerini yeniden duyurmak imknn buluyorlard. Roma o kadar byk aclar ekmiti ki III. Paulus gibi bir papann ynetiminde bile, suiistimallerle dolu olan kokumu X. Leo devrine bir daha dnmesine artk imkn yoktu. Sonra Papalk iin de, bu kadar ac ztraplara dt anda, ksmen siyasi ve ksmen din nitelikte olmak zere bir sempati uyand. Krailar, kendilerinden birinin papann zindancs olmaya kalkmasna tahamml edemediler ve aralarnda Amiens antlamasn imzaladlar (18 Austos 1527). Bu antlamann bir amac da Papal kurtarmakt. Bylece onlar, gerekte imparator kuvvetlerinin Roma'daki hareket tarzlar yznden doan kin ve garezi smrm oldular. Fakat ayn zamanda imparator da spanya'da cidd olarak skk duruma dt. nk memleketin ruhban ile soylular, krallar ile yzyze geldike her defasnda onu knamaktan kanmyorlard. Gerek ruhbann ve gerekse bu snfa mensup olmyan tebaann temsilcilerinden oluan
201
kalabalk bir topluluk hepsi de matem elbiseleri giymi olduklar halde, bir gsteri yapmak teebbsnde bulunduu zaman V. Kari, birka yl nce bastrlm bulunan Comunidad'lar Ayaklanmas trnden tehlikeli bir olay kacandan korkarak tela dt ve gsteri yaplmasn yasak etti 5 8 . mparator, sadece papaya yapt ar muamelenin devamna hibir surette msaade etmemekle yetinemezdi; btn d siyaset dnceleri bir tarafa braklsa bile, erefi ayaklar altna alnm bulunan papa ile barmak onun iin ivedili bir zorunluk olmutu. Zira imparator, ne kendisini baka bir yol izlemeye zorlyacak olan Alman kamu oyuna ve ne de Almanya olaylarna gre siyasetini ayarlamak istemiyordu. V. Karl'n, bir Venedikli'nin dedii gibi, Roma'y tahrip ettirdiinden dolay vicdan azab ekmekte olmas ve bunun kefareti olarak Floransa'nn Medici hanedannn - Clemens bu hanedann bir bireyi idi-srekli egemenlii altnda kalmasn garanti edecek bir uzlamay abuklatrm bulunmas da ihtimal iindedir. Papann yakn bir akrabas olan yeni Floransa Dukas Alexandro Medici, imparatorun gayrimeru bir kz ile evlendirildi. Bundan sonraki yllarda Kari, Konsil toplamak pln sayesinde papay esas itibariyle kendi
58 Lettere de' principi, I, 72. Castiglione'den papaya, Burgos, 10 Aralk 1527.
202
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
nfuzu altnda tutmaya muvaffak oldu ve ayn zamanda hem bask altnda tutmak, hem de himaye etmek imknn buldu. Fakat Papalk iin tehlikelerin en byn tekil eden ve ierden, papalarn kendileri ile mevkideki akrabalar tarafndan gelen cismanletirilmek tehlikesi, Alman Reform'u ile patlak veren bunalm dolaysiyle asrlar boyunca ortadan kalkm oldu. 1527 de Roma zerine yrmek imknn ve baar midini salyan, bu Alman Reform'u olduu gibi sonradan Papal yeniden ayn zamanda cisman bir kuvvetin ifadesi olmaa zorlayan da yine ayni hareket olmutur. Gerekten de bu yzden Papalk, btn Reform dmanlarnn bana gemee, iine dm bulunduu zaaftan syrlarak faal bir rol oynuyacak derecede esasl surette kalknmaya zorlanmtr. Papa VII. Clemens'in son zamanlar ile III. Paul, IV. Paul ve ardalarnn devirlerinde Avrupa'nn yars derin bir knt iine dt sralarda gnden gne gelien papalk messesesi, artk yepyeni, genlemi bir hiyerari sistemidir ki kendi iindeki byk ve tehlikeli sorunlar zmlemek, zellikle papa akrabalarnn60 devletler kurmalar ynteminden dikkatle kanmak gcn gsteriyor ve taze bir ruhla bezenmi olan katolik hkmdarlarla balak olarak, kaybettii eski kuvvetini ye59 Tommaso Gar, Relaz. della corte di Roma I, 299. 60 Farnese'ler buna benzer bir ey elde etmee muvaffak olmular, Caraffa'lar ise mahv olup gitmilerdir.
203
niden kazanmakta asl devini gryor. Bu messese, ancak kendisinden ayrlm olanlara kar yapt mcadeleler iinde varln gstermektedir ve ancak bu sfatiyle anlalmas mmkndr. Bu anlamda tam bir gerek olarak denebilir ki Papalk, ahlk bakmdan kendisinin can dmanlar tarafndan kurtarlmtr. imdi artk siyas mevkiini de dokunulmazla varacak derecede kuvvetlendirmitir. Vasallar olan Este ve della Rovere hanedanlarnn meru' kollarnn snmeleri zerine, hemen hemen tamamiyle zahmetsiz olarak, Ferrara ve Urbino dukalklarn ele geirmitir. Buna karlk eer Reform hareketi ortaya kmam olsayd, ok muhtemeldir ki Kilise Devleti, oktan cisman hkmdarlarn eline gemi olurdu.
Son olarak bu siyas durumun genellikle talyan milletinin ruhu ve fikri zerinde yapm olduu etkiyi ksaca gzden geirelim. Aka grlyor ki XIV. ve XV. yzyllar kalyasnda hkm sren genel siyasi gvensizlik, soylu ruhlarda zorunlu olarak vatanseverlik duygusunun yaratt bir tiksinti ve direni uyandracak nitelikte idi. Daha Dante ve Petrarca1,
1 Petrarca: Epist. fam, I, 3, p. 574. Burada Petrarca, bir italyan olarak dnyaya geldii iin Tanrya hamd etmektedir. Yine 1367 ylma aid Apologia contra cuiusdam anonymi Galli Calumnias. (App. ed. Bas, 1581) p. 1068 vd.
204
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
bir Btn-talya'nn meydana getirilmesini yksek sesle istiyorlar ve her eit yce abalarn bu amaca yneltilmesi gerektiini ileri sryorlard. Geri denebilir ki bu, sadece birka yksek kltrl kimse tarafndan duyulup ifade edilen bir heyecandan ibaretti ve geni kitleler bundan habersiz idiler. Ancak unu unutmamak gerektir ki o vakitler Almanyann hali de, hi olmazsa ismen bir birlie ve bir baa (imparator) sahip bulunmasna ramen, talya'nnkinden pek farkl deildi. Alman edebiyatnda ilk defa olarak yurtseverlik ifadeleri, halk airlerinde raslanan birka beyit bir tarafa braklrsa, I. Maximilian 2 devrinin hmanistlerinde grlmektedir ve bu da talya'da ykselen seslerin bir yanks gibi gelmektedir. Bununla beraber fiil olarak Almanya, eski Romallar, devrinden beri talya'dan ok daha gerek anlamda tek bir milletin vatan olmutur. Fransa, birlik bilincini esas itibariyle ngilizlere kar yapt savalara borludur. spanya ise, uzun vadeli olmak zere, soyca kendisine ok yakn olan Portekizlileri bile temsil etmek kudretini gsterememitir. talya iin, ortadan kaldrlmas hemen hemen hibir zaman umulmam olan Kilise Devletinin varl2 zellikle Wimpheling, Bebel ve daha baka kimselerin Schardius, Scriptores, cilt I de bulunan yazlarn kasd ediyorum. Bunlardan baka biraz daha eski zamanlara ait olmak zere Felix Fabri (Hist. Suevorum), biraz daha sonra renicus (Gennaniae exeesis, 1518).
205
ve hayat artlar, byk lde bir birlik vcuda getirilmesine engel tekil etmitir. Sonra XV. yzyln siyas temaslarnda bazan parlak szlerle mterek bir vatandan bahsedilmi ise de bu, ou kez baka bir talyan devletini incitmek amaciyle yaplmtr3. talya'da tamamiyle cidd, derin bir ztrabn ifadesi olarak ulusal ^duygunun sesi, ancak XVI. yzylda isitilmistir; fakat ok ge kalnm, artk i iten gemi bulunmaktadr. nk Franszlar ve spanyollar memleketi istil etmilerdir. Yerel yurtseverlik hakknda ise denebilir ki, bir dereceye kadar mill duyguyu temsil etmekte, fakat onun yerini tam anlamyle tutmaktan uzak bulunmaktadr.
3 Birok misallerden biri olarak: Venedik Doc'unun Pisa'ya dair 1496 da bir Floransa ajanna verdii cevap, Malipiero, Ann. Venet., Arch. Stor. VII, I, p. 427.
KNC
BLM
BREYN GELMES talyanlarn ok erkenden gelierek modern insanlar haline gelilerinin biricik deilse bile en bata gelen nedenini, ynetim biimleri ister cumhuriyet ister tiranlk olsun, talyadaki devletlerin yapsnda aramak gerekir. imdiki Avrupann ocuklarndan ilkinin talya'da domu olmas, bu nokta ile skdan skya baldr. Ortaada bilincin her iki yan, yni dnyaya ve insann kendi iine ynelmi olan yanlar, tpk ortak bir rt altnda, ryada veya yar uyank bir halde imi gibi bulunuyordu. Bu inan, ocuk tutukluu ve kuruntudan rlm rtnn gerisinden baklnca dnya ve tarih, hayret verici ve renklerle boyanm bir halde grnrd; fakat insan, ancak rk, budun, parti, lonca, aile ve ilah.. gibi toplumlarn herhangi bir biimi iinde kendini tanyordu. lk defa talya'dadr ki bu rt uup havaland. Devleti ve bu dnyann btn ilerini objektif bir gzle de gr ve ele al bilinci bu memlekette uyand. Fakat bunun yannda sbjektiflik de btn kuvvetiyle ba kaldrd. nsan, dnen ve anlayan (zihn) bir
208
birey 1 haline geldi ve kendini bu sfatla tand. Bir zamanlar Yunanl da bu suretle barbarlarn stne ykselmiti; Arap ise, dier btn Asyallarn kendilerini sadece bir rka mensup insanlar olarak hissettikleri bir zamanda, byle bir birey bilincine erimiti. Bu hususta siyas artlarn en etkili bir drt olduunu ispat etmek g bir i deildir. ok daha eski zamanlarda tek tek olarak baz yerlerde zgr kiiliin gelitii grlmektedir. O tarihlerde kuzey Avrupa lkelerinde byle bir eye rastlanmamakta veya bu, ayn tarzda kendini gstermemektedir. Geri Liutprand'n tasvir ettii onuncu yzyl haydutlarnda, Papa VII. Gregor'un baz adalarnn ve ilk Hohenstaufen hkmdarlarnn baz dmanlarnda buna benzer bir karakter grlmektedir. Fakat talyada XIII. yzyln sona ermesiyle ok kalabalk sayda ahsiyetler ortaya kmaya balamtr. Bireycilii kskvrak tutan balar bunlarda tamamiyle koparlp atlmtr. Binlerce insan ehresi, hibir engel tanmakszn ve pervaszca kendi zellikleri iine gmlm bulunduklar halde karmza kmaktadr. Dier Avrupa lkelerinin hl rk balar altnda bulunmas durumu, tek bana bile, Dante'nin byk iiri1 Ferd eitimin yksek ve en yksek basama anlamnda kullanlan uomo singolare, uomo unico deyimlerine dikkat edilsin.
II. BOLUM. BREYN GELMES
209
nin herhangi bir baka memlekette meydana gelmesini imknsz klmaa kfi bir sebep tekil eder. Sadece ortaya koyduu kuvvetli bireycilii yce airin talya iin o devrin en byk mill artmacs (mndisi) olmasna kfi gelmitir. Edebiyat ve sanatta, insan hazinesinin tasvirlerinden, eitli ynlerden karakter eletirilerinden ilerde zel blmlerde bahsedeceiz. Burada sz konusu olan sorun dorudan doruya psikolojik gerein kendisidir. Bu psikolojik gerek, tam bir btnlk ve kesinlikle tarihe girmektedir. XIV. asrn talyas, sahte alak gnlllk ve yaltaklanma gibi eyleri hemen hemen hi tanmamaktadr. Hi kimse gze batmaktan, bakalarna benzememek ve onlardan farkl grnmekten2 korkmamaktadr2".
2 XVI. asrn sonunda Montaigne (Essais, L. I I I , chap5 vol. III, p. 367, Paris basks 1816) aadaki kardatrmay yapyor: ils (les Italiens) ont plus communement des belles fernmes, et mons des laides cjue nous; mais des rares et exeellentes beautez j' estime que nous allons pair. Et (je) en juge autant des esprits: de ceux de la commune faon, ils en ont beaucaup plus et evidemment; la brutalite y est ans comparaison plus iare: d' mes singulieres et du plus hault estage, nous ne leur en debvons rien. (Onlarda [yni talyanlarda] gzel kadn bizdekinden daha ok ve irkin kadn daha azdr; fakat nadir ve nefis gzeller bakmndan onlarla atba gittiimiz kansndaym. Zihinler hakknda da aynini dnyorum. Alelade trden olanlar da ok vardr ve bunlar meydandadr; onlarda hain zeklar bizdekilerle kyas kabul etmiyecek derecede nadirdir; fakat dikkate deer ve en
210
Hereyden nce zorba hkmdarlk rejimi, yukarda grdmz gibi, yalnz tiranlarn, Condottiere'lerin 3 deil, fakat ayn zamanda bu rejimin himaye ettii ve kendilerinden pervaszca faydaland yeteneklerin, yani ktiplerin, memurlarn, air ve grev alm dier ahsiyetlerin de bireyliini en yksek derecesine kadar gelitirmektedir. Bu adamlar, zorunlu olarak, kendi ilerinde yer alan srekli veya geici nitelikteki kaynaklar tanmak zorundadrlar. Yaama zevkleri de, ihtimalki ksa bir zaman srebilecek olan iktidar ve nfuzlarna mmkn olduu kadar yksek bir deer salamak amaciyle, dnce kapsam bakmndan daha yce ve daha youn bir hale gelmektedir. Fakat bunlar tarafndan idare edilen ahali de bu eit gdlerden bsbtn uzak deildir.
yksek mertebeden ruhlar bakmndan, onlardan hi aa kalmayz). 2 a Floransa'da 1390 tarihlerine doru artk erkek kyafetlerine hkim olan bir moda yoktu. nk herkes zel bir tarzda giyinmee alyordu. Kars. Franco Sacchett : contro aile nuove foggie, Rime, publ. dal Poggiali, p. 52 (Yeni modalara kar). 3 Sforza ve daha baka Kuzey-talya hanedanlarnda grld gibi bunlarn zevcelerinin de bireyliklerini gelitiriyordu. Kars. Jacobus Bergomensis'in Clarae mulieres'inde Battista Malatesta, Paola Gonzaga, Orsina Torella, Bona Lombarda, Riccarda d'Este ve Sforza ailesinden nemli kadnlarn biyografileri. Bunlar arasnda erkek yaraddl olan kadnlar az deildir. Ayn zamanda hmanist kltr sayesinde bireysel gelimenin tamamland da olmutur.
II. BLM. BREYN GELMES
211
Biz, mrlerini gizli direni ve suikast tertipleri iinde geirmi olan kimseleri bir yana brakacaz ve sadece, mesel Bizans mparatorluu ve slm devletleri iinde yaayan ehir halknn ou gibi, srf zel kiiler olarak kalan insanlardan bahsedeceiz. uras muhakkaktr ki mesel Visconti'lerin tebaas ok kere kendi ahslar ve ailelerinin erefini muhafaza edebilmek iin byk aclara katlanmak zorunda braklmtr ve bunlar arasnda saysz kimseler de iinde yaadklar klece hayat yznden ahlk karakterlerinden ok eyler kaybetmilerdir. Fakat bireysel karakter bakmndan durum hi te byle deildir. nk zellikle genel siyas zaaf iindedir ki zel hayatn eitli yn ve abalar daha da kuvvetli ve ok-tarafl olarak filizlenir. Kendini gstermek ve rekabet etmek imknn bulduklar oranda zenginlik ile kltr, hl geni lde saylabilecek bir ehir hrriyeti ve, Bizans ile slm dnyasndaki gibi, devletle iice sokulmu olmyan bir kilise ile itirak halindedir; btn bunlar, hi phe yok ki, bireysel dnme tarznn meydana geliini tevik edici unsurlardr. stelik parti mcadelelerinin mevcut olmay da bunun iin gereken huzuru salamaktadr. Siyas ihtirastan yoksun olan insan, ksmen cidd ve ksmen de sath megaleleriyle, XIV. asrn bu tiranlklarnda ilk nce tamamiyle gelimi olduu halde ortaya km olmaldr. Bunun hakknda belgelere
!2
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
dayanan kantlar phesiz istenmemelidir. Kendilerinden baz ipular beklenebilen hikye yazarlar, geri baz garip insanlar tasvir etmektedirler ve bunu daima tek-tarafl bir amala ve anlattklar hikye ile temaslar bulunduu nisbette yapmaktadrlar. Byle sahneler de genel olarak cumhuriyet rejimi ile idare olunan ehirlerde cereyan etmektedir. Bu gibi ehirlerde artlar, baka trl olmakla beraber, bireysel karakterin yetimesine elverili idi. ktidar partileri ne kadar sk deiiyorlardysa birey de, hkimiyet icras ve iktidarn zevkini karmak hususunda o nisbette gayret sarfetmek zorunda kalyordu. zellikle Floransa tarihinde 4 devlet adamlar ve halk liderleri o derece belirli bir kiisel varlk gstermilerdir ki o devrin dnyasnda istisna kabilinden bile byle bir eye rastlamak mmkn deildir; hatt Jacob von Arteveldt* bile onlarla mukayese edilemez.
4 Franco Saechetti, Capitolo (Rime, publ, dal Poggiali, p. 56) sunda iktidar partilerine mensup olup kendi zamannda lm bulunan yzden fazla isim saymaktadr (1390). Bunlar arasnda bir oklar orta apta insanlar olsalar bile btn, endividualizmann uyanmasn gsteren kuvvetli bir belgedir. Filippo Villani'nin Vite'si hakknda aadaki bahse bak. * Jacob von Arteveldt: Flander yurtseveri olup halk partisinin bana geerek Flander Kontu 1, Ludwig'i memleketten kovmu ve ingiltere Kiral I I I . Edward ile bir balama yapmtr, ingilizleri Gent memleketine sokmaa kalknca 134S te halk tarafndan ldrlmt (evirmen).
I I . BLM. BREYN GELMES
213
te yandan mcadelede yenilip iktidar kaybeden partilere mensup insanlar, ok kere tiranlklarla idare olunan devletlerin tebaalarna benzer bir duruma dyorlard. Ancak bunlardan farkl olarak bir kere tadn aldklar hrriyet veya iktidar, belki de bunlar yeniden kazanmak midi, bireyliklerine daha byk bir enerji veriyordu. te byle kendi istekleriyle olmadan bir yana itilen insanlar arasndadr ki mesel Agnolo Pandolfini (lm 1446} gibi bir ahsiyeti buluyoruz. Pandolfini'nin Ev daresi5 adl eseri, gelimi bir zel hayatn ilk mkemmel programn tekil etmektedir. Bireyin grevleri ile tehlikeli ve .nankr kamu ilerini 6 badatrma tarz, devrin kendi trnde bir antdr denebilir. Srgn hayatnn ise, insan ya tamamiyle harap eden veya iindeki btn hassalar son derecesine kadar gelitiren bir zellii vardr. Giovanni Pontano yle diyor7: ok nfuslu ehirle5 Trattato del governo della famiglia. Bu eserin mimar Alberti tarafndan yazlm olduuna dair yeni bir teori ortaya kmtr. Kars. Vasari IV, 54, Nota 5, ed. Lemonnier. Pandolfini hakknda bak : Vespas. Fiorent. p. 379. 6 Trattato p. 65 vd. 7 Jov. Pontanus, de fortitudine, L. I I , Cap. 4. de lolerando Exilio. Yetmi yl sonra Cardanus (de Vita propria, C<p. 32) ac ac yle soruyordu: Quid est patria, nii consensus tyrannorum minutorum ad opprimendos imbelles timidos, et qui plerumcrae sunt innoxii? (Vatan, rkek ve ok kere masum olan ciz kimseleri ezmek iin kk tiranlarn birlemelerinden baka nedir k i ? ) .
214
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rimizin hepsinde kendi istekleri ile yurtlarn brakp giden birok insanlar gryoruz. Fakat insan, nereye giderse gitsin, iyi huylarn da beraberinde gtrr. Gerekten bunlarn ou yalnz resmen srgne gnderilmi olanlar deildi, fakat ayn zamanda binlercesi doup bydkleri ehirleri, siyas veya iktisad durumun artk katlanlamaz bir hal almas yznden, kendi istekleriyle brakp gitmilerdi. Floransa'dan g edenler Ferrara'da, Luccha'dan kanlar Venedik'te ve ilh... byk koloniler halinde yerlemilerdi. Srgnler arasnda en kabiliyetli insanlarda gelitii grlen kozmopolitizma, bireyciliin en yksek basaman tekil etmektedir. Yukarda sylediimiz gibi (S. 119 vd.) Dante, talyann dil ve kltrnde yeni bir yurt bulmaktadr. Fakat bunun da stne karak benim vatanm btn dnyadr8 demektedir. Kendisine lyk olmyan artlarla Floransa'ya dnmeye davet edildii zaman yle cevap veriyor: Gnein ve yldzlarn n her yerden gremez miyim? Her yerde, halkn ve ehrin nne erefsizce, hatt alalarak kmakszn, en yce gerekleri dnemez miyim? Ekmeimi nerede ol8 De vulgari eloquio, Lib, I, cap. 6. deal talyan dili hakknda bak Cap. 17. Kltr sahibi insanlarn fikr birlii: Cap. 18. Fakat ayn zamanda Purg. VIII. I vd. ve Parad. XXV, I deki mehur pasajlarda o derin vatan hasreti. 9 Dantis Alighierii Epistolae, ed. Carolus Witte, p. 65.
215
sa bulurum! Sonra, sanatkrlar da vnerek istedikleri yerde yaayabilecekleri, mekn hrriyetine sahip bulunduklar noktas zerinde byk bir nemle durmaktadrlar. Ghiberti 10 diyor ki: Ancak her eyi renmi olan bir kimse darda hibir yerde yabanc deildir. Varl elinden alnm ve dostsuz bulunsa bile yine de o, her ehrin hemehrisidir ve talih deiikliklerini hi korkmakszn kmseyebilir. Yurdundan kaak olarak ayrlp gitmi olan bir hmanist de buna ok benzer bir ifadede bulunuyor; Bilgin bir insan nerede oturursa, onun iin oras iyi bir vatandr11. Kltr tarihi bakmndan ok keskin bir bakla, XV. yzylda keml derecesine yetimi insanlarn artm olduunu adm adm izlemek
10 Ghiberti, secondo commentario, cap. XV. (Vasari, ed. Lemonnier, I, p. X X I X ) . 11 Codri Urcei vita (eserleri klliyatnn b a n d a ) . phesiz ki bu, Ubi bene, ibi patria (Neresi iyi ise oras vatandr) szne ok yakndr. Hibir yere bal bulunmyan ve kltrl talyan'larn gnden gne benimsedikleri soyut fikr zevkler o kadar oktu ki bu sayede srgn hayat fazla ac bir ey olmaktan kyordu. Bundan baka da kozmopolitizma, insann yeni dnyalar kef ettii ve eski dn yasnda kendini artk yabanc hissettii yeni bir kltr devrinin belirtisidir. Grek'lerde bu hale, Peloponnesos Harbinin sonunda rastlamaktayz. Niebuhr'un dedii gibi, Eflatun iyi bir vatanda deildi, ve Xenophon da fena bir vatandat. Diogenes vatansz olduunu aktan aa iln etmekten gerek bir zevk duyuyor ve kendisini, Laertius'un dedii gibi (vatansz) diye adlandryordu.
216
mmkn olur. Bu insanlarn, mnevi ve madd varlklarn uyumlu bir ekilde tamamlamay bilinli ve ak olarak kendilerine ama edinip edinmedikleri hakknda bir hkm vermek gtr. Fakat biroklar, dnyev olan hereydeki kemlsizliinin imkn verdii nisbette bunu elde etmilerdir. Mesel Lorenzo Magnifico'nn hayatnn alnyazs, yetenek ve karakter bakmlarndan genel bir bilanosunu yapmay bir yana braksak bile Ariosto gibi bir ahsiyette ve bunun zellikle yergilerinde bir bireylik grlmektedir. Burada insan ve airin gururu, kendi zevkleriyle alay edii, gayet ince bir mizah ve gayet derin bir iyi-niyet son derece byk bir uyum iinde ifade edilmektedir. ahsiyetin en yksek derecesine kadar gelimesi yolundaki bu gd, ayn zamanda o devir kltrnn btn unsurlarna hkim bulunan gerekten kuvvetli ve stelik de ok-tarafl bir yaradlla birleince, ok-tarafl insan, l'uomo universale meydana gelmitir ki bu yalnz talya'ya zg bir nesnedir. Ansiklopedik bilgiye sahip insanlar btn ortaa boyunca birok memleketlerde vard; nk bu bilgi dar snrlar iinde toplanm bulunuyordu. Ayn surette XII. asra kadar ok-tarafl sanatkrlar da yetimiti; nk mimar problemler nisbeten basit ve hep ayn nitelikte idi ve heykeltralk ile resimde tasvir edilmesi istenen eyin kendisi, eklin stnde bir nem tayordu. Buna mukabil Renaissan-
217
ce devrinin talya'snda her alanda hem bilgin ve hem de kendi trnde mkemmel eserler yaratan, ayn zamanda insan olarak da ok kuvvetli etkiler brakan tek tk sanatkrlara rastlanmaktadr. Bazlar, icra etmekte olduklar sanatlarnn dnda, ayn zamanda fikir faaliyetinin dier alanlarnda da ok-tarafldrlar. Daha hayatta iken baz kimselerin air, bazlarnn filozof ve kimilerinin de teolog 12 diye vasflandrdklar Dante, btn yazlarnda ezici bir bireysel kuvvet fkrtmaktadr; yle ki okuyucu, konunun ilginlii bir yana braklsa bile, bu kuvvetin nnde kendini mahkm hissetmektedir. Yalnz Divina Commedia'nn hi sarslmakszn batan sonuna kadar ayn tarzda ilenmesi bile ne kadar muazzam bir irade kuvvetinin varln art klmaktadr. Fakat bu eserin ieriine baklacak olursa grlecektir ki airin, madde ve fikir dnyasnda asln aratrmad hibir nemli konu yoktur; bunlar hakknda ok kere ksa szlerle sylediklerinin hepsi de zamann baat kanlarn yanstmaktadr. Gzel sanatlar iin ise Dante, kaynak deerinde bir belgedir. Bunun sebebi, o zamanlar sanatkrlar hakknda yazd birka yergiden ziyade gerekten ok daha nemli sorunlara deinmi olmasndandr. Fakat
12 Boccaccio, Vita di Dante, p. 16,
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Dante, ok gemeden ilhamn da kayna olmutur' 3 . XV. yzyl hereyden nce ve zellikle oktarafl insanlar dnemidir. Hibir biyografi eseri yoktur ki sz konusu edilen ahsn esas mesleinden baka alelade heveskrln stne kan tli megalelerinin de sz edilmesin. Floransa'l tccar ve devlet adam, ok kere ayn zamanda her iki klsik dilde, yani eski Yunanca ile Ltincede de bilgindir. Hem kendisine ve hem de oullarna en tannm hmanistler, Aristo'nun Politik ve Ahlk kitaplarn okutmak zorundadrlar14. Ailenin kzlarna da esasl bir eitim verilmektedir. Yksek anlamda zel eitimin ilk balanglar da ilkin yine bu evrelerde aranmaldr. Bir hmanistten geni anlamda ok-tarafl bilgi istenmektedir. nk felsef bilgiyi, bugn olduu gibi sadece klsik alarn objektif olarak bilinmesi iin deil, fakat gerek hayatn gnlk uygulanmalarnda deerlendirmek ve kullanmak iin renmek zorunda13 Beatrice'nin lm yldnmnde Dante'nin resmettii melek figrleri (Vita Nuova, p. 61), meslekten olmyan bir heveskrn baarabilecei bir ii aan bir eser olarak saylabilir. Aretino, Dante'nin egregiamente'ler izdiini ve musikiye ok merakl olduunu syliyor. 14 pasiano birinci ilaah... faydal Bu ve bundan sonrakiler iin b a k : zellikle VesFiorentino; bu eser XV. asr Floransa kltr iin derecede nemli bir kaynaktr, p. 467, 492, 521 ve Bundan baka yine bak: Murat. XX deki gzel ve Vita Jannoctii Manetti (do. 1396).
219
dr. Bir yandan Plinius zerinde ettlerini yaparken15 te yandan mesel tabiat tarihine ait malzemenin bir kolleksiyonunu toplamaktadr. Eskilerin corafyasn klavuz edinerek modern bir kozmograf olmaktadr. Yine eskilerin yazdklar tarih eserlerini rnek tutarak kendi zamannn tarihini yazmaktadr. Plautus komedyalarnn evirmeni sfatiyle, bunlarn temsillerinde de rejisr olmaktadr. Lucian'm diyaloglarna varncaya kadar klsik ilka edebiyatnn btn ekillerini mmkn olduu kadar taklit etmektedir. Btn bunlara ek olarak da o, devlet ilerinde sekreterlik ve diplomas grevleri grmektedir ki bu, her zaman hayrl sonular vermemitir. Fakat bu ok-tarafl adamlar arasnda bazlar, szn gerek anlam ile her-tarafl insanlar olarak sivrilmilerdir. O devrin hayat ve kltrnn genel izgileri ile incelenmesine gemeden nce burada, XV. asrn eiinde bu dev adamlardan biri olan Leon Battista Albert"nin (1404 7-1472) bir portresini izelim. Yalnz
15 Aada syliyeceklerimiz, Roscoe, Leone X., ed. Bossi, III, p. 197 vd.nda mevcut bulunan ev Perticari tarafndan Pandolfo Collenuccio hakknda yazlan paradan ve bir de pere del Conte Perticari, Mil. 1823, vol. II den alnmtr.
220
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bir paras intikal etmi olan biyografisi 16 ondan bir sanatkr olarak pek az bahsetmektedir. Fakat onun, byle bir zel hrete sahip olmakszn da, nasl bir insan olduunu imdi greceiz. Leon Battista, takdir kazandran her ite ocukluundan beri birinci gelmekte idi. eitli beden hareketlerinde ve jimnastik sanatndaki mehareti hakknda inanlmyacak eyler okumaktayz: ayaklar birbirine bitiik olduu halde insanlarn kafalar zerinden atlyabiliyordu; katedralde mdeni bir paray tepeye arpp ses verecek kadar yukar frlatabiliyordu; en vahi atlar onun altnda korkudan titrerdi. nsanlara eyde kusursuz grnmek istiyordu: yryte, ata binite ve sz sylemekte. Musikiyi retmensiz renmiti; fakat buna ramen komposizyonlarna bu meslein ustalar tarafndan hayranlk duyuluyordu. Yoksulluun ar basks altnda bulunmasna ramen sivil ve kilise hukukunun her ikisini de renmee balam ve bitkinlikten doan ar bir hastala yakalanncaya kadar renimine yllarca devam etmiti. Yirmi drt yanda iken szck belleinin zayfladn, fakat eyay kavrama gcnn eski halinde
16 Muratori XXV, Col. 295. Tamamlayc nitelikte: Vasari, IV, 52 vd. Her alanda en aaa bir heveskr, fakat ayn zamanda birok dallarda stad olarak mesel, eer Aeneas Sylvius'un (Opera, p. 622, Epist. 112) da sylediklerine inanmak gerekirse, Mariano Socini vard.
221
kaldn anlaynca, kendini fizik ile matematie verdi. Bunlarn yannda, sanatkrlardan, bilginlerden ve ayakkabcya varncaya kadar her eit zanaat sahibinden mesleklerinin srlarn ve tecrbelerini sormak suretiyle dnyann btn hnerlerini rendi. Ayn zamanda resim ve modelcilik de yapyordu; zellikle resimleri, srf belleinden kararak yapt zamanlardan da, aslna son derece benzetmekle sivrilmiti. cat ettii karanlk kutu, Camera obscura17, zellikle hayret uyandrmt. Bunun iinde bazen yldzlar ve geceleyin kayalk dalar zerinden ayn douunu, bazen dalar, krfezleri ve yanamakta olan gemi filolar ile, gne veya bulut glgeleri altnda olarak ta sisli uzaklklara kadar manzaralar gsteriyordu. Fakat bakalarnn yarattklarn da byk bir sevinle karlyor ve insan olunun gzellik yasalarna uyarak vcuda getirdii her eit eseri nerdeyse tanrsal nitelikte sayyordu18. Btn bunlara Battista'nn edeb faaliyetini de ilve etmek gerekir. Hereyden nce dorudan doruya sanat zerinde yazd eserleri zellikle mimarde ekil rnesans iin bel17 Kars. bn Fimas: Hammer, Literaturgesehichte der Araber (Arap Edebiyat Tarihi) I, giri blm, sayfa 5 1 . Buna benzer bir deney aa yukar 880 tarihinde Endlsl Abul Abbas Kasm bn Fimas tarafndan yaplmt. Kars. Gyangos, The History of the Mohammedan Dynasties in Spain (spanya'da mslman hanedanlar tarihi). 18 Quidquid ingenio esset hominum cum ectum elegantia, id prope divinum ducebat. quadam ef-
222
li bal ke talar ve otorite olarak saylmaktadr. Sonra Ltince olarak hikyeler ve buna benzer nesirler yazmtr ki bunlardan bazlar klsik ilkada meydana getirilmi eserler sanlmtr. Mizahl sofra konumalar, elegileri ve pastoral iirleri vardr. Yine talyanca olarak ev hayat hakknda drt kitaptan oluan bir eserden19 baka birok ahlk, felsefe ve tarih zerindeki yazlar ile iirleri, hatta len kpeine syledii bir mezar ba seslenii de vardr. Onun cidd ve aka olarak syledii szler, toplanmaa deecek derecede nemli idi. Bunun rnekleri, ad geen biyografisinde stunlar dolusu yer tutmaktadr. Nesi vard ve ne biliyordu ise hepsini, tpk gerekten byk apta yaratlm olan insanlarn daima yaptklar gibi, en ufak bir ekingenlik bile gstermeksizin aklyor ve en byk icatlarn bedava balyordu. Son olarak da, yaradlnn en derin kaynan tekil eden zellii syliyelim: bu, hemen hemen asab denebilecek bir tarzda ve son derece byk bir sevgi ile evresindeki hereye btn varl ile kendini verebilme gcdr. Muhteem aalara ve ekin tarlalarna baknca alamas gelirdi. Gzel ve vakarl ihtiyar insanlar tabiatn aheseri olarak ulular, onlar seyretmekten duyamazd. Vcuta tam gelimi bulunan hayvan] 9 Uzun zaman Pandolfini'nin Trattato balkl eseri olarak saylan yapt, bu kayb olan kitaptr (kar. sayfa 193, not 5).
223
lara, tabiatn zel lutfuna nail olmulardr diye, byk bir iyi-niyet beslerdi. Hasta olduu zaman gzel bir manzaray seyretmekle bir ok defalar ifa bulmutur20. D dnya ile bu kadar anlalmaz bir ekilde derin ilikiler halinde onu grenlerin, kendisine kehanet kudreti atfetmi olmalarna hayret etmemek gerekir. Sylendiine gre Battista, Este ailesinin urad kanl kibeti, Floransa'nn ve papalarn kibetini, vukuundan yllarca nce grp aklamt ; her an iin insanlarn ilerini okuyabilmek gcne sahiptir. Kendiliinden anlalyor ki mthi bir irade kuvveti onun kiiliini batan baa kaplamtr ve bir arada tutmaktadr. Renaissance'in en byk simalar gibi o da yle diyor: nsanlar isterlerse her eyi yapabilirler. Halbuki Alberti'nin Lionardo da Vinci'ye gre durumu, yeni balyan bir adamn bitirmi olan bir kimseye, heveskrn ustaya gre olan durumundan farkl deildir. Ah ne olurdu, Vasari'nin eseri, Leon Battista hakknda olduu gibi Lionardo'ya dair da bir tasvir ile tamamlanm olsayd! Lionardo'nun karakterini belirtecek olan
20 De re aedificatoria adl eserinde (L. VIII., cap. 1) hangisine gzel yol denebileceinin bir tanm bulunmaktadr: si modo mare, modo montes, modo lacum fluentem fontesque, modo aridam rupem aut planitiem, modo nemus vallemque exhibebit (Eer kh deniz, kh da, kh akar su ve pnarlar, kh plak kaya veya bir dzlk, kh bir orman veya bir vadi oradan grnrse).
imdiye kadar bireyin gelimesini i hayat bakmndan tasvir ettik. Buna uygun olarak bireyde darya kar sivrilmenin yeni br trn grmekteyiz ki bu da modern hrettir. 1 talya'nn dnda kalan Avrupa lkelerinde btn sosyal snflar, her biri ayr ayr olarak kendi snflarnn ortaaa zg erefi ile yayorlard. Mesel Troubadours ve Minnesnger (ozan ve klar)'lerde airlik hreti, yalnz valye snf iin mmknd. Buna karlk talya'da sosyal snflarn eitlii, tiranlardan veya demokrasilerden daha nce kendini gstermitir. Temeli talya ve Ltin edebiyatna dayanan genel bir toplumun ilk izlerine de daha o zamanlarda rastlanmaktadr ki bunun hakknda ilerde daha ayrntl olarak bahsedeceiz. te hayattaki bu yeni unsurun filizlenebilmesi iin byle bir zemine ihtiya vard. Buna ilve olarak bir noktay daha
1 Birok yazarlar arasnda rnek olarak yalnz bir tanesi: Blondus, Roma triumphans, L. V, p. 117 vd.; burada gloria (hret )'nm tanmlar, eski yazarlardan toplanarak bir araya getirilmitir ve Hristiyanlara aktan aa hret peinde komak msadesi verilmitir. Petrarca'nn elinde bulunan Cicero'un Gloria adl eseri, bilindii zere, o zamandanberi kayptr.
223
belirtmek gerekir. imdi byk bir istekle okunup incelenmeye balanan eski Roma yazarlar, batan baa hret kavram ile dolu ve doygun bir halde idiler; bunlarn durmadan zerine eildikleri konu, esas muhtevay tekil eden mesele, yani Roma'nn dnya hkimiyeti dvas da, talyan hayatnn hi ara vermeksizin paralel yryen ve ayrlmaz bir unsuru olarak yayordu. Bundan byle talyanlarn btn istek ve baarlar, Avrupa'nn baka lkelerinde henz tannmyan ahlk bir hkm ve nfuzu altnda idi. Btn nemli sorunlarda olduu gibi burada da ilk tank olarak Dante'yi dinlemek zorunluu vardr. Dante, ruhunun var gcyle defne dalndan rlm airlik tacn 2 elde etmeye uramtr. Bir pblisist ve edip olarak da grd ilerin yeni olduunu gstermek ve tuttuu yolda yalnz ilk olmak deil, fakat ayn zamanda ilk saylmak da istediini zellikle belirtmektedir 3 .
2 Paradiso XXV, balang: Se mai contigna ete, Kars. Boccacio, Vita di Dante, p. 49. Vaghissimo fu e d'onore e di pompa, e per avventura pi che alla sua inclita virt non si sarebbe richiesto (an ve erefe, yksek erdemlerin gerektirdiinden daha da dknd). 3 De vulgari eloquio, L. 1. Cap. 1. zellikle: de Mcnarehia, L. 1. Cap. I: burada o, yalnz dnyaya faydal olmak amac ile deil, fakat ayn zamanda: ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar (Ayn zamanda ilk olarak bu kadar byk bir bravi'nin zafer belirtisini kendi anma katmak iin) de monarehia (mutlak hkmdar) kavramn anlatmak istemektedir.
226
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bununla beraber Dante, nesirlerinde yksek bir hretin ho olmyan yanlarna da temas etmektedir. Baz kimselerin mehur adam ahsen tanmakla tatmin edilmediklerini bilmektedir ve bunda suun ksmen insanlarn 'ocuka hayallere kaplmalarna, ksmen kskanla ve ksmen de sz konusu olan nl adamn hamlna ait bulunduunu izah etmektedir 4 . Fakat byk iirinde hretin bo bir nesne olduu grnde srar etmektedir; bununla beraber bu grn yle bir tarzda aklamaktadr ki kendi kalbinin hret zleminden henz tamamiyle kurtulmu bulunmadn aa vurmaktadr. Cennet te Mercurius'un felei, dnyada hret peinde koan ve bu yzden gerek sevginin klarn bulandrm olan rahmetlilerin 5 oturduklar yerdir. Fakat son derece karakteristiktir ki Cehennemde zavall ruhlar, dnyada yaadklar zamanki anlarn, hretlerini yenileyip canlandrmasn Dante'den istiyorlar 6 . A'rafda ise ayn ruhlar sadece efaat dilemektedirler 7 . Hatt A'rafn ok tannm bir pasajnda8 hret dknl reddedilmektedir; nk entellektel hret salt deil,
4 Convito, ed, Venezia 1529, fol. 5. ve 6. 5 Paradiso VI, 112 vd. 6 Mesel: Inferno VI, 89 X I I I , 53. XVI, 85. XXXI, 127. 7 Purgatorio, V, 70, 87, 133, VI, 26. VIII. 71. XI, 31. XII, 147. 8 Purgatorio XI, 79 117, Burada gloriasdan baka Grido, fama, rumore, nominanza, onore szckleri de gemek-
227
zamana gre nisbdir ve mevcut hallere tbi olarak daha byk ardllar tarafndan alt edilir, glgede braklr. Dante'nin hemen arkasndan yetien yeni air ve filologlar kua, hreti iki anlamda kendilerine maletmilerdir; kendileri bir yandan talya'nn en fazla takdir gren hretleri oluyorlar, ayn zamanda da air ve tarih yazarlar sfatiyle bilinli olarak bakalarnn hretlerinden istedikleri gibi faydalanyorlar. zellikle airlere ta giydirilme ki bundan ilerde ayrca sz edeceiz, bu tr nn bir d simgesi olarak saylmaktadr. Dante'nin bir ada olan Albertinus Musattus veya Mussatus'a, Padua'da piskopos ve rektr tarafndan airlik tac giydirilmitir. Bu zatn n nerdeyse tanrlatrlmak derecesine varmt. Her yl noel gn niversitenin her iki kollejinden de doktorlarla renciler, ellerine borazanlar ve, anlaldna gre, yanmakta olan mumlar bulunduu halde, onu selmlamak9 ve kendisine balar sunmak zere trenle evinin
mektedir ki bunlar ayn anlam ifade eden baka baka deyimlerdir. Boccoccio, Pizigna'ya yazd mektupta (.pere volgari, Vol. XVI) itiraf ettii gibi eserini, perpetuandi monins desiderio (kendi adn edebiletirmek arzusu ile) yazyordu. 9 Scardeonius, de urb. Patav. antiq. (Graev. Thesaur. VI III, Col. 2260). Acaba cereis numeribus diye mi, yoksa certis numeribus diye mi merasime bal ahsiyeti, onun VII. Heinrich adl eserindeki edadan bile anlalmaktadr.
221;
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
nne geliyorlard. Bu hret ve debdebe, Mussatus'un 1318 de Carrara hanedanndan o zamanki hkmdarn gznden dmesine kadar devam ediyordu. Pettarca'ya da daha nce yalnz kahramanlara ve azizlere zg olan bu yeni gnlkten bol bol sunulmaktadr. Hatt son yllarda o, bunun kendisi iin sama ve rahatsz edici bir ey olduu kansna varmtr. Onun gelecek kuaklara10 mektubu, yal ve ok nl bir adamn, kamudaki renme merakn tatmin etmek iin, bir eit hesap vermesinden ibarettir. Gelecek kuaklarca nl bir adam olmak istemekte, fakat adalarnca nsz kalmay tercih etmektedir11. Talih ve talihsizlik hakkndaki diyalogunda12 hretin bo bir ey olduunu ispat eden kar szc tartmada daha kuvvetli kantlar ileri srmektedir. Fakat bunun pek yle ciddiye alnmas doru olmasa gerektir. nk Petrarca, Paleolog hanedanndan Bizans hkmdarnn13, kendisini
10 Epistola de origine et vita ete., eserleri klliyat (Opera) nn giri ksmnda: Franc. Petrarca Posteritati salutem (Francesco Petruca gelecek kuaklara selm eder). Petrarca'y gururundan dolay kmayan belli kimseler, eer onun yerinde kendileri olsalard her halde onun kadar ak kalplilik gsteremezlerdi. 11 Opera, p. 177: de celebritate namninis importuna. 12 De remediis utriusque fortunae, passim. 13 Epist, seniles I I I , 5. Mesel Blondus (Italia illustrata, p. 46) yz yl sonra Petrarca'nm hreti hakknda bir l vermektedir; Blondus yle diyor: Eer Petrarca tara-
229
yazlar sayesinde mparator IV. Kari kadar iyi tanmasndan ancak kvan duymaktadr. Gerekten de onun hreti, daha hayatta iken talya'nn dna tamt. te yandan doum kenti olan Arezzo'yu ziyareti srasnda (1350) dostlar tarafndan dnyaya geldii eve gtrld ve belediyenin, bu evde hibir deiiklik yaplmamas iin gerekli tedbirleri ald kendisine sylendii zaman, Petrarca'nn duyduu sevin ve heyecan hakl grmek gerekir14. Eskiden yalnz iine byk azizlerin oturduklar yerler kutsal tutulur ve aslnda olduklar biimde muhafaza edilirdi. Mesel Napoli'de Dominiken'lerce Aquino'lu Aziz Thomas'm kulbesi ve Assisi yaknlarndaki Aziz Franciscus kilisesi (Portiuncula), bu eit yerlerdendi. Bunlardan baka ancak bir iki hukuk bilgini vard ki bu derece byk bir eref kazandran yar mitolojik bir hret ve itibara erimilerdi. rnein daha XIV. yzyln sonlarna doru halk, Floransa yaknlarndaki Bagnolo'da bulunan eski bir binay Accurius'un (doumu 1150 sralar) Studio su olarak tanyordu. Fakat bu binann da tahrip edilmesi karsnda seyirci kalmt 15 . ok muhtemeldir ki baz hukukularn danmanlk etmek ve lyihalar yazmak yoluyla
fndan byle sk sk ve dosta anlmam olsayd Kral yi Robert hakknda hemen hemen hibir bilgin bilgi sahabi olamazd. 14 Epist. seniles X I I I , 3. p. 918. 15 Filippo Villan, Vite, p. 19.
saladklar yksek kazan ve siyas nfuzlar, halkn imgeleminde uzun zaman derin izler brakyordu. Byk adamlarn doduklar evlerde yapld gibi mezarlarnda da ayn klt uygulanrd16. Petrarca'nn ise doduu yerle mezarndan baka ld yere de byle bir sayg besleniyordu. Gerekten Arquato, Petrarca'nn ansna bir sayg olarak, Paduallarm en ok sevdikleri bir ziyafet yeri haline gelmi ve ssl konaklarla gzelletirilmiti 1 7 . O zamanlar kuzey Avrupa lkelerinde ziyaret yeri olarak klasik mevkiler henz yoktu ve sadece azizlerin resimleriyle kalntlar ziyaret olunurdu. Yerli veya yabanc nl bir insann kemiklerine sahip bulunmak, ehirler iin bir onur sorunu oluyordu. Son derece dikkate deer bir haldir ki Floransa'llar, daha XIV. yzylda, Santa Croce'nin yaplndan ok nce katedrallerini bir Pantheon haline getirmek iin cidd abalar gsteriyorlard. Accorso, Dante, Petrarca, Boccaccio ve hukuku Zanobi della Strada, bu Pantheon'da muhteem mezarlar iine gm16 Her ikisi birden Boccaccio'nn mezar ta yaztnda: Nacqui in Firenze al Pozzo Toscanelli; Di fuor sepolto a Cerlaldo giaccio, ete. (Floransa ve Pozzo Toscanelli'de dodum; darda Certoldo'da gmlym, ve ilaah.) kar. pere volgari di Boccaccio, Vol. XVI. p. 44. 17 Mich. Savonarola, de audibus Patavii: Murat, XXIV, Col. 1157.
I I , BLM. BREYN GELMES
231
leceklerdi. XV. yzylda Lorenzo Magnifico ahsen Spoleto'lulara ba vurarak nl ressam Fra Filippo Lippi'nin cesedini, katedrale konmak zere onlardan istedi. Fakat cevaplarnda Spoieto'lular, kendi ehirlerine, zellikle mehur adamlar bakmndan, fazla gelecek sslere sahip bulunmadklarn belirtiyor ve bu nedenle dukann, kendilerini buna zorlamamasn rica ediyorlard. Gerekten de Lorenzo, cesedi almam ve bu ressam iin ii bo bir mezar (Kenotaphium) yaptrmakla yetinmek zorunda kalmtr. Fakat Dante de, Boccaccio tarafndan ac szleriyle zendirilen ve kkrtlan Floransa'llarn btn giriimlerine ramen19, Ravenna'daki San Francesco yannda, ok eski kral mezarlar ve aziz maaralar arasnda, ey anayurt senin ona sunabileceinden ok daha erefli bir toplum iinde sessizce uyuyordu. Daha o vakitlerde garip bir adamn, armha gerilmi sa resminin asl bulunduu mihraptan mumlar alarak: bunlar sen al, sen ondan (armha gerilmi olandan) daha lyksn! szleriyle Dante'nin mezarna koyduu grlyordu20. Artk talyan kentleri de yeniden klsik ada yaam bulunan hemehrilerini hatrlamakladrlar. Napoli, sahip bulunduu Vergilius'un me18 1396 tarihini tayan gerekeli devlet karanamesi: Gaye Carteggio, I. 123. 19 Boccaccio Vita di Dante, p. 39. 20 Franco Sacchetti, Nov. 121.
232
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
zarn belki de hibir zaman unutmamt; yar mitolojik bir alaya brnmesi, bu ismin anlarda yaamasna kfi gelmiti. imdi Petrarca ile Boccaccio, her ikisi de Napoli'de bulunmular ve klsik airin ansn canlandrmlard. XVI. yzylda bile Padua, yalnz bu ehrin Troia'l kurucusu Antenor'un deil, bundan baka nl tarihi Titus Liviusun da gerek kemik kalntlarna sahip bulunduuna hl kuvvetle inanyordu21. Boccaccio diyor k i 2 ! : Sulmona, Ovidius'un uzak srgn yerinde gml bulunmasndan ikyetidir; Parma, Cassius'un kendi surlar iinde yatmasndan sevin iindedir. Daha 1257 de Mantua'llar, zerinde Virgilius'un bst bulunan bir para bastrmlar ve onu temsil etmek zere bir de heykel dikmilerdi. O zamanki gen Gonzaga hkmdarnn vassi bulunan Carlo Malatesta, ortaaa zg bir soylunun gururuyla28, bu heykeli 1392 de yktrm, fakat klsik bir ilka airinin hretinin kuvveti nnde eilerek
21 Birincisi S. Lorenzo'daki tannm sandktata sonuncusu ise Palazzo della ragione'de bir kapnn zerinde bulunmaktadr. Bunlarn 1413 de meydana karlmas hakknda ayrntl bilgi iin bak: Misson, Voyage en Italie, vol. I. 22 Vita die Dante, 1. blm Cassius'un cesedi Philippi meydana muharebesinden sonra Parma'ya acaba ne suretle gelmi olmaldr? 23 Nobilitatis fastu, ve hem de sub obtentu religionis: I I . Pius byle diyor (Comment. X, p. 473) Baka trl alm bulunan insanlardan biroklarna yeni anlamda hret, her halde pek ho gelmemi olsa gerektir.
233
yeniden diktirmek zorunda kalmtr. Belki de daha o zamanlar, ehirden iki mil uzakta bulunan ve Virgilius'un rahata dnceye dalmak iin iine ekildii sylenen bir maara24 ile Napoli yaknndaki Scuola di Virgilio, yabanclara gezdirilmekte idi. Como kenti, her iki Plinius'u da kendine mal ediyor25 ve XV. yzyln sonlarna doru katedralinin n cephesindeki ssl kemerlet altnda ereflerine heykeller diktiriyordu. Tarih yazcl ve yeni doan topografya da, bundan byle hibir yerli hreti kaydetmeden gemiyorlard. Buna karlk o tarihlerde kuzey Avrupa lkelerinde yazlan kroniklerde, ancak aara papalarla imparatorlarn, yer depremleri ve kuyruklu yldzlarn listeleri arasnda, filan veyc< falan nl adam da o vakit yayordu diye iaret etmekle yetinilirdi. Parlak bir biyografi edebiyatnn, daha ok hret kavramnn etkisi altnda, nasl gelitiinden ilerde ayrca sz edeceiz. Burada sadece, doduu kentin hret iddialarn sralayan toporafn yerel yurtseverliini belirtmekle yetineceiz. Ortaada kentler, azizlere, kiliselerinde bunlarn kemik ve daha baka kalntlarna ma24 Kars. Keyssler'in Son Seyahatlar', p. 1016.
25 Bilindii gibi by, Verona'h idi.
234
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
1 le bulunmaktan gurur duyarlard26. 1450 tarihlerine doru Padua hakknda bir vg yazan Michele Savonarola27 da listesine, bunlar saymakla balamaktadr. Bunlardan sonra, aziz olmyan, fakat mstesna fikir yetenei ve yksek kudretleri (Vitrus) ile azizlere eklenmeyi (adneeti) hakeden mehur adamlara gemektedir. Bu, tpk klsik ilkada mehur bir insana, kahramann hemen arkasnda yer verilmesi gibi bir eydir28. Bunlardan sonra sralanan adlar, o zaman iin son derece karakteristiktir. lkin Priamus'un, bir avu kaak Troia'l ile gelerek Padua'y kuran kardei Antenor; Eugane dalarnda Attily yenen ve sonra onu izleyerek Rimini'de sktrp ldren Kral Dardanus; katedrali ina ettiren mparator IV. Heinrich; ba Monselice'de saklanmakta olan bir Kral Marcus; sonra hayr kurumlar, okullar ve kiliseler vakfeden birka kardinal ve yksek rtbeli rahip; mehur Augustin
26 XIV. yzylda vcuda getirilmi ok dikkate deer bir yaz olan De laudibus Papiae (Murat. X)'de de durum ayndr; yksek derecede bir ehir gururu vardr, fakat kiisel bir hret henz yoktur. 27 De laudibus Patavii (Murat. XXIV, Col. 1151 vd). 28 Nam et veteres nostri tales aut divos aut aeterna memoria dignos non immerito praedicabant. Quum virlus summa sanetitatis sit consocia et pari emantur pretio (Zira atalarmz da byle insanlar hakl olarak ya ilah ya da ebed kimseler diye anlmaa lyk gryorlard. nk en yksek fazilet [virtu] kutsallkla omuz omuza yrr ve deerleri birbirine eittir.)
235
teologu Fra Alberto; Paolo Veneto ve dnyaca tannm Pietro d'Abano ile balyan birok filozof adlar; hukuku Paolo Padovano; bunlardan sonra Livius ve air Petrarca, Mussato ve Lovato gelmektedirler. Geri listede, kendilerine savamada hret salam olan isimler olduka azdr, fakat air, bunlarn yerine fikir alannda hret kazananlarn fazlal ile kendini teselli etmektedir. Ona gre fikir alannda kazanlan hret ok daha sreklidir; buna karlk sava hreti ok kez hret sahibinin vcudu ile birlikte topraa gmlp gider; eer byle hretler devam ediyorsa bu, ancak bilginler sayesinde mmkn olmaktadr. Bununla beraber hi olmazsa mehur yabanc sava kahramanlarnn kendi vasiyetleriyle toprana gmlm olanlar, Padua ehri iin bir eref tekil eder. Bunlar arasnda Parma'l Pietro de Rossi, Piacenza'l Filippo Arcelli, zellikle Narni'li Gattamelata (lm 1442) gibi nemli kiiler vardr. Gattamelata'nn tuntan dklm atl heykeli, tpk muzaffer bir Caesar gibi daha o zaman Santo kilisesinin nne dikilmi bulunuyordu. Bundan sonra yazar, listesine devam ederek, hukukularla tabiplerin, biroklar gibi valyelik ann alm olan deil, fakat ayn zamanda bunu hakeden soylularn ve son olarak da fizikilerin, ressamlarn ve mzisyenlerin adlarn sralamaktadr. Liste, Michele Rosso diye bir me ustasnn ad ile kapanmaktadr. Kendi alannn en
236
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
nl kiisi olan bu Rosso'nn portresi birok yerlerde duvarlara resm ediliyordu. Mitoloji, efsane, edebiyat alannda kazanlan hret ve halkn hayranl gibi elerin el ele vermesiyle sslenerek yaratlan bu gibi yerel eref tapnaklarnn yannda, air-filologlar, dnya lsnde hretin genel bir Pantehon'u binasna nemli katklarda bulunuyorlard. Onlar nl erkek ve kadnlar hakknda mecmualar kaleme alyorlar ve bunlar da ok kez Corn. Nepos, dzmece-Sueton, Valerius Masximus, Plutarch [Mulierum virtutes), Hieronymus (de viris illusribus) ve daha baka yazarlar dorudan doruya taklit ediyorlard. Ya da, Petrarca'nn Trionfo della fama'snda ve Boccacio'nun Amorosa Visione'sinde yaptklar gibi, hayali zafer alaylar ve olimpiyat toplantlarn terennm eden iirler yazyorlard. Bunlarn iinde yer alan yzlerce isimlerin en az drtte eski klsik aa ve geri kalanlar da ortaaa ait bulunmaktadr.29
29 Boccaccio'nun Casus virorum illustrium adl eserinde yalnz sonuncu blm olan dokuzuncu kitap klsik adan sonraki zamana aittir. Ayn ekilde ok daha ge bir zamanda yazlan Raph. Volaterranus'un Commentarii urbani'sinin de yalnz 21. kitab byledir; dokuzuncu kitab ise Antropolojiye dairdir; papalarla imparatorlardan 22. ve 23. kitaplarda ayrca bahs edilmektedir. Augustin rahibi Jacobus Bergomensis'in (1500 tarihleri) de claris mulieribus adl eserinde (Kars. S. 188 not 3) de klsik aa ve daha ok efsanelere yer verilmitir; fakat sonra italyan kadnlar hakknda bir ka deerli biyografi gelmektedir. Scardenius (deurbe. Patav. antiq., Graev.
237
Gnden gne bu yeni ve nisbeten modern e daha byk bir dikkatle zerinde durularak ilenmektedir. Tarih yazclar, yaptlarnda karakter tasvirlerine yer vermeye balyorlar ve ayn zamanda yaayan nl kiilerin biyografilerinden oluan bir kolleksiyon meydana gelmektedir: Filippo Villan, Vespasiano Fiorentino ve Bartolommeo Fazio30 'nun, son olarak da Paulo Giovi'nun biyografileri bu dnemin rnleridir. Fakat kuzey Avrupa lkelerinde buralardaki yazarlar zerinde (mesel mehur adamlarn biyografilerini yazm ilk Alman olan Trithemius zerinde) talya'nn etkisi grld zamana kadar, yalnz azizlerin menkibeleri ve bir de hkmdarlarla kilise adamlarna dair tek tk hikyeler ve tasvirler vard. Henz gayet ak olarak hurafelere dayanmakta olup bunlarn esasta hret, yani kiisel yetenek ve aba ile elde edilen sivrilme ile fazla bir ilgisi yoktur. airlik hret i , henz belli baz sosyal snflarda snrlanm
thesaur. VI, I I I , Col. 405 vd.) da hep Padua'l nl kadnlarn adlar verilmektedir; ilk nce gler devrine ait bir efsane veya masal, sonra X I I I . ve XIV. yzyllara ait parti kavgalarndan domu facialar, arkasmdan baka cesur kadn kahramanlar anlatlmaktadr; manastr vakf eden. siyas yetenekte oullarn anas olan bilgin kadnlardan, iffeti urunda len kyl kzlarndan, nihayet XVI. yzyln haklarnda iirler yazlan kltrl gzel hanmlarndan, en sonunda da air ve hikye yazar kadnlardan bahsedilmektedir. Bir asr daha sonra bu Padua'l kadnlara bir de kadn profesr ilve edilmitir. Este hanedanndan mehur kadnlar iin bak; Ariosto, Orl. XIII.
238
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
kalmaktadr. Kuzey lkelerindeki sanatkrlarn adlarn ise, bu devirde hemen hemen istisnasz olarak, esnaf ya da bir lonca'nn adam olarak ortaya ktklar zaman iitebilmekteyiz. Halbuki talya'da air-filolog, daha nce iaret ettiimiz gibi, kendisinin, hreti ve hatt lmszl bakalarna datan, ya da bunlar unutulmaya mahkm eden adam olduu bilincine sahiptir31. Daha Boccaccio, iirleriyle ycelttii, fakat air tarafndan terennm olunmaya devam edilmek suretiyle mehur olmak amacni gtt iin hl nazlanarak kat kalpli kalan bir sevgiliden ikyet etmekte ve bundan byle onu sitem yoluyla yumuatmaya alacan im etmektedir32. Sannazaro, VIII. Charles'in nnden tabanszca kaan Napoli Kiral Alfonso'yu, olaanst gzel bir sonet'inde ebed karanlkla33 tehdit etmektedir. Angelo Poliziano, Portekiz Kiral Johannes'e34 Afrikada'ki keifleri dolaysiyle
30 Bu eit kitaplardan XV. yzyda ait olanlarnn en nemlilerinden biri saylan ve Mehus tarafndan yaynlanan B. Facius'un Viri illustres adl eserini neyazk ki hibir zaman grmek nesip olmad. 31 Daha X I I . yzylda Ltince syliyen bir arkc, arks ile giysi dilenen gezginci bir renci, ayn tehdidi yapmaktadr. Bak Carmina Burana, p. 76. 32 Boccaccio, pere volgari, vol. XVI, 13. sonet: Pallido, yinto ete. 33 Baka yerlerde ve zellikle Roscoe, Leone X., ed. Bossi, p. 203 de. 34 Angeli Politiani ep. Lib. X
239
mehur olmak ve ebedilemek iin gerekli tedbirleri zamannda almasn ihtar etmekte (149i) ve sanatkrane bir tasvirinin yaplabilmesi (operosius excolenda) iin gerekli gereleri Floransa'ya kendisine gndermesini ondan istemektedir. Aksi takdirde o da, grdkleri ilerde bilginlerin yardmndan yoksun kalm herkesin bana gelen akibete urayacak ve insan zaafnn muazzam yknts altnda gmlp kalacaktr. Kral (veya onun hmanist zihniyetli anslyesi) buna muvafakat ediyor ve hi olmazsa Afrika ileri hakknda Portekizce yazlm bulunan kroniklerin talyanca'ya evirilerini, Ltince'ye evrilmeleri iin Floransa'ya gndereceini vdediyor. Bu vadin gerekten yerine getirilip getirilmedii bilinmemektedir. Bu gibi iddialar, yle ilk bakta sanld gibi pek bo eyler deildir. Olaylarn, hatt en nemlilerinin bile, adalara ve daha sonraki kuaklara anlatl tarz ve ekilleri yle azmsanacak bir i olmaktan uzaktr. talyan hmanistleri, tasvir tarzlar ve Ltinceleri ile yeter lde uzun bir zaman Bat dnyas okuyucularn gerekten etkileri altnda brakmlardr. Geen yzyla kadar talyan airlerinin eserleri de her milletinkinden ok daha fazla derecede rabet grm ve elden ele dolamtr. Floransa'l Amerigo Vespucci'nin vaftiz ad, yazd bir seyahatname dolaysiyle dnyann drdnc ktasnn ismi olmutur. Eer Paolo Giovio, btn stnkrl ve zarif kap-
240
risleri ile yine de kendi kendine lmszlk vdediyordu ise35 bunda o, bsbtn yanlm deildir. hreti grnte garanti etmek iin yaplan bu gibi giriimlerin yannda arasra bir perde alyor; buradan, konu ve sonu ile bal olmakszn, bykle kar korkun derecede gerek bir plaklkla snrsz bir ihtiras ve susamlk gryoruz. Machiavelli'nin Floransa Tarihi giri blmnde hl byledir. Burada Machiavelli, kendisinden nce ayn konu zerinde eser veren tarihi Lionardo Aretino ile Poggio'yt. ehirdeki siyas partilemeler hakknda gereinden fazla susmu olduklar iin knamaktadr. Onlar ok yanlmlardr ve insanlarn ihtirasn, hrete kar besledikleri iddetli arzuyu pek az tandklarn ispat etmilerdir. rlecek iler grerek sivrilmeyi beceremeyen baz insanlar gibi hreti aalk davranlar yaparak salamak istemilerdi! O yazarlar dnmemilerdir ki hkmdarlarla devletlerin yaptklar iler gibi aslnda byk olan eylemler, hangi trden olursa olsun ve ne sonu verirse versin, daima ayptan ok hret salarlar36. ok
35 Paul, Jov. de romanis piscibus, Proefacio (1525). Tarih'inin ilk decad' non sine aliqua spe immortalitatis (lmszle erimek midiyle) yaknda ortaya konacaktr. 36 Bu hususta kar. Discorsi I, 27. Tristizia (cinayet)'da granc'ezza (byklk) olabilir ve alcuna parte generosa (ve ksmen soyluca) olabilir; grandezza (byklk) her trl fena hreti yok edebilir; insan, tamamen iyi'nin aksine olarak, erefle sulu olabilir.
241
defa cidd tarihiler, byk ve anlatlmaya deer iler grmek iin beslenen ihtiras, gze arpan ve korkun giriimlerin drtc gc olarak gstermilerdir. Burada kendini aa vuran ey, sadece baya gururun soysuzlam bir ekli deildir; tersine olarak, gerekten eytanca olan bireydir, yni baarnn kendisine kar tam bir kaytszlkla en ar aralar pervaszca kullanan bir karar hrriyetsizliidir. Machiavellinin kendisi, mesel Stefano Porcari'nin karakterini (sahife 150) bu ekilde anlamaktadr37. Galeazzo Maria Sforza (sahife 90)'y ldrenler hakknda resm belgeler de aa yukar ayn eyi ifade etmektedir. Varchi ise beinci kitabnda Floransa Dukas Alessandro'nn ldrlmesini bu iin faili olan (1537) Lorenzino Medici (sahife 94) nin hret ihtirasna balamaktadr. Fakat Paolo Giovio, bu etkeni ok daha keskin bir biimde belirtmektedir. Roma'da klsik ilkaa ait baz heykelleri krmakla sulandrlarak Molza'nn bir yergisi ile leme maskara edilen Lorenzino, yenilii ile bu alalmay unutturacak bir i yapmak iin dnp tanyor ve sonra kendi akrabas olan hkmdar ldryor. Bunlar tpk ok eskiden Makedonya Kiral Filip zamannda Efes Tapnana ate verilmesi gibi, son derece gerilmi ve fakat daha imdiden mitsiz37 Storie fiorentine, L. VI. 38 Paul. Jov. Elogia, Mario Molsa vesilesiyle.
242
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lige dm tutku ve kuvvetlerin kaynat bu an karakteristik zelliklerindendir.
Yalnz hreti ve hret hrsn deil, fakat ayn zamanda yksek bir dzeye erimi bireylii de gemleyen etken mmkn olduu kadar parlak bir nkte biim ve slbu iinde ifadesini bulan modern istihza, ince alay olmutur. 1 Ortaada dman ordularn, dman hkmdar ve byklerin birbirlerini simgesel alayla son dereceye kadar nasl kkrttklarn veya yenilgiye urayan tarafa nekadar ar ekilde simgesel hakaretler yapldn, kaynaklardan reniyoruz. Bunun yannda, klsik ilka belagatnn ve epistolographie (ina)'snn etkisiyle baz yerlerde istihzann teolojik tartmalarda kullanlan bir silh haline geldiini gryoruz. Taralarda ise, inadna ve alay iin vcuda getirilmi arklar biiminde bir iir tr gelimekte1 Sadece kfr ok daha eskiden, XI. yzylda, aldatlan Benzo d'Alba'da grlmektedir. (Partz, Scriptt. X I . ) . 1 a Bundan baka ortaa, satirik iir denen edebi tr bakmndan da zengindir. Ancak bu, bireysel olmayp sosyal snflara, kategorilere, halka ve ilaah.. ilikindir ve kolayca didaktik edaya kamaktadr. Bu edebiyatn zellii, tipik olarak, Reineke Fuchs'un masallarnn btn Bat Avrupa milletlerindeki biimlerinde grlmektedir. Fransz edebiyatnda bu tr zerinde yazlm ok mkemmel bir eser vardr; Lenient, La satire en France au moyen-ge, Paris 1860-
243
dir. Minnesaenger (klar)'lerde de, siyas iirlerinde grld gibi, byle bir eda eksik deildir 13 . Fakat, ancak kendine hedef tekil eden kurban, kiisel iddialara sahip gelimi birey olarak ortaya kt andan itibarendir ki, nkte, hayatn balbana bir unsuru niteliini kazanmtr. Burada nkte artk sz ve yaz snrlar iinde kalmyor, fakat eylem haline geliyor; burle ve beffe diye adlandrlan dzenler ve muziplikler biimine dklyor ki, bunlar birok hikye mecmualarnn balca muhtevasn tekil etmektedir. XIII. yzyl sonlarna doru meydana gelmi olmas gereken Yz Eski Hikye de, kartlklardan doan nkte ile yergili gln aka henz yoktur2. Bunlarda ama, yalnz bilgece szleri ve masallar sade ve gzel bir slpla ifade etmekten ibarettir. Fakat bu hikyeler dergisinin ok eski olduunu ispat eden birey varsa, o da ite bu alay noksanldr. nk XIV. yzylla birlikte, kmsemeyi ifade etmekte btn dnya airlerini geride brakan Dante geliyor. Dante, sadece yaratt cehennemi dolandrc3 tipleriyle bile, mthi abartmal komiin en yksek ustas saylabilir. Petrarca ile beraber artk Plutarchus rneine gre (Apophtegmata vesaire) yazlm
2 stisna kabilinden olarak cretkrane bir niikte'ye de rastlanmaktadr. (Nov. 37). olabilir. 3 Inferno XXI. XXII. Biricik paralel, Aristopbanes
244
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
nkte dergileri balyor*. Sonra, ayn yzylda Floransa'da yaplan istihza ve nktelerin bolluu ve karakteristik vasflar hakknda bize en iyi fikir veren, Franco Sacchetti'nin hikyelerindeki seme paralardr. Bunlarn ou aslnda hikye deil, belli koullar iinde verilen cevaplardr; zevzeklerin, saray maskaralarnn, soytarlarn ve srtk karlarn ifadelerinde grlen korkun safdernluklardr. Komik taraf, bu gerek veya yapmack safdernluklarla dnyann dier ileri ve alelade ahlk telkkileri arasndaki ak ve keskin kartlkta grlmektedir. Bu komiklerde herey tersyz olmutur. Tasvir sanat iin gerekli btn aralardan faydalanlmaktadr. rnein baz Yukar-talya diyelekleri de taklit edilmektedir. Nktenin yerini ok kere yaln kstahlk, kaba hilebazlk, kfr ve edepsizlik almaktadr. Condottiere'ler 5 hakknda anlatlan birka fkra, yazlm olanlarn en kaba ve en arlarndandr. Baz akalar yksek komik, bazlar ise sadece kiisel stnln ve baka bir kimseye kar kazanlan zaferin szde birer kantdr. nsanlarn birbirlerini ne dereceye kadar mazur grdklerini, alaya hedef olann kar bir oyunla glenleri tekrar kendi tarafna ne derecede
4 Mtevazi bir balang Rerum memorandarum libr IV deki Opera; p. 421 vd. dadr. Ayrca mesel Epp. senil. X. 2. de p 868. Szck oyunlar, bzan, ortaadaki sman yni manastr hatrlatmaktadr. 5 Nov. 40, 41. Ridolfo da Camerino.
245
ekmeye muvaffak olduunu ve bununla ne dereceye kadar tatmin edilmi bulunduunu bilmiyoruz. Muhakkak ki, bu arada ok kez duygusuz ve budalacasna habislikler de mevcuttur. Floransa'da bu nedenle ok kez hayatn tad kam olsa gerektir 6 . ok gemeden aka yaratan ve anlatan adamlar gerekli birer kii haline gelmilerdir. Bunlar arasnda bazlar akaclkta klsik birer kimlik kazanmlar, srf saray maskaral mesleini tutmu olanlarla, hepsinden kat kat stn olarak, rekabet etmiler ve seyirci ynlarn kendilerine ekmilerdir. Bu nedenle baz Floransa'llar Lombardia ile Romagna'daki tiran saraylarnda konuk olarak dolayorlar7 ve, Floransa'da her sokak banda bol bol icra ettikleri kazan getirici sanatlar sayesinde bu saraylarda bol kazanlar salyorlard. Bu tip insanlar arasnda yksek seviyeli olan, elendirici insan (l'uomo piacevole) tipidir; en aas ise soytar ve, dnlerle lenlerde eer ben davet edilmemi isem kabahat bende deildir szleriyle ortaya kan asalak insan tipidir. Arasra bunlardan, gen bir mirasyediyi smrmek
6 Brunellesco ve iman aa oymacs hakkndaki tannm nkte, dhiyane bir imgelemin rn olmakla beraber zlimcedir denebilir. 7 Ayn eser, Nov. 49. Bununla beraber, Nov. 67 ye gre bir Romangnlnn en baskn Floransa'lya stn olduu duygusu uyanmaktadr.
246
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
iin de faydalanlr8; fakat genel olarak asalak muamelesi grrler ve alay edilirler. Buna karlk yksek seviyeli nktecilere hkmdarlar gibi itibar gsterilir ve nktelerinde bir eit gerek egemenlik gc grlr. mparator IV. Kari tarafndan talyan nktecilerinin kiral olarak iln edilmi olan Dolcibene, Ferrara'da bu hkmdara: siz dnyaya galebe alacaksnz; nk benim ve papann dostusunuz; siz klla savarsanz, papa mhr ile, ben de dille drz9 demitir. Bu, sadece bir ltife deil, fakat ileride Pietro Aretino gibi bir adamn yetieceini daha nceden sezitir. XV. yzyl ortalarnda en ok n kazanm iki nkteci vard; bunlardan biri, Floransa yaknlarnda yaayp ince nkteleriyle tannm olan Arlotto adnda bir papazd. tekisi ise Ferrara saray maskaras Gonnella olup bu daha ok soytarlkta maharet sahibi idi. Bunlarn hikyelerini, Kalenberg Rahibinin veya Till Eulenspiegel'in hikyeleri ile karlatrmak doru olmaz. nk bu mizahlarn ikyeleri, bambaka bir trdedir. Gerekte bunlar yar mistik bir niteliktedir;
8 Ang. Pandolfini, del governo della famiglia, p. 48.
9 Franko Sacchetti, Nov. 156; kar. Nov. 24. Poggio'nun Facetiae'leri ierik bakmndan Sacchetti ile yakndan akrabadr. akalar, mziplikeler, edepsizce szlerin basit insanlar tarafndan yanl anlalmas ve fakat sonra yazarn bir filolog olduunu aa vuran szck oyunlar. L. B, Alberti hakknda kar. sayfa 221.
247
yle ki btn milletin imgelemi bunlarla beraber almtr ve daha ok her yerde geerli herkese anlalabilir konular ele almaktadr. Buna karlk Arlotto ile Gonnella blgesel olarak tannan ve snrlanm bulunan tarih kiilerdir. Bununla beraber, eer bir karlatrma yerinde ise ve bu karlatrmann iine baka milletlerin mizah edebiyatlar da alnrsa genel olarak gstereceiz ki, Fransz Fabliauxsnda10 olduu gibi, Alman akasnda da, birinci derecede kar ya da zevk ama tutulmaktadr; halbuki Arlotto ile Gonnella'da gdlen ama, akann dorudan doruya kendisidir ve zafer veya tatmin urunda yaplmaktadr. (Till Eulenspiegel, baz toplumsal snf ve sanatlara kar ynetilmi ve ou ince bir esprinin rn olmaktan uzak olaylar olarak yine kendine zg ayr bir tarz tekil etmektedir). Este hanedann saray maskaras, ac alay ve sekin intikam tarz sayesinde birok defalar dokunulmazln korumutur11. Uomo piacevole (elendirdi adam) ve buffone [soytar) tipleri, Floransa'da hrriyetin kaybedilmesinden sonra da uzun zaman yaamlardr. Duka Cosimo zamannda Barlacchia ve XVII. yzyl banda Francesco Ruspoli ile
10 Konularn bunlardan alan talyan hikyelerinde de ayn ey grlmektedir. 11 Bandello IV, Nov. 2 ye gre Gonnella, yz izgilerini deitirerek bakalarna benzeyebiliyor ve btn talyan diyeleklerini taklit edebiliyordu.
248
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Curzio Marignoli, bu sanatn parlak temsiclileri olarak grnmektedirler. Son derece dikkate deer bir noktadr ki tamamile kendilerine zg olmak zere Floransa'llarn akaclara besledikleri byk sevgi, Papa X. Leo'da da kendini gstermektedir. Gayet ince entellektel zevklere dkn ve bu yolda doymak bilmiyen bu hkmdar, sofrasnda birok akac ve soytarlara tahamml etmekte, hatt bunlarn hazr bulunmasn dorudan doruya kendisi arzu etmektedir. Bunlar arasnda iki rahip ile bir de ktrm vard 12 . enlik zamanlarnda, nlerine mkemmel kzartma yemekler halinde maymun ve kargalar koyduruyor ve bylece onlara, tamamiyle klsik a tarznda istihza ile asalak muamelesi yapyordu. Gerekten X. Leo, alaya ok dknd ve alay kendi de yapard. En ok sevdii ve urat iki ey olan iir ve musiki ile bazen alay etmek, onun mizac gerei idi. Bu maksatla gerek kendisi ve gerekse sa eli yerinde olan Kardinal Bibiena, bu sanatlarda usta geinen birtakm safdil nsanlara yksek payeler verirlerdi 13 . Her ikisi de, drst bir ihtiyar ktibi, kendisinin
12 Paul. Jovius, Vita Leonis X.
13 Erat enim Bibiena miras artiex hominibus aetale vel professione gravibus ad insaniam impellendis (Zira Bibiena, yalar veya meslekleri bakmndan saygya lyk insaflar gln durumlara drmekte hayret edilecek derecede mahirdi). Bu, sve Kraliesi Christine'nin, yanndaki filologlarla yapt akalar hatrlatyor.
249
byk bir musiki teorileri ustas olduuna inanacak hale getirinceye kadar pohpohlamakta bir saknca grmyorlard. X Leo, tuluat air Baraballo da Gaeta'y sredeki kompliman ve okamalarla o hale getirdi ki gnn birinde zavall Kapitol'da airlik tac giydirilmeye istekli kt. Medici hanedannn koruyucu azizleri olan San Cosmas ile San Damian'n yldnm gnnde tuluat air, evvel defne dallar ve erguvanlarla sslenmi olduu halde iirleri ile papann sofrasn neelendirmek ve sonra, herkes glmekten krlrken, Vatikan'n avlusunda, Portekiz Kiral Byk Emanuel'in Roma'ya hediye etmi olduu altn takmlarla donatlm file binmek zorunda kald. Bu manzaray papa yukardan tek gzl ile seyrediyordu14 Fakat hayvan, davul, boru ve bravo diye baranlarn seslerinden rkt ve San Angelo kprsnden geirilmesi mmkn olmad.
14 Lorgnon (tekgzlk)'u yalnz Rafael'in portresinden almyorum; burada lognon, daha ok dua kitabndaki minyatrleri seyr etmee mahsus bir byte diye izah edilebilir. Bunu, Pellicanus'un bir notundan alyorum; buna gre Leo, rahiplerin bir din geit alayn bir specillum ile (kar. Zrcher Taschenbuol 1858, sayfa 177) ve, Giovio'ya gre ava kt zaman kulland bir cristallus concava ili; seyr etmitir. Attilis Alexius (Baluz. Miscell. IV, 518)'da unlar okuyoruz: oculari cx gemina (gemma?) utebatur, quam manu gestans, si quando aliquid videndum esset, oculis admovebat (Ta gzlk kullanyordu; bunu elinde tayarak, grlecek bir ey olduu vakit gzne yaklatryordu).
250
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Burada bir alay geidi biiminde karlatmz arbal ve yce eylerin taklit suretiyle gln klnmas, o zamann iirinde geni bir yer tutmaktadr15. phesiz ki bu, Aristophanes'inkinden farkl kurbanlklar bulmak zorunda idi. nk Aristophanes, komedilerinde byk trajedi oyuncularn sahneye karyordu. Fakat belli bir zamanda parodi'nin (alaya alma = tehzil) eski Grek'lerde vcuda getirdii kltr olgunluu, ayniyle talya'da da kendini gstermitir. Daha XIV. yzyl sonlarnda Petrarca'nn sonet'lerindeki ak ykleri ve buna benzer eyler taklit edilerek alay konusu yaplyordu. Hatt birtakm sonet biimindeki resmliin bizzat kendisiyle de alay ediliyordu. Bundan baka lhi Komedi, tehzil iin ok ekici bir rnek olarak grnyordu. Lorenzo Magnifico, nferno slbunu taklit ederek gayet mkemmel komediler yazmtr. (Simposio veya i Beoni). Morgante sinde Luigi Pulci, aktan aa tulatlar taklit etmektedir; gerek bunun ve gerekse Bojardo'nun iirleri, konunun etrafnda dolat srece, yer yer ortaa 15 Plasik sanatlarda da bu eksik deildir. Mesel Laocoon topluluunun maymun halinde tasvir edilii hatrlansn. Ancak, bu gibi tasvirler ok nadir olarak alelacele iziverilen bir resim olmaktan daha ilerisine gidebilmektedir. Bir ksm da tahrip edilmi olabilir. Karikatr ise esasta tamamiyle baka niteliktedir. Lionardo Mimiklerinde (Ambrosiana), eer komik ise veya komik olduu iin, irkinlii tasvir etmektedir ve bunu yaparken komik karakteri istedii ks'dar bytmektedir.
251
valye iirinin hi deilse yar bilinli tehzilinden baka birey deildir. Sonradan byk parodist Teofilo Folengo (en parlak devri 1520 tarihleri), bu edebiyat trnde pervaszca kalem oynatmtr. Limerno Pitocco adn taknarak Orlandino adndaki yapt yaratmtr. Bu yaptta valyelik, sadece birok modern imaj ve hayat sahneleri iin gln bir rokoko erevesi olarak grlmektedir. Merlinus Coccajus ad altnda da, hayalinde yaratt serseri seyyahlarn yaptklar ileri ve gezilerini, ayn parodi epsrisi iinde yar ltince hexametr vezni ile ve zamann bilgince destan yazclnn btn gln ve yapmack adasiyle tasvir etmektedir (Opus Macaronicorum). Bundan byle talyan iirinde parodi, daima, arasra da gerekten parlak temsilciler bulmutur. Renaissance anca ortalarna doru nktenin de teorik analizi yaplm ve kibar cemiyetlerde nasl kullanlaca inceden inceye tesbit edilmitir. Bu teoriyi ortaya atan Gioviano Pontano'dr16. Sz sylemek hakknda yazd eserin zellikle drdnc kitabnda birok nkteleri veya facetiae'leri ayr ayr ele alarak analiz etmekte ve bunlardan genel bir ilke karmak deneyine girimektedir. Baldassar Castiglione,
16 Jovian. Pontan. de Sermone. Floransa'klardan baka Sicna'llarla Perugia'hlarda da zel bir nkte yapmak yeteneinin mevcut bulunduunu saptamaktadr. spanya sarayn da nezaket gerei olarak bunlara katmaktadr.
252
mevki sahibi kimselerin nkteden nasl faydalanacaklarn Cortigiano adl yaptnda retmektedir17. phesiz ki burada, esas itibariyle, komik ve zarif hikye ve szlerin tekrar anlatlmas suretiyle yalnz nc ahslarn nasl neelendirilecei sz konusu edilmektedir. Dorudan doruya nkte yapmaktan, daha ok saknmak tavsiye olunmaktadr. nk bununla insan mutsuz kimseleri incitir; canilere gereinden fazia eref kazandrr; kuvvetli ve gzde bulunmalar dolaysiyle marm olanlar c almaya kkrtr. Mevcut nkteleri tekrarlamak hususunda da mevki sahibi bir adama, taklit dramnda, yani mimikte makul bir l iinde kalmas tavsiye olunmaktadr. Bunlardan sonra yalnz tekrarlanmak iin deil, fakat ileride yetiecek nkteciler iin rnek misaller olmak zere zengin bir nkteler kolleksiyonu verilmektedir. Bunlar metotlu bir biimde dzene konmu halde olup ilerinden birou gerekten pek gzeldir. Aa yukar yirmi yl daha sonra Giovanni della Casa'nn iyi bir hayat tarz iin rehber adl eserinde ortaya att retide ok daha sk ve ll kurallar bulunmaktadr18. Giovanni, sonularn gz nnde tutarak, nkte ve mizahtan, muzaffer olmak amacnn bsbtn karlmasn istemektedir. O,
17 l Cortigiano, Lib. I I . fol. 74 vd, Tamamiyle ak olmamakla beraber nkte'nin, kartlklardan doan bir rn olarak aklan: fol. 76. 18 Galateo del Casa, ed. Venez. 1789. p. 26. -vd., 48.
253
erge kendini gstermesi mukadder olan tepkinin mjdecisi olmutur.
bir
Gerekte talya, Voltaire zamanndaki Fransa da dahil olmak zere, btn dnyann o zamandan beri hi tank olmad bir aasama (tezyif) okulu haline gelmiti. Voltaire ile arkadalarnda yadsma esprisi eksik deildi. Fakat XVIII. yzylda bunca mstahak istihza kurbanlklar nereden bulunabilirdi? Bu yzyln yksek ve orijinal bir biimde gelimi saysz insanlar, her trden hretler, devlet adamlar, icatlar ve keifiler, edipler, air ve sanatlar olarak eitli mesleklerin, stelik kiilikleriyle cihana hkmeden, otoriteleri deiller miydi? XV. ve XVI. yzyllarda ise yle kurbanla gelecek insanlar bol sayda mevcut bulunuyordu; bunun yannda zamann genel kltr dzeyi, yetenekli cizlerden, doutan ukal ve arabozanlardan oluan korkun bir kuak yetitirmiti ve bunlardaki kskanlk kendine sr, sr byk kurbanlklar istiyordu. Btn bunlara ek olarak bir de nl adamlarn kendi aralarndaki kskanlklar katlyordu. Bu eit ekememezlik, aktan aa olarak ilk kez Filelfo, Poggio, Lorenzo Valla vesaire gibi filologlarda grlmtr. Buna karlk XV. asrn mesel sanatkrlar, henz hemen hemen tam bir bar halinde birbirleriyle rekabet ederek yanyana yaamaktadrlar. Sanat tarihi bu gerei kaydedebilir.
254
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
hretin byk pazar yerini tekil eden Floransa, yukarda sylediimiz gibi, bu hususta da bir sre iin teki kentlerden hepsinin nnde gitmitir. Keskin gz ve ac dil Floransa'llarn belirli vasfdr19. Hereyle ve herkesle hafife alay etmek, Floransa'llara hkim olan gnlk tutum ve davranlardan olsa gerektir. Machiavelli. Mandragolasnn son derece dikkate deer bir nitelikte olan giri blmnde, hakl veya haksz olarak, ahlk kuvvetinin gze grnr bir surette gerileyiinin nedenini genel olarak milletin fena lflar sylemeye alkanlnda bulmaktadr; stelik iftira ile kendisini kk drmek istiyecekleri, kendisinin de fena lflar etmesini bildiini syliyerek tehdit etmektedir. Floransa'dan sonra, uzun zamandan beri en ac fakat ayn zamanda en nkteli dillerin bir buluma yeri halini alm olan Papalk saray gelir. Poggio'nn Facetiaeleri, Papalk ktiplerinin yalanlar hcresi (bugiale) ile ayn aa rastlar. Ne kadar ok sayda hayal krklna uram mevki avclarnn, gzde olanlarn mitli dman19 Lettere pittoriche I, 71, Vin. Borghini'nin 1577 tarihli bir mektubunda. Macchiavelli, Stor. Fior. L. VII de XV. yzyl ortalarndan sonra Floransa'l kibar bir gen hakknda unlar syliyor: Gli studi loro erano apparire col vestire splendidi, e col parlare sagaci ed astuti, e cruello ebe pi destramente mordeva gli altri, era pi savio o da pi stimato (Onlarn amac gzel giysiler giyerek grnmek ince ve kurnazca szler sylemek idi; bakalarn en ustaca ineleyeuler, en akll ve en fazla itibar gren kimseler saylrd).
255
lan ile rakiplerinin ve zaman ldren ahlksz papazlarn bir araya toplanm bulunduklar dnlecek olursa, Roma'nn, vahice yermeer ile daha ok felsef mizah edebiyatnn gerek bir yurdu haline geldiine hayret etmemek gerekir. Btn bunlara ek olarak bir de ruhban zorbalnn uyandrd genel tiksinti ve halkn en kuvvetli olanlara en kt eyler yaktrmak gdsn hesaba katacak olursak, rezaletin ne derecede ileri gtrld anlalr20. Elinden gelenler, gerek gerek ve gerekse uydurma sulamalara kar, tenezzl etmemek veya parlak ve neeli gsterilerde bulunmak suretiyle kendilerini en iyi bir ekilde korurlard 21 . Fakat duygulu yaradlta olan kimseler, kendilerini ar sular ve daha ar iftiralar iine batrlm olarak bulduklar zaman, son derece derin bir karamsarla kaplrlard22. Zamanla en irkin iftiralar genelle20 B a k : Fedra Inghirami tarafndan Lodovico Podocataro'nm cenazesi banda sylenen sesleni (1505): Anecd. litt., I. p. 319. skandallar toplayarak bunlar bir dergi haline getiren Massino, Paul. Jov., Dialogus de viris litt. illustr. (Tiraboschi, Tom VII, parte IV, p. 1631) de zikr edilmitir. 21 X. Leo, genel olarak bu ekilde hareket ederdi ve hesaplarnda genellikle yanlmyordu. zellikle bu papann lmnden sonra hakknda kaleme alnan iftira ve alay yazlar ne kadar ktleyici olursa olsun, Lco'nun kiilii hakkndaki yargya temel tekil edememilerdir. 22 Bu duruma denlerden biri, muhakkak ki Kardinal Ardicino della Porta idi. Bu zat 1491 tarihinde paye ve rtbesini atarak uzak bir manastra kamak istemiti. Kars. Infessura, Eccard I I , Col. 200.
25f.
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
erek herkese sratlyor ve en salam erdemlik, fena niyeti kendi aleyhine kkrtan en gven verici bir etken haline geliyordu. Giovio, nl minber hatibi Fra Egidio de Viterbo (Papa Leo tarafndan yararllklarndan dolay kardinallie ykseltilmi olan bu zat, 1527 felketi srasnda kendisini gayretli ve halkn sevgisini kazanm bir papaz olarak tantmt y )'nn, yzndeki estetik solgunluu ya saman ve buna benzer eylerin duman ile muhafaza ettiini anlatyor. Giovio, bu gibi ilerde kanlarya slbunun her trl resm kalplarna skdan skya baldr24. Genel olarak hikyeciklerini anlatr; sonra buna inanmadn ilve eder ve en sonunda genel bir notta bunda bir gerek pay bulunmas gerektiine iaret eder. Fakat Roma'daki istihza hengmesinin asl kurban, iyi yrekli Papa VI. Hadrian olmutur. Onu komik taraftan ele almak hususunda sanki genel bir anlama yaplm gibiydi. Bu papa, sylendii gibi 25 yanlz Pasguino'nn
23 Bak onun cenaze hitabesi: Anecd. Iitt. IV, p. 315. Fra Egidio da Citerbo Ancoona'da kyllerden oluan bir ordu toplad; ancak Urbino dukasnn ihaneti yzndendir ki bu ordu i grmekten ahkonmutur. Onun gzel ve mitsiz ak iirleri: Trucchi, Poesie ined. I I I , p. 123. 24 VII. Clemens'in sofrasnda dilini ne tarzda kulland hakknda: Giraldi, Hecatommithi, VII, Nov. 5. 25 Pascpino heykelinin suya atlmas hakknda szde yaplm olan danmalar, Paul. Jov., Vita Hadriani'de, IV. Sixtus'tan alnarak Hadrian'a ykletilmitir. Kars. Lettee de' principi, I, Negro'nun 7 Nisan 1523 tarihli mektubu.
I I . BLM/BREYN GELMES
257
heykelini deil, fakat dorudan doruya hicivcilerin kendilerini Tiber rmana atmak tehdidi ile ortaya ktndan, korkun kalem sahibi yergici Francesco Berni ile daha batan beri bozumutu. Bunun c, Papa Adriano'ya kar yazlan mehur Capitolo olmutur. Aslnda garez deil, fakat bu gln Hollandal barbar aamsama duygusudur ki bu yazarn esin kaynan tekil etmitir. Vahce tehditler, daha ziyade onu papala semi olan kardinallere ynelmektedir. Berni ve daha baka sanatlar, tpk bugnk byk kentlerde gazete fkraclarnn dzme hneriyle karay beyaz ve hii hep gsterdikleri gibi, papann evresinde bulunanlar da son derece irkin ve dokunakl bir tarzda tasvir ediyorlard. Tortosa kardinalinin emri zerine Paolo Giovo'nun yazd biyografya, aslnda bir vg olmak gerekirken, satrlar arasn okumay bilen herkes iin gerek bir yergiden baka bir ey deildir. zellikle o zamanki talyan anlayna gre son derece komik olarak, Papa Hadrian'n: Saragossa katedrali ba papazndan San Lambert'e ait ene kemiini nasl istedii, dindar spanyollar tarafndan iyice giyinmi kuanm bir papaya tam mnasiyle benzeyinceye kadar sslerle nasl donatld, karmakark ve zevksiz bir ekilSt. Marcus gnne rastlamak zere bir Pascfuino vard ki bunu papa yasak etmiti. bayram
26 Mesel: Firenzuola, pere, vol. I, p. 116, Discorso degli animali'de.
258
de tertiplenmi bir alayla Ostia'dan Roma'ya nasl geldii, Pasquino'nun heykelinin suya batrlmas m yoksa yaklmas m gerektii hakknda nasl danmalarda bulunduu, sofrann hazr olduu kendisine haber verilir verilmez en nemli mzakereleri birdenbire nasl kestii, en sonunda talihsizce bir hkmdarlktan sonra fazla bira imek yznden nasl ld ve bunun zerine hekimine ait evin sabah erkenden geienler tarafndan elenklerle ve Liberatori Patriae S. P. O. R. (Roma vatannn kurtarclar) yazt ile ne ekilde sslendii bu biyografyada tasvir olunmaktadr. phesiz ki Giovio, kamuya ait paralarn genel olarak devlet hazinesine mal edilmesi srasnda kendi gelirini de kaybetmiti ve bunun yerine kendisine, air yni pagan olmad gz nnde tutularak bir miktar tazminat verilmiti. Ancak Hadrian'n, bu eit kurbanlarn sonuncusu olmas mukadderdi. 1527 tarihinde Roma'nn bana gelen byk felketten beri kepazece hayatla birlikte edepsizce szlerin de lmeye yz tuttuu aka grlmektedir. Fakat bu hal Roma'da en gelimi devrini yaarken yeni an en byk aasamacs olan Pietro Aretino yetimitir. Bunun hayat ve karakterini ksaca gzden geirirsek, ayn alanda sivrilmis olan baz kimseler zerinde durmak gereinden kendimizi kurtarm oluruz. Pietro Aretino'yu biz, belli bal olarak, mrnn aa yukar otuz yllk yaamndan (1527-
I I . BOLUM. BREYN GELMES
259
1556) tanmaktayz. Bu yllarn, kendisi iin mmkn olan biricik snak olarak bulabildii Venedik'te geirmitir. Bu kentten o, btn talya'y bir eit sk ynetim altnda tutuyordu. Kaleminden faydalanmak istiyen veya korkan yabanc hkmdarlarn balar da buraya akyordu. mparator V. Kari ile Fransa Kiral I. Franois, Aretino'ya ayn zamanda aylk balyorlard. Bylece her iki hkmdar da Aretino'nun tekisini diline dolayacan mit ediyordu. Aretino ise her ikisine de yaltaklanyor, fakat doal olarak Karl'a daha sk bir surette balanyordu. nk mparator talya'da egemen durumunu muhafaza ediyordu. mparatorun 1535 de Tunus zaferinden sonra Aretino'nun davran, tanrlatrd imparatora son derecede gln bir tapnma halini almtr. Burada unutulmamaldr ki Aretino, Karl'n yardm ile kardinal olmak midini hibir zaman kaybetmemitir. htimal ki o, szleri veya susuu ile talya'nn ufak hkmdarlar ve kamu oyu zerinde bask yaplmas mmkn olan bir spanyol ajan sfatiyle, zel bir himayeye mazhar oluyordu. Yakndan tandn ileri srerek, Papal son derece aa gren bir tavr taknyordu. Oysa ki bunun asl nedeni Roma'nn bundan byle ona para vermek gcnde ve isteinde olmaydr27. Kendisini barndran Venedik
27 Ferrara dukasna, 1 Ocak 1536 (Lettere, ed. 1539, fol. 3 9 ) : imdi siz Roma'dan Napoli'ye seyahat edeceksiniz, ricreando la vista avilita nel mimar le miserie pontificali can-
260
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
hakknda dilini tutmak sakntsn gsterecek kadar akll davranyordu. Byklerle olan ilikilerinin geri kalan taraflar, dpedz dilencilik ve baya tarzda para szdrmaktan ibarettir. Aretino'nun ahsnda, propoganday bu gibi amalar iin geni lde ktye kullanan ilk adam kendini gstermektedir. Yz yl daha nce Poggio ile kendisine kar kanlar arasnda yaplan karlkl kalem kavgas, gttkleri ama ve tadklar eda bakmlarndan ayn derecede rezilcedir. Ancak bunlar basn iin deil, fakat sadece bir eit snrl propaganda ve gizli okuyucu kitleleri iin dnlmtr. Aretino ise kendi karn tam ve snrsz bir aklkla salamaktadr. Bir bakma o, modern gazeteciliin atasdr. Mektuplarn ve dier makalelerini, daha nce geni evrelerde elden ele dolatktan sonra, periyodik olarak bir arada bastrmaktadr28. XVIII. yzyln keskin kalem sahipleriyle kyaslanacak olursa, Aretino'nun lehinde olmak zere bir durum mevcut bulunduu grlr. nla contemplatione delle eccellenze imperiali (Papaln sefaletini grerek, yorulan gzlerinizi mparatorluun ihtiamn seyr ederek dinlendirin). 28 Bu suretle onun zellikle sanatlar nasd korkuttuundan ilerde sz edeceiz. Alman Reformu'nun kulland yaym arac, esas itibariyle brorlerdir; bunlarda aktel sorunlar zerinde fikir yrtlrd. Buna karlk Aretino, srekli olarak yayn yapmak frsatna sahip bulunmas dolaysiyle, bu anlamda bir gazetecidir.
I I . BOLUM. BREYN GELMES
261
k o, ne prensiplerle, ne Aydnlanma ann dn ve grleriyle, ne Philanthropie (insan dostluu} veya baka erdemlerle, ne de bilimle uramaktadr. Onun btn sermayesi ok tannm olan Veritas od i um parit (= gerek kin dourur) sznden ibarettir. Bu nedenledir ki onun iin, rnein bakire Jeanne d'Arc' yadsmak ve baka baz yaptlarnda adn mr boyunca saklamak zorunda kalm olan Voltaire'de olduu gibi, sahte bir mevkide bulunmak klfeti yoktur. Aretino, btn yazlarnn altna adn koymaktadr ve sonra da kt hretiyle dillere dm Ragionamenti'si ile aktan aa vnmektedir. Edeb yetenei, ak ve ac slubu, insan ve eyay gzlemedeki derinliine ve geniliine nfuzu, onun her halkrda nemli bir yazar olarak saylmas iin kfi zelliklerdir; kald ki, stelik de gerek bir sanat eseri, szgelii dramatik bir komedi yaratabilmek yeteneindedir. Bu zellikten bsbtn yoksun bulunsa bile, teki vasflar ile Aretino, yine de zerinde durulmaya deer edeb bir ahsiyet olurdu. Btn bunlara, son derece kaba ya da gayet ince bir huysuzluktan baka, bir de zevzeke nkte yetenei katlmaktadr ki bu hususta bazan hi de Rabelais'den aa kalr yan yoktur29.
29 Mesel: parlak bir air olmyan Albcanti'ye hitab eden Capitolo'daki ilgili pasajlar burada vermek maalesef mmkn deildir.
262
Byle koullar altnda, bu gibi ama ve ara larla Aretino, gzne kestirdii avna hcum etmekte veya gzda vererek karn elde etmektedir. Harabeye dnm bulunan Roma'nn szlanma lklar papann zindan olan St. Angelo burcuna kadar ykseldii bir srada, VII. Clemens'i ikyet etmeye veya intikam dncesiyle uramaya deil, fakat affetmeye 30 davet edi tarz, batan baa bir eytann veya bir maymunun istihzasndan baka bir ey deildir. Kimi kez, ba almak midini bsbtn kaybetmek zorunda kald zamanlarda, fkesi vahi bir uluma halinde patlak veriyor. rnein, Salerno hkmdarna seslenen Capitolo'sunda bu hal grlmektedir. Salerno hkmdar ona bir sre para vermiti, fakat artk buna devam etmek istemiyordu. te yandan, yle anlalyor ki Parma Dukas korkun Pieriuigi Farnese, Aretino'ya hibir zaman aldr etmemitir. Hakknda iyi bahsedilmekten bsbtn vazgemi olan bu hkmdarn cann skmak, artk yle kolay yaplr bir i olmaktan kmt. Bunun zerine Aretino, zaptiye memuruna, deirmenciye ve frncya benzetmek suretiyle dukay kzdrmak deneylerinde bulundu. Aretino'nun en komik yan, srf acndrc dilencilik ifadelerinde grlmektedir. Mesel I. Franois'ya seslenen Capitolosnda kullan30 rihli. 31 Cosimo'ya hitab eden birinci Capitolo'da. Lettere, ed. Venez. 1539. Fol. 12. 31 Mart 1527 ta-
263
d ifadeler byledir. Buna karlk tehdit ve yaltaklanma ile kark ifadeli mektuplar ve iirleri, ilerindeki btn komikliklere ramen can sklmadan kolay kolay okunamaz. Michelangelo'ya yazd Kasm 1545 tarihli mektubun32 bir eine daha rastlamak belki de mmkn deildir. Btn hayranlklar (Kyamet adl eserden tr) arasnda onu dinsizlikle, arszlk ve hrszlkla (II. Julius'un mirasnda) sulamakta ve okayc bir notta ben size sadece siz divino iseniz, ben de d'acqua* olmadm gstermek istedim cmlesini ilve etmektedir. Aretino, bilincindeki bozukluk dolaysiyle mi yoksa btn nl adamlar karikatrize etmekten duyduu zevkten mi ileri geldii bilinmiyen bir nedenle kendisine de ayn ekilde tanrsal denmesine byk bir nem veriyordu. Gerekten de kiisel n yolunda o derecede ilerlemeye muvaffak olmutur ki Arezzo'da doduu ev, kentin grlmeye deer yerlerinden biri olarak saylmtr33. te yandan Aretino, kendisine kzgn olan herhangi bir Floransa'lnn, mesel gen Strozzi'nin eline gemek korkusiyle, aylarca evinin kapsndan dar ka32 Gaye, Carteggio I I , p. 332. * Burada bir szck oyunu yaplmaktadr: di vino, araptan demektir. Eer bu, tek kelime olarak divino diy- okunursa ilah anlamna gelir: d'aqua ise sudan anlamna gelir, (eviren) 33 Bak Lettere pittor. I, Append. 34 te 1536 tarihli kstaha mektup. Kars. yukarda sayfa 230 de sz geen, Petrarca'nn ayn Arezzo ehrindeki doduu ev.
264
mamtr. Buna ramen o, birok defa dmanlarndan kama ve arca dayak34 yemekten kurtulamamtr. Lkin o, mehur sonet'inde Berni'nin kehanette bulunduu gibi, dmanlarnn elinde deil, evinde felten lmtr. Aretino, yaltaklanmalarnda birtakm ayrlklar gzetmitir ki bunlar zerinde durulmaya deer: talyan olmyanlara kar kaba ve damdan der gibi patavatsz davranmaktadr35. Fakat Floransa Dukas Cosimo gibi ahsiyetlere kar daha baka bir tavr taknmasn biliyor. O zaman henz gen olan bu hkmdarn gzelliini vmektedir. Gerekten de Cosimo, bu bakmdan Augustus'a ok benzemektedir. Sonra Cosimo'nun annesi Maria Salviati'nin para ilerine yle yandan bir gz atarak hkmdar ahlk bakmndan takdir etmekte ve en sonunda zamannn pahall vesaire yznden kendisini andrarak dilenmektedir. Cosinio ona denek balarken36,
34 L'^retin, per Dio grazia, e vivo e ano, Ma'l mostaccio ha fregiato nobilrnente, E pi colpi ha, che dita in una mano. (Mauro, capitolo in lode delle bugie.) (Aretino'Iu, Tanrnn ltf ile sa salimdir, Ancak dudana asil bir nian kondu. Kendisinin parmaklarndan ok vuracak darbesi var)
(Mauro, Yalanlarn medhiyesi blmnde) 35 Mesel Lorrain kardinalma yazlan mektuba bakn. Lettere, ed. Venez 1539, 21 Kasm 1534 tarihli ve yine V. Karl'a yazlan mektuplara bakn. 36 Aadaki bilgi iin bak: Gaye, Carteggio, I I . 336. 337. 345.
II. BOLUM. FERDN GELMES
265
hem de baka yerlerdeki tutumluluu ile karlatrlnca bunda hayli cmert davranrken (son zamanlarda her yl 160 Dukat'lk bir toplama ykselmitir), phesiz ki bir spanyol ajan sfatiyle Aretino'nn tehlikeli bir adam olduunu bir dereceye kadar gz nnde tutmutu. Aretino bir anda Cosimo'yu ac ac alay edip gln bir hale sokuyor, fakat ayn zamanda da Floransa igderini, yaknda dukann seni azletmesini salyacam diye tehdit edebiliyordu. Geri bu Medici prensi, sonunda, mparator V. Kari tarafndan kendi niteliinin artk renildiini anlam bulunuyordu. Fakat yine de, kendisi hakknda Aretino tarafndan sylenmi olan nkte ve yergilerin imparatorluk saraynda dilden dile dolamasn istiyemezdi. Gzel bir yaltaklanma rnei de Aretino'nun Marignano Markisine seslenerek yazd yazdr. Fenal ile ad km olan bu adam, Msso kaTasnn beyi sfatiyle kendi bana bir devlet kurmak giriiminde bulunmutu. Aretino, kendisine ba olarak gnderdii yz Scudi (kron) iin mteekkir olarak markiye unlar yazyor: bir hkmdarda bulunmas gereken btn iyi huylar sizde mevcuttur; eer her balangta kanlmas mmkn olmyan zorbac hareketleriniz sizi biraz hain gsterse, bu huylarnz herkesin takdir edeceine phe yoktur37.
37 Lettere, ed. Venez. 1539, Fol. 15. 16 Haziran 1529 tarihli.
266
TALYA'DA
RNESANS KLTR
Aretino'nun Tanry deil, sadece dnyay aasad noktas zerinde, onun bir zellii olarak, ok durulmutur. Aretino tarznda hayat srm olan bir adamn din inanc ne olursa olsun, hibir anlam ifade etmez. Srf darya kar sakngan38 bulunmak kaygusiyle kaleme alm olduu ahlk yazlarda da durum ayndr. Bunun dnda, onun Tanry aasama yoluna hangi nedenle sapabileceini sylemek gerekten ok gtr. O, ne profesrd, ne de teorilerle uraan bir dnr ve yazard. Tanrdan tehdit veya yaltaklanma suretiyle de para szdrmas mmkn deildi; o halde yz bulamad zaman aamsamaya kkrtlmas olanakszd. Byle bir insan, yarar salamayacak zahmete herhalde katlanmaz. Bugnk talyan ruhu iin iyiye bir iarettir ki byle bir davrann ve byle bir meslein asla yeri kalmamtr. Bununla beraber, tarih gr bakmndan Aretino, her zaman nemli bir yer igal edecektir.
38 Byle hareket etmesinin sebebi, kardinallik tacn kazanmak iin besledii mit kadar Engizisyon mahkemelerinden duyduu korku da olabilir. Daha 1535 de Engizisyonculara kar iddetle hcum etmek cesaretini gstermiti (Ayn eser, Fol 37); fakat engizisyon messesesi, 1542 de yeniden dzenlenmesinden sonra, birden bire iddetle faaliyete gemi ve herkesi susturmutur.
NC
BLM
KLSK KLTRN YENDEN UYANDIRILII talyan kltr tarihini incelerken yle bir noktaya gelmi bulunuyoruz ki burada klsik ilka kltrn hatrlamamz gerekmektedir. Bunun yeniden douu, tek yanl kalmakla beraber, btn an ad olarak yerleen terim (Renaissance) olmutur. Buraya kadar tasvir ettiimiz eyler, ilka kltrnn etkisi olmasa da, talyan ulusunu sarsmaya ve olgunlatrmaya yeterli olabilirdi. Hatt daha sonra szn edeceimiz yeni dnme ynlerinin ou bile, ilkan etkisi olmakszn da mmkn olabilirdi. Ancak, imdiye kadar anlatlan gibi bundan sonra anlatlacak olan eyler de, birok bakmlardan ilka leminin rengini tamaktadr; zleri bu lemsiz de anlalabilen ve varlklar mmkn olan eyler de, bu hayatta belirli tarzlar itibariyle, ancak onunla ve onun sayesinde imkn iine girmitir. Eer Renaissance, yle kolaycack ilka leminden karlabilen bir akm olsayd, dnya tarihinin akndan doan yce bir zorunluk olmaktan kard. Biz, bu kitabn asl tezi olarak zellikle bir nokta zerinde srarla duracaz: Bat dnyasna diz ktren, yalnz bana klsik ilka lemi deil, fakat bunun, kendi yannda
268
bulduu talyan halk dehas ile skdan skya badamas keyfiyeti olmutur. talyan halk dehas bu badamada duruma gre kendi zgrln az veya ok derecede koruyabilmitir. Mesel devrin yalnz yeni Ltince edebiyatna baklacak olursa bu zgrln ok kez gayet silik, buna karlk plstik sanatlarda ve daha baka birok alanlarda gze arpacak kadar parlak kald grlr. Ayn milletin birbirinden ok uzak iki kltr dnemi arasndaki bu badama, tamamiyle eit koullarla yaplmtr; bu yzden de hakl ve ok verimli bir birleme olduu sabit olmutur. Avrupa'nn teki lkeleri, talya'dan gelen bu mthi atlma kar da korunmak, ya da onu yarm veya tam olarak kendilerine maletmek seeneklerinden birini ye tutmak durumunda kalyorlard. Benimsenen lkelerde ortaa kltr ekilleri ve telkkilerimizin ok erkenden snm bulunduuna dair yaknmalara yer kalmamtr. Eer bunlar kendilerini koruyabilecek gc gsterebilselerdi, hl yaamakta devam ederlerdi. Byle bir zleyiin acsn eken ikyeti ruhlar, bir tek saati o devirde geirmek zorunda braklsalar, muhakak ki modern havaya kavumaya can atacaklardr. Bu eit byk tarih srelerde tek tk byk deerlerin, gelenek veya iirde lmszlkleri salamakszn kaybolup gittikleri inkr edilemez bir gerektir. Ancak, bundan dolay byk ve kaplaml bir olayn meydana gelmesini dilemek doru olmaz. Bu byk
III. BOLUM. KLASK KLTR
269
ve kaplaml olay, o zamana kadar Bat dnyasn bir arada tutan kilisenin yannda yeni bir dn evresinin domasndan ibarettir: o evre ki talya'dan yaylarak btn kltrl Avrupallarn yaamak iin solunduklar bir havay oluturmutur. Aleyhinde ileri srlebilecek en sert eletiri, bu hareketin halkn mal olmaydr. Bunun sonucu olarak btn Avrupa'da imdi kltrl ve kltrsz snflar arasnda bir ayrlk ba gstermeye balamtr. Fakat, bugn ak olarak kavranm olmasna ramen bu halin nne gemek olana bulunamadn itiraf etmek gerektiine gre, byle bir knama tamamiyle deersiz olur. Kald ki, halkn iki snfa ayrlmas keyfiyeti, teki Avrupa lkelerine gre talya'da ok daha yzeyseldir. Gerekten de talya'nn en sanat iri Tasso'nun yaptlar en fakirlerin bile elinden dmemektedir. Eski Roma ve Yunan lemi, XIV. yzyldan beri kltrn temel ve kayna olarak, varln ama ve lks olarak ve ksmen de ortaa eilimlerine kar bilinli bir tepki olarak talyan hayatn kuvvetle etkisi altnda tutmutur. Ayn klsik kltr, ok daha nce, talya d kalan Avrupa lkelerini de btn ortaa boyunca yer yer etkilemi bulunuyordu. Byk Kari (arlman) 'in temsil ettii kltr, yedinci ve sekizinci yzyllarn barbarlklarna gre esas itibariyle bir Renaissance idi ve bunun dnda birey olamazd. Nasl ki bundan sonra kuzey lkelerinin ro-
270
men tarzndaki mimarisine, klsik an miras olarak kalagelen ana izgilerden baka dorudan doruya klsik biimlerin de sokulduu gze arpmaktadr, tpk bunun gibi, manastrlarda retilen de, zamanla, kendi bnyesine klsik Roma yazarlarnn yaptlarndan epeyice gere almt. Einhard zamanndan beri slupta da klsikler taklit edilmiti. Fakat, talya'da klsik a kltrnn yeniden uyan, kuzey Avrupa lkelerininkine benzemez. Klsik a hayatn hl yar yarya muhafaza etmekte olan talyan halknda, zerinden barbarlk dalgas geer gemez, eski devir bilinci uyanyor. Halk bunu sevinle karlyor ve yeniden canlandrmak istiyor. talya dnda sz konusu olan sorun, klsik kltrnn kimi elerinden bilgince ve dnlerek yararlanlmasndan ibarettir. talya'da ise ayn zamanda hem bilginler ve hem de halk, fiilen klsik kltr tutu yor; nk bu kltr dorudan doruya kendi eski byklnn bir hatrasdr. Ltincenin kolaylkla anlalabilmesi, hl ayakta duran an ve antlarn okluu, bu gelimeyi son derece hzlandryor, gemie dn kolaylatryor. Bu gelime, bu arada muhakkak ki, deimi bulunan halk karakteri, Langobard'lar tarafndan memlekete sokulmu olan Germen kkenli siyasal kurumlar, Avrupa valyelii, kuzey kltrnn, din ve kilisenin etkileri, btn bunlar bir araya gelerek ve karlkl etkide bu-
I I I . BLM. KLSK KLTR
271
lunarak yeni olan btn, yani modern talyan ruhunu meydana getirmilerdir ki bunun tm Bat dnyas iin en esasl rnek tekil etmesi mukadder olmutur. Barbarlk sona erer ermez klsik ilka elerinin plstik sanatlarda ne surette canland, mesel XII. yzyl Toskana binalarnda ve XIII. yzyl heykeltralnda ak olarak grlmektedir. XII. yzyln Ltince yazan en byk airinin, hatt o zamanki Ltince iirin btn bir trne nderlik eden sanatnn bir talyan olduunu kabul edebilirsek, iirde de buna benzer gzlemleri yapmakta glk ekmeyiz. iirde yn verici bu kii, Carmina Burana denilen iirlerin en iyi paralarn meydana getirmi olan airdir. Dnya hayatndan ve zevklerinden - bunlarn koruyucu melekleri olarak eski putperestlik devrinin Tanrlar yeniden ortaya kmaktadrlar - herhangi bir ekingenlik gsterilmeksizin duyulan derin zevk ve byk sevin, bu kafiyeli beyitlerden grkemle fkrmaktadr. Bu iirleri bir rpda okuyanlar, burada bir talyan'n hem de byk bir olaslkla bir Lombardyal'nn konumakta olduu duygusunu kolay kolay reddedemiyeceklerdir. Fakat ayrca, bunu byle kabul etmek iin kimi olumlu kantlar da vardr1. Geri XII. yzyl1 Carmina Burana : Bibliothek des literarischen Vereins in Stuttgart, XVI. cilt (Stuttgart 1847). Pavia'da kal (sayfa 68, 69), genel olarak italyan mevkileri, zeytin aac altnda pastoral manzaral sahne (sayfa 145), amn bol gl-
272
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
da meydana gelmi olan bu Ltince Cleriri vagantes iirleri, ak olarak gze arpan btn hafif mizall ile birlikte, Avrupa lkelerinin ortak bir rndr; ancak, de Phyllide et Flora arksn ve Aestuanas interius ve ilah. gibi iirleri yaratan ozan, kuzey Avrupa lkelerinin birinden olmasa gerektir. Ayn ekilde, Dum Dianae vitrea sero Sampas oritur (s. 137) yazar olan ince grl epikristin de bir kuzeyli olmas olana yoktur. Burada klsik ilka dnya grnn bir yeniden-uyan grlmektedir ve bu keyfiyet ortaa iir ekli yannda daha da kuvvetle gze arpmaktadr. Gerek bu ve gerekse bundan sonraki yzyllarda meydana gelen ve Pentameter ile Hexameter leklerinde yazlm olan baz yaptlar vardr ki bunlarda klsik ilka kltr gayret zenli bir biimde taklit edilmitir, hatt eski mitolojiden konular alnmtr; fakat buna ramen uzaktan bile klsik a kltgeli bir ayr aac olarak gsterilmesi (sayfa 156), bravium kelimesinin sk sk kullanlmas (sayfa 137, 144). zellikle Maji yerine Maddii eklinin kullanlmas (sayfa 141), bizim grmz teyid eder grnmektedir. airin kendini Valter olarak adlandrmas onun kkeni hakknda herhangi bir ip ucu vermemektedir. Genel olarak ve ingiliz krallarnn maiyetinde yksek rtbeli bir papaz bu ismin, X I I . asr sonlarna doru Salisbury katedralinde olan Gualterus de Lille veya de Chatillon'a ait olduu sanlmaktadr; kar. Giesebrecht, Wattenbach: Deutschlands Geschichtsguellen im Mittelalter, sayfa 431 vd.
III. BOLUM. KLASK KULTUR
273
rnn ruhunu tamamaktadr. Guilielmus Appulus'un Hexametre vezniyle yazlm kroniklerinden ve daha baka yaptlarndan beri ok kez Vergilius'un, Ovidius'un Lucanus'un, Statius ve Claudianus'un iyice etd edilmesine balanm bulunduu grlmektedir. Ancak btn bunlarda klsik aa zg olan biim tpk antik konularn Vincent de Beauvais tarzndaki yazarlarda veya mitolojik ve allegorik yazlariyle tannan Alanus ab Insulis'de olduu gibi, sadece bilginlere zg bir i olarak kalmaktadr. Halbuki Renaissance, para para taklit ve toplama deil, tam tersine, bir btn olarak bir yeniden doutur. Byle bir yeniden-dou ise gerekte XII. yzyln ad bilinmiyen bir rahibinin (Clericus) iirlerinde kendini gstermektedir. Bununla beraber, talyanlarn geni lde ve genel olarak ilka klsik kltrn benimsemeleri, ancak XIV. yzylda balamtr. Bunun iin kent yaamnn gelimesi ve bunun da ancak talya'da ve ancak imdi grld biimde gelimesi, yani ehirde soylular ile halkn gerekten eit koullar altnda yanyana yaamas zorunlu idi; kltr ihtiyacn iddetle duyan ve bunu edinmek iin elverili zaman ve aralara sahip bulunan ve btn kapsayan bir toplumun [s. 224) domas gerekiyordu. Fakat kltr, ortaan hayal dnyasndan kendini kurtarmak isterken, birdenbire ve yardmsz olarak deney ile madd ve entellektel dnyaya nfuz edemezdi; bir ki-
274
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lavuza muhtat ve ite klsik kltr, entellektel alanlarn her birinde erimi bulunduu birok objektif gerekleriyle, byle bir klavuz olarak hizmetini arzediyordu. kran ve hayranlkla ondan biim ve madde alnyordu; klsik ilka kltr yeni devir kltrnn balca ierii haline geliyordu. 2 talya'da hkm sren genel koullar da byle bir biim deitirme iin ok elverili bulunuyordu. Ortaa imparatorluu, Hohenstaufen hanedannn ortadan kalkmasndan beri ne talya'dan vazgemiti ve ne de burada tutunmaya muvaffak oluyordu. Papalk Avignon'a g etmiti. Hl hkm srmekte olan siyas kuvvetlerin ou, zorla ve yasa d bir surette erke gelmilerdi. Fakat bilinci uyanm bulunan zek, yeni ve salam bir lk aramaya koyulmutu. Bylece bir Roma-talya dnya egemenlii hlyas ve postulas halkn ruh ve fikrine o kadar ilemiti ki Cola di Rienzi bunu bir gerek haline sokmaya teebbs bile ediyordu. zellikle ilk Tribn'l (halkn haklarn savunmakla grevli yarg] zamannda grevini kavray tarz ile Cola di Rienzi'nin bu giriimi phesiz garip bir komedi haline dmeye mahkmdu. Ancak eski Roma'nn bykln hatrlamak, ulusal duygu iin hi de kmsenecek bir deer deil2 Hayatn btn alanlarnda retmen ve klavuz olarak klsik a kltrnn ne derecede i grebilecei, ksa bir ekilde mesel Aeneas Sylvius (Opera P. 603, Epist. 105. Aridk Sigismund'a seslenerek) tarafndan tasvir edilmitir.
I I I . BOLUM. KLASK KLTR
275
di. Kendilerini eski Roma'nn kltr ile yeniden donatlm gren talyanlar, ok gemeden, dnyann en ilerlemi ulusu olmak duygusunu tayorlard. imdi, zeklarn bu hareketini btn kaplam ve kapsam ile deil, fakat sadece ana izgileri ile izmek ve esas itibariyle balangtaki halini tasvir etmek iine geiyoruz.3
3 Daha ayrntl bilgi iin bak Roscoe, Lorenzo Magnifico ve ayrca X. Leo; yine bak Voigt, Enea Silvio ve Papencordt: Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter (Ortaada Roma ehrinin tarihi). XVI. yzyl balarken kltrl kimselerin bilmeleri gereken eylerin ne kadar oald hakknda bir fikir edinmek isteyenler baksnlar: Raphael Volateranus, Commentarii urbani. Burada grlmektedir ki klsik a kltr, her bilgi dal iin anahtar ve esas ierik olarak saylmaktadr: iktidar sahipleri ve mehur ahsiyetlerin biyografileri sayesinde corafya ve mahalli tarihler iin, popler felsefe, ahlk ve Aristo'nn tm eserlerinin tahliline varmcaya kadar btn bilimler iin ayn hl mevcuttur; Aristo felsefesi blm ile yapt sona ermektedir. Bunun kltr kayna olarak nemini anlayabilmek iin btn eski ansiklopedilerle karlatrlmas gerekir. Ayn konu, Voigt tarafndan ele alnp ok ayrntl bir ekilde ilenmitir: Die Wiederbelebung des klassischen Altertums (Klsik ilka kltrnn yeniden canlandrlmas).
27C
Hereyden nce renler kenti Roma'ya1, imdi, Mirabilia Romzae'nin ve VVilliam of Malmesbury'nin tarih yaptlarnn yazlm bulunduklar zamanlarda olduundan ok daha ayr bir sayg duyulmaktadr. Dindar ziyaretiler kadar byye inananlarn ve define arayclarn2 imgelemleri, tarihilerle yurtseverlerin yazlarnda grlen imgelem yannda snk kalmaktadr. Dante'nin aadaki szleri 3 bu anlamda anlalmaldr: Roma'nn talar ve duvarlar saygya deer; zerinde kentin kurulmu bulunduu toprak ise insanlarn dediklerinden daha da deerlidir. Hi durmadan tekrarlanan yldnm enlikleri, asl edebiyatta hemen hemen anmaya deer bir
1 Burada yzeysel olarak deinilen problem, bu arada en geni bir l ile Gregorovius tarafndan zlmtr : Geschiche der Stadt Rom im Mittelalter. (Ortaolarda Roma'nn Tarihi). Bir daha terkarlanmamak zere bu eseri burada salk vereceiz. 2 Guil Malmesb., Gesta rerum Anglor., L. I I , paragraf 169, 170, 205, 206. (ed. London 1840, Vol. I, p. 277 vd., p. 354 vd). eitli define arayclar hlyalar, sonra hayalet ak olarak Vens, ve nihayet XI. yzyl ortalarna doru Evander'in olu olan Pallas'n dev vcudunun bulunmas. Kars. Iac. ab Aquis, Imago mundi (Hist. patr. monum. Script., Tom I I I , Col. 1603)., gizli definelerle ilgili olarak Colonna ailesinin kkeni hakknda. Malmesbury, define kazclar hikyelerinden baka Tours Piskoposu Hildebert de Mans'n mersiyesini vermektedir. Bu, X I I . asrn ilk yarsnda humanizmaya kar duyulan heyecann en fazla gze arpan rneklerinden biridir. 3 Dante, Convito, Tratt. IV. Cap. 5.
III. BLM. KLASK KLTR
277
an brakm deildir. 1300 tarihinde yaplan yldnm enliklerinin en zengin kazanc, Giovanni Villani'nin (Sahife 117) bir tarih yazmak karariyie memleketine dnmesidir. Roma ehrinde grd renlerin grnts onu byle bir karar vermeye sevketmiti. Petrarca, klsik ilka ve Hristiyan kltrleri arasnda blnm bir ruh haletinden bize haber vermektedir. ok kez Giovanni Colonna ile beraber Diocletian stunlarnn o byk kemerlerine nasl trmandn anlatmaktadr4.' Burada, temiz hava ve derin sessizlik iinde, drt yana yaylm olan geni manzaralarn ortasnda ikisi birbiriyle konumaktadrlar. Konumalar, ticaret ve siyaset ileri hakknda deil, fakat drt yan evreleyen renler, ve yukardan seyrettikleri manzaradan esinlenerek tarih konular zerinde cereyan etmektedir. Bu srada Petrarca daha ok klsik kltr, Giovanni ise daha ziyade hristiyanlk an temsil etmektedir. Sonra felsefeden ve sanatlar icad edenlerden sz ediliyor. O zamandan beri t Gibbon ve Niebuhr'a kadar ka kez bu renler kenti, ayn tarih dnceler uyandrmtr. Ayn ekilde byle ikiye blnm bir duyu, Fazio degli Uberti'nin 1360 tarihlerine doru yazm olduu Dittamondo adl yaptnda da kendini gstermektedir. Tamamiyle hayal rn bir
4 Epp. familiaries IV, 2. (p. 657): henz grmeden Roma hakkndaki szleri, ayn eser, II, 9 (p. 600); kar. II, 14.
278
seyahatnameden ibaret olan bu kitapta yazara, tpk lh Komedi de Vergilius'un Dante'ye yapt gibi, eski corafyac Solinus arkadalk etmektedir. kisi birlikte San Nicolaus'un ansna sayg olarak Bari kentini ve byk melike Mikil'in hatr iin de Monte Gargano'y ziyaret ediyorlar. Roma'ya geldikleri zaman Araclive Trastevere'de Santa Maria efsanelerinden sz ediliyor. Eski Roma'nn putperestlik devrine ait ihtiam daha imdiden hissedilir derecede ar basmaktadr. Yrtk giysiler iinde sayg deer bir ihtiyar kadn (bu Roma'nn kendisidir) onlara anl tarihi anlatyor ve eski zaferleri 5 uzun uzun tasvir ediyor. Sonra, bu iki yabancy kentin iinde gezdiriyor ve onlara yedi tepe ile birok renler zerinde aklamalar yapyor. Che comprender potrai, quanto fui bella! (Ne kadar gzel olduunu anlayacaksn!) . Neyazk ki izma ve Avignon papalar zamanndaki Roma, klsik kltr kalntlar bakmndan birka kuak nceki Roma olmaktan ok uzakt. 1258 tarihlerinde senatr Brancaleone
5 Ditamondo, I I , cap. 3. Alay, ksmen ilkel resimlerdeki Kutsal Kral ve maiyetini hatrlatmaktadr. ehrin tasviri, ( I I , cap. 31) arkeoloji bakmndan bsbtn deersiz deildir. Polistore (Murat, XXIV, col. 845) 'ye gre 1366 tarihinde Nicol ve Ugo d'Este Roma'ya seyahat etmilerdir: Per vedere quelle magniflcenze antiche, che al presente si possono vedere in Roma (imdi Roma'da grlebilen o klsik ihtiam).
I I I . BLM. KLASK KULTUR
279
tarafndan Roma ileri gelenlerine ait 140 berkitilmi konan yktrlmas, herhalde hl ayakta duranlarn karakterini kknden deitiren korkun bir ykm olay olsa gerektir. Hi phe yok ki soylular, en az yklm ve en yksek renlerde oturmay ye tutarlard 6 . Bununla beraber o vakit, bugn meydanda olanlardan ok daha fazla renler vard ve imdi sadece tuladan iskelet ksmlarn grdmz birok bina kalntlarnn o zamanlar mermer kaplamalar, stunlu kaplar ve daha baka ssleri hl ayakta duruyordu. Bu durum iinde eski ehrin topografisi ciddi olarak etd edilmeye baland. Poggio'nun Roma gezisinde7, klsik kltr kalntlar ile eski yazarlarn ve yaztlarn (kitabeleri rtlm bulunduklar bitkilerin altnda bulup karyordu8) ilk kez olarak etd edilmesi ileri, birbirle6 Sras gelmiken burada ortaada Roma'nn yabanclar tarafndan bir ta oca sayldna dair bir belge verelim: 1140 tarihlerinde St. Deni kilisesini yeniden ina etmek iin byk stunlar arayan mehur papaz Sugerhi6, Diocletian hamamlarndaki granit stunlar alp gtrmei dnyordu; fakat sonra fikrini deitirdi: Sugerii libellus altes, Duchense, Scriptores IV, p. 352. Hi phe yok ki Byk Kari daha ll hareket etmiti. 7 Pogii opera, fol. 50 vd. Ruinarum urbis Romae descriptio. 1430 tarihine doru, yani V. Martin'in lmnden az nce. Caracalla ve Diocletian hamamlarnn iskelet ve stunlar henz yerlerinde duruyordu. 8 ilk kez yaztlar toplayan insan olarak Poggio, Vita Pogii'deki mektubunda: Murat. XX, Col 177. Bst tophyan adam olarak: Col. 183.
280
TALYA'DA RNESANS
KLTR
rine daha iten bal bulunmaktadr; fantezi arka plna atlmtr; Hristiyanlk devrinin Roma's fikri, kasd olarak bertaraf edilmitir. Maalesef Poggio'nun eseri fazla ayrntl olmad gibi resimli de deildir! Poggio, seksen yl sonra Rafael'in grdnden ok daha fazla sayda kalntlarn ayakta durduklarna tank olmutur. Caecilia Metella'nn mezar antn ve Capitol eteindeki bir tapnan stunlu cephesini grmtr. lk grnde hi dokunulmam olduu halde yerinde duran bu tapnak, ikinci defasnda, mermerin yaklarak kolaylkla kire haline getirilmek zellii yznden, yar yklm bir rene dnm bulunuyordu. Minerva tapnann yanndaki byk bir stunlu yol da, yer yer ayn kibete uramt. 1443 tarihinde bir gzlemci, bu kire yakma alknlnn hl devam etmekte olduunu yazyor. Bu utanlacak bir eydir; nk yeni binalar acnacak bir haldedir; Roma'da gzel olan, harabelerdir9. O zamanki ehir halk, kyllere zg palto ve izmeleriyle, yabanclarn gzne sr obanlar gibi grnrlerdi; gerekten de kent iinde t Banchi'lere kadar uzanan alanda hayvan otlatlrd. Belli baz vesileler, kilisede yaplan yinler, sosyal toplantlar iin bi9 Fabroni, Cosmua, Adnot 86, Alberto degli Alberti'nin Giovanni Medici'ye bir mektubundan. V. Martin devrinde Roma'nm durumu hakknda bak: Platina, p. 277: IV. Eugcn'in bulunmad zamana ait Roma'nm durumu hakknda bak: Vespasiano Fiorent., p, 21.
III. BLM. KLSK KLTR
281
ricik frsat tekil ederdi. Bu vesile ile gzel kadnlar grmek olana ele geerdi. Papa IV. Eugen'in (lm 1442) son yllarnda Blondus de Forli, Roma Instaurata adl kitabn yazm ve bunu yaparken Frontinus ile eski Libri regionali (= blgeler hakknda kitaplar) 'den ve anlaldna gre Anastasius'dan faydalanmtr. Amac, Roma ehrinde sadece o zaman mevcut olan binalar tasvir etmek deil, fakat daha ok kaybolmu bulunanlar meydana karmaktr. Yaptn papa'ya sunuluu ile uyumlu olarak yazar, kentin genel olarak bir ren alanna dnm bulunmas karsnda, Romann sahip olduu ok deerli aziz kalntlar ile kendini avutmaktadr. V. Nicolaus (1447-1455) ile, Renaissance'a zg olan yeni antsal anlay (ihtiam zihniyeti) papalk tahtna gemitir. Roma'nn bir kent olarak itibarn arttrmak ve onu gzelletirmek abas, eski yap kalntlar iin bir yandan tehlikeyi artrm, fakat te yandan kentin nn salyan eski yadigrlar daha byk bir zenle korumak fikrini kuvvetlendirmitir. II. Pius, eski eserlere kar byk bir ilgi ve heyecan duymaktadr. Geri bu papa Roma'daki eski eserlerden pek az szetmitir. Fakat buna karlk dikkatini talya'nn baka taraflarndaki eski eserlere yneltmi, Roma evresinde bulunan eski eserleri ilk defa olarak ayrntl bir surette inceleyip tasvir
282
etmitir 10 . Bununla beraber, bir din adam ve kozmografyac olarak onu, klsik ilka ve Hristiyanlk dnemlerinden kalma antlar ile doann harikalar da ayn derecede ilgilendirmektedir. Yoksa o, mesel Nola, klsik an anlar ve Marcellus'un kahramanca savandan ok daha fazla derecede St. Paulinus'un ans ile eref kazanmtr diye yazarken, acaba kendini zorluyor muydu? II. Pius'un, aziz kalntllarna inand noktas zerinde herhangi bir ekilde phe edilemez. Ancak, onun kafas, anlalan daha ok doay ve klsik ilka aratrmaya, antsal eserlere kar hamiyetli davranmaya ve insan hayatn inceden inceye gzlemeye yatknd. Papalnn son yllarnda nekrisli olmasna karn byk bir nee iinde, sedye ile kendini da ta demeden tatarak Tusculum, Alba, Tibur, Ostia, Falerii ve Ocriculum'u ziyaret ediyor ve btn grdklerini kaydediyor. Eski Roma oselerini ve su kemerlerini izliyor ve Roma evresinde ilka budunlarnn oturduklar yerleri snrlandrmaya alyor. Urbino Dukas Byk Federigo ile birlikte Tibur'a yapt bir gezintide her ikisi de, klsik ilka ve bu an sava sanat zerinde, zellikle Truva sava hakknda konumalarla gayet ho vakit geiriyorlar. 1459 tarihinde Mantua
10 Aadaki bilgi u eserlerden aktarlmtr: Jo. Ant. Campanus, Vita Pii I I . , : Muratori I I I , I I . Col. 980. Pi< I I . Commentarii, p. 48, 72 vd. 206, 248 vd. 501 ve daha baka sayfalarda.
283
Kongresine katlmak zere seyahate kt zaman yolda, Plinius tarafndan sz edilen Clusium lbirentini bo yere aryor ve Mincio'da Vergilius'un villas (Villa Virgilis) diye tannan binay ziyaret ediyor. Ayn papann, telhiscilerden de klsik ltince slubu istemesini doal grmek gerekir. Gerekten de bir zamanlar, Napoli ile sava srasnda, birok Arpinum'llar hakknda, M. T. Cicero veya C. Marius'un hemerileridir diye (gerekten bunlarn biroklar ayn adlar tayorlard) bir genel af karan o olmutur. Blondus, Roma Triumphans adl kitabn, anlyan ve koruyan kii olarak yalnz ona ithaf edebilirdi ve byle de yapt. Blondus'un Roma Triumphans', Roma ilkan bir btn olarak ele alp tasvir etmek giriiminde bulunan ilk yapt saylmaktadr. O dnemde talya'nn baka yerlerinde de Roma ilkana kar derin bir ilgi uyanm bulunuyordu. Daha Boccaccio11, geni Bajae renlerini eski fakat yine de modern ruhlar iin yepyeni duvarlar diye vasflandrmtr. O zamandan beri bu renler Napoli evresinin grlmeye deer en nemli yerleri olarak saylyordu. Artk eitli eski yaptlar toplyarak kolleksiyonlar vcuda getiren insanlar grlyordu. Ancona'l Ciriaco (lm 1457), yalnz talya'y deil, fakat ayn zamanda eski dnyann baka lkelerini de geziyor ve ok sayda yazt ve resimlerle yur11 Boccaccio, Fiammetta, cap. S,
284
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
duna dnyordu. Btn bu zorluklara katlanmakla ne elde etmek istedii sorusuna, lleri diriltmek 12 diye cevap veriyordu. Tarihlerde, kimi kentlerin, teden beri Roma ile gerek veya imgesel nitelikte olmak zere balar bulunduuna, dorudan doruya Roma'l gmenler tarafndan kurulduklarna veya bayndrlatrldklarna iaret edilmitir 13 . Hoa gitmeye hazr genealoglarn, baz aileleri soyca eski Roma'nn nl ailelerine baladklar oktandr grlen bir davrant. Bu okadar hoa giden bir eydi ki XV. yzylda balamak zere bulunan eletirinin aV tnda bile braklmyordu. Papa II. Pius, Viterbo'da bulunduu srada14, acele Roma'ya dnmesini kendisinden rica eden Roma elilerine hi ekinmeden unlar sylyordu: Roma Siena kadar benim vatanmdr. nk mensubu bulunduum Piccolomini ailesi, ok eskiden Roma'dan g ederek Siena'da yerlemitir. Ailemiz bireyleri
12 Leonardo Alberti, Deeriz, di tutta ITtalia, fol. 285. Lionardo Aretino'ya gre (Baluz. Miscell. I I I , p. I I I ) Gicero, Aetolia, Acanania, Boetia ve Peoponnessos'u dolamt ve sparta, Argos ve Atina'y tanyordu. 13 Birok rneklerden yalnz iki tanesini vereceiz: Milano'nn efsanev menei, Manipulus'de: (Murat. XI, Col. 522) ve Floransa'nn efsanev menei, Ricordano Malaspini'nin vekayinamesinin banda ve bir de Gio. Villani'nin tarihinde anlatlr. Villani'ye gre Floransa, Roma'ya kar iyi duygular beslediinden, Roma aleyhtar ve si Fiesole'ye kar t eskiden beri hakl durumda kalmtr ( I , 9.38,41,11, 2 ) . Dante, Inferno XV. 76. 14 Commentari, p. 206, IV. kitapta.
2155
arasnda sk sk kullanlan Aeneas ve Sylvius adlar da bunu ispat etmektedir. ok olasldr ki o, Jul ailesi soyundan gelmi olmay isterdi. Venedik'li Barbo ailesinden olan Papa II. Paul'un da ayn ekilde gururu okanmt: Bu ailenin kkeni-, tamamiyle aksi bir ynden, yni Almanya'dan gelmi bulunmasna ramen, Roma'l Ahenobarbus'lara balanyordu. Gya bunlar vaktiyle Roma'dan bir kafile ile birlikte Parma'ya gitmiler, sonra da torunlar parti kavgalar sonucunda Venedik'e gmlerdi 15 Massimi ailesinin, Q. Fabius Maximus'un ve Cornaro ailesinin de, Cornelius'un soylarndan gelmi olduklar iddiasiyle ortaya kmalarn doal grmek gerekir. Buna karlk hikayeci Bandello'nun, en eski atasn kibar Ostrogot ailelerinden birinde aramas (I. Nov. 23). XVI. yzyl iin gerekten gze arpan bir ayrlk oluturmaktadr.
15 Mich. Cannerius, Vita Pauli I I . : Murat. I I I , I I . Col. 993. Yazar, Domitius Ahenobarbus'un olu Nero'ya kar bile, papa ile akrabal dolaysiyle, nezaketsiz davranmak istememitir; onun hakknda yle diyor: de quo rerum soriptores multa ac diversa commemorant (ki bunun hakknda tarihiler birok deiik eyler sylerler...) Milano'daki Plato ailesi, daha da ileri giderek byk Eflatun'un soyundan gelmi olmakla vnyordu. Filelfo bir dn sylevinde ve bir de hukuku Teodoro Plato iin syledii bir vgde, bu iddiay dorulamak cesaretini gsteriyordu. Giovanantonio Plato ise 1478 de vcuda getirdii byk filozofun bir rlyef figrne (Milano'da Mazenta saraynn avlusunda) u yazt koyuyordu: Platonem suum. a quo originem et ingenium refert... (onun kaynaa ve ustas olan Eflatun'u).
286
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
Yine Roma'ya dnelim. O zaman kendisine Roma'l adn veren ahli, talya'nn geri kalan yerleri ahalisinden grd saygy byk bir sevinle karlyor ve bununla vnyordu. Papa II. Paul, IV. Sixtus ve VI. Alexandr dnemlerinde bir takm debdebeli karnaval alaylar greceiz ki bunlar, o zamanda en ok sevilen imgesel tabloyu, yani eski Roma imparatorlarnn zafer alaylarn temsil etmektedir. Halk duygusu cotuu zaman kendini ancak byle bir ekil iinde ifade edebilirdi. Tam byle bir ruh haleti iinde idi ki 18 Nisan 1485 de bir sylenti etrafa yayld: Gya eski Roma'l gen bir bayann klsik adan kalma, gz kamatracak derecede gzel ve asl biimini kaybetmemi bir cesedi bulunmutu16. Lombardia'l birka duvarc ustas, Via Appia'daki S. Maria Nuova manastrnn arsasnda eski bir mezar amlar ve mermer bir sandkta bulmulard. Sandktasn zerinde szde u yazt vard: Julia, Claudius'un kz. Hikyenin bundan sonraki ksm, ite bu temel zerine kurulan bir imge rndr: Gya Lombardia'l ustalar, bir mezar amlar ve mermer bir sandkta iinde bulduklar deerli hazineleri ve ss eyalarn alarak hemen ortadan kaybolmulard; ceset koruyucu bir esans ile svanm olup tpk yeni lm 15 yanda bir kzn vcudu gibi taze,
16 Bu hususta bak; Nantiporto: Murat. III. Col. 1049; Infessura: Eccard Scriptores. II, Col. 1951: Matarazzo: Arc hiv, Stor. XVI, II. p. 180.
287
hatt canl gibi idi; onda hl yayan bir insann rengi vard; gzleri ve az yar akt. Bu ceset Capitol'daki Conservatori sarayna gtrld ve onu grmek zere buraya gerek anlamda bir ziyareti akn balad. Birok kimseler cesedin resmini yapmak iin geliyorlard; nk o, sylenmesi veya yazlmas mmkn olmyacak kadar gzeldi; sylense ve yazlsa bile, onu grmiyenler inanmyacaklard. Fakat cesedi, Papa VIII. nnocent'in buyruu ile, gecenin birinde Porta Pi.rciana nnde gizli bir yere gmmek zorundu kalnd. Bo lahit ise, Conservatori saraynda alkondu. ok olasldr ki bal mumu veya baka bir maddeden ideal saylan tarzda bir maske yaplarak cesedin bana konmutu; gerekten sz edilen altn salar, buna pek de uyar. Burada duygular harekete getiren nokta, hikyedeki gerein kendisi deil, fakat nihayet gerek olarak gzle grldne inanlan klsik ilka insan vcudunun, imdi yayanlarn hepsinden zorunlu olarak her bakmdan ok daha stn ve gzel olmas gerektii hakknda beslenen kuvvetli inantr. Bu arada yaplan kazlar sayesinde Roma'nn madd varl daha iyi tannyordu. Daha VI. Alexandr zamannda Grotesques ad verilen eskilerin duvar ve kemer dekorasyonlar kefedilmi ve Porto d'Anzo'da Belvedere Apollo'su bulunmutu. II. Julius dneminde ise Laocon, Vatican Vens', Torso, Cleopatra ve daha birtakm par-
288
lak buluntular elde edilmiti 17 . Byklerin ve kardinallerin saraylar da klsik ilka'dan kalma heykel veya paralar halinde baka eserlerle dolmaya balamt. Rafael, Papa X. Leo hesabna olarak eski ehrin btnn ideal ekilde restore etmek teebbsne girimiti ki, kendisinin (veya Castiglione'nin) mehur mektubunda bundan bahsedilmektedir18. II. Julius zamannda bile hl devam etmekte olan tahriplerden dolay ac ac ikyet ettikten sonra papay, says ok azalm klsik eser kalntlarn korumaa davet etmektedir; ilkan tanrsal ruhunun azamet ve kudretine tanklk eden bu kalntlarn anlardr ki bugn yce iler grmeye yetenekleri olan insanlarn ruhunu atelemektedir. Sonra Rafael, dikkate deer ekilde derin grlerle karlatrmal bir sanat tarihinin temellerini atmaktadr. Sonunda ortaya koyduu arkeoloji kurallar bugn de deerlerini korumaktadr. Kda alnrken her eser iin ayr ayr olmak zere yaplm cephe resm ve kesit istemektedir. O zamandan beri arkeolojinin, zellikle dnyann bu kutsal kentini ve topografisini incelemeye kendini verdii, bylece gelierek zel bir bilim haline nasl geldii ve hatt Virtuvian Akademisinin arkeolo17 Daha I I . Julius zamannda, heykeller bulmak amac ile, kazlar yaplyordu. Vasari XI, p. 302, V. di Gio. da Udine. 18 Quatremere, Stor. della vita ete. di Rafaello, Longhena ,p. 531. ed.
289
jiye ne kadar geni hedefler izdii 19 hakknda bile burada daha ayrntl bilgi veremiyeceiz. Burada X. Leo dnemi zerinde biraz daha durabiliriz. Bu papa zamanndadr ki klsik ilkadan duyulan zevk, dier btn zevklerle iice geerek, Roma'daki hayata mstesna bir nitelik, bir kutsallk vermitir. Vatican, ark ve musiki sesleriyle nlyordu. Tpk hayatn zevklerini tatmaa davet eden bir ses gibi bu nameler, btn Roma'y dolayordu. Bununla beraber X. Leo, btn bu cnbler sayesinde kendi dert ve aclarn uzaklatrmaya muvaffak olamam, nee ile mrn uzatmak iin bilinli olarak yapt hesaplar20 da yanl karak ok erken lmtr. Paolo Giovio'nn tasvir ettii ekilde Leo zamanndaki Roma'nn parlak tablosu etkisinden kurtulmak hibir zaman mmkn olmyacaktr. Ykselmeye uraanlarn kle durumlar, borlarna ramen mevkilerinin gerektirdii ekilde yaamak zorunda olan21 ruhbann sefaleti, Leo'nun edeb mesenliinin tpk bir piyango gibi tamamiyle tesadfe bal bulunuu ve nihayet papann
19 Lettere pitoriehe I I , I. Tolomie'den Landi'ye, 14 Kasm 1542. 20 O, euris animicne doloribus quacumque ratione aditum intercludere (endie ve acnn, ne ekilde olursa olsun yolunu kapamak) istiyordu; neeli aka ve mzikten holanrd ve l)u tarzda hareketle mrn uzatacan umuyordu. Leonis X. Vila anonnyma, Roccoe, ed. Bossi XII. p. 169. 21 Ariosto'nn yergilerinden I. (Perc'ho molto ete.) ve IV. (Poiche, Annibale ete.) bunun hakkndadr.
290
skandal derecesine varan berbat maliye ynetimi 22 gibi fena taraflar da ayni tabloda grnmektedir. Fakat tablonun parlakl o derecede keskindir ki btn bu glgeler onu bulandrmaya yeterli gelmemektedir. Bu eyleri iyi tanyan ve alaya alan Ariosto, altnc yergisinde, renler kentini gezerken kendisine arkadalk edecek olan yksek kltrl airlerle bir arada bulunmaya, yapaca edeb faaliyetler iin orada bulabilecei tavsiyelere, en sonunda da Vatican kitaplnda bulunan hazinelere zlem duyguduunu ifade etmektedir. oktandr artk midini kestii Medici'lerin destei deil, fakat bunlardr ki kendisini Ferrara elisi olarak yeniden Roma'ya gitmeye ekecektir. Fakat renler, gerek Roma'nn iinde ve gerekse dnda yalnz arkeolojik abay ve yurtseverlik heyecann uyandrmakla kalmyor, ayn zamanda znty ve duygulu bir ruh haletini meydana getiriyordu. Daha Petrarca ile Boccaccio'da byle bir at duygusunun varln gryoruz (bak sahife 275, 282). Poggio, ok kez Vens ve Roma tapnan ziyaret ediyordu. Bunu yaparken bir vakitler senato'nun ok kez toplant yeri olan tapnan Castor ve Pollux'a ait bulunduuna inanyor ve Crassus, Hortensius
22 Ranke, Paepste, T, 408 vd. Lettere de' principi I, Negri'nin mektubu, I Eyll 1522;... tutti cjuesti cortigiani esausti da Papa Leone e falliti... (Papa Leone'nin bitkin hale drd ve ifls ettirdii btn bu saray adamlar).
I I I . BOLUM. KLASK KULTUR
291
ve Cicero gibi byk hatiplerin anlar iine dalyordu. Sonra II. Pius, zellikle Tibur'u tasvir ederken", tamamiyle duygusal anlatm kullanmaktadr. ok gemeden de, Polifilio tarafndan eklenen aklamalar ile birlikte ren resimleri, ilk kez olarak ortaya kyor24. Sahifelerinde muhteem kemerleri ve sra stunlar (Colonnades), ihtiyar nar aalar, defne, servi ve fundalklar iine yar gmlm halde grlmektedir. Kutsal hikyelerde sa'nn dou yerini mmkn olduu kadar muhteem bir saray kalnts iine nakletmek det olmutur25; bunun nasl yaplabildiini aklamak olana yoktur. Eninde sonunda, sun' renlerin, geni parklarn manzaras iin eksik kalmas caiz olmyan bir unsur halini almas, bu duygunun sdece madd grntsnden baka birey deildir. Fakat, klsik ilka kltrnn kalntlar arasnda, mimariye ve dier sanatlara ait eserlerden ok daha nemli olanlar, tabiatyle Yunan ve Ltin dillerinde yazl yaptlard. Bunlar, salt anlamda tm bilginin kayna saylyordu. Byk
23 Pii I I . Commentari, p. 251, kitap V de. Kar* ayn zamanda Sannazaro'nm at: ruinas Cumarum, I I . Kitapta. 24 Polifilo, Hypnerotomachia, m. zet olarak bak: Temanza, 12. sayfalar numaralanma-
25 Halbuki btn kilise babalar ve btn haclar bir maaradan sz ederler. airler de bir sarayn szn etmemilerdir. Kars. Sannazaro, de partu Virgini, L. I I .
292
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
buluntular dnemi olan bu zamanda kitaplarn durumu birok defalar tasvir olunmutur. Biz, bunlarda az dikkat edilmi olan baz taraflar ancak belirtebileceiz 26 . Uzun zamandan beri ve zellikle XIV. yzyl boyunca ilka yazarlarnn talya'da yaptklar etki bykt. Yeni yaplan keiflerden ok daha ziyade eskiden beri bilinenler, geni evrelere yaylm bulunuyordu. Boccaccio ve Petrarca ile ayn ada yaam olan aydnlarn balca esin kayna, en ok bilinen Ltin irleri, tarih yazarlar, hatipleri ve epistolograph (mektup slbunda yapt yazan yazar) 'lar ile bir de Aristoteles'in, Plutarchus'un ve daha birka Yunan bynn Ltinceye evirilmi bz yaptlarndan ibaret bulunuyordu. Petrarca, Homeros'un Yunanca bir nshasna sahipti ve okumasn bilmedii halde derin bir sevgi ve sayg ile bu kitab saklyordu. llias ve Odyssee'nin Ltinceye ilk evirisini Calabria'l birGrek'in yardm ile mmkn olduu lde meydana getiren.Boccaccio olmutur. Ancak XVI yzylla birliktedir ki bol sayda yeni keifler, nshalar kopya etmek suretiyle siste26 Balca Vespasiano Fiorentino'dan, Spicileg. Romanum cilt X. Mai tarafndan karlmtr. Yazar, XV. yzylln ortalarna doru Floransa'da bir kitap idi.
293
matik bir ekilde kitaplk edinmeler, byk bir aba ve hzla Yunanca'dan eviriler balamtr27. Eer o devirde yoksuzluun son derecesini gze alan birka kitap heveslisi kp ta derin bir heyecanla kitap toplamaya sarlm olmasayd, muhakkak ki zamanmza kadar gelen klsik yaptlarn bir ou kaybolur gider, zellikle Yunanca olanlardan ancak pek az kalrd. Papa V. Nicolaus, henz sade bir rahip iken yazma kitaplar satn almak veya bunlarn birer kopyasn kartmak iin, ar borlara girmiti. Renaissance'in iki byk tutkusu olan kitaplara ve binaya dknlk, bu insanda daha o zaman kendini aka gstermitir 28 . Papa olunca da ayn yoldan ayrlmad; mstensihler onun iin yazmalar kopya ediyorlar, birok arayclar drt bucakta onun hesabna kitap topluyorlard. Perotto, Polybious'u Yunancadan Ltinceye evirmesi karl olarak, ondan 500 Gulden ald. Guarino'ya da, Strabe tercmesi iin 1000 altn Gulden verildi; daha
27 Bilindii gibi klsik ilka kltrne gsterilen dknlk karsnda birtakm sahte eserler de uydurulmutur. Bu hususta tipik olarak edebiyat tarihlerinde Annius ve Viterbo hakkndaki yazlara baknz. 28 Vespas, Fiorent., p. 3 1 . Tommaso da Sonnazzoro ussva dire, ehe dua cosa farebbe, s'egli potesse mai spendere, ch'era in libri e murare. E I'una e I'altra fece nel suo pontificato (Tommaso da Sannazzaro, paras olsa iki eye harcamak istediini sylemi: kitaba ve binaya. (Onun evirmenleri iin bak: Acncas Sylvius, de Europa, 58. p. 459 ve Papencordt, Geschichte der Stadt Rom, sayfa 502.
294,
500 altn Gulden alacakt, fakat papa birdenbire ld. Nicolaus, 9000 cilt 29 kitap brakt. Papa sarayna mensup olan herkesin faydalanmasna ak olan bu kitaplk, byk Vatican kitaplnn ilk ekirdeini oluturmutur. Tpk bir zamanlar Kral Ptolemus Philadelphus tarafndan skenderiye'de yapld gibi, Vatican'da bu kitaplar, sarayn en soylu ss olarak muhafaza edilecekti. Veba salgn dolaysiyle papa, btn saray'le birlikte Fabriano'ya gettii zaman, evirmenlerle yazclarn da, lm tehlikesinden karmak amaciyle, beraberinde gtrmt. Byk Cosimo Medici'nin yannda toplanm dostlar evresinden bir kii olan Floransa'l Niccol Niccoli 30 , btn servetini kitap satn almaya harcamt. En sonunda, artk hibir eyi kalmad vakit, Medici'ler ona kasalarn atlar; bu ama iin istedii paralar, tutar ne kadar yksek olursa olsun, onlar veriyorlard. Ammianus Marcellinus'un, Cicero'nun de Oratore sinin ve daha birok nemli yapt metinlerinin tamamlanmasn ona borluyuz. O, Cosimo'yu ikna ederek Plinius'un Lbeck manastrnda bulunan en iyi metinini satn aldrmtr. Niccol Niccoli byk bir gnl ycelikle kitaplarn okumak iin
29 Vespas. Fiorenrino, p. 43 ve 658, 665, Kars. J. Manetti. Vita Nicolai V.: Murat ITI. I I . Col. 925. Calixtus'un bu kolleksiyonu datp datmad hakknda bak: Veso. Fior, p. 284. Mai"nin notu ile beraber. 30 Vespasiano Fiorentino, p. 617 vd.
295
darya veriyor, ayn ekilde istiyenlere de kendi evinde okumaya msaade ediyor ve bunlarla, okuduklar kitaplar zerinde konuuyordu. Niccol Niccoli'nin 800 ciltlik kitaplna 6000 altn Gulden deer biilmi ve lmnden sonra Cosimo'nun aracl ile ve herkesin yararlanmas artiyle San Marco manastrna tanmtr. Bu dnemin iki byk kitap araycs, Guarino ile Poggio'dur. Bilindii gibi Poggio31, ksmen Niccoli'nin ajan olarak, Konstans Konsili vesilesiyle gney Almanya'da da kitap toplamak faaliyetinde bulunmutur. Burada, Cicero'nun alt sylevini ve Ouintilian'nn ilk tam metnini, St. Gali, yani imdiki Zrich nshasn bulmutur. Anlatldna gre o, gya 33 gn iinde bunlar batan baa, eksiksiz ve ok gzel bir ekilde kopya etmitir. Silius talicus, Manilius, Lucretius, Val, Flaccus, Ascon. Pedianus, Columella, Celsus, A Gellius, Statius ve daha birok ilka yazarlarnn yaptlarn balca burda tamamlamaya muvaffak olmutur. Lionardo Aretino ile ibirlii ederek Plautus'un son on iki komedyasn ve Cicero'nun Verrinae'sini meydana karmtr. Tannm bir Grek olan Kardinal Bessarion32, klsik ilkaa besledii derin sevgi ve hayranlk ile son derece byk fedakrlklara katlanarak
31 Vesp. Fior, p. 547 vd. 32 Vespas. Fior., p. 193 Kars. Marin Sanudo: XXII. col. 1185 vd. Murat
296
600 cilt yazma kitap toplamt. Bunlar, Hristiyan olan ve olmyan eski yazarlarn yaptlar idi. imdi, umutsuz vatannn, gnn birinde tekrar kurtulursa, kaybolmu edebiyatn yeniden bulabilmesi iin, bu kitaplar vakfedecek bir yer aryordu. Venedik hkmeti bunun iin elverili bir bina yapmaya hazr olduunu bildirdi ve bugne kadar San Marcus kitapl o hazinenin bir blmn muhafaza etmektedir33. Mehur Medici kitaplnn meydana geliinin zel bir tarihesi vardr. Fakat biz burada ondan szedemiyeceiz. Lorenzo Magnifico iin kitap toplyanlarn en banda Johannes Lascaris geliyordu. Bilindii gibi Kardinal Giovanni Medici (X. Leo), bu kitapln mal olan kolleksiyonlar 1494 yamasndan sonra bir kez daha para para toplyarak bir araya getirmek zorunda kalmtr. imdi Vaticana'da bulunan Urbino Kitapl 34 , tamamiyle byk Federigo de Montefeltro (Sahife 71) tarafndan meydana getirilmi bir kurulutur. Federigo, henz ocuk iken kitap toplamaya balam, sonralar srekli olarak 30-40 yazcy ayr ayr yerlerde kitap kopya etmek iin altrm ve zamanla bu yolda 300.000 Dukat harcamtr. Bu kitaplk balca Vespasiano'nun
33 Bunun hakknda bak: Malipiero, Ann. Veneti: Arch. Stor. VII, II, p. 653, 655. 34 Vespas. Fior., p. 124 vd.
297
yardm sayesinde gayet sistematik bir tarzda devam ettirilmi ve tamamlanmtr. Vespasiano'nun bu hususta verdii bilgi, o zamanki bir kitapln ideal bir tablosunu izmesi bakmndan zellikle dikkate deer. Mesel bu Urbino Kitaplnda, Vaticana kolleksiyonunun Floransa'daki S. Marco, Pavia'daki Visconti, hatta Oxford kitaplklarnn kataloglar mevcut bulunmaktadr; Urbino kitaplnn, eitli yazma metinlerinin tamaml bakmndan tekilere kat kat stn olmas dolaysiyle gurur duyulmaktadr. Sayca belki de henz ortaa'a ve teoloji'ye ait yaptlar daha fazla idi. Tam klliyat halinde Thomas d'Aquino, Albertus Magnus, Bonaventura ve ilah., mevcut bulunuyordu. Fakat baka hususlarda da ok zengindi; mesel elde edilmesi olana bulunan btn tp kitaplar tedarik olunmutu. Modemiler arasnda XIV. yzyln byk yazarlar, mesel Dante ve Boccaccio, btn yaptlar ile en bata geliyorlard. Bunlar, Ltince ve talyanca yazlar ve tm evirileri ile beraber 25 sekin hmanistin yaptlar izliyordu. Yunanca yazmalar arasnda kilise babalarna ait olanlar fazla idi. Bununla beraber Klsikler listesinde Sophokles'in, Pindar'n, Menander'in btn eserlerini buluyoruz. Menander kolleksiyonu, anlaldna gre ok erkenden33 Urbino'dan uzaklat35 Aa yukar Urbino'nun, Cesare Borgia'nn ordusu tarafndan alnmas srasmda? -* Mai, bu yazmann varlndan phelenmektedir; fakat ben olaslk vermiyorum
298
rlm olmaldr. Eer byle olmasayd filologlar, bunu ok gemeden yaynlarlard. O vakitler yazmalarn ve kitaplklarn hangi yollardan meydana geldikleri hakknda daha baka baz bilgilerimiz de vardr. Ndir, tek veya biricik tam nsha olan eski bir yazmay dorudan doruya satn almak, phesiz byk bir talih ii idi ve bu, hesaba katlamazd. Kitap kopya etmeyi meslek edinenler arasnda Yunanca bilenler en yksek mevkii igal ederlerdi ve bir eref ifade eden Scrittori ad tercihen bunlara verilirdi. Saylar esasen az olan ve byle de kalan bu gibilere yksek cret verilirdi 36 . Geri kalan mstensihlere Copisti denilirdi. Bunlar, ksmen srf bu sayede geinen iiler, ksmen de bir yan kazanca muhta bulunan fakir bilginlerdi. ok dikkate deer bir noktadr ki V. Nicolaus zamanndaki Vespanao, hikmetli szleri, bilindii gibi sadece birka yz beyitten ibaret olan Menander'den ve Sohhokles veya Pindar gibi byk yazarlardan alp kendi yaptna koymu olsun. Bu Menander'in, gnn birinde yeniden meydan kmas hi de olaslktan uzak deildir. 36 Piero de' Medici, kitap merakls Macar Kiral Matthias Corvinus lnce, bundan byle scittori (mstensih)lerin artk i bulamyacaklarmdan, fiyat drmek zorunda kalacaklarn sylemitir. Fakat bu, yalnz Grek'ler iin sz konusu olabilir. nk teki kitap kopyaclar, bundan sonra da btn italya'da bol bol i bulmular ve mesleklerini icra etmilerdir. Fabroni, Laurent. Magn. Adnot. 156. Kar Adnot. 154.
299
ki kopyaclarn ou Alman ve Fransz'lard37. Olaki bunlar, papa saraynda herhangi bir ii olup bunu grmee urarken gnlk yaama gereksinmeklerini bu suretle kazanmak zorunda kalan kimselerdi. Mesel Cosimo Medicci, Hiesole gneyinde kurduu Badia tesisinde ksa bir zaman iinde bir kitaplk meydana getirmek istedii zaman, Vespasiano'y ard. Vespasiano, depolarda mevcut yazmalar arasnda istenilenin bulunmas mmkn olmadndan, bunlarn satn alnmasndan vazgeilerek yeniden yazdrmasn hkmdara salk verdi. Bunun zerine Vespasiano, Cosimo ile bir anlama yapt ve gndelik demek suretiyle 45 yazc altrarak 22 ay iinde 200 cilt yapt tamamlanm bir halde teslim etti 3 8 . stinsah edilecek kitaplarn listesini, dorudan doruya V. Nicolaus39 kendi eliyle Cosimo'ya vermiti. (Tabi kiliseye ve din hizmetlere dair kitaplar, baka konulara ait olanlardan ok daha fazla idi.) Yaz tr, XIV. yzyldan beri kullanlan gayet gzel modern talyan yazs idi. Bu yaz ile yazlm bir kitab seyretmek, bal banda bir zevk37 Gaye, Carteggio, I, p. 164; I I I . Calixtus devrinde 1455 tarihli bir mektup. Urbino'daki minyatrl kutsal - kitab da, Vespasiano tarafndan altrlan bir Fransz istinsah etmitir. Bak: S. D'Agincourt, La Peinture, tablo 78. 38 Vespas. Fior., p. 335. 39 Urbino ve Pesaro (Aless, Sforza katalogu sayfa 38) Kitaplklar iin de papa byle bir ltufta bulunmutu.
300
ti Papa V. Nicolaus Poggio, Giannozzo Manetti, Niccol Niccoli ve daha birok nl bilginler ayn zamanda hattat da idiler ve bu nedenle ancak gzel yaz istiyorlar, baka trlsne hogr gstermiyorlard. Yazmalar, ilerine ek olarak konan ssler, minyatrler olmasa da son derece ince bir zevkin rn idiler. zellikle Laurenziana kitaplndaki yazmalarn ba ve sonlarndaki zarif ssler bunu ispat etmektedir. Byk ve zengin adamlar tarafndan smarlanan kitaplar, istisnasz parmen zerine yazlrd. Gerek Vaticana ve gerekse Urbino'da kitap ciltleri, hep ayn ekilde krmz kadife kapl ve gm kakmal idi. Eserin ieriine duyulan saygy mmkn olduu kadar soyluca sslemelerle ifade etmek anlaynn hkim bulunduu bu srada, birdenbire ortaya kan"baslm kitaplara kar balangta gsterilen ekingenlik ve direnii doal grmek gerekir. Urbino hkmdar Federigo, baslm bir kitap sahibi olmaktan utan duyard40. Fakat, kitap kopya etmei kendilerine meslek edinip bu sayede geinen kimseler deil, bir kitaba sahip bulunmak iin onu kopya etmek zorunda bulunan ve bundan bezmi olan kimseler, bu Alman icadn byk bir sevinle karlad40 Vesp. Fior., p. 129.
301
lar41. ok gemeden matbaa, talya'ya da girerek ilkin eski Ltince ve daha sonra da Yunanca metinlerin oaltlmas iin kullanld; klsik yaptlarn baslmas ii uzun zaman yalnz talya'ya zg kald. Fakat bu i, klsik eserler karsnda duyulan heyecandan beklendii derecede hzl olmad. Bir sre sonra yazar ile yayan arasndaki ilikiler modern anlam ile kendini gstermeye balad42. Papa V. Alexandr zamannda da nleyici sansr ortaya kt; imdi artk, ksa sre nce Cosimo'nun Filefo'y vadetmee zorlam olduu gibi, bir kitab yoketmek yle kolay mmkn olmuyordu43. Filoloji ve klsik ilka kltr aratrmalarnn ilerlemesi ile ilgili olarak metin eletirisinin zamanla nasl geliii sorununu incelemek, bu kitabn konusu dnda kalr. Bunun gibi, bil41 Artes Qus labor est fessis demptus ab articulis (onlarn yorgun parmaklar bu zahmetten kurtarlmtr). Robertus Ursus'un 1470 de yazd bir iirde byle deniliyor: Rerum ital. script. ex codd. Florent. Tom I I , Col. 693. Klsik eserlerin sratle yaylacaklar midiyle biraz erken sevinmektedir. Kars. Libri, Histoire des sciences mathematiques I I , 278 vd. Roma'da baskclar hakknda bak: Gaspar. Veron., Vita Pauli I I . : Murat. I I I . Col. 1046. Venedik'te ilk ayrcalk iin bak : Marin Sanudo, Murat XXII. Col. 1189. 42 Elle yazld sralarda da buna benzer bir ey mevcuttu, bak: Vespas, Fior., 656 vd., Zembino de Pistoja'nn Dnya Kronik'i hakknda. 43 Fabroni, Laurent. magn., exilio adl tehzil yazsna dairdi. Adnot 212 Bu, de
302
ginlik tarihine de deinecek deiliz. Bizi ilgilendiren ve zerinde duracamz konu, talyan'larn bilgileri deil, fakat edebiyat ve hayatta klsik ilka kltrnn yeniden douudur. Bununla beraber incelemenin dorudan doruya kendisi zerinde birka sz sylememize msaade buyurulsun. Eski Yunan kltr zerinde yaplan ettler, XV. asrla XVI. yzyln balarnda olmak zere, balca Floransa'da toplanmt. Petrarca ile Boccaccio'nun zendirilen 44 , grne gre, sadece heveskrn Yunan ettlerine katlmas sonucunu vermekten daha ilerisine gidememiti. te yandan, bilgin Grek mltecileri kolonisi ile birlikte Yunan ettleri de, 1520 tarihlerinde artk snmt45. Agricola, Erasmus, Estienne ve Budeus gibi bir takm kuzey Avrupa'llarn bu arada Yunancay renmi olmalar, byk bir talih eseri olmutur. Yunan mltecileri kolonisi, Manuel Chrysoloras ve bunun akrabas Johannes, bir de
44 Kars. Sismondi VI, p. 149 vd.
45 Bu Grek'lerin nesillerinin snmesini, Pierius Valeriau, de nfelicitate Literat. da Lascaris'den sz ederken tebbit etmektedir. Paulus Jovius da Elogia Literariasnda Almanlar hakknda yle diyor., eruum literae non latinae modo cum pudore nostro. sed graecae et hebraicae in eorum terras fatali commigratione transierint (Utan duymamz gerek, yalnz Ltince eserler deil ayn zamanda Yunanca ve Ibaniee eserler de sanki mukadder imi gibi onlarn memleketine gmtr). 1450 tarihlerine doru.
III. BLM. KLSK KLTR
303
Trabzon'lu George ile balamt. Sonra stanbul'un Trkler tarafndan fethi sralarnda ve bundan sonra Johannes Argyropulos, Theodor Gaza, oullar Theophilos ile Basilios'u iyi bir Grek olarak yetitiren Demetrios Chalcondylas, Andronikos Kallistos, Marcos Musuros, Lascaris ailesi ve daha baz kimseler gelerek onlara katlmlard. Fakat Yunanistan'n Trkler tarafndan fethi tamamlandktan sonra, Rumlar arasnda, mltecilerin oullar ve belki birka Girit'li ile Kbrsl hesaba katlmazsa, yeni bir bilginler kua yetimiyordu. Aa yukar Papa X. Leo'nun lm ile genel olarak Yunan ettlerinin gerilemesi de balamtr ki bunun nedenini, ksmen, entellektel ilgi ynnn deimesinde4^ ve klsik edebiyattan greli olarak doymu bulunmak belirtilerinin ba gstermesinde aramak gerekir. Fakat muhakkak ki, Grek bilginleri kuann snmesinin de ayn zamana rastlamas, tamamiyle bir tesadf eseri deildir. 1500 tarihi lek olarak alnrsa, talyan'larn kendileri arasnda Yunan ettleri alannda byk abalar harcand grlmektedir. rnein Papa III. Paul ve IV. Paul47 gibi ihtiyarlklarnda hl Yunanca konumaya muktedir olan kimseler, bu dili p zaman renmilerdi. Fakat bu dereceye eriebilmek iin doutan
46 Ranke, Paepste I, 486. Bu blmn sonu ile karlatr. 47 Tommaso Gar, Relazioni della corte di Roma I. 338, 379
304
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Grek olanlarla dorudan doruya dp kalkmak artt. Floransa'mn dnda Roma ile Padua hemen hemen srekli olarak ve Bologna, Ferrara, Venedik, Perugia, Pavia ve daha baka kentler de hi deilse zaman zaman, cretli Yunanca retmenleri altryorlard 48 . Yunanca aratrmalar, Venedik'teki Aldo Manucci basmevine ok eyler borludur. En nemli ve en uzun yazan Yunan yazarlar, ilk defa olarak burada Grek dilinde baslmtr. Aldo, btn varn younu bu ie koymutur. O, dnyada eine pek az rastlanabilen bir yaymlayc ve bascdr. Klsik ettlerin yannda Dou ettlerinin de olduka nemli bir kaplam kazandna burada hi olmazsa birka szck ile deinelim. Yahudilere kar yaplan dogmatik polemikle ilgili olarak ilk kez Floransa'l byk bir bilgin ve devlet adam49 olan Giannozzo Manetti (lm 1450), bran dilini ve tm Yahudi ilmini renmiti. Onun olu Agnolo, ocukluundan beri Ltince, Yunanca ve branice renmek zorunda braklmt.
48 Trabzonlu Yorgi, 1459 tarihinde 150 Dukat yllk cretle Venedik'te belagat retmenliine atanm idi: Hak: Malipiero, Arch. stor. XVI. I I . P. 653, Perugia'da Yunanca retim krss hakknda bak: Arch. stor. XV. I I . p. 19 da giri blm. Rimini'de Yunanca retilip retilmedii tesbit edilememektedir; kar. Aneed. litt. I I , p. 300. 49 Vespas. Fior., p. 43, 476, 578. 614. Fra Ambrogio Comaldolose de ibranice biliyordu: ayn eser, p. 320,
305
Hatt Papa V. Nicolaus, kutsal kitabn tamamn, genel olarak kullanlan halk Ltincesini (vulgata) bir tarafa brakmak eilimi gsteren devrin filoloji akm karsnda, Giannozzo'ya yeniden tercme ettirmitir 5 0 . Reuchlin'den ok daha nce de birok hmanistler braniceyi renmilerdir. Pico della Mirandola ise, bilgin bir haham iin gerekli derecede Talmud ve felsefe bilgisine sahip bulunuyordu. Arapa renmek iin en elverili olana, byk Arap hekimlerinin eski Ltince tercmeleriyle artk yetinmek istemiyen tp ilmi veriyordu. En iyi frsat da, talyan hekimlerine grev yaptran Yakn Dou lkelerindeki Venedik konsolosluklar salyordu. Hieronimo Ramusio adnda bir Venedikli hekim, Arapa'dan eviriler yapyordu ve am'da lmt. Andrea Mongajo de Belluno51, Avicenna (bn-i Sina) nn yaptlarn okuyabilmek iin am'da oturuyor, A r apa reniyor ve onun eserlerini yaynlyordu. Sonra Venedik hkmeti onu bu zel bilim dal iin Padua'da grevlendirdi. Burada humanizmann geni lde etkisi sorununa gemeden nce Pico zerinde biraz dur50 Vaticana Kitapl iin bir bina yaptran ve bunu satn ald birok kitaplarla zenginletiren Papa IV. Sixtus, Ltince Yunanca ve Ibranice mstensihlere (librarios) bol bol para vermekteydi: Platina, Vita Sixti I I , p. 332. 51 Pierius Valerian., infelic. t., Mongajo'dan hahs etmesi mnasebetiyle. Ramusio hakknda kar. Sansovino, Venezia, Fol. 250.
306
mak zorundayz. Pico, bilimi ve her zaman iin geerli olan gerei, klsik ilka kltrne tek yanl olarak sarlm bulunanlara kar iddetle ve yksek sesle savunmu olan tek adam olmutur52. O, yalnz bn'r-Rd'e ve Yahudi aratrclarna deil, ayn zamanda ortaan iskolastikilerine de deer vermitir. Bunlarn seslerini duymakta olduuna inanyor: Biz sonsuzlua dek yaayacaz; szck oyuncularnn okullarnda deil, fakat aklllarn evresinde; Andromache'nin annesi veya Niobe'nin oullar zerinde tartlan yerde deil, fakat ilhi ve insan eylerin derin nedenleri zerinde konuulan yerde yayacaz. Yakndan bakacak olan grecektir ki barbarlarn da akl (Mercurium) vard ve bu, dillerinde deil kalplerinde idi. Kuvvetli, olduka zarif Ltincesi ve ak bir tasvir gc ile Pico, bilgilerin dili temizleme abalarna ve ireti alnm kalplara, hele bunlar tek yanl ve byk gerein inkr bahasna olursa, gereinden fazla deer vermeyi aa gryordu. Eer Katolik Reformu yksek fikir hayatn tmyle engellemeseydi, talyan felsefesinin ne kadar yce bir yne doru evrilmi bulunacan Pico'da tahmin etmek mmkndr. imdi, ok sayg gren klsik ilka kltrn, yaadklar aa nakledenler ve ykselterek
52 zellikle Ermolao Barbaro'ya 1485 tarihinde yazlan nemli mektup; Ang. Politian. epistolae, L., IX. Kars. Jo Pii oratio de hominis dignitate.
307
ada kltrn temel esi haline getirenler acaba kimlerdi? Bunlar, hergn bir baka grnt gsteren, ok eitli insanlardan meydana gelmi kalabalk bir yn insan idi. Fakat adalar ve bizzat kendileri u kadarn idrak etmilerdi ki onlar, cemiyetin yepyeni bir esi idiler. iirlerinden yukarda (S 271 vd.) bahsetmi bulunduumuz XII. yzyln gezginci rahipleri, bunlarn en yakn bir ihtimalle ilk mjdecileri olarak saylabilirler. O durulmayan varlk, o zgr, hatt zgrlkten daha da ileriye giden hayat anlay, iire klsik a enisi getirilmesinin hi deilse balangc, bu rahiplerde grlmektedir. Fakat imdi, temelde hl ruhan olan ve ruhanilerin tekelinde bulunan ortaa kltrne kar, yepyeni ve ortaan tesinde kalan deerler zerine bina eden bir kltr ortaya kyor. Bu kltrn faal temsilcileri nemli kiiler53 oluyorlar; nk eskilerin bildiklerini biliyorlar, nk eskiler gibi yazmaya alyorlar, eskiler gibi dnyor ve ok gemeden de eskiler gibi duyuyorlar. Kendilerini adadklar gelenek, birok yerlerde aktarma haline giriyor. Bir takm yeni yazarlar, 1300 tarihlerinde Floransa'da grld ekilde tamamiyle bam53 Bunlarn kendi kendilerine verdikleri deeri, mesel Poggio aa vurmaktadr, (de avaritia fol. 2 ) . Poggo'nn grne gre ancak bilgince ve belgatl Ltince kitap yazm veya Yunancadan Ltinceye evirmi olanlardr ki yaamolduklarn (se vixisse) syliyebilirler.
308
sz, anlalan temelinde mill olan bir kltrn, sonradan humanizma hareketi tarafndan bir su baskn gibi sprlp gtrldnden ikyet etmilerdir 54 . Yine onlarn iddialarna gre: Floransa'da okumak bilmiyen kimse yoktu; hatt merkep srenler bile Dante'nin arklarn (canzonel ylyorlard; hl elde, mevcut en iyi yazma kitaplar, aslnda Floransa'l hattatlarn elinden kmtr; Brunetto Latini'nin Tesorosu gibi bir halk ansiklopedisinin meydaan gelmesi de o zaman mmkn olmutur; btn bunlar, genel bir kerakter salaml temeline dayanyordu; byle bir karakter ise, bireylerin devlet ilerine itirak etmeleri, ticaret ve seyahat, zellikle ba be dolamann sistemli olarak ortadan kaldrlmas sayesinde Floransa'da en mkemmel ekilde gelitirilmitir; o zaman Floransa'llar da btn dnyada itibar gren ve ie yarar insanlard; Papa VIII. Boniface'in onlar ayn ylda beinci e diye adlandrmas her halde sebepsiz deildir; 1400 tarihinden beri humanizmann hzla ilerlemesi, bu yerli hamleyi dumura uratmtr; bundan byle her problemin zlmesi, yalnz klsik ilka kltrnden beklenmitir ve dolaysyle edebiyat, srf bir aktarmadan ibaret olmak seviyesine drlmtr; hatt hrriyetin yitirilmesi de bununla ilgilidir; nk yeni retim, otoritelere kle gibi itaat esasna dayanmak54 zellikle Lihri, Histoire des sciences tipes II, 159 vd., 258 vd. mathema-
III. BLM. KLSK KLTR
309
tadr; ehir hukuku Roma hukukuna feda edilmitir ve srf bu yzden bile tiranlarn gzne girmek yolu aranm ve bulunmutur. Bu yaknmalar, gerek deerleri lsnde tutulduu ve uranlan kayplarn bu yeni hareketle ne dereceye kadar telfi edildikleri sz konusu olduu hallerde, yer yer bizi megul edecektir. Burada hereyden nce u noktay saptamak gerektir ki, kuvvetli XIV. yzyl kltrnn dorudan doruya kendisi, zorunlu olarak humanizmann zaferini salamtr ve mill talyan dehasnn bizzat en byk temsilcileridir ki XV. yzylda grlen snrsz ldeki klsik dknlne yol amlardr. Herkesten nce Dante'yi ele alalm. Eer Dante'den sonra ayn apta bir sra dhiler talyan kltrne klavuzluk etmi olsalard, bu kltr, klsik ilka'dan alaca eler ne kadar kuvvetli olursa olsun, yine de tamamiyle zgn ve mill karakterini muhafaza ederdi. Ancak ne var ki talya ve btn Bat dnyas, ikinci bir Dante karamamtr; bylece o, kltr hayatna ilk defa olarak klsik ilka elerini sokup bunlara srarla n safta yer veren adam olmu ve byle kalmtr. Geri Dante lhi Komedi sinde ilka ile Hristiyan dnyasna eit haklar vermektedir; bununla beraber ikisini daima paralel yrtmektedir. Tpk ortaan ilk zamanlarnda Tevrat ve ncil'deki yk ve kiilerden zi-
310
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
hinlerde tipler ve rnekler yaratlm olduu gibi, Dante de genel olarak ayn bir olayn bir hristiyan rneini bir pagan rnei ile birletiriyordu55. Yalnz, unutulmamaldr ki hristiyan imgelemi ve tarihi, iyice biliniyordu; buna karlk ilka, daha az bilinen, ok eyler vadeden ve heyecan veren bir dnya idi; bu nedenle kamunun ilgisi bakmndan klsik ilka, ikisi arasnda bir dengenin muhafaza edilmesini zorlayan bir Dante artk mevcut bulunmaynca, zorunlu olarak ar basyordu. Petrarca, birok kimselerin hatralarnda imdi byk talyan airi olarak yaamaktadr. Fskat yaad adaki hreti daha ok ilka kltrn kendi ahsnda temsil etmesinden, Ltin iirinin her trn taklit etmesinden ve klsik a konular zerinde mektup tarznda eserler yazmasndan ileri geliyordu. Bizim iin ilkel grnen bu mektuplarn, el kitaplar mevcut bulunmayan o zamanlar iin byk bir deeri olduuna phe yoktur Boccaccio iin de durum aa yukar ayndr. Alplerin kuzeyindeki lkelerde, Decamerone'sinin tannmasndan nce, 200 yl sre ile srf
55 rnein Purgatorio XVIII. de ok kuvvetli rnekler vardr: Meryem Ana dalarn tesine, Caesar ise ispanya'ya kouyor: Meryem Ana fakirdi. Fabricius bencil deildir. Bu vesileyle iaret edelim ki Sibylle'ler kronolojik bir tanda cisman ilka tarihi iine sokulmaktadrlar; ayn ey Uberti taralndan Dittamondo'da (1. Cap., 14, 15) denenmitir.
311
Ltince olarak mitoloji, corafya ve biyografi'ye ait eserleriyle btn Avrupa'da hreti dolamt. Bunlardan biri olan De Geneologia Deorum adl yaptnn XIV. ve XV. kitaplarna koyduu eklerde o, gen humanizmann kendi a karndaki durumunu tartmaktadr. Onun daima iir den sz ediine aldanmamak gerekir. nk yakndan baklacak olursa grlecektir ki Boccaccio, burada air-filolugun fikr faaliyetinin tmn kasdetmektedir56. Amansz mcadelesi de ite bu anlamdaki air-filologlarn dmanlarna kardr: yalnz tkabasa yiyip imek ve zevk u safa srmekten anlyan hafif merepli kimselere; Helikon'u, Castalia kaynan ve Phbus korusunu srf lgnlk olarak gren yanltmacac teologlara; para kazandrmadka iiri gereksiz birey sayan altn dkn hukukulara; ve en son olarak da dinsizlik ve ahlkszlk hakknda ikyet etmekten holanan57 dilenci rahiplere (bunlar dorudan doruya sylenmemi olmakla beraber vasflar gayet ak olarak belirilmitir)
56 Paeta szc Dante'de (Vita Nuova, p. 47) yalnz Ltince iir yazan anlamna gelmektedir, italyanca iir yazanlar iin de Rimatore, Dicitore per rima deyimleri kullanlmaktadr. Bununla beraber zamanla deyimler ve anlamlar birbirine karmtr. 57 hretinin en yksek doruunda bulunan Petrarca da melankolik anlarda ikyet etmektedir: Uursuz yldz, son zamanlarda kendisinin rezil insanlar - extremi fures - arasnda yaamak zorunda kalmasn istemitir; Livius'a yazd imgesel mektup, Opera, p. 704 vd.
312
kardr. Bundan sonra iir olumlu bir ekilde savunuluyor ve vlyor; zellikle iirin daima iinde bulunduunu kabul etmemiz gereken derin allegorik anlam, cahillerin kr zihinlerini rktmek iin hakl olarak yaratlan karanlk vlyor. En sonunda yazar, bilgince eserinin altnda, yaad zamann paganizma devri ile olan yeni ilikilerini mdafaa etmektedir 58 . lk hristiyan kilisesinin henz kendini imanszlara kar savunmak zorunda olduu zamanlarda durum, bugnknden bsbtn baka idi. imdi ise-sa'ya hamdolsun!- gerek din kuvvetlenmitir; dinsizlik tamamiyle ortadan kaldrlm ve muzaffer kilise, dman karaghn eline geirmitir. imdi paganizma, hemen hemen hibir tehlike sz konusu olmadan, ele alnp zerinde dnceler yrtlebilir. Bu, sonradan btn Renaissance'in kendini savunmakta kulland kantn tpksdr. Demek oluyor ki bu, dnyada yeni bir ey idi ve bunu temsil eden de, yeni bir insan snf idi. Zafer yolunun ortasnda bu eyin durdurulup sezgili olarak snrlandrlmas ve mill kltr unsurlarna belli bir tercih hakk verilmesi gerekip gerekmedii sorunu zerine tartmak faydaszdr. Hi bir inan yoktur ki o devir insanlarnn
58 Jacobus Pizinga (Opera volgari, vol. XVI)'ya yazd bir mektupta Boccoccio, asl iire daha sk bir suretle balanmaktadr. Fakat buna ramen o, burada da yalnz klsik ilka iirinin etkisi altnda olan iir olarak kabul ediyor ve saz airlerini (trovatori) tanmyor.
313
ruhunda, klsik ilka kltrnn talyan milleti iin yksek an ve eref tekil ettii inanc kadar salam bir ekilde yer etmi olsun. Aslnda sembolik nitelikte olan bir tren, gerekte air-filologlarn bu ilk kuana zg idi. XVI. ve XVI. yzylarda da devam etmi, fakat eski heyecann kaybetmi olan bu, airlere defne dalndan rlm bir ta giydirme trenidir. Bunun balangc ortaada bulunmakla beraber kesin surette tarihini saptamak mmkn olmad gibi hibir zaman yntm ve kurallar belli bir tren haline gelmi de deildir. Herkesin gz nnde yaplan bir gsteri, edeb hretin gzle grlr bir surette anlatm idi 59 ve bu nedenle doal olarak ekli her zaman deiirdi. Mesel Dante, bunu yar din bir takdis olarak anlam gibi grnmektedir. San Giovanni kilisesinin vaftiz ta zerinde, yz binlerce Floransa'l ocuklar gibi kendisinin de takdis edilmi bulunduu yerde tac kendi bana koymak istemitir*0. Biyografisini yazan bir yazar diyor ki: Dante, h59 Boccaecio, Vita di Dante, p. 50: la quale (laurea) non scienza aceresce ma e deli' acquistata certissimo testimonio o oramento (ki bu-defne elenk insann bilgisini artrmaz, fakat insann edinmi olduu bilginin kesin tan ve ssdr. 60 Paradiso XXV, I 50: sopra le fonti di San re. Kars. Paradiso I; 25. nasnda ta giymee niyet vd. Boecaccio, Vita di Dante, p. Giovanni si era disposto di corona(San Giovanni kilisenin vaftiz kurermiti).
314
retinden dolay her nerede olursa olsun defne tac alabilirdi; fakat bunu kendi memleketi olan Floransa'dan baka bir yerde kabul etmek istemedi ve bu yzden ta giyemeden ld. Yine ayn kaynaktan reniyoruz ki bu detten, o zamana kadar faydalanlmamt ve bu, Yunanllardan eski Romallara miras kalm saylyordu. Gerekten de byle bir gsterinin en yakn benzeri, Yunan rneine gre kurulmu Kapitol yarmalarnda grlmektedir. Burada gitar alanlar, air ve daha baka sanatkrlar yarmakta idiler. Tren, Domitian'dan beri -her be ylda bir kutlanm idi ve ihtimal ki Roma mparatorluunun kmesinden sonra da bir sra devam etmiti. Baka bir kimse, Dante'nin yapmak istedii ekilde, defne tacn kendi eliyle bana koymaa bir daha kolay kolay cesaret edememi, fakat giydirme yetkisinin hangi makama ait olduu sorunu ortaya kmtr. Albertino Mussato (Sayfa 227) 'ya 1310 tarihinde piskopos ve niversite rektr tarafndan Padua'da ta giydirilmiti. Petrarca'ya ta giydirme (1341) konusunda, o zaman Floransa'l bir rektr bulunan Paris niversitesi ile Roma ehri makamlar birbirleriyle ekiiyorlard. Hatt bir tr hakem olarak onun bizzat setii Kral Robert d'Anjou, ta giydirme trenini Napoli'ye nakletmek isterdi; fakat Petrarca, Roma senatrnn eliyle Kapitol'da ta giymeyi dier btn nerilere ye tuttu. Gerekten de bir sre bu, eref hrsnn ulamak istedii son
I I I . BOLM. KLASK KLTR
315
ama olarak kalmakta devam etti. Mesel, kibar bir Sicilya memuru olan Jacobus Pizinga da ayn akma kaplmt61. Fakat tam bu srada mparator IV. Kari talya'ya girdi ve gururlu insanlarla dncesiz kitlenin trenlerle gzlerini boyamay kendisine gerek bir zevk edindi. airlere ta giydirmek yetkisinin bir zamanlar Roma imparatorlarna ait bulunduu masaln hareket noktas edinorek imdi bunun kendisine intikal etmi bulunduunu ileri sryor ve Floransa'l bilgin Zanobi defla Strada'ya Pisa'da airlik tac giydiriyordu (15 Mays 1355)62. Boccaccio'nun bundan ok can sklm ve bu laurea Pisana'y (Piza defnesini) meru olarak tanmak istememitir. Gerekte yarm kan slav olan bu yabancnn ne hakla talyan airleri hakknda hkm verdii sorulabilirdi. Ancak, bundan byle talya'ya seyahat etmek iin gelmi bulunan imparatorlar da bir defa urada, bir defa burada airlere ta giydirmilerdir. Bunun zerine XV. yzylda papalar ve daha baka hkmdarlar ayn haktan faydalanmaktan geri kalmamlardr ve en sonunda artk ta giydirme yerinin ve koullarnn hi61 Boccaccio'nn Jacobus Pizigna'ya mektubu: pere volgari, vol. XVI. Si praestet Deus, concedente senatu Ronuleo.. (Tamnn inayeti ile, Roma Senatosunun karar ile). 62 Matt. Villani, V, 26. ehir iinde bir tren tertip edilerek at stnde dolald ve bunda imparatorun maiyeti, yani Baron'lar, airin yannda bulundular. Faizio degli Uberti'ye de ta giydirildi. Fakat nerede ve kim tarafndan giyririldii bilinmiyor.
316
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bir nemi kalmamtr. VI. Sixtus zamannda Roma'da Pomponius Laetus Akademisi63 kendi bana defne elenkleri datyordu. Floransa'llarn gzel bir detleri vard: mehur hmanistlerine ta giydirirlerdi; fakat bunu ancak ldkleri zaman yaparlard. Carlo Aretino ve Lionardo Aretino'nun l balarna bu ekilde ta konmutu. Carlo Aretino'nun cenazesi banda Matteo Palmieri ve Lionardo Aretino'nun naa banda da Giannozzo Manetti, btn halkn ve konsil yelerinin nnde vgler sylemilerdi. Hatip de ipek elbiseler giydirilmi cesedin konmu bulunduu64 teskerenin banda duruyordu. Bundan baka Carlo Aretino'nun onuruna bir mezar ant (S. Croce'de) yaplmtr ki bu, Renaissance devrinin en muhteem antlarndan biridir. imdi klsik ilka'n eitim ve retim zerine etkisi konusuna gelmi bulunuyoruz. Byle bir etki iin ilk art, humanzma'nn niversiteleri nfuzu altna almas olabilirdi. Geri bu olmutur, fakat hibir zaman sanld kadar geni lde ve etkili bir ekilde vukubulmu deildir.
63 Jae. Volaterran: Murat XXIII, Col. 185.
64 Vespas. Fior., p. 575, 589. Vita Jan. Manetti: Murat. XX, Col. 543. Lion. Aretino'nun hreti, yaad zamanlarda da o kadar bykt ki her ynden birok insanlar srf onu grmek iin geliyorlard; hatt bir ispanyol, onun ayaklarna kapanmt. Vesp. p. 568. 1461 tarihinde Ferrara belediyesi, Guarino ant iin o zamanlarda byk bir para saylan 100 Dukat denek koymutu.
317
talya'daki niversitelerin 65 ou, ancak XIII. ve XIV. yzyllar boyunca, hayatn gnden gne artan zenginlii karsnda kltr iin daha sistematik bir zenti gereksinmesi kendini gsterdii zaman, meydana gelmilerdir. Balangta bu niversitelerin her birinde genel olarak retim krss bulunuyordu. Bunlar, din hukuk, dnyev hukuk ve tp krslerinden ibaretti. Zamanla bunlara belagat, felsefe ve astronomi krsleri de katld. Astronomi, her zaman olmasa bile genel olarak, astroloji ile bir tutuluyordu. Profesrlere ayrlan denekler birbirinden ok farkl olurdu. Bzan bir profesre, byk bir servetin baland da grlrd. Kltrn ykselmesi ile rekabet de balad, yle ki kurullar nl profesrleri ayartarak birbirlerinden elmek giriiminde bile bulunuyorlard. Anlatldna gre
65 Kar. Libri, Histoire des sciences mathematiaues I I . p. 92 vd. Bologna niversitesi bilindii gibi eski idi: buna karlk Pisa niversitesi daha sonra Lorenzo Magnifieo tarafndan, Giovo'nn Vira Leonis X. L. I de syledii gibi ad solatium veteris amissae libertatis kurulmutu. Floransa niversitesi (kar. Gaye, Carteggio I, p. 461-560; Matteo Villani I, 8; VII, 90) de 1321 de mevcuttu ve memleket ocuklarnn burada renim grmeleri mecburi idi: veba salgnndan sonra 1348 de yeniden canlandrld ve 1500 altn Duka tlk bir bte ile ynetilmee baland; fakat tekrar snd ama 1357 de yeniden kuruldu. Birok vatandalarn istei zerine Dante'nin yorumlanp anlatlmas amac ile 1373 te kurulan retim krss, ou kez filoloji ve balgat profesrlne bal olarak ynetilmitir. Nitekim Filelfo zamannda da ayn durum grlmektedir.
318
Bologna, bu koullar altnda zaman zaman devlet gelirinin (20.000 Dukat) yarsn niversiteye ayrmtr. retim yeleri genel olarak belli zamanlar sresince66, hatt tek bir smestre iin grevlendirilirlerdi. Bu yzden hocalar da tpk sahne artistleri gibi gezginci bir yaam srmek zorunda idiler. Bununla beraber yaadka kaydiyle atanmalar da yaplmyor deildi. Kimi kez bir yerde okutulan dersin baka bir yerde tekrarlanmyacana dair ilgili profesrden gvence alnrd. Bunlardan baka, herhangi bir cret almadan, gnll olarak ders okutan retmenler de vard. Ad geen retim krslerinden phesiz ki belagat profesrl, bir hmanistin hepsine ye tutarak elde etmek istedii amat. Bununla beraber bir kimsenin hukuk, tp, felsefe veya antronomi krssne gemesi ya da gemek midini tamas da klsik ilka kltr zerindeki bilgisinin derecesine bal idi. Zamann bilim dzeyi, profesrn madd durumu gibi, yerine gre ok deiikti. Baz hukukularla hekimlerin son derece yksek gelirleri vard. Hukukular, zellikle hizmetlerinde bulunduklar devletin hak ve dvalarn savunan danmanlar olarak, byle yksek cret alrlard. XV. yzylda Padua'66 Profesr listelerinde bu nokta gz nnde tutulmaldr. rnein 1400 tarihinde Pavia niversitesi profesrlerini gsteren listede (Corio, Storia di Milano, fol. 290) yirmi tane hukuku grlmektedir.
319
da yllk 1000 Dukat67 denen danman hukukular vard. Hatt nl bir hekim, o zamana kadar Pisa'da 700 altn Gulden ile altktan sonra, imdi 2000 Dukat cret ve darda doktorluk yapmak hakk verilmek kouluyla buraya atanp getirilmek isteniyordu 68 . Pisa niversitesinde profesr olan hukuku Bartolommeo Socini, Padua'da Venedik hkmeti tarafndan kendisine nerilen bir grevi kabul etmiti. Oraya giderken Floransa hkmeti kendisini tutuklatt ve ancak 18000 altn Gulden kefaletle serbest brakmaya raz oldu69. Srf bu bilim kollarna verilen yksek deer yznden birok sekin filologlarn hukuku ve hekim olarak ortaya ktklarn doal grmek gerekir. te yandan herhangi bir bilim dalnda sivrilmek istiyen her uzman, gn getike, kuvvetli bir hmanist olmak zorunda kalyordu. Hmanistlerin, hayatn baka alanlarnda fiili olarak almalarndan biraz sonra sz edeceiz. Filologlar kimi hallerde ek grevlerle birlikte olduka bol kazanl i bulabiliyorlard 70 . Fakat genel olarak bunlara, tamamiyle belli olmayan, geici nitelikte grev verilirdi, yle ki bir insan
67 Marin Sanudo: Mural. XXII, Col. 990. 68 Fabroni, Laurent, magri. Adnot. 52, 1491 tarihine ait ksm. 69 Allegretto, Liar sanesi: Murat XXIII, Col. 824. 70 Filelfo, yeni kurulan Pisa niversitesinde grev almaa davet edildii zaman, en az 500 altn Gulden istedi. Kars. Fabroni, Laurent. mago. Adnot. 41.
320
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
birok kurullarda ayn zamanda alabilirdi. yle anlalyor ki adam deitirmekten holanlyor ve her yeni gelenden yeni eyler bekleniyordu. Bu hal, olu yoluna henz girmi ve dolaysiyle geni lde kiilere bal bulunan bilimin bu durumu karsnda kolaylkla aklanabilir. Klsik ilkan byk yazarlar zerinde ders okutanlarn hepsi de, o kentin niversitesinde grevli olan kimseler deildi. Gidip gelme olanaklarnn bolluu, ok sayda elverili salonlarn varl (manastr vesair yerlerde), zel olarak bir bilginin konferans ve dersler vermek zere getirilmesini kolaylatryordu. XV. yzyln ilk eyreinde71, Floransa niversitesi en parlak devrine ulat, Papa IV. Eugen'in ve belki V. Martin'in de sarayna mensup olanlarn ders salonlarna koutuklar, Carlo Aretino ile Filelfo'nun birbirleine rekabet ederek ders verdikleri zaman, sadece S. Spirito manastr Augustin'Ierinin hemen hemen tam rgtl ikinci bir niversitesi ve bir de Angoli'deki Camaldoli Tarikati * mensuplarnn bilginler birlii mevcut deildi; bunlarn dnda ileri gelen zel kiiler bir araya gelerek veya tek
71 Kars. Vespes. Fior. p. 271, 572, 580, 625. Vita Jan. Manetti: Murat. XX, Col. 531 vd. * Kamaldoli Tarikat: Camaldoli'de 1018 tarihinde Aziz Romuald tarafndan kurulmu bir rahip tarikat olup bunlara Romualdin'ler veya, mensuplarnn tadklar beyaz giysilere balantl olarak Ak Benediktin'ler de denir (eviren.
321
balarna giriime geerek kendileri veya bakalar iin felsefe ya da filoloji kurslar tertip ediyorlard. Roma'da filoloji ve klsik ilka ettlerinin uzun zaman niversite (Sapienza) ile hemen hemen hibir ilgisi yoktu; bunlar, istisnasz olarak ksmen baz papa ve yksek din adamlarnn kiisel desteklerine, ksmen de papalk kanlaryasndaki mevkilere dayanyorlard. Ancak Papa X. Leo zamannda niversitenin (Sapienza) geni lde slahna giriildi (1513). Yeni niversite rgtnde de yer alan 88 profesr, talya'nn en tannm bilim otoriteleri idi ve bunlar arasnda klsik ilka bilgisi alannda en ok n kazanm kiiler de vard. Fakat bu yeni parlaklk ancak ksa bir zaman srd. talya'da Yunanca retim krsleri hakknda ise yukarda (S. 302 vd) ksaca bilgi vermi bulunuyoruz. O zamanki bilimsel retim yntemi hakknda bir fikir edinebilmemiz iin bugnk akademik meseselerimizi mmkn olduu kadar gzlerimizden uzak tutmamz gerekir. Profesrlerle dinleyiciler arasnda kiisel temaslar, ak tartmalar, bilim dili olarak daima Ltince'nin ve biroklar tarafndan da Yunanca'nn kullanlmas, nihayet profesrlklerin sk sk deimesi ve kitaplarn nadir oluu, btn bunlar o zamanki renime yle bir grn vermektedir ki biz bunu ancak glkle gzlerimizin nne getirebiliriz. Azok bir nemi olan btn kentlerde Ltince okullar vard, hem de bunlar sadece insan
322
yksek renim iin hazrlyan kurulular deildi; ayrca nemli bir grevi, okuma ve yazmay, aritmetikten hemen sonra gelen zorunlu bir bilgi olarak saylan Ltince'yi ve arkasndan da mantk' retmekti. zellikle u noktay kaydetmek gerekir ki bu okullar, kiliseye deil, kent ynetim rgtne bal bulunuyorlard. Hatt biroklar srf zel teebbslerle kurulmulard. imdi bu okul sistemi, birka sekin hmanistin nderlii ile sadece rgt bakmndan yksek bir rasyonel evrime erimekle kalmam, bundan baka, szn modern anlam ile, yksek bir eitim arac halini almtr. Kuzey talya'l iki hkmdar hanedanna mensup ocuklarn eitimi ile ilgili olarak yle enstitler ilve edilmitir ki bunlar, kendi trlerinde biricik kurululardr denebilir. Giovan Francesco Gonzaga'nn (hkmdarl 1407-1444) Mantua'daki saraynda nl Vittorino da Feltre72 ortaya kmt. Bu bilgin, yaratllarndaki g ve yetenekleri ile en verimli olabilecekleri bir alana btn varlklarn adayabilen insanlardan biridir. nce hkmdar hanedannn oul ve kzlarn eitimi, hem de bu kzlardan birini gerek anlamda bir bilgin dzeyine ulatrmtr. hreti btn talya'ya yaylp ta uzak ve yakndan zengin ve byk aileler, ocuklarn
72 Vespas. Fior., p. 640. Rosmini tarafndan yazlan Vittorino ve Guarino'nn zel biLliyografyalarm tanmyorum.
III. BLM. KLSK KLTR
323
eitmek iin kendisine ba vurduklar zaman Gonzaga, sadece bu ocuklarn da o nl retmenden ders grmelerine msaade etmekle yetinmemitir; stelik de, yle anlalyor ki, kibar dnyann bir eitim merkezi olmasn Mantua iin bir eref saymtr. lk kez olarak buradadr ki bilimsel retim faaliyetinin yan sra jimnastik ve her trl ince beden hareketlerine okul lsnde ayn nem verilmitir. Ayrca yannda baka bir gurup genler de vard ki Vittorino, bunlar yetitirmeyi belki de hayatnn en yce amac olarak kabul ediyordu; fakir fakat yetenekli olan genleri evinde besler ve Per l'amore di Dio (Allah akna) okutup eitirdi. Bunlarn yan banda renim ve eitim gren kibar aile ocuklar, yetenekten baka hibir varl bulunmyan o ocuklarla ayn yerde yaamaya burada alyorlard. Gonzaga Vittorino'ya her yl 300 altn Gulden demekle ykml bulunuyordu. Fakat btn giderlerini karlyor ve bir o kadar daha tutan an da kapatyordu. Hkmdar, Vittorino'nun tek bir metelii bile kendi ba iin bir kenara koymad kansnda idi. Ayn zamanda hi phesiz hissediliyordu ki fakir ocuklarn da birlikte eitim grmeleri, bu olaanst adamn, kendi hizmetinde almas iin sktla kabul olunmu bir artt. Bu messesede btn hayat, son derece, hatt bir manastrnkinden de daha sk surette dindarca geerdi.
324
Guarino de Verona73nn retim sisteminde ise, daha ok bilimsellie nem verildii'grlmektedir. Guarino, 1429 tarihinde Niccol d'Este tarafndan olu Lionello'nun eitimi iin Ferrara'ya davet olunmutu. Guarino, Lionello epeyce bydkten sonra, 1436 dan itibaren de, belagat ve Yunanca ile Ltince profesr olarak niversitede alyordu. Daha Lionello'nun retim ve eitimi ile megul bulunduu sralarda, eitli blgelerden gelmi birok rencileri de vard; ayrca evinde de yetenekli fakir ocuklar arasndan setii bir renci gurubunu ksmen veya tamamiyle kendisi besliyordu. Ge vakte kadar devam eden akam saatlerini bunlar altrmaya ayrmt. Burada da sk bir dindarlk ve ahlk kurallar hkm sryordu. ada hmanistlerden ounun din ve ahlk bakmlarndan vlecek yanlarnn bulunmaynda, Guarino kadar Vittorino'nun da hibir suu yoktur. Guarino'nun bu kadar ok faaliyet gerektiren ileri arasnda daima Yunanca'dan eviriler yapmaya ve ayrca da byk telif eserler meydana getirmeye nasl olanak bulunduunu anlamak gerekten gtr. Yalnz bu iki sarayda deil, talya'nn teki saraylarnn ounda da hkmdar ocuklarnn eitimi, hi deilse ksmen ve belli yllar sresince, hmanistlerin eline geti. Bylece hmanistler, saray hayatna bir adm daha fazla girmi
73 Vespas. Fiorent., p. 646.
325
oluyorlard. Hkmdarlarn eitilmesi zerinde eserler yazmak eskiden teologlara zg bir iken imdi doal olarak hmanistlere dyordu. Mesel, Aeneas Sylvius, Habsburg hanedanndan iki gen prensin74 eitimi zerinde ayrntl bir yaz kaleme ald. Tabi olarak bu eserde, her iki prensin de talyan anlamnda humanizmaya zenti gstermeleri tasviye olunmaktadr. Belki de Aeneas bu gen prenslere hitap etmeden bir sonu kmyacan biliyordu ve bu nedenle yazlarnn geni evrelere dalmasn salyacak birtakm tertibat almt. Hmanistlerin hkmdarlarla ilikilerinden ilerde ayrca sz edeceiz. ou Floransa'l olup klsik ilka kltr i!e uramay hayatlarnn belli bal amac haline getiren, ksmen bizzat byk bilgin, ksmen de bilginleri koruyan heveskrlar olan birtakm kiiler, herkesten nce zerinde durulmaya lyktrlar (kar. S. 290 vd.). zellikle bunlar XV. yzyl balarndaki gei dnemi iin ok nemlidirler. nk humanizma, gnlk hayatn zorunlu bir esi olarak ilk nce bu insanlarda fiilen etkisini gstermitir. Ancak bunlardan sonradr ki papalarla hkmdarlar cidd olarak humanizma ile megul olmulardr.
74 Aridk Sigismund'a, (Epist. 105, p. 600) ve Kral Ladislas Postumus (som-adan-domu)a ( p . 695) mektuplar: sonuncusu. Tractatus de liberorum educatione olarak kaleme alnmtr.
326
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Niccol Niccoli ile Giannozzo Manetti'nin yukarda ok kez szn etmi bulunuyoruz. Vespasiano (S. 294) bize Niccoli'yi. evresinde klsik ilka kltr havasn bozabilecek herhangi bir eye bile tahamml edemeyen bir adam olarak tasvir etmektedir. Uzun giysisi iinde gzel bir endam, okayc szleriyle, klsik a kltr kalntlarnn en deerli paralariyle sslenmi bir evde, son derece zel bir izlenim brakmaktadr. Hereyde, zellikle yemekte temizlie byk bir titizlik gstermektedir. Bembeyaz ketenle rtl sofras zerinde klsik vazolar ve kristal bardaklar durmaktadr75. Elenceye dkn bir Floransal'y entellektel faaliyetle ilgilenmeye kazanmak iin kulland yntem76 o kadar ekicidir ki burada yksn anlatmadan geemiyeceiz. Piero de' Pazzi, kibar bir tccarn olu idi ve kendisi de tccar olmak iin yetitiriliyordu. Vcuta gzel br adam olup dnya zevklerine biraz fazlaca dknd ve bilimle uramay aklndan bile geirmezdi. Bir gn Palazzo del Podesta^nn nnden getii srada Niccoli onu yanna ard. Piero, o zamana kadar hi grmemi olmasna ramen bu itibarl adamn bir iareti zerine
75 Vespasian'mn aadaki szlerini baka bir dile evirmek olanakszdr: a vederlo in tavola cosi antico come era, era una gentilezza. 76 Ayni eser, sayfa 485. 77 Vespasiano, sayfa 271 e gre burada bilgin insanlar toplanp birbirleriyle tartrlard.
III. BLM. KLASK KULTUR
327
kendisine yaklat. Niccoli, babasnn kim olduunu sordu. Gen, Messer Andrea de' Pazzi diye cevap verdi. Ne ile megul bulunduu sorusuna da, genel olarak gen insanlarn yaptklar gibi eleniyorum (attendo a darmi buon tempo) diye karlk verdi. Niccoli ise: yle bir babann olu ve bu kadar yakkl bir insan olarak senin iin byk bir ss tekil edebilecek olan Ltince bilimini bilmediinden utanmalsn, eer bunu renmezsen bireye yaramazsn; genlik iei geer gemez hibir yararl deere (vitru) sahip olmyan bir adam haline geleceksin! dedi. Piero, Niccoli'nin szlerini dinledikten sonra bunlarn gerek olduunu hemen kavrad ve bir retmen bulduu takdirde Ltinceyi renmeye seve seve alacan syledi. Niccoli de: o ii bana brak! dedi. Gerekten de o, Ltince ve Yunanca retmeni olarak Pontano adnda bilgin bir adam buldu. Piero bu bilgine kendi evinden birisi gibi muamele ederek ylda 100 altn Gulden balad. O zamana kadar yaad elenceye dkn hayat brakarak gece gndz renim ile megul olmaya balad; btn eitim grm insanlarn dostu ve asil dnceli bir devlet adam oldu; bandan sonuna kadar Aeneid'i ve Livius'un birok sylevlerini, ounu Floransa ile Trebbio'da bulunan sayfiye evi arasndaki yolda olmak zere, ezbere rendi. Giannozzo Manetti, klsik ilka kltrn daha baka ve daha yksek bir anlamda temsil
etmektedir78. ok erkenden olgunlam, daha ocuk denecek bir ada ticareti renmi ve bir bankacnn saymanl grevini yapmtr. Fakat bir sre sonra bu hayat ona anlamsz ve geici grnm ve, insann kendisine lmszlk salyabilecek biricik ara olarak sayd ilme zlem duymaya balamtr. Sonra, Floransa soylular arasnda kendini kitaplara verenlerin ilki olmu ve, daha nce de sylediimiz gibi, zamann en byk bilginlerinden biri haline gelmitir. Fakat hkmet onu igder, vergi memuru ve vali (Pescia ve Pistoja'da) olarak kulland zaman grevi banda o, sanki iinde hmanist bilgi ile dindarln birlemesinden meydana gelen yksek bir lk uyanm gibi hareket ediyordu. Hkmetin koyduu en tiksindirici vergileri baar ile topluyor ve bu husustaki zahmetlerine karlk olmak zere herhangi bir cret almay reddediyordu. Bir eyaletin valisi olarak hibir hediye kabul etmiyor, zahire ithal edilmesi iin gereken tedbirleri alyor, durmakszn dvalar gryor ve takn heyecanlar iyilikle yattrmak iin elinden geleni yapyordu. Pistoja'llar, Manetti'nin, memleketteki iki partiden hangisine daha fazla eilim gsterdiini hibir zaman anlyamamlardr. Sanki btn vatandalarn hukukunu ve ortak kaderlerini simgeletiriyormu gibi bo zamanlarn ehrin tarihini yazmaya adad. Bu yapt erguvan
78 Bunun hayat bak: Murat, XX. Col. 532 vd.
III. BLM. KLSK KLTR
329
bir cilt iinde kutsal bir emanet olarak belediye saraynda muhafaza edildi. Grevinden ayrlrken ehir, ona, zerinde kentin armas bulunan bir sancak ve bir de ok gsterili gm mifer armaan etti. Bu zamanda yayan bilgin Floransa vatandalar hakknda bir fikir edinmek iin, bunlarn hepsini ahsen tanyan Vespasiano'yu dinlemek gerekir. nk Vespasiano'nun yazlarndaki eda ve hava, bilgin vatandalariyle hangi koullar altnda dp kalkt ve onlarn dorudan doruya baarlar hakkndaki kaytlardan daha nemli grnmektedir. Srf bir evirisi bile yaptn balca deerini kaybetmesine kfi gelir. Hele, burada yapmak zorunda bulunduumuz gibi, kitabnn ksaca zetini vermekle yetinirsek, deeri bsbtn der. Vespasiano byk bir yazar deildir, fakat zerinde iledii konuya tamamiyle hkimdir ve bunun fikir bakmndan nemi hakknda derin bir duyguya sahip bulunmaktadr. XV. yzyl Medici'lerinin zellikle byk Coslmo (lm 1464) ile Lorenzo Magnifico (lm 1492-'nun Floransa ve btn adalar zerinde etki yapabilmi olmalarnn srr aratrlacak olursa grlecektir ki bu, devirlerinin kltr alannda yapm olduklar liderlikte bulunmaktadr. Cosimo, ok mstesna mevkide bulunan bir insand. O, byk bir tccar ve parti lideridir; stelik de btn dnrler, aratrclar ve yazarlar tarafndan desteklenmektedir; douu bakmndan
330
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Floransa soylularnn en nnde bulunmaktadr ve, btn bunlara ek olarak, kltr bakmndan da talya'nn en banda gelmektedir. te btn bu zellikleri bir araya toplyabilmi bir insan, elbette ki gerekten hkmdardr. Bunlardan baka Cosimo, zel olarak Efltun felsefesinde 79 klsik ilka dnme dnyasnn en parlak an grm olmakla, evresinde bulunanlar bu bilgi ile doldurmu olmakla ve bylece humanizma iinde klsik ilkan ikinci kez yeniden douunu salam olmakla n kazanmtr. Bu oluun hikyesi, btn ayrntlarna varncaya kadar bize anlatlmtr80. Herey, bilgin Johannes Argyropulos'un davet edilmesine ve son yllarnda Cosi mo'nun kiisel abalarna bal bulunmutur; o kadar ki byk Marsillio, Platonizm bakmndan kendisini Cosimo'nun fikren olu sayabilmekte79 Efltun hakknda daha nce bilinenler, birbirleriyle bal bulunmayan krnt halinde bilgiler olsa gerektir. Efltun ile Aristo arasnda kartlk hakknda 1438 de Ferrara'da Siena'l Hugo ile Konsil'e gelmi bulunan Grek'ler arasnda garip bir tartma oldu. Kars. Aeneas Sylvius, De Europa, Cap. 52 (Opera, p. 450). 80 Nic. Valori, Lorenzo magnifico'nm hayatnda. Kars. Vespas. Fior., p. 126. Argyropulos'm ilk koruyucular, Acciajuoli'lerdi. Ayn eser, s. 192; Kardinal Bessarion ve bunun Efltun ile Aristo'yu karlatrmas; ayn eser, s. 223: Cusanus'un Efltun'culuu: ayni eser, s. 308; Cantalonia.l Narciso ve Argyropulos ile tartmalar; ayn eser, . 571: Efltun'n mnferit diyaloglar daha Lionardo Aretino tarafndan tercme edilmiti; ayn eser, s. 298; Neoplatonizmann etkisinin balamas,
III. BLM. KLSK KLTR
331
dir. Daha Pietro Medici devrinde Ficino, kendini bir okulun ba olarak gryordu. Pietro'nun olu ve Cosimo'nun torunu olan nl Lorenzo da Aristo'culardan (Meaiyn) ayrlarak ona gemitir. En tannm renci arkadalar olarak Bartolommeo Valori, Donato Acciajuoli ve Pierfippo Pandolfini'nin adlar gemektedir. O heyecanl retmen, yazlarnn birok yerlerinde, Lorenzo'nun Efltun felsefesinin btn derinliklerini aratrdn ve kanaatini ifade ettiini, Lorenzo olmasayd iyi bir vatanda ve Hristiyan olmann ok gleeceini sylemitir. Lorenzo'nun etrafnda toplanan bilginler evresinde byle yksek bir idealist felsefe hkimdi ve bu eit topluluklarn hepsinden bu zellii ile ayrd ediliyordu. Pico della Mirandola gibi bir adam, ancak byle bir evrede kendini mutlu hissediyordu. Fakat bu hususta sylenebilecek eylerin en gzeli, klsik ilka kltr yan sra talyan iirinin de burada kutsal bir snak bulmu olmas ve bu iirin, Lorenzo'nun kiiliinden fkran klarn en kuvvetlisi bulunmasdr. Bir devlet adam olarak onun hakknda herkes istedii gibi yarg versin (S. 128, 144); bir yabanc, mecbur kalmadka, Floransa'nn mukadderatnda insan suunun pay ile durum ve olaylarn pay arasndaki derece farknn ne olduu hakknda hkm vermekten kanr. Fakat Lorenzo'nn, fikir alannda da ok orta halli olan kimseleri koruduu ileri srlrse; Lionardo da Vinci ile b
332
yk matematiki Fra Luca Pacciolo'nun memleket d edilmelerinden ve Toscanella, Vespucci ve daha biroklarnn ykselememelerinden onun sulu bulunduu iddia edilirse muhakkak ki byk bir hakszlk yaplm olur. Gerekte o, niversal deha sahibi bir adam deildi. Fakat fikir faaliyetini korumu ve zendirmi olan byk adamlar iinde en geni kltrl olanlardan biri idi; onda bu, belki de hepsinden daha fazla derecede, iinde duyduu derin bir ihtiyacn sonucu idi. inde yaadmz ada da kltrn, zellikle klsik ilka kltrnn deeri yeter lde yksek sesle belirtilmektedir. Fakat, XV. yzyl ile XVI. yzyl balarnda yaam bulunan Floransa'llar derecesinde bir tutku ile kendini bu ie vermi olan ve bunun her eyden nce gelen bir ihtiya olduunu ileri sren bir kimse hibir yerde grlmemektedir. Bu hususta, dorudan doruya olmasa da, her trl pheyi giderecek nitelikte birok kantlar vardr: Eer eitim salt olarak dnya hayatnn en deerli serveti diye saylmasayd, ev kzlar ok kez okutulmazd; Palla Strozzi'nin yapm olduu gibi, srgn yeri bir mutluluk yeri haline getirilemezdi; hereyi mubah gren insanlar, Plinius'un tabiat tarihini, Filippo Strozzi81'nin yapt gibi eletirici bir tutumla ele alp ilemek iin ne kuvvet ve ne
81 Varchi, Stor. Fiorent., cilt IV. sayfa 321. Son derece derin bir karakter tasviri.
333
de heves bulabilirlerdi. Burada sz konusu olan ey, vmek veya aalamak deildir; tersine olarak bir devrin gr ve anlayn enerjili zellii iinde tanmak ve anlamaktan ibarettir. talya'da Floransa'dan baka daha kimi kentler vard ki buralarn ahalisi, bireyler olarak veya toplumlar halinde, bazen ellerindeki btn aralar kullanmak suretiyle humanizma iin almakta ve mevcut bilginleri himaye etmekte idiler. O dnemin yazma dergilerinde bu eit kiisel ilikilerle sk sk karlamaktayz82. Eitim grm tabakalardaki ar basan gr ve anlay, hemen hemen istisnasz olarak, bu yana yneltilmi bulunuyordu. imdi talyan hkmdarlarnn saraylarndaki humanizmaya bir gz atmann sras gelmitir. Tiranlarla tpk bunlar gibi srf kendi kiiliklerine ve yeteneklerine dayanan filologlar arasndaki i benzerlie, yap ortaklna yukarda (S. 12, 213 vd.) iaret olunmutu. Filologlar, aktan aa, hkmdar saraylarnda almay serbest ehirlere gitmeye ye tutuyorlard. Hkmdarlarn daha yksek cret vermeleri bu ye iin yeter bir neden tekil ediyordu. Aragon hanedanndan Alfons'un btn talya'ya hkim olacakm gibi
82 Rosmin'nin yukarda adlar geen biyografilerinde (Vittorino ve Guarino haklunda) ve Shepherd'in Poggio'nun Hayat adl yaptnda bu hususta bir ok bilgi bulunsa gerektir.
334
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
grnd bir srada Aeneas Sylvius83 baka bir Siena'lya yle yazyordu: Eer onun hakimiyeti altnda talya bara kavuacaksa, bunu kent ynetimlerine ye tutarm; nk bir kiraln cmertlii her trl yetenei dllendirir 84 . Tpk vaktiyle hmanistlerin vmeleri sayesinde hkmdarlar hakknda ar derecede olumlu yarglara varld gibi, son zamanlarda da bu ilikiden lyk olmyan taraf zerinde, yani satn alnm dalkavukluk zerinde ok fazla durulmutur. Sorun bir btn olarak ele alnacak olursa, durumun daima hkmdarlar lehine ar basmakta olduu grlecektir. Gerekten hkmdarlar, zamanlarnn ve lkelerinin kltrnde-ne kadar tek yanl olursa olsun - en nde yer almak zorunda bulunduklarna inanmaktadrlar. zellikle papalardan bazlarnn85 yeni dnem kltrnn dourduu sonular karsnda gsterdikleri cesaret, ister istemez insan duygulandrmaktadr. V. Nicolaus, kilisenin gelecei hakknda hibir kayg duymamakta idi. nk binlerce bilgin in83 Epist. 39; Opera, p. 526, Mariano Sociano'ya. 84 Bunlarn yannda, hkmdarlarn himayelerinin nemsizlii ve kimi hkmdarlarn hrete kaytsz kaldklar hususundaki yaknmalar, bizi aldatmamaldr. rnein daha XV. yzylda Bapt. Mantuan., Eklog. V, bu kabildendir. Herkesi tatmin etmek mmkn deildi. 85 Papalarn XV. yzyl sonlarna kadar bilimi himaye etmeleri hakknda, ksa olsun diye burada u yapt salk vereceiz: Papencordt, Geschichte der Stadt Rom (Roma Kentinin Tarihi, son blmleri).
I I I . BOLM. Ki ASIK KLTR
335
san kiliseyi destekliyordu. II. Pius'un bilim iin yapt fedakrlklar Nicolaus'a oranla ok azd; sarayna urayan airler sayca hi de kalabalk deildi; fakat, dorudan doruya kendisi, V. Nicolaus'dan daha ileri derecede bilginler cumhuriyetinin ahsen ba idi ve tam bir gvenle bu hreti tayordu. lk kez olarak II. Paul'dr ki sekreterlerinin humanizmas karsnda korku ve gvensizlik duymaya balamtr. Bunun ardllarnda , yani Sixtus, nnocent ve Alexandr ise kendi adlarna sunular kabul ediyorlar ve haklarnda istendii kadar iirler yazlmasna msaade ediyorlard. Hatt, byk bir ihtimalle, hexameter kalbda yazlm bir Borgia destan (Borgiade) bile vcuda getirilmiti 8 6 . Fakat bu papalar, baka ilerle o kadar ykl bulunuyorlar ve iktidarlarna baka destekler aramakla o kadar zihinlerini yoruyorlard ki, air filologlarla yakn ilikiler kurmaa pek frsat bulamyorlard. II. Julius kendini vdrmek iin airler buluyordu. nk bizzet kendisi, iir iin nemli bir konu tekil ediyordu. (S. 192). Fakat bu papann air86 Lil. Greg. Gyraldus, de poetis nostri temporis (zamanmz airleri hakknda), Sphaerulus de Camerino mnasebebiyle. Adam yaptm zamannda tamamlayamad ve tam krk yd sonra hl rahlesinde idi, IV. Sixtus'un dedii ok dk cretler hakknda bak: Piero Valer., De infelic. lit., Theodorus Gaza'dan bahs ederken. Humaistlerin, Leo'dan nceki papalar zamannda bile bile kardinalikten uzak kalmalar hakknda bak: Lor. Gran'nn Kardinal Egidio iin syledii cenaze ba konumas, Anecd. litt. VI, p. 307.
336
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Iere fazla ilgi gstermedii anlalmaktadr. Ondan sonra papala X. Leo geti. Bu, tpk Romulus'tan sonra Numa'nn gemesi gibi bir olayd; baka bir deyimle, bir nceki papann silh grltlerinden sonra, kendini tamamiyle sanata vermi yeni bir papa mit ediliyordu. Zarif Ltince nesirden ve ahenkli msralardan zevk almak, Leo'nun hayat programna dahildi. phesiz ki onun mesenlii, Ltince yazan airlerin saysz at, vg, yergi ve tler vcuda getirmeleri olanan yaratmtr. Bunlarda, Jovius'un biyografisinde batan baa grld gibi, parlak ve neeli Leo devri zihniyeti canl bir ekilde yansmaktadr87. Belki de btn Avrupa tarihinde hibir hkmdar yoktur ki kendisine, zamannda tasvir edilmeye deer olaylarn azlna oranla bu papa kadar ok sayg gsterilmi olsun. airler, genel olarak leyin, mzisyenler paralarn bitirdikleri zaman, papann yanna girebilirlerdi 88 . Fakat bunlar arasnda en deerlilerinden birisi 89 , airlerin, bahede gezinirken veya saraydaki zel odalarna ekildikleri zaman papann yanna sokulmaya altklarn ve onu buralarda ele geirmeyi baaramyanlarn, Olym87 En iyisini, Deliciae poetarun italorum da ve Roscoe'nin X. Leo adl yaptnn baka baka basklarndaki eklerde bulmak mmkndr. 88 ken. 89 Pierio Valeriano, Simia snda. Paul Jov. Elogia, Guido Posthumus'dan sz edilir-
337
pus'ta oturanlarn hepsinden ykselen szlanma l biimindeki bir mektupla ondan para dilendiklerini bize anlatmaktadr90. Paray bir yerde yl olarak grmeye tahamml edemiyen ve her zaman neeli yzler grmek istiyen Leo, yle bir tarzda balarda bulunmutur ki, ldkten ksa bir zaman sonra bunlarn ans efsanelemitir 91 . Leo'nun niversiteyi (Sapienza) dzene koymasndan yukarda (s. 319) sz etmitik, Leo'nun humanizma zerindeki etkisini kmsememek iin bu arada yaplan birok oyunlara itibar gstermemek gerekir. Bizzat papa tarafndan humanizmaya kar bazen gsterilen ve dikkate deer nitelikte grnen olaylara (s. 248) aldanmamak gerekir. Verilecek yarg tevik alan iinde bulunan ve bir btn halinde llmesi olana pek bulunmyan, fakat ince aratrmalarla baz mnferit hallerde gerekten ispat edilebilen byk fikr olanaklara dayanmaldr. Aa yukar 1520 tarihinden beri talyan hmanistlerinin Avrupa zerine yaptklar etkiler, eninde sonunda Leo tarafndan yaplan drt ve zendirmelere
90 Bak: Joh. Aurelius Mutius'un Elogie'si: Deliciae poet.
ital. polt. ital. 91 Leo'nun gelii gzel elini daldrd erguvan renkli ve iinde irili ufakl altnlar bulunan kadife kese hakkndaki tannm hikye, Giraldi, Hecatomnithi VI, Nov. 8 de anlatlmaktadr. te yandan Leo'nm sofrasnda Ltince tuluatlar, beyitleri biraz kusurlu syledikleri takdirde, kam ile krbalanrlard. LU. Greg. Gyraldus, De poetis nostri tempori.
338
dnp dayanr. Leo, yeni elde edilen Tacitus'u92 basmak ayrcaln verirken: byk yazarlar hayatn dsturu, felket zamanlarnda bir tesellidirler; bilginlere yardm etmei ve deerli kitaplar ele geirmei kendim iin teden beri yksek bir ama olarak grmmdr; imdi de bu kitabn yaylmasna yardm etmekle insan soyunun yararna hizmet edebildiim iin Tanr'ya kretmekteyim! diyebilen papa idi. 1527 de Roma'nn tahribi sanatlar nasl datt ise, ayn ekilde edebiyatlar da teye beriye savurmu ve mteveffa byk haminin hretini talya'nn en cra kelerine kadar yaymt. XV. yzyln cisman hkmdarlar arasnda Aragon hanedanndan Napoli Kiral Byk Alfons (s. 55), klsik ilka kltrne son derece heyecanl bir ballk gstermitir. yle grnyor ki kral bunda tamamiyle samimi idi. talya'ya ayak bast gnden beri klsik a dnyas, ant ve yazlar ile onun zerinde o kadar kuvvetli bir etki yapyordu ki, btn varl ile kendini ona kaptrmak zorunda kalyordu. Kendini tamamiyle yeni lkesine adayabilmek iin dik bal Aragon'u, btn eyaletleriyle birlikte, hayret edilecek ekilde kolayca kardeine brakveriyordu. Ksmen birbiri arkasndan ve ksmen bir arada olmak zere Trabzonlu Georg'u, gen Chrysolo92 Roscoe, Leone X., ed. Bossi. IV, 181.
III. BLM. KLSK KLTR
339
ras', Lorenzo Valla'y. Bartolommeo Fazio ve Antonio Panormita'y hizmetinde93 bulundurmutur. Son iki zat, onun tarih yazclar olmulardr. Antonio Panormita, kirala ve saraymdakilere her gn Livius'u anlatmak, sefer sralarnda da kararghta yine ayn ii yapmakla grevli idi. Btn bu insanlar, kirala ylda 20000 altn Guldenden daha fazla bir paraya mal oluyordu. Fazio'ya ylda 500 Dukat cretten baka Historia Alphonsi yi bitirdii zaman ayrca 1500 altn Gulden balad ve bu dl verirken u szleri syledi: Bu, emeklerinizi demek iin yaplmyor, nk eserinizi demeye olanak yoktur; size en iyi kentlerimden birini balasam yine de denemez. Fakat zamanla sizi memnun etmeye alacam. Giannozzo Manetti'yi ok cmerte koullarla kendisine sekreter alnca yle diyordu: Son lokmam sizinle paylamak isterim. Prens Ferrante'nin dnn kutlamak zere Floransa elisi olarak gelen Giannozzo, huzura kabul olununca kral ondan yle bir etkilendi ki mdenden bir heykel gibi hi kprdamadan taht stnde oturuyor ve yzne konan sinekleri kovmaya bile davranmyordu. Anlaldna gre kiraln en ok sevdii yer Napoli'deki saray kitapl olmutur. Burada denize kar son derece g93 Vespas. Fior., p. 68 ve sonras. Alfons'n Yunancadan yaptrd eviriler, p. 93. Vita Jan. Manetti: Murat. XX, Col. 541, s. 550, vd., 595. Panormita: Dicta et faeta Alphonsi, Aeneas Syelvius'un notlar ile birlikte.
)A RNESANS KULTURU
zel manzaral bir pencerede oturur ve rnein Teslis zerinde yaplan bilimsel tartmalar dinlerdi. nk o, ayn zamanda ok dindard ve Livius ile Seneca'dan baka, hemen hemen tamamiyle ezbere bildii Tevrat ve ncili de okuttururdu. Padua'da szde Livius'un kemikleri diye muhafaza edilen (S. 232) kalntlara besledii duyguyu tamamiyle anlamak ne mmkn? Israrl ricalar zerine Venedikliler kendisine bunlardan bir kol kemii verdikleri ve bunu Napoli'de trenle kabul ettii zaman, kalbinde Hristiyanlk ve mriklik duygular ne kadar garib bir ekilde birbirine karm olmaldr. Abruzzi blgesine yaplan bir sefer srasnda kirala, Ovid'in doum yeri olan Sulmona uzaktan gsterildi. Alfons kenti selmlad ve koruyucusu olan melee kranlarn sundu. Anlaldna gre, istikbaldeki hreti 94 hakknda byk airin kehanetini gerekletirmekten holanyordu. Bir defa da, en sonunda kesin olarak fethettii Napoli'ye mehur girii (1443) srasnda ahsen klsik ilka tarznda hareket etmeyi ye tuttu. Pazar meydanna (Mercato) yakn bir yerde kentin surlarnda 40 endaze (1 endaze = 75 cm.) geniliinde bir gedik ald. Kral, altn yaldzl bir araba iinde muzaffer bir Roma komutan gibi bu gedikten kente girdi 95 . Bu olayn ans, Castello Nuovo'da
94 Ovid. Amores I I I . S, beyit 11. Jovian. Ponta., de principe. 95 Giom. napolet.: Murat. XXI, Col 1127.
I I I . BOLM. KLSK KLTR
341
dikilen mermerden grkemli bir zafer ant ile ebedilestirildi. Napoli Krailmdaki ardllarna (S. 56), Byk Alfonso'nun klsik kltre duyduu bu heyecanndan ve daha baka iyi huylarndan hemen hemen hi bir ey miras olarak gemi deildir. Urbino Dukas Federigo, bilgi bakmndan Alfonso ile karlatrma kabul etmiyecek kadar stnd'6. Federigo, saraynda pek az kimse tutar, asla israfa kamaz ve her eyde olduu gibi klsik ilka kltrn elde etmekte de plnl olarak hareket ederdi. Yunanca'dan yaplan evirilerin ou, en nemli yorum ve benzeri yaptlarn olduka byk bir bl, Federigo ile Papa V. Nicolaus iin hazrlanmlardr. Duka, bilginler iin olduka ok para harcyordu, fakat bu paralar yerinde ve hizmetlerine muhta bulunduu kimselere veriyordu. Urbino saraynda resm olarak grevlendirilmi airler yoktu. Burada en bilgin adam, dukann kendisi idi. Bununla beraber klsik ilka bilgisi, dukann kltrnn sadece bir yann tekil ediyordu. Mkemmel bir hkmdar-^asker komutan ve insan olarak o devir ilminin byk bir ksmna hakimdi ve bunda srf pratik ihtiyalar gz nnde bulundurmutu. Bir teolog olarak rnei Thomas ile
96 Vespas, Fiorent., p. 3, 119 vd. Volle aver piena notizia d'ogni cosa, cosi casra cone gentile. Kars. Yukarda sayfa 70.
342
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Scotus'u birbiriyle karlatrabiliyor ,ayn zamanda hem Doulu ve hem de Batl kilise babalarn tanyordu (Doulu eski kilise babalarn Ltince evirilerden tanyordu). Felsefede, anlaldna gre, Platon'u tamamiyle ada Cosimo'ya brakmt. Fakat Aristo'nun yalnz Ahlk ve Politik! deil, bunlardan baka Physik ve daha birok baka konular zerindeki yazlarn da, esasl surette biliyordu. Okuduu baka kitaplar arasnda eskia tarihilerinin yaptlar en bata geliyordu. Bu kitaplarn hepsi de kitaplnda mevcut bulunuyordu. Kendisinin de her zaman okuduu ve bakalarna okutup dinledii kitaplar, airlerin deil, ite bu tarihilerin yaptlar idi. Sforza'larn97 da hepsi az veya ok derecede bilgin idiler ve kendilerini meen olarak gstermilerdir (s. 44 vd, 61 vd.) Bu hususta frsat dtke bilgi vermitik. Duka Francesco, ocuklarnn yetitirilmesinde hmanist kltr, belki de srf siyas nedenler dolaysiyle, pek doal birey olarak gryordu. En kltrl bilginlerle eit koullar altnda dp kalkabilmesi, genel olarak dukann lehinde bir husus diye kabul olunmu97 Dante ve Petrarea'nn yansra Livius ve Fransz valye romanlar da son Viscoti hkmdarn ayn derecede ilgilendirmektedir. Bu hkmdar, kendisine bavuran ve onu mehur etmek isteyen hmanistlere, genel olarak birka gn sonra yol verirdi. Kars. Decembrio: Murat. XX, Col. 1014.
III. BLM. KLSK KLTR
343
tur. Dorudan doruya kendisi parlak bir Ltince bilgini olan Lodovico Moro ise, klsik a kltrn ok aan fikir faaliyetlerine de byk bir ilgi gstermitir (s. 64). Kk hkmdarlar da bu gibi sekin niteliklerle sivrilmeye urayorlard. Saraylarndaki edebiyatlar srf kendilerini vdrmek iin beslemi olduklarn kabul etmekle, onlara kar bir hakszlk yaplm olur. Ferrara hkmdar Borso gibi son derece kibirli bir adamn bile, lmszl, Borseis ve buna benzer vglerle huls akmakta birbirleriyle yarmalarna ramen, artk airlerden beklemedii grlmektedir. Onun hkmdarlk duygusu o derecede gelimitir ki, byle bir duruma dmekten kat kat stn bir dzeye erimi bulunmaktadr. Ancak, bilginlerle dp kalkma, klsik ilka'la ilgilenme ve zarif Ltince ile mektuplama ihtiyac, o devrin hkmdarl ile skdan skya bal bulunan eylerdi. Pratik hayat bilgisi bakmndan yksek bir seviyeye ulam bulunan Duka Alfonso (s. 77) genliindeki hastalkl halinin kendisini tek yanl olarak el ilerinde ifa aramaya zorladndan ac ac ikyet etmektedir 98 ! Acaba bunu daha ziyade hmanistleri kendinden uzak tutmak iin bir bahane olarak m ileri sryordu? adalar bile onun ruhuna tamamiyle nfuz etmekten ciz edilir.
98 Paul, Jov. Vita Alfensi ducis.
344
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
Romagna'nn en ufak tiranlar bile saraylarnda bir veya birka hmanist bulundurmadan kendilerini alkoyamyorlard. ok kez bunlarda aile retmenlii ile sekreterlik grevleri bir kiide toplanmaktadr ve bu kii bazen sarayn vekilharc da olmaktadr". En yksek fikr baarlarn bir lee bal bulunmad kural unutularak bu saraylarn, ellerindeki olanaklarn snrl bulunmalar yznden, genellikle kmsenmesi hi de doru birey deildir. Her ne olursa olsun Rimini saray, kstah bir pagan ve Condottiere olan Sigismondo Malatesta zamannda garip birtakm olaylara ve hayat tarzna sahne olmu bulunsa gerektir. Sigismondo Malatesta, evresinde birok filolog bulunduruyor, bunlardan kimilerini rnein bir iftlik vermek suretiyle bol bol tatmin ediyor, kimilerine ise subay olarak hi deilse hayatlarn kazanmak olanan salyordu100. Arx Sismundea
99 Pesaro hkmdar Giovanni Sforza (Alessandro'nn olu, bak sayfa 44)'nn saraynda bulunan ve sonunda bu hkmdar tarafndan ldrlmekle dllendirilen Collenuecio hakknda bak sayfa 219, not 13. Forli'de Ordelaffo benadanmdan son hkmdar zamannda bu mevkii Cordrus Urceus igal ediliyordu. Kltrl tiran'lar arasnda, 1488 de ei tarafndan ldrlm olan Faenza hkmdar Galeatto Manfreddi'yi de saymak gerekir. Ayn ekilde, Bologna'da hkm sren Bentivogli'lerle de sz konusu etmek gerekir. 100 Anecdota literar. I I , p. 305 ve sonras, 405. Parma'l Basinius, Porcellio ve Tommaso Seneca ile alay etmektedir; onlar, a parazitler olarak asker roln oynamak zorundadr-
34S
diye anlan atosunda bu bilgin insanlar rex (kral) adn verdikleri efendilerinin huzurunda ok kez gayet hararetli geen tartmalarn yaparlard. Ltince olarak yazdklar iirlerinde doal olarak onu vmekte ve gzel sotta ile sevimelerini yrlamakta idiler. Rimini'deki San Francesco kilisesinin yeniden yaplan mehur binas, aslnda o kadnn erefine ve onun mezar ant olarak, Divae jsottae Sacrum, meydana getirilmitir. Filologlar ldkleri zaman, bu nl kilisenin her iki d duvarnda alm hcreleri ssliyen lhidlerin iine veya altlarna konulurlard. zerlerindeki yaztta denilirdi ki ad geen falanca, Pandulfus'un olu Sigismunds'un hkmdarlk dneminde buraya gmlmtr101. Sigismondo gibi korkun ve iren bir yaratk iin kltrn ve bilgin insanlarla dp kalkmann bir ihtiya olduuna inanmak, bugn o kadar kolay bir i deildir. Bununla beraber onu afaroz eden, silh kuvvetiyle ban ezen ve temsil olarak yakan - adamn kendisini yakalamaynca tasvirini yakmak; kilisece bu fiil ile adam manen yaklm saylr - adam, yani Papa II. Pius, yle diyor: Sigismondo tarihi biliyor ve felselar; halbuki kendisinin bir iftlii ve bir villas vardr. (1460 tarihine doru; ok dikkate deer olan bu vesikadan anlaldna gre Porcellio ve Tommaso Seneca gibi Yunanea'mn ihya edilmesine engel olmak isteyen hmanistler hl mevcut bulunmaktadrlar). 101 Bu mezarlar hakknda daha fazla bilgi iin bak: Keyssler, Neueste Reisen ,sayfa 924,
346
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
fede geni bilgiye sahip bulunuyordu; ele ald her ite byk bir uzluk gsteriyordu102.
Gerek cumhuriyetler, gerekse hkmdarlar ve papalar, iki nedenle hmanistlerin hizmetlerine muhta olduklar kansnda idiler: mektuplar kaleme aldrmak ve eitli trenler vesilesiyle sylevler verdirmek. Sekreterin sadece slup bakmndan iyi bir Ltinceci olmas yeterli deildir; tersine olarak, bir sekreter iin gerekli olan kltr-ve yetenein ancak hmanistlerde bulunabileceine inanlmaktadr. Bylece XV. yzylda en byk bilim adamlarnn ou, mrlerinin nemli bir blmn devlete bu yolda hizmet etmeye harcamlardr. Bu hususta bir insann memleketine ve soyuna baklmamaktadr. 1429-1465 tarihleri arasnda Floransa'da hizmet gren 1 drt byk sekreterden , Floransa'ya bal bir kent olarak ynetilen Arezzo'lu idiler. Bunlar Lionardo (Bruni), Carlo (Marzuppini) ve Benedetto Accolti idiler. Poggio, ayn surette Floransa'ya bal bir
102 Pii I I . Comnent. L. I I , p. 92. Buradaki historiae deyimi, klsik ilkala ilgili bulunan eylerin tm anlamnadr. 1 Fabroni, Cosmus, Adnot 117. Vespas, Fior., birok yerlerinde . Floransa'llarm kendi sekreterlerinden istedikleri artlar hakknda nemli bilgi iin bak: Aeneas Sylvius. De Europa, cap. 54 (Opera p. 454).
I I I . BOLM. KLSK KLTR
347
blge olan Terra Nuova'l idi. Gerekten de oktan beri en yksek ehir makamlarnn birou, prensip olarak yabanclara verilmiti. Lionardo, Poggio ve Giannozzo Manetti, zaman zaman papalarn da zel sekreterliklerini yapmlard; Carlo Aretino da bu hizmetin kendisine verilmesini istiyordu - Blondus de Forli ve her eye ramen sonunda Lorenzo Valla da ayn mevkie ykselmilerdi. V. Nicolaus ve II. Pius2 devirlerinden beri papalk saray, gnden gne en nemli ahsiyetleri kanclaryasna ekmiti; hatt XV. yzyln edebiyatla ba ho olmyan papalar zamanlarnda da bu hususta geri kalnmamt. Platina'nn Papalar Tarihi'nde tasvir olunan ekli ile II. Paulus'un hayat, elenceli bir intikam sahnesinden baka bir ey deildir. Burada hmanist, kanclaryasna - air ve hatiplerden oluup papalktan aldklar k kadar ona parlaklk da salyan toplulua- nasl muamele edilmesi gerektiini bilemiyen biricik papadan almaktadr. Mesel Advocati consistoriales (yksek ruhan makam avukatlar)'lerin hmanistlerle ayn dereceyi almaya, hatt stn bir mevki kazanmaya kalkmalar gibi derece ve payede ncelik kavgalar kt zaman, bu marur insanlarn nasl bir fke ile geldiklerini grmek ga2 Kars. sayfa 224 ve Papenucordt, Geshichte der Stadt Rom, sayfa 512, Pius'un kurmu olduu tedhiiler rgt hakknda.
340
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
yet elenceli bir manzaradr3. Bir hamlede, Secreta colsstia (semav srlar)'y bilen ncilci Havari Johannes'e, Mucius Scaevola'nn asl kral yerine tuttuu Porsenna'nn ktibine, Augustus'un zel sekreterliini yapan Maecenas'a, Almanya'da kanzler adn tayan ba piskoposlara ve ilah. davalarnn kant olmak zere ba vurulmaktadr4. Papalk sekreterleri dnyann en nemli ilerini ellerinde bulundurmaktadrlar. Zira katolik inanc ile ilgili ilerde, dinsizlikle mcadelede, barn kurulmasnda, en byk hkmdarlar arasnda araclk etmekte yazan ve sz sahibi olan yalnz onlar deil midir? Btn Hristiyanlk hakknda istatistiklere dayanarak raporlar dzenleyen yine onlar deil midir? Papalardan kan herey karsnda krallar, prensleri ve milletleri hayran brakan onlardr. Papa elileri iin talimat ve buyruklar yazan yine onlardr. Fakat kendileri yalnz papalardan emir alrlar ve gece gndz her saatte papalarn yan banda bulunurlar. Bununla beraber ancak X. Leo'nun sekreterleri olan iki edip, Pietro Bembo ile Jacopo
3 Anecdota lit. I, p. 119 vd. Jacobus Volateranus'un sekreterler adna yapt mdafaanne, hi phesiz, IV. Sixtus zamanndadr. Yksek ruhan makam avukatlarnn hmanist olmak iddialar, kendilerinin sz sylemek sanatna dayanmaktadr; tpk sekreterlerinkinin, kendi yazmak sanatna dayand gibi. 4 I I I . Friedrich zamannda imparatorluk kanlaryasmn iyzn en iyi tanyan Aeneas Sylvius idi; kar. Epp. 23 ve 105; Opera, p. 516 ve 607.
349
Sadoleto, hretin en yksek noktasna ulaabilmilerdir. Her kanla/yada gzel ve zarif Ltince yazlamamaktadr. Son derece bozuk bir Ltince ile kaleme alnan can skc bir resm slup mevcuttur ve ounluk byle bir slupla yazmaktadr. ok dikkate deer bir haldir ki Corio'nun bize bildirdii Milano belgeleri arasnda byle bozuk Ltince ile yazlm olanlarn yannda ok mkemmel sluplu birka mektup gze arpmaktadr. Bu mektuplar hkmdar hanedanna mensup ahslar tarafndan kaleme alnmtr ve hem de en tehlikeli zamanlarda yazlm olmalar gerekir5 ve tertemiz bir Ltincenin rneklerini vermektedirler. Hangi koullar altnda olursa olsun kusursuz slubu muhafaza etmek, iyi hayat tarznn emrettii bir kural, alkanln dourduu bir sonu olarak grnmektedir. O zamanlarda Cicero, Plinius ve daha baka ilka klsik yazarlarndan kalma mektup koleksiyonlarnn ne kadar byk bir aba ile irdelenmekte olduu kolayca tasavvur olunabilir. Daha XV. yzylda, Ltince mektup yazmak iin bir5 Corio, Storia di Milano, fol. 449, sabella d'Aragon'un, babas Napoli kiralna mektubu; fol. 451 ve 464 te Moro'nn, VIII. Cbarles'a iki mektubu. Lettere pitoriche I I I , 86 daki kk hikye bunlarla karlatrlmaldr (Sebast. del Piombo'dan Aretino'ya); burada VI. Clement'in, Roma'nn tahribi srasnda kalede bilginlerini seferber ederek V. Karl'a nasd bir mektup yazdrd anlatlmaktadr.
350
ok kurallar ve rnek kalplar kaleme alnarak yaynlanmtr. Bu yazlar, gramer ve szlk alanlarnda vcuda getirilen byk yaptlardan olup kitaplklarda saylar ve oylumlar ile bugn bile hayretler uyandrmaktadr. Fakat bu gibi yardmc aralarla ehil olmyan kimselerin Ltince mektup yazmak giriimleri oald oranda, gerekten yksek yetenekli insanlar kendilerini toparlamlar ve bu alanda en olgun meyvalar vermilerdir. Poliziano'nun ve XVI. yzyl balarnda Pietro Bembo'nun mektuplar, yalnz Ltince slup bakmndan deil, fakat ayn zamanda bizzat mektup yazma sanatnn, ulalmas mmkn olan en yksek basamandaki aheserlerdir. Bu tarzn yannda XVI. yzyl ile beraber klsik bir talyanca mektup slubu da kendini gstermeye baslamdr ki bunda da yine Bembo en bata gelmektedir. Bu, tamamiyle modern, Ltinceden bile bile uzak tutulmu bir yaz tarz olmakla beraber, fikir ve ruh bakmndan yine de batan baa klsik ilk an etkisi altnda bulunmaktadr. Ayn mektuplarn bir ksm mahrem olarak yazlmakla beraber ou, ileride yaynlanmak olasl gz nnde tutularak ve belki de hepsi bakalarna gsterilmeye lyk olmak dncesiyle zarif bir tarzda kaleme alnmtr. 1530 tarihinden sonra, baslm mektup derlemeleri kmaya balamtr. Bunlarn bir ksm ayr ayr kimseler tarafndan ve hibir sra gzetilmeksizin arka arkaya dizilmi mektuplardan,
351
bir ksm da ayr ayr yazarlarn bir araya toplanm mektuplarndan olumaktadr. Ayn Pietro Bembo, Ltincede olduu kadar talyanca mektup yazma sanatnda da n kazanmtr53. Fakat, dinlemenin en yksek hayat zevklerinden biri diye sayld, btn milletin imgeleminde Roma senatosu ve buradaki byk hatiplerin anlar son derece canl olarak yaad bir dnemde hatipler6, mektup yazclarndan ok daha parlak bir yer tutmaktadrlar. Gzel konumak sanat (hitabet), ortaada bir snak olarak barnd kilisenin etkisini silkip atyor, ykselmi bir varln zorunlu bir esi ve ss haline geliyor. inde yaadmz ada mzie ayrlan tren saatlerinin birou, o vakitler Ltince veya talyanca sylevlerle doldurulmaktayd. Her okuyucumuz bu sylevler hakknda istedii gibi dnebilir. Konumacnn toplum iindeki yeri ne olursa olsun, bunun hibir nemi yoktu. Aranan tek vasf, son derece kltrl bir hmanist olarak yetimi olan yksek bir yetenekten ibaretti. Ferrara Dukas Borso'nn yannda saray hekimi Jeronimo da Castello, hem mparator III. FriedS a Aretino'nm mektup dergileri hakknda kar yukarda sayfa 233 ve not. Ltince mektup dergileri, daha XV. yzyrida baslmt. 6 Kar. Philelphus, Sabellicus, Beroaldus ve daha bakalarnn Opera (eserler klliyat)'larndaki mektuplar ve ayn ekilde Jan. Menetti, Aeneas Sylvius ve ilaah.. nin yazlar ve biyografileri.
352
rich'e ve hem de Papa II. Pius'a ho geldiniz sesleniinde bulunmak zorunda braklmtr7. Ruhbanla ilgisi olmyan evli kimseler, her tren veya matem gnnde hatt aziz bayramlarnda, kilise minberlerine karlard. Henz papaz olarak takdis edilmemi bulunan Aeneas Sylvius'un, talya d lkelerden gelerek Aziz Abrosius bayramnda kilisede krsye kmasna Milano bapiskoposunun msaade etmesi, Basel Konsiline katlan yeler iin yepyeni bireydi. Hazr bulunanlar, teologlarn btn mrldanmalarna karn buna katlandlar ve byk bir istekle konumacy dinlediler8. nce konumaclara kalabalk topluluk nnde sz sylemek frsatn veren en nemli ve sk sk tekrarlanan vesileleri ksaca gzden geirelim. Hereyden nce bir devletten teki devlete gnderilen elilere hatip (orator) san verilmesi bir anlam tamaktadr. Gizli mzakerelerden baka bu eliler muhakkak surette bir eit geit resm yapmak, kalabalk nnde ve mmkn olduu kadar debdebeli koullar altnda bir nutuk
7 8 Diario Ferrarese: Murat. XXIV. Col. 198, 205. N II. Comment. L. I, p. 10.
353
sylemek zorunda idiler 9 . ok kez kalabalk olan elilik heyetinden, kural olarak yalnz bir kii, msaade ile, hkmdar nnde sz sylerdi. Fakat Papa II. Pius'un, huzurunda bir eit imtihandan gemi olmak istei gsteren birok elilerin sylevlerini arka arkaya dinlemek zorunda kald da grlmtr10. Bundan baka gzel konuma yetenekleri olan bilgin hkmdarlar da bizzat talyanca veya Ltince sylev vermekten zevk duyarlard. Sforza hanedannn ocuklar bu ekilde yetitirilirdi. Henz pek gen olan Galeazzo Maria, 1455 de byk Venedik Meclisinin nnde ok belagatli bir nutuk syledi11. Maria'nn kz kardei ppolita, 1459 Mantua Kongresinde Papa II.
9 Nutkunu gzelce syliyebilen mutlu bir hatibin baars byk takdir kazanyordu: buna karlk yksek kiilerden oluan byk meclis nnde aran ve duraklayan hatip de, ayn oranda g bir duruma derdi. Byle bir hale urayanlarn birok rnekleri Petrus Crintus, de honesta disciplina V, cap. 3. de toplanmtr. Kars. Vespas. Fior p. 319, 340. 10 Pii I I . Comment, L IV, p. 205. Bunlara ek olarak onu Viterbo'da bekliyen Boma'klar da vardr. Singuli per se veba fecere, ne abus alio melior videretur, cum essent eloquentia ferme pares (Belagatta eit deerde olduklarndan, biri tekisinden daha stn grnmesin diye her biri ayr ayr konutu). Guicciardini, yeni seilen Papa VI. Alexandr nezdine italyan devletlerinin ortaklaa gndermi olduklar eliler heyeti adna Arezzo piskoposuna konumak frsat verilmeyiini, 1494 te talya'nn bana gelecek olan felketin cidd nedenleri arasmda saymaktadr ( 1 . cildin banda). 11 Marin Sanudo XXII, col. 1160. tarafndan bildirilmiti: Murat
354
Pius'u zarif bir sylev ile selmlad12. II. Pius'un kendisi de, anlaldna gre, papala ykselmesi iin btn hayat boyunca konumaclk sanat ile kendine zemin hazrlamtr. Kilise devletinde en yksek diplomat ve bilgin olmasna ramen o, eer hatipliinin hreti ve sihiri olmasayd, belki de papala seilmezdi. Zira hibir ey, onun hatipliindeki tumturak kadar yce deildi13 Muhakkak ki birok kimseler, daha seimden nce, onu yalnz bu nedenle bile papala en lyk adam olarak sayyorlard. Her eit ak toplantlarda ve trenlerde hkmdarlar sylevlerle karlanr, hem de bu konumalar saatlerce srerdi. phesiz ki, ancak hkmdarn hitabet merakls olarak tannmas veya byle tannmak istemesi halinde14 ve el12 Pii I I . Comment., L. I I , p. 107. Kars. p. 87. Hkmdar hanedanna mensup ve Ltince syliyebilen baka bir kadn hatip de Madonna Battista Montefeltro (evlendikten sonra Malatesta)'dr. Bu bayan, Sigismund ve Martin'e seslenerek onlar selmlamtr. Kars. Archiv. stor. IV, I. p. 442, Nota. 13 De expeditione in Turcas: Murat. XXIII. Col. 68. Nilil enim Pii concionantis majestate sublimus. Pius'un kendi baarlarn tasvir ederken duyduu ilkel zevkten baka kar. Campanus, Vita Pii I I : Murat. I I I , I I , passim. 14 Bir defasnda V. Kari, Genova'da Ltince konuan bir hatibin szlerini izleyemedii zaman, Giovius'un kula dibinde iini ekti ve ah, ocukken Ltince renmek hususunda gsterdiim geveklik zerine, bunun cezasn ok ac bir ekilde ekeceksin diye kehanette bulunan retmenim Hadrian ne kadar hakl imi dedi. Paul, Jov., Vita Hadriani VI.
355
de nl bir konumac bulunduu takdirde byle yaplrd. Byle bir konumac, ister bir saray edibi olsun, ister bir niversite profesr, bir memur, hekim yada rahip olsun, hibir ayrm gzetilmeksizin krsiye karlrd. Baka her siyasi vesileden de bu yolda byk bir istekle faydalanlr ve hatibin hretine gre, kltr seven herkes onu dinlemeye koard. Her yl yaplan memur yenilemelerinde, hatt yeni piskoposlarn ie balamalarnda bir hmanistin krsye kmas muhakkakt. Bu hatip, bazen15 hexameter veya Sappho kalplarnda beyitlerle konuurdu. e balyan bz yeni grevliler de kendi mesleklerinde, mesel adalet hakknda bir nutuk sylemek zorunda braklrlard. Buna hazrlkl olanlar, iin iinden yzlerinin ak ile karlard. Floransa'da Condottiere'ler de, kim ve yetime tarz ne olursa olsun, memlekette allm olduu vehile hitabet krssne davet edilir ve, en bilgin devlet sekreterleri tarafndan komutanlk asasnn sunuluu srasnda, btn halkn nnde ona bir nutuk ektirilirdi 1 6 . Anlaldna gre hkmet yelerinin geleneksel vesilelerle halka grndkleri Loggia de' Lanze'ye.yani tren salonuna veya bunun bitiiine bir
15 Lil. Greg. Gyraldus, de poetis nostri temp. Collenuccio'dan bahsederken. Evli olup ruhban snf dnda kalm bulunan Filelfo, Coma katedralinde piskopos Scarampi'nin ie balama sylevini vermitir (1460). 16 Babroni, Cosmus, Adnot. 52.
356
hitabet krss (rostra, ringhiera) yerletirilmiti. Yldnmlerinden zellikle hkmdarlarn lm gnleri trenle kutlanr ve lnn ansna nutuklar sylenmesine vesile tekil ederdi. Tannm bir insan ld zaman onun naa banda sylenecek nutuklar da genel olarak hmanistlere den bir iti. Bu takdirde hmanistler, sivil giysi ile kilisede krsiye karlar, yalnz hkmdarlarn deil, memur ve baka tannm kimselerin 17 tabutlar banda da gzel konuma glerini gsterirlerdi. Nian ve evlenme trenlerinde de ok kere ayn ekilde hmanistler sahneye karlard. Ancak bu sylevler, anlaldna gre, kiliselerde deil, saraylarda sylenirdi. rnein Filelfo, Anna Sforza ile Alfonso d'Este'nin niannda Milano atosunda byle bir seslenite bulunmutu (Bununla beraber nutuklarn saray kilisesinde sylenmi olmas da olaslk iindedir). tibar sahibi zel kiilerde byle bir dn hatibinden kibarlara zg bir lks olarak yararlanrlard. Ferra'da bu gibi vesileler ortaya ktka Guarino18'ya ba vurulur ve ondan, rencilerinden birini gndermesi rica olunurdu. Kilise, nikh ve lm olaylarnda sadece din trenin yaplmasn salard.
17 Murat. XXIII, Col. 171. Jac. Volateranus'un tabutu banda syledii sesleni. 18 Anecdota lit. I, p. 299, Lod. Podocatoro'nun cenazesi banda Fedra'nn seslenii. Bu gibi hallerde Guarino, Fedra'y grevlendirirdi.
957
Akademik nutuklar, bir profesrn ie balamas veya yeni bir kursun almas" mnasebetiyle bizzat profesrler tarafndan sylenir ve bunlarn gzel ve belgatl olmalarna son derece zen gsterilirdi. Sra ii niversite dersleri de ok kez belgatli nutuklar karakterini tard 20 . Avukatlar, her defasnda dinleyicilerinin seviyesini gz nnde tutarlar ve buna gre seslenilerinde l kullanrlard. Bu nutuklar duruma gre tamamiyle felsef ve klsik ilka fikirleriyle sslenirdi. Savatan nce veya sonra asker nnde talyanca olarak yaplan sesleniler tamamiyle ayr bir tr tekil eder. Urbino Dukas Federigo bu hususta klsik denebilecek bir erginlie ulamt 2 1 . Savaa hazr olan birliklerini birer birer dolaarak askerlerine gurur ve heyecan verici ateli szler sylerdi. XV. yzyln harp tarihi yazarlarndaki sylevlerin bzlar, mesel Porcellius'un eserinde (s. 158) grld gibi, ksmen imge rn olabilir; fakat bunlar ksmen de gerekten sylenmi olan szlere dayanmaktadr. Esas itibariyle Macchiavellinin abalaryla 1506 da vcu19 Elimizde bu gibi ie balama derslerinin pek ok rnekteki vardr: Sabellicus, Beroaldus maior, Codrus Urces ve ilaah.. gibi eserlerde bunlar mevcuttur. 20 Pomponazzo'nun konferansnn parlak hreti hakknda bak: Paul Jov. Elogia. 21 Vespas. Fior.. p. 103. Kars. p. 598: burada Giannozzo Manetti'nin, onun kararghna nasl gittii tavsir olunmaktadr.
358
da getirilen Floransa milis askerine22 seslenilerek nceleri tefti sralarnda ve sonradan zel yldnm trenlerinde sylenen nutuklar, yine baka bir tr tekil eder. Bunlar, genel olarak dinleyenlerin yurt-severlik duygularna seslenir ve her kararghn kilisesinde toplanm olan asker nnde gsnde zrh, elinde kl bulunan bir vatanda tarafndan sylenirdi. Ve en son olarak XV. yzylda vazlar, bazan nutuklardan ayrt edilemez bir hale gelmitir. Bunun nedeni, rahiplerin klsik ilka kltr iine girmi olmalarnda ve bu alanda bir deer ifade etmek arzusunu beslemelerinde bulunmaktadr. Hatt henz hayatta iken aziz saylan ve halk tarafndan tapnlan sokak vaizi Bernardino da Siena bile, yalnz talyanca vaiz etmek zorunda bulunduu halde, nl Guarino'nun belagat derslerini kmsememeyi kendine bir dev saymt. Gerekten de o vakitler, zellikle byk perhiz zamanlarnda krsye kan vaizlerden her zamandan daha fazla derecede yksek bir kltr dzeyi istenmektedir. Baz yerlerde, derin felsef konumalar anlyabilen, hatt, yle grnyor ki, kltrleri gerei bylesini isteyen dinleyici
22 Archiv. stor. XV, p. 113, 121, Camestrini tarafndan yazlan giri: p. 342 vd., askere yaplan bu eit seslenilerden ikisi; Alamanni tarafndan sylenmi olan birincisi zellikle gzel ve o na (1528) lyktr.
359
topluluuna rastlanyordu23. Bununla beraber biz, burada sadece frsat dtke kan ve Ltince konuan sekin vaizlerden sz edeceiz. Yukarda da sylediimiz gibi ruhban snfndan olmyan bilgin kimseler, bzan rahiplerin elinden frsatlar kapyorlard. Azizlere zg belli gnlerde sylenecek nutuklar, cenaze ve dn sylevleri, piskoposlarn ve ilh., gibi yksek orunlularn ie balamalar mnasebetiyle yaplan trenlerde sylenecek nutuklar, hatt dost bir ruhaninin ilk din tren konumas ve tarikat bayramlarndaki sylevler, ruhbandan olmayanlara braklrd24. Fakat XV. yzylda hangi vesile ile tren yaplrsa yaplsn, hi olmazsa papann saraynda yalnz rahipler vaiz ederlerdi. Papa IV. Sixtus devrinde Ciacomo da Volterra, btn vaizlerin dzenli olarak kaytlarn tutmakta ve sanat kurallarna gre onlar eletirmektedir 25 . Papa II. Julius zamannda tren hatibi olarak n kazanan Fedra nghirami,
23 Bu hususta bak: Faustinus Terdoceus, De triumpho stultitiae adl satir'inde, lib. I I . 24 Hayret edilecek bu her iki hl de Sabellicus'da grlmektedir (Opera, fol. 61-82. De origine et auctu religionis, Verona'da Yalm-Ayakllar Tarikat kilisesinin vaiz krssnden sylenmitir; ve: De sacerdotii laudibus, Venedikte sylenmitir). Kars. sayfa 355, not 15. 25 Jac. Volaterani Diar. rom: Murat. XXIII passim Col. 173 de Papa IV. Sbctus'un bir raslant sonucu hazr bulunmad bir srada sarayda sylenmi ok dikkate deer bir vaiz grlmektedir: papaz Paolo Toscanella papaya, ailesine ve kardinallerine ate pskryordu; Sixtus bunu rendi ve glmsedi.
360
hi olmazsa ruhban snfna mensup ve Lateran Kilisesinde barahip olarak grevli bulunuyordu. Rahipler arasnda ondan baka da Ltinceyi zarif bir ekilde konuabilen yeter sayda insanlar bulunmakta idi. XVI. asrda, ileride szn edeceimiz baka eylerde olduu gibi bu alanda da ruhban snfna mensup bulunmyan hmanistlerin ar derecedeki ayrcalklar kaybolmua benzemektedir. imdi, genel izgileri ile btn bu sylevlerin tarz ve konu bakmndan nitelikleri acaba nedir? sorusuna gelelim: talyanlarda sz syliyebilrnek yetenei doutandr ve bu, btn ortaa boyunca da eksik olmasa gerektir. teden beri belagat, yedi serbest sanattan biridir. Fakat klsik ilka ynteminin uyandrlmas sz konusu olunca, bu, Filippo Villani 26 nin anlatna gre, 1348 tarihinde henz gen iken vebadan len Bruno Casini adnda bir Floransa'lnn eseridir. Floransa'llara meclislerde ve ak toplantlarda serbeste ve maharetle ortaya kabilmek yeteneini kazandrmak gibi yalnz pratik amalarla Bruno Casini, icat, syleyi, jest ve tavrlar hep bir arada olmak zere eskilerin ls ile grp anlyordu. Baka yerlerde de yine ok erken zamanlarda tamamiyle pratik ihtiyalar iin hitabet tlimleri yaptrldn okumaktayz. Zarif bir Ltince ile her defasnda duruma en yakacak bir tarzda
26 Fil, Villan, Vite, p. 33,
361
doatan sz syliyebilmekten daha stn bir yetenek yoktu. Cicero'nun nutuklar ve kuramsal yazlar ile Ouintilian ve imparatorluk meddahlar zerinde yaplan aratrmalarn gnden gne ilerlemesi, yeni ders kitaplarnn ortaya kmas 27 , filoloji alanndaki ilerlemelerden genel olarak yararlanlmas ve fikirlerini zenginletirmeye insan adet zorlyan klsik ilka kltr rnleri, btn bunlar bir araya gelerek yeni sz syleme sanatnn (belgat'n) karakterini tamamlyordu. Bu karakter kiiye gre ok deiiktir. Bz sylevler, zellikle konu dna klmadan verilenler, gerek anlamda belagat rnekleri tekil etmektedirler. Papa II. Pius'un bize intikal eden nutuklar, genel olarak bu niteliktedir. Giannozzo Manetti 78 nin sesleniteki sihirli etkileme gc, kendisinin btn tarih boyunca eine az rastlanr bir hatip katna eritiini gstermektedir. Manetti nin Papa V. Nicolaus, Venedik Docu ve Meclisi nnde yapt konumalar, anlar uzun
27 Georg. Trapezunt. Rhetorica, ilk yetkin retim sistemidir. Aen. Sylvius: Artis rhetoricae praecepta: Opera p. 992, kasd olarak yalnz cmle yapsna ve szcklerin cmleye nasl yerletirileceini ele almaktadr; stelik de, bu konudaki ustal iin tipik bir yapttr. Baka birok kuramclalarn da adlarn vermektedir. 28 Onun Vitass (Hayat') (Murat. XX). batan baa hitabetinin yapm olduu tesirlerle doludur. Kars. Vesp. Fior. 592 vd,
362
zaman zihinlerde yayan olaylard. Buna karlk birok hatipler de, frsattan faydalanarak kibar dinleyicilere birtakm yaltaklanmalar yannda, klsik ilka'dan aktardklar bir sr bo lkrdlarla nutuklarn dolduruyorlard. ki, hatt saat sre ile bu eit nutuklar dinlemeye nasl katlanlabildiini anlyabilmek, o dnemde klsik ilka kltrne beslenen derin ilgiyi, bir de basmn henz yaylmam bulunduu o sralarda bu konular zerinde okunacak eserlerin pek az oluunu gz nne getirmekle ancak kabil olur. Hl bu eit nutuklarn, Petrarca'nn baz mektuplarnda (s.308) iaret etmi olduumuz nitelikte bir deeri vard. Fakat baz kimseler bu hususta fazla ileri gidiyorlard. Filelfo'nun syledii nutuklarn ounda klsik eserler ve kutsal kitaplardan alnma paralar karmakark ve hi de gzel olmyan bir ekilde st ste ylm durumdadr. Bu arada vlmesi gereken byklerin kiilikleri her hangi bir emaya, mesel kardinalin erdemlikleri emasna gra methedilmektedir. Filelfo ve daha baka baz hatiplerde o devir tarihinin deerli saylabilecek eleri, ancak byk glkle kefolunabilmektedir. Mesel Piacenza'l bir profesr ve edibin 1467 de Duka Galeazzo Maria'y karlama vesilesiyle hazrlad sylev, C. Julius Caesar ile balyor, ilkadan aktarma birok szlerle bizzat hatibin allegorik bir eserinden alnma paralar birbirine karyor ve hkmdara hayli cr'etli tlerle sonu eri-
363
yor29. Bereket versin ki vakit ok ilerlemiti ve karanlk bastndan hatip vgsn yazl olarak takdim etmekle yetinmek zorunda kalmt. Filelfo da bir nianlanma vesilesile syledii nutka u szlerle balyor: o gezginci Aristo ilah. Baz hatipler, ne kendilerinin ve ne de dinleyicilerinin beklemedikleri bir ekilde Publius Cornelius Scipio veya buna benzer klsik an tannm bilginlerinin adlariyle nutuklarna balyorlar. XV. yzyl sonlarnda birdenbire zevk deiiyor. Bunda esas itibariyle Floransa'llarn etkisi olmutur. Artk bakalarnn szlerini tekrarlamakta ok temkinli bir l tutulduu grlmektedir. nk bu arada mracaat kitaplar oalmtr. Ve bunlardan herhangi biri alp da baklsa, o zamana kadar hkmdarlar ve halk hayran brakm olan szlerin yazl bulunduu grlmektedir. Nutuklarn ou alma masas banda hazrlanm olduundan yazlm metinler dorudan doruya bunlarn yaylmasn ve yaynlanmasn kolaylatryordu. Buna karlk doatan syliyen byk hatiplerin szleri stenografi ile zaptolunurdu30. Bundan baka elimizde bulunan nutuklarn hepsi, srf gerekten sylenmek iin hazrlanm deillerdi. Mesel Beroaldus'un Ludovico Moro hakkndaki vgs sdace yazl olarak gnderil29 Annales Placentini, Murat. XX, Col. 918. 30 rnein Savonarola, kar. Perrens, Vie de Savonarola I, p. 163. Bununla beraber stenograflar, onu ve rnein vecd iinde sze balyan baka vaizleri izleyemiyorlard.
364
mi olan bir eserdir31. Hatt, tpk hayal adreslerle dnyann drt bucana gnderilmek zere temrin, formler veya belli bir maksat iin kaleme alnm yazlar olarak tertip olunmu mektuplar gibi, varsayml vesileler 32 iin hazrlanm ve byk memur, hkmdar, piskopos vesaire gibi kiilerin selmlanmasna yaryacak formler olarak kullanlan nutuklar da mevcuttu. X. Leo'nun lm (1521) ve Roma'nn yama ve tahrip edilmesi (1527) olaylar, baka sanatlar iin olduu gibi sz syleme sanat iin de k dneminin balangc saylmaktadr. Giovio33, Ebed ehrin perianlndan kaar kamaz, tek tarafl olmakla beraber ok kere gerein ifadesi olarak bu kn nedenlerini yazyor:
31 Hem de bu, ayn eit eserlerin en gzellerinden biri deildir. Bunun en dikkate deer taraf, sonundaki u szdr: Esto tibi ipsi archetypon et exemplar, te ipsum imitare ete.. (Sen kendine rnek ve model ol, kendini taklid et, ilaah). 32 Bu eit mektuplar gibi nutuklar da hazrlayanlardan biri, Alberto di Ripalta idi, kar. onun tarafndan kaleme alnm olan Annales Placentini: Murat. XX. Col914 vd.; burada bilgi, kendi edebi hayatn tasvir ederken bize birok eyler retmektedir. 33 Pauli Jovii Dialogus de viris litteris illustribus: Tiraboseli, Tom VII, Parte IV. Bununla beraber ayn adam 10 yl sonra Elogia literaria'snn sonunda u fikri ileri sryor: filolojide liderlik Almanya'ya getikten sonra, sincerae constantis elocmentiae munitam arcem ete... (halis ve salam belagatn berkitilmi kalesini) tenemus adhuc (henz elinizde tutuyoruz).
III. BLM. KLSK KLTR
365
Plautus ve Terence'nin bir zamanlar kibar Roma'llarn Ltince konuma eksersizleri yapmalar iin bir okul niteliinde olan sahne oyunlar, yerlerini talyan komedisine braktlar. Zarif hatipler, artk eskisi gibi dl ve takdir grmemektedirler. Bu nedenledir ki, mesel yksek kilise avukatlar nutuklarnn sdece giri blmn hazrlamakla yetinmekte, geri kalan ksmlarn karmakark biimde o anda akllarna gelen birtakm lflarla doldurmaktadrlar. Frsat dtke sylenen nutuklar ve vazlar da ayn ekilde dk bir seviyeye inmitir. Bir kardinalin ya da yksek bir cisman kiinin lm mnasebetiyle cenazesi banda sz syliyecek bir adama ihtiya duyulunca, vasiyetname hkmlerini yerine getirmekle ykml kimseler, yz altn cret vermekten kandklar iin kentin en iyi hatibini tutmazlar: daha az bir para ile nlerine gelen ve en ar azarlama ile de olsa, sadece kendisinden sz edilmesini istiyen birini bularak cenaze nutkunu buna syletirler. Deniliyor ki hitabet krssnde matem elbisesi giydirilmi bir maymun dursa ve alar gibi bouk sesle balyarak yava yava barmaya gese bile, l, btn bunlardan hi birey duymaz. Papalarn byk din trenlerinde yaplan vazlar da artk kazan getirmemektedir. eitli tarikatlara mensup rahipler bu ii yeniden ellerine geirmilerdir ve tpk son derecede chil dinleyicilere sesleniyorlarm gibi konumaktadrlar. Daha birka yl n-
366
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ce bir yin srasnda papann nnde yaplan byle bir vaiz, kolayca, psikoposlua giden yolu aabilirdi. Hmanistlerin mektup ve hitabet sanatlarn gzden geirdikten sonra yine onlarn vcuda getirmi olduklar baka yaptlara geiyoruz ki bunlar da klsik ilka yaptlarnn dar veya geni lde birer aktarlndan baka birey deillerdir. ok kez diyalog biiminde 34 kaleme alnan treteler bunlara dahildir. Diyalog biiminde olanlar dorudan doruya Cicero'dan alnmlardr. Bu edeb tre bir dereceye kadar hakkn vermek, bir can sknts kayna sayarak daha batan red etmemek iin iki noktann gznnde tutulmas gerekir. Ortaa etkilerinden kurtulan yzyl, ahlk ve felsef nitelikteki birok problemlerde, kendisiyle klsik ilka arasnda araclk yapacak zel bir eye muhtat; ite bu araclk roln, trete ve diyalog yazclar zerlerine almlardr. Onlarn yazlarnda bugn bize alelade kabilinden imi gibi grnen birok eyler, kendileri ve adalar iin byk glklerle elde edilebilen yepyeni bilgiler, taptaze grlerdi ve
34 Collenuccio ve zellikle Pontano tarafndan Lucian taklid edilmek suretiyle meydana getirilen yeni yar yergili diyalog, doal olarak zel bir tr tekil eder. Erasmus ile Hutlen, bunlardan esinlenmilerdir. Plutarchus'un ahlk zerindeki yazlar, tretelerin kendileri iin rnek vazifesi grm olabilirler.
III. BLM. KLSK KLTR -
367
bu sorunlar zerinde klsik ilkadan beri hi kimse birey sylemi deildi. Bundan baka dilin kendisi de, ister Ltince ister talyanca olsun, bu edeb trde kulaa daha ho gelir; burada cmleler, tarih hikyede ya da sylev ve mektuplarda olduundan daha byk bir serbestlikle kvrak ve eitli biimlere girmek olanana sahip bulunduundan, daha zevkle dinlenir. Gerekten de talyan edebiyatnda bu tr yazlar t bugne dek nesir rnekleri olarak yerlerini muhafaza etmilerdir. Bu yazlardan bir ksmnn daha nce szn ettik; bir ksmndan da kapsamlarnn nemi dolaysiyle ileride bahsedeceiz. Burada sadece edeb bir tr olarak ayn eit yazlar zerinde biraz durmak gerekmektedir. Petrarca'nn mektup ve tretelerinin yazlm olduu zamandan balyarak XV. yzyl sonlarna kadar, tpk hatiplerde olduu gibi bunlarn da ounda, klsik ilka eserlerinden bol bol aktarmalar ar basmaktadr. Sonralar btn olarak bu tr zellikle talyanca yazlarda durulamakta, Bembo'nun Asolani'si ve Luigi Cornaro'nun Vita Sobria'si ile klsik bir olgunlua erimektedir. Burada da esas etken, bu arada klsik ilka gerelerinin ansiklopedilerde hatt baslm olarak bir araya toplanm bulunmas ve trete yazclarna artk engel tekil etmemesi keyfiyeti olmutur. Humanizmann tarih yazcl zerine de el koymas kanlmaz bir zorunluk haline gel-
368
misti. Hmanistler tarafndan yazlm olan tarihler eski Kroniklerle, zellikle Villani'ninki gibi gzel, renkli ve canl eserlerle yle yzeyden bir karlatrlacak olursa, byle bir deiiklik vukubulduuna acnmak gerekecektir. Hmanistlerin bu alanda kaleme alm olduklar btn yazlar, o yaptlarn yannda ne kadar silik, ne kadar basma kalp grnmektedir. Hatt, rnein Floransa tarihi yazclnda en sivrilmi ve n kazanm olan Lionardo Aretino ve Poppio da ayn seviyeyi aamamaktadrlar. Facius, Sabellicus, Folieta, Senarega, Platina (Mantua tarihinde), Bembo (Venedik anallerinde] ve hatt bizzat Giovio (Historiae'sinde) gibi hmanist tarih yazarlarnn Livius ve Caesar'nkine benzer parlak klsik szleri arasnda en z bireysel ve yerel rengin, geree kar ilginin yittiini grmek, okuyucuyu srekli bir ezin iinde brakmaktadr. Bu eit yazclarn piri saylan Livius'un, en az lyk olan yerlerine en fazla deer verilmi olduunu grnce gvenimiz bsbtn azalmaktadr. Gerekten de bunlar, Livius'un kulaktan kulaa sylenegelmi kuru ve kansz szleri zerafete ve berekete dntrmesine hayran kalmlardr35. Hatt ayn yerde biz, ok pheli bir itirafa da rastlyoruz. Buna gre tarih yazclnda, iirin yerini tutacak bir slup kullanmak
35 Benedictus: Caroli VIII. hist.: Eccard, Script. II. Col. 1577.
369
ve byle bir slup yoluyla okuyucu heyecana, harekete getirmek ve sarsmak zorunluluu vardr. En sonunda yle bir soru karsnda kalyoruz: hmanist tarih yazclar, bazen36 aktan aa itiraf ettikleri gibi, modern eyleri kmsemektedir; o halde acaba bu kmseme duygusu ayn modern eylerin tarihi yazlrken ister istemez uursuz bir etki yapm deil midir? Kendi elinde olmakszn okuyucu, eski tarza bal kalm iddiasz Ltince ve talyanca yazan analistlere, rnein Bologna ve Ferrara vekayinmecilerine daha yakn bir ilgi ve gven gsteriyor; talyanca yazan asl kronistler arasnda Marin Sanudo, Corio, Inferssura gibi en iyilerine daha byk bir kran duygusu beslemektedir. Bu kronistlerden sonra da, XVI. yzyln balamas ile birlikte, ana dille yazan byk talyan tarihilerinden bir dizi parlak kiiler yetimilerdir. Hi phe yok ki ada tarih, Ltinceye zorlanmaktansa o gn yayan diide ok daha gzel yazlabiliyordu. Acaba oktan gemi olaylarn anlatlmas, yani tarih aratrmalar iin de talyanca daha m uygun bir dil olurdu? O zaman iin bu soruya verilecek cevaplar birbirinden ay36 Petrus Crinitus bu kmsemeden yaknmaktadr: De honesta disciplina, L. XVIII, cap. 9. Bu hususta hmanistler, ilkan sonlarna doru yetimi olan yazarlara benzemektedirler. Bunlar da kendi zamanlar hakknda yazmaktan kanmlard. Kars. Burckhardt, Die Zeit Constantin des Grossen, sayfa 285 vd.
370
r olabilir. O vakitler Ltince, eitim grm kimseler iin sadece uluslararas anlamda mesel ngilizlerle Franszlar ve talyanlar arasnda deil, ayn zamanda eyaletler aras anlamda da bir dil, Lingua franca idi; yani Lombardyallarn, Venediklilerin ve Napolilerin yazdklar tarzda talyanca, oktan beri Toscana lehesine uydurulmu olmasna ve ok zayf bir az ayrl bulunmasna ramen, Floransah'lar tarafndan tannm deildi. Okuyucular hemen yerinde salanabilen blgesel ada tarih iin talyancaya katlanlabilirdi; fakat geni bir okuyucu kitlesi aranmaya muhta olan eski zamanlarn tarihi iin i yle kolay deildi. Burada halkn genel karlar, bilginlerin kendi karlar uruna feda edilmek zorunda idi. Mesel Forli'li Blondus, bilimsel byk yaptlarn Langobard diyelei ile yazm olsayd acaba etkileri nereye kadar uzanabilirdi? Sadece Floransallarm kmsemeleri bile bu yaptlarn muhakkak surette unutulmalarna kfi gelebilirdi. Halbuki bunlar, Ltince yazlm olmalar sayesinde btn Bat dnyasnn bilgin evreleri zerinde son derece derin etkiler yapmlardr. Floransallar'n kendileri de XV. yzylda Ltince yazarlard. Bunun nedeni yalnz hmanist anlay ile dnmeleri deil, ayn zamanda yazlarn kolayca yaymak olanan da gz nnde bulundurmalardr. Nihayet, Ltince yazlm olmakla beraber en yetkin talyanca derecesinde deerli olan ada
III. BLM. KLSK KLTR
371
tarihler de vardr. Livius taklit edilmek suretiyle yaplan srekli anlatma tarzna ki bu baz yazarlar iin deta bir ikence cenderesi olmutur son verilir verilmez, bunlar hayret edilecek surette deimi grnmektedirler. Byk tarih kitaplarn srf mecbur olduumuz iin ve ancak bize lzm olduu kadarn okuduumuz ayn Platina, ayn Giovio, birdenbire biyografi slubunun ustalar olarak kendilerini grmektedirler. Tristan Caracciolo'dan Facius'un biyografi eserlerinden, Sabellico'nun Venedik topografyasndan ve ilah. den evvelce sz etmitik ve ileride sras dtke daha bakalarnn da szn edeceiz. Eski zamanlar zerinde Ltince olarak kaleme alnan yaptlarn konular, doal olarak birinci derecede klsik ilkadan alnyordu. Fakat ayn hmanistlerin, ortaa genel tarihi alannda baz nemli eserler de meydana getirmi olduklarn hayretle grmekteyiz. Bu eit nemli eserlerden iiki Matteo Palmieri'nin kroniidir. Bu yapt Prospes Aquitanus'un bittii yerden balar. Sonra rastlant olarak Forli'li Blondus'un Decadesleri alrsa, tpk Gibbon'da olduu gibi, burada da hayretle grlr ki Roma mparatorluunun batmasndan bu yana (ab inclinatione Romanorum imperii) bir dnya tarihi yazlmtr. Her yzyl esasl olarak incelenmek suretiyle medana getirilen bu yaptn ilk 300 sayfas mparator II. Friedrich'in lmne kadar ortaa tarihinin ilk dnemi zerinedir. Bu i, kuzey lkelerin-
372
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
de henz papa ve imparator kroniklerinin ve Fasciculus temporumun en ok geerli bulunduu bir srada yaplyordu. Blondus'un hangi eserlerden ayr ayr faydalandn ve bunlar bir inceleme yaplmak suretiyle Blondus'a bir ekilde aklamak bizim burada yapacamz i deildir. Fakat yenia tarih yazclnda byle bir inceleme yaplmak suretiyle Blondus'a bir eref verilmek gerekir. Sadece bu bir tek kitap bile, bize: ancak ilkan incelenmesi sayesindedir ki ortaan etd edilmesi mmkn klnmtr; ilkan etd, insan kafasn ilk kez olarak objektif bir surette tarihe eilmeye altrmtr demee hak kazandrr. Geri buna bir nokta daha eklemek gerekiyor: o zamanki talya iin ortaa artk geride kalm bulunuyordu ve talyalnn kafas, ortaan dna km olmas dolaysiyle, imdi bu a deerlendirecek bir durumda idi. Bununla beraber ortaa hakknda adaletle, hatt insafla bir yargya varm olduu da hemen sylenemez. Sanat alannda yaratlm olan yaptlar iin keskin bir pein yarg yerlemitir; hmanistler de, yeni bir an balangcn, kendilerinin ortaya kmalar ile tarihlendirmektedirler. Boccaccio 37 yle diyor: tpk eskilere yapm olduu
37 Pizinga'ya mektupta.: pere Volgari, vol. XVI. Raph. Volaterranus'da, L. XXI, entellektel dnya, XIV. asrla birlikte balamaktadr. Ayn yazarn ilk kitaplarnda birok memleketlerin tarihleri hakknda o zaman iin ok mkemmel olan gayet esasl grler vardr.
III. BLM. KLSK KLTR
373
gibi talyanlarn da gslerine sonsuz ltuf ve inayetiyle yeniden ruh soktuunu greliden beridir ki Tanrnn, talyan adna acdn mit etmee ve buna inanmaa balyorum; bu ruh sayesindedir ki talyanlar, hreti, apulculuk ve zorbalktan daha baka yollardan elde etmee, yani insan ebediletiren iir yoluyla kazanmaya almaktadrlar. Fakat bu tek tarafl gr ve doru olmyan anlay, yksek yetenek sahibi olanlar bilimsel aratrmalar yapmaktan alkoymuyordu; halbuki ayn sralarda Avrupa'nn teki lkelerinde bu eit aratrmalar asla sz konusu deildi. Bilimsel aratrmalar sayesinde ortaa zerine tarih bir eletiri meydana geliyordu; nk birinci derecede hmanistlerin tm gereleri rasyonel bir ekilde ilemeleri yntemi bu tarih gerelerde de kendini deerlendirmek zorunda idi. XV. yzylda bu tarih eletiri ayr ayr ehirlerin tarihlerine o derece nfuz etmitir ki Floransa, Venedik, Milano ve ilah..nin kkenleri hakknda sonradan uydurulmu samasapan efsaneler ortadan kalkmtr. Buna karlk kuzey lkelerindeki kronikler, daha uzun zaman, iir bakmndan ou deersiz olan ve XIII. yzyldan beri uydurulmu imge rn bir takm safsatalar iinde bocalam durmutur. Blgesel tarihin hret ile yakn ilgisine, yukarda, Floransa vesilesiyle (s. 116) deinmitik. Venedik de bu hususta geri kalmazd. Nasl ki bir Venedik elisi, Floransann byk bir hitabet
374
, TALYA'DA
RNESANS
KLTR
zaferinden38 sonra acele olarak memleketine yazp ayn apta bir hatip istemek gereini duymutu, tpk bunun gibi Venediklilerin, Lionardo Aretino ve Poggio'nun yaptlar ile kyaslanabilecek bir tarihe ihtiyalar vard. te bu koullar altnda XV. yzylda Sabellico'nun Decades ve XVI. yzylda Pietro Bembo'nun Historia rerum venetarum adl kitaplar vcuda gelmitir. Her ikisi de cumhuriyet hkmetinin ak buyruu ile ve ikincisi birincisinin devam olarak yazlmtr. XVI. yzyl banda yetien Floransa'l byk tarih yazclar (s. 125 vd.). Ltinceci Giovio ile Bembo'dan bsbtn baka insanlard. Bunlar talyanca yazarlard. Bunun nedeni sadece o zamanki Cicero taklitilerinin son derece ince zerafetleri ile artk rekabet edecek durumda olmamalar deildi; ayn zamanda, Machiavelli gibi, kiisel gzlemleri39 ile kazanm bulunduklar canl grleri ancak yayan dille ifade edebilmeleri idi; Guicciardini, Varchi ve daha birok bakalar gibi tarihiler de, olaylarn ak zerine grlerinin mmkn olduu kadar geni ve derin etki yapmalar emelini beslemektedirler. Mesel Francesco Vettori gibi yalnz belli
38 Giannozzo Manetti'nin, Papa V. Nicolaus ve btn papalk ileri gelenleri ile uzak illerden gelmi olan kalabalk yabanclar nnde kazand zafer; kar. Vespas. Fior., p. 592 ve Vita Jan' Man. 39 Macchiavelli'de, gemi olaylar da denebilir.
375
sayda dostlar iin yazsalar bile, ilerinde duyduklar bir ihtiyala insanlar ve olaylar hakknda tanklkta bulunmak zorundadrlar ve bu olaylara karmalarnn nedenlerini aklamak, kendilerini hakl karmak zorunluunu duymaktadrlar. Burada onlar, dilde ve sluptaki btn zelliklerine ramen, tamamiyle klsik ilka kltrnn ekimine kaplm grnmektedirler; onlar bu kltrn etkisi altnda olmakszn dnmek bile mmkn deildir. Onlar artk hmanist deillerdir; yalnz humanizma okulundan gemiler ve klsik a tarih yazclndaki ruhu, Livius'un taklitileri olan Ltincecilerin oundan daha ileri bir lde benimsemilerdir: tpk eskiler gibi onlar da, vatandalar iin yazan vatandalrlar. teki zel bilimler zerinde humanizmann yapt etkilerden sz edecek deiliz. Bu bilimlerden her birinin ayr bir tarihi vardr ve bu tarih iinde o a talyan bilim adamlar, esas itibariyle kendileri tarafndan yeniden kefolunan klsik a bilgileri 4 0 dolaysiyle, byk bir ayr blm tekil ederler. Sz konusu olan bilim dal iin her defasnda bu blm ile bazen tamamiyle kesin ve bazen de ok derecede olmak zere, modern a balamtr. Felsefe
40 Gerekten o zamanlar, btn sanat ve ilimleri yalnz Homeros'un kapsad, onun bir ansiklopedi olduu sylenmekte idi. Kars. Codri Ureei opera, Serino X I I I , son ksmlar phesiz ayn gre, daha ilkada rastlanmaktadr.
376
iin de, zel tarih yaptlarna, ba vurulmasn salk vermek zorundayz. Eski filozoflarn talyan kltr zerindeki etkileri, bazen ok byk, bazen de olduka hafif kalm bir durumda grnr. Birinci hal iin zellikle Aristoteles'i ele alalm. Gerekten bu filozofun, esas itibariyle, ok erkenyaytlan Ethika41 ve Politika adl eserlerinde geen kavramlar, btn talyan aydnlarnn ortak mal olmu, genellikle soyut dnme yntemine Aristoteles hkmetmitir 42 . Buna karlk eski filozoflarn, hatt bizzat Floransa'l Eflatun hayranlarnn, zihinler zerindeki dogmatik etkileri gayet hafif olmutur. Byle bir etki gibi grnen ey, genel olarak yeni kltrn bir sonucundan, zbez talyan dehasnn gelimesi sonucundan ibarettir. Din konusuna sra gelince, bu sorun hakknda daha baz eyler syliyeceiz. Fakat ou hallerde, genel kltr ile deil, sadece kimi kiilerin veya bilgin evrelerin ifadeleri ile karlamaktayz; burada da klsik retilerin gerekten benimsenmi olmak hali ile sadece modaya uyularak benimsenmi gibi grnmek hali arasnda bir ayrma yapmak zorunluu vardr. nk biroklar iin klsik a kltr, hat41 Papa I I . Paul zamannda bir kardinal, asna bile Aristo'nun Ethika'sn retmekte idi. Kars. Gasp. Veron.. Vita Pauli I I . : Muratori I I I , I I , Col. 1034. 42 Genel olarak Aristo'yu ett etmek iin Hermolau Barbarus'un bir sylevi ok faydaldr. zellikle
377
t bu alanda ok bilgin olanlar iin de, sadece bir modadan baka birey deildir. Bununla beraber, bugn bize gsteri gibi grnen btn eylerin o dnem iin de gerekten gsteri olmas gerekmez. rnein, ocuklara kk ad olarak Yunan ve Romal kii adlarnn verilmesi, herhalde, zamanmzda zellikle kz ocuklar iin ok geerli olduu gibi, romanlardan alnma isimlerin taklmasndan ok daha saygya deer bir davrantr. Klsik dnyaya hayranlk, azizlere duyulandan daha byk olduu bir zamanda, gayet doaldr ki bir soylu ailesi, oullarn Agamemnon, Achill ve Tydeus diye aracaktr43; ressam da oluna, Apelles ve kzna Minerva ilaah.44 gibi adlar takacaktr. Hi deilse, batan atlmak istenen aile adlar yerine klsik ada kullanlm ve kulaa ho gelen aile isimlerinin alnmas, her halde mdafaa edilebilir bir tutumdur. Hemerilerin tmn vasflandran ve fakat henz bir soyad halini almam bulunan yer isimleri, ayn zamanda bir aziz ismi
43 Bursellis, Ann. Bonon.: Murat. XXIII, Col. 898.
44 Vasari XI, p. 189, 257, Vite di Sodoma e di Garofalo. Anlalmas kolay sebeplerle o zaman Roma'da eu baya kadnlar, Ginlia, Lucrezia, Cassandra, Porzia, Virginia, Pentesilea ve ilaah.. gibi en ahenkli klsik adlar almlardr. Aretino'da bu kadnlar, bu adlarla gemektedirler. Yahudiler de belki o vakitler, Amilcare, Annibale, Asdnbale gibi en byk Roma dmanlarnn adlarn almlardr.
378
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
olarak insan iin bir sknt kayna olduu hallerde, yelenerek atlyordu. Bylece Filippo da S. Gemignano, bu ad brakarak Cailimachus adn alyordu. Ailesi tarafndan red ve tahkir edilip bir bilgin olarak gurbet ellerde talihini ariyan ve sivrilen insan, bir Sanseverino olsa bile, vnle ad deitirerek Julius Pomponius Laetus olabiliyordu. Ltince konuan ve yazan, yalnz ekimi yaplmaa elverili olmakla kalmayarak ayn zamanda nesir ve nazmda kullanlmas kolay olan adlara ihtiya duyan bir kuak ocuklarnn adlarn dorudan doruya Ltince veya Yunancaya tercme edileri, (sonra bu Almanya'da hemen hemen istisnasz uyulan bir tre olmutur) ok grlmemelidir. Asl yakksz olan ve ok kez gln den ey, gerek bir soy adnn ve gerekse bir kk adn, klsik bir ahenk ve yeni bir anlam verecek biim alncaya kadar, yarm yamalak deitirilerek garip bir kalba sokulmas idi. Bylece Giovanni'den Jovianus ya da Janus, Pietro'dan Pierius ya da Petreius, Antonio'dan Aonias ve benzeri; sonra yine Sannazaro'dan Syncerus, Luca Grasso'dan Lucius Crassus ve ilah.. yaplyordu. Bu gibi iler hakknda son derece alayl szler sylemi olan45 Ariosto, kendi yapt45 Quasi che'l nome i buon giudic inganni, E che cpel meglio t'abbia a far poeta, Che non fara lo studio di malt' anni! (Sanki uzun yllar almayan air daha byk baar gstermi gibi) Bahtn, ken-
379
larnda tasvir etmi olduu erkek ve kadn kahramanlarn adlarnn yeni doan ocuklara konduuna bizzat kendisi tank olmutur.46 Ayn devrin Ltin dilini kullanan yazarlarnda, toplum yaantnn birok kurulularnda, memurluk adlarnn, resm hizmetlerin, terifat ve ilah.. nn Ltinceletirildiini gryoruz; bu hususta bir yargya varrken de pek yle sert davranmamalyz. Geri bu, sade ve akc bir Ltince ile yetinildii srece ki aa yukar Petrarca'dan Aeneas Sylvius'a kadar gelen yazarlarda durum byledir - o kadar gze arpacak bir tarzda deildi; fakat tam anlam ile eriilmesi istenince, kanlmaz bir zorunluk haline girdi. imdi artk modern eyler, sun' olarak adlar deitirilmedii takdirde, slubun btnne uygun dmyordu.Bilgiler, her ehir meclisine Patres conscript i , her rahibe manastrna Virgines Vestales, her azize Divus veya Deus sanlarn vermekten byk bir kvan duyuyorlard. Buna karlk, Paolo Giovo gibi ince zevk sahibi kimseler ise, byk bir olaslkla yalnz kanmak olanan bulamadklar hallerde bunu yapyorlard. Byle hareket etmek zorunda kald zamanlarda da tabii kalmasn ve fazla gze batacak arlklardan kanmasn bildii iin, Giovio'nun gzel cmleleri
diine phesiz uyumlu bir ad balam olduu Ariosto, VII. Satir'in 64 nc beytinde byle alay etmektedir. 46 Veya Bojardo'nun kahramanlarna gre, ki bunlar ksmen kendisinin de kahramanlardr.
380
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
iinde kardinallere Senatores, bunlarn dekanna Princeps Senatus, aforoza Dirae47, karnavala Lupercalia ve ilah.. denmesi, bizi fazla rahatsz etmemektedir. Bu slup zelliklerine bakarak btn bu dnce tarz hakknda acele bir yarg vermekten ne derecede kanlmas gerektii, zellikle bu yazarda ak bir surette grlmektedir. Dorudan doruya Ltince slubun tarihesini burada izleyecek deiliz. Tam iki yz yl sre ile hmanistler, sanki Ltince yaz dili olmaya lyk biricik lisan imi ve byle kalmas zorunluluu varm gibi davranmlardr. Poggio48, Dante'nin byk iirini talyanca yazdna yazklanmaktadr. Gerekte ise Dante, bilindii gibi bunu Ltince olarak denemi ve nferno'nun ban Hexameter'lerle yazmt. talyan iirinin btn mukadderat, Dante'nin bu yolda devam etmemesine bal kalyordu. Fakat Petrarca bile Sonette ve Canzone'lerinden ok Ltince iirlerine gven besliyordu; hatt bizzat Aristo'nun Ltin47 1512 de Fransz askerlerine byle deniliyor: omnibus diris ad iferros devocati (hep aforozlanarak cehenneme arldlar). Daha ciddi dnen ve yabanc asker birliklerine kar Macrobius'dan bir aforoz forml syliyen barahip Tizio'yu aada yeniden anacaz. 48 De infelicitate principun: Poggii Opera, fol. 152; Cuis (Dantis) exstat poema praeclarum, neque, si literis latinis constaret, ulla ex parte poetis superioribus (eskilere) postponendum. Boccaceio, Vita di Dante, p. 73 e gre daha o zaman birok kimseler ceve bunlar arasmda aklllar Dante'nin ne sebeple Ltince yazmad sorununu ortaya atyorlard.
381
ce iir yazmasn arzu edenler bile vard. Edebiyat ilerinde bundan daha sk bir bask hibir zaman grlmemitir 49 . Ancak iir, esas itibariyle bu baskdan syrlmtr. imdi, herhalde fazla byk bir iyimserlie kaplmakszn diyebiliriz ki talyan iirinin iki eit ifade aracna sahip bulunuu, hayrl olmutur; nk her ikisinde de ok yetkin ve zgn eyler yaratmtr, yle ki biz her ikisinde de neden bazen talyanca'nn bazen de Ltincenin seilmi olduunu anlyabiliyoruz. Belki nesir iin de durum aynidir. talyan kltrnn dnyadaki yeri ve n, belli konularn Ltince olarak-ieride ve darda - ilenmesine bal idi 50 . te yandan talyan nesrini en yetkin biimde yazanlar, Ltince yazmamak iin nefisleriyle byk bir mcadele yapmak zorunda kalan kimseler olmutur. XIV. yzylndan beri Cicero, genellikle nesirin en ar kayna olarak kabul edilmi bulunuyordu. Bunun nedeni, hibir zaman Cicero'nurt szcklerine, cmle yapna ve edeb kompozisyon tarzna duyulan hayranlk yalnz deildi; bunlardan baka, o mektup tarz ustasnn sevimlilii, o hatibin parlakl ve o filozof yazarn ak
49 Bu husustaki banazl renmek isteyen baksn: Lil. Greg. Gyraldus de poetis nostri temporis (zamanmz airleri zerine). 50 phesiz onay gren slp ekzersizleri de vardr: mesel byk Beraldus'un Orationes'indeki Boccaccio'dan Ltinceye tercme edilen iki hikyesi, hatt Petrarca'nn bir Canzone si gibi.
382
TALYA'DA
RNESANS
KULTURU
anlatm ile slubu da, talyan dn ve duyuuna tamam tamamna cevap veriyordu. Bir insan ve devlet adam olarak Cicero'nun51 zaafn daha Petrarca aka grm bulunuyordu. Fakat klsik ilkan bu parlak simasna besledii sayg o kadar bykt ki bu kusurundan dolay Cicero, onun gznde hibir ey yitirmi deildi Petrarca'dan beri nce mektup tarz hemen hemen batan baa Cicero'nun rneine gre gelimiti ve hikye mstesna olmak zere dier edeb trlerde yine ayn etki altnda yrmt. Bununla beraber, kaynaklarla- belgelendirilemiyen her terimi reddeden gerek Ciceronizma, ancak XV. yzyl sonlarna doru, Lorenzo Valla' nn gramer zerindeki yazlar btn talya'da etkilerini gsterdikten ve Roma edebiyat tarihilerinin ifadelerini szgeten geirilip karlatrmalar yapldktan sonra52 balamtr. Ancak imdi, eskilerin nesrinde slup ayrlklar inceden inceye aratrlmaktadr ve avutucu bir gvenle daima u sonuca varlmaktadr ki tek bana Cicero ya da, eer btn edeb trler kapsanmak istenirse, o lmsz, nerdeyse gksel Cicero devri salt rnek51 Kars. Petrarca'nn yukar-dnyadan Fehametli glgelere mektuplar.: Opera, p. 704 vd. Bundan baka de rep. optime administranda balkl yazda p. 372: sic esse doleo, sed sic est (byle olduundan ac duyuyorum, ne are ki byledir). 52 Roma'da ar dilcilik bamszlnn elenceli bir tablosunu Jovian. Pontanus, Antoniusunda vermektedir.
383
tir 53 . imdi Pietro Bembo, Pierio Valeriano vesaire gibi kimseler, btn gleriyle bu amaca ulamak iin almaktadrlar. Uzun zaman bu eili me kar ayak diremi ve en eski yazarlar rnek almak suretiyle kendilerine arkaik bir sTp salam olanlar54 da en sonunda direnme gleri krlarak Cicero'nun nnde diz kyorlard. imdi Longolius, Bembo'nun etkisiyle, be yl boyunca Cicero'dan baka bir ey okumamaya karar veriyordu. Hatt ayn Longolius, Cicero'nun yaptlarnda gemeyen szckleri kullanmamaya yemin bile ediyordu. te bu gibi ruh haletleri, en sonunda, bilginler arasnda byk bir tartmann patlak vermesine neden olmutur ki bu mcadelede bir tarafn banda Erasmus, teki tarafn da byk Scaliger bulunmulardr. Gerekte Cicero hayranlarnn hepsi de, onu dilin biricik kayna olarak sayacak derecede tek tarafl deillerdi. Daha XV. yzylda Poliziano ile Ermolao Barbaro, bilinli olarak kendilerine zg zel bir Ltince slup yaratmak cesaretini gstermilerdir 55 . Doal olarak onlar, taacak dere53 Hadriani (Cornetani) Card. Bak Chrysogoui de sermeme latino liber. Balca giri blmnde. O, Cicero ve adalarnda Ltinceciliin t kendisini grmektedir. 54 Paul. Jov. Elogia, Bapt. Pius'dan sz etmesi vesilesiyle. 55 Paul. Jov. Elogia, Naugerius mnasebebiyle. Ona gre lkleri u idi: aliquid in stylo proprium, qoud peculiaroni x certa nota mentis effigiem referret, ex naturae genio effimsse (slbunda zihniyetin belli bir tarafn zel surette
384
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
cede zengin bir bilginlie dayanyorlard. Bize bunu haber veren Paolo Giovio da ayn amaca doru yrmtr. Bu adam, birtakm modern fikirleri ve zellikle estetik dnceleri ilk kez olarak ve byk bir aba harcayarak Ltince ifade etmitir. Daima isabetli olmamakla beraber bunlar bazen dikkate deer bir g ve zerafettedirler. Kendi anda yayan byk bir ressam've heykeltralarn karakterlerini Ltince tasvir ederken56 ortaya att ok derin grler yannda byk yanllklara da dmekten kendini kurtaramamtr. hretini ut lingua latina nostro ponticifatu dicatur facta auctior.57 (Ltin dili bizim papalmz zamannda daha ykselmitir) denmesine balyan Papa X. Leo da Ltincenin kullanlmas hususunda liberal bir eilim gstermitir. Esasen onun zevk ve sefa dknl yannda bunun baka trl olmasna da imkn yoktu. Dinledii ve okuduu eylerin gerekten Ltince, canl ve zayanstacak kendinden bir e katmak). Daha Poliziano, acele olduu zamanlarda mektuplarn Ltince yazmakta glk ekiyordu, kar. Raph. Volat. comment. urban. L. XXI. 56 Paul. Jov. Dialogus de viris literis illustribus; Tiraboschi, ed. Venez. 1796, Tom. VII, parte IV. Bilindii gibi Giovio, bir zamanlar, sonradan Vasari'nin meydana getirdii byk ii zerine almak niyetinde idi. O diyalog'da Ltince'nin ok gemeden stnl bsbtn kayb edeceini hissetmekte ve bundan ikyette bulunmaktadr. 57 1517 de Franc. de' Rosi'ye yazlan Breve (papa yazs)'de Sadoleto tarafndan kaleme alnmtr.: Roscoe, Leo X., ed. Bossi IV, p. 172.
385
rif bir slupta olmas onun iin kfi geliyordu. Nihayet Cicero, Ltince karlkl konuma iin rnek vermi deildi ve bu alanda onun yansra baka tanrlara da tapnmak zorunlu oluyordu. Roma'da ve tarada olduka sk sk sahnelerde oynanan Plautus'un ve Terenz'in komedyalar karlkl konuma ihtiyacn karlyordu. Bu komedyalar, oyuna itirak edenlere Ltince konumak iin esiz bir ekzersiz tekil ediyordu. Daha Papa II. Paul58 zamannda bilgin Theanum kardinali (ki byk bir ihtimalle Pistoja'l Niccolo Fortiguerra'dr), ok ypratlm ve isim indeksleri arlm Plautus nshalar ile megul olmak cesaretini gstermesi ve ayni mellife dil bakmndan byk bir nem vermesi dolaysiyle vlmektedir. Belki de bu eserlerin sahnede oynanmas teebbs ilk defa ondan gelmitir. Sonra Pomponius Laetus ii zerine alm ve yksek rtbeli kilise adamlarnn evlerinde Plautus'un sahneye konulmasnda rejisrlk etmitir 59 . Aa yukar 1520 den beri bundan vazgeilmesini, Giovio, yukarda grdmz gibi (s. 278), belagatn gerilemesi nedenleri arasnda sayyordu.
58 Gasp. Veronens, Vita Pauli. I I . : Murat. I I I , I I , Col. 103 I. Bunlardan baka Seneca'nn piyesleri ve Yunanca dramlarn Ltinceye evirileri sahnelerde oynanyordu. 59 Ferrara'da Platus'un, ou kere Collenuceio, Guarino v.s. tarafndan kaleme alnm talyancalar oynanrd. Isabella Gonzaga bunlar ok skc buluyordu. Pomp. Laetus hakknda kar. Sabellici opera, Episl. L., XI, fol. 56 ve sonras.
386
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
En son olarak burada, edebiyattaki Ciceronizma'nn sanatta bir paralelinden sz etmemiz yerinde olur. Bu, mimarlarn Vitruvianizma'sdr*. Btn Renaissance iin yrrlkte kalan bir yasa burada bir kez daha kendini aa vurmaktadr: Kltrde hareket, daima sanatta hareketin nnden gider. Burada zaman fark, Corneto Kardinali Hadrian (1505) ile salt anlamda Vitruvianist'ler arasn hesaplarsak, aa yukar yirmi yl kadardr. Nihayet, yeni Ltince ile meydana getirdikleri iirdir ki, hmanistlerin en byk gururunu tekil etmektedir. Burada, humanizmann karakterini belirtmeye yardm ettii lde bu iirin zerinde durmak zorunluu vardr. Yeni Ltince iirin kamu oyu tarafndan ne kadar tutulduunu, kesin zaferi kazanmaya ne kadar yaklatn yukarda anlatmtk, (s. 377). Pein olarak una tamamiyle emin olmak gerek ki, o zamanki dnyann en yetenekli ve en ileri derecede gelimi bir ulusu, srf lgnlk yznden ve nemli bir i yapmak kast olmakszn, iirde italyanca gibi bir dilden vazgemi olamaz. ok kuvvetli bir etkenin italyanlar byle bir yola gtrm olmas gerekir.
* Vitruvius Pollio, mparator Augustus zamannda yaam Romal bir mimar ve yazardr. Onu kendilerine rnek alan Rnesans a sanatlarna vitruvianist, izledikleri yola da vitruianisme denilmektedir (evirmen).
III. BLM. KLSK KLTR
387
ite bu etken, klsik ilka kltrne duyulan hayranlk idi. Her gerek ve iten hayranlk gibi bu hayranlk da zorunlu olarak taklitilii douruyordu. Baka zamanlarda ve baka uluslarda da ayni amaca doru yaplm tek tk giriimlere sk sk rastlanmaktadr. Fakat yeni - Ltince iirin devam ve geliebilmesi iin gerekli olan u iki ana koul yalnz talya'da mevcut bulunuyordu: Milletin eitim grm evrelerinde genel bir ilgi; bizzat airlerde klsik a talyan yaratclk kudretinin ksm olarak yeniden uyanmas - ki bu ok eski bir musikinin kuaktan kuaa hrika kabilinden sregelen namesinden baka bir ey deildir. Bu koullar altnda vcuda getirilen eserler arasnda en sekin olanlar, artk birer taklitten ibaret deil, fakat bamsz olarak yaratlm zgn rnlerdir. Sanatta aktarlm kalplara tahamml edemiyenler; klsik kltr ya bizzat takdir etmeyenler veya, tam tersi olarak, bu kltr, yaklalamyacak derecede sihirli ve taklidi imknsz sayanlar; ve nihayet birok hecelerin uzunluk veya ksalk derecesini yeniden kefetmek veya bulup karmak zorunda kalm airlerde grlen aksaklklar affetmek istemiyen kimseler; bu tr edebiyat bir yana braksnlar. Onlarn en gzel yaptlar, her hangi bir keskin eletiri karsnda sarslmadan deerini koruyabilmek iin deil, fakat airin ve binler-
388
ce adann houna gitmek iin vcuda getirilmilerdir 60 . En az baar, konular klsik a hikyeleri ve efsanelerinden alnma epik iir alannda kazanlabilmiti. Bilindii gibi canl bir epik iir iin gerekli olan ana koullarn, deil yalnz imdi rnek olarak kullanlan Roma'llarda, hatt, Homeros biryana braklacak olursa, Yunanllarda bile mevcut bulunmad kabul edilmektedir. O halde Renaissance a Ltincecilerinde de bu koullar aranamaz. Bununla beraber Petrarca'nn Africas. genel olarak modern zamanlarn her hangi bir epik yapt derecesinde heyecan uyandrm, ayni oranda byk bir okuyucu ve dinleyici topluluu bulmu olsa gerektir. iirin kkeni ve gtt ama, nemle gz nnde tutulmutur. XIV. yzyl insanlar, tamamiyle yerinde bir duygu ile, ikinci Pn sava zamann Roma satvetinin doruu olarak grmlerdir; ite Petrarca bu dnemi yazmak ihtiyacn duyuyodu. Eer o vakitler Silius talicus kefedilmi olsayd, belki de Petrarca, baka bir konu seerdi. Fakat bu yapt tannmadna gre Scipio Africanus'un yceltilmesi, XIV. yzyl anlay iin adet bir ihtiyat. Nitekim Zanobi di Strade adnda baka bir air de ayn konuyu ele almt ve srf Petrarca'ya besledii sayg yznden, epeyce ilerletmi bulunduu bu
60 Aadaki konu iin bak: Deliciae poetarum italor.: Paul. Jovius. Elogia: Lil. Greg. Gyraldus, de poetb nostri tcmporis; Rosooe, Leone X,, ed. Bossi'nin ekleri.
389
eserini tamamlamaktan vazgeiyordu61. Africa'nn meydana getirilmesini hakl gsterecek herhangi bir neden bulmak gerekirse bunu, yazld zaman ve daha sonralar herkesin Scipio ile, sanki hl yayormu gibi ilgilenmi olmasnda, onun skender, Pompeios ve Caesar'dan daha byk bir insan saylmasnda arayacaz62. Modern epik yaptlardan ka tanesi, Africa kadar kendi devrinde popler, esasnda tarih olmakla beraber yine de zihinlerde mitolojik etki yaratan bir konuyu ilemi olmakla vnebilir? phesiz ki bu kitab imdi zevkle okuyabilmemiz mmkn olamaz. Tarih konular ele alp ileyen bu trden baka yaptlar hakknda bilgi edinmek iin okuyucularmza edebiyat tarihlerini salk vereceiz. Yunan ve Roma mitolojisi zerinde ilemek, buradaki iir gediklerini doldurmak yolunda yaplan almalar daha zengin ve verimli olmutur. talyan iiri bu alanda da erkenden davranm, Boccaccio'nun yaptlar iinde en iyisi olarak saylan Teseide ile ie balamtr. Papa V. Martin zamannda Maffeo Vegio, Aeneideye ek olarak Ltince bir onnc kitap kaleme almtr. Bun61 Filippo Villan, Vite, p. S. 62 Franc. Aleardi oratio in laudem Franc. Sfortiae.: Murat. XXV, Col. 384. Scipio ile Caesar'dan hangisinin daha byk olduu tartmasnda Guarino Caeser'n, Poggio ise (Opera, epp. fol. 125, 135 ve sonras) Scipio'nn lehinde idiler. Attavente'nin minyatrlerinde Scipio ile Hannibal iin bak: Vasari IV, 41, Vita di Fiesole. ikisinin adlan, Piceinino ve Sforza iin kullanlmtr, sayfa 155
390
dan baka, zellikle Claudian tarznda ve daha az nemli olmak zere rnein Meleagris, Hesperis ve ilah..gibi bir takm denemeler grmekteyiz. Fakat en ok dikkate deer olan, yeni yaratlan mitolojik menkbelerdir. Bu menkbeler, talya'nn en airane blgelerini, tanrlar, periler, cinler, melekler ve ayn zamanda obanlardan oluan otokton bir ahli ile iskn etmektedirler. Burada epik tarz ile pastoral tarz birbirinden ayrtetmek esasen olanakszdr. Bazen hikye ve bazen de dialog biiminde yazlan pastoral iirlerde oban hayat, Petrarca'dan beri artk hemen hemen tamamiyle 63 basma kalp, gelii gzel imge ve duygular iin bir zarf olarak ilenmitir ki ilerde baka bir vesile ile bu sorun zerinde duracaz. imdi sadece yeni mitolojik menkbeleri sz konusu edeceiz. Eski tanrlarn Renaissance insan iin iki trl anlam ifade ettii gerei, herhangi bir yerden ok daha ak olarak burada kendini gstermektedir. Bir yandan bunlar iirde soyut kavramlarn yerini tutmakta, allegorik figrleri gereksiz klmaktadrlar; ayn zamanda da iirde serbest ve bamsz birer e, soyut gzellikten birer paradrlar ve bu sfatla her iire katlmaya ve daima yeni yeni sentezlere elverilidirler. Bunun
63 Ky hayatnn gereki bir biimde ilenmi hlde ortaya kt parlak istisnalardan, ayn ekilde aada sz edeceiz.
III. BLM. KLSK KLTR
391
ilk rneini vermek cretini Boccaccio gstermi, her ikisini de talyanca yazd Ninfale d'Ameto ve Ninfale fiesolano adl yaptlarnda Floransa evresinde yaatt, kuruntulara dayanan tanrlar ve obanlar lemini tasvir etmitir. Ancak, bu alanda yaratlan aheser, Pietro Bembo'nun64 Sarcas olacakt; burada Sarca adl rmak tanrsnn Garda adndaki periye nasl istekli kt; Monte Baldo'daki bir maarada kutlanan parlak dn treni; Tiresias'n kz Manto'nun, kk Mincius'un doacan; Mantua'nn kurulacan ve Mincius ile Andes perisi Maia'nn birlemelerinden doacak olan Virgilius'un gelecek zamanlarda kazanaca hreti haber veren kehanetler yrlanmaktadr. Bu grkemli humanizma rokokosu iin Bembo o kadar gzel beyitler bulmu ve sonuna Virgilius'a okadar zarif bir sesleni eklemitir ki her ozan ona imrense yeridir. Genel olarak bu gibi yaptlara sadece birer hitabet ekzersizi saylarak, fazla nem verilmemektedir. Ancak, bu bir zevk sorunudur ki zerinde herkes istedii gibi serbeste fikir yrtebilir. Bakaca, kutsal kitaplardan ve kiliseden konularn alan ve Hexameter kalplar iine soku64 Mai, Scipilegium romanum, vol. VIII de baslmtr (aa yukar 500 kadar Hexametre). Piero Valeriano bu mitolojik menkbeyi iir halinde yazmaa devam etmitir; Deliciae poet. ital. da Carpiossu Verona'daki Murari saraynda Brusasorci'nin freskleri. Sarca'nn sahnelerini tasvir etmektedir.
392
lan uzun epik iirlerin de meydana getirilmi olduunu grmekteyiz. Bunlarn yazarlar, her zaman kilise hiyerarisi iinde ykselmek ve papann gzne girmek kastiyle hareket etmi deillerdir. En iyilerinde ve hatt Parthenice'nin yazar olan Battista Mantuano gibi en yeteneksiz alannda bile, bilgince Ltince iirleri ile dne hizmet gibi iten ve drst bir istein mevcut bulunduunu kabul edebiliriz. phesiz ki bu istekleri, yar paganlk eklindeki katolik anlaylarna ok uygun dyordu. Geraldus bu tr airlerden birok isimler sralamaktadr. lerinde Christiade adl yapt ile Vidave De partu Virginis balkl arks ile Sannazaro, n srada yer almaktadrlar, Sannazaro, paganlk ve Hristiyanlk elemanlarn hi ekinmeden i ie soktuu beyitlerindeki srekli ve kuvvetli akclk ile, tasvirlerindeki plstik kudretle ve iiliindeki przsz yetkinlikle son derece derin bir izlenim yaratmaktadr. Bir karlatrma yapmaktan korkmakszn Virgilius'un drdnc oban trksnden baz beyitleri kendi oban trks iine sokuturmak cesaretini de gstermitir. teki dnyaya ait konular ilerken bazan ancak Dante'de grlebilen cesaret rnekleri vermektedir. Mesel Kral Davud'u teki dnyada kilise babalarnn ruhlarnn temizlenmesine ayrlm yerde (Limbus patrum) ayaa kaldrarak ark syletmesi ve kehanette bulundurmas, ya da Tanr tahtnda oturup btn il-
III. BLM. KLSK KLTR
393
kel varlklarn resimleriyle prl prl yanan mantosu iine brnm olduu halde gksel ruhlara seslenite bulundurmas gibi sahneler bu kabildendir. Baz defalar hi tereddt gstermeden eski mitolojiyi kendi konusu iine ilemekte ve bunu yaparken de aslnda barok grnmemekte, yani btnn uyumunu bozacak bir duruma dmemektedir; nk air, paganlk ann tanrlarn sadece yardmc figrler olarak kullanmakta ve hibirisine ba rol vermemektedir. O zaman'n sanat gcn ve yeteneini btn kaplam ile renmek istiyen bir kimse, byle bir eseri incelemeden uzak kalamaz. iirde Hristiyanlk ve paganlk elerinin birbirine kartrlmasnn plstik sanatlardakinden ok daha fazla derecede aksaklklar meydana getirmeye elverili olduu gz nnde tutulacak olursa, Sannazaro'nun grd i, bir kat daha byk grnr. Plstik sanatlarda gz, biim ve renk gzellii ile tatmin edilebilir; esasen da plstik sanatlar, iirde olduundan ok daha az derecede konunun nemine baldrlar. nk imgelem gc plstik sanatlarda daha ok biim zerinde, iirde ise daha ok maddenin kendisi zerinde iler. yi ahlkl Battista Mantuano, Bayramlar Takvimi65 adl yaptnda baka bir kar yol aramt: Tanr ve yar tanrlara kutsal tarihe hizmet ettirecek yerde, buniar, tpk kilise babalarnn yaptklar gibi, kutsal tarihe kar faal bir muhalefete geirmek65 De sacris diebus.
394
tedir. Melaike Cebrail, Nasira'da Meryem'i selmlarken Mercur, Karmel dandan uarak melaikenin arkasndan gelmi bulunmakta ve kapda gizlice onlar dinlemektedir; sonra, iittiklerini, toplu bir halde bulunan tanrlara bildirmekte ve bylece onlar mitsizce kararlar vermee itmektedir. Dier yazlarnda66 da phesiz bazan Thetis, Ceres Aeolus ve daha baka pagan tanrlar Bakirenin ve saltanatnn nnde kendi istekleri ile eilerek bat etmek zorunda kalmaktadrlar. Sannazaro'nun hreti, kendisini taklit edenlerin okluu, o zaman ileri gelenlerin ona besledikleri derin sayg btn bunlar, yaad a iin onun ne kadar gerekli ve deerli bir kii olduunu gsteren kantlardr. Bir airin ayn zamanda hem Hristiyan, hem de tamamiyle klsik olabileceini ispat etmekle o, Reformation'un balamas sralarnda kilise iin ok nemli olan bir problemi zmtr. Gerek Papa Leo ve gerekse Clemens, bu byk baars iin ona aktan aa teekkrlerini bildirmilerdir. Ve nihayet imdi, Hexameter veya Distichon kalplar iinde ada tarihler de yazlmakta id. Bazan daha ok hikye slubunda, bazan da daha ziyade vg tarznda olan bu tr tarihler, genel olarak bir hkmdar ya da bir hkmdar ailesini yceltmek iin kaleme alnrd. Sphorcias, Borseis, Borgias, Triultias ve ilaah.. gibi yaptlar
66 Mesel onun sekzinci EUoge'sinde.
III. BLM. KLSK KLTR
395
bu suretle meydana gelmilerdir. phesiz ki bunlarla istenen sonu elde edilmi deildir. nk, eer herhangi bir kimse mehur ve lmsz kalm ise muhakkak ki bu, hatta en gl airlerin kalemlerinden km olsalar bile, herkesin bklmez bir isteksizlikle karlad bu tarz iirler sayesinde olmu deildir. Fakat, Mesel Papa X. Leo'nun Palo'da avlanmas konulu gzel iir 67 ya da Kardinal Adriano da Corneto (s. 192) tarafndan yaratlm olan II. Julius'un seyahati gibi mehur insanlarn hayatlarndan alnm sahneleri canlandran sade ve hi bir ama gtmiyen kk yazlar, bsbtn baka bir etki yapmaktadr. Ercole Strozza'nn, imdi adn andmz Hadrian'n ve daha bakalarnn da avlanmalarn tasvir eden parlak yazlar vardr ve modern bir okuyucunun, bu eserlerde muhakkak ki sk sk rastlyaca yaltaklanmalardan rkmesi ya da alnmas, ancak yazklanma ile karlanr. Konularn ustaca ilenmi olmas ve bzan hi de az olmyan tarih deerleri, bu mtevazf iirlere, amzn u anda mehur olan birok iirlerine gre daha uzun bir mr salamaktadr. Btn gz nnde tutulursa bu iirler, iine kartrlan duygusal ve genel elerde gsterilmi olan lllk orannda iyidirler.
67 Roscoe, Leone X-, ed. Bossi VIII, 184; yine buna benzer slpta ho bir iir daha: XII, 130. Angilberti'nin, Byk Karl'm saray hakkndaki iiri, bu Renaissance'a ne kadar yakndr. Kars. Petrz, monum. II.
396
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Meur ustadlar tarafndan meydana getirilmi bz kk epik iirler vardr ki bunlar, barok ve mitolojik elerin yerli yersiz bir tarzda ilerine sokuturulmu olmas yznden farkna varlmakszn tasviri imknsz derecede gln bir etki uyandrmaktadrlar. MeselErcolo Strozza'nm78 Cesare Borgiafs. 187 vd.) iin yazd at, bu eittendir. Burada btn midini spanyol soyundan Papa III. Calixtus ile VI. Alexandr'e balyan ve sonra Cesare'yi kendisine vaadolunmu kurtarc olarak gren Roma'nn yaknmalardinyortz. Cesare'nin tarihi 1503 ylndaki felkete kadar izleniyor. Sonra air, o anda69 tanrlarn ne t vermi olduklarn sanat ve bilim perisinden soruyor ve Erato yle anlatyor: Olympus zerinde Pallus spanyollarn ve Vens talyanlarn tarafn tutuyorlard; her ikisi de Jpiter'in dizlerine sarlmlard; bunun zerine Jpiter onlar pt, okyarak yattrd ve kendilerine Parcae (da tanralar) tarafndan tyin olunmu bulunan aln yazsn deitirmek elinde olmadn aklad, fakat tanrlarn vaatleri, Este Borgi,? hanedanndan doan bir ocuk tarafn68 Stozzii Poetae, p. 31 vd. Caesaris Borgiae ducis epicedium. 69 Pontificem addiderat flammis lustralibus omneis Corpois ablutum labes Diis Jpiter ipsis ete., 70 Bu, sonraki Ferrara hkmdar I I . Ercole'dir, do. 4 Nisan 1508, muhtemel olarak bu iirin yazlmasndan bir az nce veya biraz sonra. iirin sonlarna doru: Nascere magne puer matri expectate patrique (ey annenin ve babann bekledii byk ocuk, douyorsun); denilmektedir.
397
dan yerine getirilecektir dedi; her iki ailenin de macera dolu eski tarihlerini anlattktan sonra, tpk vaktiyle btn yalvarmalara ramen Agememnon'a veya Achilles'e yapamam olduu gibi, imdi Cesare'ye de ebedilii bahedemiyeceini beyan etti. Nihayet Cesare'nin lmeden nce savata birok insan ldrecei tesellisi ile szne son verdi. Sonra Mars Napoli'ye giderek sava ve karklk karyor; fakat Pallas acele olarak Nepi'ye varyor ve orada hasta Cesare'ye Papa VI. Alexandr klnda grnyor. Talihine katlanmas ve kendi adnn kazand hretle yetinmesi iin baz uyarlardan sonra papa ekline girmi tanrie bir ku gibi kaybolup gidiyor. Bununla beraber klsik a mitolojisinin az veya ok derece kartrlm olduu her eyi reddedersek, bazan byk olabilecek bir zevkten gereksiz yere kendimizi yoksun etmi oluruz. Bazan sanat, aslnda tamamiyle basma kalp nitelikte olan bu eyi, resim ve heykeltralkta olduu derecede asilletirmitir. Bu tr edebiyat heveslilerinde hatt Parodi'nin balanglar (s. 250 vd.) bile grlmektedir. Mesel Macaroneide bunlarn bir rneidir ve Giovanni Bellini'nin komik Tanrlar Bayram da, ayn eserin erken vcuda getirilmi bir paralelini tekil etmektedir. Hexametreler kalbnda yazlm olan iirlerden bazlar da srf eletirmelerden ya da nesir hlindeki tarihi yazlarn nazma sokulmu ekille-
398
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rinden ibarettir ki okuyucular, bulduklar takdirde bu sonuncusunu ye tutacaklardr. Bilindii gibi sonunda herey, her kavga ve her tren, terennm edilmektedir. Reformation devrinin Alman hmanistleri de ayn eyi yapmlardr71. Fakat bunu sdece uyuukluun ve msralar dzenlemedeki byk kolayln bir sonucu olarak saymak da hakszlk yapmak demek olur. Hi deilse talyanlarda asla phe gtrmez surette zengin bir slup duygusu yaamaktadr ki bunu, ayn an rn olan raporlar, tarih eserleri ve bizzat terzarima ' biimindeki pamfleler ispat etmektedir. Nesil ki Niccol da Uzzano, yeni bir anayasa tasarsn; Machiavelli, kendi yaad an tarihini; bir nc yazar, Savonarola'nn hayatn; bir drdncs piombino'nm Byk Alfons 72 tarafndan muhasara ediliini ve ilah.. talyan iirinin bu zor trnde kaleme almlar ve bu sayede daha etkili olmak istemilerdir; tpk bunlar gibi baka birok yazarlar da okuyucularn kendilerine balyabilmek iin hexametre kalbn ye tutmak ihtiyacn duymu olabilirler. Bu bi71 Kr. Schardius, Freher vesaire tarafndan toplanan Scriptores kolleksiyonlan. * Terze rima: msra'l iir biimi. 72 Uzzano, bak Archiv. IV, I, 296. Macchiavelli: i Decennali. Fra Benedetto'nm Cedrus Libani balkl Savonarola'nn tarihi. Assedio di Piombino.: Murat XXV. Buna paralel olarak Teuerdank (imparator Majrimilian'nn bandan geenleri tasvir eden allegorik bir iirin bal) ve kuzey lkelerinde o vakitler meydana getirilen dier mantln eserleri gsterebilirle.
III. BLM. KLSK KLTR
399
imde yazlm iirlerin ne kadar ho grld ve aranldn, o devrin didaktik iiri bize en iyi bir tarzda gstermektedir. Didaktik iir XVI. yzylda hayret edilecek derecede bir ilerleme kaydetmitir. Altn yapm, satran oyunu, ipekbcei yetitirme, gkbilim, cinsel hastalklar ve benzeri konular, Ltince hexametreler kalbnda kaleme alnmaktadr. Ayrca talyanca ayn trden daha birok uzun iirler de vardr ki, bunlarn hi szn etmiyelim. Bu eit iirler, zamanmzda genel olarak okunmadan olumsuz bir yarg ile reddolunmaktadr; bu retici iirlerin ne dereceye kadar gerekten okunmaya deer bulunduklarn biz de syliyecek durumda deiliz73. Yalnz u nokta muhakkaktr ki gzellik duygusunun zamanmza gre kat kat stn bulunduu devirler, ge Yunan ile Roma dnyas ve Renaissance alan, sz geen iir trnden uzak kalamazlard. Buna bir itiraz olmak zere denebilir ki; bugn, gzellik duygusunun eksiklii deil, fakat byk ciddilik ve bilimsel aratrmalarda ok gelimi yntem iir ekillerinin kullanlmasn ortadan kaldran etkenlerdir. Buna da bir diyeceimiz yoktur. Son yllarda didaktik yaptlardan bir tanesi, baz yerlerde yeniden yaynlanmaktadr. Bu, Fer73 L. Alamanni'nin eseri olup italyanca (versi sciolti eklinde yazlm bulunan Coltivazione hakknda diyebiliriz ki iir olarak zevk alnan btn paralan, dorudan doruya veya dolayl olarak klsik a airlerinden aktarlmtr.
400
rara'l gizli bir protestan olan Marcellus Palingenius tarafndan kaleme alnm Hayatn Burlar adl yapttr. Bunda yazar, Tanr, erdemlik ve lmszlk gibi en yce fikirlere balayarak gnlk yaam grnmlerine ilikin birok sorunlar tartma konusu etmektedir; ve bu bakmdan da o, ahlk tarihinde yabana atlamyacak bir otorite olarak grnmektedir. Bununla beraber iiri, esas itibariyle Renaissance'n snrlar dna kmakta ve ayn zamanda allegori, cidd surette retmek amacna uygun olarak, mitolojinin yerine konulmaktadr. Fakat, air-filolog, en ok lirik iir trnde, zellikle atta ve bir de yergi trnde klsik a iirine yaklamak baarsn gstermitir. Hafif iir trnde Catullus, talyanlar zerinde gerekten sihirli bir etki yapmtr. Birtakm zarif Ltince mniler, baz kk satirler ve dokunakl mektuplar, batan baa ondan yaplm aktarmalardan ibarettir. Lesbia'nn Seresi adl iirinden bir tek szck alnmakszn, fakat tamamiyle bu iirdeki fikirler srasna bal kalnmak suretiyle, len kpeklere ve papaanlara at tutulmaktadr. Yine ayn eitten birtakm ksa iirler vardr ki bunlarn, XV. ya da XVI. yzyllara ait olduklarna dair elle tutulur kantlar mevcut bulunmasa, ne zaman yazldklar konusunda uzmanlar bile aldanabilirler.
401
Buna karlk Sapphik ve Alkaik vezinlerinde yazlm olan Ode (kaside)'ler arasnda bir tane bile bulmak hemen hemen olanaksz gibidir ki bunlarn modern zamanlarda yazlm bulunduklar belli olmasn. ou kez bu, klsik ada ancak Statius'a zg bulunan retorik gzelliin ve lirik tr iin zorunlu olan younluun eksik olular yznden belli olur. Ode' nin ayr ayr blmleri, iki veya kt'as bir araya getirilince bir klsik a iirinin paralar gibi grnrler; fakat daha uzun paralarn ayn karakteri koruyabildiklerine ok az rastlanr. Mesel Andrea Navagero'nun Vens'a yazd gzel bir ode'sinde olduu gibi bu halin mevcut bulunduu grlen iirlerde de klsik a aheserlerinin74 yorum ve aklamalarndan baka birey yaplmad kolayca sezilmektedir. Baz ode airleri, konu olarak azizleri almakta, yalvar ve yakarmalarnda Horatius ve Catullus'un benzeri ode'lerini ince bir zevkle taklit etmektedirler. Mesel byk melike Cebrail ode'sinde Navagero ve zellikle paganlk duygularna tasarruf etmekte fazla ileri giden Sannazaro, bylelerindendir. air hereyden nce adn tad azizi75 kutlamaktadr. Bu azizin kk kilisesi, airin Posilippo kysnda,
74 Burada Lucretius'un giri'ine ve Horatius'un IV, I ine gre. Ode
75 Yukarda daha ciddi bir vesile ile grm olduumuz gibi (3. 89) bir koruyucu azize yalvar ve yakarmada bulunulmas, aslnda bir pagan teresidir.
402
deniz dalgalarnn kayalklardaki aknty yuttuu ve bu kutsal yapnn duvarlarna arpt yerde kurulmu olan hne manzaral ufak villsna ait bulunuyodu. air, her yl yaplan St. Nazarius bayramndan zevk duymakta idi; ayn gnde kk kiliseyi ssliyen yaprak ve elenkleri, azize sunulmu kurban balar olarak gryordu. Federigo d'Aragon ile birlikte kaak iken uzak gurbetlerde, Loire nehri azndaki St. Nazaire'de, derin kalp szlar iinde patron azizine isim gnnde imir ve mee yapraklarndan rlm elenkler sunuyordu. Eski yllar, btn Posilippo genlerinin elenklerle sslenmi kayklar iinde bayrama geldikleri gnleri hatrlyor ve yurduna dnebilmek iin dua ediyordu76. zellikle at ya da hexametre kalplarnda yazlm olup konular asl attan yergiye kadar giden birtakm iirler, klsik a iirlerine ok benzerler ve insan aldatrlar.Hmanistler, tpk Roma'l at airlerinin metinlerini en byk bir serbestlikle kullandklar gibi, onlar taklit etmekte de kendilerini ok kudretli buluyorlard. Navagero'nun geceye seslenite bulunan at,
76 Sit satis ventos tolerasse et imbrea Ac minas fatorum hominiumcrae fraudes, Da Pater tecto salientem avito Cernere fumum! (Rzgrlara, yamurlara, kaderin tehditlerine, insanlarn hiylelerine tahamml artk yeter! Tanrm, nasib et de dedelerden kalma damdan tten duman grelim).
J I I . BLM. KLSK KLTR
403
tpk bu an ayn tr iirlerinde olduu gibi, klsik a rneklerinin taklidinden hi de kurtulmu deildir. Fakat buna karn iirde klsik hava ve uyum son derece canl bir biimde kendini gstermektedir. Aslnda Navagero77, daima daha nce gerekten airane bir konu bulmakla ie balar; sonra bu konuyu tutsaka bir ballkla deil, fakat tam ve ustaca bir zgrlkle antoloji slubuna, Ovidus, Catullus ve Vergilius'un pastoral iirleri tarzna sokar; mitolojiyi kullanmakta ok ekingen davranr ve ancak, mesel Ceres vesaire gibi kr tanrlarna yapt duada olduu gibi, kr hayatn canlandrmak iin mitolojinden faydalanr. Elilikle gittii spanya'dan dnerken yurdunu selmlyan bir iirinin, sadece balangcn yazabilmitir. Eer gerisi de balangc gibi gelseydi bu iir, muhakkak olaan st bir btn tekil ederdi : Salve cura Dem, mundi felicior ora, Formosae Veneris dulces salvete recessus; Ut vos post tantos animi mentisque labores Aspicio lustroque libens, ut munere vestro Sollicitas toto depello e pectore curas!*
77 Andr. Nauger crationes duae carminaque aliquot, Venet. 1530, 4. Az sayda Carmina (arkdar), ksmen veya tamam olarak Deliciae'de vardr. * Selam sana, ey Tanrlarn sevgilisi, dnyann mutlu topra, Selm size gzel Vens'n yaad tatl yerler; Sizi ruhumun ve zihnimin bunca skntlarndan sonra Ne kadar sevinle gryor ve seyr ediyorum, sizin sayenizde Btn gnlmden zc dnceleri nasd atyorum!
404
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
At ya da hexametre biimi, her eit yksek duygular iine alabilen bir kap oluyordu ve en asil yurtseverlik cokusu (s. 119, II. Julius'a mersiye) kadar, hkm sren kiilerin en tumturakl bir ekilde tanrlatrlmas ve ayn zamanda Tibullus gibi bir irin kara sevdas da bunda ifadesini buluyordu78. Papa VII. Clemens'e ve Farnese hanedanna yaltaklanmak hususunda Statius ve Martial ile adet yara giren Mario Molsa, hasta yatt dekte yoldalarna seslenerek yazd bir atta bize lm zerine her hangi bir klsik ilka airi kadar gzel ve ar dnceler vermektedir; fakat bu fikirlerin hi birini esas itibariyle klsiklerden aktarm deildir. Eski Romallar'a zg at trnn nitelik ve kaplamn en derin surette kavrayan ve kendine rnek edinen de, yine Sannazaro'dur. Onun kadar ok sayda ve nitelikte bu tr iir veren baka bir ir yoktur. Bz atlarndan, ele ald konular dolaysiyle sras geldike sz edeceiz. En son olarak, Ltince epigram, o zamanlarda gzel dzenlenmi birka satr halinde, anta konmu yaztlar ya da kahkahalarla azdan aza dolaan szler halinde, bir bilgine hret sa78 X. Leo'ya neler sunulduu hakknda bir fikir edinmek iin bak: Guido Postuma Silvestri'nin sa, Meryem ve btn azizlere seslenen duas; bu duada onlardan, daha uzun zaman insanlara bu ilahi yaratk'n yer yznde braklmas istenmektedir; nk gkte yeteri kadar denkleri vardr. Roscoe, Leone X, ed. Rossi V, 237 de baslmtr.
405
lycak derecede nemli bir iir tr olmutur. talya'da bu eilim, daha ok erkenden kendini gsteriyor. Guido della Polenta'nm, Dante'nin mezarn bir ant ile sslemek istedii duyulunca her yandan, kendilerini gstermek, l aire sayg sunmak ya da Polenta'nm gzne girmek istiyen kimselerden sin ta yaztlar gelmitir 79 . Bapiskopos Giovanni Visconti (lm 1354)'nin Milano katedralindeki mezar antna konmu 36 Hexametrenin altnda u cmleyi okuyoruz: Parma'l Bay Gabrius Zamoreis, hukuk doktoru, bu msralar yazd. Zaman getike balca Martial'ip ve ksmen Catullus'un etkisiyle bu, geni bir edebiyat tr olarak meydana geldi. Bir epigram, klsik adan kalma, eski bir tatan kopya edilmi80 sanld ya da mesel Bembo'nun baz epigramlar gibi, btn talya'da ezberlenecek kadar yetkin grld zaman, zaferlerin en by elde edilmi olurdu. Venedik hkmetinin Sannazaro'ya distichon (iki msral iir) den oluan bir vgs karl olarak 600 Dukat demesi, asla cmerte bir israf deildi; bu, o zamann btn aydn insanlarnca epigramn ifade ettii anlamn takdir edilmesinden, hretin en youn bir ekli olarak kabul olunmasndan ileri geliyordu.
79 Boccaccio, Vita di Dante, sayfa 36.
80 Sannazaro, byle tahriflerle kendisini sinirlendiren birisi ile alay eder: Sint vetera haec aliis m nova semper erunt (Bakalar varsn bunlar eski bilsin; benim iin daima yeni olacaklardr).
406
te yandan o zamanlar hi kimse, alayl bir epigramdan zarar grmiyecek kadar gl deildi. Bizzat bykler de bir yazt her hangi bir yere koymadan nce her defasnda dikkatlice ve bilgince danmalara muhta idiler; nk mesel gln sin ta yaztlar, neelenmek amac ile dzenlenen dergilere alnmak tehlikesi karsnda idiler 81 . Epigrafi ile epigramclk el ele yryorlard. Epigrafi, klsik adan kalma talar zerindeki yazlarn byk bir aba ile etd edilmesine dayanyordu. Roma, epigram ve yaztlarn balca ehri idi ve byle kalyordu. hretin babadan ocua gemedii bu devlette ebedilemek arelerini herkesin kendisi aramas gerekiyordu. Ksa alayc iir, epigram, ayn zamanda rakiplere kar da etkin bir silh tekil ediyordu. Daha Papa II. Pius, ba airi Campanus'un, kendi hkmdarl zamanna ait yazm olduu distikhonlar memnunlukla karlamtr. Bundan sonra gelen papalar devrinde satirik epigram gelimi ve VI. Alexandr ile mensuplarna kar yaplan muhalefet sralarnda iskandal manzaras gsteren direnme hareketinde en yksek noktasna ulamtr. Geri Sannazaro, yergilerini nispeten gven altna alnm bir durumda yazmtr; fakat bakalar, papa saraynn yanbamda en byk tehlikeleri gze almlardr (s. 182vd). Kitapln kapsna bilinmesi Lettere de principi. I, 88, 91,
407
yen kimseler tarafndan aslm olan sekiz distikhon'u gren Papa Alexandr, korkudan hemen muhafz ktasn 800 kiiye karmtr. Yakalanmasna olanak bulunsayd bunun airine papann yapaca muamelenin ne ekilde olacan tasarlayabiliriz. X. Leo zamannda Ltince epigramlar gnlk gereksinmelerdendi. Papay yceltmek veya batrmak iin; ad sylenen ve sylenmiyen dmanlarn ve kurbanlklarn yola getirilmesi iin; gerek veya uydurma olan aka, muziplik, matem, istirak konular iin bundan daha uygun bir kalp bulunamazd. O zaman Andrea Sansovino'nun S. Agostino kilisesi iin meydana getirdii Meryem Ana ile Azize Anna ve ocuk'tan olumu gurubu tasvir eden mehur yapta konmak zere tam yz yirmi kii Ltince msralar (epigram) yazmtr, kukusuz onlar, duyduklar sayg yznden deil, eseri smarlyann houna gitmek iin bunu yapmlardr83. Lksem82 Maliplero, Ann. Veneti: Archiv. Stor. VII, I. p. 508. Sonunda, Borgia'larn armalar zerindeki hayvan olan boa kasd edilerek yle denilmektedir: Merge Tyber vitulos animosas ulter in undaa; Bos cadat inferno victima magna Jovi! (Ey intikam alc Tiber, danalar cokun dalgalarna gm: Byk kurban olarak bir boa, yer alt Jpiter'i iin vurulsun.) 83 Btn bu iler hakknda bak: Roscoe, Leo X, ed. Bossi VII, 211, VIII, 214 vd. Baslm, fakat imdi bulunmas g olan 1524 tarihine ait bu Corycaiana mecmuasnn iinde yalnz Ltince iirler vardr. Vasari, Augustin rahiplerinin elinde, iinde Sonette ve ilaah.. de bulunan baka bir kitap
408
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
burg'lu Johann Goritz adl ve papann rica dilekeleri raportr olan bu adam, Azize Anna bayramnda yalnz yin yaptrmakla kalmam, stelik Kapitol eteindeki bahesinde edebiyatlara byk bir len de ekmitir. O vakitler Papa Leo'nun saraynda talihlerini arayan bir sr aire, Franc. Arsillus'un yapt gibi, uzun bir iirde, de poetis urbanis, geit resmi yaptrmak zahmete deer bir iti 84 . Franc. Arsillus, ne papann, ne de baka bir kimsenin himayesine muhta deildi ve meslektalarna kar da fikirlerini aktan aa sylemekten kanmazd. Epigram tarz, Papa III. Paul dnemden sonra nadir olarak grlmektedir. Buna karlk epigrafi, daha uzun zaman gelierek yaam ve en sonunda XVII. yzylda adal ve karmak bir slup halini alarak kaybolmu gitmitir. Ayni iir trnn Venedikte de kendine zg bir tarihesi vardr ki biz bunu Francesco
daha grmtr. zerine iirler yaptrmak yle bir salgn haline gelmitir ki eseri bir parmaklk iinde muhafaza altna almak, hatt bsbtn rtmek zorunda kalnmtr. Goritz'in Corycius senex ekline evrilmesi, Virgilius'dan alnmtr. Georg. IV, 127. Adamn Saeco di Roma da feci bir tarzda hayatn kayb etmesi hakknda bak: Pierio Valeriano, de infelic, literat. 84 Roscoe, Leone X. eklerinde ve Deliciae'de baslmtr. Kars. Paul. Jov. Elogia, Arsillus vesilesiyle. Ayrca ok saydaki epigram airleri hakknda bak: Lil. Greg. Gyraldus. En sokucu kalem sahiplerinden biri Marcantonio Casanova idi. Daha az tannm olanlar arasnda Jo. Thomas Muscr.nius (bak Deliciane) anlmaa deer.
409
Sansovino'nun Venezia adl yaptndan izlemek olanana sahip bulunuyoruz. Dolar Saraynn byk salonuna konan Do resimlerinin altna yerletirilen yaztlar (Brievi), epigram yazarlar iin srekli bir frsat tekil ediyordu. ki il drt Hexametre uzunluunda olan bu yazlar, ait olduklar Doclarn iktidar dnemlerinde gemi olan en nemli olaylarn zetini verirdi 85 . Ayrca XV. yzyln Doc mezarlarnda sadece olaylar anlatan nesir eklinde ksa yaztlar ve bunlarn yannda adal Hexametre'ler veya Leo tarznda* beyitler bulunurdu. XV. yzylda sluba daha fazla bir zen gsterilmitir; XVI. yzylda ise en parlak devrine erimitir; ok gemeden de anlamsz antitezleri, kiilendirme sanat, yapmack heyecan, soyut niteliklerin vlmesi, birtek sz ile; adal yergiler grlmekte ve dorudan doruya ly verken gizli tarzda bakalarna ta atlmaktadr. Ancak ok daha sonraki bir dnemdedir ki yeniden eski basit slupta tek tk epigramlara rastlamaktayz. Mimarlk ve bezeme yaptlar meydana getirilirken bir yerine yaztlar konaca gz nnde tutulmakta, hatt ok kez yaztlar iin birka tane
85 Marin Samdo, Vite de duchi di Venezia'da (Murat. XXII) bunlar muntazaman bildirmektedir. * Leo adnda bir ortaa airinin ismine gre adlandrlan bir iir ekli. Bunlar Hexametre ve Pentametre leklerinde olup orta ve son msra'lar kafiyelidir (eviren).
410
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
yer ayrlmaktadr. Buna karlk rnein kuzeyin Gotik sanatnda, ancak glkle tek bir yazt yeri ayrlabilmekte ve mesel mezar antlarnda en fazla tehlike karsnda kalan yerlerin kenar taraflarnn yazt iin braklmas ye tutulmaktadr. imdiye kadar sylediklerimizle okuyucularmza talyanlarda bu Ltince iirin karakteristik deerleri hakknda tam bir fikir verebildiimize asla inanmyoruz. Yaptmz ey, ancak, Ltince iirin kltr tarihi iindeki yerine ve zorunluuna iaret etmekten ibarettir. Daha o zamanlar bu iirin bir karikatr ekli ortaya kmtr86. Makaroneik iir, (Ltince ivesine uydurulmu di ve kaba kelimelerle yazlan iirler) ad verilen bu slupta meydana getirilen ana yapt, Opus macaronicorum, Merlinus Cocaius (Mantua'l Teofilo Folengo) tarafndan yazlmtr. Bu eserde ele alnan konularn ileride sras geldike szn edeceiz. ekle gelince-Hexametre ve daha baka kalplarda Ltince ve sonlar Ltince szckler gibi biten talyanca szckler birbirine kartrlmtr. Bunda esas itibariyle komik olan taraf, bu karma szcklerin, birbirini kovalyan dil yanllar olarak ve son derece acele konuan
86 Scardonius, De urh. Patav. antiq. (Graev, thes. VI, I I I , Gol. 270), bu tarz icad eden adam olarak, XV. yzyl ortalarnda Padua'l Odaxius adnda birini gstermektedir. Fakat Ltince ve yerel szcklerin kartrlmas ile meydana getirilen beyitler, ok daha nceleri her tarafta grlyordu.
bir Ltince tulatnn azndan fkrrcasna kulaa gelmesidir. Almanca ve Ltince szckleri kartrmak suretiyle yaplan taklitleri ise, byle bir etki yaratmaktan ok uzaktr.
XIV. yzyl bandan beri kuaklar boyunca parlak air-filologlar, talya'y ve dnyay klsik ilka hayranl ile doldurmular, retim ve eitime temel, yn vermiler, ok kez de devlet ilerinde ba rol oynam ve klsik a edebiyatn gleri yettii lde yeniden canlandrmlard. Fakat sonra, XVI. Yzyl ile birlikte, retileri ve bilgilerinden bsbtn uzak kalmak istenmedii bir zamanda, btn bu insan snf genel olarak itibardan dt. Geri srekli olarak onlar gibi konuuluyor, yazlyor, kurallarna uyularak iir okunuyordu; fakat hi kimse, kendisi de onlardan biri olmak istemiyordu. Haklarnda ikyete yol aan iki ana kusurlarna, yani ktc gururlar ile iren sefahatlerine bir ncs katlyordu ki bu da imanszlklar idi. manszlklarna kar ykselen yaknma sesleri, o vakitler henz balamak zere bulunan katolik reform evrelerinden (mukabil reformation) kyordu. lkin, hakl ya da haksz yere olsun, bu ktleme ve ayplama seslerinin neden daha nce ykselmediini sormak gerektir. Gerekte bunlar, epeyce erkenden beri iitilegelmitir, fakat etkili "olamamlardr. Anlaldna gre
412
nedeni de, ediplere, klsik kltr bilgileri dolaysiyle, kendileri klsik kltr tasarruf etmeleri ve bunun yayclar olmalar dolaysiyle, yeteri kadar bal bulunulmasdr. Fakat klsik yaptlarn1, byk ve olduka iyi bir biimde el ve mracaat kitaplarnn baslarak yaylmas, halk srekli olarak hmanistlerle kiisel iliki kurmak zorunluundan geni lde kurtarmtr. Ksmen de olsa, onlara muhta olmaktan kurtulur kurtulmaz, halkn kafasnda biraz nce sylediimiz deiiklik vukubulmu ve bunda iyi ile kt birbirinden ayrd edilmemitir. Bu yaknmalar ilk kez yapanlar hmanistlerin dorudan doruya kendileri olmulardr. teden beri bir snf tekil etmi olan insanlar arasnda ortak karlar duygusu en zayf olan ya da byle bir duyuguya en az sayg gsteren yine bu hmanistler olmulardr. Birisi tekine stn gelmek ansn grd anda, her trl araca bavurmak meru grlmtr. Hayret edilecek bir hzla bilimsel temellerden ayrlarak en iddetli kiisel saldrlara geiyorlar, durup dururken birbirlerine hakaretler yadrmaya balyorlar. Kendilerine kar olanlar sadece altetmek deil, fakat her bakmdan bsbtn yok etmek istiyorlard. Bu biraz da onlarn mevkileri ve evrelerinin suu olarak saylmak
1 Ayn klsik yaptlarn ok erkenden aklamalarla basldklar gzden kamamaldr. eski ve yeni
III. BOLM. KLASK KLTR
gerektir. Kendilerinin rtkanca szcln yaptklar devrin, hret ve alay ihtiraslariyle ne kadar iddetle alkalandn yukarda grmtk. Ayn zamanda gerek hayat iindeki mevkileri de ou kez srekli olarak lm ya da kalm mcdelesini gerektirecek durumda idi. Bu gibi ruh haletleri iinde yazarlar, konuurlar ve birbirlerini tasvir ederlerdi. Sadece Poggio'nun yaptlarnda bile, btn bu hmanistler topluluu hakknda pein yarg vermeye yetecek kadar kirlilik mevcuttur. Fakat buna ramen ayn Opera Poggii, gerek Alplerin tesinde ve gerekse berisinde en ok baslm olan bir yapttr. XV. yzylda bu hmanistler topluluu arasnda kusursuz grnen bir kiiye rastlarsak hemen sevince kaplmamalyz. Aratrmalara devam edersek bunda da bir takm kusurlara rastlamak tehlikesi daima vardr ve bunlar, aslnda inanmasak bile, sz konusu kiinin tablosunu bulandracaktr. Terbiyeye aykr birok Ltince iirler ve mesel Pontano'nun Antonius diyalogunda olduu gibi, kendi ailesini gln duruma sokmak kabilinden eyler, bu insanlarn itibardan dmelerini engelleyebilecek ne kalmsa bunlar da ortadan kaldryordu. XVI. yzylda btn bu olumsuz kantlar iyice tannyordu ve bu eit hmanistlerden artk bkknlk gelmiti. imdi bu adamlar, yaptklarnn ve o zamana kadar grdkleri ar derecedeki itibarn kefaretini demek zorunda idiler. Ulusun en byk airi, sakin ve stten bakan bir km-
414
seme edas ile onlarn szn ediyordu ise, kara bahtlar byle istemiti 2 . Birike birike ancak imdi genel bir isteksizlik haline gelen knamsamalardan pek ou gerekten kuvvetli temellere dayanyordu. Geri filologlardan bazlarnn din ve ahlk kurallarna belli bir dereceye kadar bal kaldklar ve bu hususta bazen olduka sk davrandklar inkr edilemez; fakat buna dayanarak bir snfn btn zerinde bir yargya varmak, o devri hakkiyle tanmamaa bir kant olur. Biroklar ve bunlar arasnda zellikle en ok sesi duyulanlar gerekten suludurlar. Sularn mazur gsteren ve belki de bir dereceye kadar hafifleten ey vardr: birincisi, talihleri yaver gittii zamanlarda grdkleri ar derecede iltifattan doan marklk; ikincisi, madd bakmdan hayatlarnn gvencesiz oluu, yle ki bu insanlarda mutluluk ile yoksulluk, kendilerini koruyan byklerin keyiflerine ve muarzlarnn hareketlerine gre ba dndrc bir hzla birbirinin yerini almaktadr; ve nihayet ncs da, klsik a kltrnn yanl yola gtrc etkisidir. Klsik ilka kltr hmanistlerin zerinde olumsuz etkiler yapyor, buna karlk kendi varlndan onlara birey vermiyordu. Din ilerinde de klsik kltr, esas itibariyle pheci ve olumsuz taraflariyle etkisini gsteri2 Ariosto, Satra VII, tarih 1531.
415
yordu. nk onlarca eski tanrlara inancn olumlu olarak kabul sz konusu deildi. Klsik a kltrn dogmatik bir ekilde, yani btn dn ve davranlar iin rnek olarak kabul etmeleri yzndendir ki hmanistler bu hususta da zararl kmaya mahkm idiler. Fakat klsik dnyay ve eserlerini tam bir tek-tarafllkla tanrlatrmak zihniyetinin hkim olduu bir an meydana gelmesinde artk bireylerin suu yoktu; bu ancak yksek bir tarihsel aln yazsnn gerei idi. O zamandan beri geen yzyllarda elde edilmi ve gelecekte de edilecek olan btn kltr baarlar, bunun vukubulmu olmasna, hem de o vakit byle tamamiyle tek tarafl olarak ve hayatn dier btn gayeleri bir tarafa braklmak suretiyle vukubulmu olmasna dayanmaktadr. Hmanistlerin hayatlar genel olarak o tarzda idi ki ancak ahlk bakmndan son derece salam karakterli olanlar zarar grmeksizin yaayabilirlerdi. lk tehlike bazan ana ve babadan gelirdi. Ana ve babalar, ok kez gayet kk yata gelien ocuklarn, ileride birey demek olan hmanistler snfndaki mevkilerini gz nnde tutularak ve harika ocuk3 olarak yetitirmeye al3 Harika ocuklara sk sk rastlanmaktadr. Bununla beraber ben, sylediimi isbat etmek iin bir rnek verecek durumda deilim. Harika ocuk Giulio Campagnola, ihtiras yznden ykseltilmi olanlardan biri deildir. Kars. Scardeonius, De urb. Patav. antiq: Graev, Thesaur. VI, I I I , Col. 276. Harika ocuk Cecchino Bracci, 15 yandayken 1544 te lmtr, kar. Trucch. Poesie Ital. inedite I I I , p. 299
416
srlard. Fakat harika ocuklar genellikle belli bir dzeye geldikten sonra dururlar veya bundan sonraki gelimeleri son derece byk glklerle mmkn olur. Haris bir gen insan iin de hmanistlerin hret ve toplum iindeki parlak yerleri, ekici fakat tehlikeli idi. Sanrd ki kendini de doutan gururu dolaysiyle di ve aalk ilerle artk ilgilenemezdi4. te bylece daima deien, ypratc bir hayat iine atlrd. etin bilimsel incelemeler, aile retmenlii, sekreterlik, profesrlk, hkmdarlarn buyruu altnda hizmet, can dmanlklar ve hayat tehlikeleri, hayranlklar ve alaya alnmalar, zenginlik ve yoksulluk birbirini kovalar dururdu. Bazan gayet stnkr bir heveskrlk, en derin bilginin stne kabilirdi. Fakat iin en kt yan, hmanistlerin sahip bulunduklar mevkiin, sabit bir yurtta oturmakla hemen hemen hibir zaman badama kabul etmek nitelikte oluudur. Mevkileri, yer deitirmeyi ya dorudan doruya zorunlu bir hale getirmekte, ya da insan hibir yerde uzun zaman rahat edemiyecek bir ruh haletine sokmaktadr. Bir yandan hmanist, bulunduu yerdeki insanlardan bezerken ve trl trl dmanlklar arasnda huzuru kam bir duruma derken, te yandan ayn
Kardano hakknda bak: cap. 34. Cardanus, de propria vita,
4 Philippo Villani'nin ifadesi, Vite, p. byle bir vasileyle.
III. BLM. KLSK KLTR
417
insanlar da daima yenilii istemektedirler (s. 318). Burada da baz eyler, Philostratus'un tasvir etmekte olduu imparatorluk a Grek sofistlerini hatrlatmaktadr. Fakat o sofistler, ok daha elverili hayat artlar iinde bulunmulardr; nk ounda servet vard, veya parasz dti yapabiliyorlard; ne bilgin, ne de profesyonel belagat retmenleri olduklarndan, ok daha kolaylkla yayabiliyorlard. Buna karlk Renaissance ann hmanisti, ok geni bir bilgiye sahip bulunmak ve srekli olarak deien hayat koullarna uymasn bilmek zorundadr. Ayrca, dertlerini unutmak iin kendini aralksz bir ekilde zevk ve sefaya vermesi ve, kendisinden en fena eyler yapabilecei beklendiinden, bakalar tarafndan kabul edilmi olan ahlk kurallarne kar tam bir kaytszlk gstermesi hususlar da buna eklenmelidir. Bu gibi insanlarn gurur sahibi olmamalar zaten tasavvur olunamaz. Srf balarn su yznde tutabilmek iin gurura muhtatrlar ve kendilerine kar duyulan hayranlkla tiksinti, her ikisi de, gururlarn artrmaktadr. Onlar, balarn silkip atm olan sbjektifliin en gze arpan rnekleri ve kurbanlardrlar. Yaknma ve alayl tasvirler, yukarda deinmi olduumuz gibi, ok erkenden balamt. Gerekten de her gelimi birey iin, her eit hret iin, islh edici bir alet olarak elde alay denen belli bir ara mevcuttu. Alay, iin, ilgili insanlarn dorudan doruya kendileri bol bol
418
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
gere veriyorlard ve bunlardan ancak yararlanmaktan baka yaplacak bir i kalmyordu. Daha XV.yzylda Battista Montovano, yedi devden5 sz ederken hmanistleri Superbia bal altnda baka birok kimselerle birlikte sralamaktadr. Kendilerini Apollo'nun oullar yerine koyan hmanistlerin, yapmack arballklar ile kskn ve sert bir tavr taknarak, tpk yem ariyan turna kular gibi bazan kendi glgelerini seyrederek ve bazan da vlmek kaygs ile derin dncelere dalm olduklar halde, nasl yrdklerini tasvir etmektedir. Fakat XVI. yzylda hmanistler, birtakm sulamalarla eklen yargya ekilmek durumuna dmlerdir. Ariosto'dan baka edebiyat tarihi yazar Gyraldus da bu hususta tanklk etmektedir. Gyraldus'un eseri 6 X. Leo zamannda kaleme alnm, fakat byk bir ihtimalle 1540 da yeniden ilenmitir. Ahlk bozukluuna ve edebiyatlarn perian yaamlar zerine uyarc rnekler, burada hayret edilecek kadar bir bollukla karmza kmakta ve bu arada genel olarak gayet ar sulamalar ileri srlmektedir. Bunlarn balcalar: tutku, gurur, inatlk, kendini tanrlatrma, safahatl bir zel yaay ,her eit ahlkszlk, sapknlk, Tanrnn varln inkr sonra yine anlamadan konumak alkanl, hkmetler zerinde uursuz
5 Bap. Mantuan., de calamitatibus temponun, L. I. 6 Lil. Greg. Gyraldus: Progymnasma adversus literas et litereratos.
419
nfuz, dilde bilgilik retmenlere kar nankrlk, edebiyatlara nce tevecch gsterip sonra alktan ldren hkmdarlara yaltaklanmalar ve benzeri gibi sulamalardr. Tasvirin sonunda henz bilim diye bir eyin mevcut bulunmad bir altn aa iaret olunmaktadr. Bu sulamalardan bir tanesi, ok gemeden en tehlikelisi olmutur ki bu da mrikliktir. Bu yzden Gyraldus'n kendisi genliinde yazd masumca bir eseri 7 yeniden bastrnca, Ferrara Dukas II. Ercole'ye snmak zorunda kalmtr; nk artk kendini mitolojik aratrmalara deil, Hristiyanlk konular zerindeki almalara vermenin daha hayrl olacana inanan insanlarn sz gemektedir. Halbuki sz edilen yaptnda yazar, tam tersine olarak, byle bir zamanda, objektif ett konular verebilecek hemen hemen biricik hazinenin mitoloji olduu fikrini ileri srmektedir Fakat, eer kltr tarihinin devi ahlk bakmndan sulamalar konusunda lml davranarak insan sevgisi duygusuna daha ok nem veren ifadeler aramak ise, bunun iin hibir kaynak Pierio Valeriano'nun birok defa sz geen Bilginlerin Talihsizlii zerine8 adl yapt ile karlatrlamaz. Eser, Roma'nn tahrip ediliinin dourduu aclarn etkisi altnda yazlmtr. Va7 Lil Greg. Gyraldus: Hercules. Hercules, ithal ksm, engizisisyonun ilk defa olarak tehdid edici bir ekilde kprdannm konuan bir antdr. De infelicitate literarum.
420
leriano, bilginlere de getirdii sefaletle birlikte bu olay, uzun zamanlardan beri Roma'nn zerine km bulunan uursuzluun sonu olarak grmektedir. Yazar burada sade ve tm olarak alnrsa, doru bir duygunun etkisiyle hareket etmektedir. O, yksek yetenekli insanlar dehalar yznden kovuturan zel bir gizli kuvvetin varl zerinde durmuyor, fakat ok kez srf uursuz bir rastlantnn balca etkisi olarak rol oynad olgusunu saptamaktadr. Bir trajedi yazmak veya hereyi yksek kuvvetler arasndaki anlamazlktan karmak isteinde deildir; ite bu yzdendir ki gnlk yaamn sahnelerini nmze seriyor. Burada kark zamanlarda nce gelirlerini, sonra da mevkilerini kaybeden insanlarla tanyoruz: iki mevki elde etmek iin alan, fakat hibirine eriemeyen adamlar gryoruz; paralarn her zaman giyisilerine dikili olarak yanlarnda gezdiren ve soyulduktan sonra ldrarak len cimrilere rastlyoruz; bol paral grevler kabul eden ve imdi kaybettikleri eski zgrlklerini zlemekten tutulduklar melankoli iinde snp giden kimseler buluyoruz. Sonra birok kimselerin ateten ya da vebadan pek gen yata hayata gzlerini yumduklarndan ikyet edilmekte, bunlarn yazm olduklar yapt msveddelerinin de yataklar ve giysileri ile birlikte yakld anlatlmaktadr. Meslektalarnn lm tehdikleri altnda yaamakta ve ac ekmekte olan insanlar az deildir. Bazlar bencil hizmetileri
III. BLM. KLSK KLTR
421
tarafndan ldrlyor ya da seyahat srasnda caniler tarafndan yakalanyor ve, fidye demek iin paras olmadndan, zindanlarda rtlyor. Birtakmlar gizli kalp szlar, uradklar hakaret ve gzden dme yznden hayata veda ediyorlar. Bir Venedikli, bir hrika ocuk olan kk olu ld zaman acsna dayanamyarak kendisi de bu dnyadan gp gidiyor; anne ile kardei de, sanki ocuk hepsini kendine ekiyormu gibi onu izliyorlar. Biroklar, zellikle Floransa'llar, kendilerini ldryorlar 9 ; biroklar da bir tiran'n gizli adaletine kurban gidiyorlar. Btn bunlardan sonra mutlu olan kimdir? ve ne suretle mutlu kalabiliyor? Mesel bu gibi sefaletler karsnda duygularn tamamiyle krletmek suretiyle mi? Pierio eserini diyalog biiminde yazmtr. Diyaloga katlan szclerden biri, bu sorulara cevap vermesini biliyor. Bu szc, mehur Gasparo Contarini'dir. G. Contarini adnn sadece sz edilmesinden bile, o zaman bu sorunlar zerinde dnlenlerden hi deilde birtakm derin ve gerek eyler renmemiz beklenebilir. Szc mutlu bir bilgin tipi olarak Fra Urbano Valeriano'yu gstermektedir. Uzun zaman Venedik'te Greke retmeni olarak faaliyette bulunan bu zat, Yunanistan' ve Yakndou lkelerini ziyaret etmi, hayatnn sonlarna doru, tekbir kez bile bir hayvan srtna binmeksizin, lkeden lkeye dolam, hibir zaman metelik tutmam, kendisine
9 Bunun iin kar. Dante, Interno XIII.
422
verilmek istenen btn eref ve unvan payelerini reddetmi, ne'eli uzun bir mrden sonra, bir iskeleden dmesi bir tarafa braklacak olursa, tek bir saat bile hastalk ekmeden 84 yanda lmtr. Onu hmanistlerden ayran nedir? Hmanistlerde, baar ile deerlendirebileceklerinden ok daha fazla lde serbest irade ve ba bo sbjektiflik vardr. Buna karlk Dilenci Tarikat rahibi, ocuk yatan beri manastrda yaadndan hibir zaman kendi keyfine gre yemek bile yememi ne de uyumutur; ve bu nedenle o, ykm artk ykm olarak duymamaktadr. Bu alkanlk sayesinde btn glkler karsnda tam anlamiyle huzur iinde bir hayat srm ve dinleyicileri zerinde Yunanca'smdan daha ok byle davran ile etki yapmtr. Dinleyicileri ona bakarak artk u kanya varyorlard ki felket zamanlarnda zlmek mi yoksa kendi kendini teselli etmek mi gerektii sorusu, dorudan doruya insann kendisine bal bir eydir. O, yoksuzluk ve skntlar iinde mutlu idi; nk byle olmak istiyordu; nk mark, hayal peinden koan, gelge gnll ve agzl deildi; tersine olarak daima azla ya da bsbtn hile kanaat ederdi. Eer Contarini'nin kendisini dinleseydik, belki bir de dinsel etkenin rol oynadn grrdk. Bununla beraber, sadece sandal giymi pratik filozof bile, yeter lde ak ve anlaml konumaktadr. Hyppokrates'in yorumcu-
III. BLM. KLSK KLTR
423
su olan Revanna'l Fabio Calvi10 de baka bir evre iinde ona benzer bir karakter gstermektedir. Bu zat ok ilerlemi bir yata ve, bir zamanlar Pythagoras Okuluna mensup filozoflarn yaptklar gibi, yalnz ot yiyerek Roma'da yaard ve Diogenes'in fsna pek de ye tutulacak bir yan bulunmyan bir kulbede otururdu. Papa Leo'nun kendisine balad denekten ancak en zorunlu gereksinmelerini karlayacak kadar gayet az bir miktar alr ve geri kalan paray bakalarna datrd. Fra Urbano gibi salkl bir insan olarak yaamad ve onun gibi glmser dudaklarla lmemi olsa gerektir. Gerekten de Roma'nn tahribi srasnda hemen hemen doksanlk bir ihtiyar olan o, spanyollar tarafndan fidye koparmak midiyle srklenip gtrlm ve en sonunda bir hastahanede alktan lmtr. Fakat onun ad, lmszlk lkesine g etmitir; nk Rafael bu ihtiyar bir baba gibi sevmi, bir hoca gibi ona sayg gstermi ve her ite onun tlerine bavurmutur. htimal ki bu danmalar, balca, eski Roma'nn o zaman tasarlanan restorasyonu sorunlar zerinde (s. 286) vd.) belki de ok daha yksek baka problemler zerinde olmutur. Rafael'in Atina Okulu adl yce sanat yaptnda ve daha baka nemli byk kompozisyonlarnda Fabio'nun verdii fikirlerin ne derecede pay bulunduunu kim syliyebilir?
10 Coelii Calceagnini opera, ed. Basil. 1544, p. 101 Epistola'nn VII. kitabnda. Kars. Pieroi Val, de inf. lit.
424
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Eserimizin bu blmn zarif ve cana yakn bir kiiyi, Pomponius Laetus'u tantmakla kapama ne kadar arzu ederdik. Fakat Laetus hakknda elimizde bilgi olarak yalnz rencisi Sabellicus"'un bir mektubundan baka bir ey yoktur. Ayn mektupta Laetus, her halde kasd olarak bir az ar lde klsik kla sokulmutur. Bununla beraber onun karakterinden baz izgiler verebileceiz. Kendisi (s. 378) Salerno hkmdar hanedan olan Napoli'li Sanseverini ailesinin gayri meru bir ocuu idi; fakat bu aileye mensup olmay kabul etmemi ve kendileri ile birlikte yaamas iin gnderdikleri davetiyeye cevap olarak mehur mektubunu yazmtr: Pomponius Laetus cognatis et propinquis sis salutem. Quod petitis fieri non potest. Valete*. Acaip kl ile, ve kk fakat canl gzleriyle ufak tefek bir adamd; XV. yzyln sonlarna doru Roma niversitesinde profesr olarak bazan Esquilin tepesindeki kk baheli evinde, bazan da Ouirinal'daki banda yaard. Evciinde rdek ve baka kmes hayvanlar yetitirir, banda ise Cato, Varro ve Columella'nn tlerine skdan skya bal kalarak topra ilerdi. Bayram gnlerini balk ve ku av ile, ya da bir kaynak bandaki glgelikte veya Tiber rma kysnda ziyafetler11 M. Ant. SabeRici opera. L. XI. fol 56. Ayrca bak: Paolo Giovo'nm Elogia'sndaki ilgili biyografi. * P. Laetus hsm ve akrabalarna selm eder. istediiniz olamaz .Hoa kaim (eviren).
III. BLM. KLSK KLTR
425
le geirirdi. Zenginlii ve lks hayat amsard Kskanlk ve kt lf nedir bilmezdi ve kendi evresinde de byle eylere tahamml edemezdi. Yalnz ruhban snfnn aleyhinde idi: sadece ruhbana kar gayet serbest ve ar dille konuurdu: son zamanlar bir tarafa braklrsa, dini kmseyen bir adam olarak saylrd. Papa II. Paul tarafndan hmanistlerin kovuturulmas srasnda Laetus da kovuturmaya uram ve Venedik tarafndan papaya teslim edilmitir; fakat, btn abalara ramen, kendisini lekeliyecek ve haysiyetini drecek ekilde herhangi bir itirafa zorlanamamtr. Bundan byle papalar ve yksek ruhaniler tarafndan davet ve himaye olunmu. IV. Sixtus zamanndaki karklklar srasnda evi soyulduu zaman, yitirdiinden daha fazlas kendisine salanmtr. Profesr olarak gayet drst ve grevine son derece bal idi. Daha gn domadan, elinde feneri ile Esquilin tepesinden aa indii grlr ve dersaneye geldii zaman salonu daima tklm tklm dolu bulurdu. Biraz kekeme olduundan, krsye kt zaman olduka ekingen fakat byk bir zenle, gzel ve dzgn konuurdu. Az sayda olan yaptlar da ayn ekilde byk bir zenle yazlmtr. Eski metinlerin okunmasnda herkesten daha fazla bir kat ve tevazu gsterirdi. Ayn ekilde, lgna dnm bir hale girerek ya da gz yalar boanarak klsik kltr kalntlar nnde gerek ve iten saygsn aa vururdu. Bakalarna
426
yardmda bulunacak durumda olduu zamanlar kendi ii gcn brakarak koard ve bu yzden evresi kendisine ok bal idi. Hatt ld zaman, Papa VI. Alexandr bile saray byklerini cenaze trenine gnderdi; tabutu en ilerigelen dinleyicilerinin omuzlar zerinde tand. Araceli'de yaplan yininde krk piskopos ve btn yabanc eliler hazr bulunmulard. Laetus, klsik an ve balca Plautus'un sahne eserlerinin Roma'da oynamasn icad eden, temsillerin ynetimi ve yrtlmesini zerine alan insandr (s. 382 vd.) Her yl Roma kentinin kuruluunu bir enlikle kutlar, burada dostlar ve rencileri, iirler okurlard. Esas itibariyle bu iki olay sayesindedir ki, Roma Akademesl denen kurum domu ve sonradan da dalmakszn varln koruyabilmitir. Bu akademi, tamamiyle serbest bir dernek idi ve belli her hangi bir enstit iie ilgisi yoktu. Sz geen vesilelerin dnda yksek bir kiinin daveti zerine ya da, len bir yenin, mesel Platina'nn anma treni yapld zamanlarda toplanrd 12 . Byle hallerde leden nce dernek yesi bulunan bir papaz bir dua okur, sonra mesel Ponponlno krsiye karak anma konusu ile ilgili bir konuma yapard. Peinden baka bir ye kalkarak yine krsden bir at okurdu. Gerek matem ve gerekse sevin t12 Jac. Volateran. Bar. Rom.t Murat XXIII. Col. 161, 171, 185. Anecdota liter. I I , p 168 vd
427
renleri, allagelen tartmal ve iirli bir len ile son bulurdu. Akademi yeleri, mesel ve zellikle Platina, daha erkenden elence sever insanlar olarak tannmlard 13 Kimi kez konuklar, Atellan tarznda elenceli akalar yaparlard. Serbest bir kurulu olarak faaliyetlerinde ok deiik alanlar kapsayan bu kurum, aslndaki ekliyle Roma'nn tahribine kadar devam etti. Konuklar arasnda Angelus Coloccius, Joh. Corycius (s. 405) ve benzeri gibi kiiler bulunuyordu. Milletin fikir hayat iin bu akademinin gerek deeri hakknda kesin bir hkm vermek, bu eit derneklerin her hangi birisi hakknda olduu gibi, mmkn deildir. Bununla beraber Sadoleto14 gibi bir kii, Roma Akademisini genliinin en iyi anlarndan biri olarak saymaktadr. talya'nn baka kentlerinde, mevcut hmanistlerin say ve nemlerine ya da zenginlerin ve byklerin himaye derecelerine gre daha birok akademiler domu ve batmlardr. Mesel Napoli Akademisi, Jovianus'un evresinde toplanan insanlardan oluuyordu. Bu kurumun bir blm Lecce'ye g etmiti 1 5 . Pordenone Akademisi de Condottiere Alviano'nun sarayn tekil ediyordu. Lodovicco Moro'nun ev resinde toplanan insanlarn meydana getirdikleri
13 14 15 Paul Jov. de Romanis piscibs, cap. 17 ve 34. Sadoleti Epist 106, sene 1529. Anto. Galatei, epist. 10 ve 12: Mai, Spicileg rom.,
vol. VIII.
428 426
ya
akademi ve bunun hkmdar iin zel nemi hakknda yukarda bilgi vermitik (s. 66). XVI. yzyl ortalarna doru bu kurumlarda kkl deiiklikler meydana geldii anlalmaktadr. Hayatn baka alanlarnda da liderlik meykiini kaybeden ve balamakta olan Katolik Reformu gznde pheli grlen hmanistler, akademilerin bakanln da elden karmlardr; burada da Ltince iirin yerini talyanca iir almtr. ok gemeden nemli kentlerden hemen hemen her birinin, garip garip adlar16 tayan, iane ve vakflarla beslenen birer akademisi olmutur. Buralarda iirler okunur, eski Romal'larn bir miras olarak belli zamanlarda lenler verilir ve dramlar oynanrd. Dramlar oynyanlar, kimi akademi yelerinin kendileri kimi de bunlarn gzetimi altnda gen elemanlard. ok gemeden ccretli artistlere yer verilmitir. talyan tiyatrosunun, sonra da operasnn gelecei, uzun zaman bu kurumlarn elinde kalmtr.
m ne le y '
s;
te
a
k il k I c X
16 Byle adlara, daha asrm ortasndan nce rastlan, maktadr. Kars. Lil. Greg. Gyraldus, De poetis nostri lemporis. II.
KLTR BAKANLII Yaynlar : 240 Dnya Edebiyatndan Tercmeler: 2
JACOB BURCKHARDT
TALYA'DA RNESANS KLTR II

eviren Prof. Bekir Stk BAYKAL
KNC BASILI
ANKARA
197S
KLTR BAKANLII Yaynlan. 240 Dnya Edebiyatndan Tercmeler: 2
JACOB BURCKHARDT
TALYA'DA RNESANS II KLTR
eviren Prof. Bekir Stk BAYKAL
KNC BASILI
ANKARA 1977
Kltr Bakanlnn 31/7/1975 tarih ve 1180 sayl emri ile ikinci kez 7000 adet baslmtr.
MLL ETM BASIMEV STANBUL 1977
DRDNC
BLM
DNYANIN VE NSANIN KEF Avrupa'nn baka lkelerinde ilerlemeyi engelleyen saysz balardan kurtulmu, ferd gelimede yksek bir seviyeye erimi ve klsik ilka kltr ile eitilmi olan talyan dehas, imdi d dnyann kefine yneliyor, bu dnyay sz ve biimler halinde tasvir etmek cesaretini gsteriyor. Sanatn, bu problemi nasl zdn baka bir yerde anlatmak gerekir. Dnyann uzak blgelerine talyan'larn yapm olduklar seyahatlara burada ksaca temas etmek yerinde olur. Hal Seferleri btn Avrupallara uzak lkelerin yolunu am ve her tarafta maceral seyahatlara girimek ruhunu uyandrmt. Seyahat etmek ihtirasnn bilgi edinmek ihtirasiyle birletii veya bsbtn bunun hizmetine girdii noktalar kesin olarak tesbit etmek ok g bir meseledir; fakat bu hl, ilk nce ve tam olarak talyallar'da kendini gstermitir. Daha Hal Seferleri'ne talyanlar, donanmalar bulunmas ve Yakndou memleketlerinde ticaret karlar olmas dolaysiyle, dier Avrupallardan bsbtn ayr bir anlamda katlmlard. teden ber Akdeniz, bu blgede yayai insanlar, Avrupa karasndakinden daha baka Vr biimde ye-
430
titirmiti. Yaratllar gerei olarak italyanlar'n, kuzey memleketlerindeki anlamda servenci insanlar olmalar hibir zaman mmkn deildi. Artk en giriken ruhlu italyanlar'n, Dou Akdeniz'in btn limanlarn iyice tandktan sonra, slm dnyasnn bu limanlara akan geni ldeki hareketli hayatna kaplp srklenmeleri gayet kolay olmutu. Bylece dnyann byk bir paras, kefedilmi olarak nlerine serilmi bulunuyordu. Ya da, Venedikli Marco Polo gibi, Mool dnyasnn dalgalarna kaplyorlar ve Byk Han'n taht eiine kadar srkleniyorlard. Baz italyanlar'n ok erkenden Atlas Okyanusu'ndaki keif seyahatlerine katldklarn gryoruz. Mesel Cenova'llar, daha XIII. yzylda Kanarya Adalar'm bulmulard1. Hristiyan Dounun son kalnts olan Ptolemais'in kaybedildii 1291 tarihinde yine Cenova'llar, Dou Hindistan'a gtrecek bir deniz yolunu bulmak iin bilinen ilk denemeyi yapmlardr2. Columbus, Bat uluslarnn hizmetinde olarak engin denizlere alan birok talya'llar arasnda sdece en bydr. Ancak gerek kif, rastlant sonucu olarak her hangi bir yere ilk defa varan deil, fakat aram olan ve bulan kimsedir. Yalnz byle bir adamdr ki, kendinden nce ayn ie kalkm olan kimselerin fikir ve ilgi dereLuigi Bossi, Vlta di Cristoforo Colombo. Bu eserde eskiden ttalya'llarn yapm olduklar seyahatler ve keifler anlatlmaktadr. 2 Bu mesele zerinde Pertz'in bir yazs vardr. Yine ayn meseleye dair yetersiz haberler: Aeneas Sylvius, Europe sta-tus sub Friderigo III. Imp., cap. 44: Rreher, Scriptores, 1624 basm, vol. II. p. 87.
1
IV. BLM. DNYANIN VE NSANIN KEF
43i
elerini de tanyacaktr ve aratrmalarnn sonucu hakknda verecei hesap da buna gre olacaktr. te bu nedenledir ki, talyal'lar, u veya bu memleketin kylarna ilk kez ulam olup olmadklar zerinde ne kadar tartlrsa tartlsn, btn ge-ortaan modern anlamda en baarl keifi ulusu olarak daima yerlerini muhafaza edeceklerdir. Bu sorunun enine boyuna aratrlmas, zel keifler tarihinin yapaca bir itir. Fakat, Atlantiin tesinde yeni bir ktann var olmas gerektiini anlayan, bunu arayan ve bulan byk Cenoval'nn saygya deer kiiliine duyulan hayranlk daima taptaze kalmaktadr. "II mondo poco," dnya yle sanld kadar byk deildir diyen de yine ayn Cenoval'dr. ispanyollar talyanlar'a bir VI. Aleksandr' gnderirlerken italyanlar da tspanyollar'a Columbus'u veriyorlard. Bu papann lmnden (7 Temmuz 1503) ancak birka hafta nce idi ki, Columbus, Jamaica'dan, kadir bilmez katolik krallarna, gelecek kuaklarn daima byk bir heyecanla okuyacaklar, o grkemli mektubunu yazyordu. Valladolid, 4 Mays 1508 tarihini tayan ek vasiyetnamesinde o, "sevgili vatanna, Cenova Cumhuriyetine, ayn papa tarafndan kendisine balanan, zindanda, savata ve her trl glkler karsnda en byk tesellisi olan dua kitabn" brakmaktadr. Bu szler, tiksinilen Borgia ad zerine sanki son bir merhamet ve balama gibi vurmaktadr. Tpk seyahat tarihine yaptmz gibi, talyah'larda corafya eserlerinin gelimesine ve kozmografya (bugnk anlamda corafya) alannda yaplan ahmalarda onlarn paylarna da ancak ksa-
432
ca temas edebileceiz. Bu alanlarda elde ettikleri baarlarn baka milletlerinki ile yle stn kr bir karlatrlmas bile talyallar'n, hepsinden daha eski ve gze batar derecede stn olduklarn gsterir. Aeneas Sylvius'da grdmz ekilde, corafya ile istatistik ve tarih bilgilerinin bir araya toplandn, XV. yzyl ortalarnda talyadan baka her hangi bi memlekette bulmak mmkn m? Bu kadar mkemmel tasvir ekli baka hangi lkede vardr? Aslnda o, yalnz kozmografya zerinde olan ana eserlerinde deil, ayn zamanda mektup ve yorum yazlarnda da, ahs gzlemlerini veya, gvenilir haberleri deerlendirmek imknn bulduu zamanlarda, manzaralar, ehirleri, treleri, zanaat ve rnleri, siyas artlar ve anayasalar da ayn ustalkla tasvir etmektedir. Kitaplardan edindii bilgiye gre yapt tasvirler tabiatiyle daha az deerdedir. mparator . Friedrich, Aeneas Sylvius'a Tirol Alplerinin bir vadisinde bir arpalk vermiti. Bu vadinin ksaca tasvirinde 3 yazar, insan faaliyetinin her nemli alanna temas etmekte ve nesnel gzlem ile mukayesede, ancak Columbus'un klasik kltrle yetimi bir hemerisinde bulunmas mmkn olabilecek derecede mkemmel bir kabiliyet ve metod gstermektedir. Onun grdklerini binlerce insan da gryor ve bildiklerini, hi deilse para para, biliyorlard; fakat, bunlardan bir tablo vcuda getirPii II. Commet. L. I, p. 14 Onun her zaman doru gzlemlerde bulunmadn ve bazen tabloyu keyfine gre tamamladn, mesel Basel ehrinin tasviri bize gayet ak bir ekilde gstermektedir. Bununla beraber btn alnrsa yksek deerde olduuna phe edilemez.
!
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN KEF
433
mek ihtiyacn duyan ve dnyann byle tablolar arzu ettii bilincine sahip bulunan hi kimse yoktu. Baka alanlarda olduu gibi corafya 4 alannda da ne dereceye kadar klsik kltrden yararlanldn ve bu yoldaki baarlarn ne dereceye kadar italyan dehasna mal edilebileceini tesbit etmeye imkn yoktur. Eskileri henz yakndan tanmadklar zamanlarda talyal'lar, bu dnyaya ait olan eyleri objektif bir gzle gryor ve zerlerinde iliyorlard; nk onlar hl yar antik bir millet idiler ve nk siyas artlar kendilerini byle hareket etmeye hazrlamt. F a k a t talyal'lar, eer eski corafyaclar kendilerine yol gstermemi olsalard, corafyada bu k a d a r abuk bir olgunlua eriemezlerdi. Nihayet, elde mevcut talyan kozmografya eserlerinin, seyyah ve kiflerin ruh ve eilimlerine yaptklar etki de, hesaplanamyacak kadar fazladr. Sadece bir heveskrlk dolaysiyle bir bilimle uraanlar bile, mesel burada Aeneas Sylvius'u ne kadar az deerli bulursak bulalm, yeni mteebbisler iin zarur olan hkim dnce ve pein yarglara elverili zemin hazrlyacak ekde kamunun ilgisini ekebilirler. Hangi alanda olursa olsun gerek keifiler, bu gibi heveskrlara neler borlu olduklarn gayet iyi bilirler. * XVI. yzylda italya, kiflerin hemen istisnasz olarak Atlas Okyanusu kylarnda oturan milletlerden kmalarna ramen, corafyaya dair yazlan eserlerin en bata gelen vatan olmakta devam etmektedir. Asrn ortalarna doru vatan corafyas zerinde Leonardo Albertl'nin "Descrizione di tutta l'Italia" adl byk ve nemli eseri meydana getirilmitir.
434
TALYA'DA
RNESANS
KOLTOR
Tabi ilimler alannda talyah'iarn tuttuklar mevki iin okuyucularmza, bu konularda yazlm olan zel eserleri salk vereceiz. Bu eit pek stnkr ve az deerli eserlerden biri olan LibrP nin bitabn iyice tanyoruz. Ayr a^n^ keiflerds kimin daha nce geldii mesolesi zerindeki tartmalar biei o kadar ilgilendirmez. nk kanaatimizce her zaman ve her kltr milletinde yle bir insan kabilir ki, gayet az bir bilgiye dayanarak ikide besledii srkleyici bir ihtirasla denemelere giriir ve doutan yetenei sayesinde hayret edilecek derecede ilerlemeler kaydeder. Gerbert von Rheims ile Roger Bacon, bu tip insanlardandr. Bunlarn stelik devirlerinin, kendilerini ilgilendiren bilim dallarna ait btn bilgilerini renmi olmalar, cinde altklar ruh haletinin sadece zarur bir sonucundan baka bir ey deildi. Bir defa her eyi gizleyen vehim rts yrtld, gelenee ve kitaplara klece ballk ortadan kalkt ve tabiat korkusu bir tarafa atld anda, saysz problemler gzleri nne serilmi bulunmaktadr. Fakat btnyle bir kavim tabiati gzlem ve aratrmada her kavimden daha nce zevk duyarsa, kifleri tehdit ile susturulmak yle dursun, tam tersine, kendilerine yakn dnen kimseler tarafndan himaye bekliyebiliierse, bu takdirde i deiir. talya'da durumun bu ekilde olduuna 0 phe edilemez , italyan tabiat aratrclar, "lhi
Libri, Histoire des Sciences mathematiques en Italie, IV cilt, Paris 1338. s 3u sorunda kesin bir yargya varabilmek iin gzlemleri toplamak alkanlnn artn, matematik bilimlerden ayr olarak tesbit etmek gerekirdi ki bu, yaplmas bize den bir i deildir.
5
IV. BLM.
DNYANIN VE NSANIN KEF
435
Komedya"snda Dante'nin yapm olduu deneysel tabiat aratrmalarnn izleri ve delillerini takip etmektedirler7. Bz bulularda veya anlatmlarda Dante'ye mal edilen ncelik zerinde bir hkm vermek bize dmez; fakat Dante'nin tablo ve benzetilerindeki d dnya gzlemleri, herkesin gzne batacak kadar oktur. Tabiattan veya insan hayatndan olsun o, herhangi bir modern airden daha fazla eyler anlatmaktadr; bunlar hibir zaman sadece ss olarak deil, fakat sylemek istedii fikirlere mmkn olduu kadar canl bir biim vererek ortaya koymak iin kullanmaktadr, zel olarak astronomi alannda gerek bir bilgin seviyesiyle karmza kmaktadr. Ancak u noktay gz nnde bulundurmak gereklidir ki, byk iirinde bugn bize bilgince grnen astronomi ile ilgili yerlerin, o zaman iin herkese anlalr eyler olmas lzm gelir. Dante, bilgin taraf bir yana braklsn, halka mal olmu bir seviyedeki gkbilgisine ba vurmaktadr ki, o zamanki italyanlar, sadece denizci bir millet olarak bile, bu hususta klsik a insanlar ile ayn seviyede idiler. Yldzlarn doup batmas hakkndaki bu bilgiye, modern alarda saat ve takvimlerin ortaya kmas dolaysiyle artk ihtiya duyulmam ve halkn astronomiye beslendii ilgi kaybolmu gitmitir. Zamanmzda her ocuk, Dante'nin bilmedii bir eyi, yani dnyann gne evresinde dndn el ve okul kitaplarndan renmektedir; fakat, zel olarak astronomi ile megul olanlar bir tarafa braklrsa herkeste, konunun kendisine kar tam bir kaytszlk vardr.
* Libri, II, p. 174 vd.
436
TALYA'DA
RNESANS
Yldzlarn durum ve hareketlerinden birtakm sonular karmak iddiasnda bulunan mevhum bilim de, o zamanki talyanlar'n deneycilik ruhu aleyhine saylacak herhangi bir belirti olarak gsterilemez. Ampirik zihniyet, ancak istikbali renebilmek iin duyulan iddetli arzu ve tutku ile karmakta ve bunlar tarafndan alt edilmektedir, talyan milletinin ahlk ve din karakter konusuna sra gelince astrologiye yeniden dneceiz. Kilise bu ve daha baka sahte bilimlere kar hemen her zaman hogr e davranyordu. Gerek tabiat aratrmalarna kar da, ancak ayn zamanda mriklik ve nekromancie (cesetlere bakarak fal amak) sular ile doru veya yanl ikyet vaki olduu zamanlarda harekete geerdi. Gerekten de byle haller, sk sk grlrd. Aklanmas gereken nemli nokta u olsa gerektir: italya'da Dominiken (ayn surette Fransisket) engizisiyoncular, acaba bu ikyetlerin uydurma olduuna kani' mi idlier Hangi hallerde bu kamda idiler ve buna ramen, acaba ilgi sann dmanlarna bir cemile olarak m yoksa tabiat gzlemeye ve zellikle deneye kar ilerinde besledikleri derin nefret dolaysiyle mi hkm giydiriyorlard? Hi phesiz sonuncusu yaplm olmaldr; fakat bunun ispat belki de hi bir zaman mmkn olmyacaktr. Bu gibi kovuturmalarn Kuzey lkelerinde douraca direni trnden bir ey, yani iskolastikler tarafndan resmen kabul olunmu tabiat bilgisinin yenilikilere kar direnii, italya iin pek az dnlebilir veya hi sz konusu olamaz. XIV. yzyl banda Pietro d'Abano'nun, kendisini engizisyon mahkeme-
IV.
BLM.
DNYANIN VE
NSANIN KESFI
437
sine batl inan ve byclk sulan ile ikyet eden baka bir hekimin meslek kskanlna kurban gittii, herkese bilinen bir olaydr8. Padua'l ada olan Giovannino Sanguinacci'nin de, bir hekim olarak uygulamadaki yenilikilii ile tannm olmas dolaysiyle, buna benzer bir kibete uram bulunduu tahmin olunabir. Ancak, Sanguinacci, sdece srgn edilmekle yakay kurtarabilmitir. Nihayet u noktay unutmamaldr ki, talya'da Dominikenler, engizisiyoncu olarak kuvvetlerini, kuzey memleketlerinkinden daha az bir dzen iinde uygulayabilmilerdir. Gerek tiranlar ve gerekse serbest devletler, XIV. yzylda bazan btn ruhban o kadar aa grmlerdir ki, tabiat aratrmalar dnda daha birok eyler kouturmaya uramakszm gelimilerdir. Fakat XV. yzylda da klsik a kltr btn grkemiyle n saf igal eden bir kuvvet olarak ortaya knca, eski sistemde alan gedik, eitli dnyev bilim kollarnn lehine olmak zere etkisini gstermitir 9 . Bu arada engizisiyon ara sra hamleler yapmakta ve hekimleri kfr ve sihirbazlkla sulayarak cezalandrmakta veya yak^ maktadr. Ancak verilen hkmlerin gerek ve derin nedenlerini kesin surette anlamak hibir zaman mmkn olmamaktadr. Buna ramen XV. yzyl
Scardeonius, de urb. Patav. antiq.: Graevii Thesaur. Ital., Tom VI, ksm III. 9 Libri'nin abartmal yaknmalar bak: II. p. 258 vd. Yksek yetenei halkn, kuvvetlerinin daha byk bir ksmn tabiat bilimlerine yneltmemi olmas ne kadar esefle karlanrsa karlansn, bu halkn daha nemli amalar olduuna ve bunlara da ksmen ulat kansnda bulunuyoruz.
8
sonlarnda talyan'lar, Paolo Toscanelli, Luca Paccioli ve Leonardo da Vinci gibi stn kiileriyle matematikte ve tabiat bilimlerinde hi biri ile mukayese kabul etmiyecek ekilde Avrupa'nn en ileri halk olarak karmza kmaktadrlar; baka memleketlerde yetien bilginler, Regiomontanus ve Copernicusda dahil olmak zere, talyallar'n rencileri olduklalaFin itiraf etmektedirler. Tabiat tarihine duyulan ilginin geni tabakalara yaylmasnda rol oynyan nemli bir etken de, ok erkenden kendini gsteren toplayclk ruhu, bitkileri ve hayvanlar mukayeseli bir ekilde aratrp incelemek zihniyeti olmutur. Her eyden evvel talya, ilknce bitki baheleri meydana getirmi olmakla vnr. Bu hususta pratik amalar n safta gelmi olabilir; hatt byle bahelerin ilk kez meydana getirilmi olduu memleketin talya olup olmad zerinde de tartlabilir. Asl nemli olan nokta, hkmdarlarn ve zengin kierin, elence bahelerini kurarken mmkn olduu kadar eitli familya ve trden bitkiler toplamaya kendiliklerinden girimi bulunmalardr. Bylece XV. yzylda Mediciler'e ait Villa Careggi'nin muhteem bahesi, saysz denebilecek kadar eitli cinsten aa ve fundalariyle bize bir bitkiler bahesi olarak tasvir edilmektedir10 XVI. yzyln balangcnda Kardinal Triulzio'nn villas da ayn biimde idi. Roma Campagna'snAlexandri Braccii desriptio horti Laurentii Med.: Roscoe tarafndan yazlan Lorenzo'nn Hayat adl esere 58 numaral ek olarak baslmtr. Fabroni'nin Laurentius adl eserinin eklerinde de mevcuttur.
10
BLM. Dr*
VE
NSANIN
KEF
439
da11 Tivoli ynnde kurulmu olan bu villnn bahesinde eitli gllerden itler, cins cins aalar, bunlar arasnda akla gelebilecek her tr meyva bulunuyordu; nihayet yirmi cins zm ve geni bir sebzelikle meyvelik vard. Burada sz konusu olan bitkilerin, btn Bat memleketlerindeki ato veya manastr bahelerinde mevcut olup herkese tannan birka tbb bitkiden ok daha ayr eyler olduu anlalmaktadr. Son derece incelmi bir sofra meyvesi kltr yansra dikkate deer grnleri dolaysiyle de bitkilere ilgi duyulduu grlmektedir. Ancak ok daha sonralar bahelerin, byle koleksiyoncularn heveslerine gre biimlenmekten kurtulduunu ve bedi zevkleri okyan byk tesisler haline geldiini sanat tarihi bize retmektedir. Yabanc hayvanlarn beslenmesi de muhakkak ki gzlem iin duyulan iddetli bir ilgi ile ilikili olarak dnlmek gerektir. Akdenizin gney ve dou limanlarndan kolaylkla nakledilebilmeleri ve talya'daki iklim artlarnn elverili bulunmas dolaysiyle, gney lkelerinde yaayan en byk hayvanlar bile, satn almak veya sultanlarn ba olarak kabul etmek suretiyle, tedarik etmek imknlar salanyordu 12 . Birinci derecede ehirlerle hkm11 Mondanarii villa, Poemata aliquot insignia illutr. Poetar. recent'de baslmtr. 12 VI. Heinrich zamannda Palermo hayvanat bahesi hakknda bak: Otto de St. Blasia yl 1194. ingiltere Kiral I. Henry'nin VVoodstock parkndaki hayvanat bahesinde (Guil. Malmesbury, p. 638) arslanlar, parslar, aklar, develer ve kirpiler vard; bunlarn hepsi yabanc hkmdarlardan gelen balard.
410
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
darlar, Floransa gibi armalarnda yer alan bir hayvan olmasa da, canl arslan bulundurmaktan holanyorlard 13 . Arslan maaralar, hkmet konaklar iinde veya yannda bulunuldu. Perugia ve Ploransa'da byle idi. Roma'da ise Kapitol'un eteinde yer almt. Bu hayvanlar bazan siyas hkmleri infaz eden aralar olarak hizmet grrlerdi 14 ; baka zamanlarda da halk arasnda belli bir korkunun canl olarak yaamasn salarlard. Bunlardan baka arslanlarn tavr ve hareketlerine birtakm mnalar verilirdi; onlarn yavru yapmalar halkn genel refahna bir belirti olarak saylrd. Giovanni Villani aBu takdirde, izilmi" veya ta iine oyulmu olduu hallerde, "marzocco" ad verilirdi. Pisa'da kartal beslenirdi: kar. Dante yorumlar, Inferno XXX, 122. " Bak Papencordt, Geschichte der Stadt Rom im Mittelalter, sayfa 367 notundaki Aegid. Viterb'den zet, 1328 deki bir olayla bilinmektedir. Vah hayvanlarn birbirleriyle ve kpeklerle dmeleri, nemli enliklerde halk elendirmeye yarard. 1459 tarihinde P a p a II. Pius ile Gar leazzo Maria Sforza Floransa'da karlatklar zaman, hkmet meydannda (Piazza della Signora) etraf evrilmi bir alana boalar, atlar, yabani erkek domuzlar, kpekler, arslanlar ve bir zurafa hepsi birden salverildi; fakat arslanlar yere yattlar ve teki hayvanlara saldrmak istemediler. Kar. Ricordi di Firenze, Rer. ital. script. ex Florent.. codd. T. II, Col. 741. Vita Pii I I . : Murat. III. II, Col. 976 da bundan farkl bir ifade vardr. Sonradan ikinci bir zurafa, Memlk Sultan Kaytbay tarafndan Lorenzo Magnifico'ya hediye edilmitir. Kar. zellikle Paul Jovian.. Vita'Leonis X, L. I. Lorenzo'nn beslemekte olduu hayvanlar arasnda zellikle gsterili bir arslan ok mehurdu. Bu hayvann baka arslanlar tarafndan paralanmas, Lorenzo'nn leceine bir almet saylyordu.
13
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN
KESFI
441
pmda bir adam bile bir dii aralann yavrulamas srasnda hazr bulunduunu sylemekte bir kklk grmyordu1". Yavrularn bir ksmn dost ehir ve tiranlara balamak det edinilmiti. Kahramanlklarnn mkfat olarak Condottiere'lere hediye edildikleri de olurdu16. Bundan baka Floransal'lar, ok eski zamanlarda parslar beslerlerdi; bunun iin zel bir bakc tutuluyordu 17 . Ferrara hkmdan Borso 18 , aslanlarn boa, ay ve yabani domuzlarla dvtrrd. Fakat daha XV. yzyl sonlarnda vah hayvan parklar (Serragli), toplumsal mevkie yakan lks eya olarak birok hkmdar saraylarnda bulunduruluyordu. Matarazzo 19 yle diyor: "bir ileri gelenin mevkiine, at, kpek, katr, atmaca ve daha
" Giov. Villan X, 185; XI, 66. Matteo Villan i n , 90; V, 68. Arslanlarn birbirleriyle kavga edileri veya birbirlerini paralamalar, ktye almet olarak saylyordu. Kars. Varchi, Stor. fiorent. III. p. 143. 16 Cron. di Perugia: Arch. stor. XVI, II, p. 77, yl 1497. Bir tarihte iki arslan, Perugia'llarn elinden kamt ; ayn eser, XVI, I, p. 382, yl 1434. 17 Gaye, Carteggio I, p. 422, yl 1291. Visconti'ler, avc hayvan olarak, terbiye edilmi pars bile kullanmlardr. Bunlara, kk kpekler tarafndan rktlen tavanlar yakalatmlardr: Kars. Kobell, Wildanger, sayfa 247; burada, daha sonralar parslarla yaplan av partilerinden rnekler verilmektedir. 13 Strozzii Poetae, p. 146: Kars. p. 188 ve vahi hayv a n l a r park hakknda p. 193. Corn. di Perugia, I. c. XVI, II, p. 199. Buna benzer eyler Petrarca'da da grlmektedir; De remed. utriusque fortunae, I, 61; bununla beraber henz biraz daha kapal ekilde ifade edilmitir.
44
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
baka kular, maskaralar, arkclar ve yabanc hayvanlar yakk alr". Ferrante zamannda Napoli'deki vah hayvanlar kolleksiyonu iinde bir zrafa ile bir yaban merkep de bulunmaktadr. Anlaldna gre bu hayvanlar o zamanki Badad emirinin hediyeleridir20. Filippo Maria Visconti, yalnz 500 ve hatt 1000 altn deerinde atlarla ok kymetli ngiliz kpeklerine sahip deildi, stelik dou memleketlerinin bir oundan toplanarak getirilmi parslar da vard. Kuzey lkelerinden getirttii avc kularnn bakm yalnz ayda 300 altn bulmakta idi-1. Portekiz Krah Byk Emanuel, Papa X. Leo'ya bir fil ile bir gergedan gnderirken phesiz ne yaptn gayet iyi biliyordu22. Bu artlar iinde bitkiler ilmi kadar hayvanlar ilmi (Botanik, Zooloji) iin de gerekli temeller atlm oluyordu. Hayvanlar zerinde yaplan almalarn pratik bir sonucu olarak haralar kurulmutur. Francesco Gonzaga devrinde vcuda getirilen Mantua haras, Avrupann en eskisi olarak saylmtr23. At rklanJov. Pont. de magnificentia. Aquileja piskoposunun Aibano'daki hayvanat bahesinde 1463 tarihinde tavus kular ve Hint tavuklarndan baka uzun kulakl Suriye keileri de vard. Pii II. Comment., L. XI, p. 562 vd. 21 Decembrio: ap. Murat. XX, Col. 1012. 22 Daha ayrntl ve elenceli bilgi: Pau. Jov. Elogia, Tristanus'un sz edilmesi mnasebetiyle. Kirpi ve devekular: Floransa'da Paul Strozzi, kar. R.abelais, Pantagruel IV, chap, 11. Lorenzo Magnifico, Msr'dan tccarlar vamtasiyle bir zurf getirdi, Baluz. Miscell. IV, 516. 23 Ayn eser, Franc. Gonzaga'dan sz edilmesi mnasebetiyle. At rklar hususunda Milano'daki lks: Bandello, P a r t e II, Nov. 3 ve 8. Manzum hikyelerde de bazan at tanmakta m a h a r e t sahibi kimselerden bahs edilmektedir. Kar. Pulci il Morgante, c. XV, kt'a 105 vd.
20
IV. BLM. DNYANIN VE NSANIN KESFl
443:
n mukayeseli olarak deerlendirmek, her halde binicilik kadar eski olan bir istir; melez rklarn sun' bir yntemle elde edilmesi de Hal Seferinden beri det edinilmi olsa gerektir. talya'da ise her nemli ehir tarafndan at yarlar iin konan dller, mmkn olduu kadar ksa bir zamanda at yetitirme gayretlerinin en kuvvetli etkenini tekil etmektedir. Fakat bu gibi dlleri muhakkak surette kazanan atlar, Mantua harasnda yetitiriliyordu. Bundan baka, en soylu yar atlar ve ilerigelenlere yaplan balar iinde en deerlisi saylan sava atlar da yine ayn harada yetitiriliyordu. Gonzaga, damzlk aygrlarla ksraklar, rlanda'dan, Afrika, Trakya ve Kilikya'dan getirtmiti. Kilikya'dan gelecek hayvanlarn hatr iin Osmanl padiahlar ile dostluk ilikilerinin devamna zen gsteriyordu. En mkemmel vasflar kendinde toplyacak bir cins hayvan elde edebilmek amaciyle bu harada her trl deneylere bavurulmutu. nsanlarn da, hayvanat bahelerine benzer biimde sergilendikleri yerler eksik deildi. Nemours Dk Giuliano'nun gayr meru bir ocuu 1 olan tannm Kardinal ppolito Medici- , acaip saraynda Avrupal olmayan bir sr insan besliyordu. Bunlar yirmiden fazla ayr ayr dil konuurlard ve her biri kendi cins ve rknda sivrilmi kimselerdi. Aralarnda kuzey Afrikal Berberi kanndan mkemmel hafif piyade askerleri, Tatar okular, esmer derili greiler, Hint dalglar ve Trkler grlmekte idi. Trklerin balca ii, ava kt za** Paul. Jov. Elogia, Hippol. Medices. mnasebetiyle...
444
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
man kardinala arkadalk etmekti. 1535 te kardinal hi beklenmedik bir ada lnce bu ayr ayr renkli insan srs, cenazeyi omuzlar zerinde Itri'den Roma'ya tad ve cmert efenderi iin kentin tuttuu yasa herkes kendi dilinde ve grenei zere itirak etti 25 .
Bu vesileyle Renaissance devri talya'snda esirler hakknda birka nota yer verelim. Jov. Pontan. Obedientia L. III. te ksa fakat nemli bir para vardr: Kuzey talya'da esir yoktu. talya'nn baka taraflarnda Osmanl mparatorluu'ndan Hristiyanlar, Ruslar ve erke'ler satn alnr ve bunlara, satn alnmalar iin denen paray karlaymcaya kadar hizmet ettirilirdi. Buna karlk zenciler, kle olarak kullanlrd; fakat bunlar, hi deilse Napoli blgesinde, hadm edilmezlerdi. Moro deyimi btn esmer derililer iin kullanlmaktadr; Moro nero, zenci demektir. Fabroni, Cosmus, Adn. 110: bir erke kznn kle olarak satlmas hakknda belge (1427); Adnot. 141: Cosimo'nun kadn esirlerinin listesi. Nantiporto,: Murat. III, II, Col. 1106 da: P a p a VIII. Innocent, Katolik Ferdinand'n hediyesi olarak yz Mori alyor ve bunlar kardinallarla daha baka byklere a r m a a n ediyor (1488). Massuccio Nov. 14: esirlerin satlmas hakknda bilgi; 24 ve 25: ayni zamanda fachini olarak (efendilerinin yararna?) alan zenci esirler; 48: Katalonya'llar, T u n u s l u Mo-o'lar yakalyorlar ve Pisa'da satyorlar. Gaye, Carteggio I, 360: bir Floransa'lmn vasiyetnamesinde bir esirinin azad edilmesi ve mkfatlandrlmas 41490). Paul.. Jov. Elogia, sub Franc. Sfortia. Porzio, Congiura III, 194. ve Comines, Charles VIII, chap, 17: Napoli'de Aragon hanedannn zindanclar ve celltlar olarak kullanlan zenciler. Paul. Jov. Elogia, sub Galeatio: gezintiye ktklar zaman hkmdarlarn yannda bulunan zenciler. Aeneae Sylvii Opera, p. 456: mzisyen olarak zenci esiri. Paul. Jov. de piscibus, cap. 3: Genova'da yzclk retmeni ve dalg olarak faaliyet25
IV. BLM.
445
talyanlar'n tabiat bilimleri ile ilikileri ve tabiat rnlerinin eitlilii ve zenginlii karsnda duyduklar ilgi hakknda bu dank kaytlar, ancak byk bir konunun krpntlarndan ibarettir, ve sadece, yazarn bu alanda daha ne kadar noksanlar olduunu gstermek amaciyle buraya serpitirilmitir. Yazar, bu boluklar doldurabilecek zengin malzemeyi ihtiva eden zel eserlerin ise henz adlarn bile doru drst tanmamaktadr. Ancak, bilimsel aratrma ve bilgi dnda insan tabiat kucana gtren, hem de nce zel bir anlamda tabiata yaklatran baka bir yol daha vardr. Modern uluslar arasnda talyanlardr ki, tabiat manzarasnn biimini az veya ok derecede gzel bir nesne olarak ilk kez grm ve duymulardr 1 . Bu yetenek, daima uzun ve karmak kltr vetirelerinin sonucudur ve menelerine doru gitmek pek kolay deildir. nk bu eit gizli bir duygu, iir ile resimde kendini aa vurmadan ve bylece bilinlemeden ok nce mevcut bulunmu olabir.
te bulunan bir (hr?) zenci. Alex. Benedictus, De Carolo VIII.: Eccard, scriptores II, Col. 1608: yksek rtbeli bir Venedik subay olarak bir Habe (Aethiops) ki buna baklrsa Othello da bir zenci olarak kabul edilebilir. Bandello, P a r t e III, Nov. 21: Genova'da bir zenci ceza grmee mstahak olunca Balear adlarndan biri olan Iviza'ya tuz tamakta kullanlmak zere satlr. Bu konu zerinde mehur bir tasvir olan Humbold'n Kosmos adl eserinin ikinci cildini okuyucularmza tavsiye etmee bile gerek yoktur.
1
146
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Sz gelii, klsik ada sanat ve iir, insan hayatnn her cephesini bir dereceye kadar batar baa ilemi ve ancak bundan sonra manzara tasvirlerine gemitir; manzara tasvirlerine daima arka safta yer verilmitir. Fakat Homeros'dan beri tabiatn insanlar, zerinde kuvvetli izlenimler yaratt, saysz szlerde ve msralarda grlmektedir. Sonra, Roma mparatorluuma bal topraklar zerinde hkimiyetlerini kuran Germen boylar, zel olarak tabiat manzarasndaki ruhu kavryabilmek iin son derece mkemmel surette tehiz edilmi bulunuyorlard. Geri Hristiyanlk, bu Germenleri, o vakte kadar sayg gsterdikleri su kaynaklarnda ve dalarda, gl ve ormanlarda birtakm kt ruhlarn yaamakta olduuna bir sre iin daha inanmaya zorlamt; fakat bu gei dnemi phesiz ok gemeden bertaraf edilmiti. Ortaan en parlak dneminde 1200 tarihlerine doru, bsbtn safdce bir d dnyadan zevk duyma hali yeniden ortaya kmtr ve bu, eitli milletlerin saz airlerinde (Minnedichter) kendini gstermektedir 2 . Aklar, bahar ve iekleri, yeil ayr ve orman gibi en sade tabiat grnmleri karsnda gayet kuvvetli bir duyu gstermektedirler. Fakat btn bunlar, uzaa gidemeyen ve sadece n plndakileri gsterebilen tablolardan ibarettir. zellikle bu kadar yer gezmi ve grm olan Hallar, arklarnda bu vasf bile gsterememektedirler. Mesel giysi ve silhlar o kadar inceden inceye tanmlayan epik r bile, yer tasvirleri bakmndan sadece bir taslak olmann stne kamaBu konu hakknda bak: Wilhelm Grimm'in Dnceleri: Humbold, ad geen eser.
2
IV. BLM. DNYANIN VB NSANN KESFt
447
maktadr. Byk air YVoifram von Eschenbach bile, kahramanlarnn hareket ettikleri sahne hakknda yeter derecede bir fikir verebilecek durumda deildir. Soylular snfndan gelen bu ozanlarn, Avrupa'nn her lkesinde hkim yerlere kurulmu muhteem manzaral binlerce atoda oturmu olduklarn ya da bu atolar ziyaret ettiklerini ve tandklarn iirlerinden karmak, hi kimse iin mmkn deildir. Gezginci rahiplerin (S. 271) Ltince iirlerinde de uzaklara bak, asl manzarann kendisi, henz yoktur; fakat bazen yakn evre, belki de hibir valye saz airinin yapamad ekilde parlak ve canl renklerle tasvir edilmektedir. Veya, XII. yzylda yaam bir talyan airinin eseri olarak kabul ettiimiz aadaki iirde grdmz kadar mkemmel bir tarzda "Ak Korusu"nun bir tasviri daha acaba bulunabilir mi? mmortolis fieret bi manens homo; Arbor ibi quaelibet Suo gaudet pomo; Viae myrrha, cinnamo Fragrant, et amamo Coniectari poterat Dominus ex dorno"etc*.
s Carmma Burana, p. 162, de Phyllide et Flora, 66~ *Orada kalan insan lmsz olurdu; Orada her hangi bir aa Meyvesiyle neelenir; Yollar mersafi veya tarn ile Ve kakula ile kokar O yere bakarak Efendisinin nasl olduu tasavvur olunabilirdi.
448
TALYA'DA
RNESANS KLTR
Her ne olursa olsun, talyan dncesine gre tabiat gnahlardan oktan kurtulmu ve her eit fena ruh etkerinden syrlmtr. Assisi'li San Francesco, gne kasidesinde, gkteki cisimleri ve drt eyi yaratt iin, Tanr'y tam bir masumlukla vmektedir. Fakat, seyredilen muhteem tabiat manzaralarnn insan ruhu zerinde derin etkiler yaratmaya balam olduunun kesin belirtilerini Dante'de buluyoruz. Dante, yalnz hafife hareketli denizin uzaklarda titreen klar ile sabah havasm, ormandaki frtna ve saireyi sadece bir ka kuvvetli satr iinde tasvir etmekle kalmyor, ayrca ve srf uzak manzaralar doya doya seyredebilmek amac e yksek dalara kyor*. Belki de o, klsik adan ben bu ii ilk kez yapanlardan biridir. Tabiat sahnelerinin Boccaecio zerinde de etki yaptn, yazlarndaki tasvirlerden daha ok sezile anlyo-
* Reggio blgesindeki Bismantova dann doruunda Dante'nin baka ne aradn kestirmek gtr. Purgat. IV, 26. br yannn btn ksmlarn tanmlamaa alrken ifadelerinde gsterdii kesinlik ve aklk bile yalnz bana, dikkate deer bir yer ve biim anlayn aa vurmaktadr. Eskiden da doruklarnda gizli hazinelerin bulunduuna inanldn ve ayn yerlerde "Vbirtakm korkun eylerin varlna dair dipsiz inanlar beslendiini aka gsteren yapt: Chron. Novaliciense, II, 5. (Perz, Scriptt. VII ve Monumenta hist. patriae, Scriptt. I I I ) .
iv. BLM,
DNYANIN VE NSANIN KEFI
44^
ruz. Bununla beraber, onun oban romanlarnda 5 hayal de olsa yaatt tabiat sahnelerinin grkemi inkr edilemez. Sonra, gerek anlamda modern insanlarn en eskilerinden biri olan Petrarca, tabi manzarann duygulu ruhlar iki nemini tam olarak ve byk bir kesinlikle ispat ediyor. lk kez olarak tabiatn gzelliini anlayn nerede baladn ve nasl gelitiini, elde mevcut dnya edebiyat rnlerinden aratrp karan ve "Ansichten der Natur" adl kitabnda tasvir sanatmn aheser bir rneini bizzat yaratmay baarm olan aydn kafal Alexander von Humboldt, Petrarca'ya kar tam bir hakllkla davranmamtr; yle ki, bu alanda bize, daha epeyce yaplacak i kalmaktadr. Petrarca sadece nemli bir corafyac ve kartograf talya'nn ilk haritasnn 6 Petrarca tarafndan yapld syleniyor deildi; yalnz eskilerin sylediklerini' tekrarlamakla da kalmyordu; ayn zamanda kendisi tabiat gzelliklerinden derin surette etkilenen bir adamd. Ona gre tabiat safas, fikir almasnn her eiti iin en ok arzu edilir
5 Bajae'nin Fiametta'smda. Ameto konusu hakkndaki tasvirden baka De genealogia Deorum XIV, 11 de de nemli bir pasaj vardr; burada tabi manzaraya ait birok gzellikler, aalar, ayrlar, dereler, srler, kulbeler ve ilaah.. saylmakta ve yle ilve edilmektedir: Bu eyler, animum mulcent (ruhu okar;); etkileri, mentem in se collegere (ruhu kendinde toplamak) dr. e Libri, Hist. des sciences mathematiques, II, p. 249.
Eskilere referans yapmaktan holanmasna ramen: mesel De Vita solitaria., zellikle p. 241; burada o, St. Augustinus'dan bir asmann tasvirini almaktadr.
450
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
:bir arkada idi. Bu iki eyi, yani tabiatn gzellii ile fikir faaliyetini bir araya getirebilmek amaciyledir ki, o, Vaucluse ve daha baka yerlere ekilerek mnzevi bir bilgin hayat srm, zaman zaman dnya ve evresindeki insanlardan kap bir yere snmtr8. Onun tabiat sahnelerini tasvirdeki henz zayif ve gelimemi yeteneine bakarak kendisinde duygu noksanl bulunduu sonucuna varmak, byk bir hakszlk olur. Geri, mesel olaanst gzellikteki Spezzia krfezinin ve Porto Venere'nin "tasviri, sdece birtakm eyleri arka arkaya saymaktan ibarettir. Petrarca bu tasviri "Africa" snn -altnc namesi sonuna koymutur; nk imdiye kadar ne eskiler, ne de yeniler tarafndan bu konu terennm olunmu deildir0. Fakat buna ramen Petrarca, kayalklarn meydana getirdii manzarann gzelliini gryor ve bir manzarann sanat bakmndan nemi ile faydal olmak bakmndan dee8 Epist famil. VII, 4, p. G75. Interea utinam scire posses, quanta cum voluptate solivagus ac liber, inter montes et nemora, inter fontes et flumina, inter libros et maximorum hominum ingenia respiro, quamque me in ea, quae ante sunt, cura Apostolo extendes et praeterita oblivisci nitor et praesentia non videre (Bu arada, bilsen, tek bama ve zgr olarak dalar ve korular, pnarlar ve rmaklar arasnda, en byk insanlarn, kitaplar arasnda ne kadar byk bir zevkle yayor ve karmda olanlara (Havari ile) dalarak gemii unutmaa ve hali grmemee alyorum). Kars. VI, 3, p. 655. 9 Jacuit sine carmine sacro (Kutsal iirden uzak, s3ik kald).
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN KEF
45i
rini birbirinden ayrmasn biliyor10. Reggio ormanlarnda kald srada birdenbire karsna kan muhteem bir manzaradan yle duygulanyor ki, uzun zaman nce yarda brakt bir iiri yazmaya devam ediyor11. Fakat en gerek ve en derin heyecan Avignor? yaknlarndaki Mont Ventoux'ya trmanrken duyuyor1-. Alabildiine geni bir manzara grmek iin tarifi imknsz derecede iddetli bir zleyi onun ruhunda gnden gne daha da gleniyor; sonunda Livius'da, Romallar'm dman Kral Philipp'in Balkan' (Haemus) trmann anlatan pasaj rastlant sonucu olarak bulunca kararn veriyor. yle dnyor: aarm bir kral iin ayp saylmyan bir ey, zel bir kii olan gen bir insan iin de her halde ho grlr. Gerekten de o zaman, kendi evresinde, baka hibir ama gtmeyen ve yalnz manzara grebilmek iin da trmanlar, iitilmemi bir eydi ve dostlarn ya da arkadalarn byle trmanlara katlmalar sz konusu olamazd. Petrarca, yalnz kk kardeini ve son mola yerinden de iki kyly beraberine ald. Dan ayanda raslad ihtiyar bir oban, geri dnmesi iin ona steledi durdu; kendisinin elli yl nce ayn eyi denediini, piman olduunu, eve krlm ayakla ve
Itinerar. syr., p. 557 de Riviera di Levante (dou ky blgesi)'de yle bir ayrma yapyor: colles asperitate gratissima et mira fertilitate conspicuos (Ho sarplklar le ve hayran kalnacak bereketlilii ile gze arpan tepeler). Gaeta kylar hakknda kar. De remediis utriusque fort. I. 54. 11 De orig. et vita, p. 3: subito loci specie percussus <Birden bire yerin gzelliine vurularak). " Epist. iamil. IV, 1, p. 624.
10
452
TALYA'DA RNESANS
KLTR
param para olmu stba ile dndn g v e 4i; ne daha nce ve ne de o gnden beri hi kix hy~ le bir eye cesaret gstermemitir dedi. L ^ olcular, son derece byk glklerle k a r S ^ a s a r a k , bulutlar ayaklan altnda kalncaya kadar > 0 f a r jia devam ettiler ve sonunda dan doruuna Hlastte1'Oradan grlen manzarann bir tasvirini a r a r s ^ k bulamayz. Fakat bunun sebebi airin bu \anza-a. karsnda duygusuz kalm olmas deil, t e r s j } e olarak izlevmlerin air zerinde ezici bir e ^ p. m bulunmasdr: lsz lgnlklarla doh^ htitiS11 gemi hayat, gzlerinin nnde canlanyo^,. jj yata iken Bologna'dan kaldan beri bu g | j n e ^3,dar tam on yl gemi olduunu hatrlyor ve ^ jji yakan zlemle gzlerini italya'ya doru 6 v i r j V 0 r; o anda yannda tad ufak bir kitab, Aziz A.ugus~ tinus'un "Itiraflar"n ayor ite, bak! &Z bitabn onuncu blmnde bir yere taklyor: <ve $.sanlar giderler ve yksek dalara ve yayg^ <je,iz dalgalarna ve hzla akp giden nehirlere ve QJyanus'a ve yldzlarn hareketine hayran h a y - r a n ^karlar ve bu esnada kendilerinden geerler". Bu galeri kitaptan okurken dinleyen kardei, a a ^ e y s m j n kitab neden kapattn ve sustuunu anljN a m l 0 r. Birka yl sonra, 1360 tarihlerine d o m -pjzio dea'li Uberti, manzum olarak kaleme aldvj. 13 rafyasnda (S. 277) Alverina dandan g^rm m ii geni manzaray tasvir etmektedir. Geri bu t a s v jr, sadece bir corafyac ve antikac gz ile y%plmjtr; bununla beraber manzaray dorudan <^[0ruya
13
il Dittamonda III, cap. 9.
IV.
BLM.
kendi gzleriyle seyretmi olduu aka anlalmaktadr. Fakat bu zatn ok daha yksek dalara km olmas gerekir; nk ancak denizden 10.000 ayaktan daha yksek yerlerde mmkn olan da tutma olayn ve vcutta bununla ilgili belirtileri, kan hcumunu, gz kapanmasn ve kalp arpntsn tanyor; hastala kar mitolojik arkada Solinus esansl bir snger e tedbir alyor. Uberti, Parnassus ve Olympus14 dalarna trm anln ve bunlara hayran kaldn da anlatyor; fakat bu hikyeler, her halde birer masaldan baka birey olmasa gerektir. XV. Yzylda Flander Okulu'nun byk ustalar Hubert ve Johann van Eyck, birdenbire tabiatn peesini kaldrp atmlardr. Bunlarn vcuda getirdikleri manzara resimleri yalnz gerei yanstmak isteklerinin bir rn olmakla kalmamakta, fakat ayn zamanda, biraz ekingen bir tarzda olsa da, kendi basma bir iir deeri, bir ruh tamaktadr. Bu resimlerin btn Bat lkeleri sanatnda etki yapt inkr edilemez; dolaysiyle talyan manzara resmi de ayn etkiden uzak kalm deil-dir. Ancak, bunun yanbamda, kltrl talyanlar'u manzara karsnda gr zellii kendi yolunda yrmtr.
Dittamondo III, cap. 21. IV, cap. 4. Papencordt, Geschichte der Stadt Rom, sayfa 426 da m p a r a t o r IV. Karl'n gzel yerleri ok sevdiini sylemekte ve bu hususta Pelzel, Kari IV., sayfa 465 e referans S a p m a k t a d r . (Onun verdii dier iki para, bunu ifade e t m e m e k t e d i r ) . Mmkndr ki, imparator, hmanistlerle d g p kalkmak suretiyle buna almtr.
14
452
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
param para olmu stba ile dndn syledi; ne daha nce ve ne de o gnden beri hi kimse byle bir eye cesaret gstermemitir dedi. Lkin yolcular, son derece byk glklerle karlaarak, bulutlar ayaklan altnda kalncaya kadar yollarna devam ettiler ve sonunda dan doruuna ulatar. Oradan grlen manzarann bir tasvirini ararsak bulamayz. Fakat bunun sebebi airin bu manzara karsnda duygusuz kalm olmas deil, tersine olarak izler.'mlerin air zerinde ezici bir etki yapm bulunmasdr: lsz lgnlklarla dolu btn gemi hayat, gzlerinin nnde canlanyor; gen yata iken Bologna'dan kahdan beri bu gne kadar tam on yl gemi olduunu hatrlyor ve iini yakan zlemle gzlerini italya'ya doru eviriyor; o anda yannda tad ufak bir kitab, Aziz Augustinus'un "tiraflar"n ayor ite, bak! gz kitabn onuncu blmnde bir yere taklyor: "ve insanlar giderler ve yksek dalara ve yaygn deniz dalgalarna ve hzla akp giden nehirlere ve Okyanus'a ve yldzlarn hareketine hayran hayran bakarlar ve bu esnada kendilerinden geerler". Bu szleri kitaptan okurken dinleyen kardei, aabeysinin kitab neden kapattn ve sustuunu anlyamyor. Birka yl sonra, 1360 tarihlerine doru, Fazio degli Uberti, manzum olarak kaleme ald corafyasnda13 (S. 277) Alverina dandan grlm geni manzaray tasvir etmektedir. Geri bu tasvir, sadece bir corafyac ve antikac gz ile yaplmtr; bununla beraber manzaray dorudan doruya
13
II Dittamonda III, cap. 9.
IV.
BLM.
DNYANIN
VE NSANIN KEF
453
kendi gzleriyle seyretmi olduu aka anlalmaktadr. Fakat bu zatn ok daha yksek dalara km olmas gerekir; nk ancak denizden 10.000 ayaktan daha yksek yerlerde mmkn olan da tutma olayn ve vcutta bununla ilgili belirtileri, kan hcumunu, gz kapanmasn ve kalp arpntsn tanyor; hastala kar mitolojik arkada Solinus esansl bir snger e tedbir alyor. Uberti, Parnassus ve Olympus7 * dalarna trmanhn ve bunlara hayran kaldn da anlatyor; fakat bu hikyeler, her halde birer masaldan baka birey olmasa gerektir. XV. Yzylda Flander Okulu'nun byk ustalar Hubert ve Johann van Eyck, birdenbire tabiatn peesini kaldrp atmlardr. Bunlarn vcuda getirdikleri manzara resimleri yalmz gerei yanstmak isteklerinin bir rn olmakla kalmamakta, fakat ayn zamanda, biraz ekingen bir tarzda olsa da, kendi bana bir iir deeri, bir ruh tamaktadr. Bu resimlerin btn Bat lkeleri sanatna etki yapt inkr edilemez; dolaysiyle talyan manzara resmi de ayn etkiden uzak kalm deildir. Ancak, bunun yanbamda, kltrl talyanlar'n manzara karsnda gr zellii kendi yolunda yrmtr.
Dittamondo III, cap. 21. IV, cap. 4. Papencordt, Geschichte der Stadt Rom, sayfa 426 da mparator IV. Karl'n gzel yerleri ok sevdiini sylemekte ve bu hususta Pelzel, Kari IV., sayfa 465 e referans yapmaktadr. (Onun verdii dier iki para, bunu ifade etmemektedir). Mmkndr ki, imparator, hmanistlerle dp kalkmak suretiyle buna almtr.
14
454
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Tabiat ilm olarak tasvir etmek konusunda olduu gibi bu alanda da zamannn sesini yanstan en nemli kiilerden biri, Aeneas Sylvius'dur. Karakteri aleyhine sylenen btn szlere hak versek ve onu bir insan olarak feda etsek bile unu itiraf etmek zorundayz ki, zamannn tablosunu ve kltrn Aeneas Sylvius kadar mkemmel ve canl bir surette yanstabilen ve Renaissance devri balarnn insan tipine onun kadar yaklaan ok az kimse vardr. stelik, sras gelmiken syliyelim ki, onun kaypakl yznden byk bir ruhan meclis toplants (konsil) yapmaktan ahkonan Alman kilisesi tarafndan ileri srlen ikyetlerin tek tarafl olduunu gz nnde tutarsak, ahlk bakmndan da onu kolay kolay mahkm etmek mmkn olmaz15. Burada bizi ilgilendiren nokta, onun talyan manzaralarn yalnz holanarak seyretmekle kalan deil, ayn zamanda byk bir coku ile en ince ayrntlarna kadar tasvir eden ilk insan olmas keyfiyetidir (Kars. yukarda S. 282). zellikle Kilise Devleti ve gney Toscana (doduu memleket)'yi gayet iyi tanyordu. Papa olduu zaman da dinlenme gnlerini en elverili mevsimde gezintilerle ve kylerde oturmakla geirirdi. oktan beri nikris illetinden ac eken adam, hi deilse imdi kendini
15 Platina'y da dinlemek yerinde olur. Vitae Pontiff., p. 310: Homo fuit (II. Pius) verus, integer, apertus; nil habuit ficti, nil simulati (II. Pius dosdoru, tertemiz ve apak bir insand; onda sahte, uydurma hibir ey yokt u ) ; yaltaklanma ve batl inanlarn dman, cesur ve drst idi).
IV.
BLM.
DNYANIN VE
NSANIN KESFt
455
sedye zerinde dere tepe dolatrmak imknn bulmutu. Eer daha sonraki papalarn elencelerini bununki ile karlatracak olursak, en byk zevkini tabiattan, klsik a eserlerinden ve sade fakat asil mimar tarzla yaplm binalardan duyan Plus, neredeyse bir yar-aziz gibi karmza kmaktadr. Yorumlarn kaleme alrken kulland zarif ve canl Ltince lubunda o, duyduu mutluluun tanm hi ekinmeksizin bize vermektedir16. Gzleri, modern bir insanmkiler kadar keskin ve yksek bir gr seviyesine erimi grnmektedir. Alban dann en yksek doruundan yani Monte Cavo'dan grnen geni manzarann ihtiamn byk bir kendinden gemilik iinde seyrediyor. Terracina kilisesinden ve Circe dalarndan beri t Monte Argentaro'ya kadar uzanan deniz kylarn buradan grebiliyor; ok eski zamandan kalma kent renleri, Orta - talya'nn sradalar, aada drt yan sarm olan yeil ormanlar ve dan yaknlarnda imi gibi grnen glleri ile o engin manzara, gzleri nne serilmitir. Todi mevkiinin gzelliini duyuyor: balk ve zeytinlikler zerinde bir ta gibi duran bu yer, t uzaklardaki ormanlara, ylankavi
s En nemli yerleri aadadr: Pii II. P. M. Commentarii L. IV, p. 183: Memlekette bahar. L. V, p. 251: Ti'our'da geen yaz gnleri. L. VI, p. 306: Vicovaro kaynanda yemek. L. VIII, p. 378: Viterbo evresi, p. 387: San Martino da manastr, p. 338: Bolsena gl. L. IX, p. 396: Monte Amiata'nn muhteem bir tasviri. L. X, p. 483: Monteoliveto'nn mevkii, p. 497: Todi'den manzara. L. XI, p. 554: Ostia ve Porto. p. 562: Alban dann tasviri. L, XII, p. 609: Frascati ve Grottaferrata.
456
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
nehir kylarnda yan yana ykselen birok atolar ve ehircikleriyle Tiber vadisine bakmaktadr. Her tepede kkleri ve manastrlariyle Siena evresini kaplayan hafif dalgal gzel arazi, phesiz onun memleketidir ve burann tasvirinde zel bir zen gsterilmitir. Fakat, dar anlamda mnferit bedi gzellikler de onu kendinden geirmektedir. Mesel Bolsena glnde ieriye doru uzanan Capo di Monte burnu gibi: "asma yapraklarnn glgeleri iinde kayalk merdivenlerden dik bir ekilde su kysna iner; burada yarlar arasnda her zaman yeil, daima ard kularnn cvltllan ile neeli mee aalan vardr". Nemi gl evresini dolaan yolda, kestane ve daha baka meyva aalarnn altnda yle bir duygu iindedir: eer bir air ruhunun uyanmas gereken bir yer varsa, ite buras, "Diana'nm gizlendii bu yer"dir. Aeneas Sylvius, papa iken sk sk ve ok kere yal byk kestane ve zeytin aalar altnda, yeil ayrlarda, akar su balarnda ruhan meclisler toplam veya eliler kabul etmitir. zerinde bir kemer kpr kurulmu olan derin bir su yarmasn karsnda grnce hemen sanat duygusu harekete geliyor. En ince ayrntlar bile, gzel veya mkemmel surette gelimi, karakteristik ekli ile onu sevindiriyor: mavi dalgalar gibi keten tarlalar, tepeleri kaplayan sar renkli katr trna allar, hatt her eit yabani al rp ve ayn surette kendisine tabiat harikalar olarak grnen muhteem aa ve su kaynaklar gibi eylerden zevk duyuyor. Papa, tabiat gzelliklerinin safasn srmekte en yksek derecsyi, 1462 yazn Monte Amita'da
IV.
BLM.
DNYANIN
VE NSANIN
KESFt
457
geirdii srada bulmutur. Aym tarihte korkun bir veba afeti bask blgeleri kasp kavurmakta idi. Dan ortalarna doru bir yerde, Lombard'lardan kalma eski bir manastr olan San Salvatore'de btn saray halk ile birlikte kararghn kurmutu: Dik yamalardaki kestanelikler arasnda btn gney Toscana ayaklar altna serilmitir ve uzaklarda Siena kuleleri grnr. Papa, en yksek dorua kmak iini yanndakilere brakt. Venedik elisi de dorua trmananlara katld. Bunlar yukarda st ste yaslanm ok byk iki kaya buldular. Belki de bu kayalar ok eskiden oralarda yaam bir kavmin kulland kurban talar idi. ok uzaklarda denizin tesinde Korsika ile Sardunya'y 17 da grdklerini sandlar. Yazn ok ho bir serinlii iinde, ulu mee ve kestane aalar arasnda, taze imenler stnde, dikenlerin aya trmalamad, ylanlarn insan rahatsz etmedikleri veya tehlikeli olmadklar yerlerde papa, en mutlu, en keyifli gnlerini arayordu. Haftann belli gnlerinde yaplan "Segnatura" iin her defasnda yeni glgelikler18 aryordu Novos in convallibus fontes et novas inveniens umbras, quae dubiam facerent elactionem*". Bazen yaknlarda kpeklerin byk bir geyii snandan karp kovaladklar olurdu. Hayvann, ayaklar ve boynuzlan ile kendini nasl savunduu
Sicilya yerine her halde byle denmesi gerekirdi. O, kendi adna telmih yaparak kendini yle adlandryor: Silvarum amatr et varia videndi cupidus (Ormanlarn k ve deiik eyler grmek isteklisi). * Vadilerde, yeylemede insan tereddde drecek yeni pnarlar ve yeni glgelikler bulacaksn.
18 17
458
ve yukarya doru nasl kat seyrolunurdu. Akamlan papa ou kez manastrn nnde, Paglia vadisinin grlebildii yere oturur ve burada kardinallerle ne'eli sohbetler yapard. Papann yannda bulunanlardan avlanmak iin aaya doru inmek cesaretini gsterenler, oralarda tahamml edilemez bir scakla karlayorlard. Her eyin yanp kavrulduunu gryorlar, gerek bir cehennemle karlayorlard. Bu srada manastr, yeil ve serin evresi ile, mutlu insanlara zg bir yer gibi grnyordu. ite bunlar, temelde klsik kltrn etkisi deil, modern zevkin t kendisidir. Geri klsik a insanlarnn da ayn tarzda duygular beslediklerine phe yoktur; fakat Pius'un tanmas mmkn olan klsik yazarlarda rastladmz byle tek tk ifdeler, papada grdmz bu kadar cokun bir hayranl uyandrmaya yeterli olamazd19. italyan iirinin XV. asr sonlar ile XVI. yzyl balarna rastlayan ikinci parlak a, doa manzaralarnn insan ruhu zerindeki etkilerini gsteren belirtiler bakmndan ok zengindir. Devrin Ltince iirinde de durum byledir. O zamanki lirik airlere bir gz atmak, bunu anlamamza kfi gelir. Fakat dorudan doruya byk doa sahnelerini tasvir eden paralara ok az rastlanr. Bunun sebebi hikye tarznn, lirik ve epik iirin bu son derece hareketli ada baka konular ilemekle megul bulunmalardr. Bajardo ile Ariosto, tabiat sahLeon Battista Alberti'nin manzara ile olan ilikisi hakknda bak: 219 vd.
19
IV.
BLM.
DNYANN VE NSANIN KEF
453
nelerini gayet keskin bir biimde resmetmektedirler; fakat mmkn olduu kadar ksa tutmakta, tablolarnn etki gcne, uzaa baklar ve byk perspektifler sayesinde bir eyler ilve etmek abasn gstermemektedirler 2 "; nk etki gc, sdece kiiler ve olaylarda bulunmaktadr. Gerekten felsef diyalog yazclar21 ve epistolograflar gnden gne artan tabiat sevgisi iin kaynak tekil etmek bakmndan airlerden ok daha nce gelirler. Mesel hikayeci Bandello, kendi edeb trnn kurallarm dikkate deer bir bilinle muhafaza etmektedir: Hikyelerinin asl kendisinde yakn olaylarn sahnesini tekil eden tabiat evresi hakknda zarur olandan fazla tek bir kelime dahi vermemekte22, buna karlk her defasnda bana koyduu ithaf ksmnda konuma ve buluma sahneleri olarak ayn tabiat evresinin tasvirine genie bir yer ayrmaktadr. Ne yazk ki, epistolograflar arasnda, akam ile glgelerinin ruhlarda brakt ihtiaml etkiyi belki de ilk defa olarak etraflca dile getiren insan olarak yalnz Aretino 23 yu gsterebiliyoruz.
20 Bu trden olmak zere zerinde en fazla ilenmi tabloyu Ariosto'da buluyoruz; or.un altnc namesi batan baa yakm manzara tasvirleri ile doludur. 21 Agnolo Pandolfini (Trattato del gov. della famiglia, p. 90); Aeneas ile ayn ada yaayan bu zat, krda "fundalklarla kapl tepeler, sevimli vadiler ve alayan sulardan" zevk duymaktadr; fakat belki de bu ad altnda byk Alberti gizlenmi bulunmaktadr; yukarda iaret ettiimiz gibi, Alberti'nin tabiat ile ilikisi bsbtn bakadr. 22 Mimar evre hakkndaki fikirleri daha baka trldr; modern tezyini sanat, bu hususta ondan hla birok eyler renebilir. O, belli bir lks tasvir etmek ister.
469
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bununla beraber, bazen airlerde de, duygu hayattan ile sevimli ve ayn zamanda gereklere uygun bir surette tasvir edilmi tabi evrelerinin, dikkate deer bir tarzda birbirine kartn gryoruz. 1480 tarihlerinde Tito Strozza, Ltince bir atnda 24 sevgilisinin oturduu yeri yle tasvir etmektedir: Eski, sarmaklara brnm, havann etkisiyle solmu aziz freskolan ile ssl, aalar iinde gizlenmi bir ev; yannda, nnden hzla akan Po nehrinin takn sularndan duvarlar ypranm kk bir kilise; biraz tesinde papaz, yedi dnmden ibaret kra topran dn ald bir ift hayvanla sryor. Bu, eski Roma at airlerinden alnm bir aktarma deil, modern bir duyutur; buna paralel olmak zere, kr hayatnn yapmack olmayan gerek bir tasvirini, eserimizin bu blm sonunda bulacaz. Buna kar denebilir ki, XVI. yzyl bandaki Alman statlar, insan hayatnn byle gerek evrelerini bazen byk bir ustalkla canlandrmay baarmlardr. Mesel Albercht Drer "Kaybolmu -Oul" adl eserinde bunu yapmtr. Fakat gereki okulda yetien bir ressamn byle sahneler vcuda .getirmesi ile ideal veya mitolojik gereleri ilemeye alm olan bir airin iten gelen bir gle geree, realizme inmesi, birbirinden bsbtn ayr eylerdir. stelik, tpk bir hayatnn tasvirinde olduu gibi, bunda da zaman bakmndan talyan airleri daha nce gelmektedirler.
2 3 Lettere pittoriche III, 38. Tizian'a, Mays 1544. ruz. 24 Strozzi poetae: Erotica, L. VI, p. 183. vd.
IV. BLM. DNYANIN
VE NSANIN KEF
45
lk kez olarak insan cevher ve ieri muhteva siyle bir btn halinde kefederek meydana karmakla Renaissence kltr, dnyay kefetmekle kazand baarya daha byk bir yenisini ilve etmitir 1 . Yukarda grdmz gibi bu a, bireycilii son derecesine kadar gelitirmitir; sonra bunu, hangi eit ve biimlerde olursa olsun endividuel olan her eyi btn gayretiyle renmee, her yan ile kavramaya sevketmitir. Kiiliin gelimesi, esas itibariyle, kiilii dorudan doruya kendinde ve bakasnda idrak etmeye baldr. Klsik a edebiyatnn etkisine bu iki byk tezahr arasnda yer vermek zaruretini duymamzn sebebi de, ite insan olan bireysel ve genel eylerin bilgi ve tasvir tarzn renklerle ssleyen ve tyin eden aracn esasta bu klsik edebiyat olmasdr. Fakat, marifet kudreti, an ve talyan milletinin asl kendisinde mevcut bulunuyordu. Bu tezimizi ispat etmek iin gsterebileceimiz kantlar say bakmndan az olacaktr. Btn bu kitap boyunca yalnz bu noktadadr ki, yazar, tehlikeli olan sezi alanna ayak bastn hissetmektedir. XIV. ve XV. yzyllarn dn tarihinde ince fakat seik bir renk deimesi olarak yazarn gzleri nnde beliren ey, bakalarnca bir vaka olarak kolay kolay kabul edilemiyecektir. Bir halk ruhunun bylece giderek saydam bir hale gelmesi, yle bir grnmdr ki, her gzlemciye baka trl gzke1 Bu isabetli deyimler, Michelet'nin Histoire de France adl eserinin VII. cildinden (Introd.) alnmtr.
462
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bilir. Zaman dorusunu gsterecek ve hkmn verecektir. Bereket versin ki, insann entellektel znn bilgisine, nazar (teorik) bir psikoloji aratrmas ile deil nki bunun iin Aristoteles kfi idi fakat gzlem ve tasvir yetenei ile balanmtr. Nazar psikolojinin en azndan verdii faydasz bilgi yk, o zaman yaplageldii zere yldzlarn etkisi inancna bal olarak drt miza retisine inhisar ediyordu. Bu kat unsurlar, hatrlanamayacak kadar eski zamanlardan beri tek tek insanlarn kafalarnda silinmez bir yer edinmilerse de genel olarak yzyllar boyunca insanlarn ilerlemesine engel tekil etmemilerdir. Fakat, sadece ak tanmlarla deil, ayn zamanda lmsz sanat ve iirlerle de insann btn hem en derin nitelii ve hem de karakteristik d belirtileri ile tasvir edildii bir zamanda ayn anlay grmek, bize pek garip gelir. Baka hususlarda gerekten yetkili bir gzlemcinin Papa VII. Clemens'i geri melankolik bir insan olarak saydn, fakat kendi Kanaatma deil de papay birdsnbire kpren ve f kei yaratlta bir insan diye kabul eden hekimlerin hkmn makbul ve geerli tuttuunu 2 grmek, neredeyse komik bir manzaradr. Ayn surette, Giorgione tarafndan tablosu ve Bambaja tarafndan da heykeli yaplan, btn tarihiler tarafndan tasvir olunan Ravenna muzafferi
2 Tomm. Gar, Relaz. della corte di Roma I, p. 278, 279. Sariano'nn 1533 tarihli Relaz.
IV.
BLM.
DNYANIN VE
NSANIN KEF
463
Gaston de Foix'nn Satrn mizal bir insan3 olduunu iitmek de gln gelir. phesiz ki, byle deyimler kullanan kimseler, belli bir ey kastetmektedirler; ancak dncelerini anlatmada kullandklar terimler garip ve modas gemi grnmektedir. Serbest olarak fikr tasvirler alannda ilk nce XIV. yzyln byk airleri karmza kmaktadrlar. Daha nceki iki yzyl boyunca btn Bat lkelerinde saray ve valye iirinde yaratlan en olgun eserler bir araya getirilecek olursa i hayat cokularn anlatan bir hayli yksek sayda derin sezilerin ve tek tk tablolarn ortaya kt grlecektir; o derecede ki, ilk bakta italyan iirine rekabet eder gibi bir durum karsnda kalnacaktr. Lirik iir bsbtn bir yana braklsa da sadece Strassburg'lu Gottfried'in "Tristan und Isolde"si gz nnde tutulsa bile, ruh cokularnn lmsz sahneleri ile karlalr. Ancak btn bu aheserler itibar ve yapmack bir ulu deniz iinde dank damlalar halinde kalmakta ve insann i hayat ile fikr zenginliinin tam anlamiyle objektif bir tablosunu vermekten uzaktrlar. XIII. Yzyldaki saray ve valye iirinde, Trovatore'leri (saz airleri) ile talya'nn da pay vard. Canzone, esas bakmndan bu Trevatori
Prato, Archiv. Stor. III, kelimesi hem "mutsuz", hem de Yldzlarn insan davranlar nel olarak bak: Corn. Agrippa, 52.
3
p. 215 vd. "saturnico" "uursuz" anlamna gelir. ile ilikileri hakknda gede occulta philosophia, c.
464
TALYA'DA
KNESANS
KLTR
tarafndan vcuda getirilen bir iir trdr. Cansone'lerin yaps, herhangi bir kuzey Avrupa lkesindeki aklarn arklar lsnde sanatkrane ve etindir. Hatt muhteva ve dncelerin sralan tarz, air ister burjuva ister bilginler snfndan gelmi olsun, hep basma kalp saray iiri gibidir. Fakat daha imdiden, italyan iirine zel bir gelecek vadeden iki yn belirmektedir. Yalnz ekle ait hususlarla ilgili olmakla beraber bu ynler yine de nemsiz saylmaz. lk tandmz Versi scilti, kafiyesiz onbir heceli msralar (hendecasyllabus)'m4 yazar, Dante'nin hocas olup Canzone'lerine allm Trovatori tarzn benimseyen Brunetto Latini'dir. Grnndeki bu ekilsizlik iinde birdenbire gerek ve yaanm bir tutku, ite bunda ifadesini bulmaktadr. Bu, muhtevann gcne gvenerek, dtan etki yaratacak aralardan bilinli olarak feragat etmekten baka bir ey deildir. Birka yl sonra fresco sanatnda ve daha sonra da genellikle resimde ayn hal grlmektedir. Nitekim resimde renkler bir yana braklarak sadece k veya glge kullanlmaktadr. iirde sun' ekillere ok nem veren bir ada Brunetto'nun msralar, yeni bir ynn balangcn tekil etmektedir 5 . * Bak: Trucchi, Poesie italiane inedite I, p. 165 vd. Bu kafiyesiz manzumeler, bilindii gibi sonradan dramda hkim yer almlardr. Trissino, Sofonisba'sm X. Leo'ya ithaf ederken, papann bu iir eklini hakkiyle anlayacan, grndnden daha iyi, daha asil ve az kolay olduunu takdir edeceini ummaktadr. Roscoe, Leone X, ed. Bossi Vin, 174.
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN
KEF
4g5
Fakat bunun yanbanda, hatt XIII. yzyln ilk yansnda, Bat dnyasnn o zaman yaratt iir ekillerinin en sk kurallara ve en ince llere bal olanlarndan biri, italya'da en geerli ve normal ekil halini almtr. Bu, sonet'dir. Kafiye ekli ve msra says, daha yz yl sre ile kararsz kalm6 ve en sonunda Petrarca tarafndan kesin olarak ve kalc surette salanmtr. Bata yksek lirik ve kontamplatif konular, daha sonralar da her eit konu, sonet kalbna sokulmaktadr; yle ki, Madrigal, Sestine ve hatt Canzone gibi iir ekilleri, sonet'in yannda ancak ikinci derecede bir yer igal etmektedirler. Daha sonra bizzat italyan yazarlar, bazen aka olarak, bazen de usan iinde, bu kanlmaz kalptan, duygu ve dncelerini cenderesine sokmak zorunda bulunduklar bu ondrt satrlk azap yatandan* (prokrustes) ikyet etmilerdir. Bazlar ise zellikle bu iir eklinden tamamiyle memnun olmulardr ve hal da memnundurlar; ve kiisel anlar ile ar, monoton arklarn, herhangi bir ciddilik veya baa uymakszn serbeste yazmak iin bu ekli kullanmaktadrlar.
Kars. mesel Kante'deki gze gok arpan ekiller,. Vita nuova, p. 10 ve 12. * Prokrustes: eski Yunancada ekip uzatan anlamna gelen bu sz, Attika'da haydut Damastes veya Polypemon'n t a k m a addr. Bu haydut, seyyahlar bir ikence yata iine sktrrd. Vctlar ok byk olanlarn yat a a smayp fazla gelen organlar krplr, ok kk olanlarn organlar ise ekilip uzatlr ve adam lrd. En sonunda bu haydudu Theseus ldrmtr. te bu Grek efsanesi bir atasz haline gelerek ok skk durum hakknda 'Prokrustes yata" deyimi kullanlr. (evirmen)
8
46S
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bu sebepledir ki, iyiler yannda ok daha fazla sayda nemsiz ve fena sonet'ler meydana gelmitir. Bununla beraber sonet, italyan iiri iin deeri biilmez bir nimet olarak grnmektedir. Yapsnn akl ve gzellii, daha canl bir ekil alan ikinci yarsnda dnceyi yceltmek zarureti, sonra da kolayca ezberlenebilecek nitelikte oluu, en byk statlar tarafndan daima sevilmesine ve deerli tutulmasna sebep olmutur. Gerekten de soneVm yksek deeri, byk statlar bylememi olsayd, bu tarzn amza kadar yaatlmasna imkn var myd? Muhakkak ki, bu birinci snf statlar, iirin baka ekillerinde de ayn gc gsterebilirlerdi. Ancak bunlarn sonet'i lirik iirin balca ekli haline sokmalar sayesindedir ki, yksek yetenekli olmakla beraber baz ba dna kmaya gleri yetmeyen birok airler, geni bir lirizm iinde kendilerini kaybetmekten korunabilmi ve duygularn youn bir hale getirmeye zorlanmlardr, italyan iiri iin sonet, modern milletlerden hibirinin edebiyatnda grlmiyen bir ekilde, dnce ve duygularn genel bir meksifesi roln oynamtr. Bylece italyan duygu dnyas, son derecede akl, younluk ve ksal ile ok etkili bir dizi tablolar halinde karmza kmaktadr. Eer baka milletler de bu eit bir ifade kalbna sahip bulunsalard, belki de onlarn i hayatlarn daha yakndan renmemiz mmkn olabilirdi; ola ki, onlarn da d ve i durumlarm ya da ruh haletlerini, karakterlerini yanstan birtakm tablolara sahip bulunur, XIV. ve XV. yzyllarn hemen hibir yerde
BLM.
DNYANIN VE NSANIN KE$F
467
zevkle okunamayacak kadar perian olan szde lirik iirine kalmazdk. italyanlar'da ise, sonet'in hemen hemen douu anndan itibaren hibir pheye yer brakmyacak ekilde bir ilerleme grlmektedir. XIII. .yzyln ikinci yarsnda, son zamanlarda kullanlan deyimi7 ile "Trovatori della transizione", gerekten Trovaiore'lerden airlere, yani klsik a kltrnn etkisi altnda bulunan airlere gei evresini tekil etmektedirler. Sade, kuvvetli duyular, durumu keskin izgilerle resmedileri, sonet'lerin-de ve baka tr iiierindeki ak ifade ve sonular bir Dante'nin geleceini nceden haber vermektedirler. Guelf ve Ghibellin partileri iin yazlm baz siyas sonet'ler (1260-1270), daha imdiden Dante'nin tutkularn andrmakta, baka bazlar ise onun lirik iirindeki en tatl duyular hatrlatmaktadr. Dante'nin sonet hakkndaki nazar grlerini bilmiyoruz. Bunun tek sebebi iinde ballad ve sonet'i bir konu olarak ilemek istedii "De Vulgari eloquio" (halk dili hakknda) adl eserinin son blmlerinin yazlmam ya da kaybolmu bulunmasdr. Fakat gerekte Dante, en yetkin ruh tasvirlerini sonet ve cansone'lerinde vermitir. Hem de bunlar ne kadar parlak bir ereve iine konulmutur! Vita MMOua'sndaki her iirin kkenini aklad nesir paralan, msralarn kendileri kadar gzeldir ve bunlarla birlikte ayn derin, ateli cokuyu tayan bir btn tekil etmektedir. Hi sakmmaks"in byk bir itenlik ve ciddilikle sevin ve aclarxun btn izgilerini aka ortaya koymakta ve
7
Trucchi I, p. 181 vd.
468
RNESANS
KLTR
sonra hepsini birden yourarak kuvvetli bir irade ile sanatn en sk kalplar iine dkmektedir. Bu sonet ile canzone'ler ve arada genlik zamannda kaleme ald gnlk anlarndan olaanst paralar dikkatle okunacak olursa grlecektir ki, ortaa boyunca btn airler, sanki kendi kendilerinden kamlardr ve ilk defa olarak Dante kendini aramtr. Ondan nce saysz denecek kadar ok sanatkrane beyitler yazlmtr. Fakat tam anlamiyle ilk sanatkr, Dante'dir; nk lmsz dnce ve duygular lmsz bir biime sokan odur. Burada sbjektif lirik, tamamiyle objektif bir bykle erimektedir; ou yle bir tarzda ilenmitir ki, her millet ve her a bunu kendine mal edebilir8. Fakat, tamamiyle objektif bir anlayla yazd ve duygusunun gcn ancak darda kalan bir vakann klavuzluu ile anlayabildiimiz iirlerinde ki 'Tanto gentile ete." ve "Vede parfettarnente ete." gibi olaanst sonei'lerde hal byledir henz zr dilemek ihtiyacn duymu grnmektedir9. Bu iirlerin en gzeli olan da aslnda bu snfa dahildir: Deli peregrini ehe pensosi andate ete. . Divina Commedia bir yana braklsa bile Dante, yalnz bu genlik iirleri ile de orta ve yeni alar arasnda bir snr ta olurdu. Burada fikir ile rh, birdenbire kendi hayatlarnn en mahrem taO demircinin ve o merkepinin yanl olarak syledikleri ve teganni ettikleri canzone ve sonet'ler; ite bunlardr ki, duyunca Dante'nin cann skmlardr (Kars.. Franco Sacchetti, Nov. 114, 115). Bu iir, bu kadar abuk; halk arasnda yayld. 8 Vita nuova, p. 52.
8
IV.
BLM.
DNYANIN
VE NSANIN KEF
469
raflarn anlamak yolunda muazzam bir adm atmaktadrlar. Divina Commedia'da bu trl aa vurular llemiyecek kadar oktur; bu bakmdan deerini tam olarak anlatabilmek iin o byk iiri, her ezgi zerinde ayr ayr durarak, bastan baa gzden geirmemiz gerekirdi. Bereket versin ki, buna gerek kalmyor. nk ilh Komedi oktandr btn Bat uluslarnn gnlk besini halini alm bulunmaktadr. Eserin pln ve ana fikri ortaaa aittir ve bizim bilincimize sadece tarih bakmdan seslenmektedir. Fakat bu eser, esas itibariyle, her hal ve durumdaki ruh hayatnn tasvirinde tad zenginlik ve plstik kuvvet dolaysiyle, tm modern iirin bir balangc olmutur 10 . Bundan byle bu iir durulmam, yarm yzyl boyunca gerilemi bir duruma dm olabilir; fakat onun soylu ve yksek hayat ilkesi ebed olarak kurtarlm bulunmaktadr; XIV. ve XV. yzyl larla XVI. yzyln balarnda keskin ve orijinal zeklarn kendilerini iire verdikleri hallerde talyanlar, baka lkelerde yetien btn airlerden ok daha stn bir kudret gstermektedirler; phesiz ki, burada yetenein eitlii arttr ve bunu da takdir etmek pek kolay bir i deildir. talyanlar'n her iinde olduu gibi burada da eitim ki, iir bunun kapsam iindedir , plstik sanatlardan daha nce gelmi, hatt bu sanatlao purgat. IV, ba ksm, Dante'nin nazar psikolojisi iin en nemli paralardan biridir. Bundan baka ibak: Convito, ilgili ksmlar.
TALYA'DA
RNESANS
KITR
ra hz veren balca etken olmutur. Heykeltralk ve ressamlkta fikir ve ruh elerinin, ilh Komedi'ye benzer bir ekilde ifadelerini bulmalarna kadar daha bir asrdan fazla bir zaman gemitir. Baka milletlerin11 sanatlarnn gelimesinde bu kuraln nedereceye kadar geerli olduu ve bunun bir btn olarak deeri mes'elesi burada bizi fazla ilgilendirmez. Her halde bunun, italyan kltr iin son derece nemli olduunu tesbit ediyoruz. Bu bakmdan Petrarca'ya verilecek yerin takdiri, eserleri ok yaylm olan bu airin okurlarna braklsn. Bir sorgu yargc anlay ile ona eilen ve hakkiyle uraarak insan ile air arasndaki eilikileri, aktaki vefaszlklar ile karakterinin dier zayf taraflarn anlyabilen bir kimse, bir sre aba harcadktan sonra gerekten iirindeki zevki bsbtn kaybedebilir. Bu takdirde, iir zevki yerine bir btn olarak insan tanma ii elde edilmi olur. Ne yazk ki, Petrarca'nn Avignon mektuplarnda airi bu sfatla tanmamza imkn verecek kadar malzeme yoktur ve tanlar ile bunlarn dostlar arasndaki yazmalar ya kaybolup gitmitir ya da esasen hi mevcut bulunmamtr. Bir airin nasl ve ne gibi mcadelelerle kendi evresi ve fakir hayat artlar iinden lmsz olan karp gven altna aldn aratrmaya gerek grlmedii zaman, Tanrya kredilecei yerde, Petrarca iin pek az bulunan bu eit kalnt krpntlarndan faydalanarak onu
11 Van Eyck okuluna mensup sanatkrlarn portreleri, kuzey memleketler iin daha ok aksini isbat ederler. Bunlar, daha uzun zaman szle tasvirlere stn kalmlardr.
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN
KEF
471
.sulamaya benzer bir biyografi vcuda getirilmitir. Bununla beraber air avunma bulabilir; nk Almanya ve ngilterede'ki tannm insanlarn yazmalar daha elli yl sreyle bu ekilde baslp yaylmaya devam ederse, sulu sandalyesinde oturan Petrarca'nn yanna daha birok n sahibi arkada gelecektir. Petrarca'nn bizzat kendini taklit ettii ve kendine zg tarzda terennm ettii iirlerinde birok yapmack ve zorlanm yerler olduu inkr edilemez. Bununla beraber iirindeki ok sayda muhteem i lem tablolarna, nee ve keder anlar tasvirlerine hayran oluyoruz. Bunlar srf ona zg olan zelliklerdir; nk ondan nce hibir airde byle bir ey grlmemitir ve gerek talyan milleti iin, gerekse dnya iin zel deeri de bundan ileri gelmektedir. iirindeki anlatm her zaman ayn derecede ak ve seik deildir. En gzel eylerin yannda bize yabanc olan birtakm allegorik ifade ve sofistik mantk oyunlarnn yer ald, nadir grlen hallerden deildir. Ancak, iirinin yetkin yan ar basmaktadr. Boccaccio da, imdiye kadar pek az dikkati ek12 mi olan snenlerinde bazen duygularn son derece etkili bir ekilde ifade etmeye muvaffak olmutur. Akla takdis edilmi yerin yeniden ziyareti (sonet 22), bahar melankolisi (sonet 33), ihtiyarlayan airin gnl znts (sonet 65), onun tarafndan ok parlak bir tarzda terennm olunmutur. Yine Ameio'sunda, akn soylulatrc ve parlaklatrc gcn, Decamerone yazarndan nerdeyse beklenmeyecek
12
Opera volgari, cilt XVI da baslmtr.
472
TALYA'DA
RNESANS
13
KLTR
bir surette tasvir etmitir . Nihayet onun Fiammetta's, batan baa ayn nitelik ve anlatm muhafaza edilmekle, hatta yer yer tumturakl parlak szler kullanmak dknl ar basmakla beraber, batan baa derin gzlemlerle bezenmi byk ve zengin muhteval bir ruh tablosudur; mitoloji ile klsik kltr de, yer yer pek isabetli dmeyen bir ekilde yer almaktadr. Eer aldanmyorsak Fiammetta, Dante'nin Vita Nuova'sma, konusu kadn olar bir naziredir veya kkenini bu ynden gelen bir tahrike borludur. Klsik a airlerinin, zellikle atlarnn ve Aeneid'inin drdnc kitabiyle Virgilius'un bu ve bunlardan sonra gelen italyanlar zerinde etki 11 yapm, olmalar gayet tabidir. Fakat duygu kayna, bizzat kendi ilerinden yeter lde gr bir surette fkrmaktadr. talya dnda kalan adalar ile bu bakmdan mukayese edilecek olurlarsa bunlarn da modern Avrupa duygu dnyasn tamamiyle ifade eden ilk insanlar olduklar grlr. Burada sz konusu olan mes'ele baka milletlere menoban Teogape'nin trksnde, Vens bayram Parnasso teatrale'den sonra, Lipsia 1829, p. VIII. 14 XV. yzyl banda humanizmann ba olarak mehur Lionardo Aretino geri yle diyor: che gli antichi Greci d'umanit e di gentilezza di cuore abbino avanzato di granlunga i notri Italiani (eski Yunanllar, zamanmzn talyan'larndan insanlk ve ruh asaleti bakmndan ok stndrler); ancak bunu hasta Prens Antonichus ile vey annes? Stratonice'yi anlatan santinantal bir hikyesinin ba tarafnda sylemektedir; u halde bu belge, aslnda ifte anlaml ve yar Asyal karakterdedir (Cento Novelle Antiche'nin ekleri arasnda baslmtr).
13
IV.
BLM.
DNYANIN VE
NSANIN
KEF
4)3
sup slvrilmi insanlarn da ayn derecede derin ve gzel duygulara sahip olup olmadklarn renmek deildir; nemli olan nokta, ruh titreimleri hakknda en zengin bilgilere sahip olduunu, belgeleriyle ilk nce kimin ispat etmi bulunduudur. Fakat, acaba ne sebepten dolaydr ki, Renaissance devri italyanlar', trajedi alannda bu kadar baarl olamamlar, ancak ikinci derecede kalmlardr? Karakter, zek ve tutkular ok eitli ekillerde, insanlarn gelime, urama ve yenilgileri iinde, elle tutulur, gzle grlr bir biimde gstermenin yeri trajedi idi. Baka bir deyimle: neden talya bir Shakespeare yetitirmemitir? Tiyatroda talya, ngiltere bir yana braklrsa, XVI. ve XVII. asrlarda dier kuzey Avrupa lkeleri ile boy lebilecek bir seviyede idi. Fakat spanya tiyatrosu ile rekabet edecek durumda deildi. nk oktan beri talyanlarda dinsel banazlk duygusundan eser kalmamt; onlar valye anlamnda eref geleneine sadece eklen bal bulunuyorlard ve yasa d yollardan erke gelmii zorba tiranlarna tapnmaktan saknacak kadar akll ve gururlu idiler15. O halde bu, ancak ve ancak ngiliz tiyatrosunun ksa sren parlak bir devri mes'elesidir. Buna kar cevap olarak denebilir ki, btn Avrupa, yalnz bir tek Shakespeare karabilmitir ve byle bir deha, aslnda Tanr'nn ok ndir grlen bir ltfudur. Yine denebilir ki, talyan tiyatrosu, bel15 Bununla beraber, baz saray veya hkmdarlara, baz dram yazarlar tarafndan dalkavukluk yapld da bir gerektir.
474
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ki de parlak bir seviyeye ykselmek iin gelime yoluna girmi bulunuyordu. Fakat tam bu srada katolik reformu kageldi ve bu frtna, spanya egemenlii (Napoli ve Milano zerinde dorudan doruya ve dolayl olarak da hemen hemen btn talya zerinde) ile ilgili olarak talyan zeksnn en canl ieklerini ezip buruturdu veya soldurdu. Mesel bir spanya kral vekilinin ynetimi altnda veya Roma'daki kutsal engizsiyon kurulunun yannda, ya da bir ka yl sonra ngiliz ihtilli zamannda bizzat kendi memleketinde bir Shakespeare tasavvur etmek g olur. Olgunlam haliyle dram, her kltrn ge gelen bir meyvesidir, ve zamann, zel surette talihin bahettii mstesna artlarn gereklemesini beklemek ve bulmak zorundadr. Bu vesile ile talya'da dramn yksek bir seviyeye ulamasn gletirmee veya i iten getii zamana kadar geciktirmeye sebep olan baz etkenleri hatrlamadan gemiyeceiz. Bu etkenlerin en banda, phesiz ki, temaa zevkinin baka yerlere yneltilmi olmas gelir. Halk, mysteres ve daha baka din temaalarla meguldr. Btn Bat lkelerinde dramatik aziz hikyeleri ve efsaneleri, zellikle tiyatro ile dramn kaynan ve balangcm tekil etmitir. Fakat talya, aadaki blmde anlatacamz gibi, mystere'lere yle bir sanatkrane dekoratif anlayla kendini vermiti ki, bu arada darmatik enin ihmale uramas zarur idi. Bu kadar zengin ve bahah temaa oyunlarndan dnyevi drama destek olacak bir marifet veya bir temel domak yle dursun, Calderon ve baka is-
475
panyol airlerinde grlen Autos sagramentales* trnden bir iir sanat bile meydana gelememitir. Dram ortaya kt zaman da, hemen mystef lerden allm olan zengin dekorasyon iine gmlmtr. Kuzey lkelerinde oyunun ceryan ettii yeri sadece belli etmekle yetinildii bir zamanda talyan sahnesinin dekor zenginlii bizi hayretlerde brakmaktadr. Ancak, tek bana bu hal, eer oyunun kendisi ksmen kostm atafat, ksmen ve balca eitli perde aras oyunlar (intermezzi) arasnda iir deerinden kaybetmemi bulunsayd, belki de o kadar nemli olmazd. italya'nn birok yerlerinde, zellikle Roma ile Ferrara'da Plautus ile Terenz'in ve yine klsik dram airleri eserlerinin bazen Ltince, bazen de italyanca olarak oynanmas (S. 365, 385); btn akademilerin (S. 426) bunu kendilerine sanki vazife edinmeleri; bizzat Renaissance airlerinin, dramlarnda, ho grlebileceinden daha fazla derecede bu rneklere bal bulunmalar; btn bunlar italyan dram iin geri zararl olmutur; fakat bunlarn ancak ikinci derecede rol oynadklarna inanyorum. Eer Katolik Reformu ve yabanc egemenlii araya girmeseydi bu zararl unsurlar faydal bir gei evresine dnebilirdi. Her ne olursa olsun, 1520 tarihinden biraz sonra trajedi ve komedide ana dilin zaferi, humanislerin btn direnilerine ra* Autos sagramentales: Dinsel bayramlarn, zellikle "lyd-i Hamsn"in ikinci perembesine rastlayan kutsal gnn kutlanmas iin oynanan temsiller. Calderon, bu tr en olgun derecesine eritirmitir. 1665 tarihinden itibaren, bu tr temsiller yasak edilmitir.
A'DA RNESANS
KLTR
men16, hemen hemen tamamiyle salanm bulunuyordu. Bu yandan gelecek bir engel, Avrupa'nn en fazla gelimi milletini, szn en yksek anlam ile dram insan hayat ve kaderinin gerek bir aynas seviyesine karmak yolundan artk alkoyamazd. Engizisyoncularla tspanyollardr ki, Italyanlar' yldrmlardr; en byk ve gerek davalar, zellikle mill anlar giysisi iinde tasvir etmelerini imknsz Jklmlardr. Fakat bunun yannda intermezzo'larn -da drama zarar verici bir rol oynadklarn gz nnde bulundurmamz gerekir. Ferrara Prensi Alfonso ile Lucrezia Borgia'nn dnleri yaplrken Dk Ercole ahsen ortaya karak 9oylu misafirlere, Plautus'un be komedisinin oynanmasnda kullanlacak 110 tane kostm gsterdi; bunu yapmaktan kast, hibirisinin iki defa kullanlmyacan anlatmakt 17 . Fakat bu kadar zengin ipek ve sof kuamlar bile Plautus paralar oynanrken araya sokulan bale ve pandomimalarn atafat yannda ok snk kalyordu. Renk renk ihtiam gz nne getirilecek olursa bunlarn yannda Plautus'un, asl oyunun, Isabella Gonzaga gibi gen ve hareketli bir hanmefendiye can skc, azap verici geldiine ve dram oynanrken herkesin perde aralarna sktrlan oyunlar sabrszlkla beklediine Paul. Jovius, Dialog. de viris lit. illustr.: Tiraboschi, Tom. VII, IV. Lil. Greg. Gyraldus, De poetis nostri temp. ** Isabella Gonzaga'mn 3 ubat 1502 tarihli kocasna mektubu: Archiv. stor. Append. II, p. 366 vd. Fransz mystere'lerinde artistler bizzat, nceden alayla geit yaparlard ki, buna "la montre" denirdi.
16
IV. BLM. DNYANIN VE NSANIN KESFt
477
bir dereceye kadar hak vermek gerekir. Eski tarz silhlarn mzie uydurarak kullanan Roma savalar, Maribler tarafndan oynanan meale rakslar, boynuzlarndan alevler akan vahi erkeklerin oynadklar bir dans vard; bunlar bir kzn bir ejderhadan kurtarln temsil eden bir pandomimanm balelerini tekil ediyordu. Sonra soytar klna girmi deliler dans ediyorlar ve domuz mesaneleri ile birbirlerine vuruyorlard. Ferrara saraynda her komediyse bir bale (moresca) ilve elilmesi gelenek haline gelmiti18. 1491 de Alfonso ilk kez Anna Sforza ile evlenirken Ferrara'da Plautus'un Amphttruo adl eserinin ne tarzda oynand pheli kalmaktadr*9. Buna dramdan ziyade mzikli bir pandomima biimi verilmi olmas mmkndr. Her halde, araya sokulan sahneler, oyunun bizzat kendisini silik brakmakta idi. Sarmak yapraklar ile rtl gen ocuklar, grltl bir orkestra mzii ile kark figrler halinde dans ettiler. Sonra Apoll sahneye kt, denei ile rbabna vurduktan sonra Este hanedanna bir vg okudu. Arkasndan, intermezzo iinde intermezzo olarak gldrc bir sahne geldi ve bundan sonra da maiyetleri ile Vens, Bacchus mitolojisi ve Paris 1da danda (Kazda) adl bir pandomima sahneyi igal etti. Ancak bunlardan sonra Amphitruo masalnn ikinci ksm geldi. Burada Este hanedanndan bir Herkules'in doacana aka iaret ediliyordu. Ayn eserin
s Diario Ferrarese: Murat. XXIV, Col. 404. Oradaki tiyatro hakknda baka pasajlar bak: Col. 278, 279, 282285, 361, 380, 381, 393, 397. Stozzi Poetae p. 232, Tito Storozza'nm Aeolosticha'snn IV. kitabnda.
478
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
daha nce saray avlusunda yaplan bir temsilinde (1478) "yldzlar ve dier enberleriyle bir cennet" hi durmadan yanyordu. Bundan belki de hava fiekleriyle bir donanma kasdedilmektedir. phesiz ki, bu klar btn dikkati kendine ekiyordu. Sahne oyanlarna eklenen bu gibi eyler, baka saraylarda yapld gibi, ayr olarak temsil edildii zaman, muhakkak daha iyi oluyordu. Bu nedenle Kardinal Pietro Riario, Bologna'da Bentivogli ve ilaah. gibi kiiler tarafndan oynatlan temsillerden ilerde, enliklere sra gelince szedeceiz. Bir defa allm bulunan kostm ve dekor ihtiam, orijinal talyan trajedisi iin zellikle uursuz olmutur. Francesco Sansovino20 1570 sralarnda yle yazyor: "eskiden Venedik'te komedilerden baka ok kez klsik ve modern airlerin trajedileri de byk bir ihtiam ile oynanmtr. Sadece sahne dekorlar ihtiamnn hreti sayesinde uzak ve yakn yerlerden birok seyirciler oraya akn ederlerdi. imdi ise zel kiiler tarafndan tertip edilen enlikler drt duvar arasnda cereyan etmektedir; bir sreden beri de karnaval zamann komediler ve daha baka ne'eli oyunlarla geirmek gelenei yerlemitir". Bunun anlam udur ki, sahne dekorlarnn atafat, trajedinin ldrlmesine yardm etmitir. Modern trajedi airlerinin mnferit hamleleri ve denemeleri ki, bunlar arasnda Trissino'nun Sofonisba's (1515) en ok n kazanan olmutur
Franc. Sansovino: Venezia, fol. 169. "parenti" kelimesi, her halde "pareti" diye okunmak gerekir. Baka bakmlardan da fikri t a m anlarniyle ak deildir.
20
IV. BLM.
DNYANIN
VE NSANIN KEFt
479
edebiyat tarihine aittir. Plautus ve Terenz rneklerine gre yazlan kibar komediler iin de ayn ey sylenebilir. Ariosto apnda bir insan bile bu alanda olaanst bir varlk gsterememitir. Buna karlk Machiavelli, Bibiena ve Aretino gibi kiilerin vcuda getirdikleri nesir eklindeki popler komedi, eer ele alman konular dolaysiyle lme mahkm olmasalard, bir istikble sahip olabilirdi. Bu eit eserlerin bazlar ahlka son derece aykr idiler; bazlar da, yaklak 1540 dan itibaren artk konunun dmanln zerine ekmekten kurtulmu olan baz toplumsal snflara kar tevcih edilmi bulunuyorlard. Eer Sofonisba'da karakter tavsivi parlak bir hitabetin yannda arka plnda kalyordu ise, bunun sebebi hitabetin, vey kzkardei olan karikatrle birlikte, komedide de ok serbest kullanlm olmasdr. Her ne olursa olsun bu talyan komedileri, eer aldanmyorsak, nesir eklinde yazlan komedilerin ilki idiler ve tamamiyle gerek hayat konu olarak ele alyorlard; bu sebeple Avrupa edebiyat tarihinde yer almaya hak kazanmlardr. Geri trajedi ve komedi yazlmasna hi ara verilmeden devam edilmitir; ayn zamanda klsik ve modern eserler de srekli olarak oynanm durulmutur. Fakat bunlara, sadece enliklerde ev sahibinin mevkiine bir parlaklk ve grkem gsterisi yapmak iin birer frsat ve vesile olarak bavurulmutur. Mill deha ise canl birer edeb tr olarak bunlara ilgi gstermemi, baka tarafa ynelmitir. Pastoral oyun ile opera ortaya kar kmaz komedi ila trajediye artk hibir ihtiya duyulmayabilirdi.
480
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Komedinin yalnz bir tr mill idi ve bu vasfn muhafaza etmitir de. Bu, Commedia deli Arte denilen ve yazl metni bulunmayan bir komedi olup eldeki bir senaryoya gre tuluatla oynanr. Commedia deli' Arte, karakterleri canlandrmak iin pek elverili deildir; nk kullanlan maskeler eit bakmndan az ve belli olup herkese tannmaktadr. Fakat milletin istidad bu tre o kadar yatkndr ki, yazl komedilerin oynanmas srasnda bile durup dururken ok kez tuluata kalr 21 ve bylece bazen karma bir tr meydana gelirdi. Venedik'te Burdhiello ve sonra Armoni, Val. Zuccato, Lod. Dlce ve benzeri gibi kumpanyalar tarafndan oynanan komediler de bu tarzda yazl ile tuluat karmas eserler olsa gerektir 22 . Burchiello'nun, Greke ve Slovence kelimelerle kartrlm bir Venedik lehesiyle komik etkiyi arttrmakta maharet sahibi olduu bilinmektedir. 11 Ruzzante ad ile tannan Angelo Beolco (1502-1542), Commedia delV Arte'rim hemen hemen tam anlamiyle olgunlam rneini vermektedir. Maskelerle yaatt tipler, her zaman Padua kylleri (Menato, Vezzo, Billora ve ilaah...) olmutur. Bu sanat, hamisi Luigi Cornaro'nun Codevico'daki villasnda yaz aylarm geirdii s23 ralarda oradaki kyllerin azlarn ett ederdi . Venezia fol. 168 de Sansovino, "recitanti con invenzioni o personaggi troppo ridicolti" (Okuyanlar fazla bulu ve ahslarla) komediyi berbat ediyorlar diye ikyet ederken her halde bunu kasdetmi olsa gerekir. 22 Sansovino, ayn eserin baka bir yerinde: 28 Scardonius, de urb. Patav, antiq.: Graevius, Thes. VI, III, Col. 288 vd. Buras, diyalekt edebiyat iin de ok nemli bir paradr.
21
IV.
BLM.
DNYANIN
VE NSANIN KESFI
48i
Zamanla baka yerlere zg mehur maskeler de ortaya kmtr ki, bunlarn Pantalone, Dottore r Brighella, Pulcinella, Arlecchino ve ilaah.. gibi kalntlar, hla Italyanlar' elendirmektedir. Muhakkak ki, bu maskelerin ou pek daha eskidir ve kkenleri belki de t eski Romahlar'n oyunlarda kullandklar maskelere kadar geri gider. Ancak XVI. yzyldadr ki, bunlardan bir ka tanesi tek bir parada toplanmtr. imdi de bu, o kadar kolay yaplabilen bir i deildir; fakat hi deilse her byk kent kendine zg olan mahall maskeyi muhafaza etmektedir: Napoli'de Pulcinella, Floransa'da 8tenterello, Milano'da bazan ok gzel olan Menekinf gibi24. phesiz ki, bu kadar, en yce niteliini dram aynasnda objektif olarak ett edip gsterebilmek yeteneine belki de her milletten daha fazla derecede sahip bulunan byk bir ulus iin ok clz bir baar saylr. Fakat bu yetenek, vcuda gelmelerinden ttalyanlar'n ancak ksmen sorumlu bulunduklar birtakm dman kuvvetlerin basks altnda daha yzyllar boyunca kendini gsterebilmekten alkonmutur. Geni kitlelere kadar yaylm bulunan dramatik tasvirler yapmak yetenei phesiz ki, bsbtn yok edilemezdi. Nitekim mzikte italya, uzun sre btn Avrupa'da stnl muhafaza etmitir, italyanlarn alkonulmu bulunduklar draMeneking'in en aa XV. asrda mevcut bulunduu, Diario Ferrarese'den anlalmaktadr. Gerekten de bu eserde, 1501 tarihinde F e r r a r a ' d a temsil olunan Plautus'un Menaeschmen'i, yanllkla Menechino yaplmaktadr. Diar. Ferr.: Murat. XXIV, col. 393.
24
482
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
mm yerine konan bir nesneyi veya dramn gizli bir ifadesini ses sanatnda bulmak istiyen herkes, diledii ekilde bununla kendini avutabilir. Ancak, dramn elde edemedii baar, epik iirden beklenebilir mi? talyan kahramanlk iirinin, yaknmay gerektiren balca zayf yan, zellikle karakterlerin tasvirinde kendini gstermektedir. talyan epiinin baka bakmlardan stnl inkr edilemez. Nitekim o, bucuk yzyldan beri daima okunmu ve yeni yeni basklar yaplmtr. Halbuki baka milletlerin epik iirleri, sadece edebiyat tarihi bakmndan ilgi uyandrabilecek bir hale dm bulunmaktadr. Acaba bunun sebebi kuzey lkelerindekilerden daha baka eyler istiyen talyan okuyucularn zevki midir? Gerekten de talyan duyuuna bir dereceye kadar olsun nfuz etmeden bu iirin deerini anlamak ve bundan zevk duymak imkn yoktur. Nitekim birok sivrilmi insanlar, bundan hibir ey anlamadklarn gizliyememektedirler. Pulci, Bojardo, Ariosto ve Berni'yi srf dnce muhtevalar bakmndan tahlil etmeye kalkan bir kimse, phesiz bunlar hakkiyle takdir edemiyecektir. Gerkte bunlar, sanat yan ok kuvvetli ve belirli bir halk iin yazan zel tarzda sanatlardr. Ortaa efsaneleri, valye iirinin gnden gne snmesinden sonra, ksmen kafiyeli manzumeler ve mecmualar eklinde, ksmen de nesir romanlar biiminde de yaamakta devam etmiti, talyada XIV. yzyl boyunca nesir halinde romanlar mevcuttu. Bununla beraber yeni uyanan klsik a hatra-
lan, nesir romanlarn yansra muazzam hamlelerle bymler ve ortaa muhayyilesi rnlerini arka plna atmlardr. Mesel Boccaccio, Visioe amorosa'snda, sihirli sarayda tasvir ettii kahramanlar arasnda geri Tristan, Artus, Galeotto ve ilaah..nn adlarn da saymaktadr; fakat, sanki bunlardan szederken utanyormu gibi, laf gayet ksa kesmektedir. Daha sonraki yazarlar ise, hangi edeb trn temsilcisi olurlarsa olsunlar, ayn isimleri ya hi anmamakta, ya da sadece latifeler arasnda kullanmaktadrlar. Buna karn halk onlar hatralarnda yaatm ve XV. yzyln airlerine intikal ettirmitir. imdi XV. yzyl airleri, konularn yepyeni ve serbest bir tarzda duyarak isliyebilirlerdi. Fakat bunlar daha da ileri giderek birtakm yeni unsurlar ilve etmiler, hatt batan baa yeni bulularla doldurmulardr. Halkn belli bir muhayyile dnyas ile balant kurabilmek gibi bir nimete erimi bulunduklarndan dolay bu airleri, btn modern Avrupa imrense yeridir. Fakat buna Mythus diye sayg gstermeleri iin bu airlerin ikiyzl olmalar gerekirdi 25 . Bunu yapacaklar yerde airler, iir sanat iin yeni kazanlan alanda tam bir egemenlikle hareket etmilerdir. Anlaldna gre balca amalar, iirleri okunduu zaman mmkn olduu kadar uyumlu ve neelendirici bir etki salyabilmekten baka birey deildir. Gerekten de bu iirler, btn
25 Pulchi, Margutte adl devin hikyesi iin ok eski bir efsane uydurmaktadr. (Margante, canto XIX, msra 153 vd). Limerno Pitocco'mn yazm olduu giri, daha da acaip gelmektedir (Orlandino, cap. 1, beyit 12-22).
48
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
olarak deil, fakat para para olarak, hafife komie kaan eda ve iaretlerle okunduu zaman dinlenirse, deerleri ok artar. Eer daha derin ve daha ayrntl bir surette karakterler izilmi bulunsayd, iirlerdeki bu etkileme gcne fazla bir ey katlm olmazd. Okuyan bir kimse, byle istiyebilir; fakat dinleyen, daima tek bir para iittiinden, byle bir eyi aklndan bile geirmez. Hazr olarak nnde bulduu figrler karsnda ir, iki eit ruh haleti iinde kalmaktadr: Bir yandan irin hmanist kltr, bu figrlerin ortaa karakterini protesto etmektedir; te yandan, o an sava ve beden hareketleri yntemlerinin gerei olarak, ayn figrlerin mcadeleleri, birok bilgi ve sanat yeteneine sahip bulunmak ihtiyacn gstermekte, ayn zamanda iiri okuyandan yksek vasflar istenmektedir. Bu nedenledir ki, Pulci 26 bile, gerek anlamiyle valye parodisine, Pdladin (bir hkmdarn maiyetindeki hassa valyesi, kahraman)'lerinin kaba komik szleri ile bazan buna yaklam olmakla beraber, erimi deildir. Onlarn yanna kavgaclk idealini, bir an tokma ile btn ordulara hkmeden garip ve merhametli Morgante'yi karmaktadr; hatt sonra, mnasebetsiz olduu kadar son derece ilgin olan dev Margutte'yi karsna kararak bir kartlk yaratmak suretiyle bunu da olduka belirli br hle getirmeye muvaffak olmaktadr. Fakat Pulci, kaba ve kuvvetli bir surette izilmi olan bu iki karaktere asla zel bir nem vermi deildir; ve hikyesi, onlar ortadan kaybolduktan ok
Morgante, ilk defa 1488 den nce baslmtr (1481). Beden hareketleri hakknda bak aada V. Blm.
26
<8'
daha sonra da, garip ekliyle devam etmektedir. Ayn surette Bojardo27 da tamarniyle bilinli olarak karakterlerine hkim kalmakta ve bunlar can istedii gibi cidd veya komik biimlere sokarak kullanmaktadr; hatt tabiat st yaratklarla oynamakta ve bazan bunlar kasten ahmak olarak tasvir etmektedir. Fakat onun, Pulci derecesinde cidd sayd bir sanat amac vardr ki, o da, btn olaylarn son derece canl, hatt denebilir ki, teknik bakmdan inceden inceye tasvir edilmesi keyfiyetidir. Pulci, iirinin bir parasn tamamlar tamamlamaz hemen Lorenzo Magnifico'nun hazr bulunduu bir toplantda okur, Bojardo ise Ferrara hkmdar Ercole'nin saraynda ayn eyi yapard. Bu gibi dinleyicilerin iirde ne gibi unsurlar ye tuttuklarn ve derin Karakter tasvirlerinden ne kadar az holandklarn tahmin etmek g deildir. Tabiidir ki, bu artlar altnda iirler bir btn tekil edecek halde deillerdi ve imdi olduklarndan iki kat uzun veya yar yarya daha ksa olabilirlerdi. Kompozisyonlar, btn bir hikaye tablosu niteliinde deil, daha ok bir friz'in veya eitli figrlerle bezenmi muhteem bir freseo'mn kompozisyonu eklindedir. Nasl ki, figrlerde ve bir friz'in dolanan filizlerinde tam anlamiyle belirtilmi bireysel ekiller, derin perspektifler ve eitli plnlar aramak doru deildir; tpk bunun gibi bu iirlerde de byle bir ey beklenemez. zellikle Bajardo'nun her zaman yeniden hayretler uyandran eitli icat bolluu, epik iirin nitelii hakknda okullarmzda yaplan btn tanm27
Orlande inamorato, iJi defa 1496 da baslmtr.
4g6
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lamalar gln bir hale sokmaktadr. O devir iin bu edeb tre sapmak, klsik kltrle uramaktan ayrlmann en kolay resi, hatt yeniden bamsz hikye edici iir trne eriebilmenin mmkn grnen biricik yolu idi. Zira klsik a tarihinin iirletirilmesi ancak yanl yola srkler. Nitekim Petrarca, Ltince Hexameter kalb ile yazd Africa's ile ve bir buuk asr sonra da Trissino, versi sciolti ile kaleme ald Gotlardan Kurtarlm talya adl eseriyle, byle yanl bir yola dmlerdir. Dil ve nazm bakmndan mkemmel olan bu ok uzun eserde pheli kalan tek bir nokta, byle talihsiz: bir birlemeden acaba tarihin mi, yoksa iirin mi daha fazla zararl km olduu mes'elesidir. Fakat Dante, kendisini taklit edenleri ayartarak nereye kadar srklemitir? Petrarca'nn kehnetli Trionfi'si bu alanda yazlp zevkimizi tatmin eden eserlerin sonuncusu olmutur. Boccaccio'nun Amorosa Visione'sl esas itibariyle tarih ve efsanev adlarn sdece allegorik kategorilere gre saymndan ibaret kalmaktadr, teki irler ise, anlatmak istedikleri eylere Dante'nin birinci "Canto"sunu beceriksizce taklit ile girmekte ve Virgilius'un yerini tutan geliigzel bir allegorik arkada bulmaktadrlar. Uberti coraf iirinde (Dittamondo) Solinus'u, Giovanni Santi de Urbino hkmdar Federigo iin yazd vgsnde Plutarchus'u semilerdir28, ite iiri bu yanl yollardan kurtaran, ancak Pulci ile Bojardo'nun temsil ettikleri epik tr olmutur. Epik iirin, belki de dnyann sonuna kadar bir daha nasip olmyacak derecede byk bir istek ve hayran23
Vasari VIII, 71, Vita di Raffaelle yorumunda.
487
lkla karlanm olmas, bunun derin bir ihtiyaca cevap tekil ettiini gayet ak bir ekilde gstermektedir. inde yaadmz yzyldan beri Homeros'tan ve Nibelungen destanndan karlmakta olan gerek kahramanlk iiri ideallerinin bu eserlerde gerekletirilip gerekletirilmedii mes'elesi sz konusu hi deildir. Her halde bunlarn, kendi devirlerinin bir lksn gerekletirdiklerine phe edilemez. stelik, bu iirlerin bizim iin en yorucu ksmlarn tekil eden srekli sava tasvirleri ile, yukarda sylediimiz gibi, pratik bir ihtiyaca cevap verilmektedir. Ancak biz, ne bunu ve ne de o anda yaanlan olaylar tasvir etmenin byk bir rabet grmesini, kolay kolay anlyamayz28 a. Bunun gibi, Ariosto'nun Orlando furioso'sunu20 karakter tasvirleri bakmndan lye vurmak da doru deildir. Geri baz yerlerinde byle karakterler mevcuttur ve hatt zenilerek belirtilmilerdir de. Ancak, hibir zaman iirin ana unsurunu tekil edecek bir nitelik almamaktadrlar ve daha fazla zerlerinde durulmu olsayd bunlarn iir bakmndan faydadan ok zarar vermi olaca muhakkaktr. Fakat bu istek, kamunun arzusu ile ilgilidir ve Ariosto bugnk anlamda o arzuyu tatmin etmi deildir. Onun gibi ok byk yetenek ve n sahibi bir airden Roland'm maceralar vs daha baka eserlerinden daha iyi eserler beklenir28 a Bugnn zevki, Ilias'da bile ayn trden birok gereksiz eyler bulmaktadr. F a k a t bizi yoruyor diye bunlarn yanl ve sonradan yaplan eklemeler olmas gerekmez. 29 tik basks 1516 tarihindedir.
483
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
di. Byk bir eserde inan ruhunun en derin dvalarn, zamannn Tanr ve insan zerindeki bilgilerin en ycelerini ele alp ilemesi, ksaca ilh Komedi ile Faust*a. olduu gibi evrensel bir sentez yapmas umulurdu. Byle yapaca yerde o, tamamiyle o zamanki plstik sanatlarn yolunu tutmu ve, bugnk anlamda orijinallie hi te nem vermeksizin, teden beri tanlan birtakm figrlerin tekil ettii belli bir emberi geniletmek, hatt eldeki ayrntlar bile faydal grd yerlerde bir defa daha kullanmak suretiyle lmszle erimitir. Her eye ramen bylece de elde edilmesi mmkn olabilecek gzel sonular, baka alanlarda ne kadar bilgin ve yetenekli olursa olsunlar, sanat anlaylar noksan yaratltaki insanlara anlatmak pek kabil olmyacaktr. Ariosto'nun sanat gayesi, iirde batan baa ayn gte yaylm bulunan parlak ve canl "olay" dr. Bunun iin de yalnz derin surette karakter izimlerinden deil, fakat ayn zamanda hikyeleri arasnda herhangi bir surette sk balar kurmaktan da bak tutulmak ihtiyacndadr. istedii yerde ve zamanda kaybolmu, unutulmu ip ularn bulup yeniden ele almak ve hr bulunmak zorundadr. Figrleri, ortaya kmak ve sahneden ekilmek zaruretindedirler; byle olmasn gerekli klan etken figrlerin kigjsel karakterleri deil, iirde anlatlan olaylarn niteliidir. phesiz grnte mantksz ve keyf olan bu kompozisyon tarz iinde air, tamamiyle uyumlu bir gzellik gelitirmektedir. Hibir zaman tasvirler iinde kendini kaybetmemekte, tam tersi olarak daima olaylarn ak ile uyumlu bir ekilde kayna-
BLM. Dt
NSANIN KEF
489
abilecek lde sahne ve ahs tasvirleri vermektedir. Ayn surette, konumalar ve monologlar30 iinde boulmakta, fakat gerek Epos'un her eyi canl olaylar haline sokmaktan ibaret bulunan grkemli ayrcaln muhafaza etmektedir. Onun cokusu hibir zaman szcklerde31 deildir; Roland'n yapt lgnlklarn tasvir edildii mehur yirmi nc ve daha sonraki Ccmfa/larda ise "pathos", hi aranmamaldr. Kahramanlk iirinde ak hikyelerinin herhangi bir lirik yumuakla sahip bulunmaylarn, her ne kadar ahlk bakmdan her zaman ho grlmezse de, ayr bir hizmet olarak kabul etmek gerekir. Buna karlk bazan bunlarda, etrafn saran by ve valye unsurlarna ramen, yle gerekler vardr ki, insan, airin zel hayatn grr gibi olmaktadr. Sonra Ariosto, kendi dehasna gvenerek byk eserine zamannn baz olaylarn da almaktan ekinmemi, Este hanedannn hretini, birtakm belirti ve kehanet ekilleri iinde yanstmtr. Sekiz msral iirlerinin (ottavi) olaan st akcl, btn bunlar dzenli hareketlerle ileriye doru srklemektedir. Teofilo Folengo veya, burada kulland ad ile, Limerno Pitocco ile btn valye sisteminin paro32 disi, oktan beri zlenen bir sonuca erimitir . Fakat burada komik, gerekiliinin gerei olarak, Araya sokulan nutuklar da hikye niteliindedir. Her halde Pulei bunu yapard. Morgante, Canto XIX, kta 20 vd. 32 Orlandino, ilk basm 1526. Kars. yukarda sayfa 251 vd. Ariosto'nun dnyaca tannan "fkeli Roland" adl destandr.
31 30
4S0
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
daha sk bir surette karakter izimi zaruretini beraberinde getirmitir. Sutri adnda kk bir Roma kasabasnda yar vahi sokak ocuklarnn her trl kaba davranlar iinde kk Orlando, gzlerimizin nnde byyerek cesur bir kahraman, rahip dman ve itirazc bir kii haline geliyor. Pulci'den beri olumu olan ve epik iir iin ereve olarak kabul edilen allagelmi hayal lemi, phesiz burada parampara olmaktadr. Paladin'lerin mene ve mevkileri ile aktan aa alay edilmektedir. Mesel kinci Canto'da anlatlan merkep turunda valyeler, acaip silh ve tehizatlar ile, gayet gln bir duruma drlmektedirler. Bazen air, Mainz'li Gano'nun ailesinde kklemi gibi grnen anlalmas imknsz sadakatsizlik, Durindana diye anlan klna elde etmek iin ekilen zahmetler ve daha birok eyler hakknda alay ederekten teessflerini bildirmektedir; hatt gelenek onda sadece gln bulular iin, ara szler ve zamann olaylarna telmihler (bunlar arasnda zellikle VI. Cap'n son ksm ok gzeldir) ve yakksz cinaslar yapmak iin sanki bir temel zemin tekil etmektedir. Btn bunlarn yannda nihayet Ariosto ile de bir dereceye kadar alay edildii inkr kabul etmez. Luther'in katoliklie aykr dncelerini kapsayan Orlandino'mn, ok gemeden engizisiyoncular tarafndan kovuturulmas ve bask ile unutturulmas, "Orlando Furioso" iin byk bir talih eseri olmutur. Hele, Colonna hanedan Orlando'yu, Orsini hanedan Rinaldo'yu ve Ariosto'ya gre Este hanedan Ruggiero'yu ilk atalar olarak saymalar dolaysiyle, Gonzaga ha-
IV. BLCM. DNYANIN VE NSANIN KESFI
49i
nedannn da pakdin Guidone'nin soyundan getirilmesi (VI. cap. 28. kta.) aktan aa parodiden baka bir ey deildir. airin koruyucusu olan Ferrante Gonzaga'nn, Este'lerin bu ekilde alay edilmesinde pay vard. En son olarak, Torquato Tasso'nun Gerrusalemms liber ata'smda (kurtarlm Kuds) karakter izimlerinin, air iin balca amalardan birini tekil ettii anlalmaktadr. Sadece airin, elli yl kadar nce hkim bulunan dn tarzndan esasl surette ayrlm olmas gerei bile bunu ispata yeter. Torquato Tasso'nun hayrete deer eseri, esas bakmndan, o arada uygulanm bulunan Katolik Reformu ile bu hareketteki eilimlerin gerek bir antdr.
iir alan dnda da italyanlar, tarihe mal olmu insan karakteristtik i ve d vasflarna gre inceden inceye tasvir etmek eilim ve yeteneini gsteren ilk Avrupa'l ulus olmulardr. Geri ortaalarn daha balarnda ayn ynde nemli atlmlar yaplmam deildir. Kilise menkibeleri, biyografi trnn srekli bir devi olarak, ferd. tasvir ilgisini ve yeteneini hi deilse bir dereceye kadar ayakta tutmu olsa gerektr. Manastr ve katedral vakayinamelerinde, mesel Meinwerk von Paderborn, Godehard von Hildesheim ve ilaah... gibi baz kilise adamlar olduka canl bir ekilde tasvir edilmilerdir. Yine bu gibilerden olmak zere Alman imparatorlarndan bir ounun tasvirleri de
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
mevcuttur; Klsik a yazarlar, zellikle Suetonius rnek alnarak vcuda getirilen bu tasvirlerde ok deerli paralar vardr; hatt bu ve buna benzer cisman kiilere dair Vitae (hayatlar, biyografiler), gn getike azizlerin menkbelerine paralel eserleri tekil etmektedirler. Bununla beraber ne Einhard ne de Radevicus1, Joinvilles'in Aziz Louis'yi tasvir eden eseri ile kyaslanabilir. St. Louis'nin biyografisi, tamamiyle tek bana kalmakla beraber, modern Avrupa'l insann fikir ve ruh portresini tam bir mkemmellikle izen ilk eserdir. St. Louis gibi karakterler aslnda ok azdr. stelik de, az rastlanan bir talih sonucu olarak, tamamiyle sade ve cidd bir gzlemci, btn mnferit hareketleriyle olaylardan bir insan hayatnn kapsam ve anlamn karp kavramaya ve canl bir ekilde ortaya koymaya muvaffak olmutur. II. Friedrich ve Gzel Philipp'in i hayatlarn renebilmemiz iin ne kadar clz ve verimsiz kaynaklarla bilmece zer gibi uramak zorunda olduumuzu dnelim. Ortaa sonlarna kadar biyografi niteliinde vcuda getirilen eserlerin ou, aslnda sadece zamann tarihinden ibarettir, ve konu olarak ele alnan insann bireysel yanlar iin hibir anlay gsterilmeden yazlmlardr. talyanlar'da ise, nemli kiilerin karakteristik vasflarn aratrmak, imdi genellikle benimsenen bir eilim halini almtr. te, talyanlar' teki
Radevicus, de gestis Friderici imp., zellikle II, 76. Mkemmel bir eser olan Vita Heinrici IV. de zellikle ahs tasviri ok azdr. VVippo'mn Vita Chuonradi imp. si de ayn niteliktedir.
1
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN KEF
493
Avrupallar'dan ayran da bu zelliktir. teki uluslarda byle bir ey yalnz rastlant sonucu ve srf olaan st hallerde grlebilmektedir. Byle gelimi bir endividualizma anlay, ancak rk hayattan syrlm ve bireylik seviyesine ykselmi kimselerde bulunabilir. Geni evrelerde benimsenmi bulunan hret kavram (S. 224 vd.) ile ilgili olarak bir tr toplayc ve mukayeseci biyografi meydana gelmitir. Bu biyografi artk, Anastasius, Angellus ve ardllar, ya da Venedik Doclarnn biyografyaclar tarafndan yapld gibi, hanedan ve ruhban sralarna bal kalmak zaruretinde deildir. Daha ok, nemli olduu takdirde ve nemli olmas dolaysiyle insan tasvir edebilmektedir, rnek olarak burada Suetonius'tan baka Nepos (Viri lustres) ve bir de, tannd ve tercme edilmi bulunduu oranda, Plutarchus etki yapmaktadrlar. Edebiyat tarihi niteliindeki deneyler arasnda, Suetonius'un ekleri olarak tandmz2 gramerci, belgat ve air hayatlarn tasvir eden yazlarda, ayn surette Donatus'un ok okunan "Virgilius'un hayat" adl kitabnn rnek tutulduu anlalmaktadr. n kazanm erkek ve kadnlarn hayat hikyelerini veren biyografik eser dergilerinin XIV. yz2 Philostratus'un bu ' yolda ne kadar erken kullanldn syliyecek durumda deilim. phesiz ki, Suetonius, ok erken denebilecek bir zamandan beri taklidi kolay bir rnek olmutu, Einhard'm Byk Karl'm Hayat'ndan baka, XII. yzyl zerine yararl bilgiler veren bir y a z a r olarak Guilielm. Malmesbury'yi tanyoruz. Bu, Fatih William' (sayfa 446 vd.), II. VVilliam' (sayfa 404, 405) ve I. Henry'y (sayfa 460) tasvir etmektedir.
491
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ylda nasl ortaya km olduklar yukarda anlatlmt (S. 231 vd.). Bunlardan ada insanlar zerine olmyanlar, tabiatiyle daha eski eserlere bal kalmlardr, ilk orijinal baar, her halde Boccaccio'nun kaleme ald Dante'nin Hayaffdr. Hafif ve canl bir slpla yazlm olan ve iinde birok keyfi yarglar bulunan bu eser, Dante'nin karakterindeki olaan st zellik hakknda canl bir duyu ifde etmektedir. Sonra, XIV. yzyl sonlarnda Filippo Villani tarafndan yazlan sivrilmi Floransallarn Fite'leri (hayatlar) gelmektedir. air, hukuku, hekim, filolog, sanat, devlet adam ve asker gibi her meslekten insanlar bu eserde yer almaktadrlar; ilerinde hla hayatta olanlar da vardr. Burada Floransa yetenekli bir aile olarak ele alnmakta ve aileye zg zellikleri en kuvvetli ekilde temsil eden evlatlarna yer verilmektedir. Karakterler ksa, fakat gerek bir yetenekle ve byk bir maharetle belirtilmitir; zellikle d fiziyonominin i fiziyonomi ile bir araya kattrlarak ifade edilii dikkate deer. Bundan byle3 Toskanallar, insan tasvirini kendilerine zg bir yetenek olarak saymaktan hi bir zaman geri durmamlardr. Gerekten de XV. ve XVI. yzyllarda yaayan italyanlarn en nemli karakter tasvirini bu Toskanallar'a borlu bulunmaktayz. Giovanni Cavalcanti, Floransa Tarihi adl eserine koyduu eklerde (1450'den nce yazlmtr) bir ok Floransal'nn erdemlik
Burada yine, yukarda sayfa 228 vd.'nda paralar verilen L. B. Alberti'nin biyografisini, ayn zamanda Muratori'de, Archivio storico'da mevcud ok saydaki biyografileri okuyuculara salk vereceiz.
3
IV.
BLM.
DNYANIN
VE NSANIN KEF
495
ve fedakrlk, siyas anlay ve asker yetenek rneklerini bir araya toplamaktadr. Papa II. Pius r Commentarii's'mde nl adalarnn hayatlarn deerlendirici bir ekilde anlatmaktadr. Son zamanlarda onun ilk yllarna ait 4 zel bir yazs yeniden baslmtr. Bu, ayn insan portreleri iin hazrlk almalar niteliinde grnmekle beraber kendine zg birtakm zellikler ve renkler tamaktadr. EL Pius'dan sonra, papalk sarayna mensup kiilerin karakterlerini veren nkteli tasvirleri, Volterra'l Jacob 5 'a borlu bulunmaktayz. Vespasiano Fiorentini'den daha nce sk sk sz etmitik; tarih kaynak deeri bakmndan ona ayrcal bir yer ayrmak gerekir. Fakat karakterleri belirtmek bakmndan yetenei, Machiavelli, Niccolo Valori, Guicciardini, Varchi, Francesco Vettori ve benzeri gibi yazarlar yannda pek silik kalr. Bu kiilerin, Avrupa tarih yazclnn byle bir yola ynelmesinde belki de klsik a ustalar derecesinde etkileri olmutur. u nokta unutulmamaldr ki, bu yazarlarn bir ou, Ltinceye evrilmi eserleriyle ok erkenden kuzey lkelerinde tannmlardr. Ayn ekilde, eer Arezzo'lu Giorgio Vasari ve bunun son derece nemli eseri elde olmasayd, kuzey lkelerinde, hatt btn modern Avrupa'da bir sanat tarihi henz meydana gelmemi olurdu. XV. yzyl kuzey talya biyografyaclar arasnda Spezzia'l Bartoloneo Fazio ayrcal bir yer tut* De viris illustribus: Stuttgarter Literarischer Verein yaymlarndan.
5
Onun
Diarum
Romanum'u
(1472-1484) :
Murat.
XXIII.
496
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
maktadr (S. 238, not 30). Cremona blgesinde domu bulunan Platina, //. Paul'vn Hayat adl eseri ile (S. 347) daha o zaman biyografik karikatr rneini vermektedir. Fakat Piercandido Decembrio tarafndan kaleme alman ve Suetonius'un geniletilmi bir taklidini tenkil eden kitap, yani son Visconti hkmdarnn 3 tasviri, zel nemde bir eserdir. Sismondi, byle nemsiz bir konu iin bu kadar emek ekilmesine yerinmektedir. Ancak yazar, daha byk bir ahsiyeti ele alp ilemek gcn belki de gsteremezdi. Gerekten de o, Filippo Maria'jun kark karakterini ve bununla birlikte belli bir eit uranln varlk artlarn, ekillerini ve neticelerini, hayret edilecek derecede bir titizlikte canlandrmaya mkemmel surette muvaffak olmutur. Kendi trnde biricik, en ufak ayrntlara kadar karakteristik olan bu biyografi elimizde bulunmasayd, XV. yzyln tablosu elbetteki noksan kalrd. Sonradan Milano, tarihi Corio'nun kiiliinde nemli bir portre ressam bulmutur. Daha sonra Como'lu Paolo Giovio yetimitir ki, bunun byk biyografya eserleri ve ksa "Elogie"leri, dnya apnda bir n kazanm ve her memleketin gelecek yazarlar iin model olmutur. Giovio'nun yzeysel olduunu ve, sanld kadar fazla deilse bile, drst hareket etmediini ispat eden yzlerce rnek kolayca verilebilir. Aslnda onun yaratlnda olan bir insandan cidd bir emel, yksek bir ama hibir zaman beklenemez. Yalnz, kitabnn yapraklar arasnda. ann btn havas esmekte, tmyle zaPetri Candidi Decembrii Vita Philippi Mariae Vicecomitis,: Murat. XX, kar. yukarda sayfa 59.
6
IV. BLM. DNYANIN VE NSANIN KESFt
497
mann ruh haleti yansmaktadr. Onun "Leo"sur "Alfonso"su, "'Pompeo Colonna"s\, gerek ve zaruretlere tamamiyle uygun olarak gzlerimizin nnde yaamakta ve hareket etmektedirler. Konu olarak ele aldklar kiilerin i hayatlarna tamamiyle nfuz etmemize imkn vermemekle beraber bu biyografiler, sz edilen zellikleri sayesinde byk deer tarlar. Papa'nn mevki sahibi akrabalar (Nepot) arasndan yetien yazarlar iinde, bizim hkmmze gre, Tristano Caracciolo (S. 58), dar anlamda biyografi yazmak amacn gtm olmamakla beraber, hi phesiz en bata gelir, nmze kard figrlerde su ve aln yazs, hayret edilecek bir tarzda i ie girmektedir. Hatt o, kendisi farkna varmadan, trajedi yazan bir yazardr denebilir. O zaman sahnede yer bulamayan gerek trajedi, saraylarda, sokak ve meydanlarda hkmn icra etmektedir. Antonio Panormita'nn "Byk Alfons'un szleri ve faaliyeti" ad ile bu kral henz hayatta iken yazd eseri, fkralar, filozofa ve latifeli szler dergilerinin ilklerinden biri olmak bakmndan dikkate deer. Avrupa'nn teki milletleri, talyanlar'n karak7 ter tasvirleri alannda elde ettikleri baarlar , byk siyas ve din hareketlerin baz engelleri ortadan kaldrm ve binlerce insan fikir hayatna girmeye itmi olmasna ramen, ancak yava yava izleyebilmilerdir. O zamanki Avrupa dnyasnn en nemli kiileri hakknda gerek yazar ve gerekse dip7
Comines hakknda bak: yukarda sayfa 154. not.
498
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lomat olarak genellikle en iyi bilgiye sahip olan, yine talyanlar'dr. Son zamanlarda, XVI. ve XVII. yzyllara ait Venedik elileri raporlarnn, ahsiyet tasvirleri bakmndan, hzla ve hibir itiraza uramakszn, en stn bir mevki igal ettikleri meydandadr. italya'da otobiyografi de bazen ok derinliine ve geniliine bir hamle yapm ve eitli renklerle dolu d hayatn yan sra i hayat da son derece etkili bir ekilde tasvir olunmutur. Halbuki baka milletlerde ve Reform ann Alnanlarnda otobiyografiler, sadece en fazla gze arpan d olaylara deinmekle kalmakta ve bizi, yazarn fikir ve ruh lemini eserin yazl tarzndan karmak mecburiyeti karsnda brakmaktadrlar. yle grnyor ki, Dante'nin Vita Nuova's, merhametsiz gerei ile, italyan milletine sanki gidecei yolu tyin etmitir. Otobiyografi, XIV. ve XV. yzyllarda yazlm olan aile tarihileri ile balar. Sylendiine gre bu tr eserlerden epeycesi Floransa kitaplklarnda yazma kitaplar arasnda mevcut bulunmaktadr. Bunlar, mesel Buonaccorso Pitti'nin eseri gibi, yazann ve ailesinin karlar gz nnde tutularak kaleme alnm basit bir takm hayat tasvirlerinden ibarettir. . II. Pius'un Commsntari''sinde bile derin bir otokritik aramak bounadr. Burada, bir insan olarak onun hakknda rendiimiz ey, ilk bakta, sadece kariyerini nasl yaptn anlatmasndan ibarettir. Fakat zerinde dnlecek olursa bu dikkate deer kitap hakknda bsbtn baka bir hkme varlacaktr, yle insanlar vardr ki esasnda kendi
IV.
BLM.
DNYANIN VE
NSANIN KESFt
499
evrelerindeki eylerin aynasdrlar. Bylelerinin inanlarn, i mcadelerini ve hayatlarnn anlamn tekil eden eserlerini renmeye kalklr ve bunda srar edilirse, kendilerine hakszlk yaplm olur. Bylece Aeneas Sylvius, daha ok, nemsiz gnlk ileriyle ilgilenmi, derin hayat problemleri ve mcadeleleri zerinde kafa yormamtr. Bu bakmdan muhta olduu destei katolik Ortodoksluunda bulmutur. Yaad a megul eden btn dnce akmlarna kaplp bunlarn bir ounu ileri gtren atlmlar yaptktan sonra, hayatnn sonlarnda Trkler'e kar bir hal seferi almas urunda alabilecek gc de gstermi ve bu abalarnn boa kmas yznden duyduu byk znt iinde lmtr. Benvenuto Cellini'nin otobiyografisinde de dorudan doruya kendi i hayatnn gzlemi ve tahlili ama edinilmi deildir Bununla beraber o, bir btn olarak insan, ksmen istemye istemye, gerein tam plakl ve btnl ile tasvir etmektedir. En nemli eserleri yarm kalp kaybolmu bulunan ve bir sanat olarak ancak kk dekoratif alanda tandmz Benvenuto, yalnz bize intikal eden eserlerine gre hkm verilecek olursa, ada byk meslekdalar yannda snk kalmaya mahkmdur. Fakat o, bir insan olarak, dnyann sonuna kadar insanlar kendisiyle megul edecektir. Yalan sylediini veya kendini vdn okuyucunun ok kere anlamas, ona bir kusur getirmez; nk onun ok byk bir enerjiye sahip ve son kertesine kadar gelimi karakteri, her eye ramen ar basmaktadr. Mesel bizim kuzeyli otobi-
500
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
yograflar, gttkleri ama ve ahlk meziyetler bakmndan bazen ne kadar stn tutulursa tutulsunlar, tasvir mkemmellii bakmndan onun yannda, ok geride kalrlar. Benvenuto yle bir insandr ki, her eye gc yeter, her eye cesaret eder ve leini kendi iinde tar 7 a. Burada, geree her zaman bal kalmak gereini duymad sylenen bir adamn daha adn vermek gerekiyor: Milano'lu Girolamo Cardano (doum tarihi 1500). De propria Vita? baln tayan kck kitab, onun felsefe ve tabiat bilimleri alannda kazand byk hretten daha uzun mrl olacak, bu hretini glgede brakacaktr p nasl ki, Benvenuto'nun Vita's\, deer bakmndan, bsbtn farkl olmasna ramen, yazarn teki eserlerini nerede ise unutturmutur; tpk bunun gibi Cardano, bir hekim olarak kendi nabzn dinlemekte ve kendi fizik, fikr ve ahlk karakterini, iinde gelitii koullarla birlikte, hem de mmkn olduu kadar drst ve objektif olarak, tasvir etmektedir. rnek olarak aldn kendisinin de itiraf ettii Marcus Aurelius'un eserinin stne kmaya muvaffak olmaktadr; nk hibir stoik erdemlik kural kendisine engel tekil etmemektedir. Ne kena Bireyselliin ak ve canl bir biimde deyimi sz konusu olunca, kuzey lkelerinde yazlan otobiyografyalardan burada belki de, ok daha ge zamana ait olmasna ramen, Agrippa d'Abigne'nin eseri mukayese edilmee en elverili grnmektedir. s ok ilerlemi bir yata, 1576 tarihinde yazmtr. Bir aratrc ve bulucu olarak Cardano hakknda bak: Libri, Histoire des sciences mathematiques, III, p. 167, ve sonras.
7
IV. BLM. DNYANIN VE NSANIN KESFI
501
dini ve ne de bakalarn korumak isteindedir. Hayatna, henz karnnda iken annesinin baaramad ocuk drme giriimi ile balar. Dikkate deer bir noktadr ki, o, yalnz hayatnda bandan geen olaylar ve sahip bulunduu fikr vasflar doduu sa.ate. hkim olan yldzlara balamakta, fakat ahlk vasflarn bu yldzlarn etkisi dnda tutmaktadr. stelik astrolojinin krk, en ok krk be yana kadar yayacana dair kendisini kuruntuya drdn ve bundan genliinde ok zarar grdn itiraf etmektedir (Blm 10). phesiz ki, biz, ok yaylm ve her kitaplkta mevcut bulunan bu kitabn zetini burada veremeyiz. Kim bu kitab aarsa, son sayfasna kadar okumadan brakmyacaktr. Cardano, oyunda hiyle yaptn, intikamc, asla pimanlk duymaz, szlerinde kasd olarak krc olduunu itiraf etmektedir. Fakat, bu itiraflarn, lsz bir tarzda, sahte bir tvbe ile, hatt enteresan grnmek amac ile deil, tersine olarak bir tabiat aratrcsna zg sade ve objektif bir geree ballk anlay ile yapmaktadr. Btn bunlar iinde bize en aykr grnen taraf, yetmi alt yandaki ada9 mn bandan geen en korkun olaylardan sonra insanlara besledii gven derin surette sarslm olduu halde, kendisini ayn derecede mutlu hissetmesidir: bir torunu hal yaamaktadr; hal ok zengin bir bilgi hazinesine, eserleri ile kazand hrete, olduka byk bir servete, mevki ve itibara, gl, dostlara sahiptir; birok srlara vakftr
Mesel en byk_ olunun idam. Bu olu, ihanet eden eini zehirlemek suretiyle ondan almt. Blm 27, 50.
8
502
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ve, hepsinden daha deerli olarak, Tanrya inancn kaybetmemitir. Sonra da azndaki dileri sayyor ve hal onbe tanesinin yerinde durduunu gryor. Fakat, Cardano eserini yazd' sralarda talyadaki engizisyoncularla spanyollar, artk byle insanlarn yetimemelerini veya herhangi bir ekilde ortadan kalkmalarn salyacak tedbirler alyorlard. Gerekten de bu kitapla Alfieri'nin Anlar' arasna uzun bir boluk girmektedir. Hem saygya deer hem de mutlu olan baka bir insana daha sz vermeksizin bu otobiyograflarn listesini kapayacak olursak hakszlk etmi oluruz Bu adam, nl Luigi Cornaro'dr. Padua'daki evi, klsik bir mimarlk eseri olduu gibi ayn zamanda btn sanatkrlarn yuvas halinde idi. ll hayat zerine''0 adl nl yazsnda nce hastalkl bir genlikten sonra kendisini shhata kavuturan ve mrn bu kadar uzatan (o zaman 83 yanda) sk perhizi anlatmaktadr. Szne devam ederek altm be yan atktan sonra yaamay canl bir lm sayp kmseyen kimselere cevap veriyor; kendi hayatnn son derece canl olduunu, asla l olmadn onlara ispat ediyor: "Ne kadar shhatli olduumu, kimsenin yardmna muhta olmadan nasl ata bindiimi, merdiven ve tepeleri koarak nasl ktm, ne kadar en, keyifli ve memnun olduumu, tasadan ve zntl dncelerden ne kadar uzak bulunduumu gelip grsnler ve hayret Discorsi della vita sobria, "trattato", "compendio", "esortazione" ve "lettera" blmlerinden oluur.
10
IV.
BLM. DNYANIN VE NSANIN KESFI
503
etsinler. Sevin ve gnl rahatl beni brakp gitmezler... evremdekiler akll, bilgin, sivrilmi, mevki sahibi insanlardr; bunlar yanmda bulunmadklar zamanlarda ben okuyor ve yazyorum; bylece ve 'daha baka yollardan gcmn yettii kadar bakalarna faydal olmaya alyorum. Bu ilerin her birini tam zamannda ve rahata gzel evimde yapyorum. Evim, Padua'mn en sekin semtindedir ve mimarlk sanatnn btn incelikleri ile hem k, hem de yaz mevsimleri iin elverili bir konut haline sokulmutur; ayn zamanda akar su kenarnda bahelerim vardr. Bahar ve gz mevsimlerinde birka gn iin Eugane dalarnn en gzel yerinde bulunan tepeme giderim. Burada pnarlar, baheler, rahat ve irin bir de evim vardr. Yama uygun decek hafif ve elenceli bir av partisine de katlrm. Sonra, dzlkteki irin villamda bir sre kalrm' 1 . Burada yollar bir meydanda kavuur; ayn meydann ortasnda cici bir kilise bulunmaktadr. Brenta rmann byk bir kolu, verimli ve bayndr topraklar arasndan akp geer. imdi youn bir yerleme alan olan bu yerler, eskiden bataklkt; ar havas vard ve insanlardan ok ylanlarn yaamasna elverili idi. Sular kanallara toplayp batakl kurutan ben oldum. Bunun zerine havasa iyileti, insanlar gelip yerletiler ve imdi grnen bayndrlk meydana geldi. Gerekten diyebilirim ki, bu yerde ben, tapnmak iin Tanrya bir mihrap ile bir tapnak ve ruhlar hediye ettim. Oraya gittike bu hizmetimden avunma ve mutluluk duyarm. Ba11 Acaba bu, yukarda sayfa 436 da sz geen Codevico'daki villas mdr?
504
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
harda ve gzn yakn kentleri de ziyaret eder, oralardaki dostlarmla grr ve bunlarn aracl ile mimar, ressam, heykeltra, mzisyen ve iftiler gibi sivrilmi insanlarla tanrm. Yeni yarattklar eserlere bakarm, daha nceden tandm eserleri bir daha grr ve her defasnda bana yararl olacak birok eyler renirim. Saraylar, baheleri, eski eserleri kamuya zg yerleri, kilise ve kaleleri gezer, yeni yeni bilgiler edinirim. Gezintilerimde en> ok houma giden ey, yrenin gzellii ve, bazen ovalarda, bazen tepelerde kurulmu olup dere ve rmak kylarndaki villa ve baheleri ile epeevre kuatlm yerleme yerleri topluluklarnn irinliidir. Grme ve iitme duygularmn zayflam olmas,, btn bu zevklerimi azaltmyor. Allaha kr btn duygularm mkemmel durumdadr. Itihama da diyecek yok; imdi aldm az miktarda ve sade yiyecek, bana dzensiz bir hayat srdm zamanlarda yediim en nefis yemeklerden daha lezzetli gelmektedir". Szne devamla, hkmet iin yapt bataklklar kurutma almalarn ve kk gllerin muhafaza edilmesi iin yorulmadan savunduu projelerini anlattktan sonra yazsn yle bitiriyorr "Bunlar, Tanrnn lutfu ile shhati yerinde olan bir ihtiyar iin gerekten dinlendirici, ifa verici ilerdir; o ihtiyar ki, birok gen ve yal insanlar br dnyaya gtren ruh ve beden aclarndan uzaktr. Eer bye kk, ciddiye aka eklenmesine izin verilirse bir ey daha syliyeyim: lllk zeresrdm hayatmn bir meyvesi olarak bu seksen nc yamda, batan baa gnahsz tuhaflklarla
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN
KEF
dolu olan ok elendirici bir komedi de yazm bulunuyorum. Genel olarak komedi yazmak genlerin, trajedi yazmak ise ilerlemi ada bulunanlacn iidir. Yetmi yanda iken bir trajedi yazd iin o mehur Yunanl vlmekte ise, imdi on yl daha yal halimle ben, Yunanl'nn o zaman olduundan daha shhatli ve daha neeli deil miyim? amn hazinesinde hibir avunmann eksik bulunmamas iin, dlmden gelen ocuklarn ahslarnda, bir eit beden lmezliini gzlerimin nnde buluyorum. Eve geldiim zaman nmde bir veya iki deil, fakat tam onbir torunumu gryorum. ki ile onsekiz ya arasnda bulunan bunlarn hepsi de bir anadan ve bir babadan doma olup sapa salam ve, imdiye Jcadar grndklerine gre, yetenekli, bilgili ve iyi ahlk sahibi olmak yeteneindedirler. Kklerden Jbir tanesini maskaram (buffoncello) olarak her zaman yanmda bulundururum; ile be ya arasndaki ocuklar, yaradltan soytardrlar. Byklerine ise arkada muamelesi yaparm; sesleri ok gzel olduundan ark sylemelerini ve eitli mzik aletleri almalarn dinemlekten sonsuz bir zevk duyarm; hatt bazen kendim de ark sylerim ve imdi her zamankinden daha iyi, daha ak ve daha gr sesim vardr. Bunlar ihtiyarlmn zevkleridir. O halde benim hayatm l deil, canl bir hayattr ve bu am, tutkularna kaplarak srklenen bir gencinki ile deimem". ok daha sonra, doksan beinci yanda iken yazd uyan'smda Cornaro, mutluluunu oluturan eler arasnda, Trattctto'sunun birok gnlleri kazanm bulunmasn da saymaktadr. O, 1565 tari-
506
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
hinde yz yan am olduu halde Padua'da lmtr. talyanlar'da, ayr ayr bireyleri karakterize etmek yetenei yansra tmyle halk tahlil ve tasvir etmek yetenei de gelimitir. Ortaa boyunca btn Avrupa memleketlerinde kentler, boylar ve budunlar birbirleriyle ar surette alay ederlerdi; kuvvetli ekilde karikatrletirilmi olan bu alayl ve akaal szlerde her zaman bir gerek pay bulunurdu. Fakat teden beri talyanlar, kentler ve ayr ayr blgeler arasndaki anlay ayrlklarn bilinli olarak duymak hususunda zellikle sivrilmilerdir. Ortaadaki herhangi bir millet kadar veya daha da kuvvetli olan italyan blgesel yurtseverliinin, ok erken grlen edeb bir taraf vard ve bu, hret kavram ile ilgili bulunuyordu. Topografya, biyografyaya paralel olarak meydana geliyordu (S. 233 vb.). Artk her byk kent, nesir ve nazm ile kendini vmeye balaynca12 birtakm yazarlar ortaya karak az ok nemi olan btn kentleri ve ahaliyi tasvir etmeye koyuldular. Bu yazlar, ksmen cidd ve ksmen alayldrlar; bazen de ciddilikle alay birbirinden ayrlmaz haldedir. Divina Commedia'daki baz mehur paralarn yannda, bu tr tasvirlerin ilk rnei olarak, Uberti'nin Dittamondo'sunu anmak gerekir (1360 tarihKsmen ok erkenden, Lombardia ehrinde d a h a XII. yzylda Kars. Landullus senior, Ricobaldus, ve Murat. X de dikkate deer anonim eser: De laudibus Papiae, XIV. asrda yazlmtr. Yine Liber de situ urbis Mediol.: Murat, 1, b.
12
IV.
DLM.
DNYANIN VE NSANIN KEFt
lerinde). Burada, balca, yalnz gze arpan; baz grnm ve belirtilerden bahsedilmektedir; Ravenna'daki St. Apollinare'de kargalar bayram, Treviso'daki pnarlar, Vicenza yaknlannlarndaki byk mahzen, Mantua'daki yksek gmrkler, Lucca'daki orman kadar sk kuleler gibi. Fakat bu. arada baza vglere ve eitli dokunakl eletirilere de rastlanmaktadr. Arezzo, daha o zamanlar, ahalisinin ince zeks ile; Genova, kadnlarnn srme ekmek yoluyla yapmacktan karartlm gz ve dileri (?) ile; Bologna, para savurganl ile; Bergamo, akll adamlar ile ve ilaah.. karakterize edilmektedir". Sonra XV. yzylda herkes kendi memleketini, baka kentlerin zararna olsa da, vmektedir. Mesel Michele Savonarola, memleketi Padua'nn yannda, yalnz Venedik ile Roma'y daha grkemli, Floransa'y ise olsa olsa daha neeli saymaktadr 14 ; phesiz ki, bununla objektif bilgiye fazla bir hizmette bulunmu deildir. Yzyln sonlarnda Jovianus Pontanus, Antonius adl eserinde, yalnz fena niyetli birtakm gzlemleri ifade edebilmek amac ile, hayal bir italya seyahati yapmaktadr. Fakat XVI. yzylla birlikte, baka hibir millette henz grlmemi bir tarzda gerek ve de15 rin mill karakter tahlil ve tasvirleri balamtr.
Ortaadan beri talyanlar Paris'e, yz yl sonrasna gre ok daha byk bir deer veriyorlard. Paris hakkda bak: Dittamonda IV, cap 18. 11 Savonarola: Murat. XXIV, Col. 1186. Venedik hakknda bak: yukarda sayfa 53 vd. 15 Hi r a h a t duramaz bir yaradlta, ok faal olan Bergomah'larm karakteri, Bandallo tarafndan, P a r t e I,. Nob, 340'da ok ustaca bir biimde tasvir edilmitir.
308
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Birka deerli yazsnda Machiavelli, Almanlar'la .Fransz'larn karakter ve siyas durumlarn tasvir etmektedir, yle ki, memleketlerinin tarihini iyice bilen kuzeyliler bile, aydnlatc bilgiler vermesi dolaysiyle bu Floransal dnre kran borcu duracaklardr. Sonra Floransallar (S. 104, 114), kenedi kendilerini tasvir etmekten holanyorlar16 ve entellektel alanda tamamen hakl olarak kazanm bulunduklar parlak hretle vnyorlar. Mesel, Toscana'nn sanat alannda btn talya'ya stnlk kazanmasnn, zel bir stn yetenek (deha) .ile deil, fakat ancak etin almalar sayesinde jnmkn olduunu ifade ettikleri zaman, belki de gururlarnn en yksek noktasna km bulunuyorlar' 7 . Mesel, Ariosto'nun o grkemli on altnc Capitolo'smda yapld gibi, baka blgelerde yetimi nl talyanlar tarafndan gsterilen derin say.gy Floransallar, sanki kendilerine denmesi zorunlu olan bir bor gibi kabul ediyorlard. talya'nn ayr ayr blgelerinde yaayan insan topluluklar arasndaki karakter ayrlklar hakkn18 Varchi, Storie Fiorenne IX. kitap, (Vol. III, p. ;56 vd,)'inde ayn eyi yapyor. 17 Vasari XII, p. 158, Vita di Michelangelo, balang. Baka zamanlarda tabiat ana hararetle vlmektedir; me;sel Alfonso de Pazzi'nin Toscana'l almayan Annibal Car o ' y a yazd Sonet'inde olduu gibi (Trucchi I, c. III, p. .187): Misero il Varchi! e pi infelici noi, Se a vostri virtudi accideatali Aggiunto fosse'l natural, ch'd in noi! (Varchi zavalldr! biz de daha zavall olurduk Eer sizin arz meziyetlerinize Bizdeki doutan meziyetler katlm olsayd!)
IV.
BLM. DNYANN VE NSANIN KEF
5Q9>
da grne gre ok mkemmel olan bir kaynan yalnz adn verebileceim18. Leonardo AlbertilsV ayr ayr kentlerin karakterini tasvir etmek bakmndan kendisinden beklendii kadar verimli deildir. Commentario* baln tayan kk bir anonim eser20, birok samalklar arasnda, yzyln ortalarna doru italya'da ok bozulmu olan genel durum ve ar artlar hakknda olduka nemli ipular vermektedir 21 . Balca talyan hmanistleri tarafndan yaplan bu karlatrmal halk ve yer tasvirlerinin teki Avrupa memleketlerine ne dereceye kadar etki yaptn hakkiyle anlatacak durumda deiliz. uras muhakkaktr ki, italyanlar, corafyada olduu gibi bu hususta da her milletten daha nce gelmektedirler.
18
Landi: Quaestiones Forcianae, Neapoli 1436, Leopold von Ranke tarafndan Paepste I, sayfa 385'de faydalanlmtr. Descrizione di tutta l'Italia. * Burckhardt'n, tercmesini yaptmz bu eserinin baka edisyonlarndan anlaldna gre bu anonim eser., yukarda ad geen Landi tarafndan bir ka yl sonra yazlmtr (Mtercim). 20 Commentario delle pi notabili et mostruose cose d'Italia e t e , Venezia 1569. (Byk bir ihtimalle 1547 den nce yazlmtr). 21 ehirleri alayl bir tarzda sralayan yazlara bundan sonra da sk sk rastlanmaktadr; mesel Macaroneide, Phantas. II. Macaroneide'yi tanyan Rabelais, F r a n sa'da mahall ve taraya zg latifeler, telmih ve muziplikler iin zengin bir kaynaktr.
19
510
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Fakat, insann kefi, yalnz bireylerin ve halkn i hayatlarn tasvir etmekle kalm deildir. nsann d grn de italya'da, kuzey lkelerindekinden ok daha baka bir tarzda gzlem ve inceleme konusu yaplmtr.1 Fiziyolojide elde edilen ilerlemeler bakmndan byk italyan tabiplerinin tuttuklar yerden sz etmeye cesaret edemiyoruz, insan vcudunun sanat bakmndan incelenmesi de byle bir kitabn deil, sanat tarihinin devleri arasndadr. Fakat burada, italyanlar'a vcut gzellii ve irkinlii hakknda objektif, her zaman iin geerli bir hkm verebilmelerini salam olan genel gz eitiminden bahsedeceiz. Her eyden nce, o zamanki talyan yazarlar dikkatle okunacak olursa, bunlarn, insandaki d vasflar belirtmek hususunda ne byk bir titizlik ve keskin nfuz yetenei gsterdikleri, genellikle ahs tasvirlerinde ne derecede bir olgunlua erimi bulunduklar hayretle grlecektir1 a. Bugn zellikle Roma halk, sz edilen adamn bir iki kelime ile karekterini belirtmekte zel bir yetenee sahiptir, ite karakteristik vasflar abucak kavrayvermek yetenei, gzellik anlamnn ve tasvir edebilme yeteneinin ilk artdr. u bir gerektir ki,
phesiz ki, gerilemee yz tutmu edebiyatlarda da tasvirlerin kl krka yararcasna inceden inceye yaplm olmas iin ok aba harcanr. Kars. mesel Sidonius Apollinaris'de bir Bat-Got'lar kiralnn tasviri (Epist. I, 2), bir kiisel dmann tasviri (Epist. III, 13) veya iirlerde Germen budunlar tipleri. ia Filippo Villani hakknda bak: sayfa 494.
1
IV.
BLM.
5H
grde ayrntl tasvirler sakncal olabilir; nk derin ve keskin bir grn rn olarak belirtilen tek bir zellik, okuyann zerinde sz konusu olan. kii hakknda ok daha kuvvetli bir izlenim uyandrabilir. Beatrice'sinin, evresinde bulunanlara yapt etkileri yalnz tasvir ettii zamandr ki, Dante, kahramann vasflandrmakta en yksek aamaya erimektedir. Ancak, burada sz konusu olan ey r kendine zg amalara doru ynelen iirin dorudan doruya kendisi deil, fakat gerek veya hayal ekilleri szlerle konu etmek gcdr. ite bu alanda Boccaccio byk bir ustadr. Fakat onun Decamerone'sinde bu ustal bulamayz.. nk ksa hikye, nitelii gerei olarak, uzun tasvirlere yer vermez. Buna karlk roman, istenildii kadar sz uzatmaya, dallandrp budaklandrmaya elverilidir ve Boccaccio da ustaln bu vadide gstermitir. Ameto'sunda bir sarnla bir kumral o ta-zda tasvir eder2 ki, yz yl sonra bir ressam da tablolarnda aa yukar aynsn yapard. Kltrn sanattan uzun zaman nce geldiini bir kez daha gryoruz. Kumralda (daha dorusu az sarn olanda) yle baz karakteristik izgiler vardr ki, bunlara klsik diyebiliriz: "7a spaziosa testa e distesa"* szlerinin iinde "zarif, ltif" (niedlich) kavramnn stne kan birtakm yce ekillerin sezilii ifade olunmaktadr. Artk kalar, Bizasllar'n lk saydklar biimde iki yay deil, fakat bera2
VII.
Parnasso teatrae, Lipsia 1829, giri blm, sayfa
* Geni ve yaygn ba.
512
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
berce hafif bklm tek bir izgi tekil etmektedirler. Burun, zel deyimi ile ahin burun diye adlandrlan ekle yakn tasavvur olunmua benzemektedir 3 . Yine geni gs, hafife uzun kollar, erguvan elbise zerinde gayet gzel grnen irin el btn bunlar, klsik an en parlak dnemindeki gzellik lksne bilmiyerek yaklaan bir gzellik anlayna ulaacak yeni bir an geleceini mjdelemektedir. Baka tasvirlerinde Boccaccio, yass (orta ada olduu gibi yuvarlak deil) bir alndan, cidd ve kestane renkli badem gzlerden, dzenli yuvarlak boazdan, phesiz ok modern bir zevke uygun olan "mini mini ayaklar" dan ve kara sal bir perideki "apknca frl frl dnen batan karc iki gz"den4 ilaah., szetmektedir. Gzellik lks hakknda XV. yzyln yazl belgeler brakp brakmadn syliyecek durumda deilim. Ressam ve heykeltralarn eserleri elde iken byle belgelere, ilk bakta sanld gibi, pek ihtiya da yoktur denilemez. nk ressamlarla heykeltralarn gerekilii karsnda belki de edeb eserler ideal bir gzellik tipini yaatm olabilirler5. Anlaldna gre burada okunu tarz bozulmutur. * Due occhi ladri nel loro movimento. Btn yaz, bu gibi tasvirler bakmndan zengindir. 5 Giusto de' Conti'nin la bella mano adl cok gzel olan trkler kitabnda sevgilisinin mehur elleri hakknda sylenenler bile Boccaccio'nn .Ameto'sunda birok yerlerde tasvir olunan peri elleri derecesinde zellikler ihtiva etmemektedir.
513:
XVI. yzylda ise Firenzula, kadn gzellii6 zerinde son derece dikkate deer yazs ile ortaya kmaktadr. Her eyden nce onda, dorudan doruya klsik yazar ve sanatlardan rendii eyleri, mesel ban uzunluuna gre lek tayinini, birtakm soyut kavramlar ve ilaah.. ayklamak gerekir.. Geri kalan eler ise onun srf kendi gzlemleridir ve bunlar rnek olarak Prato kenti ahalisinden, alp tasvir ettii birok kadn ve kzlarla belgelendirmektedir. Kk eseri, dorudan doruya Prato'lu kadnlar nnde verilmi bir eit konferans, niteliindedir ve, dolaysiyle bu kadnlar, tabiatiyle en keskin eletirici olacaklarna gre, yazarn siki1 surette geree bal kalmak zorunda bulunmas. gerekir. Kendisinin de aka belirttii gibi o, Zeuxis ile Lucian'n ilkelerini benimsemekte, en gzet organlar ayr ayr alp bir araya getirerek en yksek gzellii terkip etmektedir. Cilt ve salarda grlen renklerin ifade ettikleri anlam tanmlamakta ve biondo (sarn)'yu en esasl ve en gzel sa rengi7 olarak vasflandrmaktadr. Yalnz, biondo'dan,, tatl, hafife kumrala alan bir sar rengi anlamaktadr. Bundan baka salarn sk, kvrck ve uzun; alnn ak ve yksekliinin iki kat geni; cildin doDella bellezza delle donne: pere di Firenzula, cilt I, Milano 1802. Vcut gzelliinin ruh gzelliine dellet ettiine dair grleri bak: cilt II, sayfa 48-52, hikyelerinin bana konmu olan "ragionamenti"de Bu. fikri ksmen klsik a yazarlar tarznda mdafaa eden birok kimseler arasnda yalnz Castiglione'yi zikr edelim, il Cortigiano L. IV. fol. 176. 7 Bu hususta renk dolaysiyle yalnz ressamlar deil herkes ayn dncede di.
6
514
TALYA'DA
RNESANS
KL
nuk beyaz (bianchezza) deil, fakat duru ve parlak; kalarn kara, ipek gibi yumuak orta ksmlar kaln ve burun ile kulaklara doru incelen bir biimde; gz aknn hafife maimsi olmasn istemektedir. Ona gre iris'in mutlak surette kara olmas art deildir. Geri btn airler "Occhi neri" (kara gz)'yi Vens'n bir ba diye haykrr dururlar; halbuki gk mavi gzler Tanralarn bizzat kendilerine zgdr ve tatl, atr bakl, koyu kestane renkli gzlere herkes hayran kalr. Gzn kendisi iri ve dolgun olmaldr. Gz kapaklarnn en gzeli, beyaz renkte ve henz grlebilir ekilde krmz damarcklarla bezenmi olanlardr. Kirpikler ne ok sk, ne ok uzun ve ne de ok kara olmaldr. Gz ukurunun rengi yanankine uymaldr8. KuBu vesileyle Lucrezia Borgia'nn gzleri hakknda, F e r r a r a saraynda bir air olan Ercole Strozza (Strozii poetlae, p. 86) 'dan alarak, birka sz syliyelim. Baklarnn kuvveti yle bir tarzda vasflandrlmaktadr ki, ancak bir sanat anda byle bir ey mmkn olabilir; eer imdiki zamanda bu tarzda bir tasvir yaplmaya kalklsa, her halde yasak edilirdi. Bu gzler iin bazan alevlendirici, bazan da ta gibi kaskat yapc bir gte denilmektedir. Gnee uzunca bir sre bakan kimse kr olur; kim Medusa'ya bakarsa ta kesilirdi; fakat Lucrezia'nn yzne bakan: Fit primo intuitu caecus et inde lapis. (ilk bakta kr, sonra da ta olur). H a t t salonlarndaki, mermerden yaplm Uyuyan Cupido (heykeli) nn, onun bak ile ta haline geldii sylenir:. Lumine Borgiado saxificatus Amor. (Borgia kznn bak ile ta olmu ak Tanrs.
8
IV.
BLM.
DNYANIN
VE NSANIN KEF
515
lak orta byklkte, kat ve orantl, kntl ksmdan yass ksmlarndan daha canl renkte, ucu saydam ve nar tanesi gibi parlak krmz olmaldr. En gzel akaklar, beyaz, yass ve geni olanlardr9. Yanaklarn all, kntlara doru koyulamaldr. Profilin deerini belirlemekte ana e olan burun, yukarya doru gayet hafife ve dzgn bir biimde incelmelidir; kkrdan bittii yerde hafif bir knts bulunabilir, fakat bu, kadnlarda hi de hoa gitmiyen ahin burun meydana gelecek dereceyi bulmamaldr; alt ksm kulaklardan daha hafif renkte olmal, fakat donuk beyaza kamamaldr; orta zar da dudak zerinde hafif krmzya almaldr. Yazarmz, azn daha ziyade kk, fakat ne sivri ve ne de dmdz olmasn; dudaklarn ise fazla kaSz konusu olan ak Tanrs Cupido'nm, Praxiteles'in mi, yoksa Michelangelo'nnn mu eseri olduu zerinde tartlabilir; nk Lucrezia Borgia'nm evinde her iki heykel de vard. Baka bir aire, Marcellc Filosseno'ya ise bu bak, sadece mlayim ve gururlu, mansueto e altero, grnyordu (Roscoe, Leone X. ed. Bossi, VII, p. 306). O zamanlar, klsik can ideal gzellerine benzetiler yapld da olurdu (sayfa 49. 284). On yanda bir erkek ocuk hakknda Orlondino'da. (II, kta 74) yle deniliyordu: ed ha capo romano, (onda eski Romal kafas vardr). Bu mnasebetle Firenzuola, salara verilen biimlerle akaklarn grn deitirilebildiini gz nnde tutarak, salara taklan ok fazla ieklere kar elenceli bir k yapmaktadr; bu iekler, yz, "karanfillerle dolu bir iek sakss veya kzartlmak zere ie taklm bir kei butu gibi" gsterirler. Genellikle Firenzuola, karikatrlatrmasn gayet iyi bilmektedir.
0
516
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ln bulunmamasn ve zarif bir ekilde st ste gelmesini istemektedir; az raslant sonucu olarak (yani glmeden ve konumadan) ald zaman en ok alt di grnmelidir. st dudaktaki ukurcuk, alt dudaktaki ltif kabark, azn sol kenarndaki oynak bir glmseme ve ilaab... zel zarafetleri meydana getirirler. Diler ok ince deil, dzenli, birbirlerinden temizce ayrlm ve fil dii renginde olmaldr. Di etleri fazla koyu olmamal, hatt krmz kadifeye de benzememelidir. ene yuvarlak,, ne fazla kt ve ne de fazla sivri, ucuna doru krmzms olmaldr; ene ukurcuu bu organn zellikle ekici yann oluturur. Boaz beyaz ve yuvarlak, fazla ksadansa uzunca olmaldr; grtlak kemii ve ukuru henz belli edilebilmelidir; boazn her hareketi ile cilt zerinde ltif kvrntlar meydana gelmelidir. Firenzuola, omuzlarn geni olmasn istemekte, hatt gs geniliini gzelliin ilk art olarak kabul etmektedir; bundan baka omuzlarda hibir kemik grnmemeli, btn girinti ve kntlar hemen hemen belli edilmiyecek ekilde hafif ve uyumlu bulunmal; rengi ise candidissimo' (bembeyaz) olmaldr. Bacaklar uzun ve alt ksm narin olmal, fakat incik kemikleri bsbtn etsiz kalmamal ve dolgun beyaz baldrla donatlm bulunmaldr. Su mermeri gibi beyaz renkte, ufak fakat sska olmyan ayaklar, yksek bilekler (byle anlalyor) makbuldr. Kollarn beyaz ve kabark yerleri hafife krmz bulunmaldr; yaps etli ve kasl fakat tpk ida danda obann nnde duran Pallas'n kollar gibi yumuak, ksaca: dolgun, taze ve sk olmaldr. Eller zellikle bileklere doru be-
IV. BLM. DNYANIN VE NSANIN KESFl
517
yaz, fakat byk ve dolgunca; dokunulduu zaman ipek gibi yumuak; avu ii pembe, izgileri az faitat belirli ve birbirlerini kesmeyecek ekilde olmal; etler fazla kabark durmamal; ba parmakla iaret parma arasnda kalan ksmda canl bir renk bulunmal ve krksz olmaldr; parmaklar uzun, narin ve ularna doru henz fark edilecek kadar bixaz ince; trnaklar ak, hafif tmsekli, ne fazla uzun ve ne de drt ke, ular bir ban keskin olmyan yan enliliine kadar kesilmi olmaldr. Bu zel estetik kurallarn yannda genel estetik Tcurallar, sadece ikinci derecede bir yer tutmaktadr. Gzel bulma keyfiyetinin niha sebepleri ki, gz bunlara gre "senza apello" hkm verir , "Firenzuola iin de, kendisinin aka itiraf ettii gibi, bir sr olarak kalmaktadr. Leggiadria, Grazia, Vaghezza, Venust, Maesta kelimelerini tanmlay da, yukarda sylediimiz gibi, ksmen fiziyoloji yolu ile kazanlm bilgilerdir, ksmen ise ifade edilmesi mmkn olmyan ifade etmek iin bo yere bir abadan ibarettir. Glmeyi, byk bir ihtimalle eski bir yazara uyarak, ruhun bir parlday diye olduka gzel bir tarzda tarif etmektedir. Ortaan sonlarna doru her memleketin edebiyatnda gzellik ilkelerini dogmatik bir ekilde 10 tesbit etmek iin giriilen baz abalara rastlanr . Ancak Firenzuola'nn eseri ile mukayese edilebilecek bir eser daha bulmak kabil deildir. Mesel yaSaz airleri'nin (Minnesaenger) gzellik lks hakknda bak: Falke, Die deutsche Trachten-und Modenwelt, I, sayfa 85 vd.
10
518
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rm asrdan daha fazla bir zaman sonra yaayan Brantome, Firenzuola'nn yannda pek yavan kalmaktadr. nk ona hkim olan, gzellik duygusu deil, ehvettir.
En son olarak, gerek ve hareketli insan hayatna tasvirei sfatiyle katlmak da insann kefi alannda bir eylem olarak saylabilir. Ortaa edebiyatnn btn komik ve mizah taraflar, kendi amalarna eriebilmek iin, gnlk hayat olaylarndan oluan tabloyu kullanmaktan kanamamtr. Fakat Renaissance a italyanlar'nn bu tablo ile ilikileri bsbtn baka niteliktedir: onlar tabloyu dorudan doruya gaye olarak ele almaktadrlar. nk bu tablo, aslnda ilgintir; nk her n sihirli havasn teneffs ettikleri byk, genel, niversel hayatn bir parasdr. Daha nce alayc komik, kasaba halk ile, kyl ve papazlarla elenmek iin evlerde, sokaklarda ve kylerde dolar dururdu. Halbuki imdi, bunun yerine ve yansra resim sanatndan ok daha nce edebiyatta gerek gnlk hayat sahnelerini yanstan tablolarn (Genre) baladn grmekteyiz. Bundan sonra Genre ile Satir'in ok kez birbiriyle birlemesi, ikisinin birbirinden ayr eyler olmasna bir engel tekil etmez. Kendi i lemini bize bu kadar ak bir biimde tasvir edebilmek yeteneini elde edinceye dek Dante, ne kadar ok dnya olaylarn dikkat ve ilgi ile
IV.
BLM. DNYANIN VE NSANIN KEF

1
519
seyretmek zorunda kalmtr . Venedik tersanesindeki faaliyete, kilise kaplarnda birbirlerine yaslanan krlere2 vesaireye dair verdii o mehur tablolar, bunu gsteren biricik deliller deildir. Sadece, ruhun durumunu d davran ve hareketlerle tasvir edebilmek sanat gz nnde tutulsa bile, Dante'nin, insan hayatn uzun uzun ve usanmadan ett ettiini gsterir. Daha sonra gelen airler, bu bakmdan ndir olarak Dante aamasna eriebilmilerdir. Hikayeciler ise, edeb trlerinin yasalar gerei olarak, ayrntlar zerinde durmaktan alkonmulardr (Kars S. 415, 509). Bunlar hikyelerinin hem giri hem de esas ksmlarnda istedikleri kadar sz uzatabilirler, fakat bizim Genre'den anladmz mnda tasvirler yapamazlar. Bu eit tasvirlere, ancak klsik a kltrnn uyanmasndan sonra rastlamak mmkndr. Burada yine her ey karsnda anlay gsteren adam, yani Aeneas Sylvius karmza -kmaktadr. Yalnz tabiat manzaralarnn gzellii veya antika eserler olarak ilgin bulunan eyler deil (S. 252 vd., 389 vd. 410), fakat gnlk hayatn her canl 3 sahnesi de onu, tasvir etmee drtmektedir. Anla1 Mekn duygusuna gerekten sahip olduu hakknda bak: sayfa 405, not. 2 Jnferno X, 7. Purgat. XIII, 61. 3 Saraynda soytar olarak Floransa'l Greco'yu saklada iddian ciddiye alnmamaldr, hominem. certe cuiusvis mores, naturam, linguam cum maximo omnium qui audiebant risu facile exprimentem (her hangi bir kimsenin huyunu, tabiatn, konuma tarzn kolaylkla taklit eden ve dinleyenleri gldren bir adam). Platina, Vitae Potifl p. 310.
520
rnda, o zaman kimsenin, zerinde kalem oynatmaya deer grmeyecei sahneleri tasvir eden pek ok yerler vardr. Bunlardan yalnz Bolsena glndeki, krek yarn burada anacaz.4 Klsik a epistolograf veya hikayecilerinden hangisinin etkisine kaplarak byle gerek hayat tablolar tasvir etmek, yoluna srklendiini tesbit etmek kabil deildir. Esasen, klsik a ile Reneissance arasndaki fikir ilikileri ok kez son derece nazik ve esrarl bir mesele olarak kalmaktadr. Avlanmalar, seyahatlar, trenler ve ilaah.. hakkndaki yukarda (S. 392) szn ettiimiz Ltince tasvir iirler de bu trdendir, italyanca'da da aynL tre rastlanmaktadr. Mesel Poliziano ile Luca Pulci tarafndan tasvir olunan Medici'lerin mehur atl oyunlar byledir. Asl epik airler, Luigi Pulci, Bojardo, ve Ariost, konular tarafndan daha sr'atle ileriye doru srklenmektedirler. Bununla beraber hareketli sahneleri gayet kolay ve ok dikkatli bir surette tasvir etmi olmalarn, ustalklarnn ana esi olarak kabul etmek zorundayz. Franco Sacchetti, ormanda yamura yakalanan bir gurup gzel kadnlarn ksa szlerini tekrarlyarak 5 elenmektedir . Hareketli hayat sahnelerini canlandran baka tasvirler, her eyden nce sava tarihi yazarlarnda grlmektedir (Kars. S. 157 vd.). Elimizde daha eski * Pii II. Comment. VIII, p. 391. 5 Caccia diye anlan bu yaz, Castiglione'nta "Ekloge" sine "yorum" iinde baslmtr.
IV.
BLM.
DNYANIN VE NSANIN KE$F
521
bir devirden kalma uzun bir iir vardr 6 . Bunda XIV. yzy cretli askerlerinin verdikleri bir meydan muharebesi gereklere byk bir sadakatla anlatlmaktadr; armalar, komutlar ve askerler arasndaki konumalar, olduu gibi yanstlmaktadr. Fakat bu edeb trn en fazla dikkate deer rnleri, kyllerin hayatn realist bir ekilde tasvir eden ve zellikle Lorenzo Magnifico ile evresindeki airlerin meydana getirdikleri eserlerdir. Petrarca 7 zamanndan beri oban ve ky hayatn kendine konu edinen, herkese kabul edilmi, itenliksiz bir edebiyat tr vard. Msralar ister Ltince, ister italyanca olsun, bu, Virgilius'un bir taklidinden baka birey deildi. Bu trn yan bir kolu olarak, Boccaccio (S. 388 vd.)'dan Sannazaro'Arcadias'ma. kadar pastoral romanlara ve daha sonralar da Tasso ve Guarini tarznda pastoral komedilere rastlamaktayz. Nesir olsun nazm olsun son derece gzel ve mkemmel olan bu eserlerde oban hayat, bsbtn baka bir kltr evresine zg
6 Bak: Floransa'l Giannozzo'nn Serventese'si: Truechi, Poesie italiane inedite, II, p. 99. Szler, ksmen hi anlalamyor, yani gerekten veya szde cretli askerler i n dillerinden alnmtr. Macchiavelli'nin 1527 tarihinde Floransa'daki veba salgnn tasvir eden yazs da bir bakma bu trden saylr. Burada korkun bir sefaletin baz sahneleri, canlanm ve sanki dile gelmi olar a k yanstlmaktadr. , 7 Boccaccio (Vita di Dante, p. 77)'ye gre Dante, daha o zaman, byk bir ihtimalle Ltince olarak, iki ecloge (oban hayat zerine iir) yazmt.
522
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bulunan duygulara giydirilmi, sadece ideal bir klktan ibaret kalmaktadr 8 . Fakat XV. yzyl sonlarna doru bunun yansra ky hayatnn, gerekte olduu gibi gnlk sahneleriyle iire girmi bulunduu grlmektedir. Byle bir ey ancak talya'da mmknd. nk yalnz orada gerek ii ve gerekse toprak sahibi olarak kyl, bazen kaderin ne kadar ar sillelerine urarsa urasn, insan haysiyetine, kii zgrlne ve istedii yerde serbeste oturma hakkna sahip bulunmaktayd. Kent ile ky arasndaki ayrlk, kuzey lkelerinde olduundan ok daha azd. Birok kk ehir topluluklar akamlar kendilerini kentli sayabilen kyllerden olumakta idi. Como'lu duvarclar hemen hemen btn italya'da dolap durmaktadrlar. ocuk Giotto, koyunlarndan serbeste ayrlarak Floransa'da bir meslee kaplanabiliyordu. Genel olarak kylerden kentlere srekli bir insan akn vard ve bu gleri yapanlar, balca belli dalk blgelerin halk idi9. imdi, geri kltrl ve kentli olmak gururu, air ve hikayecilere Villano
8 Boccaccio, Ameto'sunda, bir eit mitolojiye brnm Decamerone'yi gstermekte ve bazen komik bir ekilde ar gitmektedir. Perilerinden biri sadk bir katoliktir ve Roma'daki papazlar ona fena niyetle bakmaktadrlar; bir bakas ise evlenir. Ninfale Fiesolano'da gebe peri Mensola, "yal akll bir peri"nin tlerine bavurur.
Battista Mantovano (Eclog. VIII), her ite kullanlmaa elverili olan Monte Baldo ve Val Sassina ahalisi hakknda yle diyor: Nullum est hominutu genus aptius urbi. Bilindii gibi bugn de baz blgeler halk, byk ehirlerde belli bir takm iler iin bir eit ayrcala sahiptir.
IV. BLM.
523
(kentli) ile alay etmeye hl kfi gelmekte10 ve tuluat komedisi (bak S. 478) de geri kalan tamamlamaktadr; fakat hibir yerde, Fransa'nn aristokrat tara airlerinde ve ksmen kronistlerinde grlen, Vilains'lere kar o zalim, o kmser snf kini ve garezinden en ufak bir esere bile rastlayamyoruz. Tersine olarak 11 italya'da her edeb trn temsilcileri, kyl hayatnda kendini gsteren her nemli ve byk olay kendiliklerinden takdir ediyor ve zel surette zerinde durarak deerlendiriyorlar. Giovanni Pontano, Abruzzi blgesinde oturan yabanl da halknn ruh kuvvetlerinden rnekler vererek hayranlkla bahsetmektedir12. Gerek biyografya dergilerinde ve gerekse hikye edebiyatnda, iffetlerini veya ailelerini savunmak13 urunda
Belki de en kuvvetli paralardan biri: Orlandino, cap. V, kta 54-58. 11 Lombardia'da soylular, XVI. yzyl balarnda kyllerle dans etmekten, gremekten, atlamaktan ve bahsine kou yarmas yapmaktan ekinmezlerdi. II Cortigiano, L. II, fol. 54. T r a t t a t o del governo della famiglia, 1.86 da sz edilen A. Pandolfini, icarclarmn hrs ve dalavereleri karsnda, bu sayede bu adamlara nasl muamele edileceini renmek mmkn oluyor diye kendilerini avutan iftlik sahipleri tipidir. 12 Jovian. Ponta., De fortitudine, lib. II. 13 N e genel olarak ve ne de blgelere gre talyan kylsnn hayat artlar hakknda yakn bilgiler verebilecek durumda deiliz. O vakitler serbest toprak mlkiyeti ve icarla iletilen topraklar arasndaki iliki ve farklarn ne olduunu, her ikisinin bugne gre ykmllklerinin derecesini, bu konular zel olarak inceleyen eserler bize retecektir; imdilik bu nitelikte eserler elimizde yoktur. Frtnal zamanlarda kyller, bazan kor10
524
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
canlarn feda eden kahraman kyl kz tiplerine de 14 rastlanmaktadr. Byle koullar altndadr ki, kyl hayatnn iire konu yaplmas mmkn olmutur. Bu alanda, bir zamanlar ok okunan ve bugn de okunmaya deer olan Battista Mantuvano'nun Ecloge'lerini her eyden nce anmak gerekir. airin ilk eserlerinden biri (aa yukar 1480 de yazmtr) olan bu iirler, asl pastoral iirin henz tam rnekleri olmayp ayn konu zerinde o zamana kadar yazlmakta olan basmakalp tarzda kark bir halde bulunmaktadr; bununla beraber yine de asl pastoral taraf ar basmaktadr. Esas itibariyle burada, iyi dnen bir ky papaznn fikirleri, belli lde bir aydn dn abasiyle belirtilmektedir. Bir Karmelit Tarikat rahibi sfatiyle yazar, kyllerle ok dp kalkm olsa gerektir. Ancak, Lorenzo Magnifico, tamamiyle baka cinsten bir kuvvetle, kendini ky dnyasna nakletkun derecede vahileirler (Archiv. stor. XVI, I, p. 451 vd. Corio, fol. 259. Annales Foroliv.: Murat XXII. Col. 227); i a k a t hibir yerde bir kyl ayaklanmas meydana gelmez. Placenza yaknlarndaki kyllerin 1462 tarihinde yaptklar ayaklanma, olduka nemli ve aslnda ok ilgintir. Kars. Corio, Storia di Milano, fol. 409. Annales P l a e e n t : Murat. XX, Col. 907. Sismondi X. p. 138. Valletina'l mehur kyl kadn Bona Lcmbarda'y. Condottiere Pietro Brunnoro'nn ei olarak, Jacobus Bergomensis'de ve Porcellius'dan tanyoruz: Murat. XXV, Col. 43. kar. yukarda sayfa 326 not.
14
IV.
BLM.
DNYANIN
VE
NSANIN KEF
525
mistir; onun "Nencia di Brrbarino" adl eseri18, sanki Floransa yresindeki halk trklerinin, sekiz msral iirler rma halinde akp giden zleri imi gibi okunmaktadr. airin objektiflii o tarzdadr ki, konuturduu kiiye (Nencia'ya akn iln eden kyl delikanl Vallera'ya) kar sempati mi duyuyor, yoksa onunla alay m ediyor anlalamamaktadr. Pan (oban Tanrs) ve Nymphe (peri)'leriyle basmakalp pastoral tre kar bilinli bir kartlk aka kendini gstermektedir. Bile bile Lorenzo, sade kyl hayatnn kaba gerekiliine bal kalyor; bununla beraber eseri, bir btn olarak gerek iir etkisi yapyor. Luigi Pulci'nin Beca da Dicomano'su19 genellikle Lorenzo'nun Nencia'sna paralel bir eser olarak kabul olunur. Ancak burada derin bir objektif ciddilik eksiktir. Beca, sadece halk hayatndan sahneler tasvir etmek iin iten gelen bir istekle deil, daha ok bu tarzda baarl bir eserle kltrl Floransallar'n takdirlerini kazanmak amaciyle yazlmtr, iindeki hayat sahnelerinin ve mnasebetsizliklerin ok daha byk lde ve kasd olarak kaba dmesi, bu sebepten ileri gelmektedir. Poesie di Lorenzo magnifico I, p. 37 vd. Alman saz airleri devrinden kalma olup Neithard von Reuenthal imzasn tayan ok dikkate deer iirler, sadece valyenin kendini elendirmek iin ald sahneler lsnde kyl hayatn yanstmaktadr. 16 Ayn eser II, s. 149.
15
526
TAXYA'DA
RNESANS
KLTR
Bu tarz temsil eden airlerin ncs, Ltince Hexameter'lerle yazd Rusticus^1 adl eseri ile Angelo Poliziano'dur. Bunda o, Virgilius'un Georgica'smm etkisinden tamamiyle uzak kalarak, Toscana kylsnn bir yllk hayatn anlatr. Tasvirine, kylnn yeni bir sapan imal ettii ve k ekimini yapt gz mevsiminin sonlarndan balar. Baharda kr tasvir eden paralar son derece zengin ve gzel olduu gibi pek ho yaz sahnelerine de yer yer rastlanmaktadr. Fakat ba bozumu bayramn anlatan para, btn yeni Llince iirin bir incisi saylabilir. Poliziano talyanca da iir yazmtr. Bundan da anlalyor ki, Lorenzo'nun evresinde, aa tabakalarn iddetle alkalanan hayatlarndan sahneleri realist olarak tasvir etmek hogr ile karlanrd. ingenenin ak tr~kss iiri, herhangi bir insan snf iine iir bilinci ile kendini nakletmek gibi tamamiyle modern olan bir eilimin her halde ilk rneklerinden biridir. Mizah amac ile buna benzer giriimler teden beri yaplmam deildi 19 ; Floransa'da yaplan maskeli alaylarda sylenen arklar, bunun iin, hatt her karnaval zamannda ele geen frsatlar veriyordu. Fakat imdi ye17 Deliciae poetar. tal.'de ve Poliziano'nm eserlerinde. Buna benzer bz eyler kapsad sylenen Rucellai ve Alamanni'nin didaktik iirlerinden faydalanacak durumda deilim. 13 Poesie di Lorenzo magnifico II, p. 75. 19 eitli diyeleklerin taklit edilmesi bu cmledendir. H e r halde bu taklitlere, bahis konusu blgelerde yaayan insanlarn kendilerine zg tavr ve hareketleri de ilve edilmi olsa gerektir. Kars. sayfa 243 vd.
IV.
BLM.
DNYANIN VE
NSANIN
KEF
527
ni olan ey, baka birisinin duygular dnyas iine nfuz edi olgusu idi. Bylece Nencia ile bu "Canzone Zingaresca" (ingenenin ak trks), iir tarihinde dikkate deer bir yeniliin balangc oluyordu. Son olarak burada da kltrn sanata nasl nclk ettiine, nasl yol hazrladna iaret etmek zorundayz. Nencia'nn yazl tarihinden Jacopo Bossano ve okulunun gnlk hayat sahnelerini canlandran resim sanatnn ortaya kna kadar tam seksen yllk bir zaman gemitir. Gelecek blmde grlecektir ki, italya'da o zaman insan snflar arasndaki doutan ayrlklar geerliini kaybetmitir, tik kez olarak bu memlekette insann ve insanln kendi derinliklerindeki cevherleri renmi, kendini kefetmi olmasnn phesiz bunda byk bir pay vardr. Renaissance'n bu tek sonucu bile ona ebed kran duygular beslememize kfi gelir. Mantk bir kavram olarak insanlk, teden beri bilinen bir eydi, fakat burada bir gerek oluyordu. Bu alanda en yksek sezileri, insan eref ve haysiyeti hakkndaki sylevinde20 Pico della Mirandola ifade etmitir ki, bu fikirler, hakl olarak, o kltr ann en yce vasiyetnamelerinden biri olarak saylabilir: Tanr, yarat gnlerinin sonunda, evrenin yasalarn anlasn, gzelliini sevsin ve byklne hayran kalsn diye insan yaratt. Onu sabit bir yere, belli bir ie, hibir zarurete balaso Jo. Pii oratio de hominis dignitate;: Opera'da ye ayrca yaplan tek basklarda.
528
mad; tersine, ona hareket kabiliyeti ve serbest irade bahetti. Yaratc, Adem'e yle dedi: "kolaylkla etrafna bakasn ve mevcut btn eyleri grebilsin diye seni dnyann orta yerine koydum. Kendine serbeste ekil veren ve kendini yok eden yine kendin olasn diye seni ne semav ve ne de dnyev, ne lml ve ne de lmsz, yalnz bir varlk olarak yarattm; sen hayvanla kadar soysuzlaabilirsin ye Tanrya benzer bir varlk olarak yeniden doabilirsin. Hayvanlar, yaadka kendilerine gerekecek eyleri ana karnndan birlikte getirirler; yksek ruhlar, daha batan veya ksa bir zaman sonrasndan 21 itibaren ne idiyseler sonuna kadar yle kalrlar. Serbest iradeye bal olarak gelien ve byme imknna sahip olan yalnz sensin; eitli bir hayatn tohumlan yalnz senin iindedir".
" LucLfer (karanlklar hkmdar olarak eytann ad) ve arkadalarnn itibardan dmelerine yaplm bir telmihtir.
B E N C BLM TOPLANTILAR VE ENLKLER

Tamamiyle biimlenmi bir btn manzaras gsteren her kltr a, yalnz devlet topluluu hayatnda, dinde, sanat ve bilimde kendine* zg anlatmn.,, bulmakla kalmaz; bundan baka toplum hayatna da zel damgasn vurur. Bylece ortaa ayr ayr lkelere gre pek deimeyen bir saray ve soylular grenei ile protokoln ve belli bir orta tabaka halk hayatn meydana getirmiti. talyan Renaissance'nn yaratt gelenek ise en nemli eler bakmndan ortaaa kar tam bir kartlk tekil eder. Daha temelinde byk bir bakalk kendini gsterir: Yksek snf topluluklarna girebilmek iin insanlar arasnda artk "kast" ayrlklar gzetilmemektedir. Yalnz bugnk anlamda kltr sahibi olan bir tabaka vardr. Bunda dou ve mene ancak zengin miras brakr ve huzuru gvenlik altna alrsa etkili olmaktadr. Fakat bu, salt anlamda alnmamaldr. nk ortaan snf ayrlklar, srf talya d lkelerin aristokrat snflar ile derece eitliini muhafaza etmek amaciyle olsa da, bazen daha az ve bazen daha ok olmak zere, hl kendini hissettirmektedir. Bununla beraber toplumsal snflarn modern anlamda bir-
530
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
birleriyle kaynamas, ak olarak zamann genel izgisini tekil etmektedir. Bunda en nemli rol oynyan etken, soylularla halkn en az XII. yzyldan beri 1 kentlerde bir arada oturmalar gerei olmutur. Bir arada yaay sayesinde her iki snf ac tatl gnleri birbiriyle paylamtr; ayrca da, dnyaya da bandaki atosundan bakan bir feodal grn meydana gelmesi nlenmitir. Bundan baka italya'da kilise, kuzey memleketlerindekinin tersine olarak, Soylu ailelerin kk oullarna dirlik (apanage) salamak iin kendini smrtmeye hibir zaman msaade etmemitir. Piskoposluklar, bapapozluklar ve barahiplikler ok kez garip gerekelerle una veya buna tevcih olunurdu; lkin byle tevcihler esas bakmndan ailenin soy aacna gre yaplmazd. Geri talya'da piskoposlar, sayca daha ok, daha fakir ve, kural olarak, her trl cisman egemenlik haklarndan yoksun edilir; fakat buna karlk katedrallerinin bulunduu kentlerde otururlar ve kendi toplumlar ile birlikte bu kentlerdeki kltrl halkn bir esini tekil ederlerdi. Sonra, mutlak hkmdarlar ve tiranlar ortaya ktklar zaman, kentlerin ounda soylular, kendilerine zel bir hayat yaratmak (S. 210 vd.) zorunda kalyorlard ve bunun iin de ellerinde madd imknlar vard. Yeni hayat, siyas tehlikelerden korunmu ve her eit dnya zevkleriyle sslenmiti; ayn zamanda, soylular snfndan bulunmayan zengin ailelerin hayatlarndan phesiz ki,
Piemonte soylularnn kent d atolarnda oturmalar bir istisna olarak gze arpyordu. Bandello, Parte II, Nov. 12.
V.
BLM.
TOPLANTILAR
VE
ENLKLER
53i
farkl deildi. imdi yle bir zaman gelmitir ki, ye2 ni iirle edebiyat, Dante'den beri herkesin megul olduu bir nesne olmutu; stelik klsik a kltr uyanm ve insanla insan olarak ilgilenmeye balanmt; Condottiereler hkmdar oluyorlard; tahta oturmak iin (S. 31) yalnz soylu aileden domu bulunmak deil, fakat meru bir evlenmenin ocuu olarak dnyaya gelmi olmak art bile ortadan kalkmt. te o vakit bir eitlik a domu, aileden gelme soyluluk inanc bsbtn kaybolmu saylabilirdi. Teori bakmndan, klsik a dnrlerine gidildii takdirde, yalnz Aristoteles'e dayanarak soyluluu kabul ya da reddetmek mmknd. Mesel Dante 3 , Aristoteles'in, "soyluluk yksek yeteneklere ve miras yoluyla gelen servete dayanr" biimindeki tanmlamasndan, "soyluluk kiisel yeteneklere ya da atalarn meziyetlerine dayanr" szn karmaktadr. Fakat kard bu sonula tatmin edilmi bulunmadn da baka yerlerde ifade ediyor: Cennet'te atas Cacciaguida ile konuurken, soylu bir meneden geldiini and iin kendi kendini azarlyor4; nk soyluluk bir mantodur ve zaman, her gn yeni deerler eklenmezse, bu man2 Matbaann icadndan ok daha nce byle idi. Hayli yksek sayda yazma kitaplar, bunlar arasnda en iyileri, Floransa'l iilere aitti. Eer Savonarola'nn kurban yangn yaplmam olsayd, bu kitaplardan ok daha fazlas bize intikal etmi olurdu. Kars. sayfa 276. 3 4
Dante, de monarchia, L. II. cap. 3. Paradiso XVI, balang.
532
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
todan srekli olarak krpar durur. Convito3' sunda ise Dante, nobile ve noblit (soylu ve soyluluk) kavramn her trl dou artlarndan hemen hemen tamamiyle zmekte, yksek ahlk ve fikir yeteneklerine balamaktadr. Nobilit'y filosofia'nm kz kardei olarak saymakla da, kltre fazla bir nem vermi oluyor. tayanlar'n dnyay gr tarz zerinde humanizmann etkisi gnden gne arttka, insan deerini lye vurmakta douun rol olmadna dair inanlar da kuvvetleniyordu. XV. yzylda artk geerli olan teori bu idi. Soylular Hakknda6 balkl diyalogunda Poggio, karlkl konuturduu Niccolo Niccoli ve byk Cosimo'nn kardei Lorenzo Medici ile artk kiisel yararlktan baka hibir soyluluun mevcut bulunmad zerinde mutabk kalmaktadr. Genel inanca gre soylular hayatnn ayrlmaz, zarur< eleri olarak saylan birtakm eylerle ar surette alay edilmektedir. "Bir insan, atalar ne kadar uzun zaman haydutluk yapm iseler, o oranda gerek soyluluktan uzaklamtr. Kubazlk ve avclk abalar, avlanan hayvanlarn yuvalarnda aranacak Hint snbl kokusu kadar az soyluluk kokar. Eskilerin yaptklar gibi topra bayndrmak, orman ve dalarda anlamszca dolap durmaktan ki, insan en ok bu srada hayvana benzer ok daha soyluca bir itir. Bu gibi eyler belki bir dinlenme megalesi olabilir, ama hibir zaman hayat boyuna bir megale olamaz". Fransz ve
5 Dante, Convito, T r a t t a t o IV hemen hemen batan baa ve daha birok baka yerlerde. 6 Poggii opera, Dial. de nobilitate.
V.
BLM.
TOPLANTILAR VE
ENLKLER
53 J
ngiliz valyelerinin kentler dndaki ya da ormanlar arasndaki atolarnda geirdikleri hayat hatt Almanya'daki apulcu valyelik, soylulua tamamiyle aykr grnmektedir. Bunun zerine sz alan Lorenzo Medici, bir dereceye kadar soylular tarafn tutuyor. Fakat bunu yaparken, karakteristik olarak, doutan bir duyguya deil, Aristoteles'e dayanr. Politica'mn V. kitabnda bu Yunanl filozofun, soyluluu, var olan bir ey olarak kabul ve kiisel yeteneklerle miras yoluyla gelen servete dayanr diye tanmladn delil olarak ileri srer. Bunun zerine Niccoli yle cevap verir: Aristoteles bunu kendi kanaati olarak deil, genellikle benimsenen bir fikir olarak sylemitir; asl kendi dncesini ifade ettii Ahlk'mda, gerekten iyi olan eyi elde etmee uraan insan soylu insan diye vasflandryor. 'Bo yere Lorenzo Medici, soyluluun Yunanca karl olan Eugenia kelimesinin iyi soydan doma anlamna geldiini ileri srer; Niccoli ise Ltincesini, yani dikkate deer anlamna gelen "nobilis" kelimesini daha doru bulur; nk bu terim, soyluluu, grlen ilere, kiinin fiillerine balamaktadr 7 . Bu dncelerden baka, italya'nn eitli yerlerinde soylularn durumu aadaki ekilde belirtilmektedir: Napoli'de soylular tenbeldir ve ne malikneleriyle, ne de aaalk bir i diye saydklar tica-
Doutan soylulua kar beslenen bu aamsama duygusuna, sonradan hmanistlerde sk sk rastlanmaktadr. En sert saldrlar ihtiva eden paralar iin bak: Aen. Sylvius, Opera p. 84 (Hist. bohem., cap. 2) ve p. 640 (Lucretia ile Euryalus hikyesi).
534
retle urarlar; ya evde gn ldrl-8 veya ata binerler. Roma soylular da ticareti kmser, fakat maliknelerini kendileri iletirler; h a t t topra baymdran kimselere soyluluk aamasna ykselmek yolu kendiliinden alr 9 ; bylelikle elde edilen aama, ky soyluluu olmakla beraber yine de saygya deer bir soyluluktur". Lombaryda'da da soylular, kendilerine miras kalan iftliklerin geliri ile geinirler. Bu blgede iyi soydan gelmek ve baya ilerle uramaktan kendini alkoymak, soyluluk iin kfi gelir 1 0 . Venedik'te nobili (zadegan), devlet ilerini elinde bulunduran snftr ve hepsi ticaretle urar. Cenova'da da ayn hl grlmekte olup soylu olanlar ve olmayanlarn hepsi tccar ve gemicidirler ve yalnz geldikleri soya gre birbirlerinden ayrlrlar; pek az sayda olmakla beraber baz soylu kiilerin yol kesici haydutlar olarak da atolarnda pusuda bulunduklar da bir gerektir. Floransa'da eski soylularn bir ksm kendini ticarete vermitir. phesiz sayca
8 Hem de bakentte. Kars. Bandello, Parte II, Nov. 7. Joviani Pontani Antonius (burada zadegann kuvvetten dmesi, Aragon hanedannn gelii ile balatlmaktadr). Btn talya'da hi deilse topraktan olduka yksek gelire sahip olanlarla soylular arasnda bir ayrlk gzetilmezdi. 10 Usulsz ve mnasebetsizce evlenmelere kar tekrar tekrar yapt hcumlar ile Bandello, Kuzey-talya soylular hakknda bir deer hkm vermek hususunda hi de nemsiz bir kaynak deildir. Parte I, Nov. 4, 26. Parte III, 60. IV, 8. Tccar olarak Milano zadegan bir istisna tekil eder. Parte III, Nov. 37. Lombardia soylularnn kyllerle oynadklar oyunlar hakknda hak: sayfa 481 not. 11.
V.
BLM.
TOPLANTILAR
VE
SENLKLER
535
ok daha az olan teki ksm ise sanlar ile vnrler, ve kubazlkla avclktan baka bir i yapmazlar 1 1 . nemli olan nokta u idi ki, hemen hemen btn talya'da asil bir soydan gelmi olmakla vnenler de kltrle servet sahibi kimseler karsnda bbrlenecek durumda bulunmamakta idiler; zel siyasal haklariyle ayrcalklar, kendilerine yksek bir snf duygusu ve bilinci salyamamaktayd. Yalnz Venedik bu bakmdan grnte bir istisna tekil etmektedir; nk Venedik soylularnn (nobi) hayat teki hemehrilerinin hayatndan tamamiyle farksz olup ancak eref aamalar ile ilgili pek nemsiz birtakm hak ve ayrcalklarla bunlardan ayrlr. Napoli'ye gelince burada durum phesiz bakadr. Napoli, Renaissance fikir hareketinin tamamiyle dnda kalmtr. Bunun en bata gelen sebebi, soylularn kendini ayr t u t m a k t a gsterdikleri titizlikle lks dknl olmutur. Bu memlekette ortaa Langobard, Norman ve bir de daha sonraki Fransz feodalitelerinin etkileri hl kuvvetle yayordu; stelik de, daha XV. yzyln ortalarndan nce burada Aragon hanedannn egemenlii kuMacehiavelli'nin sert hkm, Discorsi I, 55, yalnz hl feodal ayrcalklara sahip, bsbtn isiz gsz, siyas bakmdan kartrc ve kkrtc bir unsur olan zadegan hakkndadr. En ziyade dikkate deer fikirlerini esas itibariyle italya'da geirdii hayata borlu olan Agrippa von Nettesheim, eserinin bir blmn zadegan ve hkmdarlara tahsis etmitir (de incert. et vanitate., cap. 80). Buradaki her yerden daha sert hkmler, esas itibariyle kuzey Avrupa memleketlerinde grlen fikir kaynamalarnn rndr.
11
536
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rulmutur. Bylece italya'nn baka blgelerinde yz yl daha sonra grlecek toplumsal deimeler, her yerden daha nce Napoli'de meydana geldi: hayat ana esi olan almay aalk saymak ve soyluluk anlarna dknlkten ibaret olmak zere, ksmen Ispanyollatrld. Bunun etkisi, daha 1500 tarihinden nce kk kentlerde bile kendini( gsterdi. La Cava'dan yle bir yaknma ykseliyordu: Buras, duvarc ve dokumac ustalar ile dolu olduu srece, atasz olacak kadar zengin bir yerdi; duvarc aletleri ile dokuma tezghlar yerine mahmuz ile zengiden ve altn yaldzl bel kaylarndan baka bir ey grlmedii, herkesin hukuk veya tp doktoru,, noter, subay veya valye olmaya abalad bugn ise, burada derin bir sefalet hkm sryor 12 . FIoransa'da buna paralel bir gelime ancak ilk Bykdk Cosimo zamannda grlmtr. imdi, ticaretle zanaat aa gren delikanllar valye olarak St. Stephan Tarikatine kabul ettii iin, Cosimo'ya teekkr edilmektedir13. Bu dn tarz, miras haklarndan faydalanabilmek iin babalarn oullarna bir meslekte kaplanmay art koan eski Floransa zihniyetine14 tam bir kartlk tekil etmektedir. (S. 124).
Massuccio, Nov. 19. Jac. Pitti'den I. Cosimo'ya: Archiv. Stor. IV, II p. 99. Kuzey-Italya'da da buna benzer eyler ancak ispanyol egemenliinden sonra ortaya kmtr. Bandello, P a r t e II, Nov. 40 bu zamann rndr.
13 12
Geri XV. asrda Vespasiano Fiorentino (p. 518, 632), zenginler kendilerine miras kalan serveti oaltmamak, tersine olarak btn gelirlerini her yl harcamal-
14
V.
BLM.
TOPLANTILAR
VE
SENLKLER
537
Fakat zel bir eit unvan dknl, zellikle Floransal'larda, ok kez komik bir tarzda olmak zere, sanatla kltrn eit yapc etkisi nne dikilmektedir. Bu, aslnda btn itibarn kaybettii bir zamanda bir moda lgnl olarak ortaya kan, valye sann kazanmak ihtirasdr. XIV. yzyl sonlarna doru Franco Sacchetti 15 yle yazyor: "Birka yl nce her insan, ekmekiye varncaya kadar her iinin, hatt yn tarayclar ile tefecilerin, kalpazan ve rezil kimselerin, kendilerini nasl valye yaptrdklarn grebilirdi. Bir memurun, kk bir kasabaya Rettore (bakan) olarak gidebilmek iin neden valye sanma ihtiyac olsun? Yalnz bir ekmek paras getiren geliigzel bir meslee bu san hi yakmyor. Zavall san, ne kadar dtn! Bu valyeler, valyelie zg olan bir yn ykmllklerin tam tersini uyguluyorlar. Okuyucularm valyeliin lm bulunduunu anlasnlar diye bunlarn szn ettim 16 . Madem ki, lm kimselere de valyelik san verecek kadar ileri gidilmitir, o halde aatan veya tatan bir figr, hatt bir kz bile valye yaplabilir". Sacchetti'nin, bu yarglarn dayandrd? ^belgeler olarak anlatt hikyeler, gerekte yeter derecede canldr. Bunlarda okuduumuza gre Bernabo Visconti, bir iki yarmasnn galibine ve sonra
drlar! demitir; fakat bir Floransa'lnn azndan kan bu sz, yalnz byk toprak sahipleri hakknda geerli olabilir. s. s Franco Sacchetti, Nov. 153. Kars. Nov. 82 ve 150.
16
Che la cavalleria e morta (valyelik lmtr).
538
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
da malubuna istihza ile valyelik sann tevcih ediyor; kalkanlarmdaki ssleri ve nianlariyle Alman valyeleri gibi gln hale sokuluyorlar ve iaah.. Daha sonraki bir dnemde Poggio17, atsz ve talimsiz valyelerle alay ediyor. Tarikatin bahettii ayrcalklardan faydalanmaa, rnein bayraklarla atna binerek gitmee kalkan herkes, Floransa'da hem hkmet karsnda ve hem de valyelikle alay eden kimseler gznde g bir duruma derdi18. Yakndan baklacak olursa grlecektir ki, doutan gelen soylular ile ilgisi bulunmayan bu gibi valyelik, geri ksmen srf gln ve san dkn bir gururdan ibarettir; fakat ayn zamanda iin bir de baka yz bulunmaktadr. Gerekten de atl oyunlar devam etmekte ve buna katlmak isteyen herkes ekil bakmndan valye sanna sahip olmak zorunda idi. Fakat kapal bir yar alannda mcadele, hem de dzenli olarak yaplan ve duruma gre bazen ok tehlikeli olabilen mzrak atma yarmalar, kuvvet ve cesaret gstermek iin iyi bir frsat tekil etmektedir; hangi meneden gelirse gelsin her gelimi birey, bu frsat kolay kolay elden karmak istemez. Daha Petrarca'nn at srtnda silh atma oyunlarn tehlikeli bir delilik sayarak buna kar cephe alm bulunmas hibir yarar salamamt. Onun, "Scipio veya Caesar'n byle oyunlar oynam olPoggius, de nobilitate, fol. 27. Vasari III, 49 ve not, Vita di Dello.
17
V. BLM. TOPLANTILAR VE SENLKLER
53^
duklarna hibir kitapta rastlanmyor" 19 diye ackl lna aldr eden olmamt. Atl oyunlar zellikle Floransa'da yaylmt; halk, bu eit oyunlar, phesiz pek tehlikeli olmayacak ekilleriyle, kendisi iin bir eit greneksel elence olarak grmeye balyordu. te pazar elencesi olarak bu eit bir cirit oyununun son derece komik bir tasvirini bize Franco Sacchetti brakmtr 20 : Adamn biri kiralad bir ata binerek Peretola'ya gider. Buras, ucuz bir para karl olarak cirit oynanabilen bir yerdir. Fakat muzip kimseler atn kuyruu altna bir diken balarlar. Bundan rken hayvan, srtndaki miferli valye ile beraber drt nala kente dner. Hikyenin zorunlu sonucu, kocasnn byle tehlikeli bir lgnlna fkelenen karsnn onu cidd bir biimde azarlamas oluyor21.
Petrarca, epist. senil. XI, 13, p. 889. Epist. famil'de Petrarca, Napoli'de oynanan bir cirit oyununda bir valyenin dtn grnce duyduu deheti tasvir eder.
20 Nov. 64. Buna dayanlarak Orlandino'da (II, kta 7) Byk Kari zamannda tertiplenen bir cirit oyunu hakknda aka yle deniliyor: Orada alar ve a yamaklar deil, fakat krallar, dkler ve margravlar dvrlerdi.
Bu, cirit trnden beden hareketlerini alaya alan yazlarn ilklerinden biridir. Bundan tam 60 yl sonradr ki, VII. Charles'in burjuva snfndan gelen maliye nazr Jacques Coeur, Bourges'daki saraynda merkepler zerinde oynanan bir cirit oyununun tasvirini bir heykeltraa yaptrmtr (1450 tarihlerine doru). Bu eit alaya almalarn en parlak bir rnei olan ve biraz nce szn ettiimiz Orlandino'daki ikinci Canto, ancak 1526 da yaymlanmtr.
21
540
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ilk Medici hkmdarlar, atl oyuna derin bir ilgi beslemilerdir. Sanki bunlar, asil soydan gelmiyen insanlar sfatiyle, kendi evrelerinde tuttuklar kimselerin, herhangi bir sarayn mensuplar ile her bakmdan boy lebilecek gte olduklarn bu oyunla ispat etmek istiyorlard 22 . Daha Cosimo zamannda (1459), sonra da byk Pietro dneminde Floransa, hreti her tarafa yaylan byk cirit oyunlarna sahne oldu. Hatt ufak Pietro, bu yzden hkmet ilerini ihmal etmi ve ancak silh kuanm olarak kendi resmini yaptrmaya raz olmutu. Papa IV. Alexandr'n da cirit oyunlar tertipleKars. Poliziano ve Luca Pulci'nin daha nce adlar geen iirleri. Yine bak: Paul. Jov., Vita Leonis X, L. I. Macchiavelli, Storie Fiorentini L. VII. Paul. Jov. Elogia, Petrus Medices ve Franc. Borbonius'dan sz edilmesi dolaysiyle. Vasari IX, 219, Vita di Granacci. Pulci'nin Morgante'sinde (ki Lorenzo'nun gzleri nnde yazlmtr) valyeler, szlerinde ve hareketlerinde ok kere gln duruma dmektedirler, fakat indirdikleri darbeler gerek ve oyunun kurallarna uygun hareketlerdir. Bojardo da, cirit oyununu ve sava sanatn iyi bilenler iin iirler yazmaktadr. Kars. sayfa 443. -^ F e r r a r a ' d a 1464 tarihinde yaplan cirit oyunlar: Diario F e r r a r . : Muratori XXIV, Col. 208 Venedik'tekiler: Sansovino: Venezia, fol. 153 vd. Bologna'da 1470 ve daha sonraki tarihlerde yaplanlar: Bursellis, Annal. Bonon.: Murat. XXII, Col. 898, 903, 906, 908, 909; burada dikkate deer olarak eski Roma zafer alaylar temsilleri ile ilgili patetik bir eda karmaktadr. Urbino hkmdar Federigo (S. 70), bir cirit oyununda sa gzn ab ictu lanceae (bir mzr a k darbesi ile) kaybetti. Avrupa'nn kuzey memleketlerinde o zamanki cirt oyunlar hakknda en iyisi bak: Olivier de la Marche, Memories, birok yerlerinde, fakat zellikle chap. 8, 9, 14, 16, 18, 19, 21 ve ilaah..
22
V.
BLM.
TOPLANTILAR VE ENLKLER
541
nirdi. Kardinal Ascanio Sforza, Trk ehzadesi Cem'e (S. 174, 186) bu oyunu nasl bulduunu' sorunca prens gayet akllca yle cevap vermiti: Bizim memlekette bu gibi eyler, oyun srasnda lseler bile zarar yok denebilecek tutsaklara yaptrlr. Bununla ark'l prens, farkna varmadan, eski Romallar'^ ayn fikirde olarak, ortaa greneklerine kar cephe alm ouyordu. valye sannn hi de kmsenmeyecek deerde olan bu dayanandan baka, daha imdiden, talya'nn baz yerlerinde, mesel Ferrara'da (S. 84) saray hizmetlerinde bulunan ve Cavaliere sann tayan gerek valye tarikatleri de grlmektedir. valyelerle soylularn birey olarak iddia ve gururlar ne olursa olsun, italyan soylular, hayatn cra bir kesinde deil fakat tam ortasnda yer alyorlard. Her an her snf halk ile eitlik temeline gre dp kalkmakta, yetenek ve kltr sahibi herkesle badamaktaydlar. Gerek hkmdarn asl saray adamlar (Cortigiani) arasna girebilmek iin bir insana soylular snfndan gelmi bulunmak 23 art koulmaktadr ; fakat bunun- aka nedeni kamuoyunda yerlemi baz pein yarglardan (Per l'opiniofa universale) ve bir de soylular snfna mensup bulunmayanlarn ayn mnevi deere sahip olamayacaklar kuruntusundan korunmaktan ibarettir. Soylular snfndan olmayanlarn baka sfatlarla hkmdarn yannda hizmet grmeleri bsbtn imknsz klnm deildir. Asl nemli olan nokta,
23
Bald. Castiglione, il Cortigiano, L. I. fol. 18.
542
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
mkemmel adamda, yani Cortigiano'a, bylelerinde aranmas gereken meziyetlerden herhangi birinin eksik bulunmamasdr. Bu takdirde, eer bir insann hayat ilikilerinde birtakm kaytlarla balanmas ve belli bir lde ekingen davranarak haysiyet ve vekarn muhafaza etmesi aranyorsa, bu damarlarndaki kann asaleti dolaysiyle deil, fakat bireysel yetkinliin gerekleri dolaysiyle yaplmaktadr. Sz konusu olan, modern anlamda bir kibarlktr ve bunda genel olarak kltr ile servet, bir insann toplum iindeki deerinin leklerini tekil etmektedir. Servet, yalnz hayat kltre adamak imknn salad ve kltrn ilerlemesine byk lde hizmet ettii lde bir deer kazanmaktadr. Fakat, yeleme nedeni olarak dou ayrl ne kadar az rol oynuyordu ise, birey de btn meziyetlerini deerlendirmeye o oranda drtlm oluyordu, ayn ekilde toplum hayat da o derecede kendiliinden birtakm ksntlara girmeye, kendi deerlerini kendi iinde aramaya zorlanyordu. Bireyin davran ve toplum hayatnn yksek ekilleri, serbest, bilinli bir sanat eseri haline geliyordu. Italyanlar'da sdece insann d grn ile ev eyas ve gnlk hayat alkanlklar bile, italya d lkeler ahlisine oranla daha gelimi, daha gzel ve daha incelmi bulunmaktadr. Yksek tabakalara ait evlerden szetmek, sanat tarihine den bir itir. Burada, yalnz konfor ve uyumlu, kullanl yapllar bakmlarndan bu evlerin, kuzey lkelerindeki ileri gelenlerin atolarna, kentlerdeki kk ve saraylarna ne kadar stn olduunu belirtmek isteriz Giyim eyas, srekli olarak o derecede deimektedir ki, baka memleketlerdeki modalarla
543
bir. karlatrma yapmak imkn yoktur; kald ki, XV. yzyl sonlarndan bu yana ok kez italya'da da ayn yabanc modalara uyulmaktadr. talyan ressamlarnn tablolarnda grlen o a giysileri, genel olarak o zamann Avrupasnda giyinilenlerin en gzel ve en kullanll olanlardr. Ancak, acaba bunlar ounluka benimsenen giyini modas mdr ve olduklar gibi resmedilmiler midir? te bu, kesin olarak bilinmiyor. Fakat hi phe gtrmeyen bir nokta vardr ki o da italya'daki kadar hibir yerde giyinie nem verilmemi bulunmasdr. Bir defa halk kurumlu idi ve kurumludur. Bundan baka cidd kimseler de mmkn olduu kadar gzel giyinmeyi kiilik olgunluunun bir esi olarak saymaktadrlar. Bir vakitler Floransa'da giysi, bireysel bir ey diye saylr ve herkes kendine zg bir modaya gre giyinirdi (S. 210 not 2 a). Hatt XVI. yzylda da ge zamanlara kadar kendine zg biimde giysi tamak cesaretini gsteren nemli kiilere rastlanyordu 24 . Fakat ou insanlar, ar basan modaya hi olmazsa kendi zevklerine gre bir eyler katarlard. Giovanni della Casa'nn gze arpar klktan, hkim olan modaya aykr giyinmekten saknmak iin yapt uyarmalar, bir soysuzlama, bir k belirtisinden baka bir ey deildir25. Hi olmazsa erkein gze arpar biimde giyinmemesine en yksek bir kural olarak uyan bizim amz, bunu yapmakla, kendisinin anlam bulunduundan ok daha fazla derecede byk olan bir ey24 Paul. Jovii Elogia, sub. tit. Petrus Gravina, Alex. Achilnus, Balth. Castellio ete. 23 Casa, il Galateo, p. 78.
544
TALYA'DA
RNESANS
KtjlTR
den vazgemektedir. Fakat bu sayede ok da zaman tasarruf etmektedir; yalnz bana bu kazan bile, bizim i hayat llerimize gre, teki btn sakncalar ortadan kaldrmaya yeterli grlmektedir. Renaissance ann Venedik'i26 ile Floransasnda erkek klklar ve kadn lks iin belli bir takm kurallar konmutu, rnein Napoli gibi giyini tarznn serbest bulunduu yerlerde moralistler, soylularla baya halk arasnda artk bir ayrlk grlemediini, hatt znt ile, ifade ediyorlard 27 . Bundan baka daha o zaman modann son
26 Bu konu zerinde Venedik klk kitaplar ve Sansovino: Venezia, fol. 150 vd. Nianlanma treninde gelinin giysisi beyaz renkte, omuzlar zerine dklm rgsz salar. Tizian'm ^'oro'sndakinin ayndr. 27 Jovian. Pontan., de principe: Utinam autem non eo impudentiae perventum esset, ut inter mercatorem et patricium nullum sit in vestitu ceteroque ornatu discrimen. Sed haec t a n t a licentia reprehendi potest, coerceri non potest quanququam mutari vestes sic quotidie videmus, u t quas q u a r t o a n t e m e n s e i n deliciis habebemus, nunc repudiemus et tanquam veteramenta abiciamus. Quodque tolerari vix potest, mullum fere vestimenti genus probatur, quod e Galliis non fuerit adductum, in quibus levia pleraque in pretio sunt, tametsi nostri persaepe homines modum Mis et quasi formulam quandam praescribant. (Keke giyinite ve dier sste ticaret adam ile soylu arasnda hibir fark brakmyacak kadar bir yzszle dmemi olsaydk. Geri drt ay nce ok hoa giden giysileri imdi beenmediimizi ve sanki eski psk eylermi gibi bir kenara attmz her gn gryoruz; bunca taknlk ayplanabilir, fakat nlenemez. Katlanlmas g bir ey daha var: Fransa'dan gelmeyen hibir klk beenilmiyof Bunlarda da, bizimkilerin ok kez bir l ve gya bir biim vermelerine karn ounlukla hafif olanlarna deer veriliyor).
V. BLM. TOPLANTILAR VE ENLKLER
545
derece abuk deimesinden ve, eer szlerini doru anlyorsak, Fransa'dan gelen her eye lgnca taplmasndan yaknmalar ykselmekte idi. Moralistlere gre btn bunlar aslnda italyan modalardr ve ancak Franszlardan geri alnmaktadr. Biz burada giysi biimlerinin sk deimesi, Fransz ve talyan modalarna uyulmas28 gibi eylerin Italyanlar'da mevcut ss dknlne ne dereceye kadar etki yaptn daha yakndan inceliyecek deiliz. Ancak bunu, 1500 yllar sralarnda italyan hayatnn hzl hareketini gsteren tarihsel bir belge olarak grdmz sylemekle yetineceiz. Kadnlarn her eit tuvalet aralar kullanmak suretiyle d grnlerini esasl ekilde deitirmek iin byk bir aba harcadklarn zel bir nemle kayt etmemiz gerekir. Roma imparatorluunun knden beri Avrupa'nn hibir lkesinde eitli ilemlerle yz, cildin rengini ve salar deitirmek iin Renaissance a italya'snda olduu kadar uralm deildir29. Btn ama, apak, hatt gze batar derecede gz boyayclk da olsa, basma kalp bir tip vcuda getirmektir. XIV. yzylda30 son deBunun hakknda bak mesel Diario F e r r a r a s e : t Murat. XXIV, Col. 297, 320, 376, 399; bu sonuncu ksmda Alman modasndan da bahs edilmektedir. 29 Kars. Falke, Die deutsche Trachten = und Modewelt'in ilgili blmleri. 30 Floransa'l kadnlar hakknda bak: Giov. Villan X, 10 ve 152; Matteo ViUani I, 4. 1330 tarihli byk moda fermannda kadn giysilerinde ilenmi figrlere msaade verilmekte, yalnz resm edilmi figrler (dipinto) yasak edilmektedir. Bu eit dekorasyonun nitelii nedir? iyice anlalamyor.
28
546
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rece cicili bicili ve sslerle kapl, daha sonralar ise bir az daha uyumlu bir zenginlik kazanan genel kl tamamiyle bir yana brakyoruz ve yalnz dar anlamda tuvaletle yetiniyoruz. Her eyden nce takma sa ok kullanlrd. Bazen beyaz ve sar ipekten 31 de yaplan bu sahte salar, kimi kez yasak edilir, kimi kez de serbest braklrd. Gnn birinde bir vaiz ortaya karak bu gnahn byklnden szetti ve halk tvbeye ikna etti. Bunun zerine bir meydanda byk bir ate (talamo) yakld ve alglar, tavla ve benzeri gibi oyun aralar, maskeler, by muskalar, ark kitaplar ve daha baka sama saylan eya ile birlikte takma salar32 da bu atee atld. Alevler hepsini tertemiz etti. gerek doal ve gerekse takma salarda sarn renk, herkesin elde etmek istedii ideal renkti. Gnein sa sarn yaptna inanlyordu33. Bu nedenle birok bayanlar gzel havalarda btn gn gne altnda kalrlar-
Gerek satan yaplanlara "capelli morto" denilmektedir. Bir talyan bapapaznn, srf kelimeleri iyi telaffuz edebilmek amac ile, azna takt fildiinden yaplm t a k m a di hakknda bak: Anshelm, Berner Chronik IV, safa 30 (1508). Infessura: Eecard, Scriptores II, Col. 1874. Alleggeretto: Murat. XXIII, Col. 823. Sonra Savonarola zerinde yazanlar hakknda bak: aaya. Sansovino, Venezia, fol. 152: capelli biondissimi per forza di sole (gnein etkisi ile sapras kesilmi salar). kar, sayfa 469.
33 32
31

34
547
di . Ayrca, boyalar ve san bymesini salamak iin eitli illar kullanlrd. Fakat bunlara ek olarak eit eit gzelletirici sular, yzn ayr ayr ksmlarna srlmek zere macunlar ve srmeler de vard. Hatt amzn tanmad derecede ileri varlarak gz kapaklar ve diler iin ayrca tuvalet maddeleri kullanlrd. Ne airlerin alaylar 35 , ne vaiz papazlarn fkeleri ve ne de cildin zamanndan evvel harap edilmemesi iin yaplan uyarlar, kadnlar yzlerine baka bir renk ve hatt ksmen baka bir biim vermekten alkoyamyordu. Olabilir ki, Mysteres denilen ruhan sahne oyunlarnn sk sk ve parlak bir surette temsil edilmeleri ki bunun iin yzlerce insana makyaj yaplr 36 gnlk hayatta tuvaletin ktye kullanlmasna bir neden tekil etmitir. Her ne olursa olsun, tuvalet dknl memleketin her yanna yaylmt ve kyl kzlar da elden geldii kadar buna ayak uyduruyorlarTpk Almanya'da olduu gibi. Poesie satiriche, p. 119; Bern. Giambullari'nin satir'inde: per prender moglie (e almak iin). Anlaldna gre henz fazla derecede batl inanlara ve byye dayanan bir tuvalet kimyasn iine alan bir kavram. 35 airler, bu boyanmann btn irkin, tehlikeli ve gln yanlarn belirtmek iin byk aba harcyorlard. Kars. Ariosto, Sat-ira III, kta 202 ve sonras. Aretino, il marescalco, Atta II, scena 5 ve Ragionamenti'de birok yerler. Yine Giambullari, ayn eser. Phil. Beroald. sen. Carmina. 36 Cennino Cennini, Trattato della pittura'nin 161. blmnde yz makyaji iin bir reete vermektedir; bu, her halde myster'lere veya maskeli elencelere zg olsa gerektir. 162. blmnde de okuyucularn, boyanmamaa ve her trl kokulu sular kullanmamaa davet etmektedir.
34
548
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
di". Bu gibi sslerin kadnlar iin ahlkszlk belirtisi tekil ettii hakknda yaplan uzun vazlar bir fayda salamyordu, zellikle, baka zamanlarda herhangi bir srmeye el srmiyen en ar bal ev hanmlar, bayram gnlerinde boyanrlar ve gezmeye karlard 38 , ister barbarln bir kalnts olarak saylsn ki, yabanl insanlarn boyanmalar buna bir paralel olarak gsterilebilir , ister ehre ve renkte normal genlik gzelliini muhafaza etmek isteinin bir sonucu olarak kabul edilsin ki, tuvalette gsterilen byk zenti ve zenginlik bunu gsterir , her iki halde de erkekler, btn bu kt greneklere kar uyarlarda bulunmaktan hibir zaman geri durmamlardr. Parfm kullanmakta da ayn ekilde fazla ar gidilmi, insann temasa geldii her eye varncaya kadar kokular srlmtr. enlikler vesilesiyle hatt katrlara bile gzel kokulu yalar ve benzeri maddeler srlrd 39 . Pietro Aretino da, gzel kokulu bir kese iinde kendisine para yollad iin Cosimo'ya teekkr etmektedir 40 . Kars. La Nencia di Barberino, kta 20 ve 40. Ak delikanl kentten bir kt klah dolusu stbe ve srmeler getirmei sevgilisine vaad ediyor. Kars. yukarda sayfa 480. 38 Agn. Pandolfini, Trattato del governo della Famiglia, p. 118. s Tristan, Caracciolo: Murat. XXII, Col. 87. Bandello, Parte II, Nov. 47. * Capitolo I. 'de Cosimo'ya". Quei cento scudi nuovi e profumati che l'altro di mi mandaste a donare. (Geen gn bana hediye olarak gnderdiiniz o yeni ve gzel kokulu yz altm). O zamanlardan kalma baz eyalar, kokularn hla muhafaza etmektedirler.
37
549
O zaman yaayan italyanlar, kuzey lkeleri insanlarndan temiz olduklarna inanrlard. Kltr tarihi bakmndan bu iddiay redden ziyade kabul etmemiz iin birtakm genel nedenler vardr; nk temizlik, modern kiinin olgunluu iin gerekli elerden biridir ve bu da her yerden daha nce talya'da gelimitir. stelik Italyanlar'n, o a uluslarnn en zenginlerinden biri olmalar da ayn iddiay rtmekten ok dorular. phesiz ki, bunun doruluunu veya yanllm kesin olarak ispat edecek kantlar hibir zaman bulunamayacaktr. Eer temizlik kurallarnn ilk nce nerede meydana gelmi bulunduu sorunu sz konusu edilirse, ortaa valye iiri bunun en kesin belgelerini verebilir. Bununla beraber u kadar muhakkaktr ki, Renaissance' temsil eden en parlak kiilerin bazlarndaki temizlik, hele sofralarndaki temizlik, zel bir nemle belirtilmektedir41 ve talyanlar'da "Alman" szc pislik szcnn aa yukar e anlamls olarak kullanlmaktadr 42 . Alman eitimi ile yetitirildii .sralarda Massimiliano Sforza'mn edindii pislik alkanlklarnn ne kadar gze arptn 43 Giovino 'dan reniyoruz. Yalnz, ne kadar gariptir ki, hi deilse XV. yzylda misafirhanecilik baVespasiano Fiorentino, p. 458, Donato Acciajuoli'nin hayatnda; ve p. 625, Niccoli'nin hayatnda. 42 Geraldi. Hecatommithi, ntroduz., Nov. 6. 43 Paul. Jov. Elogia.
41
550
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lca Almanlar'n eline brakm bir meslek halinde44 dir ve bu Almanlar Roma'y ziyarete gelen seyyahlardan kendilerine kr salamaktadrlar. Ancak, bu kaytta, her halde kk yerler kast edilmi olmaldr; nk byk kentlerde talyan otel ve lokantalarnn n safta geldii apaktr.45. Kk kasabalarda doru drst barnma yerlerinin bulunmay, genel hayatta hkm sren gvensizlikle de aklanabilir. Sonra, XVI. yzyln birinci yarsnda doutan Floransa'l olan Giovanni della Casa'nn "11 Galateo" bal ile yaynlad "adab- muaeret" kitab elimizdedir. Burada yalnz dar anlamiyle temizlik iin deil, ayn zamanda bizim yakksz davranlar diye adlandrdmz btn alkanlklardan vaz geilmesi iin de, bir moralistin en yksek ahlk kuralAeneas Sylvius (Vitae Paporum, ap. Murat. III, II, Col. 880), Baccano'dan bahs ederken diyor ki: pauca sunt mapalia, eaque hospitia faciunt Theutonici; hoc hominum genus totam fere Italiam hospitalem facit; ubi non repereris hos, neque diversoruim quaeras. (Birka kulbe vardr; onlar da Almanlar misafirhane yapyorlar; bu insanlar btn talya'y misafirhane yapmlardr; bunlar bulamazsan, konacak yer diye bir ey arama). *? Franco Sacchetti, Nov. 21 1450 tarihlerine doru Padua kenti, saraya benzeyen bir misafirhanesiyle vnyordu; "kz" ad ile anlan bu misafirhanenin 200 at alabilecek kadar byk bir ahr vard. Michele Savonar. ap. Murat. XXIV, Col. 1175. Floransa ise San Gallo kaps nnde en byk ve en gzel hanlardan birine sahip idi; fakat anlaldna gre buras, kent halknn dinlenmesine ayrlm bulunuyordu. Varchi, Stor. fiorent. III, p. 86 .
44
551
larndan sz ederken kulland kesin eda ile, birtakm kurallar konulnutur. Baka memleketlerin edebiyatlarnda byle dersler, sistematik olarak deil, daha ok tiksindirici tasvirlerle dolayl olarak retilir 46 . stelik Galateo, hayatta iyi davranlar, zarafet, nezaket, edeb ve erkn iin de derin bir grle yazlm gzel bir eserdir. Bugn de her snftan insanlar iin bu kitab okumak ok faydal olur. Eski Avrupa dnyasnn kibarl, Galateo'da konulan nezaket kurallarn pek de aamaz. Bir yaratl sorunu olduu lde edep ve erkn, her kltrn balangcndan itibaren belli baz insanlar doutan beraberlerinde getirmiler, bazlar da sonradan iradeleriyle elde etmilerdir; ancak, bunu genel bir sosyal yarg, kltr ve eitimin bir belirtisi olarak ilk defa anlayan, italyanlar olmutur, italya'nn kendisi ise iki asrdan beri ok deimitir. imdi aka his olunmaktadr ki, birbirlerini iyi ve yarm yamalak tanyanlar arasnda yaplan ar akalar, "hrle" ve "beffe" (S. 240 vd.) dnemi kibar cemiyetlerde artk gemitir"; Halk kentlerinin surlar dna km, kozmopolit, objektif bir nezaket ve sayKars. mesel Sebastian Brant'n NarvenscMff'indcki ilgili paralar; Erasmus'un Colloquies'i; Grobanus'un Ltince iiri ve ilaah.. Klsik adan: Theophrast'n kar a k t e r tasvirleri. 47 Yerginin (burla) azald, mesel Cortigiano, L. II, fol. 96 vd. mdaki rneklerden anlalmaktadr. Floranas'da ise ar yergiler mmkn olduu kadar uzun zaman devam etmitir: Lasca'nn hikyeleri, bunun bir delilini tekil eder.
46
552
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
g gelitirmitir. Dar ayrca szedeceiz.
anlamda
hayatndan ilerde
XV. yzyl ile XVI. yzyl balarnda btn d hayat dnyann baka hibir milletinde grlmeyen derecede incelmi ve gzellemiti. Rahatl, konforu salayan byk kk birok eya, ksmen ispat edilebildii gibi, ilk kez talya'da meydana getirilmiti, italyan kentlerinin dzenle denmi caddelerinde 48 arabaya binmeye herkes almt; halbuki o zamanlar baka lkelerde yaya yrnmekte veya ata binilmekte, ya da zorunlu durumlarda ok skntl araba yolculuuna katlanlmakta idi. Baka hibir yerde sz edilmeyen yumuak yayl yataklarn, deerli hallar ve tuvalet takmlarnn talya'da kullanldn zellikle hikayecilerden reniyoruz49. amar, yatak takmlar ve benzeri gibi beyaz eyann bolluu zerinde sk sk nemle duruluyor. Bunlarn bir ksm ayn zamanda sanat alanna girer. Lks eyay haslatrmak sanatnda ne kadar eitli aralara malik bulunulduuna hayret ederiz; bu sanat, yalnz muazam bfeleri ve hafif etajerleri, zarif vazo ve anaklarla, duvarlar grkemli hallarla ve gece masalarn saysz plstik eya ile sslemekle kalmyor, stelik ve tercihan mobilyacl ok parlak bir tarzda kendi iine alyor. Geri btn bat lkeleri ortaan sonlarnda
Milano hakknda belli bal bir para: Bandello. P a r t e 1, Nov. 9. Altmtan fazla drt atl ve saysz iki atl araba vard. Bunlarn bir ksm altn yaldzl ve oymalarla sslenmi idi; rtleri ipektendi. Kars. ayn eser. Nov. 4. Ariosto, Satira III, msra 127. * Bandello, P a t r e I, Nov. 3. III, 42, IV, 25.
48
553
olanak bulur bulmaz ayn yoldan yrmlerdir; fakat yaptklar btn eyada ksmen ocuka kalmlar ve alaca bulaca oyuncakln stne kamamlar, ksmen de tek yanl gotik dekorasyon slbunun balarndan kurtulamamlardr. Halbuki talya'da Renaissance, tamamiyle serbest hareket etmekte, her iin gereine gre davranmakta ve ok daha geni bir sanatkr ve i verenler kadrosuyla almaktadr, ite XVI. yzyl sresince italyan tezyini sanatlarnn kuzey lkeleri dekoratifine kolayca stn gelebilmesi, birtakm byk ve genel etkenlere bal bulunmakla beraber, ksmen bu halle de ilgilidir.
Burada bir sanat eseri, halk hayatnn yaratt yce ve bilinli bir varlk olarak ortaya kan yksek dzeyli topluluk hayat en nemli temelini, en elverili gelime zeminini diZ'de bulmutur. Ortaan en parlak dneminde bat uluslarnn soylular tabakalar, gerek konuma ve gerek iir dili olarak saraya zg bir dil vcuda getirmek abasn gtmlerdir. Bylece, diyelekleri daha ok erkenden birbirinden ayrlm bulunan italya'da da XIII. yzylda Curiale denilen ve btn saraylarla airlerce kullanlan ortak bir dil vard. imdi kesin nemde olan asl mesele bunun bilinli abalamalarla btn aydnlarn kullanacaklar bir konuma ve yaz dili haline getirilmesine allmasdr. Bugnk biimine 1300 tarihinden nce sokulduu bilinen yz eski TiMt/e'nin giri blm, byle bir ama gdldn aktan aa anlatmaktadr.
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Burada dil, gayet belirli olarak, iirde kullanldndan ayr bir tarzda anlalmaktadr. En geerli saylan husus, ksa szlerde, epigramlarda ve cevaplarda sade ve ak, fikir bakmndan gzel ifade'dir. Byle bir yetenee talyanlar, Greklerle Araplar mstesna olmak zere, her milletten daha byk bir hayranlk duymaktadrlar. "Uzun hayatlar sresince tek bir bel parlare (gzel sz) bile meydana getirmemi nice insanlar vardr!". Ancak, sze konu edinilen mesele eitli ynlerden ele alnmakta gsterilen abalar lsnde zor idi. Dante, bizi bu mcadelenin ta orta yerine gtryor. Onun italyan dili1 zerindeki yazs, yalnz bu mesele iin deil, ayn zamanda modern bir dil zerine yaplm ilk ilm inceleme olarak da nemlidir, ileri srd dnceler ve vard sonular, filoloji bilimine aittir ve bunda Dante, dnyann sonuna kadar en mstesna bir yer igal edecektir. Burada yalnz u noktalar tesbit etmekle yetineceiz: bu yaznn kaleme alnmasndan ok daha nce dil meselesinin gnn en kanlmaz ve hayat bir davas haline gelmi olmas gerektir; btn diyelekler taraf tutarak tercih yaplmak suretiyle etd edilmi ve zerinde uzun boylu tartlmtr; en sonunda genel bir ideal dil, ancak ok ac sanclardan sonra domutur.
De vulgari eloquio, ed. Gorbinelli, Parisiis 1577. Boccaccio, Vita di Dante, p. 77 de sylediine gre Dante, bu eseri lmnden ksa bir zaman nce kaleme almtr. Dilde kendisinin ahit olduu abuk ve hissedilir sakildeki deiikliklerden. Convito'snm banda bahs eder.
1
deal dil iin yaplan bu mcadelenin, bu ar dil savann, edebiyat ve iirde faydas kadar zarar da grlm olabilir; baka bakmlardan yksek yetenek sahibi baz yazarlarn ifade glerini zayflatm bulunabilir; tam anamyle hakim bulunan baz kimseler de bu dilin grkemli uyumuna kaplarak fikirden fedakrlk yapmaa srklenmi olabilirler. Gerekten de aslnda fazla deerli olmayan bir melodi, byle bir aletle alnrsa kulaa fevkalde ho gelebilir. Ancak, her ne olursa olsun toplum hayat bakmndan bu dilin yksek bir deeri vardr. Dil, soyluca ve arbal davrann nemli bir esi idi; kltrl insan, gnlk hayatta ve olaan st durumlarda da d haysiyetini korumadeal dilin edebiyat ve hayatta giderek nasl yayldm bir cetvel halinde gstermek, meseleleri bilen bir yerli iin kolayca mmkndr. Bunun iin, ayr ayr diyeleklerin, XIV ve XV. asrlarda gnlk yazmalarda, resm yazlarda ve mahkeme tutanaklarnda, nihayet vekayinmecilerle serbest kalem sahiplerinde ar veya ideal dille kark olarak ne derecede tutunmu olduklarn tesbit etmek gerekir. Resm dil olarak kullanlan ar ve kark bir haldeki Ltince'nin yanmasnda italyan diyeleklerinin durumu da bu meyanda sz konusu olabilir;
2
556
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ya zorluyordu. phesiz, bir zamanlar Attica toplumunda olduu gibi burada da pislik ve ktlk, bu klsik kalbn iine brnyordu; fakat ayn zamanda en zarif ve asil olan eyler de bu dilde lyk bir surette ifadesini buluyordu. deal dilin en nemli yan, ulusal ve siyasal cephesidir, yani teden beri paralanm olan talya'nn btn blgelerinde yetien aydnlar iin fikri bir vatan kurulmutur 3 . "stelik de bu vatan yalnz soylular snfna ya da Jer hangi baka bir snfa ait deildir; en fakir, en zavall durumda olsa da herkes, istedii anda bu vatana sahip olmak iin zaman ve aralara malik bulunmaktadr. Bugn bile (ve belki de her zamandan daha fazla derecede olmak zere) talya'nn, anlalmas imknsz diyelekler kullanld blgelerinde yayan kimselerin ve hatta kyllerin ok kez .gayet gzel bir talyanca konutuklar hayretle grlr. Fransa ve Almanya'da ise buna benzer bir .ey aramak bounadr. Bu memleketlerin edebiyatlar bile mensup bulunduklar blgelerin zel azlarna skca bal kalrlar. talya'da okuyup yazma bilenlerin says, rnein Kilise Devleti gibi baz blgelerini gz nnde tutarak varabileceimiz kanaattan ok daha fazladr. Ancak, yksek ve deerli bir hazine olarak ar dil ve az'a bu kadar sayg gsterilmemi olsayd, bu halin ne dereceye kadar yar a n dokunabilirdi? talya'nn ayr ayr blgeleri birbirleri arkasndan bu ideal dili kabul ettiler. Venedik, Milano ve Napoli de, daha edebiyatn en parlak dneminde ve biraz da bunun etkisiyle, ayn eyi
3
17, 18.
Daha Dante byle diyor: De vulgari eloquio I, c.
557
yaptlar. Yalnz Piemonte, bu deerli ulusal servete, ar dile katlmak suretiyle, ancak bizim amzda serbest irdesini kullanarak tam bir italyan memleket haline gelmitir4. Diyelek edebiyatna, aa yukar XVI. yzyl balarndan bu yana belli baz konular yalnz komik deil fakat ayn zamanda cidd konular da gnll ve kasd olarak braklmtr 5 . Bunda gelien slup, her problemin altndan kalkacak bir gtedir. Baka milletlerde bu eit bilinli bir ayrma ok daha ge grlmtr. Yksek cemiyet hayatnn arac (Medium) olarak dilin deeri zerinde aydnlarn ne dndkleri, Cortigiano0''da mkemmel olarak anlatlmaktadr. Daha o zaman, yni XVI. yzyl balarnda, Dante ve ada Toscanallar'm kullanm olduklar, eskimi deyimleri, srf eski olmalar dolaysiyle, kasd olarak muhafaza eden kimseler vard. Cortigiano'mn yazar bu deyimlerin konuma dilinde kullanlmasn kesin olarak yasak ediyor ve yaz dilinde de bunlara yer vermek istemiyor; nk bunlar
Piemonte'de ok daha nceleri Toscana diyelein yazp okuyanlar vard. F a k a t bunlarn says pek azd. 5 Gnlk h a y a t t a diyelek deyimlerinin nerelerde kullanlp kullanlmayaca da biliniyordu. Gioviano Pontano, Napoli veliahtn, diyelek konumamas iin aka uyaryordu (Jov. Pontan. de Principe). Bilindii zere son Bourbon'lar bu bakmdan daha az ekingen idiler . Roma'da kendi diyeleini geerli yapmak isteyen Milno'lu bir kardinalin alay edilmesi hakknda bak: Bandello. P a r t e II, Nov. 31. 6 Baldamus Castiglinoe, il Cortigiano, L. I, fol. 2T vd. Diyalog eklinde olmasna ramen yazarn kendi fikirleri, her yerde gn na kmaktadr.
4
f58
TALYA'DA
RNESANS
sadece bir konuma eklinden ibarettir. Hemen arkasndan u itiraf geliyor: en gzel konuma, gzel yazlm bir esere en ok yaklaandr. ok ak bir fikir olarak beliriyor ki, syleyecek nemli eyleri bulunan kimseler, dillerini dorudan doruya kendileri yaratrlar ve dil, yaayan bir nesne olduundan, akc ve deikendir. Herkes en gzel bulduu deyimleri, eer halk benimsemise, istedii gibi kullanmaldr; Toscana d diyeleklerden, hatt ara sra Franszca ve ispanyolca'dan belli birtakm kavramlar iin, nceden kabul edilmi olmak artiyle, baz deyimler almakta da hibir saknca yoktur. Byle bir zenme gstermek ve zeky iletmek suretiyle bir dil meydana gelecektir; geri bu ar dil eski Toscana dili olmayacak, fakat tamamiyle italyanca olacak, tpk iek ve meyve ile dolu zenli bir bahe gibi zengin ve zl bir dil olacaktr, incelmi greneklerinin, zeks ve iirinin byle mkemAncak burada fazla ileri gidilmemek gerekir. Yermelere spanyolca szler kartrrlard ve Folango (Orlandino'sunda Limerno Pitocco t a k m a ad ile) Franszca szler kullanrd; ama, her zaman alay etmekti. Kmelilerde sz gelii bir spanyol, spanyolca ile italyanca'nn karmasndan meydana gelen gln bir dil konumaktadr. Milano'da Fransz egemenlii zamannda (150M512) Rue belle adn tayan bir caddenin bugn hl Rugabella ad ile anlmas, ok istisna bir haldir. Uzun spanyol egemenlii zaman, dilde hemen hemen hi bir iz br a k m a m t r ; ok nadir olarak bina ve caddelerde ,olsa olsa bir kral vekilinin ad yalnz kalmtr. Ancak XVIII. asrdadr ki, Fransz edeb fikirleri ile birlikte birok Franszca deyimler de talyanca'ya girmitir. Zamanmzdaki ar dilcilik akm (Purismus), bunlar temizlemekle uramaktadr.
7
J59
mel bir klk iinde ortaya kmas, Cortigumo'mn genel olarak erimi bulunduu olgunluun en asasl bir esidir. Artk dil yaayan toplumun mal haline geldiinden ne eski dil ve ne de ar dil yanllar, btn abalarna karn, dvalarn yrtebilmilerdir. Toscana'da bu abalara hi aldr etmeyen veya bununla alay eden pek ok sayda sivrilmi yazarlar ve konuan insanlar vard. Yabanc bir bilgin, dardan gelip de Toscanallar'a, kendi dillerini bizzat kendilerinin anlamadklarn izah etmeye kalknca son derece gln bir mevkie derdi8. Machiavelli'nin gl dnceleri, ak ve sde slbu yle bir dilde ifadesini buluyordu ki, XIII. yzyln ar diline gre bunun ok daha tercih edilecek yanlar vard. Bu itibarla, Machiavelli gibi bir yazarn yalnz varl ve etkisi bile btn rmcek alarn paralamaa yeterli geldi, te yandan ok fazla sayda kuzey talya'l, Roma'l, Napili'li ve ilaah... insanlar vard ki, bunlar, yaz ve konuma dilinde deyim arl abasnn biraz ll olmasn tercih ediyorlard. Gerekte bunlar kendi diyeleklerinin deyimlerini tamamiyle inkr ediyorlard. Mesel Bandelo'nn yorulmadan feryat edii, bir yabanc olarak bizi kolayca onun yapmack tevazu gsterdii sansna drebilir: "benim slbum yoktur; ben Floransa dilinde deil, ok kez barbar dilinde yazyorum; dile yeni ssler katmak isteinde deilim; ben sadece bir Lombardyal'ym ve stelik de Ligu8 Firenzuola, Opera I, kadn gzellii hakkndaki blmn nsznde ve II, hikyelerin nne konan Regiomenti'lerde.
560
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ria snrlarnda dodum"9. Ancak, kuvvetli bir akntya kar baar ile tutunabilmenin en iyi aresi, yksek iddialardan kesin olarak vazgemek ve buna karlk mmkn olduu derecede herkeksin kulland byk dili benimsemektir. Doutan Venedikli olan Pietro Bembo voya yine Napoli'de dnyaya gelen Sannazaro, btn hayatlar boyunca ar Toscana diyelei ile, fakat nerdeyse yabanc bir dil kullanyorlarm gibi yazmlardr. Lkin herkes bunlar gibi yapamazd. Ancak, nemli olan nokta, herkesin, konumakta ve yazmakta olduu dile sayg gstermek zorunda oluu idi. Bir yandan ar ar dilden yana olanlar (Pristler) dil kongreleri10 ve saire ile uraa dursunlar, bunlar ancak daha sonralar, edebiyatta orijinal ruh zayflad ve bsbtn baka, daha tehlikeli etkilere kapld zaman, byk lde zararl olmulardr. En sonunda Academia della Crusca, talyanca'ya l bir dil muamelesi yapmakta serbest kalmtr. Fakat bu akademi o kadar gsz bir duruma dmtr ki, XVIII. yzylda talyanca'nn Franszca tarafndan istil edilmesini bile nliyememitir (Bk. s. 557 not). te imdi, bu sevilen, byk bir sevgi ve zenme ile batac edilen, her bakmdan yumuatlan dil, karlkl konuma arac olarak, cemiyet hayatnn temelini tekil ediyordu. Kuzey memleketlerinde soy Bandello, Parte I, Proemio ve Nov. 1 ve 2. Baka bir Lombardia'l, biraz evvel ad geen Teofilo Folengo, OrZondMo'snda meseleyi alayl bir tarzda ele almtr. " Anlaldna gre byle bir kongre 1531 tarihinde Bembo'nn bakanlnda yaplmtr. Bak: Claud, Tolomei'nln mektubu: Firenzuola, Opera, vol. II, ekler.
jJ6I.
ular ile hkmdarlar bo zamanlarn ya yalnz balarna bir kede, ya da sava, av, len ve trnlerle geirirlerdi; halk tabakas ise almad gnlerde oyun ve beden hareketleri ile, edeb veya baka elencelerle megul olurdu. talya'da ise btn bunlardan baka soyut bir ortam daha vard; buras, gereken yetenek ve kltre sahip bulunan herkese, mene ayrl gzetilmeksizin, akt ve seviyeli bir tarzda birbiriyle konumak, eitli konular zerinde dnce dei tokuu yapmak imkn salyordu. Bu gibi meclislerde yemek ve imek sadece arka plnda kalan bir ey11 olduundan, boazlarna dkn kimselerin uzakta kalmalarn salamak zor bir i deildi. Diyalog yazarlarnn eserlerini batan baa buraya almak imknmz olsayd, grrdk ki, sivrilmi insanlar arasnda yaplan konumalar iinde varln en yksek problemleri de yer almaktadr; en yce dncelerin meydana getirilmesi, kuzey lkelerinde allm olann tersine olarak, tek bir kiinin deil, bir topluluun ortak ii olmutur. Fakat biz bu eit toplanmalarn fazla cidd yann deil, daha ok elenceli yann belirtmekle yetinmeyi ye tutacaz. Bu toplant (meclis) hayat, hi deilse XVI. yzyl balarnda, bir sanat eseri niteliinde idi; bazen ifadesine gerek grlmeden kabul edilen, bazen
11 1550 tarihlerine doru Luigi Cornaro, T r a t t a t o della vita sobria'mn banda yle ikyet ediyor: spanyol seremonileri ve komplimanlar, Lutherianizma ve dedikodu, ancak son zamanlarda talya'ya hkim olmaa balamtr. Ilmllk ve serbest hafif meclis de, ayn zamanda kayb olmutur). Kars. sayfa 484.
562
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
de aktan aa onanan birtakm saduyu kurallarna, tamamiyle serbest olarak kendini durumun gereklerine uydurabilen ve. srf etiket olmann tam tersini tekil eyleyen bir an7 amaya dayanyordu. Bu gibi meclislerin srekli birer kurum kimliini ald biraz kaba evrelerde, tzkler ve ye olmak iin birtakm resm formaliteler vard. Mesel Vasari'nin anlatt gibi, Floransa'l sanatkrlarn lgnca meclisleri bu gibilerdendi12. Bu nitelikteki toplantlar sayesinde o zamanki komedilerin temsil edilmesi mmkn oluyordu. Buna karlk n bir frsatta toplanveren hafif meclislerde mesel en nl bir bayann bakan seildii olur, toplant devam ettii srece herkes ona itaat ederdi. Boccaccio'nun Decamerone'sindeki giri, blmn herkes bilir ve burada Pampinea'nn bir kralie davran ile meclise bakanlk etmesini ho bir masal olarak karlar. Decamerone'de geri bunun hayal rn bir hikye olduuna phe yoktur; fakat gerekte sk sk kullanlan bir usulden alndna da phe yoktur. Ikiyz yl kadar daha sonra vcuda getirdii bir hikye mecmuasn ayn tarzda bir giri ile balatan Firenzuola, meclisin kraliesine (bakanna), kyde beraber geirilecek zamandan ne ekilde faydalanlaca zerinde resm bir kraliyet nutku Vasari XII, p. 9 ve 11, Vita di Rustici. zevk ve elence dkn sanatlarn rezailce meclisleri hakknda; XI, 219 vd. Vita d'Aristotile. Macchiavelli'nin bir elence meclisi hakkndaki Capitolo'lar (pere minori, p. 407), cemiyet tzklerinin gln bir karikatrn tekil ederler. Benvenuto Cellini'nin (I, cap. 30) Roma sanatlarnn akam meclislerini tasvir eden mehur yazs, esiz bir deer tamaktadr ve byle de kalacaktr.
12
563
syletmekle, geree muhakkak ki, ok daha yaklam oluyor: Sabahleyin yolda felsefe zerinde konuularak bir tepeye doru gezintiye klacak; sonra yemee13 dnlerek sofra banda al^ 'alnacak ve arklar sylenecek; arkasndan serin bir yerde, konusu her defasnda bir akam nce verilecek yeni bir iir okunacak; akam st bir pnar bana gidilerek oturulacak ve burada herkes bir hikye anlatacak; en sonunda akam yemei ile ve "biz kadnlarn utanmadan dinleyebileceimiz, siz erkeklerin ise arabn etkisi altnda bulunmadnz gsterecek tarzda" neeli konumalar iinde gn kapanacak. Bandello ise, ayr ayr hikyelerinin giri ve ithaf ksmlarnda bu eit a sylevlerine yer vermemektedir; nk ayn hikyelerin anlatldklar meclisler daha nceden kurulmu, hazr olarak kabul olunmaktadr. Fakat o, bu meclislerde ne kadar zengin ve eitli konular zerinde konuulduunu, ne kadar elverili artlarn, tatl bir havann hkim bulunduunu bize baka yollardan anlatmaktadr. Baz okurlar, ahlka bu kadar aykr hikyeler dinleyebilmek durumunda olan byle bir toplantdan herhangi bir fayda salanamyaca dncesinde olabilirler. Fakat byle dnmektense, bu nitelikteki hikyelere ramen sosyete kurallarn ve muaeret edeplerini muhafaza edebilen, bu elencelerle cidd konular zerinde tartma ve grmeleri badatrmak gcn gsterebilen bu meclisin dayanmakta olduu salam temellere hayranlk duymak daha yerinde olur. Gerekten, meclis muaeret
Bu yemek, leden nce saat 10 ile 12 arasnda olsa gerektir. Kars. Bandello, Parte II, Nov. 10.
13
564
rAtYA'DA
RNESANS
KLTRt
ve edeplerini muhafaza etmek hususunda duyulan ihtiya her eyden daha kuvvetlidir. Byle olduuna kanaat getirebilmemiz iin, Pietro Bembo ile Castigliano'nn tasvir ettikleri ideal meclisleri, Urbino hkmdar Guidobaldo'nn saraynda ve Asolo atosunda en yce duygularla insanlk hayatnn gayesi zerinde grmeler yapan meclisleri l olarak almamza gerek yoktur, zellikle Bandello'nn tasvir ettii meclis, btn hafif mereplii ile, zarif edep ve terbiye iin, meden nezaket ve gerek anlamda serbest dnrlk iin, ayn zamanda bu meclislere hkim olan ruh ve edebiyatla dier sanatlara gsterilen heveskrlk iin en doru ly vermektedir. Byle bir meclisin deerini gsteren bir kant da toplantlarn odak nuktasn tekil eden bayanlarn, eref ve namuslarna en ufak bir leke gelmeksizin, n kazanmalar ve herkes tarafndan sayg grmeleridir. Mesel Bandello'y himaye edenlerden biri olan Izabella Gonzaga (Este prensesi olarak domutur S. 68), kiisel hayat dolaysyla deil, saraynda toplad gen kzlarn14 ar derecede serbest yaaylar yznden fena bir hrete dmtr. Giulia Gonzaga Colonna, ppolita SforEa (ki, evlenince Bentivoglio soyadn almtr), Bianca Rangona, Cecilia Gallerano, Camilla Scrarampa ve ilaah.. gibi bayanlar, ya bsbtn gnahsz idiler ya da ufak tefek baz uygunsuz hareketleri sosyal hretleri yannda glgede kalyordu. talya'nn en nl kadn Vittoria Colonna, tam bir azize hretine erimiti. Kentlerde, kklerde ve mesire Prato, Archiv. stor. ili, p. 309.
V.
BLM.
565
yerlerinde kurulan ve herkesin herhangi bir kayt altnda bulunmakszn serbeste vakit geirdii bu meclisler hakknda yazlan eserlerden rendiklerimiz, kesin olarak bizi, bu bakmdan italya'nn dier Avrupa memleketlerine stn olduu kansna gtrecek nitelikte deildir. Fakat Bandello'y dinleyelim 15 ve bundan sonra mesel Fransa'da, Bandello gibi yksek kiiler tarafndan bu tarz meclislerin italya'dan oraya nakledilmeden nce, byle bir eyin mmkn olup olamayacan kendi kendimize soralm. Muhakkak ki, o zamanlarda fikir hayatnda bu gibi salonlardan yardm grmeksizin ve bunlarla hibir ilgisi bulunmakszn yksek baarlar gsteren insanlar da vard. Bununla beraber, bu eit toplantlar hayatnn iir ve sanat hareketlerine yapt olumlu etkiyi kmsemek bir hakszlk olur. Sanat eserlerine kar geni evrelerde ilgi uyanmasna ve eletirici bir kamu oyunun meydana gelmesine yardm etmi olduu yalnz dnlse bile, yine de hizmeti inkr edilemiyecek kadar nemlidir. Bunu bir yana brakalm; tasvir ettiimiz tarzdaki cemiyet hayat, o vakitler yalnz talya'ya zg ve ondan bu yana da btn Avrupa'nn mal haline gelen belli bir kltrn, belli bir varln tabi ve zarur bir iei idi. Floransada toplantlar hayat, edebiyat ile siyasetin kuvvetli etkisi altnda yrtlmektedir. Lorenzo Magnifico, her eyden nce evresindeki insanlara tamamiyle hkim olan bir ahsiyettir. Bunun sebebi yle sanld gibi igal etmekte bulunEn nemli paralar. P a r t e I, Nov. 1, 3, 21, 30, 44, II, 10, 34, 55. III, 17 ve ilaah..
15
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
duu bir tr hkmdara benzeyen mevkii deil, fakat daha ok bu kadar eitli insanlar tam bir hareket serbestlii iinde brakmakla gsterdii mstesna anlaytr16. rnek olarak, mrebbisi Poliziano'ya ne kadar byk bir zenme ile muamele ettiini gsterelim. Bu bilgin ve airin bask edercesine varan tutum ve davranlar, mevcut durumun artlarna pek uygun dmyordu: O vakit Medici hanedan, hkmdarlk derecesine ykselmee hazrlanyordu; stelik de Lorenzo Magnifico'nn ei son derece alngand; her hareketi bu duruma gre ayarlamak gerekirken Lorenzo, tam tersine davranarak mrebbisini her eye ramen korumutur. Buna karlk Poliziano da, Medici hanedannn tad hretin rtkan ve yaayan simgesi olmutur. Tam Medici ailesi yelerine zg bir tarzda Lorenzo, sosyal elencelerini sanatkrane bir ekilde tasvir etmekten holanmaktadr. Olaan st gzel bir tuluat rn olan "Atmaca av" adl eserinde arkadalarn mizah slbu ile tasvir etmekte, ten balkl iirinde onlar hatt gln bir surette yermektedir; phesiz o tarzda ki, toplum ilikilerinde son derece cicd olabilmek kabiliyetini her iki 17 eserde de batan baa hissediyoruz . eitli kimseKars. Lorenzo magnifico de' Medici, Poesie I, 204. (len); 291 (atmaca av). Roscoe Vita di Lorenzo I I I , p. 140 ve ekler 17-19. 17 "Simposio" bal pek yerinde deildir; "babozumundan eve dn" baln tamas gerekirdi. Lorenzo, Dante'nin Cehennem'i rneinde yazd bir parodi'de, ouna Via Farenza'da olmak zere, kyden gelmekte olan btn dostlarna, hepsi de azok akr keyif olmu halde, a r k a arkaya nasl rastladn son derece elenceli
16
67
lerle yapt yazmalarla edeb ve felsef konumalar hakknda bize intikal eden bilgiler, onun meclislerdeki durumunu iyice aydnlatmaa yetecek kadar boldur. Daha sonralar Floransa'da grlen cemiyetler, ksmen teorilerle uraan siyas kulpler niteliindedirler. Mesel "Eflatun Akademisi" diye adlandrlan ve Lorenzo'nn lmnden sonra Ruccellai bahelerinde toplantlar yapan dernek, bu tr kulplerden biridir18. Saraylarda cemiyet hayat, tabi olarak hkmdarn kiiliine bal bir iti. XVI. yzyil balarndan beri pek az hkmdar saraylarnda byle cemiyetlere rastlanmaktadr; bunlarn da ancak pek az yle byle nemlidir. Fakat Roma'da X. Leo'nn saray, dnya tarihinde bir eine daha rastlamlmyan tarzda, nev'i ahsna mahsus bir cemiyet hayatnn sahnesi oluyordu. Saraylar iin, aslnda daha ok kendi ba iin Cortiglano, Castiglione'nin tasvir ettii ekilde saray adam, kendini yetitirmektedir. Cortigiano, o dnem kltrnn arad btn yksek vasflar nefsinde toplayan ideal sosyete adamdr; kendisi saray iin deil, daha ok saray kendisi iindir. Her ynden iyice dnlecek olursa byle bir insann
bir tarzda tasvir etmektedir. En gldrc sahnesi, sekizinci blmdedir. Burada Piovano Arlotto, kaybettii "susuzluu" a r a m a k iin yola kyor ve bunun iin, kurutulmu bir et paras bir ringa bal, bir tekerlek peynir, biraz sucuk ve drt sardalya yanna alyor, e tutte si cocevan nel sudore (ve hepsi de ter iinde piiyorlard). 18 Bu meclislerde odak noktas olarak Cosimo Ruccellai hakknda kar. Macchiavelli, Arte della guerra, L. I.
568
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
hibir sarayda yeri olmamak gerekir; nk kendisinde mkemmel bir hkmdardan istenen btn meziyetler toplanmtr; nk gerek i, gerekse d hayatla ilgili btn ilerde sahip bulunduu stnlk, ok ileri derecede bir bamsz yaratl art klmaktadr. Onu harekete getiren i kuvvet, yazarmzn bunu kapal gemi bulunmasna ramen, hkmdarn hizmetine deil, fakat kendi ahsn tamamlamaya ynelmitir. Bir rnek bu hususu aka anlatacaktr: Sava srasnda Cortigiano, bizzat faydal, tehlikeli ve fedakrlk isteyen devleri yapmay, sz gelii bir hayvan srsn alp gtrmek gibi yakksz ve irkin bir ey olduu takdirde, kendine yasak etmektedir 19 ; onu savaa katlmaya sevk eden etken, asl vazifenin kendisi deil, fakat I'honore (eref) duygusudur. Eserin drdnc kitabnda kendisinden istenen ekli ile ahlk bakmdan hkmdar karsndaki durumu, ok serbest ve bamsz niteliktedir. nc kitapta kibar tarzda sevimee dair sylenen szlerde pek ok ince psikolojik gzlemler grlmektedir. Fakat bunlarn ou genel olarak btn insanlara mahsus olan eylerdir, ideal akn yksek, nerdeyse lirik bir tarzda ululanmasnn (drdnc kitabn sonunda) ise, eserin zel konusu ile hibir ilgisi yoktur. Bununla beraber, tpk Bembo'nn Asolami'sinde olduu gibi burada da o a kltrnn ok yksek bir seviyeye erimi bulunduunu, duygularn son derece incelmi, tahlil edilmi bir biimde ifade edildiini gryoruz. Bu yazarlarn ifadelerini harfi harfine dog19 II Cortigiano, L. II, fol. 53. Kars. yukarda sayfa, 538, 554.
V.
BLM. TOPLANTILAR VE ENLKLER
569
matik olarak kabul etmek phesiz doru olmaz. Fakat kibar topluluklarda bu tarzda szler sylendiine de phe edilemez. Sadece yapmacklarn deil, ayn zamanda gerek tutkularn da bu klk iinde ortaya ktklarn aada greceiz. Cortigiano'dan istenen d meziyetler arasnda, valyelere mahsus olan beden hareketi maharetlerine en mkemmel surette mlik bulunmak, birinci derecede gelir. Fakat ayrca daha baz vcut eviklikleri de istenmektedir ki, bunlar, ancak sk bir surette dzenlenmi, durulmu ve kiisel yarlk zerine kurulmu olan bir sarayda mmkn olabilir; o zaman italya'dan baka hibir lkede bu nitelikte saraylar yoktur. Birok eyler ahlk bakmndan da yalnz genel ve soyut bir bireylik olgunluu kavramna dayanmaktadr. Cortigiano, btn asil sporlar yapabilmeli, atlamay, komay, yzmeyi ve gremeyi de renmi olmaldr. Her eyden nce gzel dans etmesini ve, gayet tabi olarak, ata binmesini ok iyi bilmelidir. Fakat bunlara ek olarak birok dillere, hi deilse talyanca ile Ltinceye hkim bulunmal, edebiyattan anlamal, plstik sanatlar hakknda da bir fikri olmaldr. Mzikte ise ondan belli bir derecede uygulama hneri beklenmektedir; fakat bu hnerini mmkn olduu kadar gizli tutmaldr. Silh kullanmak mahareti mstesna, btn bunlar pek o kadar ciddiye alnmamaldr; eitli yetenekler ve stn zellikler, karlkl etki ile birbirlerini dengelemekte ve bylece, hibir zellik gze arpacak kadar stn bir dereceye ulaamayarak salt bireylik meydana gelmektedir. u kadar kesindir ki, XVI. yzylda italyanlar,
570
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
gerek teorik yazar ve gerekse pratikte retmen olarak, hem asil beden hareketlerinde ve hem de yksek toplulukta davran tresinde (db- muaerette) btn Avrupa insanlarnn hocas idiler. Binicilik, eskrim ve dans konular zerine meydana getirdikleri resimli kitaplar ve okuttuklar derslerle btn Avrupa'ya yol gsteriyorlard. Jimnastii, sava talimlerinden ve srf elence niteliindeki oyunlardan ayrarak ilk kez reten, belki de VittorinO' da Feltre (S. 320) olmutur; ve bundan byle jimnastik yksek anlamda eitim iin nemli bir e olarak kalmtr20. in asl can alc yan, jimnasCoelius Calcagninus (opera, p. 514), 1500 tarihlerinde yksek snfa mensup bir talyan gencinin eitimini (Antonio Costabili'nin cenazesi bandaki sylevde) u ekilde tasvir etmektedir: evvel "artes liberales et ingenuae disciplinae; tum adolscentia in s exercitationibus ata, quae ad rem militarom corpus animumque praemuniunt. Nunc g y m n a s t a ' e (bu, beden terbiyesi retmeni demektir) operam dare, luctari, excurrere, nataro, equitare, venari, aucupari, ad palum et apud lanistam ictus inferre aut declinare, caesim punctimve hostem ferire, hastam vibrare, sub armis hyemem iuxta et aestatemtraducere, lanceis occursare, veri ac communis Martis simulcara imitari (Hr insanlara mahsus olan sanat ve disiplinler; bundan sonra delikanllk a, vcudu ve ruhu askerlie yetitiren almalarda geerdi; imdi beden hareketleri, gre, kou, yzme, ata binme, av, kubazlk, kazk kakmak veya onu emek; imdi dmana drtc ve kesici silhlarla vurmak, cirit atmak, k ve yaz silh altnda geirmek, mzraklarla hcum, etmek,, harp oyunlar yapmakla meguldr). Cardanua (de propria vita, c. 7.), kendi bedon hareketleri arasnda aatan bir atn stne sray da saymaktadr. Kars. Gagantua I, 23, 24: genel olarak eitim ve 35: jimnastikilerin sanatlar.
20
V.
BLM.
TOPLANTILAR VE SENLKLER
57i
tiin bir sanat olarak sistematik bir ekilde retilmesi keyfiyetidir. Hangi beden hareketlerinin yapldn, bugn en ok geerli bulunanlarn o zamanda da tannp tannmadn phesiz syliyecek durumda deiliz. Fakat Italyanlar'n genel olarak dn tarzna deil, bize intikal etmi olan birtakm olumlu kantlara dayanarak unu syliyebiliriz ki, beden hareketleri ile gdlen temel ama, kuvvet ve maharet kazanmaktan baka, davranlarda zarafet ve letafet elde etmekti. Urbino hkmdar byk Federigo'nn (s. 70), eitim iin kendisine emanet olunan delikanllarn akam oyunlarn nasl idare ettiini hatrlamamz kfidir. Halk tabakalarnn oyun ve yarlar, Avrupa'nn baka yerlerinde grlenlerden esas itibariyle hi de ayr deildir. phesiz deniz kysndaki kentlerde ayrca krek yarlar da yaplrd. Venedik'in sandal yarlar ok erken zamanlardan beri mehur olmutu21. talya'nn klsik oyunu, bilindii gibi
21 Sansovino, Venezia, fol. 172 vd. Bu sandal yarlar, gya T a t a r oku tlimleri yapmak zere sandallarla Lida adasna gidi geliten domutur. St. Paul gnnde yaplan byk regatta'lar (sandal yarlar), 1315 tarihinden beri kanunen mevcuttur. Venedik'te eskiden, caddelere kaldrm denmeden ve alak t a h t a kprler yerine yksek kemerli kprler yaplmadan nce ok d a h a fazla a t a binilirdi. Daha Petrarca (Epist, seniles IV, 2, p. 783), San Marcos alannda atllar tarafndan oyn a n a n gsterili bir mzrak oyununu tasvir etmektedir; 1400 tarihlerinde Venedik Docu Steno, herhangi bir italyan hkmdar derecesinde zengin ve deerli bir at ahrna sahipti. Bununla beraber San Marco alan evresinde atla dolamak, 1291 tarihinden beri yasak edilmiti. Sonradan tabi olarak Venedik'liler, kt binici saylmlardr. Kars. Ariosto, Satir V, dize 208.
572
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
top oyunu idi ve hl da yledir; her halde orada hu oyun da, daha Renaissance anda, baka lkelerdekinden ok daha byk bir heves ve daha parlak bir biimde oynanm olsa gerektir; ancak olumlu delillerle bunu belgelendirmeye imkn yoktur. Kitabmzn bu noktasnda mzikten22 de sz amak gerekiyor. 1500 tarihlerine kadar mzik kompozisyonu Flaman OJculu'nun elinde idi. Bu okul temsilcilerinin orijinalliklerine ve yksek sanat h22 Dante'nin mzik ile ilikisi ve Petrarca ile Bocarceio'nun iirlerinin besteleri hakknda bak: Trucchi, Toesie ital. inedite II, p. 139. XIV. yzyln nazariyecileri hakknda bak: Filippo VUlani, Vite, p. 46 ve Scardeonius, De urb. Patav, antiq.: Graev. Thesaur. VI, III, <Col. 207. Urbino hkmdar Federigo'nn sarayndaki mzik hakknda ayrntl bilgi bak: Vespasiano Fiorentino, 122. Ercole'nin ocuk orkestras hakknda bak: :Diario Ferrarese: Murat. XXIV, Col. 358. italya dnda kalan lkelerde yksek snfa mensup kimselerin ahs e n mzikle megul olmalar ho grlmezdi. Gen V. JKarl'n Niederland'daki saraynda bu yzden tehlikeli kavgalar olmutu. Kars. Hubert. Leod. de vita Frid. II. Palat., L. III. ngiltere Kiral VIII. Henry, bir istisna tekil ediyordu. Mzik hakknda ayrntl ve dikkate deer bir pasaj, Ti beklenmedik bir yerde, Macaroneide, Phant. XX. 'de bulunmaktadr. Burada bir kuartet an komik bir ekilde tasvir olunmaktadr. Bundan reniyoruz ki, Franszca ve spanyolca arklar sylenmekte, daha o zaman mzik dmanlar bulunmakta (1520 tarihlerinde) ve X. Leo'nn orkestras ile daha nceki komponist Josquin des Pres en ok takdir edilmektedir; bu bestecinin ana eserleri saylmaktadr. Ayn yazar (Folengo), Limerno Pitocci ad ile yaynlanan "Orlandino'sunda (III, 23 vd.) tamamiyle m o d e r n anlamda bir mzik banazl gstermektedir.
V. BI.M. TOPLANTILAR VE
SENLKLER
57$
nerlerine hayran kalmyordu. Fakat daha o zamanda da bununla yan yana yryen ve hi phesiz, imdiki zevkimize biraz daha yakn olan bir talyan musikisi de yayordu. Yarm asr sonra ise,, bugn bile dehas nnde eildiimiz Palestrina ortaya kt. Onun byk bir yenilik yanls olduunu eitli kaynaklardan reniyoruz. Ancak, acaba modern dnyann mzik diline kesin nitelikte yenilii ilk kez getiren o mudur, yoksa baka birisi midir sorusu, meslekten olmayan bir kimsenin gerei anlayabilecei bir surette aydnlatlm deildir, ite bu nedenledir ki, biz beste meselesini tamamiylebir yana brakarak musikinin o zamanki toplumda, igal ettii yeri gstermekle yetineceiz. Renaissance a ve talya iin son derece karakteristik olan nokta, orkestrann uzmanlatrlmas, yeni musiki aletleri, yani ses eitleri aranmas ve, bununla yakndan ilgili olarak, bir Virtuosi snfnn meydana gelmesi, yani bireysel zelliklerin, belli mzik dallarna ve belli mzik aletlerine girmesidir. Bir armoni ifade etmek kudretinde olan ok paral mzik aletlerinden erkence ok yaylm ve iyice gelitirilmi olan, yalnz org deildir; ayn zamanda cravicebalo veya clavicembalo denilen bir telli mzik aleti de vardr. Bilindii gibi bu aletin baz paralan, en byk ustalarn elinden kma resimlerle ssl olmalar dolaysiyle, bugn de muhafaza olunmaktadr. Baka mzik aletlerinden en bata keman gelmekte ve bu birok kimselere hret kazandrmaktadr. Henz kardinal iken evindebirok syleyici ve algc saklam olan, mzikteki
:574
TALYA'DA
RNESAN:
KLTR
bilgisi ve almaktaki mahareti ile byk bir n sahibi bulunan Papa X. Leo'nun saraynda Yahudi soyundan Giovan Maria ile Jacopo Sansecondo meTur olmulardr. Birincisine Leo, kont sann vermi ve bir de kasaba hediye etmitir 23 ; sonuncusunun ise, Rafael'in Parnassus'ma Apollo olarak tasvir edilmi bulunduuna inanlmaktadr. Sonra XVI. yzyl boyunca her eit mzik aletinde byk hretler yetimitir. 1580 tarihlerinde JLomazzo, rlamakta, org'ta, ut'da, rubap'ta, Voto da Gamba'da, harp'ta, kanun'da (zitho), eitli boru aletlerinde usta olan er kiinin adlarn vermektedir; ve ayn zamanda bu hretlerin, aletler zerinde resimlerinin yaplmasn temenni etmektedir 24 . Baka lkelerde de aa yukar ayn mzik aletleri bulunsa bile bu kadar zengin malzemeye dayanarak bir karlatrma ile hkm vermek imkn italya'dan baka hibir memleket iin dnlemez.
Leonis Vita Anonyma: Roscoe, ed. Bossi, XII, p. .171. Belki de bu, Palazzo Seiara'nn kemancsdr? Giovan Maria da Cornetto adnda bir mzisyen, Orlandino (sayfa 251, 342), III. 27 de vlmektedir.
24 Lorenzo, T r a t a t o deli' arte della pittura, e t e , p. :347 Rbapta Lionardo da Vinci'nin ve F e r r a r a (Dk ?) Alfonso'nn da adlar gemektedir. Yazar, genel olarak ann btn hretlerini almaktadr. Bunlar arasnda birok Yahudiler de vardr. XVI. yzyln mehur mzisyenlerini gsteren en uzun liste, Rabelais IV. kitap, "Yeni mukaddime" de mevcuttur; burada mizisiyenler, bir nceki ve bir sonraki kuak diye iki guruba ayrlm halde saylmlardr. Floransa'l kr Francesco (lm 1390) adnda usta bir mzisiyene, Venedik'te, "hazr bulunan Kbrs kiral tarafndan defne ta giydirilmitir. 23
M. TOPLANTILAR VE ENLKLER
Mzik aletlerinin say ve eit bakmlarndan, ne kadar zengin olduunu zellikle gsteren bir nesne de, imdi bu aletleri toplayp kolleksiyonlann yapmak meraknn uyanmas ve bunun zahmete deer bir i olarak grlmesi olmutur, italya'nn musikiye en fazla dkn kentlerinden biri olan Venedik'te-5 byle birok kolleksiyonlar vard ve, bir ka mzisyen bir araya geldimi, hemen o anda bir konser tertiplenirdi. Bu kolleksiyonlarn birinde, klsik adan kalma resim ve tasvirlere gre imal edilmi mzik letleri de grlyordu; fakat bunlar alabilen kimselerin mevcut bulunduklarna ve seslerinin nasl olduuna dir herhangi bir kayda Taslamyoruz. Unutulmamaldr ki, bu aletlerin d grnleri gayet ssl idi ve gze ho grnecek guruplar halinde dzene konulmas mmknd. Bu nedenledir ki, baka nadir eyler ve sanat eserleri kolleksiyonlar arasnda mzik aletlerine de yer verilirdi. Aletleri alanlar, profesiyonel mzisyenlerden, baka, ya tek tek heveskrlar ya da korporal akademiler eklinde rgtlendirilmi orkestralardr26..
Sansovino, Venezia, fol. 138. Tabi ayn hevese kaplanlar, nota kitaplar da topluyorlard. 26 Verona'daki "Accademia de' filarmonici", daha Vasari tarafndan anlmaktadr (XI, 133, Sanmichele'nin. hayatnda). Lorenzo Magnifico'nn evresinde daha 1480 tarihlerinde bir "armoni okulu" teekkl etmiti. Bunun 15 yesi arasnda mehur org stad Squarcialupi de bulunmaktayd. Kars. Delecluze, Florence et ses vicissitudes. Vol. II p. 256. Anlaldna gre Papa X. Leo'ya musiki merak,. babr.s Lorenzo'dan intikal etmitir. En byk olu Pietro'nn da musikiye ok kabiliyeti vard.
25
576
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Plstik sanatlardan pek ok kimseler mzikten de anlarlard ve ok kez bunda usta idiler. Yksek mevki sahibi kimselere nefesli sazlar tavsiye olunmazd. Nedeni, bir zamanlar Alkibiades'i ve hatt Pallas Athene'yi bundan kanmaya zorlam olduu rivayet olunan nedenin ayn idi27. Kibar topluluklarda ya tek olarak, ya da keman eliinde sylenen anlardan holanlrd; ayn zamanda yayl sazlarla kuartete 28 ve, ses eitleri bakmndan zengin olmas dolaysiyle, piyanoya da rabet gsteriliyordu. Fakat ok sesli anlardan holanlmazd, "nk tek ses, dinlemeye, etki yapmaya ve hakknda bir hkm verilmeye ok daha elverili idi". Baka szlerle ifade edelim: an, btn basma kalp alak gnllle (s. 570) ramen, cemiyet insannn tek olarak olarak sergilenmesi niteliinde kaldndan, herkesi ayr ayr dinlemek ve grmek daha iyidir. Artistin, dinleyen bayanlarda en ho duygularn uyanmasn salayacak ekilde olumlu izlenimler brakmas, en bata gelen bir art olarak kabul olunmakta ve bu sebep yal kimselere, ne kadar gzel alar veya sylerse sylesinler, sanatlarn icradan saknmalar tavsiye edilmektedir. Sesle d grnn uyumlu bir biimde birleerek beraberce etki yapmasna ok nem verilmektedir. Kompozisyonu kendi bana bir sanat eseri olarak tanmak, bu evreler iin asla sz konusu deildir. Buna karlk bazen gfteII Cortigiano, fol 56; kar. fol. 41. Quattro viole da arco, phesiz stn ve o vakitler italya dnda amatrlerde ok nadir grlen bir baar seviyesi.
28 27
V. BLM. TOPLANTLAR VE ENLKLER
577
nin, syleyicinin kendi hayatna ilikin korkun olaylar dile getirdii grlmektedir29. yle anlalyor ki, gerek yksek ve gerekse orta tabakalarda grlen bu sanat merak, italya'da teki btn lkelerden daha fazla yaylm ve ayn zamanda gerek sanata daha ziyade yaklam, bulunuyordu. Nerede bir toplantnn tasvir edildiine rastlarsak, orada daima an ve mziin zel bir nemle kaydedildiini grmekteyiz; yzlerce tabloda erkek ve kadnlar, ok kez bir ka bir arada olmak zere, alar ve sylerken, ya da mzik aletlerini ellerinde tutarken resmolunmulardr; hatt kilise resimlerinde tasvir olunan meleklerin konserleri de, mzisyenlerin ressamlar zerinde ne kadar kuvvetli izlenimler yarattklarn ispat etmektedir. Kaynaklardan reniyoruz ki, Padu'da Antonio Rota (lm 1549) adnda bir lavta ustas, ders vermekle salad kazantan zengin olmu ve lavta alma zerinde bir kitap da bastrmtr 30 . Mzikte yksek yetenek sahibi kimseleri bir araya toplamak ve tekel altna sokmak iin opera messesesinin henz ortada bulunmad bir zamanda mzik sanatna gsterilen bu merak ve zen, her halde i hayatn son derece dikkate deer zengin
Bandello, P a r t e I, Nov. 26. Ippolita Bentivoglia'mn evinde Antonio Bologna tarafndan sylenen anKars. III, 26. Yaamakta olduumuz nazik devirde buna,, en kutsal duygularn zedelenmesi denirdi. (Kars. Britannicus'un son arks, Taeit. Annal, XII, 15). Lavta veya viola eliinde yaplan resitaller, kaytlarda asl andan kolay kolay ayrlamamaktadr. 30 Scardeonius, ayni yerde. ,
29
578
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ve orijinal bir grn olarak saylmak gerektir. Eer bugn kulaklarmzla dinleseydik, ayn mzik bizi ne dereceye kadar tatmin ederdi sorusu ise bsbtn baka bir sorundur. Renaissance ann yksek toplum hayatn anlayabilmek iin en son nemli bir husus olarak unu da bilmemiz gerekir ki, burada kadn erkee tamamiyle eit saylmaktadr. Geri baz diyalog yakarlarnda ara sra latif cinsin bayamsandna rastlamyor deiliz. Hatt Ariosto'nn nc yergisinde1 de kadn, tehlikeli bir byk ocuk olarak gsterilmektedir. Ona gre erkek, arada bir uurumla ayr kalmasna ramen, bu tehlikeli byk ocua nasl muamele edeceini bilmek zorundadr. Fakat, ne bu szler, ne de kadnn bayamsandna dair sofistik ve bazlar kt niyetle yaplm olan aratrmalar, bizi yanl yola gtrmemelidi-, Yalnz, kadnla erkek arasnda bir uurum bulunduu sznde ufak da olsa bir gerek pay vardr: eitim grerek yetimi kadnn erkee zellikle eit bulunmas yzndendir ki, evlilik hayatnda erkekle kadn arasnda dnce ve duygu birlii veya mnevi alanda birbirini tamamlama denen olay, kuzey lkelerinin kltrl topluluklarndaki derecede geliememitir. Her eyden nce kadn eitimi yksek tabakalarda esas bakmndan erkeinkinin ayndr. Renaissance ann ttalyanlar', oullar ile kzlarnn Annibale Maleguccuo'ya hitaben; ayn iir bazan beinci ve altnc olarak da gsterilmektedir.
1
579
edebiyat, hatt filoloji derslerine devamlarnda en ufak bir saknca bile grmemektedirler (s. 332). Klsik kltr, hayatn en deerli hazinesi olarak sayldndan, kzlarnn da bu hazineden nasiplerini almalarn memnunlukla karlamaktadrlar. Hkmdar kzlarnn bile Ltince konuma ve yazmada ne kadar yksek bir dzeye erimi bulunduklarn yukarda grdk (S. 342 vd. 352 vd.). Bir oklar ise klsik kltre ait konularn geni lde yer tuttuu gnn konumalarn izleyebilmek iin, hi olmazsa erkeklerin okuduklar eserleri okumak zorunda idiler, te yandan kadnlar, Canzone ve Sonette gibi edeb trlerle, irticalen iir sylemek sanat ile talyan iirine fiilen katkda bulunmular ve bu sayede Venedikli Cassandra Fedele (XV. yzyl sonlar) zamanndan beri birok italyan bayanlar hret kazanmlardr2. Hatt bunlardan birine, Vittoria Colonna'ya, lmezlik sfat verilse bile yeridir, leri srdmz iddiay ispat edecek bir delil gstermek gerekirse, bunu, tamamayle erkek iirine zg bir eda tayan bu kadn iirinde bulmak mmkndr. Ak sonet'lerinden tutunuz da dinsel iirlere varncaya kadar hepsinin karakterinde o derecede kesinlik ve aklk vardr ki, hepsi de kadn iirinde daima grlen hayal ve duyguya brnm o tatl alaca karanlktan, heveskrlk elerinden o derecede uzaktr ki, eer imzalarla kaynaklar ve belki baz d belirtiler aksini ispat etmeseydi, muhakkak ki, bunlar erkek bir airin eserleri olarak kabul etmek gerekirdi.
Buna karlk kadnlar, plstik sanatlara ok az katlmlardr.
2
580
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
nk, eitim sayesinde yksek snfa mensup kadnlarda da endividualizma, tpk erkeklerdeki gibi geliiyordu. Halbuki talya d lkelerde Reform ana kadar kadnlarda, hatt kadn hkmdarlarda bile kiilik pek kendini gsterememitir. Bir Bavyera prensesi olan Fransa Kralesi Isabeau, Anjou prensesi olan ngiltere Kraliesi Margarethe, Castilya Kraliesi Isabella ve ilaah.. gibi istisnalar, ok nadir artlar altnda, hatt denebilir ki, bu artlarn zoru ile meydana gelmilerdir. talya'da ise daha btn XV. yzyl boyunca hkmdarlarn ve zellikle condottierelerin eleri, hemen hemen istisnasz olarak, zel bir kiilik gstermekte ve kocalarnn kt ve iyi hretlerine (S. 210, not 3) ortak olmaktadrlar. Bunlara ek olarak, yava yava eitli alanlarda birok mehur kadnlar (S. 236, not) da yetimilerdir. lerinde yleleri vardr ki, kendilerine kiilik veren zellik, sadece yetenek, gzellik, terbiye, erdemlik ve dindarln bir araya toplanmas ile oluan tam uyumlu bir btnlkten ibarettir. Fakat bu kadar bile, baka memleketlerden farkl bir bireylik grn olarak gze arpmaktadr 3 . Ayrca ve bilinli bir ekilde kadna eit haklar verilmesi, asla sz konusu deildir; nk bu, tabi bir ey saylmaktadr. Sosyal mevki sahibi kadn, Mesel Vespasiano Fiorentino (Mai, Spicileg. rom. XI. p. 593 vd.) deki Alessandra de' Bardi'nin biyografisini bu ekilde anlamak gerekir. Burada unu syliyelim ki yazar, byk bir laudator temporis acti (gemi zamann meftunu) 'dur ve unutmamaldr ki, eski iyi devir dedii zamandan hemen hemen yz yl nce Boccaccio Decamerone'yi yazmtr.
3
V. BLM.
TOPLANTILAR VE SENLKLER
581
o zamanlar, tpk erkek gibi, her ynden tamamlanm ve kemlini bulmu bir kiilik elde etmek iin uramak zorundadr. Erkee yetkinlik salayan fikr ve ruh gelimeler, ayniyle kadn da yetkinlie gtrmelidir. Kadndan aktiv olarak edeb faaliyet istenmektedir. Eer air ise. geri kendisinden herhangi bir kuvvetli duygu ifadesi beklenir, fakat gnlk hatralar veya romanlar biiminde zel bir mahremiyet istenmezdi. Bu kadnlar, kitleyi hi dnmemekteydiler; her eyden nce sivrilmi erkeklere nfuz etmek4 ve onlarn keyf hareketlerini gemlemek zorunda idiler. O vakitler byk italyan kadnlarnn en fazla vlen taraflar, erkek yrekli ve akll olulardr. Burada belli bir idealin sz konusu olduunu anlamak iin zellikle Bojardo ve Ariosto'nn kahramanlk siirlerindeki kadn tiplerinin davranlarna bakmak kfi gelir. Zamanmzda ift anlaml bir kompliman saylan "Virago" (bakire) san, o vakitler sadece hret ifade eden bir anlama gelirdi. Caterina Sforza, ayn san btn parlakl ile tayordu. Caterina, Girolamo Riario'nn ei iken dul kalm ve kocasnn miras olan Forli'yi, nce katillerin taraftarlarna ve sonra da Cesare Borgia'ya kar
* Ant. Galateo, Epist. 3, sonradan Lehistan Kiral Sigismund ile evlenecek olan gen Bona Sforza'ya: ncipe aliquid de viro sapere, quoniam ad imperandum viris nata es... i t a fac, ut sapientibus viris placeas, ut te prudentes et graves viri admirentur, et vulgi et muliercular u m studia et iudicia despicias ete. Baka bakmlardan da ok dikate deer bir mektup. (Mai, Spicileg, rom. VIII, p. 532).
58?
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
btn gc ile savunmutur. Sonunda yenilmi, fakat btn hemerilerinin hayranln ve "Prima donna d'ltalia" (italyann birinci kadn) adn kazanmtr 5 Renaissance ann daha birok kadnlarnda, bir kahraman olarak ortaya kmak iin artk frsat bulan olmamsa da, bu kahramanlk damar mevcut bulunduu anlalmaktadr. sabella Gonzaga (S. 68 vd.) bu kahraman kadn tipinin ak bir rneidir. Bu snftan kadnlar, kendi evrelerinde Bandello'nn hikyeleri gibi eyleri, katldklar toplantya herhangi bir surette zarar gelmeksizin dinleyebilirlerdi. Toplumca benimsenen anlaya gre o zamanki kadnlk, bu gnk anlamda kadnlk, yani belli baz kaytlara, sezilere ve srlara sayg beslemek bilinci deil, fakat enerji, gzellik, bir de yaanan tehlikeli ve mukadderat tyin edici bir bugn bilinci idi. Bu nedenledir ki, son derecede lml ve temiz toplum kurallar yannda zamanmz iin rezalet gibi grnen 6 baz eyler de gryoruz; fas Chron. Venetum: Murat. XXIV, Col. 128 vd. mdakendisi bu ad ile anlmaktadr. Kars. Infessura: Eccard, Script. II, Col. 191 ve Arch. stor., append. II, p. 250. 6 Gerekten zamanmzda bu gibi haller, rezalet olur. Bu gibi hikyeleri dinlerken kadnlarn nasl hareket edecekleri, Cortigiano L. III, fol. 107 den renilmektedir. Dialog'larnda hazr bulunan kadnlarn bazan nasl davranmak zorunda kaldklarn, mesel L. II, fol. 100 deki satrlar gstermektedir. Cortigiano'nn paraleli olan Donna di Palazzo (saray hanm) hakknda anlatlanlar, nemli saylmamaldr; nk bu saray hanmlar Cortigiano'nn hkmdarn hizmetisi olduundan ok daha ileri derecede, hkmdar zevcelerinin hizmetisidirler. Ban-
V.
BLM. TOPLANTILAR VE SENLKLER
58 {
ikat bu arada buna kar mevcut bulunan dengeyi, yani italya'da toplum hayatna hkim olan kadnlarn gl kiiliklerini unutmamalyz. Btn diyaloglarda ve tretelerde, kadnn mevkii, yetenekleri ve ayn ekilde ak zerinde uzun boylu tartmalara ramen, bu eitten kesin bir ifadeye rastlamaymz tabi saymak gerekir. Genel olarak bu topluluklarda eksik gibi grnen ey, krpe gen kzlardr7. Manastrlarda eitim grmeyen gen kzlar da bu cemiyetlerden titizlikle uzak bulundurulmaktadr. Acaba gen kzlarn bulunmaylar m meclislerde daha serbeste konuabilmei salamtr, yoksa tersine olarak ak konumalar m gen kzlarn meclislere girmelerine engel olmutur? bu sorunun cevabn vermek gtr. Oynak sevgililerle dp kalkmada bazen o derece ileri gidilmitir ki, bize eski Atina'da Hetair'lerin durumunu hatrlatr. Mehur Roma'l saray kadn mperia, akll ve kltrl bir dii olup Domenico Campana adnda birisinden sonet eklinde iir yazmak sanatn renmiti ve ayn zamanda
dello t, Nov. 44 te Bianca d'Este, kendi atas Niccolo de F e r r a r a ile ParisLna arasndaki tyler rpertici ak hikyesini anlatr. ingiltere ve Hollanda'da gen kzlarla serbeste iliki kurmay, olgun talyanlarn ne kadar takdir ettikleri, Bandello II. Nov. 42 ve IV, Nov. 27 de grlmektedir.
7
584
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
mzikle de megul olurdu8, ispanyol soyundan gelen gzel sabella de Luna, elendirici bir arkada-, olarak saylrd ve stelik de hem iyi kalpli, hem deok bozuk azl olup ikisini bir arada mezcetmi, garip bir yaratkt 9 . Milano'da Bandello, ahane Caterina di San Celso10 ile tanyordu. Bu kadn gzel alar, syler ve iir inad ederdi. Daha birok: kadn ad vermek mmkndr. Bunlar ve daha baka benzerleri hakknda btn okuduklarmzdan u; anlalyor ki, bu kadnlar ziyaret eden ve zaman, zaman beraber yaayan nl ve entellektuel insanlar, onlarda belli bir kltr dzeyi ve fikir yetenei, ararlard ve onlara byk bir sayg beslerlerdi, ilikiler kesildikten sonra da sevgilerinin devam arzu. olunurdu 11 ; nk gemi gnlerin heyecan ve ihtiras dolu hayat hibir zaman unutulmyacak kadar tatl hatralar brakm bulunuyordu. Bununla beraber tm olarak alnrsa bu eit ilikiler, fikir faaliyeti bakmndan, cemiyet hayatnn resmen msaade edilmi bulunan ekilleri ile kyas kabul edecek deerde saylmaz; iir ve edebiyatta brakt izler ise daha ok rezilce niteliktedir. 1490 tarihinde, yani frenPaul. Jov.de rom. piscibus, cap. 5. Bandello,. P a r t e III, Nov. 42. Aretino, Ragionamento del Zeppino,. p. 327 de bir oynak kadn hakknda yle diyor: Petrarca'y ve Boccaccio'yu batan baa, Virgilius'dan, Horacius:. ve Ovidius ve binlerce baka yazardan saysz hikyeleri, ezber biliyor. Bandello II, 51. IV, 16. Bandello IV, 8. 11 Bunun hakknda ok karakteristik bir rnek: Gi~ raldi, "Hecatommithi VI, Nov. 7.
30 8
V.
BLM.
TOPLANTILAR
VE
ENLKLER
585
gi salgnndan nce, Roma'da bu snftan 6800 kadn 12 yaamakta olduu halde bir tanesinin bile gerecekten yksek zek ve yetenek gstermemi olduunu hayretle gryoruz. Yukarda ad geenler, daha sonraki zamanlarda yaam kadnlardr. Genel kadnlarn hayat tarzlar, ahlk ve felsef grleri, yani zevk ve kazan ihtiraslarnn sratle deimesi, ayn suretle gekin aa girdikten sonraki iki yzllkleri ve eytanlklar, belki de en iyi bir ekilde Giraldi tarafndan Hecatommithi'sinin giri ksmn tekil eden hikyelerinde tasvir olunmaktadr. Pietro Aretino ise Ragionameti'sinde bu mutsuz snfn gerek hayatlarn deil, daha ok kendi i leminin bir tablosunu vermektedir. Yukarda (S. 82 vd.) devletlerden bahsederken anlatm olduumuz gibi, hkmdarlarn metresleri, sair ve sanatkrlara konular tekil etmitir ve bu nedenle adalarca ve sonraki yzyllarda gelen kuaklarca ahsen tannmaktadr, te yandan Alice Perries, Clara Dettin (Muzaffer Friedrik'in metresi) gibi kadnlarn, adlarndan baka hemen hemen hibir ey bilmediimiz gibi Agnes Sorel'e dair de sadece gerek olmaktan ok hayal bir ak masajndan baka bir iz kalmamtr. Fakat Renaissance a krallarndan I. Franois ve II. Henry'nin sevgilileri iin durum bsbtn bakadr.
Infessura: Eccard, Scriptores II, Col. 1997. Bu say, yalnz genel-kadnlara ait olup iinde odalklar yoktur. Bununla beraber bu say, Roma'nn tahmin nfusuna oranla son derece yksektir. Belki de bir yaz yanl so3iucu olarak byle olmutur.
12
586
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Topluluk hayatn bylece grdkten sonra Renaissance ann ev hayatna da ksaca gz gezdirmek yerinde olur. O zamanki italyanlarn aile hayatna, yaygn bir halde bulunan ar ahlkszlk dolaysyla, genel olarak bsbtn yozlam bir hayat diye baklr. Meselenin bu yan, bundan sonra gelecek blmde incelenecektir. imdilik u noktaya iaret etmekle yetinelim: italya'da kadn ihanetinin, belli bir snr amad srece, aile zerinde ykc etkisi, kuzey lkelerindekine oranla ok daha hafif olmutur. Avrupa ortaann ev hayat ounluka halk greneklerinin meydana getirdii bir rn idi; ya da yle ifade edelim: mill hayattaki doutan eilimlerin gelimesinden ve toplumsal mevki ile servetin yaay tarz zerindeki etkilerinden biimini alan yksek bir tabiat rn idi. En parlak devrinde valye snf, ev'e kar tamamiyle kaytsz kald; mrn saraylarda ve savalarda dolamakla geirirdi. Ev hanmna deil, daima dardaki bir kadna hayranln gsterirdi; kendi evinde, atosunda, iler nasl isterse yle gitsin dncesini tard. Ev hayatn bilinli olarak dzenli bir biime sokmak, hatt bir sanat eseri olarak kurmak iin ilk giriimi yapan, Renaissance ann insan olmutur. ok gelimi bir ekonomi (s. 123 vd.) ve rasyonel bir tarzda ev ina etmek eilimi, bu yolda Renaissance'n yardmna komutur. Fakat byle bir deimenin asl sebebini, bir arada yaay, eitim ev dzeni ve hizmetleri ile ilgili btn msselelerin aklc bir yntem ile ele alnm olmasnda aramak gerekir.
6ig>
Sonradan, 1500 karnavalmla Cesare Borgia, kendi adna cr'etkrane bir temsil ile, Julius Caesar'm zafer alayn, onbir muhteem araba ile temsil ettirdi 5 2 ; phesiz bu olay, jbile ziyaretilerini darltmt (s. 187). Gzellii ve zevkle tertibi ile mehur olmu iki Trionfi, Floransa'da birbirine rakip iki dernek tarafndan 1513 tarihinde X. Leo'nn Papala seilmesi mnasebetiyle yaplan kutlamada temsil olunmutur53. Bunlardan biri, insan hayatnn an, tekisi ise dnyann drt an gsteriyordu; sonuncusu, Roma tarihinden alnm be anlaml tablo ile ayrca Satrn* altun an ve bu an kesin olarak yeniden getiriliini tasvir eden iki allegori halinde idi. Arabalarda grlen zengin bir mahayyile rn ssler, Floransa'l byk sanatlarn eserleri olduu hallerde, yle bir izlenim brakyordu ki, bu gibi temsillerin daima ve belli zamanlarda tekrarlanmas herkese gnlden isteniyordu. Floransa'ya bal ehirler, imdiye kadar her yl biat gnleride sembolik balarn (deerli kumalar ve mumlar) sadece sunmakla yetinmilerdi; imdi54 ise tccarlar birlii, hem bu hara eyasn tamak ve hem de sembolletirmek amac ile, on araba yaptrd; sonradan bunlarn says artrlacakt. Arabalardan bazlarn ssleyen ressam Andrea del Sarto, hi phesiz onlara son derece Tommasi, Vita di Cesare Borgia, p. 251. Vasari XI, p. 34 ve sonras. Vita di Puntormo. Kendi nevinde ok nemli bir kayt. * Satrn: Eski mitolojide zaman Tanrs ve tanrlarn ba olan Jpiter'in babasdr. (evirmen) 54 Vasari VIII, p. 264, Vita di Andrea del Sarto.
53 52
620
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
muhteem bir biim vermekte kusur etmiyordu. Bu gibi hara ve ganimet arabalar, harcanacak fazla para elde bulunmasa da, artk her enlikte yer alan bir e olmutu. 1477 de Siena'llar, kendilerinin de dahil bulunduklar Ferrante ile IV. Sixtus arasndaki balamay, bir arabay ehirde dolatrmak suretiyle iln ettiriliyorlard; bu arabann iinde "bar tanresi klna sokulmu birisi, bir zrh ve daha baka silhlar zerinde duruyordu" 55 . Venedik'te yaplan enliklerde arabann yerini gemi alm ve ihtiam, karada deil fakat denizde gelierek gz kamatrc bir dzeye erimitir. 1491 tarihinde Ferrara prenseslerini (S. 473) karlamak zere Bucintoro (doun grkemli gemisi)'nin denize almas, tamamiyle masal gibi bir gsteri olarak bize yle tasvir olunmaktadr 56 : Bucintoro'nn nnde hal ve elenklerle sslenmi saysz gemi yol alyordu; ierlerinde parlak kostmler giymi genler bulunuyordu; drt yanna yerletirilmi havalandrc makineler zerinde eitli Tanrlarn sembol olan iaretlerle cinler uuuyorlard; daha aada deniz Tanrlar (Triton) ve su perileri klna girmi figrler gruplanmlard. Btn hava mzik nameleri ve ho kokularla dolmu, altn ilemeli sancaklar dalgalanyordu. Bucintoro'nn ge risinde her eit deniz aralarndan oluan o kadar kalabalk bir filo geliyordu ki, bir mil boyunca denizi grmek mm'vn deildi. Ayn enlikte yaplan
" Allegretto: Murat. XXIII, Col. 783. Tekerleklerden birinin krlmas, ktye almet olarak yorumlanmtr. 5 M. Anton. Sabellici Epist. L. III. fol. 17.
V. BLM.
621
teki gsteriler arasnda, yukarda sylediimiz pantomimadan baka sylenmee deer bir yenilik olarak, gl kuvvetli elli gen kzn krek yarn kaydedelim. XVI. yzylda57 soylular, enlikler dzenlemek amaciyle, zel korporasyonlar halinde tekiltlanm bulunuyorlard. Bu enliklerin balca gsterisini, bir gemiye yerletirilmi garip bir makine tekil ediyordu. Bu cmleden olmak zere mesel 1451 deki bir "Sernpiterni" bayramnda byk kanal boyunca yuvarlak bir evren dolatrlm ve bunun ak braklan i ksmnda parlak bir balo verilmiti. Venedik'in karnavallar da balolar ile, alaylar ve trl trl temsil gsterileri ile mehurdu. Bazen San Marco Alan, yalnz mzrak oyunlar (s. 537 vd. 561) iin deil, ayn zamanda denizden uzak memleketlere mahsus olan tarzda Trionfi'ler icra etmek iin de yetecek kadar genilikte yer salyordu. Bir barn imzalanmas58 mnasebetiyle dzenlenen bir enlikte dindar tarikatlar (scuole)'n her biri alayda kendine den rolleri zerine almt. Bunda krmz mumlar yanan altn amdanlar, alp syliyen insan gruplar ve ellerinde altn kseler ile bereket sembol olarak borular tayan kanatl ocuklar arasnda bir araba grlyordu. Arabann iinde Nuh ile Davut beraberce bir taht stnde oturmulard. Sonra hazineler ykl
Sansovino, Venezia, fol. 151 ve sonras. Birlikler, Pavoni, Accesi, Eterni, Realli, Sernpiterni adlarm tayorlard; bunlar, r mralar Academia'lar haline geLmif olan birliklerdir. 58 Byk bir ihtimalle 1495 te. Kars. M. Anton. Sabellici Epist. L. V, Fol. 28.
57
622
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bir deveyi sren alayba (Abigail) ve siyas figrler tayan ikinci bir araba geliyordu; arkasndan Venezia ile Liguria arasnda talia ve ykseke bir basamakta balak hkmdarlarn armalar ile peri grnd. Peinde de, anlaldna gre, evresi yldzlarla evrilmi byk bir dnya kresi yer almt. Eer okuduklarmz doru anladksa, teki arabada, sz geen hkmdarlar, canl figrler halinde, hizmetileri ve armalar ile oturuyorlard. Karnavaln asl kendisi, byk temsil ve alaylar gibi gsteriler bir yana braklsn, XV. yzylda hi bir yerde Roma'da olduu kadar zengin eitli biimler gstermi deildir59. En bata, kou yarlar Roma'da ok deiik ve eitli idi; at, manda, merkep yarlar dzenlenir, yine yal adamlar, genler, Yahudiler ve ilaah... arasnda koular yaplrd. Papa II. Paul da, oturduu Palazzo di Venezia nnde kitle halinde halka yedirir iirirdi. Sonra, ilkadan beri belki de hi ara verilmeden yaatlan Piazza Navona'daki oyunlar, parlak sava oyunlar niteliinde idi; atllar bir arpma gsterisi ve silhl vatandalar da bir geit resmi yaparlard. Maske kullanmak hususunda byk bir
s Infessura,: Eccard, Scriptt. II, Col, 1893, 200. Mich. Cannesius, Vita Pauli II.: Murat. III. II. Col. 1012. Platina, Vitae Pontiff., p. 318. Jac. Volateran.: MuTatori XXIII, Col. 163, 194. Paul. Jov. Elogia, sub Juliano Caesarino. Baka yerlerde kadnlar da kou yarlar yaparlard: Diario Ferrarese,: Murat. XXIV. Col. 384.
62
00
serbestlik verilmiti ve bazen aylarca devan ederdi . Papa V. Sixtus, kentin en kalabalk semtlerinde, Campo Fiore'de ve Banchi yaknlarnda maskeli insan topluluklar arasndan gemekten ekinmiyordu; fakat, maske giymi insanlar kendisini Vatikan'da ziyaret etmek isteyince bunlar kabulden kanmt. Daha nceleri kardinaller arasnda grlm olan kt bir alkanlk Papa VIII. tnnocent zamannda son haddini buluyordu: 1491 karnavalnda kardinaller, birbirlerine, parlak kostml ve maskeli insanlarla, maskaralar ve uygunsuz arklar syleyen kimselerle dolu arabalar gndermilerdi; phesiz yanlarnda atllar bulunuyordu. yle grnyor ki, karnavaldan baka byk fener alaylarnn da deerini ilk kez Romallar anlam ve uygulamlardr. 1459 da Mantua Kongresinden dnd zaman 61 II. Pius, saray nnde ata binmi halk tarafndan me'alelerle karland ve sarayn nnde fener alay yapld. Bununla beraber IV. Sixtus, me'ale ve zeytin dallariyle halkn bir gece ziyaretini kabul etmemeyi ye tutmutur 62 . Fakat, edebiyatta da byk bir ant brakm olan belli bir alay geidi tr ile Floransa karna VI. Alexandr zamannda bir defa Ekim ayndan Byk Perhiz zamanna kadar srmt. Kars. Tommasi, 1. c. p. 322. Pii II Comment., L. IV, p. 211. 2 Nantiporto: Murat. III, II, Col. 1080. Bir bar yapld iin ona teekkre gelmilerdi; fakat sarayn kapsn kapal buldular ve drt bir yana asker yerletirilmi olduunu grdler.
24
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
vali, Roma'nmkine de stn gelmitir*3: yaya ve atl olarak bir maskeli insan topluluu arasnda fantezi bir biime sokulmu ok byk bir araba grnr; arabann iinde ya allegorik bir yz veya gerekli maiyeti ile bir figrler grubu bulunur: her biri gzlkl ve drt yzl bir ba olarak "kskanlk", kendilerine dellet eden yldzlarla "drt miza", talih Tanresi (Parze) nnde zincire vurulmu duran mit ve korku zerinde bir tahta oturmu olduu halde "zihin akl", drt e, insan hayatnn alan, rzgrlar, mevsimler ve ilaah.. gibi. Mehur lm arabas da oradadr; iindeki tabutlar o anda alr. Bazan Bacchus ve Ariadne,, Paris ve Helena ve ilaah.. gibi muhteem bir mitolojik sahneye rastlyoruz. Ya da hep bir araya gelmeleri halinde bir toplumsal snf, bir kategori tekil eden birtakm insanlardan oluan bir heyet buluyoruz: Mesel dilenciler, pnar perileri ve avclar, hayatta iken merhametsiz kadnlar olan zavall ruhlar, dnyadan elini ayan ekmi olanlar (trik-i dnyalar), babo gezginciler, astrologlar, eytanlar, belli mal satclar, hatta il popolo, kt cins insan olmalar dolaysiyle yaknmalarm arklar ile belirtmek zorunda kalan kimseler gibi. Toplanm ve bize intikal etmi olan trk ve arklar, bazen ok dokunakl, bazen mizahl ve bazen de ak sak bir eda ile bu eit enlikleri izah etmektedir. En edepTutti i trionfi, carri, mascherate, o canti carnascialeschi, Cosmopoli 1750. Macchiavelli, pere minori, p. 505. Vasari VII, p. 115 ve sonras, Vita di Piero di Cosimo; bu eit enliklerin gelimesinde Piero di Cosimojn esasl bir pay olduu anlatlmaktadr.
63
V.
BLM.
TOPLANTILAR
VE
SENLKLER flJ5
sizce olanlardan bir ksm Lorenzo Magnifico'ya malolunmutur; bunun nedeni gerek yazarnn keor di adn aklamaa cesaret edememesi olsa gerektir. Bu nokta ne olursa olsun, Bacchus ile Ariadne sahnesi gsterildii srada sylenen o gzel gark,, kesinlikle sylenebilir ki, Lorenzo'mndr. Bu arknn nakarat, kulamza, Renaissace a ihtiamnn ksa sreceini sezen bir ruhun duyduu zntnn XV. yzyldan kopup gelen bir yanks etkisini yapmaktadr. Quanto e bella giovinezza, Che si fugge tuttavia! Chi vuol esser lieto, sia: Di doman non c'e certezza*.
Genlik ne kadar gzeldir Ki, arabuk geer! en olmak isteyen en olsun: Yarna gven olmaz.
A L T I N C I BLM AHLK, GRENEK VE DN

Dnyada yaayan eitli budunlarn Tanr, erdem ve lmszlk gibi yce kavramlara olan ilikileri geri belli bir dereceye kadar aratrlabilir; fakat sk bir surette karlatrmalarla bunlarn tam anlamiyle tasvir edilmesine hibir zaman imkn yoktur. Bu alanda deliller ne kadar ak grnrlerse, kesin yarglara varmaktan ve bu hkmleri genelletirmekten o oranda kanmak zarureti vardr. Bu dnce, birinci derecede ahlk zerine verilecek yarglar iin geerlidir. Kavimler arasnda birok kartlklar ve ince ayrlklar bulup gstermek mmkndr; fakat hepsini birletirip bir btn halinde salt bir toplam elde etmek iin insan gr ve anlaynn gc yetmez. Mill karakterlerin, su ve vicdanlarn muhasebesi dnyann sonuna kadar bir sr olarak kalacaktr; her eyden nce su nedenle ki, kusurlarn ikinci bir yan vardr ve bu yanlarna baklrsa ayn kusurlar mill zellikler, hatt erdemler olarak grnrler. Uluslar hakknda genel deer yarglar vermekten, hem de bazen bu konuda ok kesin deyimler kullanmaktan holanan yazarlar, varsn istedikleri gibi serbeste
VI.
BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
627
hareket ede dursunlar; bunlarn keyiflerini karmamak gerekir. Bat uluslar birbirlerine fena muamelede bulunabilirler, fakat ok kr ki, birbirlerini yarglayamazlar. Kltr, baarlar ve bandan geenleri ile modern dnyann tmyle hayatna iten ie karm olan byk bir ulus, sulansa veya af edilse de, her eye tahamml edebilir; nazariyecilerin onay olsun ya da olmasn, hayatn srdrr gider. ite, burada syliyeceklerimiz, birtakm yarglar deil, fakat italyan Renaissance'n uzun yllar inceleme sonucunda elde edilmi bir sra notlardan ibarettir. Bu notlarn ou yksek tabakaya ilikindir, ve bu yzden deerleri ok daha snrl kalmaktadr. Yksek tabakay alyoruz, nk Avrupa'nn teki lkelerine oranla talya'da bu tabakann iyi ve kt yanlar hakknda daha zengin bilgimiz vardr. Bununla beraber, gerek hret ve gerekse rezaletin burada her yerden daha yksek bir sesle karmza kmas dolaysiyle de, genel bir ahlk bilanosuna bir adm bile yaklam olmuyoruz. Kavimlerin karakter ve aln yazlarnn tekil ettii, doutan var olan yeteneklerle deneylerden kazanlan bilgilerin birbirleriyle kaynaarak yeni bir btn meydana getirdii ve ikinci, nc bir tabiat haline geldii, hatt ilk bakta asl ve esas saylabilen fikr yeteneklerin bile ancak olduka ge bir zamanda vcut bulduu o derinliklere kimin gz nfuz edebilir? Mesel italyanlar, sonradan kendilerine mahsus bir zellik tekil eden btn varlklarndaki o akc canllk ye gvene, ele aldklar
62&
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
her eit konuyu sanki oynar gibi sz ve ekil ile tasvir etmek gcne acaba XIII. yzyldan nce de Sahip bulunuyorlar m idi? Bu gibi sorular ceraplandramadmz takdirde nasl olur da iinde ruh ile ahlkn hi durmadan i ie tap durduu o son derece zengin ve ayn lde ince damarlar hakknda bir yarg verebiliriz? phesiz ahs bir kanaat vardr ve bunun da sesi vicdandr. Fakat uluslarn ahlk ve karakterleri zerinde genel yarglar vermekten kendimizi alkomalyz. En ar hasta gibi grnen bir budun sala yakn olabilir; buna karlk grnrde salkl olan bir budun da ok gelimi bir lm tohumunu iinde tayabilir ve bu ancak tehlike karsnda kendini aa vurur. XVI. yzyl balarnda, Renaissance kltr en yksek noktasna eritii ve ayn zamanda italyan ulusunun siyas felketi deimez bir gerek gibi ortada grnd zaman, felketi, her tarafta hkm sren byk ahlk dkl ile ilgili gren cidd dnrler yok deildi. Bunu yapan, her millette ve her zaman felket gnlerinde kendilerini fenalklardan ikyette bulunmakla grevli sayan baz ahlk vaizleri deil, fakat Macchiaveli gibi byk apta bir kii idi. En nemli eserlerinden bi1 rinde Machiavelli bunu aka ifde ediyor: Evet, biz talyanlar her ulustan daha dinsiz ve daha ahlksz insanlarz. Baka birisi belki de yle derDiscorsi L. I, c. 12, c. 55: talya, btn memleketlerden daha fazla derecede bozulmutur. Sonra, bata Franszlar ve spanyollar gelirler.
1
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE DN
629
di: Biz talyanlar her ulustan daha yksek bir bireylik gelimesine erimi bulunuyoruz; nk hkmdarlarmz gayrimeru, memurlar ile yarglar fena insanlardr. Macchiavelli yle ilve ediyor: nk kilise, kendisini temsil edenlerle en kt rnekler veriyor. Biz de burada "nk klsik a kltr bu bakmdan elverisiz etkiler yapmtr" diye ilve edelim? Byle bir ifade ancak ok dikkatli surette yaplacak snrlandrmalarla kabul edilebilir. Her eyden nce bu, belki hmanistler (s. 414 vd.) hakknda, zellikle bunlarn yaaylarndaki uarlk bakmndan, doru olabilir. Fakat geri kalan talyanlar iin durum, aa yukar udur: Hristiyanln hayat idealinin, yani kutsalln yerini, klsik kltr tannlaldan beri, tarihi byklk ideali almtr (s. 232, not). Bylece, anlalmas kolay sebepler dolaysiyle, byk adamlarda mevcut bulunmasna ramen byklklerine glge drmemi olan birtakm kusurlar da ho grlyordu. htimal ki, bu, bilinmeyerekten yaplyordu. Gerekten de bunun nazar delillerini vermek gerekiyorsa bunlar yine hmanistlerde aramak zorundayz. Nitekim mesel Paolo Giovio, Ginagalezzo Visconti'nin yeminini bozmasn, bu sayede bir devlet kurmak imknn salad iin, Julius Caesar r2 neini ileri srerek sakncasz grmektedir . Floransa'l byk tarih yazclar ile siyaset adamlar, bu gibi klece nakledilen fikirlerden tamamiyle uzaktrlar; yarglarnda ve eylemlerinde kendi devlet bi2
Paul. Jov. viri illustres: Jo Gal. Vicecomea.
630
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
imlerinin onlarda zorunlu olarak ilka dncesine benzer bir dn yaratm olmasndan ileri gelmektedir. Bununla beraber talya, XVI. yzyl balarnda derin bir ahlk bunalm iinde bulunmaktadr ve en akl banda insanlar bundan kurtulmak umudunu hemen hemen kaybetmi durumdadrlar. Fenala kar en salam bir kale tekil eden ahlk gc ile sze balyalm. an en yetenekli insanlar, bu gc eref duygusunda bulacaklarn sanyorlard. Bu, vicdan ile bencilliin birbirleriyle kaynamasndan meydana gelen muammal bir alamdr ve modern insanda, kendi suu ile veya deil, her eyini, inancn, sevgi ve umudunu kaybettikten sonra da geri kalan bir manev deerdir. Bu eref duygusu, keskin bencillikle ve byk kusurlarla uzlaabilmektedir; ayn zamanda ok artc aldanlara elverilidir. Fakat bir insan seciyesinde henz kaybolmam bulunan btn yce eler de bunun etrafnda toplanabilir ve bu kaynaktan yeni kuvvetler kazanabilir. eref duygusu, bugn, genellikle dnldnden ok daha geni bir anlamda, kltrl Avrupa insannn hareket ynn belirleyen bir e haline gelmitir. Bundan baka ahlk ve dine hl sadakatla bal kalan kimselerin ou, en hayat kararlarn, farknda olmakszn, yine ayn eref duygusuna gre verirler ( 2 a). a eref duygusunun bugn igal ettii mevki hakknda dnceler iin bak: Prevost-Paradol, la France nouvelle, Livre III, chap. 2 (yazld tarih 1868).
2
VI.
BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
631
Gerek klsik a insanlarnda bu eref duygusunun zel biimlerini gstermek ve gerekse sonradan ortaada zel anlamda bir eref kavramnn belli bir snfn mal haline getirildiini anlatmak, konumuz dnda kalr, insann davrannda eref duygusu yerine sadece vicdan balca etken sayan kimselerle de tartmaya girecek deiliz. Gerekten byle olsayd ok daha gzel, ok daha iyi olurdu. Ancak, itiraf etmek gerektir ki, en doru kararlar, "bencillikle az veya ok derecede bulandrlm" vicdanlardan kmaktadr; o halde bu karmay kendi ad ile anmak yerinde olur. Geri Renaissance a ttalyanlarnda bu eref duygusunu dorudan doruya hret dknlnden ayrt etmek gtr; ok kez eref duygusu hret isteine dnmektedir. Bununla beraber ikisi, nitelik bakmndan ayr ayr eyler olarak kalmaktadr. Bu konu zerinde o zamandan kalma ifadeler eksik deildir. Birok ifadeler yerine burada hepsini temsil etmek zere yalnz en nemli grdmz bir tanesini sylemekle yetineceiz. Bunu Gicciardini'nin son zamanlarda gn na karlan "Ve3 cizeler" inden alyorum. "Kim erefi yksek tutarsa her eyi baarr, nk byle bir kimse ne zahmetten, ne tehlikeden ve ne de para harcamaktan kanr; bunu dorudan doruya kendimde denedim; syleyebilirim ve yazabilirim ki, insanlarn, k noktalar bu kuvvetli uyarma olmayan eylemleri bo ve ldr". phesiz ki, biz unu ilve etmek
3 Franc. Guicciardini, Ricardi Politici e ivili, N. 118. <pere nedite, vol. I ) .
632
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
zorundayz: Yazarn hayat hakknda elimizdeki baka bilgilere gre, burada sz konusu olan, asl hretin kendisi deil, ancak eref duygusudur. Fakat, bu noktay belki de btn talyanlardan daha kuvvetli bir surette belirten, Robelais olmutur. Geri aratrmalarmza onun adn, istemeye istemeye kartryoruz; daima barok kalan bu byk Fransz'n izip nmze serdii tablo, Renaissance'n. ekilsiz ve gzelliksiz nasl bir manzara alm, bulunaca hakknda aa yukar bir fikir vermektedir*. Fakat onun Thelemit'ler manastrnda ideal bir durum tasvir eden szleri, kltr tarihi bakmndan kesin nitetikte bir delil tekil etmektedir; eer bu son derece kuvvetli muhayyile olmasayd, muhakkak ki, XVI. yzyln tablosu noksan kalm olurdu. "Serbest rade Tarikati" 'ne mensup bay ve bayanlarna bu durumu anlatrken unlar sylyor 5 : En leur reigle n'estoit que ceste clause: Fay ce que vouldras Parce que gens libres, bien nayz6, bien
* Bunun en yakn paraleli Merlinus Coccajus (Teofilo Folengo)'dr. Muhakkak ki, Rabelais, bunun Opus Macaronicorum'unu (sayfa 226, 370) tanm ve ok kerebuna atflar yapmtr (Pantagruel L. II. eh. 1 ve eh. 7,. son ksm). H a t t Gargantua ve Pantagruel'i yazmak fikrinin bile Merlinus'dan alnan ilham sayesinde gelmi olmas kuvvetle muhtemeldir. s Gargantua L. I, chap. 5T. 6 Bu, kelimenin yksek anlam ile "iyi domu" (doutan iyi) demektir. nk, Chinon misafirhanesi sahibinin olu olan Rabelais'nin, burada zadegana byle bir ayrcalk tanmas iin hibir sebep yoktur. Manastrdaki yaztta sz geen ncil'den alnma tler, Thele-
VI. BLM. AHLAK, GRENEK VE DN
633
nstruictz, conversans en conpaignies honnestes, ont par nature ung instinct et aguillon qui tousjours les poulse faictz vertueux, et retire de vice: lequel ilz nommoyent honneur*. Bu, insan yaratlnn iyi olduuna dair beslenen inantan baka bir ey deildir; hep ayn inantr ki, XVIII. yzyln ikinci yarsndan da insanlara ilham vermi ve Byk Fransz Devrimine yol amakta hizmet etmitir. talyanlarda da her birey bu soylu i gdsne ba vurmaktadr. Balca mill felketin etkisi altnda olarak her ne kadar genellikle daha ok ktmser yarglar veya duygular hkim grnyorsa da eref duygusunun deerini kmsememek zorundayz. Bir defa bireyliin snrsz toir ekilde gelimesi bir tarihsel aln yazs meselesi ve bireyin irdesinden daha kuvvetli olunca, o zamanki italya'da yer yer kendini gsteren kar kuvvt de byk olmutur. Bunun hangi hallerde ve bencilliin ne gibi iddetli saldrlar karsnda muzaffer kaldn bilmiyoruz. Bu sebeple de italyan milletinin mutlak ahlk deerini kesin olarak deerlendirmeye gcmz yetmiyor.
-mit Tarikat mensuplarnn baka hususlardaki yaaylarna pek uygun dmezdi. Bu tler daha ziyade olumsuz anlamda, Roma kilisesine kar direnme mnasnda anlalmaldr. * Onlarn kurallarnda sadece u art vard: stediini yap. Serbest, adam evld, iyi renim grmtlf, terbiyeli insanlarla konuan kimseler olduklarndan yaratllar gerei onlar daima erdemli harekete, rezilliklerden uzak durmaa sevk eden igdleri, bir drtcleri -vard ki, buna "eref" derlerdi. (evirmen).
634
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bireylikleri yksek derecede gelimi Renaissance a italyanlarnn ahlk hakknda bir yargya varmaya alrken daima hesaba katmak zorunda bulunduumuz nemli bir e muhayyile'dir. Onlarn iyi ve kt huylarna kendi zel rengini veren, her eyden nce bu muhayyile olmutur. Balarn koparm bencillik, ancak bunun etkisi altnda korkun eklini tam anlamiyle kazanmaktadr. Muhayyile gcdr ki, talyanlar modern zamann en eski kumarbazlar yapmtr. Gelecekteki zenginlik ile zevk ve safa, gzlerinin nnde o kadar canl bir tablo halinde izilmektedir ki, bunu elde edebilmek iin varn younu tehlikeye atmaya hazrdrlar. Eer Kur'n, islm ahlknn balca koruyucusu olarak kumar haram etmemi ve mminlerin muhayyilesini gizli hazineler aramaya yneltmemi olsayd, hi phe yok ki, slm milletler bu bakmdan italyanlara nclk etmi olurlard, italya'da oyun hrs o derecede alm yrmt ki,. o zaman ok kez bireylerin varln tehdit veya tahrip ediyordu. Daha XIV. yzyl sonlarnda Floransa, Casanova'sn yetitirmitir; Bounaccorso Pitti adnda bir Floransa'l da tccar, siyas ajanf diplomat ve profesiyonel kumarc olarak durmadan seyahatlar yapmtr. O kadar ok para kazanm ve kaybetmitir ki, ancak Brabant, Bavyera ve Savoya dukalar gibi hkmdarlar onunla boy le7 bilmilerdir . ii piyango biletleri ile dolu byk kap diye adlandrlan Papalk saraynda da insanHatralar zet halinde: Delecluze, Florence et ses. vicissitudes, vol. 2. Kars. sayfa 457.
7
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
635;
lar,. kark entrikalarn yatt anlarda, kendilerini kkrtacak bir ey bulmak ihtiyacn duyuyorlar, zar oyunlarna alyorlard. rnein Franceschetto Cybo, bir defasnda Kardinal Raffaele Riario ile oynad iki kumar partisinde 1400 Dukat kaybetmi ve sonra oyun arkadann kendisini dolandrd yaknmasiyle papann karsna kmt 8 . Bilindii gibi italya, ta o zamandan beri piyangonun da vatan olmutur. talya'da c - almak duygusuna zel bir karakter veren de yine ayn muhayyile olmutur. Hakllk duygusu, teden beri btn Avrupa memleketlerinde hep ayn olmu, buna aykr hareket edildii hallerde ve byle hareketler cezasz brakld takdirde, hep ayn biimde davranlm olsa gerektir. Fakat baka milletler, daha kolay af etmeseler de, daha kolay unutabilirler. Halbuki italyan muhayyilesi hakszl korkun bir tazelikle muhafaza etmektedir8. Ayn zamanda halkn ahlk anlaynca kan gtmenin bir dev saylmas; ve ok kez tyler rpertici bir tarzda uygulanmas keyfiyeti, bu genel c alma hrsna tamamiyle zel bir nitelik vermekte ve ortam hazrlamaktadr. Hkmetler ve ehir mahkemeleri kan gtmenin varln ve meruluunu tanmakta, sadece belli snrlar dna klmamasn salamaa almaktadrlar. Fakat kyller arasnda da Thyestes lenlerinin, ldrmenin cn ldrInfessura, ap.: Eccard, scriptt. II, Cl. 1892o. Kars. yukarda sayfa 156 vd. 9 Stendhal'in bu gr (La Chartreuse de Parme,. ed. Delahays, p. 355), bana, derin ruhsal gzlemlere dayanyor gibi grnmektedir.
8
36
TALYA'DA
RNESANS
KLTH
wekle alma greneinin epeyce yaygn bulunduunu gryoruz. imdi yalnz bir tan dinliyelim10. Acquapendente blgesinde ocuk yata oban hayvan gdyorlard. Birisi, adam nasl asldn bir deneyelim dedi. Biri tekinin omuzuna bindi; ncs, ipi nce arkadann omuzu stnde olann boazna takt ve sonra bir mee aacna balad. Tam bu srada bir kurt peyda oldu. ocuklardan ikisi kat ve biri aata asl kald. Dndkleri zaman bu ocuu l buldular ve gmdler. len ocuun babas pazar gn ekmek iletmek iin oraya varnca sa kalanlardan biri olay olduu gibi anlatt ve ona mezar gsterdi. Fakat baba, olay kendisine anlatan bu ocuu bakla ldrd, karnn yararak kara cierini kard ve ocuun evine gtrerek babasna yedirdi. Sonra ev sahibine, kimin kara cierini yediini aklad. Bunun zerine iki aile arasnda karlkl adam ldrmeler balad. Bir ay iinde kadn ve erkek olmak zere 36 kii -ldrlmt. Kuaklar boyunca irs olarak srp giden ve uzak akrabalar ile dostlar da kapsam iine alan bu gibi Vendetta (kan gtme)'lar, yalnz aa snflara mahsus olmayp yksek tabakalara da ulayordu. O zamanlarda yazlm olan kronikler ve hikyeler, buna dair misallerle, zellikle namuslarna dokunulmu kadnlar iin alnan c rnekleri ile doludur. Kan gtmenin klsik yurdu, ncelikle Romagna idi. Burada Vendetta, akla gelebilecek her trl entrika i Graziani, Cronaca di Perugi", 1437 ylna dair <Arch. stor. XVI, I, p. 415).
VI.
BLM.
AHLK,
GRENEK VE D l N
637
ve parti ayrlklar ile i ie karm bir halde idi. Romagna'nn cesur ve enerjik halkna dadanp bir bel gibi- musallat kesilen bu vahilik, baz masallarda korkun tablolar halinde yaamaktadr. Mesel Ravenna'l bir soyluya ilikin bir hikyede bunun bir rneini gryoruz. Bu soylu kii btn dmanlarn bir kule iinde sktrmaya muvaffak olmutu; isteseydi onlar hep birden yakabilecek durumda idi. Fakat byle yapaca yerde onlar dar brakt, kucaklad ve onlara byk bir ziyafet ekti. Bunun zerine onlar utantan lgna dndler ve soyluya bir suikast tertip ettiler 11 . Dindar, hatt aziz rahipler, kan dvas gdenlerin barmalar iin hi durmadan vazlarda bulunuyorlard. Fakat bu din adamlarnn fazla bir etkisi grlmemitir; ancak srdrlen Vendetta'lar belki biraz snrlandrmaya muvaffak olabilmiler, lkin yeni kan gtme dvalarnn ortaya kmasn her halde nleyememilerdir. O zamann hikyelerinde dinin bu etkisi, bazen soylu duygularn ar basarak kan gtme hrsnn gevedii, sonra yine gemite vukubulmu ve deimesi imknsz olaylarn ar basarak ayn hrsn nasl iddetlendii sk sk tasvir olunmaktadr. Gerekte, papann kendisi de ahsen byle hasmlar bartrmakta her zaman baar kazanm deildir "Papa II. Paul, Antonio Caffarello ile Alberino aileleri arasndaki kavgann sona ermesini istiyordu ve Antonio Caffarello ile Giovanni Alberino'y yanna ararak pmelerini emretti; eer bir daha birbirlerine herhangi bir fenalk yapacak olurlarsa "' Giraldi, Hecatommithi I, Nov. 7.
38
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
2000 Dukat cezaya arptrlacaklarn onlara bildirdi. Fakat iki gn sonra Antonio, Giovanni'nin olu -olup daha nce kendisini yaralam bulunan Giacomo Alberino tarafndan hanerlendi. Bunun zerine papa ok fkelendi; Alberino'nun mal ve mlkn -elinden ald; evlerini yktrd ve baba ile oulu Roma'dan srd 12 . Baran kimselerin arkadan vurulmaktan kendilerini korumak iin yaptklar yeminler ve trenler, bazen son derece korkuntur. 1494 ylba akam Siena katedralinde 13 Nove ve Popolari partileri yanllar ikier ikier pmek zorunda brakldlar; sonunda herkesin nnde bir yemin yapld. Yeminde, szlerinden dnecek olanlarn dnya ve ahirette selmet bulmayacaklar aklanyordu. Bu, "hibir zaman duyulmam derecede sert, -hayret verici ve korkun bir yemin" idi. Kim yeminini bozacak olursa, son nefesinde kendisine verilen dinsel tler de lanete dnecekti. Anlalyor ki, bu gibi yeminler, barn gerek gvencesinden ok araclk edenlerin mitsiz ruh haletini ifade etmektedir; gerekte itenlikle bar bu gibi szlerle perinlenmek ihtiyacnda deildir. Kltrl ve yksek mevki sahibi talyanlar tarafndan duyulan ve ayn ekilde salam bir halk ;grenei temeline dayanan bireysel c alma ihtiyac tabi olarak ok eitli ve renkli bir manzara gstermekte ve, burada hikayeciler aracl ile sesini duyuran kamu oyu tarafndan hibir kay12
Allegretto, Diar sanesi: Murat. XXIII, Col. 837.
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE D N
680"
da tabi tutulmakszn onaylanmaktadr 14 . Herkesin zerinde birletii bir nokta vard: o zamanki italyan adaletinin cezasz brakt hakaret ve tecvzlerde, hibir yerde ve hibir zaman kanunlarda yeter derecede meyyidesi bulunmayan ve bulunmasna da imkn olmayan btn hallerde, herkes kendi bana hakkn elde etmek arelerini arayabilirdi; ancak, intikam zekice olmal, karlnda alnacak ecir, hakareti yapan hem madd zarara sokmal ve hem de mnevi utangala drmeliydi. Srf vahi ve kaba bir kuvvet stnl, kamu oyu tarafndan, tatmin edici bir neden olarak kabul olunmamaktadr. Yalnz yumruk kuvveti deil, hret ve kmseme yetenei ile de bir btn olarak bireylik galebe almaldr. O zamann italyanlar belli birtakm amalara ulaabilmek iin ok iki yzllk yapmak eilimindedirler; fakat ilkeyle ilgili ilerde hem bakalarna hem de kendi nefislerine kar iki yzllkten tamamiyle uzaktrlar. Bu nedenledir ki,, tam bir kalp temizlii ile bu intikam da bir ihtiya saylarak yerinde bir davran olarak grlmektedir. Tamamiyle souk kanl kimseler, byle bir c, zellikle asl tutkulardan ayr olarak srf bir maksat urunda alnd hallerde, en ziyade takdire lyk bulmaktadrlar; "bylece teki insanlar, satamadan seni 15 rahat brakmay rensinler ". Bununla beraber
Misli ile karlk vermeyi Tanrnn takdirine br a k a n l a r gln hale sokuluyorlar: Pulci, Morgante, canto XXI, kta 83 ve sonras, 104 ve sonras. 15 Guicciardini, Ricordi, I, c. No. 74.
ikyeti ile yargcn ayn kiide topland hallerde, ilenen fiilin ahlk karsnda deerlendirilmesi noktas zerinde fazla bir ey sylemee gerek yoktur. Eer talyanlardaki bu intikam hrs herhangi bir ekilde hakl gsterilmek istenirse, bunu ancak, hrsa karlk bir erdemin, yani minnettarln mevcut bulunduunu ispat etmekle yapmak mecburiyeti vardr. Uranlan hakszl srekli olarak taze tutan ve bylten ayn muhayyile grlen iyilii de akldan karmamak zorundadr16. Btn Cardanus (de propria vita, cap. 13), kendisini son derece intikamc olarak, fakat ayn zamanda verax, memor beneficiorum, amans justitae (doru syliyen, iyilik bilir, adalet ak) olarak tasvir etmektedir.
16
VI. BLM. AHLAK, GRENEK VE D N
64S
milleti kapsam iine almak zere byle bir erdemin varln ispat etmek hibir zaman mmkn olmyacaktr. Byle almakla beraber, imdiki italyan halknn karakterine bu eit bir erdemin izlerine rastlanmaktadr. Aa tabakalarn namusluca muamele karsnda duyduklar minnettarlk ve yksek tabakalarn toplum hayatnda grdkleri nezaketi unutmaylar, bunun ak delilleridir. italyanlarda muhayyilenin ahlk meziyetleriyle olan bu ilikisi her yerde kendini gstermektedir. Geri bunun yannda, kuzey Avrupahlar'n daha ziyade mizalarna uyarak hareket edecek olduklar hallerde italyanlarn grnte souk kanl bir hesaba gre davrandklar grlmektedir. Fakat bunun nedeni, her halde, bir bireyliin italya'da hem daha erken ve daha kuvvetli bir ekilde, hem de daha geni bir kitlede gelimi olmasdr. Nitekim ayn gelimenin vukubulduu baka memleketlerde de buna benzer sonular grlmektedir. Mesel erkenden ev ve baba otoritesinden uzaklamak, kuzey Amerika genlii ile italyan genliine mahsus olan ortak bir vasftr. Sonradan, soylu yaratlta olanlarda, ocuklarla anababa arasnda tamamiyle zgr bir aile sevgisine dayanan bir iliki gelmektedir. Baka uluslarn huy ve duygu lemleri hakknda hkm vermek son derece g bir itir. Bir ulus bu bakmdan yksek bir gelimeye erimi bulunabilir. Fakat bu o kadar yabanc bir tarzda olabilir ki, dardan gelen bir kimse tarafndan gerei gibi grlemez, hatt bsbtn gizli kalabilir. Belki de btn bat Avrupa uluslar bu bakmdan ayn dzeye erimi bulunmaktadrlar.
642
ADA
RNESANS
KLTR
Muhayyilenin ahlk zerinde en derin etki yapt, salt bir g olarak hkm srd yer, kadnla erkein gayri meru ilikileri alan olmutur. Bilindii gibi btn ortaa boyunca basbaya fuhutan .hibir suretle ekinilmemitir, tki frengi ortaya kncaya kadar. O zamanki eitli fuhu hakknda karlatrmal bir istatistik vermek bu esere der bir i deildir. Fakat Renaissance a italya'sna mahsus bir husus gibi grnen ey udur ki, evlilik -ve evlilik hukuku, belki de her yerden daha fazla de.recede ve muhakkak ki, daha bilinli olarak burada inenmitir. Yksek snflara mensup kzlar, byk bir zenme ile korunma altna alnm bulunmaktadrlar ve bu bakmdan sz konusu olamazlar. Btn tutkular, evli kadnlara yneltilmitir. Dikkate deer bir nokta udur ki, bu artlar altnda evlenmeler, ispat edilir bir ekilde azalm deildir; ve ne de aile hayat, benzer durumlarda kuzey memleketlerinde olabilecei derecede tahribe uramtr, insanlar tamamiyle keyiflerine gre yaamak arzusunu tayorlar, fakat aileden hatt tamamiyle kendilerine ait bulunduklar pheli olsa da, asla vaz gemek istemiyorlard. Yine bu yzden rk, gerek vcut ve gerekse fikir yetenekleri bakmndan deerini kaybetmiyordu. Zira XVI. yzyl ortalarna doru dn yeteneklerinde kendini gsterir gibi gzken gerilemenin, Renaissance iin mmkn olan baarlar emberinin tamamland kabul olunmasa bile, siyasal ve dinsel nitelikte olmak zere tamamiyle belli birtakm d sebepleri saylabilir. Btn zevk ve safa dknlklerine kar talyanlar, Avrupa'nn vcut ve kafaca en salam,
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
643
en soylu uluslarndan biri olmakta devam etmilerdir 17 ; ve bilindii gibi, ahlk ok daha dzeldikten sonra da, ayn stnl bugne kadar muhafaza etmilerdir. Renaissance ann ak ahlk yakndan incelenecek olursa, kaynaklardaki ifadelerde dikkate deer birtakm elikilerin yer alm bulunduu hayretle grlr. Hikye yazarlar ile komedi airlerinin uyandrdklar izlenim udur: ak srf zevkten ibarettir; bu zevke kavuabilmek iin, trajik veya komik olsun, her arac kullanmak yalnz meru deil, fakat bu alanda ne kadar cr'etli ve kstaha hareket edilirse ayn oranda ilgin olur. Lkin sekin lirik airlerle diyalog yazarlar okunacak olursa grlecektir ki, bunlarn ruhlarnda derinlemi, maddlikten syrlm ok yce bir tutku yaamaktadr; hatt akn son ve en yksek ifadesi, klsik an bir inancn benimsemekte, yani ilh varlkta ruhlarn aslnda bir olduu inancnda aranmaktadr. Her iki gr de o zaman gerek idi ve tek bir kiide birleebiliyordu. Bsbtn nlecek bir ey olmamakla beraber u da bir gerektir ki modern an kltrl insannda da ayn duygular, ayr ayr basamaklarda ayn zamanda olmak zere, mevcuttur; ve bu duygular, yalnz sessizce yaatlmakla kalnmaz, stelik bilinli, duruma gre sanatkrane bir tarzda ifade olunur. Tpk klsik " ispanya egemenliinin tamamiyle yerlemesi zerine memleketten nisb bir nfus boalmas balad bir gerektir. Eer bu, ahlkn bozulmas ile ilgili olsayd, ok daha nceden vukubulmu olmas gerekirdi.
644
TALYA'DA
RNESANS
KLT*
a insan gibi, ancak modern insandr ki, bu bakmdan otaa insannn olmad ve olmasna da imkn bulunmad ekilde bir mikrokosmos'tur. nce, hikyelerde yansyan kadn ahlk dikkate deer. Biraz nce iaret ettiimiz gibi bunlarn ounda evli kadnlar ve bunun bir sonucu olarak evlilie ihanet sz konusu edilmektedir. Yukarda (s. 536) sz edilen, kadnn erkee eitlii bu hususta son derece nemli grnmektedir. Yksek kltrl ve bireylii gelimi kadn, kuzey lkelerinde tannmayan bir egemenlikle kendi bana buyrukluk etmektedir. Sadakatsizlii de, bunun d sonularndan korunabildii srece hayatnda oralardaki gibi korkun bir gedik amaz. Karsndan kocann sadakat beklemek hakk, kza talip olma ve nianlanma safhalarnn iiri ile tutkusu sayesinde kuzey Avrupallara saland lde salam temellere dayanmamaktadr. Gen kadn, gelecekteki kocas ile ok yzeysel bir tanmadan, sonra, dorudan doruya ana-baba veya manastr himayesinden karak hayata karmaktadr; ve artk gayet hzl bir ekilde onun bireylii gelimektedir. Balca bu nedenle kocann kars zerindeki haklar birok kaytlarla baldr; bunlar ius quaesitum, (mktesep hak) altnda gren bir kimse de evlilik szlemesinin kalple ilgili-yanlarn deil, sadece d artlarn gz nnde tutar. Mesel ihtiyar bir adamn gzel ve gen kars, gen bir akmm hediyeleriyle mektuplarn, erefini (honest) korumak iin kesin kararla reddetiyor r "fakat delikanlnn akndan, byk meziyetleri do-
645
laysiyle, sevin duyuyordu ve soylu bir kadnn, erefine leke gelmeksizin, mkemmel bir insan sevebileceini kabul ediyordu" 18 . Fakat, byle bir ayrtdan kendini bsbtn kaptrmaya giden yolun ne kadar ksa olduu meydandadr. Bir kadnn kendini baka bir erkee kaptrmas, kocasnn sadakatsizlii de zerine eklendii hallerde meru gibi saylmaktadr. Bireylii gelimi kadn, kocasnn sadakatsizliini sadece bir ztrap olarak deil, fakat ayn zamanda bir hafifsenme ve alaltlma, bir aldatlma olarak duymaktadr. Byle bir ruh haleti iinde, ok kez olduka soukkanl bir bilinle, kocasndan, hak ettii c almaya koyulmaktadr, ilgili durum iin en uygun cezann kestirilmesi kendi takdirine braklm bir ey olur. Mesel en ac bir hakaret, tamamiyle gizli kald takdirde, barmak ve bundan byle durulmu bir hayat srmek iin bir kar yol olabilir. Bu gibi olaylar renen veya zamann genel havasna uyarak uyduran hikayeciler, intikamn son derece isabetli ve bir hner eseri olduu hallerde, byk hayranlk duymaktadrlar. Tabidir ki, koca, byle bir misilleme hareketini esas itibariyle hibir zaman hakl grmemekte ve srf korku veya tedbirlilik dolaysiyle buna boyun emektedir. Byle olmayan hallerde, karsnn sadakatsizlii dolaysiyle nc ahslar tarafndan alay edileceini bekledii veya hi olmazsa bundan ekinmek ihtiyacn duyduu takdirde i trajik bir nitelik alGiraldi, Hecatommithi III, Nov. 2. Buna ok yakn bir tank da Cortigiano, L. IV, fol. 180.
18
646
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
maktadr. En sert bir tarzda karlk verilip c alnd, ldrld olaylar, az grlen hallerden deildir. Bu gibi zora bavurma olaylarnn gerek kaynan tekil eden etken olarak son derece karakteristik grnen nokta udur ki, kocasndan baka, kadnn erkek kardeleri 1 D ile babas da kendilerini byle bir hareket iin hakl, h a t t ykml saymaktadrlar. Demek oluyor ki, bunda kskanln hi, ahlk duygusunun pek az, fakat nc ahslarn istihzalarna uramaktan kurtulmak isteinin en byk pay vardr. Bandello 2 0 yle diyor: "Bugn bir kadnn, dul kaldktan sonra can ne isterse yapabilecei dncesiyle, kendi zevkini t a t min iin kocasn zehirledii grlyor. Bir bakas, gayri meru ilikilerinin meydana kaca korkusu ile, kocasn sevgilisine ldrtmektedir. Sonra babalar, erkek kardeler ve kocalar, ayb ortadan kaybetmek iin zehir, kl ve daha baka aralarla ayaa kalkyorlar; buna ramen birok kadnlar, kendi hayatlarn ve namuslarn hafifseyerek tutkularna gre yaamaya devam etmektedirler". Baka bir yerde Bandello, daha lml bir ruh haleti
19 Bir erkek karde tarafndan (Perugia'da 1455 tarihinde) zellikle ok korkun bir ekilde alnm bir intikam rnei, Graziani'nin kroniinde yer almaktadr: Arch, stor. XVI, I, p. 629. Erkek karde, huvarday, kzkardeinin gzlerini oymaa zorlam ve sonra sopa ile kovalamtr. Bu iki karde, phesiz, Oddi ailesinin bir koluna mensup idiler; ak ise, sadece bir halat idi. 20 Bandello, Parte I, Nov. 9 ve 26. Karnn gnahn karan papaz bazen koca tarafndan rvetle elde edilmekte ve bylece karnn ihanetini kocasna bildirmektedir.
VI. BLM.
AHLAK,
GRENEK VE D l N
647
iinde yle feryad ediyor: "ne olurdu, her gn filana karsn ldrd, nk sadakatsizliinden pheleniyordu; falanc kzn bodu, nk gizli olarak evlenmiti; beriki kz kardeini ldrtt, nk kendisinin istemedii birisiyle evlenmeye kalkmt gibi szler iitmeseydik! Biz erkekler aklmza gelen her eyi yapmak istediimiz halde ayn eyleri zavall kadnlara esirgemek, gerekten byk bir zulmdr. Houmuza gitmeyen bir ey yaptklar; zaman hemen ip, haner ve zehir elimizde ortaya karz. Erkekler iin ne kadar byk bir lgnlktr ki, kendi ve aile ereflerini bir kadnn arzusuna bal sanrlar!" Ne yazk ki, bu gibi olaylarn trajik bir sonuca varaca bazen yle bir kesinlikle biliniyordu ki, hikayeci, henz sapa salam dolaan tehdit altndaki bir ak lm bir adam sayabiliyordu. Hekim Antonio Bologna21, Malfi desi iken dul kalan bir Aragon prensesi ile gizli olarak evlenmiti. ok gemeden erkek kardeleri kadn ve ocuklarn ele geirdiler, ve bir atoda ldrdler, lmden haberi olmayan ve umut verilerek oyalanan Antonio, kiralanm katillerinin daha imdiden pusuda bekledikleri Milano'da bulunuyor ve tppolita .Sforza'nn bir meclisinde lavta ile felketinin yksn alp sylyordu. Ad geen ailenin bir dostu olan Delio, "hikyeyi bu noktaya kadar Scipione Atellano'ya anlatt ve bu maceray hikyelerinin birisine konu yapacan, nk Antonio'nn ldrleceine kani bulunduunu ilve etti". Delio ile Atellano'nn nerdeyse gzleri nnde doktorun nasl Bak: yukarda sayfa 532 ve not 29.
648
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ldrldn Bandello (26, 1), gayet dokunakl bir biimde tasvir etmektedir. Bununla beraber hikayeciler, kar koca arasnda ihanet olarak meydana gelen anlaml, kurnazca, ve komik olaylara daima sempati gstermektedirler. Evlerde oynanan saklamba oyunlarn, sembolik iaret ve haberleri, akn saklanabilecei ve tehlike anlarnda grlmeksizin uzaklatrlabilece biimde nceden hazrlanm, iine birer de yastk konmu olan, tatllarla dolu sandklar ve benzeri gizli yerleri byk bir nee ile tasvir etmektedirler. hanete urayan koca, duruma gre ya aslnda gln bir insan olarak veya korkun bir intikamc olarak gsterilmektedir. Karma fena ve zlim, kocann veya akn susuz kurban olarak tasvir edilmek istenmesinden baka bir nc hal mevcut deildir. Burada bir noktaya iaret etmek gerektir: bu gibi yazlar, aslnda hikyelerden ibaret deil, fakat gerek yaamn korkun rnekleridir 22 . talyan hayatnn XVI. yzyl boyunca tspanyollatrlmas ile, kulland aralarda son derece sert ve zlim olan kskanlk, belki daha da artmtr. Fakat bu kskanl, daha nce mevcut bulunan ve kaynan dorudan doruya talyan Renaissance'mdan alan sadakatsizliin ayniyle misillenmesi iinden ayrmak gerektir. Son aamasn. bulan kskanlk, XVn. yzyl sonlarna doru, spanyol kltr etkisinin azalmas ile, tam tersine dnm, zampara (Cisisbeo)'y bir evde bulunmas zorunlu bir figr sayan ve bundan baka bir veya bir22
Bir rnek olarak: Bandello, Parte I, Nov. 4.
v. BLM, AHLAK, GRENEK VE DIN
649
ka tane daha akm aile iinde dp kalkmasn hogren tam bir kaytszlk, geni mezlheplilik halini almtr. Fakat, tasvi edilen olaylar batan baa dolduran ahlk dkl grntlerini baka memleketlerde olup bitenlerle mukayese etmee kim girimek ister? Mesel Fransa'da evlilik ba XV. yzyl boyunca Italya'dakinden gerekte daha m kutsal idi? Fabliaux ve FaTces'ler* bizi bu hususta ok pheye drmektedir. Daha ziyade yle anlalyor ki, Franszlarn evlilik hayatnda sadakatsizlik, ayn derecede sk sk, trajik sonular ise daha .seyrek meydana gelmitir. Bunun da nedeni, bireyliin Italya'dakinden daha az gelimi ve dolaysiyle daha az iddial bulunmasdr, te yandan, daha ok Germen budunlarnn lehinde saylabilecek kesin bir kant var gibi grnmektedir. Bu, kadn ve kzlarn sahip bulunduklar daha geni ldeki zgrlktr. ngiltere ve Hollanda'da grlen bu hrriyet, talyanlar'n dikkatlerini ekmi, holarna gitmitir (s. 541 not 7). Bununla beraber, buna da yle fazla bir deer vermek doru deildir. Muhakkak ki, sadakatsizlik buralarda da sk sk grlen bir haldi ve bireylii gelimi insan bunu trajik sonuca kadar gtryordu. O zamanki kuzey Avrupa memleketleri hkmdarlarnn bazen ilk phe zerine zevcelerine kar nasl davrandklarn gz nne getirmek, bu hususta kfi bir fikir verir. O zaman talya'da kadnlarla ilikide gayri meru yollara sapanlar, sadece basbaya ehvet * Farce: Esatir ve efsaneleri anlatan manzume, bir blmden ibaret kaba kcmedi. (evirmen)
650
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
duygularn, normal insann bayaca isteklerini besleyen kimselerden ibaret deildi; bunlardan baka en soylu, en sekin insanlar da ayn tutkuya kaplm bulunuyorlard. Bunun nedeni, sadece gen kzlarn toplum hayat dnda kalm bulunmalar deil, fakat ayn zamanda zellikle evlilik hayat sayesinde olgunlam kadnn, mkemmel erkei kendine ekmekteki sihirli gc olmutur. Byle .erkeklerdir ki, lirik iiri en yksek perdeden almlardr ve treteleriyle diyaloglarnda da kemirici tutkunun lkletirilmi bir tablosunu vermee almlardr: Vamor divino. Kanatl Tanrnn zalimliinden ikyet ederken kastettikleri ey yalnz sevgilinin merhametsizlii veya ekingenlii deil, fakat ayn zamanda ilginin gayri meru oluu bilincidir. Onlar, bu mutsuzluun stne ak mneviletirme yoluyla kmaa almaktadrlar. Akn byle mneviletirilmesi, pltonik ruh retisine dayanmakta ve Pietro Bembo'da en nl temsilcisini bulmaktadr. Bembo, bu fikirlerini, Asolani'sinin nc kitabnda dorudan doruya ve Cortigiano'nn drdnc kitab sonundaki o grkemli sylevi kendisine syleten Castiglione'nin aracl ile ifade etmitir. Her iki yazar da hayatn zevklerinden el etek ekmi deillerdi. Fakat o vakitler ayn zaman da hem mehur ve hem de iyi bir insan olmak bir deer ifade etmektedir ve bu vasflar her ikisinde de inkr kabul etmez ekilde mevcuttur. adalar bu adamlarn sylediklerini gerek duyularnn ifadesi olarak kabul ediyorlard; bizim de btn bu szleri yapmack sayarak kmsemeye hakkmz yoktur. Cortigiano'daki sylevi okumak zahmetine
V. BLM. TOPLANTILAR VE SENLKLE
61!*
Sonradan, 1500 karnavalma Cesare Borgia, kendi adna cr'etkrane bir temsil ile, Julius Caesar'n zafer alayn, onbir muhteem araba ile temsil ettirdi 5 2 ; phesiz bu olay, jbile ziyaretilerini darltmt (s. 187). Gzellii ve zevkle tertibi ile mehur olmu iki Trionfi, Floransa'da birbirine rakip iki dernek tarafndan 1513 tarihinde X. Leo'mn Papala seilmesi mnasebetiyle yaplan kutlamada temsil olunmutur". Bunlardan biri, insan hayatnn an, tekisi ise dnyann drt an gsteriyordu; sonuncusu, Roma tarihinden alnm be anlaml tablo ile ayrca Satrn* altun an ve bu an kesin olarak yeniden getiriliini tasvir eden iki allegori halinde idi. Arabalarda grlenzengin bir mahayyile rn ssler, Floransa'l byk sanatlarn eserleri olduu hallerde, yle bir izlenim brakyordu ki, bu gibi temsillerin daima ve belli zamanlarda tekrarlanmas herkese gnlden isteniyordu. Floransa'ya bal ehirler, imdiye kadar her yl biat gnleride sembolik balarn (deerli kumalar ve mumlar) sadece sunmakla yetinmilerdi; imdi54 ise tccarlar birlii, hem bu hara eyasn tamak ve hem de sembolletirmek amac ile, on araba yaptrd; sonradan bunlarn says artrlacakt. Arabalardan bazlarn ssleyen ressam Andrea del Sarto, hi phesiz onlara son derece Tommasi, Vita di Cesare Borgia, p. 251. Vasari XI, p. 34 ve sonras. Vita di Puntormo. Kendi nevinde ok nemli bir kayt. * Satrn: Eski mitolojide zaman Tanrs ve tanrlarn ba olan Jpiter'in babasdr. (evirmen) " Vasari VIII, p. 264, Vita di Andrea del Sarto.
03 52
620
TALYA'DA
R3NESANS
KLTR
muhteem bir biim vermekte kusur etmiyordu. Bu gibi hara ve ganimet arabalar, harcanacak fazla para elde bulunmasa da, artk her enlikte yer alan bir e olmutu. 1477 de Siena'hlar, kendilerinin de dahil bulunduklar Ferrante ile W. Sixtus arasndaki balamay, bir arabay ehirde dolatrmak suretiyle iln ettiriliyorlard; bu arabann iinde "bar tanresi klna sokulmu birisi, bir zrh ve daha baka silhlar zerinde duruyordu" 55 . Venedik'te yaplan enliklerde arabann yerini gemi alm ve ihtiam, karada deil fakat denizde gelierek gz kamatrc bir dzeye erimitir. 1491 tarihinde Ferrara prenseslerini (S. 473) karlamak zere Bucintoro (doun grkemli gemisi )'nin denize almas, tamamiyle masal gibi bir gsteri olarak bize yle tasvir olunmaktadr 56 : Bucintoro'nn nnde hal ve elenklerle sslenmi saysz gemi yol alyordu; ierlerinde parlak kostmler giymi genler bulunuyordu; drt yanna yerletirilmi havalandrc makineler zerinde eitli Tanrlarn sembol olan iaretlerle cinler uuuyorlard; daha aada deniz Tanrlar (Triton) ve su perileri klna girmi figrler gruplanmlard. Btn hava mzik nameleri ve ho kokularla dolmu, altn ilemeli sancaklar dalgalanyordu. Bucintoro'nn ge< risinde her eit deniz aralarndan oluan o kadar kalabalk bir filo geliyordu ki, bir mil boyunca denizi grmek mmt&a deildi. Ayn enlikte yaplan
Allegretto: Murat. XXIII, Col. 783. Tekerleklerden birinin krlmas, ktye almet olarak yorumlanmtr. M M. Anton. Sabellici Epist. L. III. fol. 17.
55
V. BLM.
621
teki gsteriler arasnda, yukarda sylediimiz pantomimadan baka sylenmee deer bir yenilik olarak, gl kuvvetli elli gen kzn krek yarn kaydedelim. XVI. yzylda57 soylular, enlikler dzenlemek amaciyle, zel korporasyonlar halinde tekiltlanm bulunuyorlard. Bu enliklerin balca gsterisini, bir gemiye yerletirilmi garip bir makine tekil ediyordu. Bu cmleden olmak zere mesel 1451 deki bir "Sempiterni" bayramnda byk kanal boyunca yuvarlak bir evren dolatrlm ve bunun ak braklan i ksmnda parlak bir balo verilmiti. Venedik'in karnavallar da balolar ile, alaylar ve trl trl temsil gsterileri ile mehurdu. Bazen San Marco Alan, yalnz mzrak oyunlar (s. 537 vd. 561) iin deil, ayn zamanda denizden uzak memleketlere mahsus olan tarzda Trion/i'ler icra etmek iin de yetecek kadar genilikte yer salyordu. Bir barn imzalanmas58 mnasebetiyle dzenlenen bir enlikte dindar tarikatlar (scuole)'n her biri alayda kendine den rolleri zerine almt. Bunda krmz mumlar yanan altn amdanlar, alp syliyen insan gruplar ve ellerinde altn kseler ile bereket sembol olarak borular tayan kanatl ocuklar arasnda bir araba grlyordu. Arabann iinde Nuh ile Davut beraberce bir taht stnde oturmulard. Sonra hazineler ykl
Sansovino, Venezia, fol. 151 ve sonras. Birlikler, Pavoni, Accesi, Eterni, Realli, Sempiterni adlarn tayorlard; bunlar, r mralar Academia'lar haline gelrnif olan birliklerdir. 58 Byk bir ihtimalle 1495 te. Kars. M. Anton. Sabellici Epist. L. V, Fol. 28.
57
22
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bir deveyi sren alayba (Abigail) ve siyas figrler tayan ikinci bir araba geliyordu; arkasndan Venezia ile Liguria arasnda talia ve ykseke bir basamakta balak hkmdarlarn armalar ile peri grnd. Peinde de, anlaldna gre, evresi yldzlarla evrilmi byk bir dnya kresi yer almt. Eer okuduklarmz doru anladksa, teki arabada, sz geen hkmdarlar, canl figrler halinde, hizmetileri ve armalar ile oturuyorlard. Karnavaln asl kendisi, byk temsil ve alaylar gibi gsteriler bir yana braklsn, XV. yzylda li bir yerde Roma'da olduu kadar zengin eitli biimler gstermi deildir00. En bata, kou yarlar Roma'da ok deiik ve eitli idi; at, manda, merkep yarlar dzenlenir, yine yal adamlar, genler, Yahudiler ve ilaah... arasnda koular yaplrd. Papa II. Paul da, oturduu Palazzo di Venezia nnde kitle halinde halka yedirir iirirdi. Sonra, ilkadan beri belki de hi ara verilmeden yaatlan Piazza Nawwa'daki oyunlar, parlak sava oyunlar niteliinde idi; atllar bir arpma gsterisi ve silhl vatandalar da bir geit resmi yaparlard. Maske kullanmak hususunda byk bir Infessura,: Eccard, Scriptt. n, Col, 1893, 2000. :Mich. Cannesius, Vita Pauli II.: Murat. III. II. Col. 1012. Platina, Vitae Pontiff., p. 318. Jac. Volateran.: Muratori XXIII, Col. 163, 194. Paul. Jov. Elogia, sub Juliano Caesarino. Baka yerlerde kadnlar da kou yarlar yaparlard: Diario Ferrarese,: Murat. XXIV. Col. .384.
V.
BLM. TOPLANTILAR VE
SENLKLER
3
60
serbestlik verilmiti ve bazen aylarca devan ederdi . Papa V. Sixtus, kentin en kalabalk semtlerinde, Campo Fiore'de ve Banchi yaknlarnda maskeli insan topluluklar arasndan gemekten ekinmiyordu; fakat, maske giymi insanlar kendisini Vatikan'da ziyaret etmek isteyince bunlar kabulden kanmt. Daha nceleri kardinaller arasnda grlm olan kt bir alkanlk Papa VIII. nnocent zamannda son haddini buluyordu: 1491 karnavalnda kardinaller, birbirlerine, parlak kostml ve maskeli insanlarla, maskaralar ve uygunsuz arklar syleyen kimselerle dolu arabalar gndermilerdi; phesiz yanlarnda atllar bulunuyordu. yle grnyor ki, karnavaldan baka byk fener alaylarnn da deerini ilk kez Romallar anlam ve uygulamlardr. 1459 da Mantua Kongresinden dnd zaman 61 II. Pius, saray nnde ata binmi halk tarafndan me'alelerle karland ve sarayn nnde fener alay yapld. Bununla beraber IV. Sixtus, me'ale ve zeytin daariyle halkn bir gece ziyaretini kabul etmemeyi ye tutmutur 62 . Fakat, edebiyatta da byk bir ant brakm olan belli bir alay geidi tr ile Floransa karna VI. Alexandr zamannda bir defa Ekim ayndan Byk Perhiz zamanna kadar srmt. Kars. Tommasi, 1. c. p. 322. 61 Pii n Comment., L. IV, p. 211. 2 Nantiporto: Murat. III, n, Col. 1080. Bir bar yapld iin ona teekkre gelmilerdi; fakat sarayn kapsn kapal buldular ve drt bir yana asker yerletirilmi olduunu grdler.
24
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
vali, Roma'nnkine de stn gelmitir 63 : yaya ve atl olarak bir maskeli insan topluluu arasnda fantezi bir biime sokulmu ok byk bir araba grnr; arabann iinde ya allegorik bir yz veya gerekli maiyeti ile bir figrler grubu bulunur: her biri gzlkl ve drt yzl bir ba olarak "kskanlk", kendilerine dellet eden yldzlarla "drt miza", talih Tannesi (Parze) nnde zincire vurulmu duran mit ve korku zerinde bir tahta oturmu olduu halde "zihin akl", drt e, insan hayatnn alar, rzgrlar, mevsimler ve ilaah.. gibi. Mehur lm arabas da oradadr; iindeki tabutlar o anda alr. Bazan Bacchus ve Ariadne,, Paris ve Helena ve ilaah.. gibi muhteem bir mitolojik sahneye rastlyoruz. Ya da hep bir araya gelmeleri halinde bir toplumsal snf, bir kategori tekil eden birtakm insanlardan oluan bir heyet buluyoruz: Mesel dilenciler, pnar perileri ve avclar, hayatta iken merhametsiz kadnlar olan zavall ruhlar, dnyadan elini ayan ekmi olanlar (trik-i dnyalar), babo gezginciler, astrologlar, eytanlar, belli mal satclar, hatta il popolo, kt cins insan olmalar dolaysiyle yaknmalarm arklar ile belirtmek zorunda kalan kimseler gibi. Toplanm ve bize intikal etmi olan trk ve arklar, bazen ok dokunakl, bazen mizahl ve bazen de ak sak bir eda ile bu eit enlikleri izah etmektedir. En edepTutti i trionfi, carri, mascherate, o canti carnascialeschi, Cosmopoli 1750. Macchiavelli, pere minori, p. 505. Vasari VII, p. 115 ve sonras, Vita di Piero di Cosimo; bu eit enliklerin gelimesinde Piero di CosimoJin esasl bir pay olduu anlatlmaktadr.
63
V. BLfcM. TOPLANTILAR VE SENLKLER
825
sizce olanlardan bir ksm Lorenzo Magnifico'ya. malolunmutur; bunun nedeni gerek yazarnn keo* di adn aklamaa cesaret edememesi olsa gerektir. Bu nokta ne olursa olsun, Bacchus ile Ariadne sahnesi gsterildii srada sylenen o gzel ark, kesinlikle sylenebilir ki, Lorenzo'nndr. Bu arknn nakarat, kulamza, Renaissace a ihtiamnn ksa sreceini sezen bir ruhun duyduu zntnn XV. yzyldan kopup gelen bir yanks etkisini yapmaktadr. Quanto e bella giovinezza, Che si fugge tuttavia! Chi vuol esser lieto, sia: Di doman non c'e certezza*.
Genlik ne kadar gzeldir Ki, arabuk geer! en olmak isteyen en olsun: Yarna gven olmaz.
A L T I N C I BLM AHLK, GRENEK VE DN

Dnyada yaayan eitli budunlarn Tanr, erdem ve lmszlk gibi yce kavramlara olan ilikileri geri belli bir dereceye kadar aratrlabilir; fakat sk bir surette karlatrmalarla bunlarn tam anlamiyle tasvir edilmesine hibir zaman imkn yoktur. Bu alanda deliller ne kadar ak grnrlerse, kesin yarglara varmaktan ve bu hkmleri genelletirmekten o oranda kanmak zarureti vardr. Bu dnce, birinci derecede ahlk zerine verilecek yarglar iin geerlidir. Kavimler arasnda birok kartlklar ve ince ayrlklar bulup gstermek mmkndr; fakat hepsini birletirip bir btn halinde salt bir toplam elde etmek iin insan gr ve anlaynn gc yetmez. Mill karakterlerin, su ve vicdanlarn muhasebesi dnyann sonuna kadar bir sr olarak kalacaktr; her eyden nce u nedenle ki, kusurlarn ikinci bir yan vardr ve bu yanlarna baklrsa ayn kusurlar mill zellikler, hatt erdemler olarak grnrler. Uluslar hakknda genel deer yarglar vermekten, hem de bazen bu konuda ok kesin deyimler kullanmaktan holanan yazarlar, varsn istedikleri gibi serbeste
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE D t N
627
hareket ede dursunlar; bunlarn keyiflerini karmamak gerekir. Bat uluslar birbirlerine fena muamelede bulunabilirler, fakat ok kr ki, birbirlerini yarglayamazlar. Kltr, baarlar ve bandan geenleri ile modern dnyann tmyle hayatna iten ie karm olan byk bir ulus, sulansa veya af edilse de, her eye tahamml edebilir; nazariyecilerin onay olsun ya da olmasn, hayatn srdrr gider. ite, burada syliyeceklerimiz, birtakm yarglar deil, fakat italyan Renaissance'm uzun yllar inceleme sonucunda elde edilmi bir sra notlardan ibarettir. Bu notlarn ou yksek tabakaya ilikindir, ve bu yzden deerleri ok daha snrl kalmaktadr. Yksek tabakay alyoruz, nk Avrupa'nn teki lkelerine oranla talya'da bu tabakann iyi ve kt yanlar hakknda daha zengin bilgimiz vardr. Bununla beraber, gerek hret ve gerekse rezaletin burada her yerden daha yksek bir sesle karmza kmas dolaysiyle de, genel bir ahlk bilanosuna bir adm bile yaklam olmuyoruz. Kavimlerin karakter ve aln yazlarnn tekil ettii, doutan var olan yeteneklerle deneylerden kazanlan bilgilerin birbirleriyle kaynaarak yeni bir btn meydana getirdii ve ikinci, nc bir tabiat haline geldii, hatt ilk bakta asl ve esas saylabilen fikr yeteneklerin bile ancak olduka ge bir zamanda vcut bulduu o derinliklere kimin gz nfuz edebilir? Mesel italyanlar, sonradan kendilerine mahsus bir zellik tekil eden btn varlklarndaki o akc canllk ye gvene, ele aldklar
628
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
her eit konuyu sanki oynar gibi sz ve ekil ile tasvir etmek gcne acaba XIII. yzyldan nce de iahip bulunuyorlar m idi? Bu gibi sorular ceraplandramadmz takdirde nasl olur da iinde ruh ile ahlkn hi durmadan i ie tap durduu o son derece zengin ve ayn lde ince damarlar hakknda bir yarg verebiliriz? phesiz ahs bir kanaat vardr ve bunun da sesi vicdandr. Fakat uluslarn ahlk ve karakterleri zerinde genel yarglar vermekten kendimizi alkomalyz. En ar hasta gibi grnen bir budun sala yakn olabilir; buna karlk grnrde salkl olan bir budun da ok gelimi bir lm tohumunu iinde tayabilir ve bu ancak tehlike karsnda kendini aa vurur. XVI. yzyl balarnda, Renaissance kltr en yksek noktasna eritii ve ayn zamanda italyan ulusunun siyas felketi deimez bir gerek gibi ortada grnd zaman, felketi, her tarafta hkm sren byk ahlk dkl ile ilgili gren cidd dnrler yok deildi. Bunu yapan, her millette ve her zaman felket gnlerinde kendilerini fenalklardan ikyette bulunmakla grevli sayan baz ahlk vaizleri deil, fakat Macchiaveli gibi byk apta bir kii idi. En nemli eserlerinden birinde 1 Machiavelli bunu aka ifde ediyor: Evet, biz talyanlar her ulustan daha dinsiz ve daha ahlksz insanlarz. Baka birisi belki de yle derDiscorsi L. I, e. 12, c. 55: italya, btn memleketlerden daha fazla derecede bozulmutur. Sonra, bata Franszlar ve spanyollar gelirler.
1
di: Biz italyanlar her ulustan daha yksek bir bireylik gelimesine erimi bulunuyoruz; nk hkmdarlarmz gayrimeru, memurlar ile yarglar fena insanlardr. Macchiavelli yle ilve ediyor: nk kilise, kendisini temsil edenlerle en kt rnekler veriyor. Biz de burada "nk klsik a kltr bu bakmdan elverisiz etkiler yapmtr" diye ilve edelim? Byle bir ifade ancak ok dikkatli surette yaplacak snrlandrmalarla kabul edilebilir. Her eyden nce bu, belki hmanistler (s. 414 vd.) hakknda, zellikle bunlarn yaaylarndaki uarlk bakmndan, doru olabilir. Fakat geri kalan italyanlar iin durum, aa yukar udur: Hristiyanln hayat idealinin, yani kutsalln yerini, klsik kltr tannlaldan beri, tarihi byklk ideali almtr (s. 232, not). Bylece, anlalmas kolay sebepler dolaysiyle, byk adamlarda mevcut bulunmasna ramen byklklerine glge drmemi olan birtakm kusurlar da ho grlyordu, ihtimal ki, bu, bilinmeyerekten yaplyordu. Gerekten de bunun nazar delillerini vermek gerekiyorsa bunlar yine hmanistlerde aramak zorundayz. Nitekim mesel Paolo Giovio, Ginagalezzo Visconti'nin yeminini bozmasn, bu sayede bir devlet kurmak imknn salad iin, Julius Caesar rneini ileri srerek sakncasz grmektedir 2 . Floransa'h byk tarih yazclar ile siyaset adamlan, bu gibi klece nakledilen fikirlerden tamamiyle uzaktrlar; yarglarnda ve eylemlerinde kendi devlet bi2
Paul. Jov. viri illustres: Jo Gal. Vieecomea.
630
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
imlerinin onlarda zorunlu olarak ilka dncesine benzer bir dn yaratm olmasndan ileri gelmektedir. Bununla beraber italya,. XVI. yzyl balarnda derin bir ahlk bunalm iinde bulunmaktadr ve en akl banda insanlar bundan kurtulmak umudunu hemen hemen kaybetmi durumdadrlar. Fenala kar en salam bir kale tekil eden ahlk gc ile sze balyalm. an en yetenekli insanlar, bu gc eref duygusunda bulacaklarn sanyorlard. Bu, vicdan ile bencilliin birbirleriyle kaynamasndan meydana gelen muammal bir alamdr ve modern insanda, kendi suu ile veya deil, her eyini, inancn, sevgi ve umudunu kaybettikten sonra da geri kalan bir manev deerdir. Bu eref duygusu, keskin bencillikle ve byk kusurlarla uzlaabilmektedir; ayn zamanda ok artc aldanlara elverilidir. Fakat bir insan seciyesinde henz kaybolmam bulunan btn yce eler de bunun etrafnda toplanabilir ve bu kaynaktan yeni kuvvetler kazanabilir. eref duygusu, bugn, genellikle dnldnden ok daha geni bir anlamda, kltrl Avrupa insannn hareket ynn belirleyen bir e haline gelmitir. Bundan, baka ahlk ve dine hl sadakatla bal kalan kimselerin ou, en hayat kararlarn, farknda olmakszn, yine ayn eref duygusuna gre verirler ( 2 a)* a eref duygusunun bugn igal ettii mevki hakknda dnceler iin bak: Prevost-Paradol, la France nouvelle, Livre III, chap. 2 (yazld tarih 1868).
2
VI.
BLM. AHLK, GRENEK VE DN
631
Gerek klsik a insanlarnda bu eref duygusunun zel biimlerini gstermek ve gerekse sonradan ortaada zel anlamda bir eref kavramnn belli bir snfn mal haline getirildiini anlatmak, konumuz dnda kalr. nsann davrannda eref duygusu yerine sadece vicdan balca etken sayan kimselerle de tartmaya girecek deiliz. Gerekten byle olsayd ok daha gzel, ok daha iyi olurdu. Ancak, itiraf etmek gerektir ki, en doru kararlar, "bencillikle az veya ok derecede bulandrlm" vicdanlardan kmaktadr; o halde bu karmay kendi ad ile anmak yerinde olur. Geri Renaissance a talyanlarnda bu eref duygusunu dorudan doruya hret dknlnden ayrt etmek gtr; ok kez eref duygusu hret isteine dnmektedir. Bununla beraber ikisi, nitelik bakmndan ayr ayr eyler olarak kalmaktadr. Bu konu zerinde o zamandan kalma ifadeler eksik deildir. Birok ifadeler yerine burada hepsini temsil etmek zere yalnz en nemli grdmz bir tanesini sylemekle yetineceiz. Bunu Gicciardini'nin son zamanlarda gn na karlan "Ve3 cizeler" inden alyorum. "Kim erefi yksek tutarsa her eyi baarr, nk byle bir kimse ne zahmetten, ne tehlikeden ve ne de para harcamaktan kanr; bunu dorudan doruya kendimde denedim; syleyebilirim ve yazabilirim ki, insanlarn, k noktalar bu kuvvetli uyarma olmayan eylemleri >o ve ldr". phesiz ki, biz unu ilve etmek
Franc. Guicciardini, Ricardi Politici e ivili, N. 118. <Opere nedite, vol. I ) .
3
632
LYA'DA
RNESANS
KLTR
zorundayz: Yazarn hayat hakknda elimizdeki baka bilgilere gre, burada sz konusu olan, asl hretin kendisi deil, ancak eref duygusudur. Fakat, bu noktay belki de btn talyanlardan daha kuvvetli bir surette belirten, Robelais olmutur. Geri aratrmalarmza onun adn, istemeye istemeye kartryoruz; daima barok kalan bu byk Fransz'n izip nmze serdii tablo, Renaissance'n ekilsiz ve gzelliksiz nasl bir manzara alm bulunaca hakknda aa yukar bir fikir vermektedir 4 . Fakat onun Thelemit'ler manastrnda ideal bir durum tasvir eden szleri, kltr tarihi bakmndan kesin nitetikte bir delil tekil etmektedir; eer bu son derece kuvvetli muhayyile olmasayd, muhakkak ki, XVI. yzyln tablosu noksan kalm olurdu. "Serbest irade Tarikati" 'ne mensup bay ve bayanlarna bu durumu anlatrken unlar sylyor 5 : En leur reigle n'estoit que ceste clause: Fay ce que vouldras Parce que gens libres, bien nayz6, bien
* Bunun en yakn paraleli Merlinus Coccajus <Teofilo FolengoVdr. Muhakkak ki, Rabelais, bunun Opus Macaronicorum'mm (sayfa 226, 370) tanm ve ok k e r e buna atflar yapmtr (Pantagruel L. II. eh. 1 ve eh. 7, son ksm). H a t t Gargantua ve Pantagruel'i yazmak fikrinin bile Merlinus'dan alnan ilham sayesinde gelmi olmas kuvvetle muhtemeldir. 0 Gargantua L. I, chap. 57. 6 Bu, kelimenin yksek anlam ile "iyi domu" (doutan iyi) demektir. nk, Chinon misafirhanesi sahibinin olu olan Rabelais'nin, burada zadegana byle bir ayrcalk tanmas iin hibir sebep yoktur. Manastrdaki yaztta sz geen incil'den alnma tler, Thele-
633
instruictz, conversans en conpaignies honnestes, ont par nature ung instinct et aguillon qui tousjours les poulse faictz vertueux, et retire de vice: le<quel ilz nommoyent honneur*. Bu, insan yaratlnn iyi olduuna dair beslenen inantan baka bir ey deildir; hep ayn inant r ki, XVIII. yzyln ikinci yarsndan da insanlara ilham vermi ve Byk Fransz Devrimine yol amakta hizmet etmitir. talyanlarda da her birey bu soylu i gdsne ba vurmaktadr. Balca mill felketin etkisi altnda olarak her ne kadar genellikle d a h a ok ktmser yarglar veya duygular hkim grnyorsa da eref duygusunun deerini kmsememek zorundayz. Bir defa bireyliin snrsz bir ekilde gelimesi bir tarihsel aln yazs meselesi ve bireyin irdesinden daha kuvvetli olunca, o zamanki talya'da yer yer kendini gsteren kar kuvvt de byk olmutur. Bunun hangi hallerde ve bencilliin ne gibi iddetli saldrlar karsnda muzaffer kaldn bilmiyoruz. Bu sebeple de talyan milletinin mutlak ahlk deerini kesin olarak deerlendirmeye gcmz yetmiyor. mit Tarikat mensuplarnn baka hususlardaki yaaylarna pek uygun dmezdi. Bu tler daha ziyade olumsuz anlamda, Roma kilisesine kar direnme mnasnda anlalmaldr. * Onlarn kurallarnda sadece u art vard: istediini yap. Serbest, adam evld, iyi renim grmO, terbiyeli insanlarla konuan kimseler olduklarndan yaratllar gerei onlar daima erdemli harekete, rezilliklerden uzak durmaa sevk eden igdleri, bir drtcleri vard ki, buna "eref" derlerdi. (evirmen).
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bireylikleri yksek derecede gelimi Renaissance a talyanlarnn ahlk hakknda bir yargya varmaya alrken daima hesaba katmak zorunda bulunduumuz nemli bir e muhayyile'dir. Onlarn iyi ve kt huylarna kendi zel rengini veren, her eyden nce bu muhayyile olmutur. Balarn koparm bencillik, ancak bunun etkisi altnda korkun eklini tam anlam iyle kazanmaktadr. Muhayyile gcdr ki, talyanlar modern zamann en eski kumarbazlar yapmtr. Gelecekteki zenginlik ile zevk ve safa, gzlerinin nnde o kadar canl bir tablo halinde izilmektedir ki, bunu elde edebilmek iin varn younu tehlikeye atmaya hazrdrlar. Eer Kur'n, islm ahlknn balca koruyucusu olarak kumar haram etmemi vemminlerin muhayyilesini gizli hazineler aramaya yneltmemi olsayd, hi phe yok ki, slm milletler bu bakmdan talyanlara nclk etmi olurlard. talya'da oyun hrs o derecede alm yrmt ki,. o zaman ok kez bireylerin varln tehdit veya tahrip ediyordu. Daha XIV. yzyl sonlarnda Floransa, Casanova'sm yetitirmitir; Bounaccorso' Pitti adnda bir Floransa'l da tccar, siyas ajan r diplomat ve profesiyonel kumarc olarak durmadan seyahatlar yapmtr. O kadar ok para kazanm. ve kaybetmitir ki, ancak Brabant, Bavyera ve Savoya dukalar gibi hkmdarlar onunla boy le7 bilmilerdir . i piyango biletleri ile dolu byk kap diye adlandrlan Papalk saraynda da insan7 Hatralar zet halinde: Delecluze, Florence et ses vicissitudes, vol. 2. Kars. sayfa 457.
VI.
63ST-
lar, kark entrikalarn yatt anlarda, kendilerini kkrtacak bir ey bulmak ihtiyacn duyuyorlar, zar oyunlarna alyorlard, rnein Francesehetto Cyb, bir defasnda Kardinal RaffaeleRiario ile oynad iki kumar partisinde 1400 Dukat kaybetmi ve sonra oyun arkadann kendisini dolandrd yaknmasiyle papann karsna kmt 3 . Bilindii gibi italya, ta o zamandan beri piyangonun da vatan olmutur. talya'da c - almak duygusuna zel bir karakter veren de yine ayn muhayyile olmutur. Hakllk duygusu, teden beri btn Avrupa memleketlerinde hep ayn olmu, buna aykr hareket edildii hallerde ve byle hareketler cezasz brakld takdirde, hep ayn biimde davranlm olsa gerektir. F a kat baka milletler, daha kolay af etmeseler de, daha kolay unutabilirler. Halbuki talyan muhayyilesi hakszl korkun bir tazelikle muhafaza etmektedir9. Ayn zamanda halkn ahlk anlaynca kan gtmenin bir dev saylmas; ve ok kez tyler rpertici bir tarzda uygulanmas keyfiyeti, bu genel c alma hrsna tamamiyle zel bir nitelik vermekte ve ortam hazrlamaktadr. Hkmetler ve ehir mahkemeleri kan gtmenin varln ve meruluunu tanmakta, sadece belli snrlar dna klmamasn salamaa almaktadrlar. Fakat kyller arasnda da Thysstes lenlerinin, ldrmenin cn ldrInfessura, ap.: Eccard, scriptt. II, Cl. 1892o. Kars. yukarda sayfa 156 vd. 0 Stendhal'in bu gr (La Chartreuse de Parme, ed. Delahays, p. 355), bana, derin ruhsal gzlemlere d a yanyor gibi grnmektedir.
8
36
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
mekle alma greneinin epeyce yaygn bulunduunu gryoruz. imdi yalnz bir tan dinliyelim10. Acquapendente blgesinde ocuk yata oban hayvan gdyorlard. Birisi, adam nasl asldn bir deneyelim dedi. Biri tekinin omuzuna bindi; ncs, ipi nce arkadann omuzu stnde olanm boazna takt ve sonra bir mee aacna balad. Tam bu srada bir kurt peyda oldu. ocuklardan ikisi kat ve biri aata asl kald. Dndkleri zaman bu ocuu l buldular ve gmdler. len ocuun babas pazar gn ekmek iletmek iin oraya varnca sa kalanlardan biri olay olduu gibi anlatt ve ona mezar gsterdi. Fakat baba, olay kendisine anlatan bu ocuu bakla ldrd, karnn yararak kara cierini kard ve ocuun evine gtrerek babasna yedirdi. Sonra ev sahibine, kimin kara cierini yediini aklad. Bunun zerine iki aile arasnda karlkl adam ldrmeler balad. Bir ay iinde kadn ve erkek olmak zere 36 kii ldrlmt. Kuaklar boyunca irsi olarak srp giden ve uzak akrabalar ile dostlar da kapsam iine alan bu :gibi Vendetta (kan gtme)'lar, yalnz aa snflara mahsus olmayp yksek tabakalara da ulayordu. O .zamanlarda yazlm olan kronikler ve hikyeler, buna dair misallerle, zellikle namuslarna dokunulmu kadnlar iin alnan c rnekleri ile doludur. Kan gtmenin klsik yurdu, ncelikle Romagna idi. Burada Vendetta, akla gelebilecek her trl entrika Graziani, Cronaca di Perugi"-, 1437 ylna dair <Arch. stor. XVI, I. p. 415).
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
637
ve parti ayrlklar ile i ie karm bir halde idi. Romagna'nn cesur ve enerjik halkna dadanp bir bel gibi musallat kesilen bu vahilik, baz masallarda korkun tablolar halinde yaamaktadr. Mesel Ravenna'l bir soyluya ilikin bir hikyede bunun bir rneini gryoruz. Bu soylu kii btn dmanlarn bir kule iinde sktrmaya muvaffak olmutu; isteseydi onlar hep birden yakabilecek durumda idi. Fakat byle yapaca yerde onlar dar brakt, kucaklad ve onlara byk bir ziyafet ekti. Bunun zerine onlar utantan lgna dndler ve soyluya bir suikast tertip ettiler 11 . Dindar, hatt aziz rahipler, kan dvas gdenlerin barmalar iin hi durmadan vazlarda bulunuyorlard. Fakat bu din adamlarnn fazla bir etkisi grlmemitir; ancak srdrlen Vendetta'lam belki biraz snrlandrmaya muvaffak olabilmiler, lkin yeni kan gtme dvalarnn ortaya kmasn her halde nleyememilerdir. O zamann hikyelerinde dinin bu etkisi, bazen soylu duygularn ar basarak kan gtme hrsnn gevedii, sonra yine gemite vukubulmu ve deimesi imknsz olaylarn ar basarak ayn hrsn nasl iddetlendii sk sk tasvir olunmaktadr. Gerekte, papann kendisi de ahsen byle hasmlar bartrmakta her zaman baar kazanm deildi: "Papa II. Paul, Antonio Caffarello ile Alberino aileleri arasndaki kavgann sona ermesini istiyordu ve Antonio Caffarello ile Giovanni Alberino'y yanna ararak pmelerini emretti; eer bir daha birbirlerine herhangi bir fenalk yapacak olurlarsa
11
Giraldi, Hecatommithi I, Nov. 7.
38
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
2000 Dukat cezaya arptrlacaklarn onlara bildirdi. Fakat iki gn sonra Antonio, Giovanni'nin olu olup daha nce kendisini yaralam bulunan Giacomo Alberino tarafndan hanerlendi. Bunun zerine papa ok fkelendi; Alberino'nun mal ve mlkn elinden ald; evlerini yktrd ve baba ile oulu Roma'dan srd 12 . Baran kimselerin arkadan vurulmaktan kendilerini korumak iin yaptklar yeminler ve trenler, bazen son derece korkuntur. 1494 .ylba akam Siena katedralinde 13 Nove ve Popolari partileri yanllar ikier ikier pmek zorunda brakldlar; sonunda herkesin nnde bir yemin yapld. Yeminde, szlerinden dnecek olanlarn dnya ve ahirette selmet bulmayacaklar aklamyordu. Bu, "hibir zaman duyulmam derecede sert, -hayret verici ve korkun bir yemin" idi. Kim yeminini bozacak olursa, son nefesinde kendisine verilen dinsel tler de lanete dnecekti. Anlal;yor ki, bu gibi yeminler, barn gerek gvencesinden ok araclk edenlerin mitsiz ruh haletini ifade etmektedir; gerekte itenlikle bar bu gibi szlerle perinlenmek ihtiyacnda deildir. Kltrl ve yksek mevki sahibi talyanlar tarafndan duyulan ve ayn ekilde salam bir halk grenei temeline dayanan bireysel c alma ihtiyac tabi olarak ok eitli ve renkli bir manzara gstermekte ve, burada hikayeciler aracl ile sesini duyuran kamu oyu tarafndan hibir kay12
Allegretto, Diar sanesi: Murat. XXIII, Col. 837.
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
689
da tabi tutulmakszn onaylanmaktadr". Herkesin zerinde birletii bir nokta vard: o zamanki italyan adaletinin cezasz brakt hakaret ve tecvzlerde, hibir yerde ve hibir zaman kanunlarda ye-' ter derecede meyyidesi bulunmayan ve bulunmasna da imkn olmayan btn hallerde, herkes kendi bana hakkn elde etmek arelerini arayabilirdi; ancak, intikam zekice olmal, karlnda alnacak ecir, hakareti yapan hem madd zarara sokmal ve hem de mnevi utangala drmeliydi. Srf vahi ve kaba bir kuvvet stnl, kamu oyu tarafndan tatmin edici bir neden olarak kabul olunmamaktadr. Yalnz yumruk kuvveti deil, hret ve kmseme yetenei ile de bir btn olarak bireylik galebe almaldr. O zamann talyanlar belli birtakm amalara ulaabilmek iin ok iki yzllk yapmak eilimindedirler; fakat ilkeyle ilgili ilerde hem bakalarna hem de kendi nefislerine kar iki yzllkten tamamiyle uzaktrlar. Bu nedenledir ki, tam bir kalp temizlii ile bu intikam da bir ihtiya saylarak yerinde bir davran olarak grlmektedir. Tamamiyle souk kanl kimseler, byle bir c, zellikle asl tutkulardan ayr olarak srf bir maksat urunda alnd hallerde, en ziyade takdire lyk bulmaktadrlar; "bylece teki insanlar, satamadan sem 15 rahat brakmay rensinler ". Bununla beraber
11 Misli ile karlk vermeyi Tanrnn takdirine br a k a n l a r gln hale sokuluyorlar: Pulci, Morgante, canto XXI, kta 83 ve sonras, 104 ve sonras. 15 Guicciardini, Ricordi, I, c. No. 74.
byle haller, tutkularn hzlarn aldklar hallere oranla ok kk bir aznlk olarak kalr. Bu tr intikam, kan davasndan ak olarak ayrlmaktadr. Kan intikam daha ok ayniyle misilleme, ius talionis, erevesi iinde kald halde, tekisi bu erevenin dna tamakta, yalnz hakllk duygusunun onamn istemekle kalmamakta, daha da ileri giderek alnan intikam karsnda hayranlk duyanlar ve, duruma gre, glenleri de kendi tarafnda grmek istemektedir. c almak iin ok kez uzun zaman beklenmesinin nedeni de ite burada aranmaldr. Bella Vendetta (gzel c) iin kural olarak birok artlarn bir araya toplanmas ve bunun gereklemesi iin de uzun zaman beklenmesi gerekmektedir. Byle elverili frsatlarn giderek nasl olgun bir hale geldikleri, bazen hikayeciler tarafndan iten duyulan bir sevinle tasvir olunmaktadr. ikyeti ile yargcn ayn kiide topland hallerde, ilenen fiilin ahlk karsnda deerlendirilmesi noktas zerinde fazla bir ey sylemee gerek yoktur. Eer talyanlardaki bu intikam hrs herhangi bir ekilde hakl gsterilmek istenirse, bunu ancak, hrsa karlk bir erdemin, yani minnettarln mevcut bulunduunu ispat etmekle yapmak mecburiyeti vardr. Uranlan hakszl srekli olarak taze tutan ve bylten ayn muhayyile grlen iyilii de akldan karmamak zorundadr 16 . Btn Cardanus (de propria vita, cap. 13), kendisini son derece intikamc olarak, fakat ayn zamanda verax, memor beneficiorum, amans justitae (doru syliyen, iyilik bilir, adalet ak) olarak tasvir etmektedir.
16
VI. BLM.
AHLK. GRENEK VE DtM
64
milleti kapsam iine almak zere byle bir erdemin varln ispat etmek hibir zaman mmkn olmyacaktr. Byle almakla beraber, imdiki italyan halknn karakterine bu eit bir erdemin izlerine rastlanmaktadr. Aa tabakalarn namusluca muamele karsnda duyduklar minnettarlk ve yksek tabakalarn toplum hayatnda grdkleri nezaketi unutmaylar, bunun ak delilleridir. italyanlarda muhayyilenin ahlk meziyetleriyle olan bu ilikisi her yerde kendini gstermektedir. Geri bunun yannda, kuzey Avrupahlar'n daha ziyade mizalarna uyarak hareket edecek olduklar hallerde italyanlarn grnte souk kanl bir hesaba gre davrandklar grlmektedir. Fakat bunun nedeni, her halde, bir bireyliin italya'da hem daha erken ve daha kuvvetli bir ekilde, hem de daha geni bir kitlede gelimi olmasdr. Nitekim ayn gelimenin vukubulduu baka memleketlerde de buna benzer sonular grlmektedir. Mesel erkenden ev ve baba otoritesinden uzaklamak, kuzey Amerika genlii ile italyan genliine mahsus olan ortak bir vasftr. Sonradan, soylu yaratlta olanlarda, ocuklarla anababa arasnda tamamiyle zgr bir aile sevgisine dayanan bir iliki gelmektedir. Baka uluslarn huy ve duygu lemleri hakknda hkm vermek son derece g bir itir. Bir ulus bu bakmdan yksek bir gelimeye erimi bulunabilir. Fakat bu o kadar yabanc bir tarzda olabilir ki, dardan gelen bir kimse tarafndan gerei gibi grlemez, hatt bsbtn gizli kalabilir. Belki de btn bat Avrupa uluslar bu bakmdan ayn dzeye erimi bulunmaktadrlar.
642
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Muhayyilenin ahlk zerinde en derin etki yapt, salt bir g olarak hkm srd yer, kadnla erkein gayri meru ilikileri alan olmutur. Bilindii gibi btn ortaa boyunca basbaya fuhutan hibir suretle ekinilmemitir, tki frengi ortaya kncaya kadar. O zamanki eitli fuhu hakknda karlatrmal bir istatistik vermek bu esere der bir i deildir. Fakat Renaissance a italya'sna mahsus bir husus gibi grnen ey udur ki, evlilik ve evlilik hukuku, belki de her yerden daha fazla derecede ve muhakkak ki, daha bilinli olarak burada inenmitir. Yksek snflara mensup kzlar, byk bir zenme ile korunma altna alnm bulunmaktadrlar ve bu bakmdan sz konusu olamazlar. Btn tutkular, evli kadnlara yneltilmitir. Dikkate deer bir nokta udur ki, bu artlar altnda evlenmeler, ispat edilir bir ekilde azalm deildir; ve ne de aile hayat, benzer durumlarda kuzey memleketlerinde olabilecei derecede tahribe uramtr. nsanlar tamamiyle keyiflerine gre yaamak arzusunu tayorlar, fakat aileden hatt tamamiyle kendilerine ait bulunduklar pheli olsa da, asla vaz gemek istemiyorlard. Yine bu yzden rk, gerek vcut ve gerekse fikir yetenekleri bakmndan deerini kaybetmiyordu. Zira XVI. yzyl ortalarna doru dn yeteneklerinde kendini gsterir gibi gzken gerilemenin, Renaissance iin mmkn olan baarlar emberinin tamamland kabul olunmasa bile, siyasal ve dinsel nitelikte olmak zere tamamiyle belli birtakm d sebepleri saylabilir. Btn zevk ve safa dknlklerine kar talyanlar, Avrupa'nn vcut ve kafaca en salam,
643
en soylu uluslarndan biri olmakta devam etmilerdir"; ve bilindii gibi, ahlk ok daha dzeldikten sonra da, ayn stnl bugne kadar muhafaza etmilerdir. Renaissance ann ak ahlk yakndan incelenecek olursa, kaynaklardaki ifadelerde dikkate deer birtakm elikilerin yer alm bulunduu hayretle grlr. Hikye yazarlar ile komedi airlerinin uyandrdklar izlenim udur: ak srf zevkten ibarettir; bu zevke kavuabilmek iin, trajik veya komik olsun, her arac kullanmak yalnz meru deil, fakat bu alanda ne kadar cr'etli ve kstaha hareket edilirse ayn oranda ilgin olur. Lkin sekin lirik airlerle diyalog yazarlar okunacak olursa grlecektir ki, bunlarn ruhlarnda derinlemi, maddlikten syrlm ok yce bir tutku yaamaktadr; hatt akn son ve en yksek ifadesi, klsik an bir inancn benimsemekte, yani ilh varlkta ruhlarn aslnda bir olduu inancnda aranmaktadr. Her iki gr de o zaman gerek idi ve tek bir kiide birleebiliyordu. Bsbtn nlecek bir ey olmamakla beraber u da bir gerektir ki modern an kltrl insannda da ayn duygular, ayr ayr basamaklarda ayn zamanda olmak zere, mevcuttur; ve bu duygular, yalnz sessizce yaatlmakla kalnmaz, stelik bilinli, duruma gre sanatkrane bir tarzda ifade olunur. Tpk klsik ispanya egemenliinin tamamiyle yerlemesi zerine memleketten nisb bir nfus boalmas balad bir gerektir. Eer bu, ahlkn bozulmas ile ilgili olsayd, ok daha nceden vukubulmu olmas gerekirdi.
17
644
TALYA'DA RNESANS KCLTK
a inam gibi, ancak modern insandr ki, bu bakmdan otaa insannn olmad ve olmasna da imkn bulunmad ekilde bir mikrokosmos'tur. nce, hikyelerde yansyan kadn ahlk dikkate deer. Biraz nce iaret ettiimiz gibi bunlarn ounda evli kadnlar ve bunun bir sonucu olarak evlilie ihanet sz konusu edilmektedir. Yukarda (s. 536) sz edilen, kadnn erkee eitlii bu hususta son derece nemli grnmektedir. Yksek kltrl ve bireylii gelimi kadn, kuzey lkelerinde tannmayan bir egemenlikle kendi bana buyrukluk etmektedir. Sadakatsizlii de, bunun d sonularndan korunabildii srece hayatnda oralardaki gibi korkun bir gedik amaz. Karsndan kocann sadakat beklemek hakk, kza talip olma ve nianlanma safhalarnn iiri ile tutkusu sayesinde kuzey Avrupallara saland lde salam temellere dayanmamaktadr. Gen kadn, gelecekteki kocas ile ok yzeysel bir tanmadan sonra, dorudan doruya ana-baba veya manastr himayesinden karak hayata karmaktadr; ve artk gayet hzl bir ekilde onun bireylii gelimektedir. Balca bu nedenle kocann kars zerindeki haklar birok kaytlarla baldr; bunlar ius quaesitum, (mktesep hak) altnda gren bir kimse de evlilik szlemesinin kalple ilgili- yanlarn deil, sadece d artlarn gz nnde tutar. Mesel ihtiyar bir adamn gzel ve gen kars, gen bir aknn hediyeleriyle mektuplarn, erefini (honest) korumak iin kesin kararla reddetiyor r "fakat delikanlnn akndan, byk meziyetleri do-
VI.
BLM. AHLAK, GRENEK VE DN
64
laysiyle, sevin duyuyordu ve soylu bir kadnn, erefine leke gelmeksizin, mkemmel bir insan sevebileceini kabul ediyordu" 18 . Fakat, byle bir ayrtdan kendini bsbtn kaptrmaya giden yolun ne kadar ksa olduu meydandadr. Bir kadmn kendini baka bir erkee kaptrmas, kocasnn sadakatsizlii de zerine eklendii hallerde meru gibi saylmaktadr. Bireylii gelimi kadn, kocasnn sadakatsizliini sadece bir zlrap olarak deil, fakat ayn zamanda bir hafifsenme ve alaltlma, bir aldatlma olarak duymaktadr. Byle bir ruh haleti iinde, ok kez olduka soukkanl bir bilinle, kocasndan, hak ettii c almaya koyulmaktadr, ilgili durum iin en uygun cezann kestirilmesi kendi takdirine braklm bir ey olur. Mesel en ac bir hakaret, tamamiyle gizli kald takdirde, barmak ve bundan byle durulmu bir hayat srmek iin bir kar yol olabilir. Bu gibi olaylar renen veya zamann genel havasna uyarak uyduran hikayeciler, intikamn son derece isabetli ve bir hner eseri olduu hallerde, byk hayranlk duymaktadrlar. Tabidir ki. koca, byle bir misilleme hareketini esas itibariyle hibir zaman hakl grmemekte ve srf korku veya tedbirlilik dolaysiyle buna boyun emektedir. Byle olmayan hallerde, karsnn sadakatsizlii dolaysiyle nc ahslar tarafndan alay edileceini bekledii veya hi olmazsa bundan ekinmek ihtiyacn duyduu takdirde i trajik bir nitelik al18 Giraldi, Hecatommithi III, Nov. 2. Buna ok yakn bir tank da Cortigiano, L. IV, fol. 180.
646
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
maktadr. En sert bir tarzda karlk verilip c alnd, ldrld olaylar, az grlen hallerden deildir. Bu gibi zora bavurma olaylarnn gerek kaynan tekil eden etken olarak son derece karakteristik grnen nokta udur ki, kocasndan baka, kadnn erkek kardeleri 19 ile babas da kendilerini byle bir hareket iin hakl, hatt ykml saymaktadrlar. Demek oluyor ki, bunda kskanln hi, ahlk duygusunun pek az, fakat nc ahslarn istihzalarna uramaktan kurtulmak isteinin en byk pay vardr. Bandello20 yle diyor: "Bugn bir kadnn, dul kaldktan sonra can ne isterse yapabilecei dncesiyle, kendi zevkini tatmin iin kocasn zehirledii grlyor. Bir bakas, gayri meru ilikilerinin meydana kaca korkusu ile, kocasn sevgilisine ldrtmektedir. Sonra babalar, erkek kardeler ve kocalar, ayb ortadan kaybetmek iin zehir, kl ve daha baka aralarla ayaa kalkyorlar; buna ramen birok kadnlar, kendi hayatlarn ve namuslarn hafifseyerek tutkularna gre yaamaya devam etmektedirler". Baka bir yerde Bandello, daha lml bir ruh haleti. Bir erkek karde tarafndan (Perugia'da 1455 tarihinde) zellikle ok korkun bir ekilde alnm bir intikam rnei, Graziani'nin kroniinde yer almaktadr: Arch, stor. XVI, I, p. 629. Erkek karde, huvarday, kzkardeinin gzlerini oymaa zorlam ve sonra sopa ile kovalamtr. Bu iki karde, phesiz, Oddi ailesinin bir koluna mensup idiler; ak ise, sadece bir halat idi. 20 Bandello, Parte I, Nov. 9 ve 26. Karnn gnahm karan papaz bazen koca tarafndan rvetle elde edilmekte ve bylece karnn ihanetini kocasna bildirmektedir.
19
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
G47
iinde yle feryad ediyor: "ne olurdu, her gn filana karsn ldrd, nk sadakatsizliinden pheleniyordu; falanc kzn bodu, nk gizli olarak evlenmiti; beriki kz kardeini ldrtt, nk kendisinin istemedii birisiyle evlenmeye kalkmt gibi szler iitmeseydik! Biz erkekler aklmza gelen her eyi yapmak istediimiz halde ayn eyleri zavall kadnlara esirgemek, gerekten byk bir zulmdr. Houmuza gitmeyen bir ey yaptklara zaman hemen ip, haner ve zehir elimizde ortaya karz. Erkekler iin ne kadar byk bir lgnlktr ki, kendi ve aile ereflerini bir kadnn arzusuna Tsal sanrlar!" Ne yazk ki, bu gibi olaylarn trajik bir sonuca varaca bazen yle bir kesinlikle biliniyordu ki, hikayeci, henz sapa salam dolaan tehdit altndaki bir ak lm bir adam sayabiliyordu. Hekim Antonio Bologna21, Malfi desi iken dul kalan bir Aragon prensesi ile gizli olarak evlenmiti. ok gemeden erkek kardeleri kadn ve ocuklarn ele geirdiler, ve bir atoda ldrdler, lmden haberi olmayan ve umut verilerek oyalanan Antonio, kiralanm katillerinin daha imdiden pusuda bekledikleri Milano'da bulunuyor ve tppolita .Sforza'nn bir meclisinde lavta ile felketinin yksn alp sylyordu. Ad geen ailenin bir dostu olan Delio, "hikyeyi bu noktaya kadar Scipione Atellano'ya anlatt ve bu maceray hikyelerinin birisine konu yapacan, nk Antonio'nn ldrleceine kani bulunduunu ilve etti". Delio ile Atellano'nn nerdeyse gzleri nnde doktorun nasl
21
Bak: yukarda sayfa 532 ve not 29.
648
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ldrldn Bandello (26, 1), gayet dokunakl bir biimde tasvir etmektedir. Bununla beraber hikayeciler, kan koca arasnda ihanet olarak meydana gelen anlaml, kurnazca ve komik olaylara daima sempati gstermektedirler. Evlerde oynanan saklamba oyunlarn, sembolik iaret ve haberleri, akn saklanabilecei ve tehlike anlarnda grlmeksizin uzaklatrlabilecei biimde nceden hazrlanm, iine birer de yastk konmu olan, tatllarla dolu sandklar ve benzeri gizli yerleri byk bir nee ile tasvir etmektedirler, hnete urayan koca, duruma gre ya aslnda gln bir insan olarak veya korkun bir intikamc olarak gsterilmektedir. Karnn fena ve zlim, kocann veya akn susuz kurban olarak tasvir edilmek istenmesinden baka bir nc hal mevcut deildir. Burada bir noktaya iaret etmek gerektir: bu gibi yazlar, aslnda hikyelerden ibaret deil, fakat gerek yaamn korkun rnekleridir 22 . talyan hayatnn XVI. yzyl boyunca spanyollatrlmas ile, kulland aralarda son derece sert ve zlim olan kskanlk, belki daha da artmtr. Fakat bu kskanl, daha nce mevcut bulunan ve kaynan dorudan doruya italyan Renaissance'ndan alan sadakatsizliin ayniyle misillenmesi iinden ayrmak gerektir. Son aamasn bulan kskanlk, XVII. yzyl sonlarna doru, spanyol kltr etkisinin azalmas ile, tam tersine dnm, zampara (Cisisbeo)'y bir evde bulunmas zorunlu bir figr sayan ve bundan baka bir veya bir22
Bir rnek olarak: Bandello, P a r t e I, Nov. 4.
VI. BLM.
AHLAK,
GRENEK VE D l N
649
ka tane daha akn aile iinde dp kalkmasn hogren tam bir kaytszlk, geni mezheplilik halini almtr. Fakat, tasvir edilen olaylar batan baa dolduran ahlk dkl grntlerini baka memleketlerde olup bitenlerle mukayese etmee kim girimek ister? Mesel Fransa'da evlilik ba XV. yzyl boyunca Italya'dakinden gerekte daha m kutsal idi? Fabliaux ve Farces'ler* bizi bu hususta ok pheye drmektedir. Daha ziyade yle anlalyor ki, Franszlarn evlilik hayatnda sadakatsizlik, ayn derecede sk sk, trajik sonular ise daha .seyrek meydana gelmitir. Bunun da nedeni, bireyliin Italya'dakinden daha az gelimi ve dolaysiyle daha' az iddial bulunmasdr, te yandan, daha ok Germen budunlarnn lehinde saylabilecek kesin bir kant var gibi grnmektedir. Bu, kadn ve kzlarn sahip bulunduklar daha geni ldeki zgrlktr. ngiltere ve Hollanda'da grlen bu hrriyet, talyanlar'n dikkatlerini ekmi, holarna gitmitir (s. 541 not 7). Bununla beraber, buna da yle fazla bir deer vermek doru deildir. Muhakkak ki, sadakatsizlik buralarda da sk sk grlen bir haldi ve bireylii gelimi insan bunu trajik sonuca kadar gtryordu. O zamanki kuzey Avrupa memleketleri hkmdarlarnn bazen ilk phe zerine zevcelerine kar nasl davrandklarn gz nne getirmek, bu hususta kfi bir fikir verir. O zaman meru yollara talya'da kadnlarla ilikide gayri sapanlar, sadece basbaya ehvet
* Farce: Esatir ve efsaneleri anlatan manzume, bir blmden ibaret kaba komedi. (evirmen)
650
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
duygularn, normal insann bayaca isteklerini besleyen kimselerden ibaret deildi; bunlardan baka en soylu, en sekin insanlar da ayn tutkuya kaplm bulunuyorlard. Bunun nedeni, sadece gen kzlarn toplum hayat dnda kalm bulunmalar deil, fakat ayn zamanda zellikle evlilik hayat, sayesinde olgunlam kadnn, mkemmel erkei kendine ekmekteki sihirli gc olmutur. Byle erkeklerdir ki, lirik iiri en yksek perdeden almlardr ve treteleriyle diyaloglarnda da kemirici tutkunun lkletirilmi bir tablosunu vermee almlardr: Vamor divino. Kanatl Tanrnn zalimliinden ikyet ederken kastettikleri ey yalnz sevgilinin merhametsizlii veya ekingenlii deil, fakat ayn zamanda ilginin gayri meru oluu bilincidir. Onlar, bu mutsuzluun stne ak mneviletirme yoluyla kmaa almaktadrlar. Akn byle mneviletirilmesi, pltonik ruh retisine dayanmakta ve Pietro Bembo'da en nl temsilcisini bulmaktadr. Bembo, bu fikirlerini, ^soZani'sinin nc kitabnda dorudan doruya ve Cortigiano'nn drdnc kitab sonundaki o grkemli sylevi kendisine syleten Castiglione'nin aracl ile ifade etmitir. Her iki yazar da hayatn zevklerinden el etek ekmi deillerdi. Fakat o vakitler ayn zaman da hem mehur ve hem de iyi bir insan olmak bir deer ifade etmektedir ve bu vasflar her ikisinde de inkr kabul etmez ekilde mevcuttur. adalar bu adamlarn sylediklerini gerek duyularnn ifadesi olarak kabul ediyorlard; bizim de btn bu szleri yapmack sayarak kmsemeye hakkmz yoktur. Cortigiano'daki sylevi okumak zahmetine
VI. BLM.
AH1AK. GRENEK VE D l N
651
katlanan bir kimse, bir zetinin ayn sylev hakknda bir fikir vermee ne kadar yetersiz olduunu anlayacaktr. O zaman talya'da, Giulia Gonzaga, Veronica da Coreggio ve zellikle Vittoria Colonna gibi esas itibariyle bu eit ilikileri yznden mehur olan birtakm kibar kadnlar yayorlard. En ar sefahatlar ve en byk istihzclar yurdu olan bu memlekette bu tr aka ve bu kadnlara sayg gsteriliyordu. Bunlarn lehlerine olmak zere daha fazla ne sylenebilir? Acaba bundan biraz da gurur duyuluyor mu idi? Acaba Vittoria, italya'ma en mehur erkekleri tarafndan aa vurulan mitsiz ak figanlarnn, evresinde nladn iitmekten holayor mu idi? Bu cihetleri kim kestirebilir! Eer bu i yer yer bir moda halini alm idiyse, Vittoria'nn moda dna kmamas ve gekin, anda da son derece derin bir izlenim uyandrmas, kendisi iin hi de kmsenmeyecek bir vn vesilesi tekil eder. Baka memleketlerde buna benzer olaylar ok daha sonralar grlmtr. Her tutkunun son derece byk bir iddetle harekete gemesinin ve kendini tatmin etmek iin kulland aralarda duruma gre canice olabilmesinin genel sebebi ite her milletten daha fazla derecede talyan'lar zerine hkmeden bu muhayyile gcnde bulunmaktadr. Zaaftan doduu iin kendine hakim olamayan bir iddet, her yerde tannan bir haldir. Fakat talya'da sz konusu olan ey, kuvvetli karakterin asl yapsn deitirmesi, bir eit azmasdr. Bazen bu azma ok ar bir dereceye kar; cinayet fiili, kendine mahsus ve tamamiyle kiisel bir biim alr.
658
Engelleyici gler henz pek azdr. En aa, tabakaya mensup insanlara varncaya kadar herkes, .gayri meru temeller ve yumruk kuvveti zerine kurulmu olan devletin ve gvenlik kuvvetlerinin denetinden kendini syrlm hissetmekte, genel olar a k adalet cihaznn hakllna artk inanlmamaktadr. Bir cinayet ilendii zaman kamunun sempatisi, olayn i yzn renmek ihtiyac duyulmadan, kaatilin tarafndadr 23 . damdan nce ve idamn infaz srasnda gsterilen erkeke, gururlu bir davran, o kadar byk bir hayranlk uyandrmaktadr ki, olay hikye edenler sulunun ne sebeple hkm giymi olduunu sylemei kolayca unutmaktadrlar 24 . Baz yerlerde adalete kar iten beslenen saygszlktan ve birikmi birok kan gtme cinayetlerinden sonra stelik bir de, mesel ^siyas karklklarn hkm srd zamanlarda olduu gibi, sulunun ceza grmediini gz nne getirelim. Bu takdirde bazen devlet ve kamu hayat dzeni zlmeye yztutmu gibi grnmektedir. Byle bunalmlar, Aragon egemenliinden Fransz ve sonra spanyol egemenliine geerken Napoli'de Giraldi LU, Nov. 10 da kadnlar, bu fiilin katile, kafasna mal olabilecei kendilerine anlatlnca, evde, Piaccia al Slgnore Iddio che non si ritrovi (nallah bulunmaz) diyorlar. ** Mesel Gioviano Pontano (De Fortitudine, L. II) 'da byledir. damlarndan nceki son geceyi dans ederek ve arklar syleyerek geiren kahraman ruhlu Ascola'llar, ve yine aslaca meydana gtrlrken olunu yolda neelendiren Abruzzi'li anne ve ilaah.., ihtimalki haydut ailelerine mensup, idiler. Fakat yazar, bundan hi sz tmemektedir.
sa
VI.
BLM. AHLK,
GRa\K
V DN
65$
grlmtr. Sforza hanadannn birok defalar koulmas ve geri dnmesi sralarnda da Milano ayn duruma dmtr, tte byle zamanlardadr ki, yasa ve toplum kurallar balarn hibir zaman yrekten tanmam olan birtakm insanlar ortaya kmlar ve imdi gemi azya alarak, pervaszca haydutluk ve cinayetlerle bencilliklerini tatmin etmilerdir, rnek olmak zere imdi, kk bir evreden alnm bu eit bir tabloyu seyredelim. Milano Dukal, Galeazzo Maria Sforza'nn lmnden sonra daha 1480 tarihlerinde i karklklarla sarslm bulunduu zaman, vilyet kentlerinde her trl gvenlik ve dzenlik ortadan kalkmt. Parma 2 8 da byle bir durumda idi. Milano dukasnn bu kentteki valisi, suikastlarla korkutularak korkun birtakm canileri serbest brakmaya zorlanmt. ehirde soygunculuk, evleri yakp ykma, aktan aa insan ldrme, her gn grlen basbaya ilerden olmutu. Maskeli caniler nce tek tek olarak, fakat ok gemeden silhl gruplar halinde hibir eyden korkmakszn her gece sokaklarda dolap duruyorlard. Canice akalar, yergiler, tehdit mektuplar herkesin diline dmt. Bu arada memurlan alay eden bir sonet yazlmt; anlaldna gre bu dokunakl manzume, memurlar ehirde mevcut korkun durumdan daha fazla etkilemi, onlar daha fazla kzdrmtr. Birok kiliselerde kutsal eyalann, iinde kutsal haberin bulunduu ve mihraba konmu olan san' Diarium Parmense: Murat. XXII, Col. 330-349 ve muhtelif yerlerinde.
2
54
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
dn = (Tabernaculum) ve dua esnasnda papazn kesip datt kutsal bir tr ekmein (= Hostie) alnm olmas, bu haydutluun rengini ve ynn gstermektedir. Fakat, bugn de dnyann herhangi bir lkesinde hkmet ve gvenlik kuvvetleri btn faaliyetini durdursa ve geici bir hkmetin kurulmasna da meydan vermese, acaba durum ne olurdu? phesiz ki, bunu kimse kestiremez. Ancak o vakitler italya'da bu gibi hallerde meydana gelmi olaylar, intikam duygusunun kuvvetli etkisi ile zel bir karakter gstermektedir. Genel olarak Renaissance a italya's, normal zamanlarda da, baka lkelerden daha fazla cinayetlere sahne olmu gibi bir izlenim uyandrmaktadr. phesiz ki, bu hususta aldanm olmamz tehlikesi de vardr. nk ilkin, Italya'daki cinayetler hakknda baka memleketlere oranla ok dalla fazla ayrntlar renmek mmkndr; sonra da, gerekten ilenmi cinayetlere etkili olan ayn muhayyile aslnda ilenmemi olanlar da uydurmutur. Zorbaca eylemler say bakmndan belki de baka memleketlerden daha ok deildir. Mesel 1500 tarihlerinde canllk dolu ve zengin Almanya'da, cr'etli serseriler, soyguncu dilenciler ve ekya valyeler hkm srerken, genel olarak dzenliin daha iyi salanm olduunu, birey gveninin daha salam bir ekilde garanti altna alnm bulunduunu kesin olarak sylemek pek mmkn grnmyor. Fakat kesin olan cihet udur ki, tasarlanp kurularak, kiralk katiller eliyle, nc bir kii kullanlarak ve adam ldrmeyi meslek haline getirmi kimseler tarafndan ilenmi cinayet-
BLM,
AHLAK,
GRENEK
VE
Dlr
65ST.
ler, bagka memleketlere oranla italya'da ok daha korkun olmu ve ok daha yaygn bulunmutur. ilk nce haydutluu gz nne getirecek olursak greceiz ki, italya'da bu, o zaman kuzey Avrupa lkelerinin oundan daha fazla derecede deildir; hatt, mesel Toscana gibi baz blgelerde daha da az grlmektedir. Fakat burada karlatmz simalar, italya iin karakteristiktir. Mesel besledikleri ihtiraslarla gnden gne vahileen ve sonunda ekiya ba haline gelen din adamlarna baka bir memlekette rastlamak ok gtr. Halbuki ayn dnem italya'snda bunun birok rneklerini grmekteyiz ve misal olmak zere aadaki olay vereceiz26. 12 Austos 1459 da Figarolo'l papaz Don Niccolo de Pelegati, Ferrara'daki S. Giuliano kulesinin dnda bir demir kafese kapatld. Ayn papaz, ilk duasn iki kez okumutu. Birinci defasnda ayn gn bir adam ldrm, fakat ok gemeden Roma'da gnahn kartmt. Sonra drt adam ldrd ve iki kadnla evlenerek bunlarla dolamaya balad. Birok adam ldrme olaylarna katld; kadnlarn rzna tecvzde bulundu; bir oklarn zorla alp gtrd; her tarafta soygunculuk yapt; ayrca bir ok kimseleri daha ldrd; Ferrara blgesinde niforma giymi silahl bir ete ile dolaarak etrafa lm ve dehet sat. Btn bunlar ve bu arada iledii baka fenalklar bir araya getirilerek dnlecek olursa, tek bir adamn.
20 Diario Ferrarese: Murat. XXIV, Col. 312. Burada 1837 den nce birka y sre ile bat Lombardia'y kasp* kavuran papazn etesi akla geliyor.
56
iledii cinayetlerin says korkun bir toplam tutar. O zamanlar her tarafta ok az denetlenen ve byk ayrcalklara sahip olan papazlar ve rahipler arasnda phesiz birok katiller ve baka trl fenalk yapanlar vard. Fakat bir ikinci Pelegati her halde kolay kolay bulunamazd. Karakterleri bsbtn kaybolmu insanlarn, adaletin penesine dmekten kurtulmak amaciyle, din adamlarna mahsus balk altna saklanmalar ise, daha erefli olmamakla beraber tamamiyle baka bir itir. Mesel Napoli manastrlarndan birinde Massuccio adnda bir korsan, bu halin bir rnei olarak tanyoruz". 'Papa XXIII. Johannes'in bu bakmdan durumu yakndan bilinmemektedir23. Birey olarak nl ekiyalar devri, ancak daha sonra, yani XVH. yzylda siyas dmanlklarn, Guelf'lerle Ghibellin'lerin ve tspanyollar'la Franszlarn artk memleketi kartrmadklar zaman balamtr. imdi ekiya, partizann yerini almtr. talya'da kltrn pek sokulamad baz blgelerde halk, ele geirdii her yabancy ldrme eiliminde idi. zellikle Napoli Kratlnn cra (kelerinde byle barbarlk, belki de eski RomalMassuccio, Nov. 29. Ayn adamn akta da byk ans olmas tabidir. * Genliinde bir korsan olarak, Anjou hanedannn iki kolu arasnda Napoli iin yaplan savata ortaya k, siyas particilik yznden olmutur ki, bu, o an anlayna gre ayp bir ey deildi. Genova'l bapiskopos Paolo Fregoso da, mnavebe ile Doge'lk ve korsanlk yapm, stelik de sonunda kardinal olmutur. Kars. yukarda sayfa 138, not 58.
2T
657
lar devrindeki Latifundium (byk iftlik) usuln^ den kalma bir eydi. Buralarda yabanc ile dman, hopes ile hostis, tam bir safdernlukla ayn ey olarak saylrd. Bu insanlar, dinsiz olmaktan uzak bulunuyorlard; bazen bir obann, perhiz zamannda peynij* yaparken bir ka damla st azna katn itiraf edip gnah kartmak zere papazn nne geldii grlrd. Memleketin greneklerini iyice bilen gnah karc papaz, bu vesile ile yapt sorgu sonucunda gnahkrn, arkadalar ile beraber seyyahlar soyduunu ve ldrdn de renirdi; fakat bunlar, memleketin greneklerine uygun olduundan, vicdan azab uyandrmazd29. Siysi karklklarn hkm srd zamanlarda, baka blgelerde yaayan kyllerin de ne kadar vahiletiklerine yukarda (S. 523) iaret etmi bulunuyoruz. O zamanki greneklerin haydutluktan daha da berbat bir yan para ile tutulmu insanlara yaptrlan cinayetler idi. Bu bakmdan Napoli, kentlerden hepsinin banda gelirdi. Pontano, "burada bir insan hayatndan daha ucuza satn alnabilecek hi30 bir ey yoktur "diyor . Fakat baka blgelerde de bu eit cinayetler grlmektedir. phesiz ki, bun29 Poggio, Facetiae, fol. 164. Bugnk Napoli'yi tanyanlar, hayatn baka alanlarnda da buna benzer akalar anlatabilirler. 30 Jovian. Pontani Antonius: Nec est quod Neapoli quam hominis vita minoris ventatur. phesiz ki, o, Anjou'lar devrinde henz byle olmadn kasd ediyor; sicam ab s . Aragon'lulardan accepimus (kamay onlardan Aragonlu'lardan aldk). 1534 sralarndaki duruma, Benv. Cellini ahadet etmektedir, I, 70.
658
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
l a n ileni sebeplerine gre birbirinden ayrmak ok gtr; siyas amalar, particilik husmetleri, kiisel dmanlklar, c ve korku birbirlerine kararak etkili olmaktadrlar. O zamanki talya'nn kltrce en gelimi insanlar olan Floransa'llarda bu tr cinayetler baka yerlere oranla az grlmektedir ki, bu da kendileri iin byk bir eref tekil eder 31 . Sebebini aratracak olursak, belki, hakl yaknmalar iin herkesin tand bir adaletin hl mevcut oluunda, ya da yksek kltrn, kaderin arkna canice mdahale etmek hususunda insanlara baka bir gr salam olmasnda buluruz. Bir cinayetin nceden kestirilmesi mmkn olamayacak lde geni etki yapabildii ve katilin, faydal diye adlandrlan cinayetlerde bile fazla ve srekli bir kar salayamad zerinde dnlen bir yer var idiyse buras ancak Floransa idi. Floransa'da hrriyetin ortadan kalkmasndan sonra cinayetlerin, balca para ile bakalar hesabna yaplan cinayetlerin hzla artt 'grlmektedir. Bu hal, I. Cosimo hkmetinin, polislerine32 dayanarak duruma hkim olacak derecede kuvvetlendii zamana kadar srmtr. talya'nn baka yerlerinde para karl yaplan cinayetler, para vermek gcndeki yksek mevHi kimse bunu dorudan doruya isbat edecek bir belge gsteremez. Ancak az sayda cinayet kaytlanma rastlanmaktadr ve Floransa'nm parlak anda yetimi olan yazarlarn muhayyilesi bu gibi phelerle dolu deildir. 32 Bu sorun hakknda bak: Fedeli'nin raporu: Alberi, Relazioni, serie II, vol. I, p. 353 ve sonras.
31
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE D N
659
ki sahibi tertipilerin varlklar ile orantl olarak, daha sk olsa gerektir. Bu gibi eyleri istatistik metotlar ile bir araya toplayp gstermek kimsenin aklndan gemez. Ancak, zor kullanmak suretiyle meydana geldii sylenen lm olaylarndan sadece kk bir ksmnn gerekten cinayet olduunu kabul edersek, bu kadar bile byk bir toplam tutar. Her halde hkmdarlarla hkmetler en feci rnekler vermekte idiler. Bunlar, ldrmeyi mutlak iktidarlarna yarayan aralar arasnda saymakta hibir saknca grmyorlard. Byle dnen ve byle davranlarda bulunan yalnz Cesare Borgia deildi. Sforza'lar, Aragon hanedanndan hkmdarlar, daha sonra da V. Karl'a let olan kimseler, amalarna elverili grdkleri hallerde ayn eklide davranmaktan asla kanmazlard. Milletin muhayyilesi zaman getike byle cinayet tertipleri ile o derece doldu ki, yksek mevki sahibi kimselerin tabii lmle hayatlar sona erdiine artk kimse inanmaz oldu. phesiz ki, zehirin etki gc hakknda bazen ok abartlm inanlar beslenmekte idi. Bununla beraber Borgia tarafndan kullanlan o korkun beyaz tozun (s. 186) belli bir zaman iinde etkisini gsterebileceine inanmamz gerekiyor. Salerno hkmdarlarnn "birka gn iinde leceksin, nk baban, Kral Ferrante, hepimizi ezmek istemiti 33 " sz ile Aragon kardinaline uzatt zehirin de bir "Venenum atterminatum" (vadeli zehir) olmas mmkndr. Fakat Caterina Riario'nn Papa VI. Alexandr'e gndermi ol33
Infessura: Eccard, scriptores II, Col. 1956.
660
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
duu zehirli mektubun34, okusa bile papay ldrebileceine g ihtimal verilebilir. Byk Alfons, Cosimo de' Medici'nin kendisine gndermi olduu Liyius kitabn bile okumamas iin doktorlar tarafndan uyarlnca, muhakkak ki, hakl olarak, byle sama laflar sylemekten vaz gein diye cevap veriyordu 35 . Piccinino'nn sekreterinin, Papa II. Pius'un sedyesine bir para srmek istedii zehirin de etkisi ancak hayal olabilirdi30. Kullanlan zehirlerden ortalama olarak ne kadarnn madenden ya da bitkilerden yaplm olduunu tesbit etme imkn yoktur. 1451 de ressam Rosso Fiorentino'nn ierek intihar ettii sv, anlaldna gre, hi belli etmeksizin bakalarna verilemiyecek kadar kuvvetli bir asit idi37. Silhlar, zellikle haner de gizli cina* Chron. venetum: Murat. XXIV, Col. 131. Kuzey lkelerinde, talyanlarn zehir kullanmaktaki maharetleri hakknda daha muhayyel masallara inanlmaktayd. Bak: Juvenal des Ursin, 1382 ylna dair (ed. Buchon, p. 336) da Durazzo Kiral Karl'm kendi hizmetine ald zehircinin neteri hakknda bilgi; kim ona sadece baksa, mutiaka lrd. 35 Petr. Crinitus, de honesta disciplina, L. XVIII, cap. 9. 36 Pii II. comment. L. X, p. 562. Jo. Ant. Campanus: Vita Pil II.: Murat. III, II, Col. 988. 37 Vasari IX, Vita di Rosso. Mutlu olmayan aile hayatnda gerek zehirlemelerin mi, yoksa zehirlenme endiesinin mi daha byk bir rol oynadm sylemek gtr. Kars. Bandello II, Nov. 5 ve 54. Nov. 40, ok cidd bir ifade tamaktadr. Ad ak olarak bildirilmeyen bir BatLombardia kentinde, ayn zamanda iki zehirci yayordu. Karsnn gsterdii mitsizliin yapmack olmadna k a n a a t getirmek isteyen bir koca, ona zehir rengine bo3
661
yetler iin kullanlm, Napoli, Milano ve daha baka yerlerde iktidarda bulunanlarda bu yntem grenek haline gelmiti. Gerekten de byklerin kendilerini korumak iin yanlarnda bulundurduklar silhl birlikler arasnda, srf isizlik yznden, bazen kana susama halleri meydana gelmekte idi. Eer bey, maiyeti arasnda herhangi birine bir iaretinin kfi geleceine emin bulunmasayd, her halde birok cinayetler ilenmemi kalrd. Gizli cinayet aralar arasnda hi deilse niyet olarak , az kullanlmakla beraber, by'de grlmektedir 38 . Mesel maleficii, malie ve saire gibi deyimlerden, yle grnyor ki, nefret duyulan
yanm bir iki iiriyor ve bundan sonra kar ile koca baryorlar. Cardanus ailesinde yalnz, drt zehirleme vakas grlmtr. De Propria vita, cap. 30, 50. Papann ta giyme treni vesilesiyle dzenlenen bir lende bile her kardinal, kendi adamlarn ve arabn beraberinde getirmiti, "nk ikiye zehir katld tecrbe ile biliniyordu". Bu grenek, Roma'da ok yaygnd ve "sine iniuria invitantis" tdavet eden iin bir h a k a r e t sz konusu olmayan bir davran) olarak saylrd. Blas, Ortiz, itinerarium Adriani VI., ap.: Baluz. Miscell. 5 (ed. Mansi) I, 380. 38 Mesel Leonello de F e r r a r a ' y a yaplan byler {malef icii). bak: Diario Ferrarese,: Murat. XXIV, Col. 194, 1445 ylna dair. Bunu yapan byc, Benato adnda biriydi. Zaten fena bir kimse diye tannm olan bu adama, ehir meydannda hakkndaki yarg okunurken, gkte bir grlt koptu ve yer depremi oldu, yle ki, hazr bulunanlar katlar veya yere ykldlar. Lodovico Moro tarafndan yeeni Giangaleazzo'ya yaptrlan by hakknda Guicciardini'nin (L. I de) anlattklarnn sorumluluu kendisine ait kalsn.
662
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bir dman akla gelebilen en dehetli korkuya drmek amac ile sz edilmektedir. XIV. ve XV. yzyllarda Fransz ve ingiliz saraylarnda yokedici, ldrc by, italyan ileri gelenleri arasnda olduundan ok daha byk bir rol oynamaktadr. Nihayet, bireyliin son derece gelimi bulunduu italya'da cani yaratll baz kimseler de grlmektedir; bunlar cinayeti herhangi bir ama iin deil, srf cinayetin kendisi iin ilemektedirler ki, bu bizim psikolojik llerimizin dnda kalan bir konudur. Bu korkun kimselere, ilk bakta Braccio de Montone, Tiberto Brandolino ve Werner von Urslingen gibi baz Condottiere'ler dhil bulunmaktadr 39 . Werner von Urslingen'in gm gslnde u yazt vard: "Tanrnn, merhamet ve efkatin dman". Bu gibi insanlarn, en erken gelimi canilerden olduklarna phe yoktur. Fakat bunlarn iledikleri cinayetlerin en korkunlar bunlar tasvir eden yazarlarn fikirlerine gre ruhanilerin tehdit ve cezalarna kar koymak amaciyle yapld ve kiiliklerindeki zellikler tamamiyle bu bakmdan aydnlatld gz nnde tutulacak olursa, haklarnda hkm verirken sakntl davranmak gerekir. Braccio'da kiliseye kar beslenen tiksinme duygusu o kadar derin bir hn halini almt ki, mesel ilhi okuyan rahipleri grnce dehetli bir fkeye kaplyor ve onlar kulenin tepesinden aa Herkesten nce Ezzelino da Romano anlabilirdi, eer bu adam haris emellerin ve kuvvetli bir astroloji vehminin etkisi altnda yaam olmasayd.
s
VI. BLM.
AHLK,
GRENEK VE DN
663
attryordu 40 ; fakat ayn zamanda Braccio "askerlerine kar gayet drst davranan byk bir komutan idi". Aslnda Condottiere'ler, genel olarak belli bir kar uruna ve bulunduklar son derece maneviyat bozucu mevkilerinin etkisi ile cinayet ilerlerdi; ilk bakta faydasz ve gayesiz gibi grnen gaddarlklarnn da, kural olarak, srf genel bir yldrma ve sindirmeden ibaret olsa bile, mutlaka bir amac vard. Aragon hanedanndan gelen hkmdarlarn yaptklar zulmelerin ana kayna, yukarda (s. 56 vd.) grm olduumuz gibi, c alma ve korku duygular idi. Salt olarak bir kana susama, insan yoketmekten duyulan eytanca bir zevk, herkesten nce, ispanyol soyundan olan Cesare Borgia'da bulunabilir; onun gaddarl, mevcut olan veya akla gelebilen her eit gayenin llerini amaktadr (s. 177 dv.). Bundan baka fenalk yapmaktan zevk duymak huyu, Rimini tirani Sigismondo Malateste (s. 52 vd., 344 vd.)'da grlmektedir. Ona, adam ldrme, rza tecvz, ee ihanet, akraba zinas, kilise soygunculuu, yemin bozma ve hiyanet gibi sular, hem de defalarca, ykleyen yalnz Papalk deildir 4 1 ; ayn zamanda tarihin yargs da byledir. Bu adam kendi olu Roberto'ya tecavz etmeye kalkm, fakat Roberto hanerini ekerek bu sarkntl defetmitir42. Bu iren davran yalnz bir ahlk *o Giornali napoletani: Muratori XXI, Col. 1094, 1425 ylna dair. 41 Pii II, comment L. VII. p. 338. 42 Jovian. Pontan. de immunitate. Burada Sigismondo'nn, kendi kzn gebe braktndan ve buna benzer baka peylerden sz edilmektedir.
664
TALYA'DA
RNESANS
KLTK
dkl meselesi olarak izah etmek doru olmasa gerektir; ayn zamanda bunu, astrolojik veya majik bir temelsiz inanla ilgili saymak yerinde olur. Papa III. PauFun olu ve Parma tiran Pierluigi'nin Fano piskoposuna43 yapt byle bir iren tecavz; de ayn ekilde izah edilmek istenmitir. Yksek tabakann hayatnda yanstlan biimiyle o zamanki italyan karakterinin ana izgilerini bir btn olarak ifade etmek istersek aa yukar yle bir sonuca varm oluruz: yle grnyor ki, bu karakterin en byk kusuru, ayn zamanda kendi byklnn, yani gelimi endividalizmann kanlmaz bir art halindedir. Bireylik, ilk nce, mevcut bulunan, ou kez tiranca ve gayri meru olan otoriteden kendini koparyor; bundan, sonra onun dndkleri ve yaptklar, hakl veya haksz yere, hiyanet olarak saylyor. Bakalarnda bencilliin utkusunu grnce kendi haklarm kendi silhlariyle savunmaa koyuluyor; kendi i huzurunun salanmasn dnrken, ald intikamlar yznden kara kuvvetlerin eline dyor. Sevgisi,, her eyden nce baka bir gelimi bireylie, yani en yaknnn eine ynelmektedir. Btn objektif olaylar, her eit engeller ve yasalar karsnda kendi egemenlii duygusuyla hareket etmekte ve her olay karsnda, i alemindeki eref duygusu veya menfaatin, hesapl dn veya tutkunun, feragat veya intikam duygusunun galip gelmesine gre, bamsz olarak karar vermektedir.
*3 Varchi, Storie fiorentine, sonunda (mesel Milano basksnda olduu gibi eser, eksiksiz yaynlanm olduu takdirde).
665
Gerek dar ve gerekse geni anlamiyle bencillik Mtn fenalklarn kk ve anac olduuna gre, gelimi bireylie sahip talyal'nn, srf bu nedenle bile baka milletlerden daha fazla derecede fenala yakn bulunmas gerekir. Fakat bu bireysel gelimeye sahip bulunmakta onun hibir suu yoktur; daha ziyade bu, tarihsel bir zorunluktan ileri gelmitir. Bu, yalnz talyanlar'n bana gelmi bir hl deildir; stelik ve balca talyan kltrnn etkisi ile btn Bat uluslar da ayn akibete uramlardr ve o zamandan beri byle bir hava iinde yaamaktadrlar; Aslnda b, -ne iyi ve ne de ktdr, fakat zarurdir. Ayn eyin iinde modern bir iyilik ve ktlk ls, ahlki bir ayra vcuda gelmitir ki, bu, ortaaa z;g olandan esasl surette ayrdr. Fakat Renaissance anda yaayan italyanlar, yenian bu ilk korkun dalgasna kar dayanmak rzorunda kalmlard. Yetenek ve tutkular ile bu in.sanlar, bu an btn ykseklik ve alaklklar iin en belirli ve en karakteristik temsilcileri olmulardr. Derin bir ahlk dkl yannda en soylu !bir uyuma sahip kiiler yetimekte ve bireysel hayat ycelten bir sanat gelimektedir ki, ne ilka ve ne de ortaa, byle bir eyi ne istemi ve ne de yapabilmitir.
Bir budunun Tanr suru mes'elesi, onun ahlk ile ok yakndan ilgilidir. Dnyay bir Tanrnn .sevk ve idare ettiine inann kuvvetli veya zayf
666
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
oluu anlamna gelen bu inan, dnyay mutlulua veya yoksullua ve yakn bir zamanda bsbtn yok olmaa gtrecek ekillerde olabilir1. O zamanki Italyanlar'da yaygn olan inanszlk ise her yerde dile dm bir haldedir; bunu ispat etmek zahmetine katlanacak bir kimse, yzlerce kant ve rnek bulmakta glk ekmiyecektir. Bizim buradaki devimiz de sadece bir ayklama ve ayrt etmeden ibaret kalacaktr; kesin ve genel bir yargya varmaktan bu kez de kanacaz. Eski zamanlarda Tanr uurunun kayna ve dayana, Hristiyanlkta ve bunun gzle grlr elle tutulur kuvvet grn olan kilisede bulunmakta idi. Kilise soysuzlatg zamanlar insanlk, buna kaplmamal ve her eye kar dinini muhafaza etmeli idi. Fakat byle bir neriyi ortaya koymak, bunu yapmaktan ok daha kolaydr. Her bu'dun, bir ilkenin kendisi ile bunun d kalb arasndaki srekli aykrla gz yumabilecek kadar sakin veya akn olamaz. Tarihte imdiye kadar grlm olan sorumluluklarn en ar, yozlamakta bulunan kilisenin zerine yklenmektedir: kilise, bulank ve kendi kuvvetinin snrsz bir ekilde gelimesi lehine olarak tahrif edilmi inan ban btn. Tabi olarak bu hususta aa vurulan duygular,, yer ve insanlara gre ok deiik olmutur. Renaissance anda yle zamanlar ve ehirler grlmektedir ki, buralarda insanlara mutluluk iinde yaama ve hayatn tadn karma anlay hkim olmutur. Ancak XVI. yzyldaki yabanc egemenlii ile birliktedir ki, dnen insanlara bir umutsuzluk kt belli olmaktadr.
661
gc ve aralar ile salt bir gerek olarak uygulam durmu ve dokunulmazlk duygusu iinde kendini en iren ahlkszla salvermitir; byle bir durumda tutunabilmek iin de halkn vicdan ve fikirlerine ldrc darbeler vurmu, kendisinden r han ayrlm bulunan yksek yetenekli birok insanlar itikatszla ve mitsizlie srklemitir. Burada yle bir soru karmza kmaktadr: fikir bakmndan bu kadar gl olan talya, ruhan makamlara kar ne iin daha sert bir tepki gstermemi, niin bundan daha nce, bir Reform meydana getirmemitir? Bunun akla uygun grnen bir cevab vardr: talyan dn ve duyuu, kiliseyi inkr etmenin ilerisine gidememitir; buna karlk Alman Reform'nun kkenini ve yenilmez gcn, kendisinin olumlu dn inanlara dayanmas, zellikle inan sayesinde kendini hakl karma ve iyi eserlerin deersizlii retilerine dayanmas keyfiyeti tekil etmitir. uras muhakkaktr ki, bu retiler, ancak Almanya'dan talya'ya geerek etkilerini gstermee balamtr; hem de ok ge bir zamana, spanyol kuvvetinin, ksmen dorudan doruya ve ksmen Papalk^ ile bunun bendeleri eliyle her eyi bomaya gc yetecek bir dzeye ulam bulunduu bir 2 zamana kalmtr . Fakat XIII. yzyln mistiklerin* Kar-reform ruhu diye adlandrdmz ey, Reform hareketinden uzun zaman nce ispanya'da gelimiti; hem de Ferdinand ve Isabella devrinde btn kilise tekiltnn sk bir surette denetlenmesi ve ksmen yeni.
S68
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
den Savonarola'ya kadar italya'da grlen din akmlarnda birok olumlu inanlar vardr; ancak, bunlarn baar ile sona ermesi iin, tpk ok olumlu : Hristiyanlar olan Huguenot'larda grld gibi, yalnz talih yardm etmemitir. XVI. yzyln Reform hareketi gibi muazzam olaylar, gerek ayrntlar ve gerekse dou ve gelime bakmndan, bunl a r n zaruretini ana izgileri ile bir btn olarak ispat etmek kabil olmakla beraber, tarih felsefesinden karmak hibir suretle mmkn deildir, lnsan dnnn hareketleri, birdenbire imek gibi akmas, yaylmas ve duraklamas, hi deilse gzlerimiz iin daima bir bulmaca olarak kalmaktadr; nk, burada faaliyette bulunan kuvvetleri ancak para para tanmakta, fakat hibir zaman -btnn kavrayamamaktayz. Renaissance a en parlak noktasna ulat .zaman italya'daki yksek ve orta snflarn kiliseye kar besledikledi ruh haleti, derin ve hafifseyen bir tiksinti ile, d hayata her bakmdan ilemi bulunduu oranda, kilise greneklerine boyun emenin ve kutsallama yinleriyle din trenlere balln birbirlerine katlmasndan meydana gelen karma bir duygudan ibarettir, italya'ya mahsus ve karakteristik bir basf olmak zere aziz vaizlerin byk bireysel etkisini de buna ilve edebiliriz. Dante'den beri edebiyat ve tarihte kendini gsterdii gibi, Italyanlar'n kilise adamlarna kar
tesisler yaplmas suretiyle bu gelime vukubulmutu. Bu :mesele hakknda ana kaynak: Comez, Kardinal Ximenes'in Jhayat: Rob. Belus, Rer. hispan. scriptores.
66'
duyduklar tiksinti ve dmanlk zerine geni aratrmalar mevcuttur. Kamu oyunun Papala kar olan durumu hakknda bizzat kendimiz yukarda (s. 163 vd. 333 vd.) baz eyler sylemitik. En deerli kaynaklardan daha kuvvetli deliller karmak isteyen herkes de Machiavelli'nin Discorsi'sinde veGuicciardini'nin eserlerinde (noksansz basks) yer alan mehur paralar okuyabilir. Papalk sarayndan baka, piskoposlar arasnda en sekin kiilerle baz papazlar, ahlk bakmndan itibarda 5 tu* tulmaktadrlar. Buna mukabil dier unvanlar tayan btn ruhaniler ve rahipler hemen hemen istisnasz phe altnda bulundurulmakta ve ok kere bunlara btn ruhan snf kapsar ekilde en irkin isnatlar yaplmaktadr. Hibir tehlike gze alnmakszn kendileriyle alay edilebilmesi dolaysiyle rahiplerin, btn ruhban snf uruna kurbanlk koyun mevkiine d Hikayecilerin ve teki alayc yazarlarn, psikoposlar hemen hemen hi ele almam olduklarna dikkat" edilsin. Halbuki piskoposlarla da, her hl ve krda deitirilmi yer adlar ile, teki ruhban gibi alay edilebilirdi. Byle bir ey, mesel Bandello II, Nov. 45 de yaplmtr. Bununla beraber ayn yazar, II, Nov. 40 da erdemli bir piskoposu tasvir etmektedir. Gioviano Pontano, "Charon" adl eserinde, gbekli bir piskoposun glgesini' teki dnyada bir rdek gibi yalpa vura vura geirmektedir. O zamanki talyan piskoposlarnn genel olarak, nitelik bakmndan ne kadar dk olduklarna dair bak:. Janus, sayfa 387.
70
ALYA'DA
RNESANS
KLTR
tkleri, teden beri iddia edilmitir4. Fakat byle bir iddia her bakmdan yanltr. Ksa hikyelerde ve komedilerde yelenerek rahiplere rol verilmektedir. nk bu iki edebiyat trnde, haklarnda sadece im yollu sylenen eyleri muhayyilenin kolayca tamamlayabilecei tannm tiplerden holamlmaktadr. Sonra, hikayeciler teki ruhban da korumamaktadrlar 5 . ncs, talyan edebiyatnn teki trlerinde papalk ve Roma saray hakknda son derece cretlice ve ak olarak sz sylendii ve yarglar verildiini ispat eden birok kaytlar elimizdedir. Muhayyilenin serbeste ileyerek yaratt eserlerde ise bu gibi eletiriler phesiz beklenemez. Drdncs, rahipler de bazen korkun bir ekilde c alabilirlerdi. Bununla beraber u nokta dorudur ki rahipler, btn ruhan snf iinde en sevilmeyen kimselerdi ve bunlar, manastr hayatnn ve btn ruhani rFoscolo, Discorso sul testo del Decamerone: Ma de' preti in dignit niuno poteva far motto senza pera-colo; nde ogni frate fu l'irco delle iniquit d'Israele ete. (Fakat yksek payeli papazlar hakknda kimse tehlikeyi gze almadan konuamazd; bu sebepten dolay her kk rtbeli papaz, srail'de yaplm hakszlklarn gnahn eker). 5 Mesel Bandello, II. Nov. I de yle im etmektedir. Bencillik herkesten ok, zerlerinde hibir aile yk bulunmayan papazlar iin ayptr. Bu nedene dayanarak, bir papaz evine yaplan baskn hakl gstermektedir. Bu basknda gen bir adam, iki askere veya ekyaya, geri cimri fakat romatizmal olan bir papazn bir danasn ald r m a k t a d r . Bu eit tek bir hikye, ne gibi artlar altnda yaandn ve hareket olunduunu, btn inceleme .yazlarndan ok daha canl bir surette gstermektedir.
4
671.
gtn, inan sisteminin ve hatt genel olarak dinin, deersiz olduunu gsteren en canl delilleri temsil ederlerdi. Bu bakmdan karlan sonular, hakl ya da haksz olarak, istendii ekilde genelletirilirdi. Kabul etmek gerektir ki, italya, her iki dilenci tarikatinin de ortaya k hatrasn baka memleketlerden ok daha canl bir ekilde muhafaza etmekte idi; bu tarikatlar meneleri bakmndan XIII. yzyln mriklii denen dinden ayrlma davranna,, yani modern talyan dehasnn ilk kuvvetli kmldanna kar tepki 6 gsteren hareketi temsil ediyorlard. zellikle Dominiken Tarikati rahiplerine srekli olarak emanet olunan ruhan gvenlik kuvveti, rol, phesiz ki, gizli kin ve nefret ile istihzadan baka bir duygu uyandrm olamaz. Decanerone ile Franco Sacchetti'nin hikyeleri, okunacak olursa rahip ve rahibeler aleyhine sylenecek baka edepsizce bir lf artk kalmad sanlr. Fakat Reform ama doru bu gibi ifdelerin hissedilir derecede iddetlendii grlr. Aretino'y bir yana brakalm; nk o, Ragionamen'sinde manastr hayatn, srf kendi mizacna meydan alabildiine serbest brakmak iin bir bahaneolarak kullanmaktadr. Fakat benzerleri arasnda en tipik rnek olarak Massuccio'y, zellikle bunun. "Elli HiMye"simn ilk on tanesini gstereceiz. Bu hikyeler derin bir fke iinde ve bunu etrafa yaymak amac ile yazlm olup en kibar kiilere, dorudan doruya Kral Ferrante ile Napoli Prensi Al6
olarak
G. Villan III, 29 da bunu, bir asr sonra ok ak; sylemektedir.
.672
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
fonso'un adna sunulmutur. Hikyelerin konular ksmen eskidir ve bazlar daha Boccaccio'dan bilinmektedir. Fakat bunlarda Napoli'nin o zamanki durumu bambaka bir ekilde ve korkun bir gerekilik gr ile yansmaktadr. Rahiplerin, halk kmelerini sahte mucizelerle nasl kandrdklar ve soyduklar, ayn zamanda rezilce yaaylar, dnen bir gzlemciyi gerek bir umutsuzlua srklemee kfi gelir. Minorit Tarikatine mensup olup gezen ve dilenen rahipler hakknda yle deniliyor: "Onlar dolandryor, alyor ve zina iliyorlar; artk alacaklar bir ey kalmad zaman kendilerine aziz ss vererek mucizeler gsteriyorlar; bu srada biri S. Vincenzo'nn giysisini, bir bakas S. Bernardino'nn yazsn7, bir tekisi de Capistranos'm eeinin yularn gsteriyor...". Kimileri "yardmclar getiriyorlar; grnte kr veya lm derecesinde hasta olan bu sahtekrlar, beraberlerinde geldikleri bu sahte azizlerin zerlerindeki hrkann eteine yeya hilelerinde getirdikleri aziz kalntlarna dokununca kalabalk halk kmesi iinde birdenbire iyilemektedirler; bunun zerine yksek sesle "Misericordia" ilhisi sylenir, anlar alnr ve mucize uzun bir trenle tescil olunur". Bazen krsde bulunan bir rahibe, halk arasna karm baka bir rahip tarafndan kstaha yalanc diye barld da olur. Fakat baran rahip birden bire arplr; bunun zerine vaiz eden okuyup fliyerek arplann iindeki eytan kovar ve sahte hastay iyiletirir. Hepsi batan baa nceden dzenlenmi komediden baka L'Ordine. Byk bir ihtimalle bu, zerinde I H S pazl olan bu Aziz'in levhasdr.
7
673
bir ey deil!.. Ba rol oynayan rahip ile yardmcs, bir kardinalden bir piskiposluk satn almaa, kfi gelecek kadar para toplarlar ve burada her ikisi de rahata mrlerini geirirlerdi. Massuccio,, Dominiken rahipleri ile Fransisken rahipleri arasnda zel bir ayrma yapmamakta ve her ikisini deayn deerde grmektedir. "Ve imdi budala halk onlar arasndaki kin ve kavgalara karmaktan kendini koruyamaz, ehir meydanlarnda bu hususta tartmaya tutuur 8 ve Fransisken tarafllar ile Dominiken tarafllar diye ikiye blnr!". Rahibeler, istisnasz rahiplere ait bulunmaktadrlar. Ruhbandan gayr erkeklerle dp kalkan rahibeler hakknda kovuturma yaplr ve byleleri zindana atlr, tekileri ise rahiplerle resmen evlenirler; hattdnlerinde dualar bile okunur, evlenme szlemeleri yaplr, bol bol yenip iilir. Yazar yle diyor: "Dorudan doruya kendim birok defalar byle trenlerde hazr bulundum ve her eyi gzlerimle grdm. Bu gibi rahibeler ya sevimli rahipler doururlar, ya da karnlarndaki ocuu drrler. Eer herhangi bir kimse yalan sylediimi iddia edersegidip rahibe manastrlarnn lm kanallarn biryoklasn. Orada, tpk Herodes* zamannda Beytul Lahm'da olduu gibi, birok krpe ocuklarn kemiklerini yl bir halde bulacaktr". Bu ve buna ben8 Yazar, ve seggi'lerde diye ilve ediyor. Seggi, Napoli zadegannn dahil bulunduklar cemiyetlerdir. k i tarikat arasndaki rekabet, ok kere gln bir tarzda. tasvir olunmaktadr; bak mesel; Bandello III, Nov. 14. * Herodes, srail kiral olup M.. 37 tarihinde, Roma. egemenlii altndaki lkesine hkmdar olmutur. Yahu-
-74
zer eyler manastr hayatnn srlarmdandr. phesiz ki, rahipler, gnah karmakta birbirlerine gereken kolayl gstermekte ve, kendi snflarna dahil bulunmayan herhangi bir kimseye kfir muamelesi yaparak asla affetmiyecekleri byk gnahlar, kendilerine sra gelince, bir Paternoster duas ile ortadan kaldrmaktadrlar. "Bu nedenle toprak alsn ~ve byle canileri, koruyucular ile birlikte diri diri yutsun". Baka bir yerde Massuccio, rahiplerin nfuz ve kuvvetlerinin balca hiret korkusuna dayandndan sozederek, dikkate deer bir arzu aa "vurmaktadr:" Rahipler iin en iyi ceza Tanrnn bir an nce raf ortadan kaldrmas olurdu; bu takdirde onlar artk sadaka ile yaamak imknn bulamazlar ve yeniden apaya sarlmak zorunda kalrlard". Ferrante zamannda byle eylerin serbeste yazlabilmesinin nedeni, belki de, bu kiraln, sahte bir mucize ile aldatlmaa teebbs edilmi olmaktan duyduu kin ve garez idi9. Gya Tarentum yaknlarnda gml olup sonradan bulunmu olan ve zerinde St. Cataldus'un ad yazl bulunan bir kurun levha ile Ferrante, spanya'da yapld ekilde Yahudileri kovuturmaa zorlanmak istenmiti. Kral bunun bir hiyleden ibaret olduunu anlaynca diler tarafndan hi sevilmemesine, nefret edilmesine ramen, zeks ve zalimlii sayesinde mparator Augustus ^zamannda da tutunmaa muvaffak olmutur. En ok kendi akrabalarnn canlarna kymtr. Kuds tapnan grkemli bir biimde ina etmi ve memlekette birok kentler kurmutur. M.. 4 tarihinde lmtr. (evirmen) 9 Bunun hakknda bak: Jovian. Pontan, de sermone, 1* II ve Bandello, Parte I, Nov. 32.
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE D l N
675
rahipler kendisine meydan okumulard. Daha nce babas Kral Alfonso'nn yapt gibi Ferrante de, kendisine perhiz yapt ssn veren bir sahtekrn foyasn meydana karmt. Sarayn hi olmazsa byle sama sapan temelsiz inanlarda bir pay yoktu 10 . Cidd bir yazarn sylediklerini dinledik ve bu eit yazlara daha bir oklarnda rastlamaktayz. Dilenci rahipler hakknda yaplan alaylar ve sylenen kfrler pek oktur ve btn edebiyat eserleri batan baa bunlarla doludur11. Eer Alman Reformu ve Kar Reform hareketi ortaya kmam olsalar bile, Renaissance'n ksa bir zaman iinde bu dilenci tarikatlarn ortadan kaldrm bulunacana phe edilemez. Azizleri ile halkn arasna giren vaizleri, bu tarikatlar g kurtarabilirlerdi. Ancak, mesel X. Leo gibi dilenci tarikatlarn aa gren hir papa ile tam zamannda anlam olmak bu i iin yeterli olurdu. O an duygular bu tarikatlar gln veya iren buluyordu; kilise iin de bu tarikatlar yz kzartc bir sknt olmaktan baka bir ey deillerdi. Eer Reform hareketi Papal kurtarmam olsayd, dorudan doruya Papaln bana neler geleceini kim syliyebilir!.. Bir Dominiken manastrnda yaayan Pater Inquisator'n, oturmakta olduu ehir zerindeki nfuzu, XV. yzyln sonlarna doru kltrl insanBu sebepledir ki, sarayn yaknnda byle eylerden aktan aa ikyet edilmektedir. Kars. yine Jovian. Pontan.: Antonius ve Charon. 11 rnek olmak zere: Maccaroneide'nin VIII. namesi.
10
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lan ksteklemee ve fkelendirmeye kfi gelecek, kadar kuvvetli idi; Ama srekli bir korku ve itaat altnda tutacak gte de deildi12. Eski zamanlarda olduu gibi srf dncelerinden dolay insanlar cezalandrmak (S. 394 vd.) artk mmkn deildi; btn ruhban snfna kar en sert dil kullananlar bile, aslnda doru yoldan karc inanlar dolaysiyle kovuturulmaktan kolayca saknabilirlerdi. Savonarola olaynda grld gibi kuvvetli bir partinin yardm olmakszn, veya kuzey talyan kentlerinde sk sk grld gibi, kt bycln cezalandrlmas sz konusu olmad hallerde, XV. yzyln sonlar ile XVI. yzyln balarnda atete yakmaya kadar varan ar cezalara ancak nadir olarak rastlamaktayz, yle grnyor ki, birok olaylarda engizisyoncular, mahkeme kararlarn son derece sudan gerekelere dayanarak bozmakla yetinmektedirler; hatt baz yerlerde hkm giymi olanlarn, hkmn infaz edilecei yerlere gtrlrken muhafzlarnn ellerinden alndklar bile grlmtr. Bologna'da papaz Niccolo da Verona, 1452 tarihindellerin yardm ile fala bakmak, frklk ve mukaddesat kirletmek sularndan hkm giymi, San Dominico kilisesinin nnde kurulan aatan, yaplm bir sahneye karlarak rezil edilmi bulunuyordu. Bundan sonra yaklmak zere ehir meydannda tututurulan bir odun ynna gtrlecekVasari V, p. 120 deki Vita di Sandro Botticelli'de anlatlan hikye, engizisyon ile bazen alay edildiini gstermektedir. Bununla beraber orada sz geen "vicario'V hem bapiskops hem de Dominiken engizisyoncusunun. murahhas olabilir.
12
VI. BLM. AHIAK, GRENEK VE DN
677
ti. Fakat bu arada birden bire peyda olan birtakm kimseler onu engizisyonculann ellerinden alarak kurtardlar. Bu adamlar, St. Jean Tarikatna mensup olup mriklere dostluu ve rahibeleri kirletmesi ile tannm ArchiIIeMalvezzi tarafndan gnderilmilerdi. Papanm elisi Kardinal Bessarion, bunun zerine sululardan yalnz birini ele geirebildi ve idam ettirdi. Malvezzi ise hibir taraftan rahatsz edilmeksizin hayatna devam etti 13 . . Dikkate deer bir noktadr ki, daha yksek dn tarikatlara, yani btn ubeleriyle Benediktin'lere, zenginliklerine ve mreffeh hayatlarna ramen, dilenci tarikatlarndan ok daha az tiksinti duyuluyordu. Tarikat rahipleri (rati ) hakknda yazlm olan on hikyeden olsa olsa ancak bir tanesinde ayn tarikattan bir rahibin ele alnarak kirli amarlarnn ortaya dkldne rastlarz. Daha erken ve herhangi bir zabta grevi dnlmeksizin kurulmu bulunmalar ve zel hayata karmamalar, bu tarikatlarn lehinde olan elerdi. Mensuplar arasnda dindar, bilgin ve zeki insanlar vard. Fakat ortalama dzeylerini, yine kendilerinden biri olan 14 .Firenzuola yle tasvir ediyor: "iyi besili ve geni -cbbeleri iine brnm olan bu adamlar, hayatlaBursellis, Ann. Bonon, ap.: Murat. XXIII, Col. 886, cf. 896. 14 Kars. sayla 512 vd. O. Vallombrosa manastr blgesinin barahibi idi. Burada serbest tercmesini verdiimiz bu para, onuncu hikyesindedir: pere, vol. II, p. 208. Carthusian rahiplerinin srdkleri r a h a t hayatn gayet ekici bir tasviri bak; sayfa 509 da verdiimiz Comanentario d'Italia, fol. 32 vd.
13
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rn yaln ayak dolamak ve vazetmekle geirmezler; tersine olarak, ssl Kurtube derisinden yaplm terlikleri ayaklarnda olduu halde duvarlar servi tahtalariyle kapl gzel odalarnda otururlar ve ellerini karnlar zerinde kavutururlar. Herhangi bir yere gitmek zorunda kalrlarsa katr veya bakml atlara binip sanki dinlenmeye gidiyorlarm gibi seyahat ederler. Edinecekleri bilgi yznden kendilerine, rahiplere mahsus olan sadelik yerine eytanca bir gurur gelir endiesiyle, kafalarn uzun boylu kitap okumakla yormazlar". O devrin edebiyatm tanyanlar, burada ancak konunun anlalabilmesi iin en zarur olan bilgileri verdiimizi anlamakta glk ekmiyeceklerdir 15 . Rahip ve papazlarn bu ekilde bir hrete sahip bulunmalar karsnda birok kimselerin, kutsal olan her eye inanlarnn sarslaca gayet olaan ve gn gibi aktr. Ruhaniler hakknda ne kadar korkun genel yarglar verildiini eitli eserlerde okumaktayz. En son olarak, bunlardan yalnz bir tanesini burada tekrarlayacaz. Dorudan doruya bunu semi olmamzn sebebi, bu eserin ksa bir zaman nce yaynlanm ve henz fazla tannmam olmasdr.
P a p a II. Pius, prensip bakmndan ruhanlerde bekr kalma mecburiyetinin kaldrlmasna taraftard. En holand szlerden biri u di: "Saerdotibus magna ratione sublatas nuptias maiori restituendas videri (esasl bir sebebe dayanlarak ruhanilerin elinden alnm olan evlenme hakk, daha esasl DW sebebe dayanlarak iade edilmelidir). Platina, Vita^ PunlM., p. 311.
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
679
nl tarihi ve Medici ailesinden gelen papalarn hizmetinde grevli olarak uzun yllar alm olan Guicciardini, Vecizeler'inde yle diyor (1529): "Rahiplerin hrs, bencillik ve sefahatlerinden benden daha fazla nefret eden kimse yoktur. nk bir yandan bunlarn her birisi aslnda iren kusurlardr; fakat bir yandan da bu kusurlar, ne tek tek olarak ve ne de topu birden, kendini Tanrya zel surette bal sayan bir snfa asla yakk almyor; zellikle ayn kusurlar birbirlerine o derece aykr dmektedir ki, ancak ok acaip yaratll kiilerde bir araya toplanm bulunabilir. Bununla beraber, birok papalarn hizmetinde igal ettiim mevki gerei olarak kendi karm iin onlarn bykln istemek zorunda kaldm. Lkin byle bir durumda bulunmasaydm, Martin Luther'i kendi canm gibi severdim; ve bunu, genel olarak izah edildii ve anlald gibi, Hristiyanln bize ykledii birtakm yasalardan kurtulmak iin deil, fakat hibir ie yaramayan bu sry (questa caterva di scelerati), ya namusluca ya da nfuzsuz yaamak zorunda kalacak biimde lyk olduu snrlar gerisine atlm grmek iin yapardm" 17 . Ayn Guicciardini'nin fikrine gre biz, tabiat st olaylar hakknda hibir ey bilmiyoruz; filozoflarla teologlarn bu hususta syledikleri eyler samadr; mucize btn dinlerde grlmektedir, fakat hi birinin gerekliini zel surette ispat etmez; sonunda btn mucizeler henz bilinmeyen tabiat g16 17
Ricordi, N. 28: pere inedite, vol. I, Ricordi, N. 1, 123, 125.
680
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
rnmlerine geri gtrlebilir. Guicciarrini, Savonarola'nm ardllarnda grld ekilde dalar yerlerinden oynatan inanc, renme merak uyandran bir grnm olarak kaydetmekte, fakat bu inan hakknda ac bir dil kullanmamaktadr. Papazlarla rahipler hakknda byle dmanca duygular besleniyordu. Fakat buna karlk onlarn, byk bir avantajlar vard: halk kendilerine alm ve varlklar herkesin gnlk hayat ile i ie karm bulunuyordu. Bu ise btn eski ve kuvvetli kurumlarn teden beri sahip bulunduklar bir avantajd. Rahip hrkas veya papaz cbbesi altnda herkesin bir akrabas vard; herkes, herhangi bir ekilde himaye grmek veya kilisenin hazinesinden ilerde kazan salamak umudunu besliyordu; nihayet italya'nn tam ortasnda bazen insanlar birdenbire zengin yapan Papalk saray mevcut bulunuyordu. Bununla beraber u noktay zellikle belirtmek gerektir ki, btn bunlar, dillere ve kalemlere ba vuramyordu. En dokunakl komedi yazarlar, dorudan doruya rahiplerin, dirlik sahibi papazlarn ve teki ruhanlerin dorudan doruya kendileri idiler. Mizah ve hiciv yazan Poggio bir papaz idi; Francesco Berni, piskopos danmanl denei alyordu; Orlandino yazar Teofilo Folengo, bir Benediktin rahibi 18 idi; kendi tarikatn gln yapan Matteo Bandello, bir Dominiken rahibi ve ayn zamanda bu tarikatn yksek rtbeli bir ruhansinin yakn akrabas bulunuyordu. Acaba bunlar, yazmaa drten i kuvvet, kendilerindeki gvenlik duygusu
18
phesiz son derece deiir karakterli.
v. BLM, AHLAK, GRENEK VE D I N
681
muydu? Yoksa kendi ahslarn tarikatlarnn fena hretinden ayrmak iin ilerinde duyduklar bir ihtiya myd? Belki de hepsinden birer para bunda rol oynamaktadr. phesiz ki, Folengo'da gayet ak olarak Lutherizm'in etkisi grlmektedir19. Yukarda Papalktan szederken (s. 163 vd). deinmi olduumuz gibi, yinlere ve takdislere ball, halkn kiliseye hl inanan ksmnda gayet tabi bir ey olarak grmek gerektir. Kilisenin vasiliinden kendini kurtarm olan ksmnda ise b yinlerle takdisler, sadece genlik izlenimlerinin gcn ve eskiden beri allm bulunan sembollerin sihirli kudretini ifde etmektedir. Kim olursa olsun son nefesine yaklaan her adamn papaza gnah kartmak istemesi, cehennem korkusundan bir kalntnn hl var olduunu ispat etmektedir. Hatt Vitelozzo gibi bir insanda bile ayn hali gryoruz. Bundan daha canl bir rnek bulmak ok zor olur. Kilisenin rettii, papazn "carakter indelebilis" (tahribi mmkn olmayan karakter) retisi ki, burada papazn kiisel karakteri hibir rol oynamaz , meyvesini vermi ve bu sayede papazn ahsndan nefret etmek, fakat onun ruhan balarna istekli kmak mmkn olmutu. phesiz ki, inat imanszlar da eksik olmamtr. Mesel, bylelerinden biri olan Mirandola Prensi Galeotto20 1449 da on alt yllk bir aforozlu durumunda lmtr. Bu yllar boyunca Mirandola kenti de, pren19 Kars, onun, Limerno Pitocco t a k m a ad ile kaleme ald Orlandino'su, cap. VT, kta 40 ve sonras; capVII, kta 57; cap. VIII, kta 3 ve sonras ve bilhassa 75. 2 Diario Ferrarese,: Murat. XXIV, Col. 362.
682
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
si yznden din yasak altnda kalm, ne yin ve ne de cenaze treni yaplabilmitir. Byk tvbe vaizlerinin talyan milleti zerindeki etki ve nfuzlarnn btn bu vuzuhsuzluklarla iddetli bir eliki halinde bulunduu gze arpmaktadr. Geri btn Bat memleketleri, zaman zaman kutsal rahiplerin szleri ile harekete gelmitir. Ancak bunlar, talyan kentleri ve blgelerinin geirdikleri periyodik sarsntlar yannda ok clz kalr. stelik, Almanya'da XI. yzyl iinde ayn iddette bir hareket meydana getirmi olan tek adam da yine bir talyan, Abruzzi'de domu Giovanni Capistrano'dur 21 . Bu kadar byk bir ciddilie ve byle bir din kudrete sahip bulunan ahsiyetler, o vakitler kuzey memleketlerinde sezili> mistik kimselerdir; gney memleketlerinde ise milletin dil ve hitabete besledii derin saygy benimsemi olarak yaylc (expansiv) ve pratik insanlardr. Kuzey memleketlerinde sessizce ve balangta yalnz manastrlarda, fakat etkisi yzyllarca sren "mitatio Christi" (mesih gibi davranma) akm meydana getirilmitir. Gney ise, insanlar zerinde ok kuvvetli fakat geici bir etki brakan izlenimler yaratan adamlar yetitirmitir. Geici nitelikteki izlenim, balca vicdanlarn kkrtlmas temeline dayanmaktadr. Vazlar, ahlk tlerin ilerisine gemez; ilerinde soyut kavramlar yoktur; batan baa pratik dileklerle doluYannda bir Almanca ve bir de Islvca iin tercman bulundururdu. Bir vakitler S. Bernard da Rhein blgesinde ayn araca bavurmak ihtiyacn duymutu.
21
VI. BLM.
AHLAK,
GRENEK VE DN
gy.
dur; konumacnn kutsal, tapkan kiilii ve muhayyilesi tahrik edilmi halkn onda varsand mucize ki, bu vaizin isteine aykr olarak da yaplrd izlenimi daha da kuvvetlendirmektedir22 Kullanlan en etkili delil, araf ve cehennem azab ile tehdit deildi; daha ziyade, uursuzluun zamana hkim olup kiilerde etkisini gsteren ve ktlkten ileri gelen lanetin son derece canl bir ekilde incelenip tasvir edilmesi idi. Mesh'i ve azizleri zmenin hayatta sonular vardr. Yoldan km,, gzlerini intikam ve cinayet hrs brm insanlar, ancak bylece uzlamaya ve tvbeye getirmek mmkn olabiliyordu ki, va'zlarn amac da ancak bundan ibaretti. te XV. yzylda byle va'z edenler arasnda Bernardino da Siena, Alberto da Sarzana. Giovanni Capistranno, Jacopo della Marca, Roberto da Lecce (s. 602) ilah., ve nihayet Girolamo Savonarola gibi kiiler de bulunuyorlard. Dilenci keiler aleyhine zamann verdii pein yarg hereyden kuvvetli; idi. Bununla beraber onlar, bu pein yarglara gs gerebiliyorlard. Gururlu hmanistler onlar.
22 Mesel Capistrano, kendisine getirilen binlerce hastann zerinde ha iareti yapmak, onlar teslis ve kendi ustas olan S. Bernardin adna takdis etmekle yetinirdi. Bunun zerine baz hastalar, bu gibi hallerde grld gibi, gerekten iyileirlerdi. Brescia Kroniinin yazar, bunu u ekilde anlatyor: "O, gzel mucizeler gsterirdi; bununla beraber gerekte olduundan ok daha fazlasiyle anlatlrd".
84
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
eletiriyor ve alay ediyorlard23. Fakat vaizler seslerini ykselttikleri zaman, hmanistleri akla bile getiren olmuyordu. Bu yeni bir ey deildi; gerekten de alayc Floransallar, daha XIV. yzylda, krsye kan vaizleri karikatrize etmesini, bunlara fena muamelede bulunmasn renmilerdi-4. SavoJiarola ortaya kt zaman halk o derece peinden srkledi ki, hmanistlerin sevdikleri btn kltr ve sanat, onun tututurduu ate iinde neredeyse eriyip gidecekti. birlikilerin yardm ile halk kkrtmasn ve diledikleri yne srklemesini baarabilen (kar. s. 629) iki yzl kesilerin, mukaddesat pervaszca inemeleri yznden doan en ar olaylar bile iin asl kendisine zarar verecek, yani tutuan alevin hzn kesecek gte olamyordu. Uydurma mucizeler gsterilmek ve sahte aziz kalntlar 25 sergilenmek suretiyle yaplan bayaca vazlara glnmekte, fakat gerekten byk vaizlere sayg gsterilmekte devam olunuyordu. Bunlar, XV. yzyl italya'sna mahsus gerek bir zellik tekil etmektedirler. Tarikat genel olarak St. Franciscus Tarikat ve zellikle bunun Observantin diye adlandrlan dal , va'zedecek rahipleri istenen yerlere gndeM Mesel Poggio, de avarita: pere, fol. 2. Poggio'ya gre onlarn ii kolayd, nk her kentte ayn eyleri yaparlard ve halk, geldiinde olduundan daha sapk bir halde geri gnderebilirlerdi. Franco Sacchetti, Nov. 72. Beceriksiz vaizler, bt n hikayecilerde sk sk grlen bir konudur. 25 Kar. Decamerone VI, Nov. 10 da anlatlan gln fkra.
VI. BLM. AHLK, RENEK VE DN
685
rirdi. stekler, balca genel veya zel kavgalarn kt kentlerden ya da kamu gveninin fazlaca bozulduu ve ahlkszln artt yerlerden gelirdi. Fakat bir vaizin hreti yayld m, btn kentler, zel bir sebep olmakszn da onu dinlemek iin mracaat ederlerdi. Vaiz, mirinin emrettii yere giderdi. Bu faaliyetin zel bir dal da, Trkler aleyhine Hal seferi dzenlemek iin yaplan va'zlard26. Fakat biz burada balca tvbeye gelmek tleri veren vaizlerden szedeceiz. Yntemli olarak dzenlenen va'zlarda gzetilen, sra, kilisenin byk gnahlar listesine uygun gibi grnmektedir. Fakat va'zn sebebi ne kadar ivedili ise konumac da o oranda abuk ana davaya girer. Vaiz belki de, ok geni olan bir tarikat kilisesinde veya katetralde ie balar; ksa bir zaman sonra her taraftan akn edip gelen halka ehrin byk meydan (Piazza) dar gelir; vaiz yerine gidip gelme,, bizzat vaizin hayat iin tehlikeli bir hal alr 27 . Genel olarak vaiz, byk bir din alay ile sona ererdi; vaizi ortalarna alan en yksek ehir ileri gelenleri, bu srada da elini ayan pmek ve hrkasndan bir para kesmek isteyen halkn mesinden onu glkle koruyabilirdi28. Tefecilik, istifilik ve uygunsuz modalar aleyhine yaplan vazlarn kolayca kendini gsteren ilk
Bu takdirde vaiz, tamamiyle zel bir renk almaktadr. Kars. Malippiero, Ann. Venet: Arch. stor. VII, I, u. 18. Chron. Venetum,: Murat. XXIV. Col. 114. Storia Bresciana: Murat. XXI, Col. 898. " Storia Bresciana,: Murat. XXI, Col. 865. * Allegretto, Diar sanesi: Murat. XXIII, Col. 81926
886
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
baars, hapishanelerin almas bu, yalnz fakir hkmllerin serbest braklmas demektir ve lks eyalar ile, tehlikeli olsun veya olmasn, vakit ldrmeye yarayan btn oyun aralarnn yaklmas olmutur. Bunlar, zar, iskambil, her eit oyun takmlar, maske, mzik letleri, notalar, yapl by formlleri29, yapma salar ve ilaah.. gibi eylerdir. Sonra btn bu eyalar aa iskeletin stnde gzel bir biimde dizilir, zerine mesel bir eytan tasviri aslr ve nihayet atelenirdi (kar, S. 545). Bundan sonra sra daha sert huylu kimselere .gelir. Uzun zamandan beri gnah karmam olanlar gnahlarn af ettirirler; haksz olarak gaspolunan mallar geri verilir. Bernardino da Siena10 gibi hatipler, insanlarn gnlk hayatna ve bu hayatn uymak zorunda bulunduu ahlk kurallarna nfuz etmekte byk bir aba gstermilerdir. Birgn Ber29 Infessura (Eccard, Scriptores II, Co!. 1374) da yle deniliyor: Canti, brevi, sorti. "Canti"dan ark kitaplar kast edilmi olabilir; Gerekten Savonarola, byle ark kitaplarn yakmtr. Ancak, Graziani (Cron. di Perguia, Arch. stor. XVI, I, p. 314), buna benzer bir vesileyle yle diyor: brieve incane. phesiz bunun "brevi e incanti" diye okunmas gerektir. Buna benzer bir dzeltmenin, Infessura'da da yaplmas mecburiyeti vardr. Buradaki "sorti", hi phe yok ki, batl inanca ait bir ey, belki de istikbali haber veren bir iskambil oyunu demektir. Matbaann icadndan sonra da mesel "Martial"in btn nshalar toplanarak yaklmtr. Bandello I I I , Nov. 10. 3 Onun dikkate deer bir biyografisi bak: Vespasiano Fiormtino, p. 244 vd. Aeneas Sylvius, de viris dllustr., p. 24.
687"
nardino da Siena, Floransa katedralinde "kontratlar, taahhtlerin iptali, devlet borlar (monte) ve kz evltlara verilecek eyiz" konular zerinde bir sabah ya'z yapmtr ki, zamanmzn teologlarndan ancak ok az kimse byle bir giriimde bulunmu olsa gerektir. htiyatsz vaizler, belli sosyal snflara, meslek erbabna ve memurlara iddetle atmak hatasna derlerdi; yle ki, galeyana gelen dinleyiciler konumacnn kastettii kimselere kar. harekete geecek kadar ileri giderlerdi31. Bernardino da Siena'nn Roma'da yapt bir va'zn (1424), ss ve by eyasnn Kapitol'da yaklmasndan baka bir sonucu daha olmutu: anlatldna gre32' "bundan sonra cad Finicella da yaklmt; nk o, eytana mahsus birtakm aralar kullanarak birok ocuk ldrm ve birok insanlara by yapmt; btn Roma halk bu sahneyi grmek iin akn etmiti". Fakat va'zn en nemli amac, yukarda da iaret ettiimiz gibi, kavgalar yattrp hasmlar bartrmak ve bunlar birbirlerinden c almaktan vaz: geirmekti. Bu ise, genel olarak bir va'zlar dizisinin.
Allegretto, 1. c., Col. 823; bir' vaiz, halk yarglara kar kkrtyor (eer "giudici = yarglar" yerine "giudei = Yahudiler" okumamamz lazmsa) ve bunun zerine ok gemeden yarglar evlerinde yaklyorlar. 32 Infessura, 1. C. Cadnn lm gnnde, anlalan, bit yazma yanl vardr. Ayn azizin. Arezzo yaknlarnda, tekin deildir diye ad kan bir orman nasl yaktrdn Vasari anlatmaktadr: III, 148; vita di P a r r i Spinelli. phe yok ki, dinleyicilerin tvbe abalar, ok: kez a n s k baz ufak tefek fedakrlklarn ilerisine varmamtr.
31
88
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
sonunda, tvbe ve gnah kartma giderek btn ehir halkn sard ve btn ehir halknn "misericordia"y okurken ykselen ses havay deprendirdii33 zaman ancak vki olurdu. O vakit, hasmlar arasnda karlkl kan dklm bulunulsa bile, trenle barlar yaplr, kucaklalrd. Bir az nce srgne gnderilmi olan kimseler, byle kutsal bir ite hazr bulunmak zere, zel olarak kente getirtilirlerdi. Anlaldna gre byle barlara (Paci), va'zlarla hazrlanan elverili hava getikten sonra da, genellikle bal kalnm ve bunu salayan rahibin aziz hatras da kuaklar boyunca sayg ile anlmtr. Fakat Roma'daki Croce ile della Valle aileleri arasnda (1482) grld gibi, korkun bunalmlar da olmutur ve buna kar Roberto da Lecce apnda byk bir kii bo yere sesini ykseltmitir 34 . O, Meshin lmne rastlyan kutsal haftann arefesinde Minerva nndeki meydanda ok kalabalk bir halk kitlesi nnde va'zetmiti. Fakat, byk paskalya yortusunun perembeden bir evvelki gecesinde Ghetto yaknlarnda bulunan Palazzo della Valle nnde korkun bir sokak sava
Bir yerde "pareva che l'aria si fendesse (sanki h a v a yarlyordu) kayd vardr. 34 Jac. Volaterran.: Murat. XXIII, Col. 167. Onun bu kavgaya mdahele ettii ak olarak sylenmemektedir; ancak, biz bundan phe edemeyiz. Jacopo della Marca da bir vakitler (1445) parlak baarlardan sonra Perugia'dan henz ayrlmt ki, Ranieri ailesi iinde korkun cinayetler ilendi. Kars. Graziani, 1. c, . 565 vd. Bu vesileyle unu belirtelim ki, bu ehir, gze arpacak kadar sk sk byle vaizler tarafndan ziyaret edilmektedir; Jkar. p. 597, 626, 631, 637, 647.
33
VI.
BLM. AHLK, GRENEK VE D N
68^
patlak verdi. Ertesi sabah Papa Sixtus, bu sarayn yklmasn emretti ve sonra o gn iin ngrlm olan trenler yapld, isa'nn lmne rastlayan kutsal cuma gn Roberto, elinde bir ha olduu halde yeniden va'zetti. Fakat kendisi ve dinleyicileri, sadece alamaktan baka bir ey yapamadlar. Kendi ilerinde elikilere dm olan baz sert huylu kimseler, bu rahibin etkisine kaplarak manastrlara girmee karar veriyorlard. Byleleri arasnda yalnz eitli haydutlarla caniler deil, ayn zamanda isizlikten a kalm askerler de vard 35 . Manastra girmek kararnn verilmesine yol aanetkenlerden biri, kutsal rahibe duyulan hayranlkt; hayranlk iinde, onun hi olmazsa grnteki mevkiine mmkn olduu kadar yaklamak isteniyordu. Va'zlar dizisini kapayan son vaiz, tamamiyle bir takdisten ibarettir. Bu da u szlerle ksaca ifade olunur: la pace sia con voi! (huzur iinde olasn!). Byk dinleyici kitleleri, vaizle birlikte baka bir kente gitmekte ve orada yeniden balad va'zlar dizisini noksansz bir kez daha dinlemektedirler. Papazlarla hkmetler, sahip bulunduklar byk nfuz dolaysiyle bu kutsal adamlar kendilerine hi olmazsa kar drmemeye nem veriyorlard. Bunu salamann bir aresi, hi deilse en Bir va'z zerine Capistrano, elli askeri manastra ekmiti; Stor. Bresciana, 1. c. Graziani, 1. C, p. 565 vd. Aen. Sylvius (de viris illustr., p. 25), genliinde S. Bernardino'nm bir va'zndan sonra nerdeyse bu tarikata giriyordu.
35
*so
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
aa derecedeki takdisi alm bulunan rahip 30 veya din adamlarnn vaiz sfatiyle krsye kmalarna msaade edilmesinde grlyordu; bylece onlarn mensup bulunduklar tarikat veya korporasiyonlara bir dereceye kadar sorumluluk ykletilmi oluyordu. Fakat burada da kesin bir snr izmek mmkn olmuyordu. nk kilise ve ayn ekilde krs, oktan beri mahkeme, yayn, retim ve ilah.. gibi eitli kamu hizmetleri iin kullamlagelmiti; hatt dorudan doruya va'zetmek ii bile bazen hmanistlere ve ruhbandan olmayan kimselere braklmt (s. 355 vd.). italya'da ne rahip ve ne de papaz olan, bununla beraber dnyadan elini ayan ekmi bulunan garip bir insan snf37 varMehur Observant vaizleri ile kskan Dominiken rahipleri arasnda geimsizlik bulunduunu, Mesih'in hat a n yere akan kan zerindeki ekimeler gstermektedir (1463). Dominiken engiziyoncusuna asla uymak istemeyen F r a Jacopo della Marca hakknda II. Pius, ayrntl raporunda (Comment. L. XI, p. 512) gayet ho bir alayl ifade kullanmaktadr: Pauperiem pati et famem et sitim et corpois cruciatum et mortem pro Christi nomine nonnuli possunt; iacturam nominis vel minimam ferre recusant, tanquam sua deficiente fama Dei quoque gloria pereat (Baz kimseler, sa'nn ad uruna fakirlie, ala, susuzlua, ikenceye ve lme katlanabilirler; adna azck olsun dokunulmasna bile rza gstermezler; sanki hretine noksanlk gelirse Tanrnn da an kayb olacakm gibi). 37 Bunlarn hreti daha o vakitler iki kart kutup arasnda deiiyordu. Bunlar "trik-i dnya" rahiplerden ayrmak gerektir. Bu bakmdan snrlar kesin olarak ekilmi deildi. Mucize gsteren adamlar olarak dolaan Spoletin'ler, San Antonio ve San Paulo'y patronlar olajrak kabul ediyorlard. Daha XIII. yzyldan beri bunlar,
36
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE D l N
691
di. Bunlar, says ok kabark olan mnzeviler idi. Bu adamlar bazen hi kimseden emir veya davet almakszn krsye karlar ve halk arkalarndan srklerlerdi. Byle bir olay, Milano'da' Franszlar'n ikinci kez bu kenti almalarndan (1516) sonra, phesiz ki, kamu hayatnda byk bir karklk hkm srd bir zamanda, grlmtr. Belki de Savon&rola partisine mensup Toskana'l bir mnzevi, aylarca katedralin krssn igal etmi, ruhban snfna kar iddetli hcumlarda bulunmu, katedrale yeni bir kandil ve bir mihrap vakfetmi, mucizeler gstermi ve en sonunda ancak iddetli mcadelelerden sonra buradan ekilip gitmek zorunda braklmtr38, italya'nn kaderi bakmndan hayat nemde olan bu yllarda khinlik, her tarafta gze arpacak ekilde faal bir hal alm ve nerede -olursa olsun hibir zaman belli bir snn tek bana elinde kalmamtr. Mesel Roma'nn yklp yaklmasndan (sacca di Roma) nce mnzevilerin ne kadar srarl bir ekilde kehnette bulunduklarn biliyoruz (s. 196 vd.). Kendilerinde gzel konumak gc bulunmad takdirde bu gibi adamlar, sembollerle haberciler gnderirlerdi. Mesel Siena yaknlarnda yaayan bir zhid, 1496 da "kk bir
yar ruhan sihirleriyle kylleri soyuyorlard. Atlar, San Antonio'nn ad sylendii zaman diz kecek ekilde eitilmi bulunuyordu. Kendi iddialarna gre, hastahaneler iin ba topluyorlard. Massuccio, Nov. 18. Bandello III, Nov. 17. Asino d'Oro adl eserinde Firenzuola, onlar, Apulejus dilenci rahipleri yerine koymaktadr. 33 Prato, Arch. stor. III, p. 357. Burigozzo, ayni yapt, p. 431.
692
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
mnzevi"yi yani kente yollamt. sembol bir sra tan tehdit edici bulunan bir kuru
bir rencisini korku iindeki Bunun beraberinde gtrd taklm ve zerine kutsal kitapbir metin yazl bir kt aslm kafa idi 3 0 .
F a k a t rahiplerin kendileri de ok kez hkmdarlar, memurlar, ruhanileri ve dorudan doruya kendilerinin mensup bulunduklar snf korumamakta idiler. Geri, XIV. yzylda F r a Jacopo Bussolaro'nn Pavia'da yapt ekilde, dorudan doruya Tiran hanedannn devrilmesi amaciyle 1 0 verilen va'zlara daha sonralar Taslanmyordu; ama dorudan doruya, hem de kendi kilisesinin minberinden, (s. 359 not 25), papaya kar cr'etli hcumlarda bulunulduu, kendilerini hi bir surette te muhta saymayan hkmdarlarn nnde safdilce siyas tler verildii grlyordu". Milano'da Piazza del Castello'da St. Augustin Tarikatine mensup kr bir vaiz, 1449 da Lodovico Moro'ya yle hitap edebiliyordu: "Efendim, Franszlar'a yol gsterme, zira
Allegretto, Murat. XXIII, Col. 855 vd. Matteo Villani, VIII, I ve sonras. Bata o, genel olarak tiranlar aleyhine vaiz ediyordu; sonra, tiran hanedan Beccaria onu ldrtmee teebbs edince, va'zlarmda hkmetin ve anayasann deitirilmesi gereini ileri srd ve Beccaria ailesini Pavia'dan kamak zorunda brakt (1357). 41 Bazen de hkmler hanedanlar, skk zamanlarda, halk meru yola getirmek iin va'z etmek zere rahipler tyin ederlerdi. Bunun Ferrara'da bir rnei bak: Sanudo (Murat. XXII, Col. 1218).
40
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
42
693
bundan piman olacaksn!" . Ayrca, kehnette bulunan birtakm rahipler vard. Belki bunlar dorudan doruya siys va'z yapmyorlard; fakat gelecek zamanlara ait yle korkun tablolar tasvir ediyorlar ki, dinleyiciler kendinden geiyorl&.'d. X. Leo papa seildikten (1513) hemen sonra bu cinsten on iki Fransisken rahibi, talya'nn eitli blgelerini, kendi aralarnda blerek, dolamlardr. Bunlardan Floransa'da va'zlar yapan 43 "Fra Francesco di Montepulciano halk adeta dehete drmtr. Onun syledii eyler, daha abartlm bir biimde kulaktan kulaa yaylm ve bylece kendisini dinlemeyenlere de sirayet ederek btn ahaliyi sarsmtr. Byle bir va'zdan sonra Fra Francesco Montepulciano, birdenbire "bir gs arsndan" ld. Ayaklarn pmek iin gelen halkn mesi karsnda cenazesi, geceleyin gizlice gmlmek zorunda kalnd. Fakat yeniden alevlendirilen kehnet ruhu, kadnlar ve kyller de dahil olmak zere herkesi yle bir heyecana srklemiti ki, ancak byk zahmetlerle yattrlabildi. Bunun zerine Medici'ler, Giuliano (Leo'nun kardei) ve Lorenzo, "insanlar bir dereceye kadar eski neelerine getirebilmek iin 1514 tarihindeki St. Johannis gnnde parlak enlikler tertip ettiler; yksek rtbeli kimseler ve bunlar arasnda klk deitirmi alt kardinal da ayn enliklere katlmak zere Roma'dan Floransa'ya geldiler". Prato, Arch. stor. III, p. 251. Fransz'larn kovulmasndan sonra ortaya kan Fransz aleyhtar fanatik vaizler hakknda bak: Burgiozzo, ayn eser, pag. 443, 449, 485; 1523, 1526, 1529 yllarna dair. * Jac. Pitti, Storia fior. L. II, p. 112.
694
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Fakat, en byk vaiz ve peygamber, Ferrara'h Fra Girolamo Savonarola, daha 1498 de Floransa'da yaklmtr". Onun hakknda sadece birka sz sylemekle yetineceiz. Floransa'y baka bir biime sokmak ve kente egemen olmak ve ehirde hkm srme (1494 1948) imknn kendisine salayan korkun let, Savonarola'nn yaratlndaki hatiplik kudretidir. Elimizde kalan ve ou sylenirken tutulmu yarm yamalak notlar halinde bulunan va'zlar, ondaki hatiplik gc hakknda ancak snrl bir fikir verebilmektedir. Grn bakmndan kendisinde olaan st bir zellik yoktur. Gerekten de ses, ive, slup vesaire, onun daha ok zayf taraflarn tekil etmektedir. Hatiplikte slup ve sanat bakmndan mkemmel bir vaiz dinlemek istiyenler, Savonarola'nn rakibi olan Fra Mariano da Ghinazzano'ya koarlard. Fakat Savonarola'nn szlerinde yle etkin bir kiilik gc vardr ki, o zamandan beri t Luther'e kadar bylesi grlm deildir. Kendisi bunu Tanrdan gelen bir esin olarak saymakta ve bu nedenle, alak gnlllk gstermeksizin, vaizlik mesleini ok yksek tutmaktadr. Ona gre vaizlik, byk ruhlar hiyerarisinde meleklerden hemen sonra gelen aamay tekil etmektedir. Tamamiyle ate ve alev kesilen bu gl kii, nce, btn hitabet zaferlerinden daha byk olmak
Perrens: Jerme Sevonarola, 2 cilt. Bu eser, Savonarola hakknda yazlan zel kitaplarn belki de en metodlusu ve en ciddsidir. Ayn konu zerinde daha sonra kaleme alnan bir eser de P. Villari, La storia di Girok Savonarola (2 cilt, Firenze, Lemonnier)'dr.
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE
695
zere baka bir harika da meydana getirmitir. Kendisinin mensup bulunduu S. Marco Dominiken manastr ve sonra da Toscana'daki btn Dominiken manastrlar, onun fikirlerini kabul etmi ve -kendiliklerinden byk bir reform hareketine girimilerdi. O zamanlar manastrlarn nasl bir anlam tadklar ve rahiplerde en ufak bir deiiklik vcuda getirmenin ne kadar g bir i olduu dnlrse, byle bir anlay deiiklii, bizi bir kat daha hayrete drr. Reform hareketi ilerlerken Cavonarola'nn mritleri olarak nemli sayda kimseler Dominiken Tarikatine giriyorlar ve bu sayede Savonarola tarafndan ortaya konan plnlarn uygulanmasn kolaylatryorlard. En ileri gelen ailelerin ocuklar, rahip aday olarak S. Marco manastrna giriyorlard. Dominiken Tarikatinde yaplan ve talya'nn yalnz bir blgesinde snrlanm olarak kalan byle bir reform hareketi, mill bir kilisenin kurulmas yolunda ilk adm tekil ediyordu; eer Savonarola daha uzun yaasayd, muhakkak ki, mill bir kilise vcuda gelirdi. phesiz ki, Savonarola, kilisenin btnn kapsayacak bir reform yapmak amacn gdyordu. Gerekten de o, etkili faaliyet devrinin sonlarna doru, byk iktidar sahiplerinin hepsine, bir konsil toplamalar iin ivedili uyarlarda bulunuyordu. Ancak, komu blgeler eski durumlarna bal kalmakta direnirlerken kendi tarikati ile taraftarlar, daha imdiden, Toscana iin onun grlerini temsil etmek imknna sahip biricik organ, "dnyann tuzu" haline gelmi bulunuyordu. Kuruntu ve zahitlikten, zaman getike
696
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
yle bir durum meydana gelmiti ki, Floransa, dnya zerinde Tanr devletinin kurulaca sahne olarak grlyordu. Bazlar gerekten doru kan kehanetleri, Savonarola'ya insan st bir sayg ve itibar salamtr. te bu kehanetleridir ki, daima kudretli talyan muhayyilesinin, en salam ve en sakntl karakterlere bile hkmetmee gc yeten aralar olmutur. Balangta Fransisken tarikatinin Observantin denilen kolu*, San Bernardino da Siena'dan kendisine kalagelen hrete dayanarak, byk Dominiken rahibi Savonarola ile rekabet edebileceini ve bylece onu sindirebileceini sanyordu. Bu amala, ayn kola mensup rahipler, katedralin minberine kendilerinden birini kardlar ve Savonarola'nn felket kehanetlerine kar daha korkun felket kehanetlerinde bulundular. Bu hl, o zaman Floransa'da hla hkm sren Pietro de'Medici'nin, her ikisini de susturmak zorunda kalmasna kadar devam etti.. Fakat ok gemeden, daha nce Savonarola'nn gayet ak szlerle kehanette bulunduu gibi, Fransz Kiral VIII. Charles talya'ya gelip Medici'leri Floransa'dan kovduu zaman, herkes yalnz ona inanmaya balad. Burada itiraf etmek gerektir ki, Savonarola, kendi sezi ve keiflerini herhangi bir surette eletiriden geirmedii halde bakalarnnkine kar ol* Observantin: Fransisken tarikatnn, Assisi'li San: Francesco tarafndan konmu olan manastr kurallarna bal soludur. 1415 Konstanz konsilinde bunlarn zellikleri tannmtr. (Mtercim)
VI.
BLM.
AHLAK, GRENEK VE D N
697
duka sert davranyordu. Pico della Mirandola'nn cenazesi banda yapt konumada o, l dostuna kar bir az ar derecede merhametsiz davranmt: Tanrdan gelen itenli bir sese ramen tarikate girmeyen Pico'y bir para cezalandrmas iin Tanrya bizzat kendisi yalvarmt; fakat lmn gerekten istememiti; imdi sadaka ve dualarla Pico':mn lehine olmak zere u kadarn elde etmiti ki, onun ruhu rafta karar klmt, lm deinde iken Pico'ya bir keif (vision) hali gelmi, Meryem Ana kendisine grnerek lmeyeceini vaad etmiti. Savonarola, Meryem Ana'nn ikinci, yani ebed lm kast ettii kendisine malum olduu ana kadar, bu kefi bir eytan hilesi olarak saydn itiraf ediyor. Eer bu ve buna benzer eyler srf vnmeden ibaret idiyse, o byk ruh, bu hatasnn kefaretini mmkn olduu kadar ac bir ekilde demitir. yle grnyor ki, Savonarola, son gnlerinde keif ve kehanetlerinin bo eyler olduunu anlamt. Bununla beraber, kutsal bir hava iinde lnme gitmeye yetecek kadar i huzur kendisinde hal mevcut bulunuyordu. Ona bal olanlar ise, hem retilerini ve hem de kehanetlerini daha otuz yl sre ile yaatmlardr. Savonarola, devletin yapsnda slhat yapmak iin de almtr. Bu yoldaki faaliyeti, sadece, aksi takdirde kendisi yerine dmanlarnn iktidar ele geirmi olacaklar endiesinden ileri gelmektedir. 1495 yl balarnda meydana getirilen yar demokratik anayasaya (s. 132 not 49) bakarak onun hakknda hkm vermek doru deildir. Bu anayasa,
698
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Floransann teki anayasalarndan ne daha iyi, ne de daha ktdr". Aslnda o, bu gibi iler yapmak iin bulunabilecek insanlarn en elverisiz olan idi. Savonarola'nn gerek lks bir teokrasi rejimi kurmak idi; yle bir teokrasi ynetimi ki, burada btn insanlar, mbarek bir teslimiyet iigde, grnmeyene (Tanrya) boyun eecekler ve kaynam ihtirastan alan btn ekimeler hibir zaman ortaya kmyacakt. Onun btn dncesi, Palazzo della Signoria (Floransa'daki senyrler saray) 'daki bir yaztta grlmektedir. Muhtevasn daha 1495 yl sonlarnda bir dstur" olarak kulland bu szn metni udur: "Jesus Christus Rex populi florentini S. P. Q. decreto creatus" (Mesih, Floransa ahalisinin Senato ve halk iradesiyle yaratlm kiral). Savonarla'nn dnya hayat ve bu hayatn o zamanki problemleri ile ilgisi, gerek ve mesleine skca bal olan herhangi bir rahip kadar azd. Ona gre insan, yalnz ruhun selmeti ile dorudan doruya bal olan ilerle uramalyd. Klsik a edebiyat zerindeki dncelerinde tu gr, gayet ak olarak kendini gstermekteFloransa'ya bal kentlere hrriyetlerini geri verecek ve ayn zamanda Toscana devletinin birliini herhangi bir ekilde koruyabilecek biricik insan, belki de Savonarola olabilirdi. F a k a t o, hibir zaman byle birey dnmemi grnyor. Pisa'ya kar Savonarola bir Floransa'h derecesinde nefret besliyordu. 46 kiye blnm kentlerini 1483 te resmen Meryem Ana'ya balam olan Siena'llara, dikkate deer bir karlk tekil etmektedir. Allegretto, ap.: Murat. XXIII, Col. 815.
45
VI.
BLM.
AHLAK,
GRENEK
VE
DN fi9SJ>
dir. Bir va'znda yle diyor: "Eflatun ile Aristoteles'in baardklar biricik iyi ey, mriklere kar kullanlabilecek birok deliller ortaya koymu, olmalardr. Onlar ve teki filozoflar imdi cehennemdedirler, ihtiyar bir kadn, iman hususunda Aristo'dan daha bilgilidir. Baka bakmlardan faydal grnen kitaplann yok edilmesi, iman iin muhakkak iyi olurdu. Bu kadar ok kitaplarn, bu kadar ok. akl delillerin (ragioni naturai) ve tartmalarn^ mevcut bulunmad devirlerde iman, ondan bu yana yaptndan daha hzl olarak geliiyordu. Ona: gre okullarda klsik lektr olarak yalnz Homers,. Virgilius ve Cicero'yu okutmakla yetinilmeli, geri kalan da Hieronymus ve Augustinus ile tamamlanmaldr. Buna karlk yalnz Catull ile Ovidius d e il, ayn zamanda Tibull ile Terenz de okullardan, uzak tutulmaldr. Her halde burada sadece rkek bir ahlkn sesini dinliyoruz. Ancak, zel bir yazsnda Savonarola genel olarak bilimin zararl olduunu itiraf etmektedir. Onun dncesine gre aslnda bilimi, insan bilgisinin kaybolmamas iin,, zellikle mrike safsatalara kar baar ile m cadele edebilecek birka gl adamn elde bulunmas iiri, ok az kimseler renmelidir. Geri kalan btn insanlar, gramer, ahlk ve din bilgisi (sacrae literae) reniminin dna kmamaldrlar. Doal olarak, bylece btn retim ve eitim yeniden r a hiplerin eline decektir; ayn zamanda devletleri ve imparatorluklar "en bilgili ve en kutsal" adamlarn ynetmeleri gerektiine gre, bunlar yine rahipler olacaktr. Acaba yazar, bundan kacak sonular zerinde gerekten dnm, ileriyi grm.:
"700
tTALYADA
RNESANS
KLTR
mdr? sorusunu ortaya atmamz gerekli bile grmyoruz. Bundan daha ocuka bir dn tarz tasarlamak her halde imknszdr. Yeniden kefedilen klsik kltr ve bu sayede gr ve dn evrelerinin alabildiine genilemesi, duruma gre, dini gayet parlak bir surette glendirebilirdi. Fakat bu kadar basit olan bir fikir, yle grnyor ki, Savonarola'nn hibir zaman aklna gelmi deildir. O, baka suretle ortadan kaldrlmas imkn bulunmayan eyleri yasak etmek istiyordu. Aslnda hi de liberal deildi. Mesel Tanr tanmaz astrologlar ;yakmak iin meydanlarda odun ynlar hazr bulunduruluyordu. Sonunda da kendisi byle bir odun .ynnn alevleri arasnda can vermitir 47 . Dar grl bir kafaya sahip bulunan bu insann iindeki ruhun ne kadar engin olmas gerekir! Floransallarn kltre besledikleri cokun heyecan byle bir gr nnde diz kecek hale getirebilmek iin nasl bir ruh gcne ihtiya vardr! Floransallarn sanat ve dnya severliklerinden ne kadarn ona feda etmee hazr bulunduklarn, o mehur kurban yangnlar gstermektedir. Bernardino da Siena'nn ve daha bakalarnn "talami"leri, bu yangnlarn yannda bir hi deerinde kalr. Ancak, Savonarola ileri yrtebilmek iin bir eit gizli polis memurlar kullanmak ihtiyacnda * "impii astrologie" (dinsiz mneccimler) hakknda ^yle diyor; non e da disputar (con loro) altrimenti che <ol fuoco (insan onlarla konumamal, onlar ancak baklmaldr).
VI.
BLM.
AHLK,
GoRENEK
VE D l N
7011
idi. Gerekten de onun italyan zel hayatnn ok yksek deerde saylan hrriyetine mdahalesi az olmuyordu. Mesel, ahlk reformunu uygulayabilmek iin, hizmetilerin efendileri aleyhinde casusluk yapmalarn istiyordu. Daha sonra da Cenevre'de elik iradeli Calvin'in ancak srekli bir skynetim rejiminin yardm ile baarmaa muvaffak olduu ekilde, kamu hayat ile zel hayatn yeni bir biime sokulmas ii, Floransa'da sadece bir giriimden ibaret kalmaya mahkm olmutur; stelik de bu deneme, sadece Savonarola'nn dmanlarn son kertesine kadar kkrtmaya yaramtr. Savonarola'nn uygulad en sevilmiyen yntemlerden biri olarak, her eyden nce, kendisinin tekil ettii erkek ocuk gruplarn sylemek gerekir.. Bunlar evlere giriyor ve atete yaklmaya mstahak, grdkleri eyay zorla alp gtrmek istiyorlard.. Baz yerlerde sopa ile kovulmalar zerine, kutsal bir kuan yetimekte olduu kuruntusunu yaatabilmek amac ile, bu ocuklarn yanna koruyucu.. olarak byk insanlar katlyordu. Bylece 1497 ve 1498 yllarnn son karnaval, gnlerinde Piazza della Signoria (senyrler meydan)'da byk "Autodafe"* ler yaplabiliyordu. Meydann ortasnda byk bir kademeli piramit kuruldu. Bu, Roma imparatorlar naalarnn yaklmasnda kullanlmas det edinilen rogus'u andryordu. Aada, tabana en yakn bir yerde maskeler, takma sakallar, garip karnaval giysileri vesire st ste* konmutu. Bunun zerinde ltince ve italyanca.
* Autodafe: Din icraat, dinsizlerin yaklmas.
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
iir kitaplar, bunlar arasnda Pulci'nin "Morgante"si, Boccaccio ve Petrarca'nn eserleri, ksmen deerli parmen basks ve ksmen de minyatrl yazmalar halinde ylmt. Daha yukarsna parfm, ayna, ba rts ve takma salar gibi kadnlarn tuvalet eyas konmutu. Sonra lavta, santur gibi mzik aletleri ile satran tahtalar, tavla ve iskambil katlar yer almt. En st iki kademeye de ou kadn gzelliini tasvir eden resimler konmutu; Tablolarn bir ksm Lucretia, Cleopatra, Faustina gibi klsik gzel kadnlarn adlarn tayordu; bir ksm da dorudan doruya gzel Bencia, L.ena Morella, Bina ve Maria de'Lenzi'nin portreleri idi. Birinci defasnda, orada hazr bulunan Venedikli bir tccar, piramitteki eyay satn almak iin yirmi bin altn Florin demei teklif etti. Ald biricik cevap, kendi elindeki portrenin de alnarak tekilerinin zerine atlmas oldu. Piramide ate verilirken hkmet ileri gelenleri balkona kt. lhi, trampet ve an sesleri havay doldurmutu. Sonra btn halk San Marco meydanna gitti ve burada skk kat daire halinde dans etti. En i daireyi, bu manastrn rahipleri tekil ediyorlard; bazen bunlar yerlerini melek klna sokulmu erkek ocuklarla deiiyorlard, ikinci dairede gen ruhanilerle ruhban snfna mensup olmayan kimseler; en d dairede ise yallar, halk ve balan zeytin dal ile sslenmi rahipler yer almlard. Galip gelen kar partinin, ksmen hakl olarak ve stelik de byk ustalkla yapt btn alaya alma gsterileri, sonradan Savonarola'nn hatrasn gzden drmeye yeterli olamamtr, italya'nn ka-
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE D l N
703
derini tyin eden facialar arttka, byk rahip ve peygamberin kiilii hayatta kalanlarn anlarnda daha da belirgin bir hal almtr. Onun kehanetleri, ayrntlar bakmndan deersiz kalm olabilir. Fakat haber vermi olduu byk genel felket, son derece korkun bir ekilde gelmi atmtr. Lkin bu vaizlerin etkileri ne kadar byk olursa olsun ve Savonarola, kurtarc vaizlik mevkiini rahip snfna ne kadar parlak bir ekilde salam bulunursa bulunsun46, yine de rahip snf halkn tiksintisinden kendini kurtaramyordu. talya, yalnz ve yalnz bireylere hayranlk duyabildiini anlatyordu.
Papaz ve rahiplik messeselerini bir yana brakarak eski imann kuvvetini deerlendirmek gerekirse, belli bir noktadan ve belli bir k altnda bakldna gre bunun bazen ok silik ve bazen de ek nemli grnd sylenebilir. Dn tren ve takdislerin kanlmaz bir zaruret olarak sayldndan yukarda szetmitik (s. 164, 637). imdi yine inan ile ibadetin gnlk hayattaki yerine ksaca bir gz gezdirelim. Burada kitle ile kitlenin alkanlklar ve iktidarda bulunanlarn her ikisine kar takndklar tutum, meselenin zn etkileyen etkenlerdir. Ezechiel (Ahd-i Atik peygamberi) hakkndaki 14. va'zda; buna dair bak: Perrens, ayn eser, vol. I. pag. 30, Nota
48
"04
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Tvbe ve isifar ile, savap iliyerek selmete kavumak ile ilgili ne varsa hepsi, kuzey Avrupa lkelerindeki gelimi veya soysuzlam ekilleriyle, talyan kyllerinde ve aa halk tabakalarnda da ayniyle mevcut bulunuyordu, retim ve eitim grm snflar da yer yer ayn eylerin kuvvetli etkisi altnda kalyorlard. Halka mal olmu katolikliin, ilka mrikliindeki Tanrlara seslenmek, balar yapmak ve onlar bartrmak grenekleri gibi taraflar, kitlenin bilincinde silinmez bir ekilde yer etmiti. Battista Matovano'nn yukarda baka bir mnasebetle sz geen sekizinci ekloge (oban iiri)'si iinde bir kylnn Meryem Anaya seslenen bir duas vardr. Bu duada Meryem Anaya, ky ^hayatnn ayr ayr btn alanlarn zel surette koruyan Tanra sfatiyle seslenilmektedir. Halk, skk zamanlarda kendisine yardmc olarak gkteki koruyuclarn deeri ile ilikin olarak kafasnda neler tasarlyordu! Floransa'l bir kadn Annunzi'ata manastrna adak olarak mumdan bir f vakfedi,yordu2; nk bir rahip olan sevgilisi, orada olmayan kocas tarafndan grlmeksizin ayn Floransa'l kadnn nnde yava yava kk bir f arab son yudumuna kadar imiti; bu vakf yaparken kadn, acaba ne dnmt? Tpk zamanmzda olduu gibi o vakitler de insan hayatnn her alanna ayr ayr hkmeden aziz patronlar vard. Katolik kilisesinin birok ibadet ve ayinlerini, paganlk ann dn trenlerine kadar geri gtrmek
"De rusticorum religione" bal altnda. Franco Sacchetti, Nov. 109. Hikyede buna benzer ] daha birok eyler vardr.
2
1
705
deneyi ok kez yaplmtr. Bundan baka, baz y e r lere mahsus olmak zere kilise bayramlar ile birlikte grlen halk greneklerinin, eski Avrupa'daki eitli pagan greneklerinin kalntlar olduuna hiphe yoktur. talya'da ise kylerde yle baz eyler grlyordu ki, bunlarn paganlk dnemi inanlarnn kalntlar olarak bilinli bir ekilde yaatlmakta bulunduu inkr olunamaz. Mesel, papalar tahtnn kurulmas bayramndan drt gn nce, yani eski F e r a h a gn olan 18 ubattan sonra llere yemek konmas 3 , bunlardan biridir. Bunun gibi daha birok gelenekler o zaman hla yaamaktadr ve ancak daha sonraki zamanalrda ortadan
s Bapt. Mantuan. de sacris diebus, L. II, de yleferyad ediyor:
Ista superstitio, ducens a Manibus ortum Tartareis, sancta de religione facessat Christigenm! vivis epulas date, sacra sepultis. (Jpiter dininden kalma bu temelsiz inan Hristiyanlarn kutsal dininden silinip gitse! Yaayanlara yiyecek verin, lmlere yin yapn). Bir yzyl nce, XXII. Johannes'in ordusu Ghibellin'leri bastrmak zere snr boyuna gittii zaman, aktan ala ileri srlen sebep, eresia (mriklik) ve idolatria (putperestlik) hakkndaki ikyetlerdi; kendi isteiyle teslim olan Recanati, buna ramen yakld, "nk orada putlara tapnlmt". Giov. Villani IX, 139, 141. II. Pius zamannda gnee tapnmakta ayak direyen Urbino'lu bir adam ortaya kmt. Aen. Sylvii opera, p. 289. Hist. rer, ubique gestar. c. 12. En ok hayret edilecek bir olay, Papa X. Leo zamannda Roma'da meydana gelmitir: Bir veba salgn srasnda bir boa, putperestlik: dnemine mahsus bir trenle kurban edilmitir; Paul. J o vius, Hist. XXI, 8.
"706
fA'DA RNESANS
KLTR
kalkm olsalar gerektir, italya'da halk inancnn paganlk dneminden kalma ksmlar zellikle salam bir surette yerlemitir dersek, bylece iine dm gibi grndmz eliki belki de sadece grntedir. Yksek tabakalarda bu eit inancn ne derecede yaylm bulunduunu, phesiz ki, ancak belli bir noktaya kadar ayrntlariyle gstermek mmkn oluyor. Yukarda ruhanilerin nfuzlarndan szederken iaret etmi olduumuz gibi, alkanlk ve erken izlenimlerin kuvveti, bu inancn lehindedir. Kilise bayramlarnn tantanasna duyulan sevgi, bir de tede beride kendini gsteren ve alayclarla mnkirlerin bile g halle kar durabildikleri tvbe ve istifar salgnlar da, bu inanc takviye etmektedir. Fakat bu gibi mes'elelerde kesin sonulara varmak iin acele davranmak tehlikelidir. Mesel dnlebilir ki, renim ve eitim grm insanlarn, aziz kalntlar karsnda takndklar tavr, din bilinlerinin hi olmazsa baz taraflarn aydnlatmaa yaryacak bir anahtar grevini yapmas gerekir. Gerekte bu inancn ancak baz derece farklarn grmek mmkn oluyor; fakat bu bile, arzu edildii kadar ak ve seik olmaktan uzaktr. yle grnyor ki, Venedik hkmeti, XV. yzylda aziz vcutlar kalntlarna, o zamanki btn Avrupa lkelerinde olduu derecede (s. 115 vd.) bir sayg beslemektedir. Venedik'te yaayan yabanclar da bu bo inanca uymay uygun gryorlard4. Halk bilgi* Pak: Sabellico, Da situ venetae urbis. Geri o, birok filologlarn tarzna uyarak, "sanctus" veya "divus" s-
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE D N
707
li olan Padua hakknda, bural topograf Michele Savonarola (s. 233 vd.)'ya bakarak hkm verecek olursak, burada da Venedik'teki durumun aynsiyle karlamaktayz. Dindarca bir rkeklikle kark bir gurur iinde Michele, byk tehlike zamanlar geceleyin azizlerin batan baa btn kentte i ekilerini nasl iittiini, Santa Chiara'da yatan bir rahibenin l vcudunda trnak ile san srekli olarak bydn, ayn naan musibet yaklarken nasl grlt kardn, kollarn kaldrdn ve ilaah.. bize anlatmaktadr 5 . Santo'daki St. Antonius apelini tasvir ederken yazar, tutuk anlatmlar ve hayal dler iinde kendini tamamiyle kaybediyor. Milano'da hi deilse halk, aziz kalntlarna sayg hususunda byk bir banazlk gsteriyor. Bir defasnda (1517) San Simpliciano rahipleri yksek mihrabn onarm srasnda alt azizin yatmakta olduklar mezarlar amak saknganszln gstermilerdi. Halk6, bu afetin nedenini rahiplerin mukaddesata tecavz etmelerinde buluyor ve rastladklar yerde onlar meydan dayana ekiyordu Fakat talya'nn baka blgelerinde, hatt papalarda bile, aziz kalntlarna sayg duygusu ok daha pheli grnyor; yle ki, kesin bir yargya varmak mmkn olmuyor. Papa II. Pius'un, havarilerden Andfatlarn koymakszn azizlerin adlarn vermekte, fakat birok aziz kalntlarn sayg ve byk bir incelik ile anmakta, birounu pm bulunmakla vnmektedir. 5 De laudibus Patavii: Murat. XXIV, Col. 1149-1151 6 Prato, Archiv. stor. III, p. 408. Kendisi asla bir serbest dnr olmamakla beraber bu ill balla kar protestoda bulunmutur.
708
LYA'BA
RNESANS
KLTR
reas'n Yunanistan'dan ilkin Santa Maura'ya gtrlm olan kafasn elde etmek iin harcad abalarn ne kadar alkland ve 1462 de bunu ne byk bir debdebe ile San Petrus kilisesine gmd herkese bilinen bir olaydr. Fakat kendi yazlarndan reniyoruz ki, II. Pius, aziz kalntlarna birok, cisman hkmdarlarn istekli kmalar karsnda adeta utand iin bu ii yapmt. Roma'y, kiliselerinden uzaklatrlm olan btn azizlerin kalntlar iin genel bir barnak haline getirmek, ancak imdi aklna geliyordu7. Papa IV. Sixtus zamannda Roma halk, bu ilerde papann kendisinden de daha gayretli grnyordu; yle ki, kentin ileri gelenleri (1483), Sixtus'un Lateran kisesindeki aziz kalntlarndan bazlarn lm deindeki Fransz Kiral XI. Louis'ye gndermesinden ac ac ikyet ediyorlard 8 . O tarihlerde Bologna'da cesur bir ses ykselerek aziz Dominicus'a ait kafann ispanya kiralna satlmasn ve bedeli ile kamu ilerine yararl bir ey yaplmasn istiyordu9. Fakat, aziz vcutlarnn ' Pii II Comment. L. VIII, p. 352 vd. Verebatur Pontifex, ne in honore tanti apostoli diminute agere videretur ete. (Papa, bu kadar byk bir Havr'nin an sz konusu iken ona lyk olacak ekilde hareket edememekten korkuyordu). s Jac. Volaterran.: Murat. XXIII. Col. 187. Bu hediye, henz lmeden Louis'ye ulat ve kral, nnde tapnd. Fakat buna ramen ld. O vakitler mezarlar unutulmutu; bununla beraber Savonarola, 1. c, Col. 1150, Roma hakknda yle diyor: velut ager Aceldama Sanctorum habita est (Azizlerin mezarlar sanki bir tarla sayld. Bursellis, Annanl. Bonon: Murat, XXIII, Col. 905. Bu istekte bulunan adam, 16 "patricien"den biri olan Bartol. della Volta (lm 1485) idi.
VI.
BLM. AHLK,
GRENEK VE DN
709
kalntlarna en az sayg gsteren, Floransallar olmutur. Kentin patronu S. Zanobi'ye yeni bir sandkta yapmak iin vermi olduklar karar ile bunun kesin olarak Ghiberti'ye smarlanmas arasnda tam 19 yl gemitir (1409 - 1428) Bu kez de sipari, ancak bir raslant ile olmutur denebilir; nk byk sanat, daha kk apta olmak zere buna benzer baka bir eseri o tarihlerde tamamlamtr 10 . Belki de, 1352 de Napoli'li kurnaz bir rahibe tarafndan, Santa Reparata katedrali koruyucusu olan bir azizenin aa ve aldan yaplm sahte bir kolu gnderilmek suretiyle, aldatldklar zamandan beri Floransa'llar, aziz kalntlarna kar bir isteksizlik duymulardr 11 . Veya daha doru olarak belki unu kabul edebiliriz: Floransallar'in estetik duygusu, ceset paralarndan, yar kfl elbise ve eyalardan tiksiniyordu. Olabilir ki, on iki havariyi toplayp bir araya gmmektense Dante ve Petrarca'nn cesetlerini muhteem mezarlara koymay ye tutan modern hret anlay, burada en nemli etken oluyordu. Belki de, Venedik ile bsbtn mstesna bir durumu olan Roma bir yana braklrsa, btn italya'da aziz kalntlarna tapnma, Meryem Ana tasvirlerine (Madonna) tapnmann nnde btn Avrupa memleketlerinde ok daha eski zamandan beri gerilemi bulunuyordu12. Eer byle ise, ayn zamano Vasari III. 111 vd. not, Vita di Ghibert " Matteo Villani III, 15 ve 16. 12 Bundan baka u iki noktay birbirinden ayrmamz gerekir: italya'da son asrlarda yaam ve tarihe tamamiyle bilinen azizlerin kalntlarna tapnlyordu; Avrupa'nn kuzey memleketlerinde ise en eski kutsal zamanlarda yaam olan azizlerin vcut ve eya kalntla-
710
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
da bu, kapal bir surette olmakla beraber, biim duygusunun erkenden gelierek ar bastn gsteren bir delil olur12 a. imdi yle bir soru ortaya atlabilir: en byk katedrallerden hemen hepsinin Meryem Ana adna yaplm olunduu, gerek Ltince ve gerekse ulusal dillerde yazlan iirlerde rland ve ululand Tanr Anasna, Ebedi Bakire'ye sk sk kuzey Avrupa memleketlerinde acaba daha geni lde bir tapnma mmkn olabilir miydi? Ancak, bu arada bir noktay belirtmek gerekir: talya'da mucize etkisi yapan Meryem tasvirleri, say bakmndan kuzey
rn arayp toplama iine en fazla nem veriliyordu. Lateran kilisesindeki zengin aziz kalntlar, ziyaretiler iin daha nemli olmak zere, bu son trdendi. Yalnz Aziz Dominicus ve Padua'l St. Antonius'un sandktalar ile Aziz Francescus'un sihirli mezar, sadece kutsalln deil, fakat ayn zamanda tarih hretin de ile parlamaktadrlar. Kars. yukarda sayfa 230. a O zaman papalarn ve teologlarnn verdikleri din kararlarda, yalnz italyanlara mahsus olan zihniyetin ne k a d a r byk bir rol oynadn belirtmek yerinde olurMesel IV. Sixtus'un, "lekelenmeden gebe k a l m a " tezini tutmu olmas, bu eit k a r a r l a r d a n biridir. (Extravag. eommen. L. III, Lit. XII). Buna karlk gnden gne> yaylan, Joseph'e ve Meryem Ana'nm ana-babasna tapnma greneinde, daha ok Kuzey Avrupa memleketlerinin etkisi belli olmaktadr. Kuzey Fransa'da bunlara capmma, daha XV. yzylda halk arasnda ok yaylm ve 1414 te X;:III. Yohnnes'in bir delegesi tarafndan resmen buna msaade edilmiti (Baluz. Miscell. III. p. 111). Ancak yarm asrdan daha uzun bir zaman sonradr ki, IV. Sixtus, btn kiliseyi kapsamak zere, tapnakta Meryem'in Tasviri Bayram ile Azize Anna ve Aziz Joseph'in Tasvirleri Bayramn koymutur (Trithem. Ann. Hirsaug. II, p. 518),
12
711
Avrupa memleketleri ile kyaslanamyacak kadar fazla olduu gibi bunlarn gnlk hayatta oynadklar rol de ok daha byktr. Hatr sayjr derecede bir varlk tekil eden her kentte birok Meryem Ana tablolar vardr. Bunlarn yapl tarihleri, t S. Lueas'tan balar ve ada ressamlara kadar gelir. Hatt daha hayatlarnda kendi resimlerinin mucizelerine tank olan sanatlar da ndir deildir. Burada bir sanat eseri olmann, Battista Mantovano 13 nn yle zannettii gibi, deeri yok deildir. Duruma gre sanat, bazen sihirli bir etki gc kazanr. Halkta ve zellikle kadnlarda ok kuvvetli olan mucize ihtiyac, bu resimlerle tamamiyle tatmin edilmi ve bu nedenle artk aziz kalntlarna o kadar
Son yllarnda vcuda getirdii "De sacris dietous" adl eserinde aklad yargs, phesiz ayn zamanda hem dnyev ve hem de din sanat iine almaktadr, L. I. Onun fikrine gre bran'lerde hakl olarak h e r eit tasvir haramdr; nk aksi halde, etrafa hkim olan puta veya eytana tapnma geleneine yeniden dnlm olurdu: Nunc autem, postquam penitus n a t u r a Satanum Cognita, et antkjua sine maiestate relicta est, Nulla ferunt nobis statuae discrimina, nullos F e r t pictura dolos; iam sunt innoxia signa; Sunt modo virtutum testes monimentaque laudum Marmcra, et aeternae decora immortalia famae., (Fakat imdi eytanlarn tabiat iyice renildikten sonra ^ Ve bunlardan eski ycelik kalktktan sonra, Heykeller bizim iin hi de tehlikeli deildir; Resimlerde hibir hiyle yoktur; bunlar artk zararsz eylerdir; Mermer imdi erdemlerin ahitleri anl hareketlerin antlar, ebed nn lmez ssleridir.
13
712
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
aldr edilmemi olabilir. Btn bu saydklarmzdan baka, cinasl hikye yazarlar tarafndan sahte aziz kalntlar hakknda yaplan alaylarn, gerek kalntlar olarak saylanlarn da itibardan dmesine ne dereceye kadar etken olduu14 mes'elesini bir yana brakalm. Kltrl zmrenin Meryem Ana'ya tapnma karsndaki durumu, aziz kalntlarna tapnma durumuna oranla bir az daha aydnlktr. Paradiso'su}* ile Dante, Meryem Anay rlayan nemli italyan, airlerinin sonuncusudur. Buna karlk, Madonna hakknda halk trklerinin ta bugne kadar srekli olarak meydana getirilmesi, gerekten gze arpan bir olaydr. Dante'nin yannda Sannazaro, Sabellico 16 ve daha baka Ltince yazan airlerin de adlarn saymak akla gelebilir. Fakat bunlar, esas amalar edeb olduundan, bu bakmdan fazla bir anlam tamazlar. XV. asrla XVI. yzyl balarnda talyanca olarak yazlp batan baa gerek dindar Battista Mantovano (De sacris diebus, L. V), Mantua'da kutsal kann doruluuna inanmak istemeyen gafiller (nebulonos) hakknda ikyette bulunuyor. Konstantin Hibenmesinin sahte olduunu meydana karan eletiri de, aziz kalntlarna, aktan aa deilse bile,, muhakkak ki, temelde zararl olmutur. 15 zellikle Paradiso XXXIII, 1, Aziz Bernhard'n mehur duas: Vergine madre, figlia del tuo figlio (Olunun kz olan bakire ana). Kutsal Bakire'ye at Opera, sayfa 964 te baslm olan ve genliinden beri kendisinin, Meryem Ana'nn zel surette himayesinde olduuna inanan II. Pius dahi, belki de bunlar arasmdadr. J. Card, Papiens, de morte Pii, p. 656.
14
VI.
713
duygularla dolu olan iirlerin ou, protestanlar tarafndan da vcuda getirilebilirdi. Mesel Lorenzo Magnifico'nn ilhileri, Vittoria Colonna, Michelangelo, Gaspara Stampa ve daha bakalarnn Sonet'leri bylelerindendir. Tanrya inancn (theisme) lirik bir ekilde anlatm bir yana braklrsa bu iirlerde, balca gnah duygusu, sa'nn lm sayesinde kurtulu bilinci ve daha iyi bir dnyay zleyi haleti dile gelmektedir. Tanr Anasnn efaati ancak ok mstesna hallerde dile getirilmektedir 17 . Ayn olay, Franszlarn klsik eitiminde, XIV. .Louis devrinin klsik edebiyatnda ayniyle tekrarlanmaktadr. Meryem'e tapnmay yksek talyan iirine yeniden getiren, Kar Reform hareketi olmutur. phesiz ki, bu arada plstik sanatlar, Madonna'ran ululanmas yolunda btn gcn kullanm, byk iler grmt. Son olarak unu da syliyelim ki, azizlere tapnmann, kltrl zmrelerde esas bakmndan paganhk rengini ald da nadir grlen bir hal olmamtr (s. 90 vd., 443 vd.). O zamanki talyan katolikliini daha birok ynlerden bu tarzda incelemek ve kltrl tabakalarn halk inanlar ile olan olasl ilikilerini belli bir ihtimal snrna kadar ortaya koymak imkn vardr. Fakat yine de kesin bir sonuca varlm olmaz. Aklanmas g birtakm kartlklarla karlayoruz. Mesel bir yandan mimarlar, heykeltralar ve ressamlar kiliselerde ve kiliseler iin durVittoria'nm az sayda ve souk olan Madonna Sonet'leri, bu hususta son derece retici niteliktedir (N. :85 vd.).
11
711
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
madan alrlarken, te yandan XVI. yzyl banda halkta ibadetin geriledii ve ayn kiliselerin ihmal edildii hakknda gayet ac yaknmalar ykselmektedir: "Templa ruunt, passim sordent altaria, cultus Paulatim divinus abit" (tapmaklar yklyor, urada burada sunaklar harap halde, Tanr klt yava yava ortadan kalkyor) 18 . Roma'da yin srasnda papazlarn saygszca tutum ve davranlarndan Luther'in ne kadar kzd herkese bilinen bir eydir. Fakat bunun yannda kilise bayramlar o kadar parlak bir surette ve o kadar ince bir zevkle kutlanrd ki, kuzey Avrupa memleketlerinin boyla eylerden asla haberi yoktu. Muhayyile gc en yksek olan bir ulusun, olaan st olaylara btn varl ile kendini verebilmek iin gnlk hayatn ilerine kar vurdum duymazlk ve ihmal gsterdiini kabul etmek zarureti vardr. Burada biraz zerinde duracamz o salgn eklindeki tvbe ve Tanrdan suun balanmasn dileme, (istifar) gnah karma hamleleri de yine bu muhayyile gc ile izah olunabilir. Bunlar, va'zlariyle halka tvbe ve istifar tleri veren byk vaizlerin meydana getirdikleri hareketlerden ayrmak gerektir. Gerekten de bu atlmlar douran etken, byk apta genel uursuzluklar veya bunlardan duyulan korku olmutur. Ortaada zaman zaman btn Avrupa zerinde byle bir frtna kopard; hatt bu korkun kuv18 Bapt. Mantuan. Da sacris diebus, L. V, ve zellikle gen Pico'nm Lateran Konsl iin hazrlanan szleri: Roscoe, Leone X, ed. Bossi, vol. VIII. p. 115.
VI.
BLM.
AHLK,
GRENEK VE D N
715
im etkisiyle halk kitleleri, dalgalar halinde hareote gelirdi. Mesel Hal Seferleri srasnda ve Flaellantes* dolamalarnda ayn hal grlmtr, lalya her iki harekete de itirak etmitir. ok bk kmeler, halinde Flagellantes, ilk kez talya'da zzelino ile hanedannn dnden sonra, hem de* karda (s. 688, not 34) vaiz rahiplerin balca merkezlerinden biri olarak tandmz Perugia a 'da ortaya kmlardr. Bunlarn arkasndan 1310 ve 1334 tarihlerindeki Flagellantes kafileleri20 ve sonra da Corio'nm anlatt 21 1399 daki byk hac seferi gelmektedir. Jbilelerin, ksmen, din heyecanlar coturulmu bu kitleleri mmkn olduu kadar
* Flagellantes: Ltince krba demek olan flagellum kelimesinden gelir. Kendi vcutlarn herkes nnde krbalayarak nefsin isteklerini kran (riyazet) ruhban takmdr. (XII-XV. yzyllarda). Bunlar Avrupa'nn birok lkelerinde dn alaylar halinde ve kendilerini krbalayarak dolarlar, bu suretle gnahlarnn affedileceine inanrlard. 1349 da papa tarafndan yasak edilmi ve ancak 1450 tarihinden sonra ortadan kaybolmulardr. (Mtercim). 19 Monach. Paduani chron. L. III., balang. Burada ayn salgnlar hakknda unlar okuyoruz: invasit primitus Perusinos, Romanos postmodum, deinde fere Italiaepopulos universos (tikin Perugia'llar arasna, sonra Romallar, nihayet hemen hemen btn talya halk arasna yayld). Buna karlk Guil. Ventura (de gestis Astensium, Col. 701), Flagellantes seferini, admirabilis Lombardorum commotio (Lombardia'llarm hayranlk uyandracak hareketi) diye vasflandrmaktadr. T r i k i dnyalar maaralarndan kmlar, kentleri tvbe ve istifara davet etmilerdir. s Giov. Villan VIII, 122. XI, 23. 2i Corio, fol. 281; Sismondi VII. 397 vd.
716
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
dzene sokmak ve zararsz bir hale getirmek amaciyle dzenlenmi olunduunu dnmek akla yakndr. talya'da mesel Loreto gibi yeni mehur olmu ziyaret yerleri de bu heyecanl kitlenin bir Jcsmn kendilerine ekiyorlard22. Fakat iddetli bunalmlar, tede beride ortaaa mahsus olan tvbe ve istifar ateini alevlendirebilmek gcn ok daha ge zamanlarda gsteriyordu. Korkuya den halk, hele stelik mucize belirtileri ile heyecan bsbtn artt hallerde, vcutlarn krbalamak ve lklar atmak suretiyle Tanrnn merhametini uyandrmaa alyordu. Bologa'da 1457 veba salgn23 ve Siena'da 1496 karklklar 24 srasnda byle haller grlmtr. Bunlar, saysz denebilecek kadar ok olan misallerden burada vermek istediimiz yalnz iki tanesidir. Sava, alk ve veba salgn gibi korkun afetin bir araya gelmesi ve stelik de spanyol smrclnn deheti ile mitsizliin en son haddine den MilaUzak yerleri ziyaret seferleri, artk ok az grlyordu. Este hanedanna mensup prenslerin Kuds, S. .Jago ve Vienne seyahatlar, Diario Ferrarese'de saylmtr: Murat. XXIV, Col. 182, 187, 190, 279. Rinaldo'nn Filistin seyahatim da Macchiavelli (Stor. Fior., L. V) kayd etmitir. Burada da hret kazanmak ihtirasnn bazan temel etken tekil ettii grlmektedir. 1400 tarihlerine doru bir arkadala birlikte kutsal mezar ziyaret etmee niyetlenen Lionardo Frescobaldi hakknda kronist Giov. Cavalcanti (II, p. 478) yle diyor: Stimarono di eternarsi nella mente degli uomini futuri (Gelecek insanlarn zihninde ebedileeceklerini dndler). a Bursellis, Annal. Bonon.: Murat. XXIII, Col. 890. " Allegretto: Murat. XXIII, Col. 855 vd.
22
VI.
BLM. AHLAK,
GRENEK VE DN
717
no'da 1529 olaylar gerekten tyler rpertici olmutur 25 . imdi halk arkasnda srkleyen adam, bir rastlant sonucu olarak Fra Tommaso Nieto adnda spanya'l bir rahipti. htiyar ve genlerin itirak ettikleri bir dn alayda bu rahip, kutsal ekmei (Sakrament), yepyeni bir tarzda tattryordu: kutsal ekmek sslenmi bir sedye zerine konmutu; keten giysiler giymi drt rahip bu sedyeyi omuzlarnda gtryorlard. Bu, bir zamanlar srail budununum "Balama Kutusunu 26 " Jericho duvarlarnn evresini dolatrmas olay taklit edilerek yaplyordu. Bylece Milano'nun ztrap iindeki halk, eski Tanrsna, insanlarla yapt eski balamasn hatrlatyordu. Alay yine katedrale dnd ve bu grkemli bina ztrapl misericordia! lklariyle yklacak gibi grnd zaman, birok kimseler, Tanrnn herhangi bir ekilde kurtarc mucize ile tabiatn ve tarihin yasalarna mdahele edeceine inanyorlard. Fakat talya'da bir hkmet, Ferrara Dkasr I. Ercole'nin hkmeti 27 vard ki, byle zamanlarda halkn ruh haletine nayak oluyor ve bu eit haBurigozzo, Arch. stor. III, p. 486. Lombardia'da o vakitler hkm sren sefalet hakknda klsik kaynak,. Galeazzo Capella (de rebus nuper in ttalia gestis) dr. Btn dnlecek olursa Milano, Sacco di Roma ile Roma kentinin uradndan daha hafif bir felkete uram deildi. M Buna 'Tarca del testimonio" da deniliyordu ve halk, bunun byk felket yznden geldiini biliyordu. " Diario Ferrarese: Murat. XXIV, Col. 317, 322, 323,. 326, 401.
2S
718
ALYA'DA
RNESANS
KLTR
reketleri polis eliyle dzene koyuyordu. Savonarola'nn Floransa'da kuvvetli bulunduu ve etkisi talya'da geni evrelere, Apeninlerin de tesine yayld zaman, Ferrara halk da kendi isteiyle genel bir perhize girdi (1460 balar). Bir Lazarist rahibi, minberden, dnyann o zamana kadar grm olduu en korkun sava ve alk felketinin yaklatn haber veriyordu. Kim perhiz yaparsa bu felketten kurtulacakt. Bunu, dindar bir kar kocaya Meryem Ana sylemiti. Bunun zerine saray da perhize balad ve ayn zamanda halkn ibadet hareketlerinin bana geti. 3 Nisan, byk paskalya gn bir ahlk ve din buyurultusu karld. Bununla Tanrya ve Meryem Anaya kfretmek, haram oyunlar, tabiata, aykr cinsel iliki (Sodomie), metres .hayat, fahielerle bunlarn patronlarna ev kiralamak, bayram gnlerinde frnclarla sebzeciler mstesna olmak zere baka dkknlarn almas ve ilaah.. yasak ediliyordu. Yahudiler ve ok sayda spanya'dan kaarak Ferrara'ya snm bulunan Marib'ler, yeniden gslerinde sar bir O iaretini tayacaklard. Buyurultuya aykr hareket edenler, yalnz mevcut yasalardaki cezalara deil, fakat "dnkn uygun grecei daha sert cezalara" arptrlmakla tehdit olunuyorlard. Bundan sonra dk, btn saray ile birlikte gnlerce vaiz dinlemee gitti. Hatt 10 Nisan gn Ferrara'daki btn Yahudiler de vazda hazr bulunmak zorunda brakldlar. 3 Maysta, yukarda (S. 80 vd.) ad geen polis mdr Gregorio Zampante, kfrbazlk suu 'ile ihbar edilmemek iin, polis grevlilerine rvet vermi olanlarn kendisine bavurmalarn, bu takdir-
VI.
BLM.
AHLAK, GRENEK
VE
DlN
71&
de verdikleri paradan baka ayrca dl de alacaklarn dellalarla iln etti. Gerekten de bu ahlksn polis memurlar jurnal etmekle tehdit ederek susuz kimselerden ikier er Dukat szdrmlar ve sonra birbirlerini ihbar etmilerdi. Bu suretle hapishaneye atldlar. Polis memurlarna rvet verenler ise, bunu srf Zampante'nin yzn grmemek iin yapmlard. Bu nedenle, iln zerine her halde kendisine mracaat eden kimse olmasa gerektir. 1500 tarihinde, Lodovico Moro'nn dmesinden sonra halkn yine byle bir heyecana kaplmas zerine Ercole28, kendiliinden, dizi halinde dokuz dn alay dzenlenmesini emretti. Bu alaylara, beyaz giysiler giyinmi ve ellerinde sa'nn sanca olduu halde ocuklar da katlmak zorunda idiler. Dukann kendisi, glkle yryebildiginden, at stnde alaya itirak ediyordu. Sonra, hkmleri bakmndan 1496 dakine ok benzeyen yeni bir buyrultu kard. Bu hkmdarn yaptrd yeni bir kilise ile manastrlar herkese bilinmektedir. Hatt o zaman henz hayatta olan bir azizeyi, Suor Coiomba20 'yi, olu Alfonso'yu Lucrezia Borgia ile evlendirmek zorunda kalmasndan ksa bir zaman n30 ce (1205), yanna getirtmitir. zel bir grevli
28 Annalist yle diyor: Per buono rispetto a lui noto e perene sempre e buono a star bene con Iddio (kendisinde bilinen sayg dolaysiyle ve Tanr ile iyi ilikilerde bulunmann iyi olduundan). 29 Belki de sayfa 46 de Perugia'da ad gecen azize'dir. 30 Kaynakta: Messo de' cancellieri del Duca (Dukann kanlaryasmda bir grevli) diye gemektedir. yle anlalyor ki, bu ii dzenleyen ve gerekletiren, doru-
"20
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
azizeyi baka 15 rahibe ile birlikte Viterbo'dan ald. Ferrara'ya geldikleri zaman dukann kendisi, hazrlanm olan bir manastra onlar gtrp yerletirdi. Btn bu ilerde dukann davranlarna yn veren ana etken, siyasal amalardr dersek acaba ona bir hakszlk m etmi oluruz? Yukarda (s. 74 vd.) gsterildii gibi, dinden bu ekilde faydalanmak, dini hizmetinde kullanmak, Este hanedannn hkmdarlk anlaynda mantk bir zaruret olarak yer tutan bir edir.
Fakat, Renaissance a insanlarnn din duygulan hakknda kesin sonulara varabilmek iin baka bir yoldan gitmek zorundayz. Gerek memleketlerinde mevcut din ile ve gerekse Tanr fikri ile olan ilikileri, bu insanlarn genel olarak entellektel durumlarndan kacaktr. O zamanki talyan kltrnn temsilcileri olan bu modern insanlar da, ortaan teki Avrupallar gibi, ayn din gdlerini doarlarken beraberlerinde getirmilerdir. Fakat kendilerindeki kuvvetli bireycilik, baka hususlarda olduu gibi burada da onlar tamamiyle sbjektif bir hale sokmutur. Ayn zamanda, i ve d dnyann kefi olaynn zerlerinde yaratt izlenimlerin eitli ynden ekicilii, onlar daha ziyade dnyevletirmitir. Buna karlk Avrupann teki memleketlerinde din, daha dan doruya kendisidir. Tarikat byklerinin veya baka ruhani makamlarn bunda hibir pay yoktur.
721
uzun zaman objektif bir veri olarak kalm, pratik hayatta bencillik ve dnyev zevk dknl ile ibadet ve kefaret, mnavebe ile birbirinin yerini almtr. Oralarda dinin italya'da olduu ekilde fikr rakipleri henz yoktur veya bir karlatrma kabul etmiyecek kadar azdr. Bundan baka teden beri Bizans ve Mslmanlarda sk sk yaplan yakn temaslar, taraf tutmaz bir hogr anlaynn meydana gelmesini mmkn klm ve bunun nnde etnorafik anlamda ayrcalkl bir bat Hristiyanl fikr olduka arka plna atlmtr, italya'nn tarih hatralarnn en by olmas dolaysiyle klsik ilka kltr, insanlar ve messeseleriyle, hayatta eriilmek istenen lk haline geldii zaman, klsik aa mahsus olan teorik dnme ve phecilik, italyanlarn kafasna bazen tamamiyle egemen olmutur. Yine italyanlar, hrriyet ve zaruret zerinde dnmeye pervaszca kendini veren ilk Avrupallar olduklarndan ve ok kez bunu, ktln parlak ve srekli bir zaferine benzeyen son derece zorba bir rejim ve hibir hukuk dzeni tanmayan siyas artlar altnda yaptklarndan, Tanrya inanlar sarslyor, dnya grleri ksmen kadercilie kayordu. Cokun mizalar gerei olarak bellisizlikte karar klmak istiyenler de klsik an, Dounun ve ortaan baz temelsiz inanlarna sapyorlar, astrolog ve sihirbaz oluyorlard. En son olarak, RenaisSance' temsil eden en gl entellektuel kiiler, din bakmndan ok kez genlere mahsus olan bir zellik gsteriyorlard; iyi
722
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ile kty olduka keskin bir surette birbirinden ayryorlar, fakat gnah tanmyorlard, t hayatlarmdaki uyumda meydana gelecek her bozukluu, plstik gleri sayesinde dzeltebileceklerine gveniyorlar ve bu yzden hibir pimanlk duymuyorlard. Bylece ayn zamanda ihtiras ve fikir yorgunluu nnde hiret dncesi ya tamamiyle kayboluyor, ya da dogmatik ekil yerine adeb bir kalba girerken, "selmet" ihtiyac da clzlayordu. Btn bunlarn, her eye hkmeden gl italyan muhayyilesi tarafndan salanm ve ksmen karmak bir hale sokulmu olduu dnlrse, gzmzn, nne gelecek tablo, hi deilse, modern paganlk aleyhinde ykselen belirsiz yaknmalardan ok daha geree yakn olur. Daha yakndan incelenirse anlalacaktr ki, salam ve ar bir dindarlk gds, bu durum iinde gizli bir halde canl olarak kalmtr. Sylediimiz huhuslar daha yakndan aydnlatrken burada ancak en nemli belgelere dayanmakla yetineceiz. Yozlam ve zoraki uygulanan kilise retileri karsnda dinin tekrardan daha ok bireysel bir nitelik almas, bireyin gr mes'elesi haline gelmesi, kanlmaz bir zaruret olmutu; ayn zamanda bu, Avrupa'n ruhunun hla yaamakta olduunu ispat ediyordu. phesiz ki, bu, ok eitli tarzlarda kendini gstermektedir. Kuzey Avrupa memleketlerinde mistik ve asketik mezhepler hemen yeni duyu ve dn tarzna uygun yeni bir disiplin yaratrlarken, talya'da herkes kendi bildii yoldan gidi-
VI.
BLM.
AHLK, GRENEK VE D t N
723
yor ve bylece binlerce insan, hayat denen engin denizde dn bir umursamazlk iinde kendini kaybediyordu. Bireysel dine erienleri ve buna bal kalanlar bir kat daha takdir etmemiz gerekir. nk bunlarn, mevcut biim ve yntemleri ile eski kiliseye artk ilgi gstermemeleri, kendi sular deildi. Sonradan Alman reformcularnda grlen ekilde byk bir zihin almas ise, phesiz onlarn her birinden ayr ayr beklenemez. Sekin dimalarda kendini gsteren bu bireysel dinin ne gibi bir biim ve amaca ulamak istendiini, eserimizin sonunda belirtmeye alacaz. Renaissance' ortaaa kar gze arpar bir kartlk gibi gsteren, bu dnyaya dnk bir hayat anlaynn kkeni, tabiat ve insanlk hakkndaki yeni gr ile dn ve amalarn oluturduu o muazzam akmda bulunmaktadr. Aslna baklacak olursa bu dnyaya dnklk, imdi onun yerini tutan "kltr"den daha ar derecede dine dman deildir. Ancak, bizim benimsediimiz biimiyle "kltr" o zamanki insanlar eitli ynlerden heyecana d.ren byk yeniliklere oranla ok daha silik kalmaktadr. Bylece Renaissance'taki dnyevilik, cidd, stelik de iir ve sanatla soylulatrlm bir anlay idi. Bir kere elde edilmi olan bu durumu silkip atamamak, insanlar ve eyay aratrmaya nne geilmez surette tahrik edilmek ve bunu kendi aln yazs olarak kabul etmek, modern zihniyet iin 1 sanki yce bir zaruret olmutur . Ne vakit ve Kars. Pico'nn nsan haysiyetine dair nutkundaki iktibas, IV. Blmn sonu s. 485 vd. bak.
1
724
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
hangi yollardan gidilmek suretiyle bu aratrmalar onu Tanrya gtrecektir ve bireyin dn eilimleri ile ne eit bir iliki kuracaktr? Bunlar yle sorulardr ki, genel kurallara gre cevaplandrlmalar mmkn deildir. Denemeden ve serbest aratrmadan bsbtn kanm olan ortaa, bu kadar byk bir mes'elede herhangi bir dogmatik yarg ile karmza kamaz. slm dinine kar bata gsterilen hogr ve .. kaytszlk, birok eylerle olduu gibi insan incelemek ile de ilgili idi. Hi phe gtrmez ki, italyanlar, slm milletlerin erimi bulunduklar, zellikle Mool istilsndan nceki yksek kltr, Hal seferlerinden beri tanyor ve buna hayranlk duyuyorlard. Ayrca, kendi prenslerinin yar Islm tarzda hkmdarlk srmeleri, kiliseye kar duyduklar sessiz ikrah ve hatt nefret, Yakn Dou lkelerine srekli olarak yaptklar seyahatler, Akdenizin dou ve gney limanlariyle ticaret 2 temaslar, ttalyanlar'm bu duygusunu besliyordu. Daha XIII. yzylda talyanlar'n, Mslmanla mahsus olan yce gnlllk, haysiyet ve gurur lksn takdir etmekte olduklar, bu lky bir sultann kiiliine balamaktan holandklar grlmektedir. Genel olarak Eyyub veya Memlk sultanlar dnlmektedir; ok nadir olarak isim verilmekte, olsa olsa Sultan Salhaddin'in ad anlmaktadr 8 . YiAraplarda bile bazan buna benzer bir hogr veya kaytszla rastlanabileceini bir yana brakalm. 8 Mesel Boccaccio'da byledir. Adlan sylenmeyen sultanlar: Massuccio, Nov. 46, 48, 49.
2
I. BLM. AHLAK,
GRENEK VE DN
725
k, tketici davranlar gerekten bir sr olmayan Osmanl Trkleri'nden bile talyanlar, yukarda grdmz gibi (s. 146 vd.), ancak hafif bir rkeklik duymakta ve onlarla bar bir uzlamann mmkn olabilecei dncesine snmaktadrlar. Bu dn kaytszln en gerek ve en karakteristik ifadesi, mehur Yzk Hikyesidir. Ayn konu eitli yazarlar tarafndan ele alnm, birok yzyllar daha nce olduka ekingen bir tarzda "Yz Eski Hikye" 'de (Nov. 72 veya 73) ve bir az daha cesaretli bir tarzda Boccaccio4 tarafndan anlatlmtr. En sonunda Lessing Nathan'm azndan bu hikyeyi dile getirmitir. Ortaan hangi kesinde ve hangi dilde bu hikyenin ilk kez anlatlm olduu hibir zaman anlalamyacaktr. Byk bir ihtimalle denebilir ki, hikyenin ilk ekli, talyanca redaksiyonlarnn her ikisinden de daha ak olmutur. Temeli tekil eden dn gr, yani Deisma, aada daha yakndan incelenirken meydana kacaktr. Mehur 'dnyay dolandran ler", yani Musa, sa ve Muhammed sz de ayn fikri kaba ve biimsiz bir ekilde ifade etmektedir. Eer bu sz ilk kez syleyen adam olarak kabul olunan mparator II. Friederich gerekten byle dnmse, daha zarif bir ekilde bunu ifade etmi olmas gerekirdi. O zamanki slm dnyasnda da buna benzer szlere rastlanmaktadr. Renaissance'n en parlak dneminde, XV. yzyln sonlarna doru, ayn tarz dn, Luigi Pul* Decamerone I, Nov. 3. Hristiyan dinini de bu arada sayan ilk yazar. Boccaccio'dr. Cento Novelle Antique ise bu noktada bir gedik brakmaktadr.
726
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ci'nin "Morgante Maggiore" sinde grlmektedir. Hikyelerine sahne tekil eden hayal dnya, btn romantik kahramanlk iirlerinde olduu gibi, Pulci'de de Hristiyan ve slm olmak zere kar karya duran iki cepheye ayrlmaktadr. Ortaa dnne uygun olarak Hristiyan zaferi ve arpan iki tarafn barmalar, yenilen slm tarafnn vaftiz edilmesi ile birletirilmektedir. Pulci'den nce bu gibi konulan ilemi olan yazarlar, ayn motifi geni lde kullanm olsalar gerektir. imdi Pulci'nin yapt asl i, kendisinden ncekileri, zellikle bunlardan en fenalarn, alaya almak olmutur ve bunu da daha arklarnn (canto) banda Tanrya, Mesih'e ve Meryem Anaya seslenmek yoluyla yapmtr. Fakat, abuk din deitirme ve vaftiz sahnelerinde onlar ok daha ak bir ekilde taklit etmitir. Bylece o, bunlarn ne kadar anlamsz samalardan ibaret olduunu okuyucu veya dinleyicilerine gze batar ekilde gstermek istemektedir. Ancak bu alay, kendisini, btn dinlerin5 nisb olarak iyi olduklarna inandn itiraf edecek kadar ileri gtrmektedir. Fakat buna ramen onun ortodoks itikadnn6 temelini, aslnda theist olan bir gr tekil etmektedir. Bundan baka Pulci, ortaa aarak baka bir yne doru bir dev adm atmaktadr. Gemi yzyllarda bir insan, ya mmin veya mrik, ya hristiyan veya pagan, ya da mslman olabilirdi. imdi Pulci, dev Margutte1 tipini yaratphesiz eytan Astarotte'nin aznda, ark XXV, kta 231 vd. Kars. kta 141 vd. Name XXVIII, kta 38 vd. T Name XVIII, kta 112 den itibaren sonuna kadar,
6
727
maktadr. Margutte yle bir tiptir ki, hangisi olursa olsun btn dinleri bir yana atarak en nefsan bencillii, her eit rezaleti tasaszca savap grmekte, yalnz hibir zaman ihanette bulunmam olmak erefini kendine alkoymaktadr. Belki de air, kendi tarznda namuslu olan bu ucubeyi slh etmek, ihtimal Morgante ile eiterek erdem yoluna getirmek niyetinde idi. Ancak, ok gemeden, yaratt bu tipten kendisi de holanmam ve hemen sonraki arkda gln bir kibete uramay ona reva grmtr 8 . Pulci'nin hafif mizalna bir delil olarak Margutte'yi ileri srenler olmutur; fakat bunu, XV. yzyln iir tablosunu tamamlamak iin zarur bir e olarak saymak gerekir. XV. yzyln iiri, o zamanki dogmacla kar duygusuz hale gelmi, eref duygusundan yalnz ufak bir kalnty muhafaza etmekte olan vahi bencillii, herhangi bir yerde abartlm bir biime sokarak tesvir etmek zorunda idi. Baka iirlerde de bazen devlere, eytanlara, paganlara ve mslmanlar'a, hristiyan bir valyenin aza alamayaca szler syletilmektedir. Klsik ilka kltrnn etkisi, Mslmanln etkisinden bsbtn baka bir tarzda olmutur. Klsik a bu etkiyi din vastasiyle yapm deildir. Pulci, biraz sathi olmakla beraber, Prens Chiaristante'nin kiiliinde ayn konuyu ele almaktadr. (ark XXI, kta 101 ve sonras, 121 vd., 145 vd. 163 vd.). Chiaristante, hibir eye inanmamakta ve kendisi ile eine Tanr gibi taplmasn istemektedir. Burada bize Sigismondo Malatesta (sayfa 52 vd., 344 vd., 663 hatrlatlmak istenmektedir.
8
728
nk bu din, Renaissance devrinin katolikliine temelde ok yakndr. Klsik ilka, etkisini felsefesi ile yapmtr. imdi esiz bir varlk olarak hayranlk duyulan ve sayg gsterilen klsik edebiyat, batan baa felsefenin din gelenekler zerine zaferleri ile doludur. imdi birok felsefe sistemleri ve sistem krntlar birdenbire Italyanlar'n nne kyordu. Bunlara artk tecesss uyandrc birtakm eyler veya sapknlklar olarak deil, birtakm inanlar diye baklyor, birbirinden ayrmaktan ok birbiriyle uzlatrlmaya allyor. Hemen hemen btn bu fikir ve felsefe retilerinde bir eit Tanr inanc yayordu; fakat bir btn olarak alnd zaman, Hristiyanln kabul ettii inan ile, yani dnyay bir Tanrnn ynetmekte olduu inanc ile kuvvetli bir eliki tekil ediyordu. Gerekten ana bir problem vard ki, bunun zlmesi iin ortaa teolojisi bo yere uramt ve imdi klsik ilka felsefesinden cevap bekliyordu. Bu, kaza ve kaderin insan hrriyeti ve iradesi ile olan ilikisi mes'elesi idi. Eer biz bu mes'elenin XTV. yzyldan beri tarihesini sadece stnkr anlatmaya kalksak, kendi bana bir kitap olur. Bu sebeple burada ancak, baz noktalara iaret etmekle yetineceiz. Dante ile adalarn dinleyecek olursak greceiz ki, klsik a felsefesi, ilk nce Hristiyanla en iddetli kartlk tekil eden yan ile, yani epikrizmas ile italyan hayatna girmitir. imdi Epikr'n yazlar elde yoktu ve daha klsik an sonlarnda Epikr felsefesinin az veya ok derecede tek yanl bir anlal meydana gelmi bulunuyordu. Bununla beraber, Epikr felsefesinin Lucretius ve
729
zellikle Cicero'dan karlabilen ekli bile, insanlara, tamamiyle Tanrsz bir dnyay tantmaya kfi geliyordu. retilerinin ne lde anlaldn ve bu muammal Yunan'l filozofun adnn kitle iin kolaylkla snlabilecek bir kavram eklinde kullanlp kullanlmadn kestirmek gtr. ok mmkndr ki, Dominiken engizisyonu, daha belli bir sula itham edemedii kimselere kar bu deyimi kullanmtr. Belli birtakm imanszca reti ve ifadeleri su saylmak mmkn grnmeyen kimseler, balca, ok erkenden gelimi olan kilise aleyhtarl gdenler ve kiliseyi kmseyenler idi. Bu takdirde lml derecede mreffeh bir hayat, byle bir suun ykletilmesi iin kfi gelebiliyordu. Mesel Giovanni Villan, deyimi byle genel anlam ile kullanmakta, 1115 ve 1117 tarihlerindeki Floransa yangnlarn dinsizlik nedeniyle Tanrnn bir cezas olarak izah ederken "Epikr'clerin lks ve sefahetini" de saymaktadr 9 . Manfred hakknda yle diyor: "Ne Tanrya, ne de azizlere, fakat yalnz ve yalnz madd zevklere inanan onun hayat, Epikriyen'ir".
9 Gio. Villan III, 29. VI, 46. Bu ad kuzey Avrupa memleketlerinde ok erkenden ortaya kmtr; daha 1150 tarihinde, aa yukar doksan yl nce cereyan etmi korkun bir hikye (Nant'l iki papazn hikyesi) mnasebetiyle grlmektedir. Guil. Malmesbury, L. III, S. 237 de (Londra basks 1840, sayla 405) yle tarif ediyor: Epicureorum... qui opinantur animam corpore solutam in aerem evanescere, in auras affluere (Bedenden ayrlan r u h u n havada kaybolduunu, havalara aktn dnen Epicureos'cular).
730
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
"Cehennem" inin onuncu arksnda Dante daha ak konumaktadr: inden ac iniltilerin ykseldii yar ak sandktalariyle korkun ve batan baa ateler sarm geni mezarlkta iki byk snf halinde, XIII. yzylda kilise tarafndan yenilen veya kovulan kimseler bulunmaktadr. Bunlardan biri imanszlard ve bile bile yaydklar belli birtakm dinsizce fikirleriyle kiliseye kar koyuyorlard. tekisini ise Epikr'cler tekil ediyorlard. Bunlarn kiliseye kar gnahlar, "ruh bedenle beraber yok olur" cmlesiyle ifade edilebilen genel bir inan beslemelerinde idi10. Fakat kilise ok iyi biliyordu ki, bu bir tek cmle, kk salmas halinde, btn Maniheizma ve Paterini retilerinden daha ykc olurdu; nk kilisenin, lmden sonra bireylerin ayr ayr mukadderatlarna karmas iddiasn temelinden rtrd. Bizzat kendisinin, mcadelelerinde kulland aralarla en yetenekli insanlar umutsuzlua ve imanszla srklemi olduunu,, tabi olarak itiraf etmiyordu. Dante'nin Epikr'e veya Epikr'n retisi olarak kabul ettii eylere kar duyduu tiksinti, muhakkak ki, samim idi. br dnyadaki hayat rlayan air, lmszl inkr edenden elbette tiksinti duymak zorunda idi. Gerek Tanrnn yaratmad ve ynetmedii dnya ve gerekse Epikr sisteminin ortaya koyduu ekilde varln bayaca anlam, Dante'nin mizacna son derece aykr den eylerdi. Fakat yakndan baklacak olursa grlecektir ki,
10
Kars. Lucretius'un III. kitabndaki tannm de-
liller.
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
73i:
klsik a felsefesinin belli baz retileri Dante'de de derin izler brakmtr; yle ki, dnyann ynetilmesi hakknda kutsal kitaplarn anlattklar, bunlarn yannda silik kalmaktadr. Yoksa, zel bir kadere inantan onu bsbtn uzaklatran etken 11 , kendi dncesi, ann hayatna egemen olan fikirlerin etkisi, dnyaya hkmeden hakszlk m idi? Gerekten de Dante'nin Tanrs, dnyay ynetmek iinde btn ayrntlar eytan bir varla, Fortuna'ya brakmaktadr. Bu Fortuna'mn dnya ilerini deitirmek ve birbirine kartrmaktan baka yapacak bir ii yoktur; o, insanlarn sefaletini umursamaz bir mutluluk iinde seyredebilmektedir. Fakat buna karlk Dante, ahlk ilerinde insann dorudan doruya sorumlu bulunduu inancnda h i bir zaman sarslmadan ayak diretmektedir: iradenin serbestliine inanmaktadr. Halkn anlad mnada irade hrriyeti Bat memleketlerinde teden beri geerli saylan bir inantr. Bylece her zaman iin bir insann, yapt. ilerden dorudan doruya kendisinin sorumlu tutulmu olmas gayet tabidir. Fakat insan iradesinin gerek nitelii ile byk evren yasalar arasnda bir uyum kurmak iin almak durumunda olan din ve felsefe retilerinde i deimektedir. Burada ahlkliin takdir edilmesinde uyulmas gereken bir l, bir daha - ok veya daha - az mes'elesi sz konusu olur. Dante, zamannn ufuklarm sahte klarla aydnlatan astrolojinin yanl inanlarndan bsbtn kurtulmu deildir. Bununla beraber o,..
Inferno, VII, 67-96
332
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
insann gerek niteliini elden geldii kadar lyIriyle anlyabileoek bir seviyeye ykselmekten alkonmamaktadr. Marco Lombardo'ya unlar syletiyor 1 2 : "Yldzlar, sizin yapacanz eylem iin geri ilk drty vermektedirler; fakat iyilik ile fenal birbirinden ayrabilmek hassas ve serbest irade size verilmitir; o serbest irade ki, doru beslendii takdirde, yldzlarla balangtaki mcadelesinden sonra her eyi yener". Baka kimseler, irade zgrlnn karl .olan zorunluluu, yldzlar dnda ayr bir kudrette aram olabilirler. Her ne olursa olsun, o zamandan beri bu, ak ve kanlmaz bir soru olarak mevcut bulunuyordu. Okullara ve sadece kimi dnlere snrlanm kald oranda bu soru, felsefe tarihini ilgilendirmektedir. Fakat, geni kitlelerin biJinlerine intikal ettii l gz nnde tutularak, burada biraz daha zerinde durulmas gerekmektedir. XIV. yzyl balca Cicero'nun felsef yazlar.nn etkisi altnda idi. Bilindii gibi Cicero, bakalarnn retilerinden kendine yaryanlar seen bir filozof olarak tannyor, fakat, eitli okullarn teorilerini yeter derecede ak sonular eklemeksizin tekrarladndan, pheci bir filozof olarak etkili oluyordu. kinci derecede Seneca ile Aristoteles'in, pek az Ltinceye evrilmi olan eserleri gelmekte
12 purgatorio XVI, 73. Convito'daki yldzlarn etkisi teorisi, bununla karlatrlmaldr. Pulci (Morgante XXV, kta 150)'deki eytan Astarotte, insan iradesinin Arriyetine ve Tanr adaletine tanklk etmektedir.
733
idi. Kilise retilerine kar olmasa bile hi deilsebunlarn dnda kalan en yksek mes'eleler zerinde dnmek yeteneinin meydana gelmesi, hi phesiz bu etkilerin meyvesi olmutur. Yukarda grm olduumuz gibi, XV. yzyl ile birlikte, klsik adan kalma eserler geni lde oalyor ve yaylyordu. En sonunda, elde bulunan Yunan filozoflarnn eserleri de Ltinceye evirilerek herkesin eline geiyordu. Her eyden: nce dikkate deer bir noktadr ki, bu edebiyat, en ok zendirenlerin balcalan, en titiz derecede dindarla, hatt zhd ve takvaya kendilerini vermi, kimselerdi (kar. s. 414 vd.). Bunlar arasnda F r a . Ambrogio Camaldolese'den szetmek doru olmaz. nk o, sadece Yunan kilise babalarnn evirisi ile uram ve ancak byk Cosimo Medici'nin srarlar zerine istemiye istemiye Diogenes Laertius' Ltinceye evirmitir. Fakat Niccola Niccoli, Giannoz-zo Manetti, Donato Acciajuoli, Papa V. Nicolaus gibi. adalar ok yanl bir humanizma ile kutsal kitaplar hakknda gayet esasl bilgileri ve derin bir sofuluu nefislerinde toplam bulunuyorlard13. Vittorino da Feltre'de de byle zelliklerin bulunduuna yukarda nemle iaret olunmutu (s. 321 vd.). Aeneide'ye ek olarak on nc kitab yazm olan Maffeo Vegio, S. Augustinus ile bunun annesi Monica'ya cokun bir hayranlk besliyordu; kendisi zerinde bu. halin byk bir etki yapm olmamasna imkn yoktur. Floransa'da Efltun Akademesi, btn bu.
Vespasiano F i o r e n t , p. 26, 320, 626, 51. M u r a t ; XX, Col. 532.
734
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
almalarn sonucu ve meyvesi olarak, klsik ilka zihniyeti ile Hristiyanlk grlerini birbirleriyle uzlatrmay kendine ama ediniyordu. Bu, o dnemin humanizmas iinde dikkate deer bir vla tekil etmektedir. Humanizma, genel olarak dinsiz idi ve XV. yzylda aratrmalarn genilemesi ile bu dinsizlii, gnden gne daha da artyordu. Balarn koparm bireyselliin ileri karakollar olarak yukarda grm olduumuz hmanistler, genellikle yle bir karakter gsteriyorlard ki, bunlarn bazen ok belli birtakm iddialarla ortaya kan dindarlklar bile bizi ri ilgilendirmiyebilir. Dine kar kaytsz kaldklar ve kilise aleyhine pervaszca sz syledikleri zaman bunlar, kolayca Atheist (Tanry inkr eden) diye adlandrlabiliyorlard. Fakat hi birisi herhangi bir ekilde felsef temellere dayanan sistemli bir atheizma ortaya atm 14 veya ortaya atmak cesaretini gsterebilmi deildir. Eer onlar bir ana fikir 2erinde kafa yormularsa bu, her eyden nce bir eit sath aklclk olabilir. Bu ise, megul olmak zorunda kaldklar eskilerin birbirine aykr birok fikirlerinden karlan, bir de kiliseye ve doktrinlerine kar besledikleri kmseme duygusundan doan gelii gzel bir sonutan baka bir ey deildir. 15 Galeottus Martius'u , eer eski bir rencisi olan Papa IV. Sixtus imdadna yetiip engizisyoncularn elinden kurtarmam olsayd, atete yaklmak cezaM Pomponazzo hakknda bak: zel eserler zellikle Bitter, Geschichte der Philosophie, cilt IX. 15 Paul. Jovii Elog, Lit. p. 90.
735^
sna arptrlmak durumuna kadar gtren de bit eit bir dnten baka bir ey deildi. Galeotto yle yazmt: doru hareket eden ve iindeki doutan var olan yasalara uyarak davranan bir insan, hangi kavimden olursa olsun, cennete gider. Bir rnek olmak zere, byk bir kitle iinden kk bir insann, Codrus Urceus'un16 din durumunu ele alalm. nce Forli hkmdar Ordelaffo'nun zel retmenliini, sonra da uzun yllar Bologna'da profesrlk etmi olan C. Urceus, kilise ve rahiplere kar ok ar bir dil kullanmtr. Genel olarak anlat tarz son derece kstahadr. stelik de yerel hikyelere ve latifelere srekli olarak kendi ahsn kartrmaktadr. Faka. ayn zamanda o gerek Tanr - insan olan Mesih'ten de olumlu bir biimde szetmekte ve ayrca dindar bir papaza, duasn almak iin bir mektupla kendini salk vermektedir. Bir defasnda, pagan dinin samalarn saydktan sonra szne yle devam ediyor: "Bizim teologlarmz da kirlenmeden gebe kalma, Deccal (Antichrist), sakrament, aln yazs ve bunlara benzer daha baz sorunlar zerinde birbirleriyle tartyorlar ve atyorlar; oysa bu sorunlar hakknda aktan aa konumaktansa susmak ye tutulmaldr". Gnn birinde C. Urceus'n odas, kendisi evde bulunmad bir srada, iindeki btn yazma kitap ve eyalarla birlikte yanmt. Sokakta bunu haber alnca bir Meryem Ana resminin nnde durdu ve Codri Urcei opera, ba tarafnda onun, Bart. Bianchini tarafndan kaleme alnan hayat; bundan baka, onun filoloji derslerinde, p. 65, 151, 272 ve ilah.
16
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ona yle seslendi: "Sana ne sylediimi iit; ben deli deilim, bile bile konuuyorum! Eer ben bir gn lm saatimde seni yardma arrsam, beni dinlemek ve kendi yaknlarnn yanna gtrmek zorunda deilsin; nk sonuna kadar eytanla beraber yayacam!". Bu szlerden sonra C. Urceus, alt ay boyunca bir oduncunun yannda gizli kalmay uygun buluyordu. Bununla beraber o, temelsiz inanlara o kadar inanyordu ki, kehanet ve harikal a r srekli olarak onu korku iinde tutuyordu; yalnz, ruhun lmszlne hibir surette inanmyordu. Bu mes'eleyi kendisinden soran dinleyicilerine yle cevap veriyordu: lmden sonra insann ruh ve aklnn ne olduunu kimse bilmez; teki dnya hakknda btn sylenenler, koca karlar korkutmak iin uydurulmu birtakm aralardan baka bir ey deildir. Fakat, lmne sra gelince hazrlad vasiyetnamede ruhunu veya akln 17 her eye gc yeten Tanrya emanet ediyordu; imdi de, gz yalar dken rencilerine Tanr korkusu beslemelerini, -zellikle ruhun lmszlne ve ldkten sonra da bir hayatn var olacana inanmalarn t veriyor ve son nefesinde dn takdisleri byk bir istekle kabul ediyordu. Ayn meslekten olup ok daha tannm adamlarn, nemli dnce beyan etmi bulunsalar bile, gerek hayatlarnda daha istikrarl kaldklarn gsteren hibir kant elimizde yoktur. ou, i lemlerinde serbest dn ile iinde yetitikleri katoliklik inanlarnn krpntlar arasnAnimum meum seu aimam. Byle bir ayrma Tapmak suretiyle filoloji, o vakitler teolojiyi mkl dul u m a sokmaktan holanrd.
17
VI.
BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
737-
da sallanp durmu olsalar gerektir; grnte ise^. srf tedbirli ve ll davranm bulunmak sebebiyle kiliseye bal kalmlardr. Bu adamlardaki aklcln, yeni domakta olan tarih eletiri ile badat oranda, kutsal kitaptaki hikyelerin, ekingen bir tarzda olsa da, eletirilmi bulunduuna bazen rastlanmaktadr. Papa II. Pius'm olduu sylenen bir sz18, sanki byle eletirilere yol amak kastiyle sylenmi gibi grnmektedir: "Hristiyanlk, mucizelerle dorulanm olmasa bile, yalnz kendisindeki ahlk kurallar dolaysiyle kabul edilmesi zarur bir din olurdu". Kutsal kitaptaki mucizelerin keyfe gre deitirilmesi suretiyle uydurulan masallarla phesiz hi ekinmeden alay ediliyordu19 ve bu, halkn din duygular zerine etki yapmaktan geri kalmyordu. Yahudilie eilim gsteren imanszlarn sz edildii zaman, her eyden nce Mesih'in Tanrln inkr
18 Platina, Vitae pontiff., p. 311: christianam fidem, si miraeulis non esset approbata, honestate sua reeipi debuisse. 19 zellikle vaiz rahipler, bu gibi eyleri krsde akllarna getirip uydurduklar hallerde, alay edilirlerdi; bundan baka, teden beri kabul edilmi bulunan mucizelere kar itirazlar da eksik deildi. Firenzuola (pere, vol. II, p. 208, Nov. 10), sinsi sinsi evirdikleri binbir dolapla elde ettikleri paralarla kiliselerine bir apel ilve etmek isteyen Novara Fransisken'lerini alaya almaktadr; dove fusse dipinta quella bella storia, quando S. Francesco predicava agli ucceli nel deserto; e quando ei fece la santa zuppa, e ehe l'agnolo Gabriello gli porto i< zoccoli (O gzel hikyenin, San Francesco'nn kulara vaizi, kutsal orbay yapmas, melek Cebrail'in kendisine nalnlar getirmesi gibi sahneleri resmedilmi olmal idi).
338
TALYA'DA
3NESANS
KLTR
etmenin sz konusu olduu dnlmelidir. 1500 sralarnda Bologna'da yaklm olan Giorgio da Novara'ya da her halde byle bir su yklenmi olsa gerektir 20 . Fakat, ayn tarihlerde (1497) yine Bologna'da Dominiken engizisyoncusu, yksek kimseler tarafndan himaye gren tabip Gabrielle da Sao'y, sadece pimanlk duyduunu aka syletmekle yetinerek serbest brakmak zorunda kalmtr 21 . Bu doktor, sa'nn Tanr olmadn, fakat Joseph ile Meryem'in herkese yaplan biimde bir araya gelmelerinden domu bir ocuk olduunu, hilecilii ile onun dnyay felkete gtrdn, iledii cinayetler yznden armha gerilmek yoluyla ldrldn, dininin de ok gemeden ortadan kalkacan, takdis edilmi ekmekte onun gerek vcudunun bulunmadn, mucizelerinin ilh bir kuvvetle deil fakat gkteki cisimlerin etkisi ile vukubulduunu her zaman tekrarlar dururdu. Btn bunlara ramen doktor Gabrielle da Salo, engizisyoncunun elinden kurtulabiliyordu. Mucizelerin Tanr gc deil, gkteki cisimlerin etkisi ile vukubulduu sz, o zaman iin son derece karakteristiktir; iman kaybolmutur, fakat sihirin varlna hal inanlmaktadr 22 . Hmanistler, dnyann ynetilii bakmndan, ber tarafta hkm sren yumruk gc ve fena ynetim altnda meydana gelen olaylar bir dereceye
20 Onun hakknda baz bilgiler: Bapt. Mantuan. de patientia. L. III, cap. 13. = Bursellis. Ann. Bonon.: Murat. XXIII, Gol. 915. 22 Bu kfrlerin bazan ne kadar ar bir dereceye vard, Gieseler tarafndan Kirchengeschichte II, s. 154, jot'ta canl bir ka rnek ile gsterilmitir.
VI. BLM. AHLK,
GRENEK VE D t N
739
kadar kaytszlk ve tevekklle kabul etmenin ilerisine ok nadir olarak gitmilerdir. Bu ruh haleti sebebiyledir ki, "kadere dir" veya buna benzer adlarla birok kitaplar kaleme alnmtr. Hmanistler, ou kez sadece talih arknn dnmekte olduunu, dnya ilerinin, zellikle siyaset ilerinin durmadan deitiini tespit etmektedirler. lh takdirden, anlaldna gre sadece yavan fatalizmadan, mil ve tesirleri anlamaktan vaz gemi grnmekten veya faydasz szlanmalardan, utandklar iin szetmektedirler. Gioviano Pontano, Fortuna ad verilen esrarengiz nesnenin iyzn, ounu dorudan doruya kendisinin edindii deneylerle aklarken byk bir ustalk gsteriyor23. Ayn konuyu Aeneas Sylvius, daha ok mizah tarznda, grd bir d biimine sokarak ilemitir24. Buna karlk Poggio, ihtiyarlnda kaleme ald bir yazda25 dnyay bir zdrap ve gz ya vadisi olarak tasvir etmee ve ayr ayr sosyal snflarn mutluluunu mmkn olduu kadar aa deerde gstermee almaktadr. Bu tr anlatm, sonradan da genel olarak yazarlarca benimsenmitir. Sivrilmi kiilerden bir ou, hayatlarndaki mutluluk ve mutsuzluklarnn bor ve alacak haneleri zerinde aratrmalar yapmlar ve genel olarak aleyhte sonulara varmlardr. 1510 tarihlerine doru grnebildii durumu ile talya'nn ve ttalyanlar'n kaderi, Tristan Carac-
Jov. Pontanus, de fortuna, I, 192-921. Tanr'y isbat tarz: n, p. 286. 24 Aen. Sylvii opera, p. 611. 25 poggius, de miseriis humanae conditionis.
23
740
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ciolo26 tarafndan son derecede arbal bir tarzda, nerdeyse bir at edsiyle tasvir edilmitir. Daha sonra da Pierio Valeriano, genel olarak benimsenmi bulunan bu ana duyguyu bizzat hmanistlere zel bir surette uygulayarak mehur eserini yazmtr (s. 378 vd.). Bu konular arasnda mesel Papa X. Leo'nun kaderi gibi bazlar, gerekten zel bir ilgi uyandracak nitelik gstermektedirler. Onun hakknda siyas bakmdan sylenebilecek btn olumlu eyler, Francesco Vettori tarafndan son derece byk bir ustalkla zetlenmi bulunmaktadr. X. Leo'nun zevk ve safa iinde geen hayatnn tablosu ise, Paolo Giovio tarafndan, bir de ad bilinmiyen bir biyografyacsnn kaleminden verilmi bulunmaktadr 27 . Bir az nce ad geen Pierio Valeriano da, papamn mutluluunu glgeleyen taraflar acmasz gerekler halinde ortaya koymutur. te yandan, bazan bir kimsenin Ltince yaztlar iinde aktan aa talihi ile vnmesi, bizi nerdeyse rpertmektedir. Bylece, Bologna hkmdar n. Giovanni Bentivoglio, sarayna yeni eklettii kuledeki bir taa, talihi ile iyi huylarnn, istenmesi akla gelebilecek ne varsa hepsini kendisine bol bol 28 saladn oyma yazt olarak koydurmutur ; ve Caracciolo, de veritate fortunae.: Murat. XXII. Bu yaz, ayn trden eserler bakmndan ok zengin olan bu devirde en ziyade okunmaa deer olanlardan biridir. Kars. sayfa 455. Bayram alaylarnda Fortuna'ya dair bak: sayfa 569 vd. * Leonls X. Vita anonyma,: Roscoe, ed. Bossi, XII, p. 153. M Bursellis, Ann. Bnno.: Murat XXII, Col. 909: monimentum hoc conditum a Joanne Bentivolo securido Pat28
v. BLM, AHLAK, GRENEK VE DIN
741
bunu kovulmasndan birka yl nce yapmtr. Eskiler, bu anlamda konutuklar zaman, hi deilse Tanrlarn kskanacaklar kaygsn duyarlard. Belki de talya'da ilk kez Fortuna ile vnen kiiler, Condettiere'ler (s. 36) olmulardr. Fakat yeniden kefedilmi olan klsik ilka kltr, din zerinde en kuvvetli etkisini, herhangi bir felsefe sistemi ile veya eskilerin herhangi bir inanc, ya da bir fikri ile deil, her eye hkmeden genel bir kanaat ile yapmtr. Klsik ilka insanlar ve bir dereceye kadar da messeseleri, orta andakilere ye tutuluyor, her bakmdan onlara benzemee allyor ve bu srada din ayrlna tamamiyle ilgisiz bir hale geliniyordu. Tarih grkeme duyulan hayranlk, her eyi kendi iine ekiyordu (kar. s. 231 vd. dipnot, 627) Filologlarda ise stelik baz zel lgnlklar grlyordu ve bu sayede dnyann gzlerini kendi zerlerine ekiyorlard. Papa II. Paul'un, kendi kitabn kskananlarla bunlarn arkadalarn, kfirlikleri yznden hesaba ekmekte ne dereceye kadar hakl olduu mes'elesi ne de olsa pheli kalmaktariae rectore, cui virtus et fortuna cuncta quae optari possunt affatim praestiterunt (Bu ant, vatann yneticisi, erdem ve talihin, bir insan tarafndan arzu edilebilecek her eyi kendisine balam olduu Giovanni Bentivoglio tarafndan kurulmutur). Bu yazt darda ve grnr bir yere mi konmutu, yoksa daha nce sz edilen baka bir yazt gibi, bir temel tanda gizli mi idi? bu mes'ele ak olarak belli deildir. Eer temelde idiyse, yeni bir fikir gryoruz: talih, belki de yalmz kronistin grm bulunduu bu yazt ile, sihirli bir ekilde binaya balanacakt.
742
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
dr; nk balca kurban olup biyografyasn yazan Platina (s. 313, 495), papay, bu ii yaparken baka iler yznden c alma duygusu ile srklenen bir insan ve zellikle komik bir figr olarak ortaya karmakta byk bir ustalk gstermitir. manszlk, paganlk29, ruhun lmszln inkr ve benzeri gibi sular, ancak vatan hainlii davalarndan bir sonu kmad hallerde tutuklulara ykletilmektedir. Eer kendisi hakknda bize verilen bilgiler doru ise, Papa II. Paul de, entellektuel sorunlar hakknda hkm verebilecek gte bir adam deildi. Ltinceyi az bilirdi ve ruhan meclislerle diplomasi mzakerelerinde talyanca konuurdu. ocuklarna okuyup yazmann ilerisinde renim yaptrmamalar iin Romallar'a uyarlarda bulunan, yine odur. Ondaki rahiplere mahsus olan dar grllk, bize Savonarola'y hatrlatmaktadr, (s. 697); u kadar var ki, kltr kazanm ile insanlarn dine dman olmalarnda Papa Paul ile benzerlerinin byk paylar vardr denebilir. Bununla beraber yaknnda bulunanlardaki paganlk eilimleri yznden papann gerek bir kayg duyduuna phe edilemez. Gerekten de hmanistler, pervasz bir pagan olan Sigismondo Malatesta (s. 726, dipnot 8) 'nn saraynda nelere yeltenmemilerdi ki? Muhakkak ki, ou sabit bir karakterden yoksun olan bu adamlar, ancak evrelerindekilerin msaadeleri orannda ileri gidebilirlerdi ve nerede Hristiyanla temas etseler, bu dini paganla ekerlerdi. rnek olmak zere Gioviano Pontano'nun Hristiyanla paQuod nimium gentilitatis amatores essemus (Pagan dininin fazla akyz diye).
28
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
743
ganl kartrmakta ne kadar ileri gittiini grmek gerekir. O, bir azizden yalnz "D-ivus" diye deil, fakat "Deus" diye szetmektedir; melekleri ilkan cinleri ile aa yukar bir tutmaktadr 30 ; ruhun lmszl hakkndaki gr, glgeden bir lkeye benzemektedir. Bu anlay bazen ok garip bir biimde kendini gstermektedir: 1526 tarihinde Siena''1, srgnler partisi tarafndan saldrya urad zaman, bu hikyeyi bize bizzat anlatan deerli barahip Tizio 22 temmuzda yatandan kalkt; Macrobius'un' 2 nc kitabnda yazl olanlar hatrna getirdi; ibadet etti ve sonra ayn yazarn Tanrya kulluk formln dmanlara kar okudu; ancak, bunu yaparken Tellus mater teque Jpiter obtestor (ey ana toprak ve Jpiter, seni tank olarak aryorum!) yerine Tellus teque Christe Deus obtestor (ey toprak ve Tanr Isa, seni tank olarak aryorum!) dedi. iki gn daha arka arkaya ayn :eyi tekrarladktan sonra dmanlar ekilip gittiler. Bu gibi eyler, bir yandan anlamszca bir slp ve moda ii gibi, te yandan ise bir dinden ayrlma hareketi gibi gzkmektedir.
30 Plstik sanatlarda h> olmazsa meleklerle melekocuklar (putti) arasnda bir ayrma yaplmakta ve btn cidd amalar iin birincisinden faydalanlmaktadr. Annal. Estens.: Murat. XX. Col. 468 de Amorin veya Putto, gayet basit olarak "instar Cupidinis angelus (Cupido gibi bir melek) denmeKtedir. Della Valle, Lettere sanesi, III, 18. 32 Macrob. Saturnal. III, 9. Hi phe yok ki, barahip, orada tarif olunan yz ve gz iaretlerini, btn tavr ve hareketleri de yapmtr.
744
Bununla beraber klsik ilka kltrnn, hem de dogmatik eitten olmak zere, ok tehlikeli bir etkisi daha grlmtr ki, bu da kendi tarzndaki temelsiz inanlar Renaissance'a aktarm olmasdr. Temelsiz inanlar, tek tk olarak, ortaa boyunca da varln muhafaza ederek yayabilmiti. Bu nedenledir ki imdi btnnn yeniden dirilmesi ok daha kolay olmutur. Bu konuda muhayyilenin de byk bir rol oynad phe gtrmez, italyanlarn aratrc ruh ve anlayn bir dereceye kadar gemleyebilen kuvvet, ancak bu muhayyile olmutur.. Yukarda sylemi olduumuz gibi, dnyann. Tanr tarafndan ynetildii inanc, bir ksm talyanlar'da, her yerde hakszlk ve sefaletin hkm: srmesi yznden, sarslm bulunuyordu. Mesel Dante ve daha baka baz kimseler ise dnya hayatn rastlantlara ve bunun ztraplarna feda etmilerdi; buna karn kuvvetli bir iman besliyorlard ise bunun nedeni, insan hirette yce bir hayatn bekledii inancn muhafaza etmeleridir, lmszle inanmann sarslmaya balad anda fatalizma ar basmaktadr; ya da fatalizma ar basnca, lmszle inancn sarslmas, bunun bir sonucu olarak kendini gstermektedir. Alan gedie, ilk nce klsik ilka astrolojisi" ve ayn suretle Arap astrolojisi girmitir. Yldzlarn birbirlerine olan durumlarndan ve burlarn iaretlerinden gelecekteki olaylar ve tm hayatn, ak karlmakta ve bu yoldan yrnerek en nemli kararlar verilmektedir. ou hallerde, yldzlarn iaretine baklarak giriilen eylemler, aslnda byle bir yoldan gidilmeksizin yaplaca eylemler-
den daha az derecede ahlka aykr olmayabilir. Fakat, ok kez kararlarn vicdan ve ereften fedakrlk yapmak bahasna verilmi olmas gerekir. Btn kltr ve aydnlanmann, uzun zaman, bu kuruntu karsnda nasl ciz kald, son derece ibretle grlmee deer bir gerektir. Bu aczin sebebi, ayn kuruntunun kuvvetli muhayyilede, gelecei nceden bilmek ve tyin etmek arzusunda salam bir destek bulmas ve bir de klsik ilka tarafndan dorulanmas gereidir. X m . yzyl balarnda astroloji, italyan hayatnda birdenbire n safa gemitir. mparator II. Friedrich, kendi mneccimi olan Theodorus'u daima beraberinde gezdirmektedir. Ezzelino da Romano 3 3 ise dolgun cretle birok astrolog saklamaktadr; bunlar arasnda mehur Guido Bonatto ile uzun sakall Arap, Badatl Paul gibi adamlar bulunmaktadr. Giriecei btn nemli iler iin bu mneccimler gn ve saat tyin etmek zorunda idiler, tcra ettii saysz zulmlerde her halde onlarn kehanetlerinin pay az olmasa gerektir. O zamandan beri hi kimse yldzlara baktrmaktan artk ekinmemektedir. Yalnz hkmdarlar deil, serbest kentler 34 de dzenli olarak astrologlar tutmaktadrlar. Monachus Paduan. L. II: Urstisius, Scriptores I, p. 598, 599, 602, 607. Son Visconti hkmdarnn (S. 53) da birok byle adamlar vard. Kars. Decembrio: Muratori XX, Col. 1017. = > * Mesel Floransa ehri; ad geen Bonatto, burada bir sre bu mevkii igal ediyordu. Kars. Matteo Villani XI, 3; anlaldna gre burada bir ehir mneccimi kasd edilmektedir. - . .
3
746
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
XIV. yzyldan XVI. yzyla kadar nivers;+elerde35 bile bu kuruntu bilimi iin, hatt asl astronomlarla yan yana olmak zere, zel profesrler bulundurulmaktadr. Papalarn ou36 yldzlarn iaretleriyle her eyin tyin edilebileceini aktan aa kabul ediyorlard. Bunlar arasnda II. Paul, erefli bir istisna tekil etmektedir 37 . Ayn surette bu papa, d yorumunu (rya tbirini), kehanet ve sihiri de kmseyen bir anlayta idi. Fakat X. Leo bile, anlaldna gre papalk devrinin bir bakma hretini astrolojinin gelimesinde38 gryordu. III. Paul ise mneccimlerine en uygun (eref) saat tyin ettirmeksizin hibir ruhan meclis toplamamtr 30 . Yksek meziyetlere sahip kimseler iin her halde kabul olunabilir ki, bunlar, hareketlerini yldzlarn durumlarna gre tyin etmekte belli bir 61Libri, Histoire des sciences mathemtiques II, 52, 193. Bclogna'da bu profesrlk, daha 1125 tarihinde mevcuttur. Kars. Pavia'daki profesrleri gsteren liste: Corio, fol. 290. X. Leo zamannda Sapienza profesrl hakknda bak: Roscoe, Leone X, ed. Bossi, V, p. 283. 36 Daha 1260 tarihinde Papa IV. Alexandr, bir kardinal ve utanga bir astrolog olan Bianco'yu, baz siyas kehanetleri aa vurmaa zorlamtr. Giov. Villani, VI, 81. 37 De dictis ete. Alphonsi, Opera, p. 493. H. Pius bunu, pulchrius quam utile (faydal olmaktan ok, gzel) bulmaktadr. Platina, Vitae Pont., p. 310. IV. Sixtus hakknda bak: Jac. Volaterran: Murat. XXIII, Col. 173, 186. 38 Pier. Valeriano, de infelie. literat., Leo'nn zayiesi zerinde kitap yazan ve bu suretle papann birok srlarn kef eden F r a n . Priuli'den sz etmesi mnasebetiyle. 39 Ranke, Paepste I, p. 247.
35
VI. BLM. AHLK,
GRENEK VE DN
747
y amamlardr ve bu hususta din ile vicdan tarafndan izilmi bir snr tanmlardr. Gerekte, dindar ve sivrilmi kimseler, yalnz bu kuruntuya katlmakla kalmamlar, stelik ayn kuruntunun temsilcileri olarak da ortaya kmlardr. Floransa'l Maestro Pagolo40 bylelerinden biridir. Roma'l Firmicus Maternus'da 41 sezilen bir arzu, yani astrologlar ahlkn iyi rnekleri haline getirmek arzusu, neredeyse Pagolo'da da grlmektedir. O, aziz bir zhid hayat sryordu; hemen hemen hibir ey yemiyor, dnya maln kmsyor ve yalnz kitap topluyordu; bilgin bir tabip olarak sanatn yalnz dostlar zerinde uyguluyor, fakat bu yardm iin gnah kartmalarn art kouyordu; Angeli manastrnda Fra Ambrogio Camaldolese (s* 685)'nin evresinde toplanan dar fakat nl meclisteki konumalara devam ederdi; bundan baka, zellikle son yllarnda, ihtiyar Cosimo ile de sk sk grrd. Zira Cosimo da astrolojiye nem verir ve, belli ve byk bir ihtimalle tli derecede kalan iler iin olmakla beraber, bundan faydalanrd. Bunlarn dnda Pagolo, yalnz en yakn dostlarna, yldzlardan haber verirdi. Fakat byle bir dzenli ahlk sahibi olmasa da bu mneccim, herkes tarafndan saylan ve her yerde kendini gsterebilen bir insan olabilirdi. Byle kimseler talya'da, Avrupa'Vespas. Fiorentino, p. 660, kar. 341. Ayn eser, p. 121. Federigo da Montefeltro'nn saray matematikisi ve astrologu olarak baka bir Pagolo'nn ad gemektedir. Dikkate deer bir nokta udur ki, bu adam bir Almandr. * l Firmicus Maternus, Matheseos Libri VIII, ikinci kitabn sonunda.
40
748
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
nn teki lkeleriyle kyaslanacak olursa, daha ok sayda yayorlard, teki Avrupa memleketlerinde bu gibiler yalnz byk saraylarda, o da her zaman deil ancak baz hallerde grlebilirdi, italya'da herhangi bir ekilde byk bir konak sahibi olan herkes, bu husustaki istek yeter derecede iddetlenip her tarafa hakim olal beri, bir astrolog tutard. phesiz ki, bu astrologlar bazen ala katlanmak zorunda kalrlard", stelik, bu bilim zerinde yazlan eserlerin, kitap basmak sanat daha kefedilmeden nce drt yana yaylm bulunmas dolaysiyle, geni evrelerde iddetli bir heves uyanmt ve bu hevese kaplanlar, astroloji ustalarna elden geldii kadar yaklayorlard. Astrologlarn en kt tabakasn, yanz sihirbazlk sanatlarna bir yardmc olarak veya bu sanatlarn maskelemek iin yldzlardan yararlanan kimseler tekil ediyordu. O zamanki italyan hayat iin astroloji, byle bir yan olmasa da, hazin bir evFe tekil eder. Btn o yksek yetenekli, ok yanl, orijinal karakterli insanlar, istikbali anlamak ve tyin etmek yolunda duyduklar iddetli arzu tarafndan o kuvvetli ferd iradeleri ve kararlar birden bire al aa edilirse, bize nasl grnrler! Bazen de yldzlar elverisiz iaretler gsterdikleri zaman, kendilerini toparlar, bamsz bir biimde hareket ederler ve s Bandello III, Nov 60 da Milano'da Alessandro Bentivoglio'nn mneccimi, btn maiyeti nnde zavall bir ciz olduunu itiraf eder.
749
telik de: Vir sapiens dominabitur astris*3, (akll insan yldzlara hkmeder) szn sylerler. Fakat ok gemeden yine eski kuruntuya kaplrlar. ilkin, ileri gelen ailelerde btn ocuklarn zayielerine baklrd. Bazen bu yzden, hibir zaman vuku bulmyacak olan herhangi bir olay, aln yazs imi gibi bo yere beklenir durulur ve hayatn byk bir ksm byle bir bekleme ruh haleti iinde geerdi44. Byk adamlarn verecekleri her nemli kararda, zellikle balama saatini tyin iin yldzlara ba vurulmaktadr. Hkmdarlarn seyahatleri,, yabanc elilerin kabul45, byk bina temellerinin, atlmas, hep yldzlarn verecekleri iaretlere baldr. Yukarda ad geen Guido Bonatto'nun hayatnda bu hususa dair gayet canl bir rnek gryoruz.
43 Byle bir k a r a r annda idi ki, Lodovico Moro, imdi Chur katedralinde bulunan ha bu yazt ile yaptrmt. Bir kez IV. Sixtus, bu szn doru olup olmadn denemek istediini sylemiti. ** Piero Capponi'nin bizzat astrolog olan babas, zyiesinde grlen tehlikeli ba yarasndan sakndrmak iin olunu ticaret hayatna atmt. Vita di P. Capponi,: Arch. stor. IV, II, 15. Cardanus'un hayatndan bir rnek iin bak: sayfa 459. Hem tabip ve hem de astrolog olan Spoleto'lu Pierleoni, gnn birinde suda boulacana inanyordu. Bu yzden sudan kanyor, Padua ve Venedik'te kendisine teklif olunan parlak mevkileri reddediyordu. Paul. Jov. Elog. liter. 45 Lodovico Moro'nn hayatndan rnekler iin bak: Senarega: Muratori XXIV, Col. 518, 524. Benedictus: Eccard II, Col. 1623. Bununla Deraber babas byk Francesco Sforza, astrologlar kmsemekte idi; dedesi Giacomo ise hi deilse astrologlarn uyarlarna uyarak hareket etmemiti. Corio, fol. 321, 413.
750
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Aslnda Guido Bonatto, gerek faaliyeti ve gerekse sistematik byk eseri40 dolaysiyle, XIII. yzylda astrolojinin yeniden kurucusu denmeye lyk bir kiidir. O, Forli'de Guelf ve Ghibellin partileri arasndaki kavgalara bir son vermek amaciyle kentin surlarn yeniden ina etmee ahaliyi ikna etti. iki partiyi temsil eden iki adam ayn anda temele ta koyduklar takdirde bundan byle dnyann sonuna kadar Forli'de parti ayrl olmayacakt. Gerekten de biri Guelf ve tekisi Chibellin partisinden olmak zere iki adam bu i iin seildi. Kararlatrlan zaman yaklanca her ikisi de ellerinde birer ta olduu halde geldiler. iler, inaat aralar ile orada bekliyorlard. Nihayet Bonatto iaret verdi. Bunun zerine, Chibellin partisini temsil eden adam elindeki ta kazlm temele att. Fakat Guelf partisinin temsilcisi nce tereddt gsterdi ve sonra da elindeki ta temele koymay bsbtn reddetti; nk Bonatto'nn kendisi Ghibellin'lerden saylyordu ve Guelf'lere kar esrarengiz bir hiyle yapabilirdi. Bunun zerine astrolog ona yle hitap etti: seni ve senin Guelf partini, gvenmez alaklnz ile birlikte Allah kahretsin! Kentimiz zerinde yldzlarn byle elverili bir durumu, daha 500 yl grlemiyecektir! Gerekten de Tanr, ok gemeden Forli'de Guelf'leri mahvetti;
Bu eser birok defalar baslmtr; fakat onu grm e k bana bir trl nasip olmamtr. Burada sylenenler, Annal. foroliviens,: Murat. XXII, Col. 233 vd. ndan alnmtr. Leonbattista Alberti, temel a t m a tre"nine fikr bir nitelik vermee almaktadr.: pere vol.gari, Tom IV, p. 314 (veya da re aedific. L. I ) .
46
751
it imdi, 1480 tarihlerine doru kronist yle iyor: Guelflerle Ghibellin'ler burada t a m bir ba11:. halindedirler ve partilerinin adlar bile artk 11 y ulmamaktadr 4 7 Yldzlarn durumlarna balanan ilerin en nemlisi, sava zamanlarndaki kararlard. Ayn Bonatto, Ghibellin partisinin byk bakam Guido da Montefeltro'ya, harekete gemek iin eref saati yldzlara bakarak vermek suretiyle, birok zaferler kazandrmtr. Mneccimi yanndan ayrldktan sonra 4 8 Montefeltro, uranln muhafaza etmek cesaretini bsbtn kaybetti ve bir Minorit manastrna snd; daha uzun yllar bir rahip olarak burada yaadktan sonra ld. 1362 de Pisa'ya kar yaptklar savata Floransallar, sefere kacaklar eref saati mneccimlerine tyin ettiriyorlard 4 0 . Birden bire kentin iinde dolakl bir yoldan gemek emrini aldklarndan, neredeyse ge kalyorlar4T Floransa'nm ikinci (Giov. Villani III, 1. Byk Kari zamannda) ve Venedik'in birinci (yukarda sayfa 87) kurulularndaki zayielerdfc, belki de eski bir gelenek ile ortaa iiri yanyana gelmektedir. 48 Ann. foroliv. I. c. Filippo Villani, Vite. Macchiavelli, Stor. fior. L. I. Zaferler vaad eden yldzlar durumu yaklat zaman Bonatto, elinde usturlap ve kitap olduu halde Piazza'daki San Mercule kilisesinin kulesine kar ve o an gelir gelmez byk an aldrrd. Bununla beraber itiraf olunmaktadr ki, o, bazan aldanm ve Montefeltro'nn kibeti ile kendi lmn nceden anlayamamtr. Kendisi, Paris'ten ve bir sre dersler verdii talyan niversitelerinden Forli'ye dnmek zere yolda iken haydutlar tarafndan ldrlmtr. Matteo Villani XI, 3;
752
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
di. Daha nceki seferlerde Via di Borgo S. Apostolo'dan geilerek gidilmi ve savata baar kazanlmt. Fakat burada gnee kar gerilmi olan tenteler indirilmemi bulunduundan, altlarndan geerken sancaklar emek zorunda kalnmt; bu ise iyiye almet deildi. Esasen astrolojiyi savatan ayr bir ey olarak tutmak srf Conodottiere'lerden ounun ona bal bulunmalar sebebiyle bile, mmkn olmamakta idi. Jacopo Caldora, ar hastala tutulduu zamanlarda da neesini yitirmezdi. nk mutlaka savata leceini astrolojiden renmiti; gerekten de yle olmutur 50 . Bartolommeo Alyiano, tpk komutanla gelmesi gibi kafasndaki yaralarn da yldzlarn karariyle kendisine geldiine inanyordu61. Niccolo Orsini-Pitigliano, Venedik ile szlemesini imzalamak iin eref saati tyin etmesini fiziki ve astrolog Benedetto'dan52 rica etmektedir. I Haziran 1498 de Floransal'lar, yeni Condottiereleri Paolo Vitelli'ye trenle san verirken sunduklar komutanlk deeneini, Vitelli'nin kendi istei zerine, astroloji ile ilgili resimlerle sslyorlard". Jovian. Pontan., de fortitudine, L. I. erefli istisnalar olarak ilk Sforza'lar hakknda bak: sayla 701, not 51 Paul. Jov. Elog, sub. v. Livianus. 42 Bunu bizzat kendisi anlatmaktadr. Benedictus: Eccard II, Col. 1617. BS Jac. Nardi, Vita d'Ant. Giacomini, p. 65 deki ifade, her halde bu ekilde anlalmaldr. Elbise ve eyalarda bu gibi resimlere sk sk rastlanmaktadr. Ferrara'da Lucrezia Borgia'y karlamaya kld zaman Urbino desinin katr stnde altn ilemeli astrolojik resimlerle
60
BLM.
AHLK, GRENEK VE D l N
7gS
nemli siyas olaylarda acaba nceden mi yldzlara baklrd, yoksa astrologlar tecesss dolaysiyle sonradan m bunu yaparlard? Bu mes'ele her zaman iin aka anlalamamaktadr. Ciangaleazzo Visonti (s. 18 vd.) ustalkla hazrlanm bir tertip ile amcas Bernardo ve ailesini tutuklad zaman (1385), Uur, Kuak ve Mars gezegenleri, ada bir yazarn54 ifadesine gre, ikizler burcunda bulunuyorlard. Fakat kararn uygulanmasn bu durumun tyin edip etmedii bildirilmemektedir. Astrologlar yldzlarn hareketlerinden ok siyas gr ve hesaplarn sevk ve idare ettikleri haller, her halde ndir olmasa gerektir 55 . Btn ge ortaa boyunca Paris ve Toledo'dan karak yaylan veba, sava, yer depremi, su tamas ve benzeri gibi astrolojik kehanetler, Avrupa memleketlerini korkuya dryordu. talya da bu hususta onlardan geri kalm deildir. Yabanclara talya'nn kaplarn ebed olarak aan 1494 felket ylndan az nce, inkr edilemiyecek ekilde ssl siyah kadifeden bir rt konmu bulunuyordu.: Arch. stor. append, II, p. 305. 64 Azario. Corio, fol. 258. 55 Byle bir dance, Osmanl padiah I. Bayezit'in mnecciminde bile umulabilir. Bu Trk mneccimi, Nibolu meydan savandan sonra padiaha Burgundia Dukas Jean'vn fidye karl serbest braklmasna msaade etmesini tavsiye etmitir: "Onun yznden daha pek ok Hristiyan kan akacaktr". Fransa'daki i savan ne ekilde gelieceini nceden grmek, o kadar g bir i deildi: Magn. chron. belgicum, p. 358, Juvenal des Ursins, 1396 ylna dair.
15i
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
uursuz kehanetlerde bulunulmutu56. Ancak, bu gibi kehanetlerin ok daha nceden herhangi bir yl iin sylenip sylenmediini bilmiyoruz. Fakat byle dn tarz, klsik ilk aa mahsus sonular ile birlikte, ttn iddet ve yapkanl ile hi beklenmedik blgelere kadar yaylyordu. Bireyin btn d -ve i hayat doutan tyin edilmi bulunduuna gre, mesel kavimler ve dinler gibi byk fikr ve tarih topluluklar da ayn yasaya bal bulunuyorlard; ve mademki bu byk eyleri tyin eden yldzlar durumu deiiyordu, o halde bu eylerin kendileri de sabit olamazlard. Her dinin kendine mahsus bir "Byk gn" mevcut olduu fikri, talyan kltrne ilk nce bu astrolojik inanla ve balca Yahudi ve Arap kaynaklarndan gelerek girmitir. Deniliyordu ki,57 Uur'un Kuak ile birlemesinden bran dini, Merih ile birlemesinden Kaide dini, Gne ile birlemesinden Msr dini, Zhre ile birlemesinden slm dini, Utarit ile birlemesinden Hristiyan dini domutur; gnn birinde ay ile birletii zaman da bir Deccal (Antichrist, Hristiyanlk dman) dini meydana gelecektir. Daha Cecco d'Ascoli, kfre sapan bir yol tutarak sa'nn doumu annda yldzlarn durumunu hesaplam ve armhta lmn bundan karmt. te bu yzdendir ki, o, 1327 de Floransa'da atete yaklmak suretiyle lmek zorunda braklm56 Benedictus: Eccard II, Col, 1579. 1493 te Kral Ferrante iin deniliyor ki; o, tacn kaybedecektir sine cruore, sed sola fama (kan dkmeden, fakat yalnz alkla). Gerekten de byle olmutur. 57 Bapt. Mantuan. de patientia, L. III, cap. 12.
VI.
BLM.
AHLK, GRENEK VE D N
755
tr 5 8 . Bu eit retiler, sonraki sonulan bakmndan, insanda mevcut duygular st btn kavramalar karartacak tohumu beraberlerinde tayorlard. Fakat aydn italyan dehasnn btn bu kuruntulara kar giritii sava, son derece takdir edilmee deer. Geri Padua'daki Salone'de59 ve yine Borso'nun Ferrara'daki yazlk saraynda (Schifanoja) vcuda getirilen freskolarla astroloji, antsal bir biimde yceltiliyordu; yine, byk Beroaldus60 apnda bir insan da hayaszca astrolojiyi vmt. Fakat btn bunlarn yannda, gaflete dmemi olan ve dnen insanlardan ykselen iddetli protesto seslerini daima duymaktayz. Bu hususta da klsik ilka, ortam hazrlamt. Bununla beraber, onlar seslerini ykseltmeye drten etken eskiler deGiov. Villani, X, 39, 40. Daha baka birok eyler ve bunlar arasnda meslekdalk kskanl da rol oynamaktadr. Bonatto da buna benzer eyler retmi ve mesel Aziz Francesco'daki Tanr sevgisi harikasn, Merih yldznn etkisi olarak izah etmitir. Kars. Jo. Picus, Adv-Astrol. II, 5. 59 Bunlar, XV. yzyl balarnda Miretto tarafndan resmedilen freskolardr. Scardeonius'a gre bunlar, ad indiandum nascentium naturas per gradus et numeros (doanlarn tabiatn derece ve say aracl ile gstermek) iin yaplmlard; bu, bugn tasavvur ettiimizden daha popler bir retim yolu idi. Astroloji, la portee de tout le monde (btn dnya lsnde nemli) idi. 60 Beroaldus, astroloji hakknda yle diyor: haec efficit ut homines parum a Diis distare videatur. (Bu, insanlarn Tanrlara yakn olmasn temin etmitir): Orationes, fol. 35, nuptias. Ayn dnemde astrolojinin baka bir hayran da Jo. Garzonius'dur, de dignitate urbis Bononiae,: Murat. XXI, Col. 1163.
58
756
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
il fakat kendi sa duylar ve gzlemleridir. Petrarca, kiisel ilikileriyle tanmakta olduu astrologlarla ac ac alay etmektedir 61 ve onlarn yalanlar sistemini gayet ak bir surette grmektedir. Bylece kk hikye tarz, daha douu gnnden beri t cento novelle antiche (yz eski hikye) 'nin ortaya kt gnden beri, hemen hemen her zaman astrologlara kar dmanca bir durum taknmtr 62 . Floransa'l kronistler, tarih geleneklerin bir paras olarak kaydetmek zorunda kalmalarna ramen astroloji kuruntusuna kar byk bir cesaretle kendilerini korumulardr. Giovanni Villan, bir ok defalar63 unlar tekrarlamaktadr: "hangi burta olursa olsun hibir yldz, ne insann serbest iradesine ve ne de Tanr'nn kararna hkmedemez". Matteo Villani diyor ki: astroloji, Floransallar'a kendi atalarndan, pagan Romallar'dan birok bo inanlar^ la birlikte miras kalan kusurlardan biridir. Fakat mcadele, sadece edeb tartmalar alam iinde kalmam, ayrca bu yzden meydana gelen lehte ve aleyhteki gruplar birbirleriyle aktan aa savamlardr. 1333 teki korkun sellerden sonra ve yine 1345 tarihinde astrologlarla teolaglar arasnda, yldzlarn etkisi, Tanrnn iradesi ve Tanr tarafndan gelen cezalarn hakl yere olduu sorunlar ze64 rinde son derece sert bir dille tartlmtr . B6i Petrarca, epp. senilis III, I (p. 765) ve daha baka yerlerinde. Sz geen mektup, ayn biimde dnm olmas gereken Boccaccio'ya yazlmtr. 62 Franco Sacchetti, Nov. 151 de onlarn bilgiliklerini gln bir hale sokmaktadr. a Giov. Villani HI. 1. X, 39. Glov. Villani XI, 2. XII, 4.
757
tn Renaissance a boyunca bu mes'eleler zerindeki tartmalar hibir zaman tamamiyle dinmi deildir65. Astrolojiye kar cephe alanlarn cidd ve samim olduklarn kabul etmek her halde doru olur. nk astrolojiye dman kesilmektense onu savunmak suretiyle byklerin gzne girmek her halde ok daha kolay bir i olurdu. Lorenzo Magnifico'nun evresinde toplanm olan en tannm platonistler arasnda bu mes'ele zerinde dn ayrl vard. Marsilio Ficino astrolojiyi savunuyor ve Medici hanedanndan doan ocuklarn zayielerine bakyordu. Sylendiine gre o, kk Giovanni'nin gnn birinde papa olacan (X. Leo) kehanet yoluyla haber vermiti66. Buna karlk Pico della Mirandola, nl reddiyesiyle bu meselede gerekten yeni bir r amaktadr 67 : o, btn Tanrszlk ve ahlkszln kkn yldzlara inanta bulmaktadr. Eer astrolog bir inanca sahip olmak isterse, her eyden nce gezegenlere inanmal ve onlara Tanrlar diye tapnmaldr; nk btn sefalet ve felketler bu yldzlardan karlmaktadr. Dier btn temelsiz inanlar, astrolojiyi
Annales Placentini (Murat. XX, Col. 931) yazar olup sayfa 327 ve 328, not 65 de ad geen Alberto di Ripalta la bu tartmaya katlmtr. F a k a t bu pasaj, baka bir bakmdan dikkate deer; nk iinde, bilinen ve burada adlar ile saylan dokuz kuyruklu ydz hakknda o zamann dnceleri yansmaktadr. Kars. Giov. Villani, XI, 67. 66 Paul. Jov. Vita Leonis X., L. III. Burada, bizzat Leo'nun, almetlere, iaretlere ve ilaah.. hic deilse inand grlmektedir. 67 Jo. Pii Mirand, adversus astrologos libri XII.
65
Bu eseri ile Pico, her eyden nce, astrologlarn, bundan byle kitaplarn yaymalarna engel 63 olmutur . O zamana kadar yazlarn bastrm olanlar da, yaptklarndan az veya ok derecede utanmlardr. Mesel Gioviano Pontano, Kadere dair (s. 737) adl kitabnda btn bu kuruntu bilPaul Jov. Elog. lit-, sub tit. Jo. Picus'a gre bu eserle elde ettii sonu, ut subtilium disciplinarum professores a scribendo deterruisse videatur (tnce disiplinlerin stadlann yazmaktan vaz geirmi olmak, onun brakt etki idi).
03
759
gisini kabul etmiti ve zel bir eserde69, vaktiyle Firmicus'un yapt tarzda teorilerini ortaya koymutu. imdi ise kaleme ald "Aegidius" balkl diyalogunda astrolojiyi deilse bile astrologlar feda ediyor, serbest iradeyi vyor ve yldzlarn etkisini snrlandrarak sadece vcut sahibi eyaya mahsus olmakla snrlyor. Geri astroloji, iyi kt yine modada kalyor, fakat anlaldna gre artk eski nemini bir dereceye kadar kaybederek hayata hkmeden balca e olmaktan kyordu. XV. yzylda astroloji kuruntusunu alabildiine ululam olan resim sanat, imdi de deien durumu yanstmaktadr: Chigi apelinde70 Rafael, drt yanda gezegen Tanrlar ve sabit yldzlar feleini tasvir etmekle beraber bunlar, yanlarndaki gayet gzel melek figrleri tarafndan korunmakta ve yukardan aaya Tanr tarafndan takdis edilir haldedirler, yle grnyor ki, italya'da astrolojiye dman olan baka bir e daha vard: spanyollar, generalleri de dahil olmak zere astrolojiye hi ilgi gstermiyorlard. Bu nedenle onlarn gzne girmek istiyenler71, yan yarya Islm olmas dolayDe rebus coelestibus. Roma'da S. Maria del popolo'da. Melek figrleri, Dante'nin Convito'su bandaki teoriyi hatrlatmaktadrlar. 71 Antonio Galateo'da da her halde ayn hal sz konusudur. Bu adam, Katolik Ferdinand'a yazd bir mektupta (Mai, Spicileg. Rom., vol. VIII, p. 226, yl 1510) astrolojiyi iddetle reddediyor; fakat Potenza dukasna yazd baka bir mektubunda da (ayn eser, p. 539), Trklerin ayn yl iinde Rodos'a saldracaklarn yldzlardan renerek haberi veriyor.
70 69
760
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
siyle, yar dinsizce bir bilgi saylan astrolojiye aktan aa cephe alyorlard. phesiz ki, Guicciardini, daha 1529 tarihinde unlar sylyordu: baka kimseler yz gerek arasnda bir tek yalan syledikleri zaman btn itibarlarn kaybettikleri halde, yz yalan arasnda bir tek gerek ortaya koyduklar zaman kendilerine inanlan astrologlar ne kadar mutlu insanlardr", stelik astrolojiye kar uyanan bu kmseme duygusu, zaruri olarak yalnz bir kaza ve kadere inan dourmakla kalmyor, ayn zamanda genel, bellilii bulunmyan bir kadercilie de yol aabiliyordu. Gerek bu ve gerekse teki bakmlardan talya, Renaissance kltrnn mayasn tam olarak alp salkl bir gelimeden sonra mrn tamamlam deildir. nk araya yabanc istils ile kar-reform hareketi girmitir. Eer bu mdahaleler yaplmam olsayd, ok umulur ki, bu memleket byle garip divanelikleri yalnz kendi gc ile de yenmi olacakt. stilnn ve katolik tepkisinin, bir zaruret gerei, talyan milletinin dorudan doruya kendi suu olarak meydana gelmi olduu kanaatini besliyenler, bu yzden talyan milletinin urad fikr kayplar da ona lyk bir ceza olarak greceklerdir. Ancak ne yazk ki, Avrupa'nn teki milletleri de bu yzden ok byk zararlara uramlardr. yle grnyor ki, almetlere inan, yldzlarn etkisine inana oranla ok daha masum bir seviyede kalmtr. Birtakm almet ve iaretlere inan,
M Ricordi, 1. c. N. 57.
761
eitli pagan dinlerden kalagelmi bir miras olarak ortaada her tarafta bol bol grlen bir eydir. Her halde italya da bu hususta teki memleketler den hi de geri kalmam olsa gerektir. Fakat talya iin bir zellik tekil eden nokta, halkn bu temelsiz inancn humanizmann desteklemi olmasdr. Humanizma, bir miras paras olarak kalm bulunan paganla, ayn nitelikte gelitirilmi bir edebiyat ile yardma komutur. Bilindii gibi italyan halkndaki temelsiz inanlar, geni lde sezilere ve birtakm almetlerden karlan sonulara dayanmaktadr". ou kez masumca kalan bir by de bunlarla yakndan ilgilidir. Ancak, gryoruz ki, bu gibi eylerle pervaszca alay eden ve bu vesile ile de bize by hakknda birok bilgiler veren bilgin hmanistler eksik olmamtr. Astrolojiyi konu edinerek o byk eseri (s. 757) meydana getirmi olan Gioviano Pontano, "C7aron"nnda, Napoli halknn birok temelsiz inanlarn acyaraktan saymaktadr: Bir tavuk dilalt kabarc hastalna tutulduu zaman kadnlarn zerine ken yas; bir atmaca avdan dnp eve gelmedii veya bir atn aya burkuldugu zaman kibar kimselerin duyduklar znt, kuduz kpekler drt yana yaylp memleketin gvenliini tehdit ettikleri zaman Apulia kyllerinin arka arkaya cumartesi gecesi syledikleri sihirli sz ve lah gibi. Tpk eski ada olduu gibi burada da hayvanlar lemine almet ve iaretler bakmndan Decembrio, son Visconti hkmdarnda mevcut bulunan byle temelsiz inanlardan birok rnekler veriyor <Murat. XX, Col. 1016 vd).
73
762
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
zel bir nem verilmekte idi. zellikle srf devlet parasiyle beslenen arslan, pars ve daha bakalar (s. 438 vd.) gibi hayvanlarn tutum ve davranlar, devletin canl sembolleri olarak grlmeye allm bulunmas dolaysiyle, halk uzun uzun dndrrd. 1529 da Floransa kuatlm bulunduu srada tfekle yaralanm bir kartal kentin iine dt zaman hkmet, bu ii yapana 4 Dukat dl verdi; nk bu iyiye almet saylyordu". Yine belli zamanlar ve yerler, baz iler iin elverili ya da elverisiz, hatt kesin nemde saylrd. Varchl'nin anlattna gre Floransa'llar, cumartesinin kendileri iin aln yazs gn olduuna, iyi olsun kt olsun btn ilerin bu gnde meydana geldiine inanrlard. Savaa giderken askeri belli bir sokaktan geirmeyi hayrl saydklarn yukarda sylemitik (s. 751). Buna karlk Perugiallar, kent kaplarndan biri olan Porto, eburnea'nn kendilerine uur getirdiine inanrlar ve her defasnda savaa giderken Baglione'leri bu kapdan kartrlard 75 . Sonra, meteorlar ve gk iaretleri, talya'da da, ortaa boyunca her tarafta inanlan anlamda alnrd; halk muhayyilesi bulutlarn garip biimlere girmesinde kar karya arpan ordular gryor ve onlarn grltlerini ykseklerde duyduunu sanyordu76. Temelsiz inan, kutsal ey** Varchi, Stor. fior., cilt IV (sayfa 174). sezi ve khinlik, o vakitler Floransa'da, bir zamanlar kuatlm Kuds'te oynam olduu roln aynsn oynuyordu. Kars. ayn eser IU, sayfa 143, 195, IV, 43, 177. " Matarazzo, Arch. stor. XVI, II, p. 208. Prato, Arch. stor. III, p. 324, yl 1514.
763:
lerle birletirilmesi halinde, rnein Meryem Ana. tasvirleri gzlerini kprdattklar 77 veya aladklar vakit, hatt genel uursuzluklar szde birtakm dinsizlik eylemlerine baland (ki bu takdirde halk bunlarn kefaretini isterdi, s. 705) zaman, daha cidd bi nitelik kazanmaktadr. 1478 de Piacenza'ya iddetli yamurlar yanca deniliyordu ki, bu. yamur, bir sre nce S. Francesco kilisesine gmlm olan bir tefeci bu kutsanm topraktan. uzaklatrlmadka dinmiyecektir. Piskopos, sz. konusu cesedin mezarndan karlmasna raz olmaynca delikanllar onu zorla kardlar, korkun amatalarla caddelerde srklediler ve en sonunda. Po rmana attlar 78 . Angelo Poliziano gibi bir adam bile Giacomo Pazzi olay mnasebetiyle ayn gr benimsemektedir. Bilindii gibi Floransa'da kendi ailesinin ad ile anlan 1478 suikastnn ele baslarndan biri olan Giacomo Pazzi bodurulduu zaman, ruhunu, korkun szlerle eytana teslim, etmiti. Bunun zerine Floransa'da yamurlar yamaa balam ve bu yzden ekin hasad tehlikeye
Milano katedralindeki Madonna deli' arbore'nin 1515 te yapt hareketler hakknda bak: Prato, 1. c, p.. 327. Yine ayn kronist, sayfa 357 de, S. Nazaro yaknlarnda Triulzi saray iin bina edilecek bir mezar apelinin temelleri kazlrken at byklnde bir ejderin l olarak bulunduunu yazyor; bu ejderin kafas Triulzi sarayna getirildi ve geri kalan organlar yokedildi. 73 Et fuit mirabile quod illico pluvia cessavit (ve derhal yamurun dinmesi, alacak bir hadise oldu). Diarium Parmense: Murat. XXII, Col. 280. Ayn yazar, ayn zamanda halkn tefecilere kar besledii derin kin ve nefret duygusuna da iaret etmektedir. Kars. Col. 37177
"761
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
dmt. Burada da, ou kyllerden oluan birtakm kimseler, kilisedeki naa mezardan kardlar; ok gemeden yamur bulutlar syrld ve gne parldamaya balad. Byk filolog szlerine unlar da ekliyor: "halkn dncesine talih byle yaver oldu' 0 ". Giaccomo Pazzi'nin lei ilk nce takdis edilmemi bir topraa gmld, fakat ertesi gn yeniden karld ve kentte korkun bir dinsel alay geidinden sonra Arno rmana atld. Bu ve buna benzer olaylar halk arasnda olduka yaygn idi; ve bunlar onaltnc yzylda olduu gibi onuncu yzylda da vukua gelmi olabilirdi. Fakat imdi buna klsik ilkan edeb etkisi karmaktadr. Kesin olarak biliyoruz ki, hmanistler hrika ve kehanete zel bir eilim gstermekte diler. Bu hususta bz rnekleri de yukarda (s. 735 vd.) vermi bulunuyoruz. Eer daha baka bir delil aramak istersek, bunu, Poggioda bulacaz. Ayrcalklar sahibi soyluluu ve insanlar arasndaki eitsizlii inkr eden (s. 532 vd.) bu kkl dnr, yalnz ortaan btn cin ve eytan safsatalarna inanmakla kalmyor (fol. 167, 179), stelik klsik ilka tarzndaki harikalara, mesel Papa IV. Eugenius'un Floransa'y son ziyareti sra80 snda vukubulduu sylenen garip eylere de ina78 Coniurationis Pactianae commentarius.: Roscoe, Lorenzo'nun Hayat, ekler. Genel olarak Poliziano, astrolojinin dman idi. 80 poggii facetiae, fol. 174. Aen. Sylvius, De Europa c. 53, 54 (Opera, p. 451. 455) de hi olmazsa gerekten vukubulmu olaanst olaylar, rnein hayvanlar arasnda yaplan meydan savalar, gkte acaip bulut e-
765.
nyor. "Como yaknlarnda bir akam Almanya'ya doru yol alan 4000 kpek grnd; arkalarndan, byk bir sr srs, sonra yaya ve atl olmak zere silhl bir ordu gidiyordu. Bu silhl insanlardan kiminin ba yoktu, kiminin ise ba henz grlyordu; en geride dev vcutlu bir svari ve bunun peinde yine bir sr srs yryordu".. Poggio, saksaanlarla alaca kargalar arasnda bir meydan sava yapldna da inanmaktadr (foL 180). Hatt o, belki de farknda olmakszn, klsik. ilka mitolojisinin btn canll ile yaamakta olan bir parasn anlatyor: Dalmaya kylarnda bir Triton* ortaya kyor; bu, sakallar ve boynuzlar ile gerek bir yabani deniz canavar (satyr) olup vcudunun alt ksm kanatl bir balk biimindedir; kydan ocuk ve kadnlar kapp karyor; en sonunda be cesur amarc kadn ta vesopalarla onu ldryorlar81. Canavarn Ferrara'da gsterilen aatan bir modeli, Poggio'y bu masala tamamiyle inandrmaktadr. Geri artk mucizeyoktu ve tanrlara danmak mmkn deildi; fakat Virgilius'u amak ve ilgili blmden (sortesvirgilianae) almeti yorumlamak yeniden moda h-
killeri ve ilaaj.. gibi harikalar anlatmakta ve, sonularn da ilve etmekle beraber, esas itibariyle bunlar anlama merak uyandran birtakm olaylar diye gstermektedir. * Triton: Grek'lerde, deniz Tanrs. Poseidon ileAmphitrite'nin olu olup yar insan yar balk ya da yar. at yar balk biimindedir. (Mtercim).
81
Pogii Facetiae, fol. 160, cf. Pausanias IX. 20.
'766
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
lini alyordu82. Bundan baka klsik ilkan son dnemlerinde hkm sren cin ve perilere inancn muhakkak ki, Renaissance ana etkisi olmutur. Jamblichus veya Abammon'un, Msrllar'n esrar zerinde yazm olduu eser ki, byle bir etkinin meydana gelmesine yaramtr , daha XV. yzyl ^sonlarnda Ltinceye evrilerek baslmtr. Hatt, mesel Floransa'daki Efltun Akademisi bile, sona ermekte olan Romallar ann bu ve buna benzer neopltonik kuruntulardan bsbtn uzak kalmamtr. imdi, bu gibi cin ve peri inanlarndan ve bunlarla ilgili bulunan byden szedeceiz. italya'da halkn cinler lemi denen eye83 inan, teki Avrupa lkelerindekinin aa yukar ayndr. Baka lkelerde olduu gibi italya'da da hortlaklar, yani len kimselerin yaayanlara grnen hayaletleri mevcuttur. Eer kuzey memleketlerindeki anlaytan farkl bir yan varsa, olsa olsa bu ancak eski "Ombra" adndan ibarettir. Bugn byle bir hayalet grlse, hortlam lnn kt ruhunun huzura kavumas iin birka yin yaptrlr. Kt
82 Varchi III, p. 195. 1529 da iki sank, Virgilius'un . Aeneid'inin III. kitap 44 nc msrasn am olmalar doiaysiyle, memleketten kamaa k a r a r veriyorlar. Kars. Ttabelais, Pantagruel III, 10. 83 Mesel Cardanus'un "splendor" ve "spiritus"u ve babasnn "Daemon familiaris"i gibi bilginlerin hayallerini bir yana brakyoruz. Kars. Cardanus, de propria vita, cap. 4, 38. 47. Kendisi sihire kar idi, cap. 39. Onun karlam olduu harikalar ve hayaletler iin bak: eap. 37, 41. Son Visconti hkmdarnn hayaletlerden ne kadar korktuu hakknda bak: Decembrio: Muratori XX, Col. :1016.
VI. BLM. AHL,.K, GRENEK VE D N
insanlara it habis ruhlarn korkun bir biime girerek grnmeleri gayet tabi saylr. Bununla beraber ayrca zel bir inana daha rastlyoruz ki, buna gre hortlaklar genel olarak fenalk yaparlar. Bandello'da papaz, hortlaklarn kk ocuklar ldrdkleri dncesindedir84. Anlaldna gre burada o, ruhtan ayr olarak baka bir hayalet dnmektedir. nk ruh, raf'ta ektii azapla kefaretini demektedir; grnd her yerde, ancak yalvarmakta ve alayp szlamaktadr. Baka zamanlarda grn, belli bir insann sembol deil, fakat bir olayn, gemi bir durumun glgesidir. Milano'da S. Giovanni yaknlarndaki eski Visconti saraynda grnen hayaletleri, komular bu suretle izah etmektedirler: Bir vakitler Bernabo Visconti, tiranlgna kurban ettii insanlar burada trl ikenceler yaptktan sonra ldrmtr ve imdi ayn yerde birtakm korkun hayaletlerin grndne hayret etmemek gerektir*55. Bir akam Perugia'da bir yoksullar evinin mdrne, para sayd srada, ellerinde kandiller olduu halde fakir adamlardan oluan bir grup insan grnd; bunlar, iinde pek drst olmayan, mdrn nnde dans edip durdular, ilerinden iri vcutlu birisi, arkadalar adna tehdit edici bir dille konutu; bu, yoksullar evinin koruyucu azizi olan. Molte fiate i morti guastano le creature (ok defa cesetler yaratklar bozarlar), Bandello II. Nov. I. 5 Bandello II, Nov. 20. phesiz ki, bu hayalet, ayn zamanda sevgilisinin kocas olan sarayl'y rktmek isteyen bir ktan baka bir kimse deildi. Ak ve arkadalar,, eytan kyafetine giriyorlard. Hatt o, her hayvann sesini taklit edebilen bir adam bulup dardan getirtmiti.
84
"768
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
San Alo idi86. Bu gibi inanlar o kadar tabi geliyordu ki, irler, bunlardan herkesi ilgilendirecek konular karabiliyorlard. Mesel Castiglione, kuruna dizilen Lodovico Pico'nun hayaletinin, kuatlm Mirandola kentinin duvarlar dibinde grnn, gzel bir ekilde tasvir etmektedir 37 . phesiz ki, iirde, ozann byle inanlara bal bulunmas halinde, ncelikle ele alarak ilemekten holanlmtr. italyan halk da btn ortaa budunlarnda olduu derecede cinlerin varlna ve glerine inanyordu. Tanrnn, her kademedeki cinlere bazen dnyann ve insan hayatnn bir ksm zerinde ykc etkiler yapmaa msaade ettii kans besleniyordu. Bununla beraber ktlk yapmak zere kendisine cinler yaklaan insann, hi olmazsa, hr iradesini kullanarak kar koyabilecei de kabul olunuyordu. talya'da zellikle tabiat olaylarnda kendini gsteren cin etkileri, halkn aznda kolayca byyerek iir niteliini alabiliyordu. 1333 te Arno vadisini sel basmadan nceki gece, Vallombrosa'ya ekilmi dindar bir mnzev, hcresinde eytan bir grlt iitti; bunun zerine kendi kendine istavroz karmaya balad ve kap altna snd; buradan, kapkara ve korkun silhl atllarn rzgr gibi getiklerini grd. Yalvarmas zerine atllardan biri dile gelerek: "biz, eer Tanr izin verirse, gnahlar dolaysiyle Floransa kentini selde bomaya gidiyo Graziani, Arch. stor. XVI, I, p. 640, yl 1467. Yoksullar evinin mdr korkudan ld. ' Balth. Castilionii carmina. Prosopopeja Lud. Pii.
8
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE
ruz" dedi88. Bununla, hemen hemen ayn tarihe (1340) rastlyan ve Venedik'te kendini gsteren bir olay mukayese edebiliriz. Venedik resim okuluna mensup byk bir usta, byk bir ihtimalle Giorgione, bu grnty olaan st gzellikle bir tablo ile tasvir etmitir. Bu tabloda yer alan kadrga cinlerle doludur ve ada zerindeki gnahkr kenti yoketmek iin, bir ku abukluu ile frtnal denizi yarp gemektedir; nihayet fakir bir gemicinin teknesine tannmadan binmi olan aziz, dualariyle cinleri ve gemilerini denizin dibine indiriyorlar. Bu inanca ek olarak, insann sihir yolu ile cinlere yaklaabilecei ve bencillik, erk hrs ve nefis istekleri gibi dnyev maksatlar iin onlarn yardm salanabilecei sanlyordu, yle anlalyor ki,, byclkle gerekten uraanlardan daha nce birok kimseler, byclk suu yklenerek yargya ekilmilerdir. Ancak szde bycler ve cadlar yaklarak ldrlmee giriildii zamandadr ki, gerek by ve kastla yaplan efsun sk sk grlmee balamtr. Olduka kabark sayda dk karakterli insanlar, ancak cinlerle ilikide bulunduklar phesi zerine kurban giden kimselerin yakldklar ateten ykselen narkotik buunun etkisi iledir ki, kendilerini sihire kaptrmlardr. Sonra da hesapl olarak hareket eden dolandrclar bunlara katlmtr.
8 Gio. Villani XI, 2. Villani bunu Vallombrosa barahibinden renmiti; buna da, o trik-i dnya aklamt.
g
"770
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bunun, belki de Romallar zamanndan beri 88 a hi aralksz yaayagelmi olan en ilkel ve popler ekli, cadlarn byclk sanat (strega)dr. Bu sanat, srf falclk erevesi iinde kald srece 89 hemen hemen tamamiyle masum bir hal muhafaza edebilir. Ancak, sadece kehanetten fiil yardm evresine geerken, ok kere farkna varmakszn, kolayca felketli bir basamaa debilir. Bir defa fiilen etki yapan by sz konusu oldu mu, byc cadya, balca, erkek ile kadn arasnda sevgi ve tiksinti uyandrmak gc mal edilir. Ayn zamanda, tamamiyle ykc, kt eylemler de ondan bilinir. Mesel hastaln, ana babann ihmali ve anlayszl yznden geldii gn gibi ak iken, kk ocuklarn cad tarafndan hastala uratldna inanlr. Btn bunlardan sonra, bynn ne dereceye Tadar sadece muskalarla, birtakm hareketlerle ve karmak formllerle, ya da bilinli olarak cinleri armak suretiyle etki yapm olmas gerektii sorusu cevapsz kalmaktadr; tamamiyle bilerek kullanlm olmas gereken il ve zehirleri bir yana brakalm. a Eski Romallar devrinde byc kadnlarn nelere muktedir olduklar hakknda bize pek az bilgi intikal etmitir. Belki de son olay olarak, XI. yzylda Papa IX. Leo zamannda bir insann eek ekline dnmesi hakknda bak: Guil. Malmesbury II, . 171 (vol. I, p. 282). 89 1513 "tarihine doru Ferrara'da ve daha baka yerlerde Lombardia'nn ileri gelenleri tarafndan kehanetine bavurulan o dikkate deer perili kadn, her halde byle birisi olsa gerektir. Bu kadnn ad Rodogine idi. -Onun hakknda daha fazla bilgi iin bak: Rabelais, Pantagruel IV, 58.
88
VI. BLM. AH1K,
GRENEK VE D N
771
Dilenci rahiplerin rakip olarak ortaya kmak cesaretini gsterdikleri daha masum bir by biimini, mesel Pontano'nn 90 bize takdim ettii Gaeta'l cadda gryoruz. Suppatius adl seyyah, cadnn evine varyor. Bu srada byc kadn, gen bir kzla bir hizmeti kz yanna kabul etmi bulunmaktadr. Bunlar siyah bir tavuk, cuma gn yumurtlanm dokuz yumurta, bir rdek ve bir para beyaz iplikle gelmilerdir; nk yeni ayn nc gndr. imdi, ziyaretilere yol veriliyor ve kendilerine afak vakti yeniden gelmeleri syleniyor. Umulur ki, sadece bir falclk sz konusudur; hizmeti kzn hanm bir rahip tarafndan gebe braklmtr; kza ise sevgilisi ihanet etmi ve bir manastra gitmitir. Cad yle ikyet ediyor: "Kocamn lmnden beri ben bu ilerden hayatm kazanyorum; eer rahipler rzkm kapmasalar, benim iim ok daha kolaylard. nk bizim Gaeta'l kadnlar, sanatma itenlikle inanmaktadrlar. Fakat rahipler, dleri tbir ediyorlar, azizlerin fkelerini para karl olarak yattryorlar; kzlara koca, gebe kadnlara erkek ocuk, ksrlara ocuk vadediyorlar; stelik de geceleri, kocalar balk av iin darda bulunduklar srada, gndzden kilisede szlemi olduklar kadnlar evlerinde ziyaret ediyorlar; bylece benim rzkma engel oluyorlar". Suppatius, manastrn kskanlndan saknmas iin byc kadna uyarlarda bulunuyor. Fakat cad, hibir eyden korkmuyor; nk beki kendisinin eski bir tanddr.
90
Jovian. Pontan. Antonius.
772
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Bununla beraber, asl esas olmayan eylere inan, daha beter bir cadlk trnn domasna yol amtr; bu eit byy yapan cadlar, insanlar salklarndan ve hayatlarndan yoksun etmektedirler. Kt bak (kem nazar) ve benzeri gibi eylerin yetersiz kald hallerde bunlara gl cinlerin yardm ettiklerine inanlmaktadr. Yukarda Finicella (s. 686)'dan szederken grm olduumuz gibi, bunlarn cezas, atete yaklmaktr. Buna ramen bz hallerde ar ballk (fanatizma) ile bir uzlamaya varmann imkn iinde bulunduu da grlmtr. Mesel, Perugia kenti yasasna gre bu gibi sulular 400 lira karlnda kendilerini kurtarabilmektedirler01. O zamanlar mes'ele sonradan olduu derecede ciddlikle henz kovuturulmamakta idi. Kilise Devletinin topraklan zerinde, Apenin dalarnn yksek blgelerinde, hem de aziz Benedictus'un yurdu olan Norcia'da cadlk ve bycln gerek anlamda bir yuvas meydana gelmi ve tutunabilmekte idi. Bu iin hibir gizli yan yoktu. Bunun hakknda bize bilgi veren belge, Aeneas Sylvius'un ilk zamanlarnda yazm olduu en dikkate deer 02 mektuplarndan biridir . Ayn mektupa o, kardeine unlar yazyor: "Bu mektubu getiren adam, talya'Graziani, Arch. stor. XVI, I, p. 565, 1445 ylma dair; sadece yarsn vermek teklifinde bulunan ve bu yzden yaklan Nocera'l bir byc kadndan sz ettii srada. Kanun, facciono le fature ovvero venefitie ovvero encantatione d'immundi spiriti a nuocere (by yapanlar veya zehir kullananlar veya murdar ruhlar zarar vermee sihirle sevk edenleri) demektedir. 62 Lib. I, ep. 46. Opera, p. 531 vd. Sayfa 5332 de umbra yerine Umbria ve lacum yerine locum okunmaldr.
81
. AHLK, GRL\NEK VE D t N
7J3
da bir Vens dann var olduunu bilip bilmediimi sormak iin bana geldi. nk byle bir dada sihir sanat retiliyormu; adamn, Saksonya'n ve ayn zamanda byk bir astronom 93 olan efendisi, sihirbazlk sanatn renmek isteinde imi. Ona, kayalk Liguria kylarnda Carrara'ya yakn bir yerde Porto Venere adl bir mevki tandm syledim. Basel'e seyahatim srasnda gece burada kalmtm. Yine Sicilya'da Venus'a adanm olan bir Eryx dan bilirim, fakat orada byclk sanatnn retildii hakknda herhangi bir bilgim yoktur. Bununla beraber, konumamz srasnda hatrladm ki Umbria'da, eski Spoleto Dukalnda, Nursia kentinden pek uzak olmyan bir blge vardr; orada dik bir kayaln altnda bir maara bulunmakta ve iinde su akmaktadr. ittiime gre, yle hatrlyorum, bu maarada cadlar (Striges), cinler ve geceleri ortaya kan hayaletler yaamakta imiler, kimin cesareti varsa onlarla konuabilir ve by sanatlarn renebilir94. Kendim grmedim, ne de grmek zahmetine katlandm; nk renilmesi gnah olan eyleri hibir zaman renmemek daha iyidir". Fakat Aenaes Sylvius, imdi kendisine bu bilgiyi veren adamn adn sylyor ve mektubu geSonradan onu, Medicus Ducis Saxoniae, homo tum dives tum potens (Saksonya dukasnn hem zengin, hem gl hekimi) diye adlandrmaktadr. 84 XIV. yzylda Toscana'da Ansedonio yaknlarnda bir eit cehennem delii tannyordu. Bu bir maara idi: iindeki kumlar zerinde hayvan ve insan izleri bulunurdu; izler silinse bile ertesi gn ayniyle yeniden yaplm grlrd. Uberti, il Dittamondo, L. III, cap. 9.
93
774
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
tiren adam, eer bugn de yayorsa, ona gtrmesini kardeinden rica ediyor. Grlyor ki, Aeneas yksek mevki sahibi bir adama kar nezaket gstermekte ok ileri gitmektedir. Fakat stelik de ahsen yalnz adalarndan (s. 706, 745) daha fazla derecede her trl temelsiz inanlardan syrlm olmakla kalmam, ayn zamanda bu hususta bir snavdan da gemitir ki, byle bir snav bugn bile her aydn yle kolay kolay baaramaz: Basel Konsili srasnda Aeneas hasta oldu. Tam 75 gn boyunca Milano'da ateler iinde yatt zaman, ksa bir sre nce Piccino'nn ordughnda ayn hastala tutulmu 200 askeri mucize trnden bir yntemle tedavi etmi olduu sylenen bir adam yata bana getirilmi bulunmasna ramen, frk ve muskalarla tedavi edilmeye bir trl raz edilememitir. Hasta hasta Alp dalarn ap Basel'e varmak zere ata binerek yola km ve yolculuu srasnda iyilemitir95. Norcia evresi hakknda daha geni bilgiyi, Benvenuto Cellini'yi nfuzu altna almaya kalkan bir sihirbazdan, llerin yardm ile gaipten haber verme sanatsndan reniyoruz. Byclk zerine yazlm yeni bir kitabn takdis edilmesi sz konu96 sudur ye bu tren iin en elverili yer olarak oradaki dalar seilmitir. Geri bu sihirbazn ustas vaktiyle Farfa manastr yakmlarda baka bir kitap takdis etmiti; fakat orada baz glkler ortaya kmt; halbuki Norcia kylleri, gvenilebilir insanlardr; byle ilerde olduka tecrbe sahibidirler
5 Pii II. comment., L. p. 10 86 Benv. Cellini, L. 1, cap. 65.
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE D N
775
ve ihtiya duyulacak olursa byk yardmlar da dokunabilir. Sonra bu geziden vazgeildi; eer gidilmi olsayd. Banvenuto, ihtimal ki, sahtekrn arkadalarn da tanm olacakt. O vakitler bu blgenin ad ata szleri gibi dillerde dolayordu. Bir yerde Aretino, bylenmi bir kuyu hakknda yle diyor: Burada Norcia Sibylle (eski alarda falc kadn)'sinin kz kardelen ve peri Morgana'nn halas yaamaktadr. Yine aa yukar ayn zamanda Trissino, byk epik eserinde87 btn iir ve allegori sanatn kullanarak bu yerleri khinliin gerek yurdu diye anmakta ve vmektedir. Bilindii gibi sonradan Papa VIII. nnocent'n ferman (1484)00 ile her eit bycln ve by97 L'Italia liberata da' Goti, canto XXIV. Bizzat Trissino, tasvir ettii eylerin gerekte mmkn olabileceine inanm mdr, yoksa daha o zaman serbest romantik bir e mi sz konusudur? sorusu ortaya atlabilir. Ayn tereddt, onun belki de modeli olan Lucan (Name VI) iin de sylenebilir. Burada Tesalya'l byc kadn, Sextus Pompejus'un houna gitmek iin bir cenazeyi sinirlemektedir. 08 Septimo Decretal., Lib. V. Tit, XII. yle balar; summis desiderantes afectibus ete. Bu arada bir noktaya iaret etmek ihtiyacn duyuyorum: Btnn mtala ettikten sonra u k a n a a t a vardm ki, burada paganlktan kalma baz bakiyelerin bulunabileceini dnmek yersizdir. Btn bu kuruntulara kaynak tekil eden nesnenin, dilenci rahiplerin muhayyilesi olduuna dair tam bir k a n a a t a varmak isteyen bir kimse, Jacques du Clerc'in " H a t r a l a r " m d a Arras Waldenser'leri dvas diye anlan olay (1459) okumaldr. Ancak yz yl sren bir kovuturma ve baskdr ki, halkn muhayyilesini, bycl tabi sayan ve yeni yeni sihir eitleri y a r a t a n bir hale getirmitir.
776
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
clerin kovuturulmas byk ve korkun bir sistem halini almtr. Bu sistemin balca temsilcileri,.. Alman Dominiken rahipleri idi. Bylece Almanya veitalya'nn da zellikle Almanya'ya yakn den blgeleri bu musibetten en ziyade hrpalanan memleketler olmulardr. Hatt papalarn buyruk ve fermanlar" bile, dorudan doruya, Dominiken tarikatna ait Lombardia vilyetine, Brescia ve Bergamo diyakosluklarna ve Cremona'ya dairdir. YineSprenger'in nazar ve uygulama klavuzundan; yani MaUeus Maleficarum'd&n reniyoruz ki, papa. fermannn kmasndan bu yana geen bir yl gibi ksa bir zaman iinde Como'da 41 cad atete yaklmtr. Bylece kitle halinde talyan kadnlar, kaarak kendileri iin daha gvenli bulduklar- Aridk Sigismund'un egemenlii altndaki blgeye snyorlard. En sonunda byclk, baz mutsuz Alpvadilerinde, zellikle Val Camonica'da100 sklemiyecek kadar salam bir ekilde kk salyordu, yleanlalyor ki, kovuturma sistemi, sihire zel bireilim besleyen halkta bu byclk kuruntusunun' esasl surette yerlemesine yaramtr. Milano, Bologna ve ilah.. gibi yerlere 101 dair masal ve hikyeVI. Alexandr, I. Leo, VI Hadrian ve daha baka, baz papalarn fermanlar. oo Byclk yurdu olarak bu yerin atalar szne girmi bulunduu mesel Orlandino, cap. I, kta 12 degrlyor. "i Mesel Bandello III, Nov. 29, 52, 52. P r a t o : Arch. stor. III, p. 408. Ann. Bonon, ap.: Murat. XXIII,. Cal. 897 de Bursellis, bir cinler genelevi ileten bir barahibin 1468 de hkm giydiini anlatyor; Cives Bono-nienses coire faciebat cum Daemonibus in specie puella99
777
leri okurken, bycln balca Almanlar'a mahsus olan bu biimini dnmemiz gerekir. Eer bu, italya'da daha ok yaylmam ise, sebebi, belki de burada baka temellere dayanan gelimi bir StregJeria'nm mevcut bulunuudur, italyan bycl ticaret amaciyle yaplmaktadr; bunun iin de paraya ve her eyden nce bilinli bir anlaya muhtatr. Kuzey memleketlerindeki byc kadnlarn histerik dleri, uzun seyahatler, gece kbuslar ve d perileri (succubus, incubus), italya'da sz konusu deildir. "Strega", bakalarna elence salamakla devlidir. Cadlar, kendilerinde var olduu kabul edilen, eitli ekillere girebilmek ve birdenbire uzak yerlere gidebilmek gcnden, ancak, bu yzden halk arasnda nfuzlar ve hretleri artt oranda holanrlard. Buna karlk ktlkleri ve intikamlarndan, zellikle ocuklar, hayvanlar ve rnleri byleyeceklerinden duyulan korku hakim olduu zaman, durum onlar iin ok tehlikeli olurdu. Bu takdirde cadlar odun ynlar zerinde yakmak hususunda engizisiyoncularn ve resm makamlarla halkn arzulan birbirlerine tamamiyle uygun derdi. Yukarda da iaret etmi bulunduumuz gibi "Strega" sanat, balca ve en nemli olarak, gnl ve ak ile ilgili ilerde icra olunmakta idi. Sevgi ve tiksinti uyandrmak, garez yznden byl dmrum (Bologna'l vatandalar kz klna girmi eytanlarla birletiriyordu). O, cinlere kurbanlar sunard. Buna paralel olarak bak: Procop. Hist. arcana, c. 12; burada gerek bir geneleve bir cin devam etmekte ve teki ziyaretileri sokaa atmaktadr.
778
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ler yapmak, ocuk drmek, hatt duruma gre ihanet eden kadn ve erkek sevgilinin sihir yaplarak szde ldrlmesi ve zehir yapm 102 da bu iler arasndadr. Birok kimseler byle byc kadnlara btn srlarn vermekten kandklarndan sessizce onlardan byye ait baz eyler renip kendi kendilerine uygulayan bir snf insan meydana geldi. Mesel Romal fahieler, Horatius'un Canidia's tarznda birtakm by aralar ile kiisel ekiciliklerini artrmaya alyorlard. Aretino 103 sadece bu hususta bilgi sahibi olmakla kalmyor, stelik baz gerekleri de anlatyor. Bu kadnlarn, dolaplarnda toplam bulunduklar iren eyann bir listesini veriyor. Bunlar, sa, kafa taslar, kaburga kemikleri, diler, l gzleri, insan derisi,, ocuk gbekleri, ayakkab peneleri ve mezardan karlm giysi paralar gibi eylerdir. Hatt bu fahieler bizzat mezarlklara giderek kokmu insan eti paralan koparrlar ve aklarna, bundan da fena daha birok eylerle birlikte, hi belli etmeksizin yedirirlerdi. Akn sa, giysi balar ve trnak kesintilerini, kilisede srekli olarak yanan kandillerden ardklar ya iinde kaynatrlard. Bylerinin en msumcas, kzgn klden bir kalb yapmalar ve bunu aadaki arky syliyerek delmeleridir:
102
Byl illar yaplan yerde kullanlan iren aletler hakknda bak: Macaroneide, Phant. XVI, XXI. Btn faaliyet, burada anlatlmaktadr. Ragionamento del Zoppino'da. Onun deyiine gre fahieler, sanatlarn, m a e (sihir) gcne sahip olan belli birtakm yahudi kadnlardan renmilerdir.
103
VI.
BLM.
AHLAK, GRENEK VE D l N
779>
Prima che'l fuoco spenghi Fa ch'a mia porta venghi; Tal ti pugna il mio amore Quale io fo questo cuore*. Ay nda uygulanan baka by formlleri de vard; topraa, mumdan ya da madenden yaplm figrlerle birtakm resimler izilirdi. Bunlarn sevgiliyi temsil ettiklerine ve kendilerine eldeki artlara gre muamele gsterildiine hi phe yoktur. Bu ilere o kadar allmt ki, gzel ve gen olmayan bir kadn erkekler zerinde nfuz sahibi olsa, hemen byclnden phelenilir duruma derdi. Papa VII. Clement'in sekreteri olan Sanga10*'nn annesi, olunun sevgilisini, byle bir phe zerine zehirlemitir. Ne yazk ki, kendi z olu ve ayrca, ayn zehirli salatadan yemi olan birka yakn arkada da o kadnla birlikte lmlerdir. imdi cadlara yardmc olarak deil, fakat rakip olarak faaliyette bulunan ve tehlikeli devleri daha yakndan tanyan sihirbaz veya byclerden szetmenin sras geldi. Baz kere bunlar, ayn zamanda, ayn derecede veya daha da kuvvetli astrolog idiler. ok kez sihirbaz olarak kovuturulmaktan saknmak amac ile kendilerini astrolog olarak gstermi olsalar gerektir. Aslnda sihirbazlar, e* Ate snmeden kapma gelmee bak Ben bu kalbime nasl yapyorsam Bana duyduun sevgi seni ylece sevk etsin. i" Varchi, Stor. flor. II, p. 153.
"780
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ref saatleri tesbit edebilmek iin bir para astroloji .bilmee muhta idiler (s. 747, 755). Fakat cinlerden bir ou iyi 105 veya ne iyi ne kt olduklarndan bunlarla iliki kurarak sanatlarn icra eden sihirbazlar, bazen az ok iyi bir hretle tutunabiliyorlard. Nitekim Papa IV. Sixtus, 1474 tarihinde gayet ak bir berat ile106, cinlerden bilgi istemenin fena bir ey olmadn krsden sylemi olan Bologna'h birtakm Karmelit rahiplerine kar harekete gemek zorunda kalmt, yle anlalyor ki, pek ok kimseler, bu ilerin mmkn olduuna inanyorlard. Bunun dorudan doruya bir kant olmak zere en dindar kimselerin dua ve yalvar ile iyi ruhlarn kendilerine grneceine inandklarn gryoruz. Savonarola'nn kafas bu gibi eylerle doludur; Floransa'l Platonistler Tanr ile mistik bir birlemeden szetmektedirler; Marcellus Palingenius (s. 361) ermi ruhlarla dp kalmakta olduunu bize yeterince ak olarak anlatmaktadr 107 . Yine ayn yazar, kt cinlerde bir aama sras, bir hiyerari mevcut bulunduuna inanmaktadr; bunlar, aydan balayp dnyaya doru uzanan bolukta yerlemi bulunmakta, doay ve insanlarn hayat108 n gzetlemektedirler . Hatt Marcellus Palingenius onlarla ahsen tanmakta olduunu anlatmaktadr. Ancak, kitabmzn amac, o zamanki cinlere inann sistematik bir biimde anlatlmasna mo zellikle bunun zerinde nemle duruluyordu. Corn. Agrippa, de occulato philosophiae, cap. 39. 108 Septlmo Decretal. 1. c. 107 Zodiacus vitae, XII, 363-549, cf. X, 393, ve sonras 108 Ayn eser, IX, 291, ve sonras.
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE DtN
781
saade etmediinden, Palingenius'un anlattklarn biricik misal olarak aada vermekle yetineceiz 109 . Palingenius, S. Silvestro'daki Soracte'ye ekilmi dindar bir mnzevinin yanna giderek dnya hayatnn hibir anlam olmad ve insan hayatnn deersiz bir ey olduu zerinde ondan ders ald ve sonra akam karanl ile birlikte Roma yolunu tuttu. Bu srada dolunayn parlak altnda ona kii katld. Bunlardan biri ona ad ile seslenerek nereden geldiini sordu. Palingenio, u dadaki akll insann yanndan diye cevap verdi. Adam dedi ki: "behey budala, dnyada akll kimsenin var olduuna gerekten inanyor musun? Yalnz yce yaratklarda (Divi) akl vardr ve biz mz, insan klna girmi olmakla beraber, o yaratklardanz. Benim adm Saracil, onlarn da Sathiel ve Jana'dr. Bizim yurdumuz aya en yakn yerdedir. Orada ok sayda karalara ve denizlere hkmeden stn yaratklar otururlar. Palingenio, iinden sarslarak, Roma'da ne ileri olduunu onlardan soruyor. Ald karlk udur: "arkadamzdan biri olan Ammon, Kardinal Orsini'nin buyruu altndaki kiiler arasndan Narni'li bir gen tarafndan by gcyle klelikte tutulmaktadr. imdi ey insanlar, unu belleyin ki, bizlerden birini nfusunuz altna alabilmeniz, sizin msz olduunuza bir delil tekil eder. Dorudan doruya kendim*bir zamanlar, kristal iine kapatlarak, bir Alman'a hizmet etmek zorunda brakldm ve sakall bir rahip beni kurtarncaya kadar o halde kaldm. imdi biz de Roma'da.
o9 Ayn eser, X, 770, ve sonras.
"782
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
arkadamza byle bir yararlkta bulunmak giriimine geeceiz ve bu vesile ile Roma'nn ileri gelenlerinden birkan o dnyaya gndereceiz". Cin bu szleri sylerken hafif bir rzgr kt ve Sathiel: "dinleyin, bizim Remisses Roma'dan dnyor; bu esinti onun geliini haber veriyor" dedi. Gerekten de yeni bir cin daha peyda oldu. Onu sevinle selmladlar ve Roma hakknda haberler sordular. Verdii haberler papann son derece aleyhinde idi. Papa VII. Clement yine spanyollarla birlemitir ve Luther'in retilerini artk delillerle deil fakat ispanyol klc ile ortadan kaldrmay ummaktadr. Bu ise cinler iin bir kazantr; onlar, yaknda kan dklrken saysz insanlarn ruhlarn cehenneme gtreceklerdir. Roma'nn, halknn ahlakszl dolaysiyle bsbtn eytana terk edilmi olduunu anlatan bu szlerden sonra cinler ortadan kayboluyorlar ve airi, zgn bir halde, yapa yalnz yolda brakyorlar 110 . Btn kovuturmalara ve ar cezalara ramen aktan aa sylenebilen bu eit inanlarn ne kadar yaygn olduu hakknda bir fikir edinmek istiyenlere, Agrippa von Nettesheim'in ok okunan "Gizli felsefeye dair" adl kitabn salk vereceiz.
O devrin airlerinde mitolojik byc tipi, bilindii gibi Malagigi'dir. Bundan sz ederken Pulci (Morgante, canto XXIV, kta 106 ve sonras), cinlerle bynn g ve etkilerinin snrlar hakknda grn de aklamaktadr. Ancak, airin bu hususta ne 'lerecede cidd olduunu sylemek gtr. (Kars. canto ,CXI).
110
VI. BLM.
AHLK, GRENEK VE DN
783
Aslnda onun, bu kitabn italya'ya gitmeden 111 nce yazd anlalyor. Fakat o, Trithemius'a ithafnda, srf bakalar yannda ktlemek kasdiyle de olsa, nemli talyan kaynaklarn da vermektedir. Agrippa gibi iki cepheli bireylerin ya da ou dzenbazlar ve lgnlar diye iki snfta toplanabilecek baka kimselerin, iine brnm grndkleri sistem, btn formlleri, ttsleri, merhemleri, l kemikleri 112 ve benzeri eyleri ile, bizi ancak pek az ilgilendirir. Fakat her eyden nce bu sistem batan baa klsik an temelsiz inanlarndan alnm aktarmalarla doludur; sonra da bunun talyanlar'n hayat ve tutkularna karmas, bazen son derece nemli ve verimli sonular dourmutur. nsan yle dnmek ister ki, yalnz bsbtn yozlam byk zeklar, bu gibi inanlara kendilerini kaptrm olsunlar. Fakat umut ve istek o kadar iddetli olmutur ki, bazen her snftan kuvvetli ve yaratc insanlar da bycler arasna srklenmilerdir. Sadece sihirin mmkn bir nesne olduu inan bile, ondan uzakta duranlarda da, dnyann ahlk dzenine besPolydorus Virgilius, geri doduu yer bakmndan talya'l idi. F a k a t onun "de prodigiis" adl eseri, balca, hayatn geirdii ngiltere'deki batl inanlar yalnz tesbit etmektedir. Bununla beraber cinlerin kehanetinden bahs ederken, 1527 de Roma'nn bir yknt haline getirilmesi olayna dikkate deer bir telmih yapmaktadr. 112 Bununla beraber hi olmazsa ldrme olaylar, son derece nadir (sayfa 660) olarak gaye'dir ve belki de hibir zaman vasta olmamtr. Cinlere 100 den fazla ocuk kurban etmi olan Gilles de Retz (1140 sralar) gibi bir habise, uzaktan da olsa, paralel olarak gsterilebilecek b i r kimse talya'da yoktur.
111
"784
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
ledikleri inanc giderek bir para daha sarsmaa yeterli olmutur. Biraz para harcamay ve tehlikeye dmeyi gze almak suretiyle, genel anlay ve ahlk dzenine ceza grmeksizin kar koymak ve baka hallerde insan ile insann meru olan ve olmayan amalan arasndaki ara basamaklardan kanmak mmkn gibi grnmektedir. lk nce bynn eski ve imdi artk snmeye yz tutmu bir trn burada gzden geirelim. Birok talyan kentlerinde, ortaan en karanlk devirlerinden ve hatt ilkadan kalma birer an olarak, aln yazlarnn belli baz binalara, heykellere ve daha baka madd cisimlere bal bulunduu inanc yayordu. Bir zamanlar eskiler, Telestae adn verdikleri takdisi rahiplerden szetmilerdi. Bu rahipler baz kentlerin kurulu trenlerinde hazr bulunmular, belli birtakm antlarla ve ayn zamanda gizlice topraa gmdkleri belli baz eya (Telesmata) ile bu kentlerin zenginlik ve mutluluklarm sihir yolu ile salamlard. Romallar andan kalma bu eit gelenekler, yazlmam halk masallar biiminde yaatlmaa her eyden daha elverili idi. u kadar var ki, tlsmc rahip, yzyllar boyunca tabi olarak sihirbaz haline girmitir; nk ilkalardaki tlsmc rahibin yapt iin dinle ilgili yan artk anlalamamaktadr. Virgilius'un baz Na113 poli mucizeleri'nde ok eski bir tlsmc rahibin
Bak: Hoth'n Sihirbaz Virgilius adl nemli etd : Pfeifer, Germania IV. Eski tlsmc rahiplerin yer i n i Virgilius'un almas, her eyden nce yle aklanabili: Virgilius'un mezarna sk sk yaplan ziyaretler, Roma mparatorluu zamanndan beri halkn muhayyilesini iletmekte idi. Paris Telesma's, Gregor. Turon. VIII, 33.
115
VI.
BLM.
AHIAK,
GRENEK VE DN
78$
ans yaamaktadr. Ancak, bunun ad, zamanla, Virgil ad yannda kaybolmutur. Bylece kentin esrarengiz resminin bir fya kapatlmas, tamamiyle eskiaa mahsus bir Telesma (tlsm)'dan baka bir ey deildir. Ayn surette, kentin kurucusu olarak grnen Virgilius, aslnda Napoli'nin temeli atlrken hazr bulunan tlsmc rahibin deitirilmi addr. Halk muhayyilesi bu konular zerinde alabildiine ilemi ve sonunda Virgilius, ayn zamanda bronz atn, Nolan kapsndaki ba figrlerinin, baka herhangi bir kapnn zerindeki bronz sinein, hatt Posilippo maarasnn (Grotta Posilippo) ve benzeri eserlerin de yapcs haline gelmitir. Btn bunlar, u veya bu bakmdan, aln yazs zerine balar vuran eylerdir. Hele ilk ikisi, yani bronz atla Nolan kaps, Napoli kentinin aln yazsn dorudan doruya tyin edecek derecede nemli, etken eler olarak grnmektedir. Ortaa Roma'snda da ayn eitten bulank hatralar yaamakta idi. Milano'da S. Ambrogio kilisesinde Herkules'in eskiadan kalma mermer bir heykeli vard. Bu heykel yerinde kald srece imparatorluun yayacana inanlyordu. Byk bir ihtimalle bundan, Germen mparatorluu kast olunuyrodu. nk Alman imparatorlarnn ta giyme yerleri, S. Ambrogio kilisesi idi 114 . Floransallar da 115 , sonradan vaftiz kurnas haline getirilmi bulunan Mars tapnann, AuUberti: Dittamondo, L. UT, cap. 4. * Aada anlatlacak olanlar hakknda bak: Gio. Vlani 1. 42, 60. II. 1. IH, 1, V, 38. XI, 1. Kendisi, byle Tanr-bilmez eylere inanmamaktadr. Kars. Dante, inferno XIII, 146.
114
T86
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
gustus zamannda ina edilirken baklan yldzlarn vermi olduklar iaretlere gre, dnyann sonuna kadar duraca kanaatinde idiler. Bununla beraber, Hristiyanl kabul ettikleri zaman, Mars'n mermer heykelini oradan uzaklatrmlard. Yine yldzlara baklarak renildiine gre, paralanmas kente byk bir felket getireceinden ayn heykeli Arno rma kenarndaki bir kuleye yerletirmilerdi. Totila Floransa'y tahrip ettii srada heykel nehrin iine dm ve sonra Byk Kari Floransa'y yeniden kurarken sudan karlmt. Bundan byle heykel Ponte Vecchio giriinde bir stun zerinde duruyordu. 1215 tarihinde Bondelmonte, bu yerde ldrlmt. GueLf'lerle Ghibellin'ler arasndaki byk parti mcadelesinin balangc, bylece kurulan o puta balanmtr. 1333 te meydana gelen byk sel felketi ile bu heykel bir daha meydana kmamak zere kaybolmutur 11! a. Fakat ayn tlsm, baka yerlerde de grlmektedir. Yukarda sz geen Guido Bonatto, Forli kentini evreleyen surlarn yeniden temeli atlrken yalnz birbirine dman olan iki partinin barmasn istemek gibi sembolik bir sahne (s. 748) ile yetinmiyordu; stelik astroloji ve sihirden faydalanarak va Baluz. Miscell. IV, 119 de verilen bir bilgi krntsna gre eski zamanlarda Pavia'hlar, Ravenna'llara kar savamlardr, qui iuxta Ravennam se continue volvebat ad solem, usurpaverunt et ad eorum civitatem vio toriosissime transtulerunt (ve Ravenna civarnda gne altnda mtemadiyen dnp duran mermerden bir asker heykelini gasp ettiler ve parlak zafer gsterileri ile kendi kentlerine gtrdler), belki de bu da ona benzer bir kader heykeli idi.
115
VI. BLM. AHLK, GRENEK VE D N
cuda getirdii ve gmd118 bir atl heykeli sayesinde Forli kentini yklmaktan, hatt yama edilmek ve alnmaktan koruduuna inanyordu. Aa yukar alt yl sonra Kardinal Albornoz (s. 146) Romagna'da hkm srd sralarda bu yer kazlrken bir rastlant sonucu olarak sz geen heykel bulunmu ve, byk bir ihtimalle kardinalin buyruu zerine, halka gsterilmitir. Bylece halk, zalim Montefelltro hanedannn ne gibi aralarla kiliseye kar tutunmu olduunu gzleri ile grmeli idi. Fakat, yarm yzyl sonra (1410), Forli zerine giriilen bir dman baskn teebbs baarsz brakld zaman, belki de kurtarlm ve yeniden gmlm olan bu heykelin tlsm gcne tekrar ba vuruluyordu. Ancak bu, ayn tlsmdan faydalanma giriimlerinin sonuncusu oluyordu. Daha ertesi yl ehir gerekten zaptolundu. Btn XV. yzyl boyunca, yaplm olan binalarn temelleri atlrken yalnz astroloji (s. 748). deil, ayn zamanda sihir de ie kartrlmtr. Mesel Papa II. Paul'un, yaptrm olduu binalarn temellerine ok sayda altn ve gm madalyalar koy117 mas gze arpmtr; Platina, bunda paganlk a116 Bu hususta yerel inanlar, Annal. Foroliviens, ap: Muratori XXII, Col. 207, 238; daha geni bir ekilde olmak zere ayn ey, Fil. Villan, Vite, p. 43 te anlatlmaktadr. 111 Platina, Vitae Pontiff., p. 320: veteres potius hac in re quam Petrum, Anacletum et Linum imitatus (bu konuda Petrus'u, Anacletus'u ve Linus'dan ok eskileri rnek t u t a r a k ) .
788
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
gna ait bir tlsm grmekten kanmamtr. phesiz ki, byle bir kurbann 118 ortaa dininde ne ifade ettiini ve ne anlama geldiini, ne Papa Paul ve ne de onun biyografyacs kavram grnmektedirler. Her ne olursa olsun, ou kez sadece rivayetlerin tesine geemeyen bu resm sihir, hibir zaman gizli ve kiisel amalar uruna kullanlan by derecesinde nem kazanmamtr. - Bunun her gnk hayatta sk sk kendini gsteren ekli, Ariosto tarafndan nekroman'lar (llerin yardm ile gelecei kefeden sihirbaz falclar) hakkndaki komedyasnda gsterilmitir119. Kahraman, kendini Grek, Msrl ve Afrikal olarak satmasna, durmadan adn ve kln deitirmesine ramen, spanya'dan kovulmu olan birok Yahudilerden biridir. Geri o, cinleri armak yoluyla gn karartabiliyor ve geceyi aydnlatabiliyor, yer depremi meydana getirebiliyor, kendini grnmez biime sokabiliyor, insanlar hayvan biimine dntrebiliyor ve ilah. Btn bu vnmeler, sadece gsteriten baka birey deildir. Asl amac, mutsuz ve strap iinde kvranan kar kocay soymaktr; giderken arkasnda brakt iz, bir smkl bcein salyalarna, fakat ok kez de ortal kasp kavuran bir dolu sanana benzemektedir. Amacn elde edebilmek iin halk, bir akn iine sakland bir sandn cinlerle dolu bulunduuna, veya bir cenazeyi konuturabileceine ve ilah... inandrabilmektedir. '" Bu, rnein Sugeriis, de consecratione ecclesiae (Duchesne, scriptores IV, p. 355) de ve Chron. Peterhusanum I, 13 ve 16 da aka sezilmektedir. ll Yine kar.: Bibiena'nn Calandra's.
VL BLM. AHLK, GRENEK VE DN
789
ir ve hikye yazarlarnn bu eit insanlar gln hle sokmalar ve byle yaparken halkn onay ile karlaacaklarn ummalar, hi deilse iyiye bir almet saylabilir. Bandello, yalnz Lombardia'l bir rahibin sihirbazln sefil ve sonular bakmndan korkun bir hilekrlk 120 olarak tasvir etmekle kalmyor, fakat ayn zamanda inanan lgnlarn hi bir zaman peini brakmayan felketi tamamiyia samim bir fkeyle gzmzn nne seriyor 121 . "Byle bir adam, Sleyman'n anahtar ve daha birok by kitaplar sayesinde topraklar altnda gizlenmi olan hazineleri bulabileceine, sevgilisini isteine uymaa zorlyabileceine, hkmdarlarn srlarn renebileceine, Milano'dan bir an iinde Roma'ya gidebileceine ve bunlara benzer daha birok safsatalara inanr. Ne kadar hayal krklna urarsa o kadar daha inatla ayak direr... "Signor Carlo! Dostlarmzdan birinin, sevdii kadnn gler yz gstermesini salamak amaciyle, odasn bir mezarlk gibi l kafalar ve kemikleri ile doldurduu zaman hal hatrlyor musunuz?". Mesel bir cesetten dii skp almak, parmandan trnan skmek ve ilaah.. gibi son derece iren ykmllkler grlmektedir. Okuyup flemelerle byye devam olunurken bazan hazr bulunan talihsizler korkudan lmektedirler. " Bandello m, Nov. 52. 121 Ayn eser , Nov. 29. Sihirbaz, byk yeminlerle iin gizli tutulmas iin sz almaktadr. Mesel burada Bologna'daki S. Petronio kilisesinin byk mihrabnda, kilisede hi kimsenin bulunmad bir srada yemin ettiriyor. Byclk hakknda olkduka geni bgiye, Macaroneide, Phant. XVIII. de rastlanmaktadr.
790
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Roma'da Kolosseum'da122 yaplan (1532) ve herkese bilinen o byk byde (cinleri toplamak yntemiyle) Benvenuto Cellini, arkadalar ile birlikte en korkun sahneler karsnda braklmasna ramen lmemitir. Byk bir ihtimalle Benvenuto Cellini'yi ilerisi iin ie yarar bir yardmc olarak kullanabileceini uman Sicilyal bir papaz, memleketine dnerken yolda, ona bir kompliman bile yapm ve mrnde onun kadar sarslmaz cesarette bir insana rastlamam olduunu ifade etmitir. Sihirin ne biimde cereyan ettii zerinde her okur kendi mizacna gre dnecektir. Narkotik ttsler ve muhayyilenin en korkun eylere daha nceden hazrlanm bulunmas, bunda barol oynayan elerdir. Bunlardan en ok etkilenen, sahneye sihirbaz tarafndan beraberinde getirilmi bir gentir; neden bu gencin herkesten daha fazla eyler grd de bylece aklanmasn bulmaktadr. Fakat aslnda btn etkilemenin Benvenuto'ya yneltilmi olduunu tahmin edebiliriz; nk eer byle olmasayd, byye tehlikeli bir surette balanmasnn srf renme merak uyandrmaktan baka bir amac olamazd. Zira o anda hi aklnda olmayan gzel Angelica, birdenbire Benvenuto'nun gzleri nne geliyor. Sonra da sihirbazn kendisi, hazineler bulmakla kyaslanacak olursa, gnl ileriyle uramann havace bir delilik olduunu ona sylyor. En sonunda unutulmamaldr ki, Benvenuto, "cinler bana verdikleri sz tuttular ve vaad ettikleri ekilde tam bir ay sonra Angelica benim elimde idi" (cap. 68) diyebil"
2
Benv. Cellini I, cap. 64.
79i
mekle kendi gururunu okamaktadr. Eer Benvenuto, yava yava hikyenin tmne inandrmak iin yalan sylemi olsa bile, yine de bu, o vaktin hkim dn tarzn gsteren bir rnek olarak kalc bir deer tamaktadr. Bununla beraber, "garip mizalar, gelge gnll, dakikas dakikasna uymaz huylu" olanlar da dahil olmak zere talyan sanatlar, genel olarak sihire yle kolay kolay inanmazlard. Geri bunlardan biri, anatomi incelemeleri srasnda, bir cesedin derisinden kendisine bir yeleklik kestirmitir; fakat gnah kartt papazlardan birinin tleri zerine bunu tekrar mezara koymutu123, zellikle kadavra zerinde sk sk yaplan aratrmalardr ki, insan vcudunun eitli paralarnda varl kabul olunan by etkisi inancnn yklmasna belki de her eyden daha etkili bir surette yardm etmitir; te yandan insan vcudunun durmadan gzlem altnda bulundurulmas ve resimlerinin izilmesi ayn zamanda sanatlara bam baka bir eit by imknn amtr. Burada vermi olduumuz rneklere ramen XVI. yzyl balarnda sihirbazln, genel olarak, fark olunur derecede geriledii grlmektedir. Bu ise, italya dndaki memleketlerde sihirbazln en ziyade gelitii, talyan astrologlar ile byclerinin, kendi yurtlarnda artk kimse itibar gstermediinden, kuzey Avrupa'da turnelere kmaa baVasari VIII, 143, Vita di Andrea da Fiesole. Baka zamanlarda da "by formllerine ve buna benzer samalara" gre hareket eden bu adam, Silvio Cosini idi.
123
792
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
<
ladklar zamandr. XIV. yzylda idi ki, sihirbazlar kitaplarm takdis etmekten alkomak iin, Scariotto yaknlarnda bulunan Pilatus da zerindeki gln byk bir titizlikle muhafaza altna alnmas zarureti duyulmutu124. XV. yzylda mesel bir muhasara ordusunu datmak amaciyle sanak halinde yamur yadrmak teklifleri gibi eyler grlyordu. O zamanda bile, kuatlm olan kentin komutan, Citt di Gastello'daki Niccolo Vitelli, yamur yadrmak nerisi ile gelen sihirbazlar Tanrsz kfirler diye reddedecek anlay gstermitir 125 . XVL yzylda ise, zel hayatta sk sk rastlanmakla beraber, resm evrelerde byle eyler artk grlmemektedir. Bununla beraber, Alman sihirbazlnn klsik tipi olan Dr. Johann Faust bu zamanda ortaya
124 Uberti, il Dittamondo III, cap. 1. Uberti, Ancona U-blgesindeki Scariotto'y, szde Judas'n doum yerini de ziyaret ediyor ve unlar kayd ediyor: "Burada Pilatus dann ve zerinde bulunan gln de szn etmeden gemeyelim; btn yaz mevsimi boyunca gl banda nbetiler deiir. nk byden anlayan herkes, kitabn takdis iin buraya crmanr ve bunun zerine, orada oturanlarn sylediklerine gre, byk bir frtna kopar". Sayfa 772.. vd. da sylediimiz ibi kitaplarn takdisi cinleri toplama bysnden tamamiye ayr olarak zel bir trendir. XVI. yzylda Luzern yaknlarndaki Pilatus dana kmak, Luzern'li Diebold Schilling'in bildirdii gibi, (sayfa 67) "bey lib und guot" (can ve mal kayb cezasiyle) yasak idi. Da zerindeki glde bir cinin yaadna ve bunun, "Pilatus'un ruhu" olduuna inanlyordu. nsanlar gln yanna ktklar veya iine bir ey attklar zaman korkun frtnalar kard.
De obsidione Tiphernatium 1474. scriptt. ex florent. codicibus, Tom I I ) .
125
(Rerum itdl-
VI.
BLM. AHLK, GRENEK VE D l N
793
kmtr; buna karlk, talyan byclnn klsik tipi Guido Bonatto ise, daha XIII. yzylda .grlmtr. phesiz burada da yine unu eklemek zorundayz ki, by inancnn gerilemesi ile, bunun zarur bir sonucu olarak, insan hayatnda bir ahlk ddenine inan artm deildir. Bu gerileme belki de birok kimselere, yldzlara inancn kaybolmasnda.ki hale benzer bir surette, anlamsz bir kadercilie .yadigr brakmtr. Temelsiz inancn ate falcl, el falcl128 ve ilah.. gibi ikinci derecede kalan ve cinleri toplamak, yldzlara bakmak kuruntularna inann gerilemesiyle olduka kuvvet bulan baz ekillerini, burada hi szn etmeksizin geebiliriz. Hatt Physiognomie (bir insann ehresinden karakterini okumak sanat)'ye bile gsterilen ilgi, bu adn anlmas ile beklenmesi gereken dereceden ok uzaktr. Bu sahte bilim, plastik sanatlarla pratik psikolojinin bir kardei ve dostu olarak deil, fakat balca kaderci .kuruntusunun bir eidi ve, her halde vaktiyle ArapJar'da oldu gibi, astrolojinin bir rakibi olarak grnmektedir. Bir rnek olmak zere, Physiognomie zerinde bir ders kitab yazm olan Bartlommeo Cocle'yi ele alalm. Kendini bir metoposkopist (el 127 falna bakan) diye adlandran ve ilmini, Giovio'nun deyimi ile, en soylu sanatlardan biri gibi gren 126 Askerler arasnda kuvvetli bir ekilde yaylm olan bu batl inan (1520 sralarnda) ile Limerno Pitocco alay etmektedir: Orlandino, Cap. V, kta 60. 12r Paul. Jov. Elog. lit. sub voce Cocles.
794
TALYA'DA RNESANS KLTH
bu adam, her gn kendisine danan en akll adamlara sadece kehanette bulunmakla yetinmemi, stelik de "eitli byk can tehlikeleri ile karlamalar alnlarnn yazs olan kimselerin bir katalogu" gibi ok ciddi bir eser de kaleme almtr. Giovio, Roma'nn aydn dnrler evresi iinde in hac luce romana kocam olmasna ramen bu kitabn iindeki kehanetlerde pek ok gerekler bulunduu fikrindedir128. phesiz ki, bu ve buna benzer kehanetlere hedef olan kimselerin, khinden nasl c aldklarn, yine ayn kaynaktan reniyoruz. Giovanni Bentivoglio, kendisine128 devletini kaybedecei kehanetinde bulunduu iin Lucas Gauricus'u, bir dner merdivende aa sarkan bir halata balatarak bir saa bir sola sallandrm ve be defa duvara arptrmtr. Ermes Bentivoglio, Cocle'nin peine bir katil takmtr; nk bu mutsuz metoposkopist, stelik istemeye istemeye, ona srgn edileceini ve bir meydan savanda telef olacan haber vermiti. Anlaldna gre katil, "sen yaknda alaka bir cinayet ileyeceksin! diye kendin bana sylemitin" szleriyle, can ekien kurban ile hal alay ediyordu. Avu falcl (Chirocaneie)'nn yeniden kurucusu olan Cesena'l Antioco Tiberto 130 aa yukar ayn ackl akibete uramtr. nk o, Rimini h Burada Giovio'dan, zellikle heyecanl portre kolleksiyoncusunun sesini iitiyoruz. 129 Bunu, yldzlara bakarak sylemiti. nk Gauricus, Phisiognomi'yi bilmezdi. Fakat kendi kaderi hususunda Cocle'nin kehanetine dayanmak zorunda idi; nk babas, onun zayiesini kayd etmemi bulunuyordu. " Paul. Jov. 1. c. p. 100 vd. V. Tibertus.
12
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
795.
kmdan Pandolfo Malatesta'ya, bir tirann aklna getirebilecei eylerin en irencini, srgnde ve son derece yoksulluk ve dknlk iinde leceini haber vermiti. Tiberto ok zeki, ok yetenekli bir insand. Chiromancie yntemlerinden ok insanlar tanmaktaki derin ve isabetli grlerine gre gelecei haber verdii sylenirdi. Kehanet gcne inanmayan bilginler bile, yksek kltr dolaysiyle ona sayg beslerlerdi131. En son olarak bir noktaya daha iaret edelim: Eski an ancak sonlarna doru, Diocletian zamannda ad duyulan Alchymie, Renaissance'n en parlak dneminde sadece ikinci derecede bir rol oynamaktadr 132 . Bu hastal italya, XIV. yzylda Petrarca'nn Alchymie aleyhinde yazd polemiinde altn yapmclnn geni tabakalara yaylm bir grenek olduunu133 itiraf ettii zamandan daha ncegeitirmiti. O zamandan beri Alchymie faaliyetinin istedii zel eitten inan, btn varl ile kendini bu ie adama ve bir kenara ekilme, italya'da her zaman daha nadir grlmtr. Buna karlk tam o sralardadr ki, italyan ve daha baka milletlerden Alchymie ustalar, kuzey Avrupa memleket131 Kehanetin bu tli eidinin en nemli bilgilerini Corn. Agrippa vermektedir: De Occulta philosophia, cap. 52, 57. 132 Libri, Histoire des csiences mathematiques, II, p. 122. 133 Novi n jhii narro, ruos est publicus (yeni bir ey hikye etmiyorum. Bu, halk detidir). (Remed. utriusque fortunae, p. 93; bu, kitabn ok canl ve ab irato (lkelii olarak) yazlm paralarndan biridir).
rj96
TALYA'DA
PNESANS
KLTR
lerinde ileri gelsnleri yontmaa balamlardr13*. X. Leo zamannda Alchymie ile uraan pek az saydaki talyanlar'a 135 "ingenia curiosa" (bo yere kafa yoranlar) ad verilmitir. Altna kar derin bir tiksinti beslemekle n yapan X. Leo'ya altn yapmcl zerindeki didaktik iirini ithaf eden Aurelio Augurelli, sylendiine gre karlk ba olarak papadan, dtan gayet gsterili fakat ii bombo bir kese almtr. Altndan baka, filozoflarn herkesi mutlu edecek sihirli tan ariyan mistik bilim, Parcelsus ve daha biroklarnn teorilerinden gelierek ok daha sonra ortaya kan ve kuzey Avrupa lkelerine mahsus tamamiyle sonrada ortaya km bir grntdr. lmszle inann sarslmas, gerek bu temelsiz inanlarla ve gerekse genel olarak eskia kltrne mahsus dnce tarz ile skdan skya ilgilidir. Fakat stelik de bu mes'elenin bir btn olarak modern anlayn gelimesi ile ilikisi ok daha .geni ve derindir. lmszle inana kar uyanan her eit phenin en gl bir kayna, tiksinti beslenen kiliseye artk hibir ey borlu bulunmamak iin duyulan i istek olmutur. Byle dnenleri kilisenin Epikrcler diye adlandrdn yukarda (s. 724 vd.) grmtk, lm annda baz kimseler, din
131 Belli bal pasaj: Trithem. Ann. Hirsaug, II, p. '286 vd. 135 Neque enim desunt (zira onlar yok deildir), Paul. Jov. Elog. lit. p. 15p ve sonras, Pompon. Gauricus. Kars. ayn eser, p. 130 Aurel. Augurellus. Macaroneide, r.Phant. XII.
79?
takdis aram olabilirler. Fakat saysz insanlar, hayatlar boyunca zellikle en faal alarnda, buna tamamiyle aykr yaamlar ve hareket etmilerdir. Buna, genel olarak bir imanszln bal bulunduu aka grlmektedir; stelik de bu, tarih delillerle her bakmdan ispat edilebilir. Bunlar, Ariosto'nun, "inanlar atlarnn stne kmamaktadr" diye vasflandrd adamlardr 136 . talya'da, zellikle Floransa'da, kiliseye kar dorudan doruya dmanca eylemlerde bulunulmad takdirde aktan aa ve dile dm bir imansz olarak yaamak imkn vard. Mesel siyas bir suluyu lme hazrlamak iin gnderilen papaz, mahkmun bir imana sahip olup olmadn anlamakla sorgusuna balyor. "Zira onun imansz olduuna dair yanl bir sylenti dolamt 137 ". Burada sz konusu olan sulu, yukarda (s. 93) ad geen Pierpaolo Boscoli'dir. 1513 te yeniden i bana henz gemi bulunan Medici hanedanna kar bir suikastta rol alan bu zavall gnahkr bu vesile ile, o zamanki dn kargaal yanstan bir ayna olmutur. O, Savonarola'dan yana olmakla ie balam ve sonra klsik ilkan hrriyet lklerine ve daha baka birtakm paganhk elerine btn heyecaniyle sarlmtr. Fakat zindana atld zaman eski dostlar, onun dnlerine yeniden hAriosto, Sonetto 34... non creder sopra il tetto. Bu szleri air, kiisel bir ite kendisi aleyhine karar vermi olan bir "grevli hakknda sarf etmektedir. 137 Narratione del caso del Boscoli: Arochiv. stor. I, p. 273 vd. Yerlemi deyim, non aver fede idi; kar. Vasari VII, p. 122, Vita di Piero di Cosimo.
136
798
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
kim olmular ve ona, kendilerince mutlu saylan bir lm salamlardr. Pieropaolo Boscoli'nin son saatine ahit olan ve olaylarn akmn kaydetmi bulunan merhametli yazar, sanat della Robbia ailesi yelerinden biri olan bilgin filolog Luca'dr. BoscoJi: "Ah, Brutus'u benim kafamdan silip atn ki, bir Hristiyan olarak yoluma devam edebileyim!" diye iini ekiyor. Luca sz alyor: "sen istiyorsan bu hi de g bir i deildir; biliyorsun ki, Romallar'n yaptklar, bize aslnda olduklar biimde deil, fakat lkletirilerek (con are acresciute) intikal ettirilmitir". imdi o, inanmak iin anlayn zorluyor ve kendi istei ile anlayacak yetenei gsteremediine acnyor. Bir ay daha iyi rahiplerle yaamak imknna sahip bulunsayd, tamamiyle dindar dnl bir adam haline gelirdi! Anlayor ki, Savonarola'ya bal olan bu adamlar, kutsal kitab gayet az tanmaktadrlar. Boscoli, yalnz Patemoster ile Avemaria dualarn okuyabiliyor ve kutsal kitab renmelerini, zira insan hayatnda ne renmise lrken de ona sahip bulunduunu arkadalarna sylemesini Luca'dan nemle rica ediyor. Bunun zerine Luca, Johannes'in nciline gre Hazreti sa'nn cefa ve lm hikyesini (Passion) ona okuyup anlatyor. Gariptir ki, zavall dinleyici, sa'nn Tanrln kolayca kavryor, insanln anlamakta olduka glk ekiyor. "Sanki sa ormandan karak kendisini karlyormu gibidir"; bunu ak bir surette kavramak arzusundadr. Bunun zerine dostu, bunun srf eytan tarafndan gnderilmi birtakm phelerden baka bir ey olmadn syliyerek ona boyun eme uyarsnda bulunuyor. Sonra im-
J991
puneta'y ziyaret iin genliinde yapt ve fakat yerine getirmedii bir adak aklna geliyor. Dostu> onun yerine bu ii kendisi yapacan vaadediyor. Tam bu srada suluyu tvbe ve istifara getirecek olan papaz ieri giriyor. Bu adam, Savonarola'nn manastrna bal olan bir rahiptir. Sulunun ricasna uyarak ona Aquino'lu Thomas'n, yukarda aklanm olan, tiranlarn ldrlmesi hakkndaki fikirlerini anlatyor ve sonra lm erkeke karlamasn t veriyor. Boscoli cevap veriyor: "ey peder, bununla vakit kaybetme; zira bunun iin yalnz filozoflardan rendiklerim yeter de artar bile. Bana, isa'ya sevgi yoluyla lme katlanmakta yardm edin." Bundan sonra yaplan iler, tvbe ve istifar, vedalama ve idam, gayet dokunakl bir tarzda tasvir edilmektedir. zel olarak belirtilmesi gereken nokta udur ki, Boscoli, kesilmek zere ban kte koyarken cellada, lm darbesini indirmesi iin bir an daha beklemesini rica etmitir; "o, lm hkmnn bildirilmesinden beri geen zaman boyunca hep Tanrya iyice yaknlamak iin urap durmu, fakat bunu istedii lde elde edememiti; imdi celladn bekleyecei bir an iinde toparlanp btn gcyle abalayarak kendini tamamiyle Tanrya vermeyi dnyordu". Aka grlyor ki, onu kaygya dren, Savonarola'nn yarm yamalak anlalm bir terimi idi. Eer ayn nitelikte daha ok deliller elimizde olsayd, o zamann fikr tablosu, o an ne bir eserinde ve ne de herhangi bir iirinde bulamadmz birok nemli izgileri bakmndan daha zengin, olurdu. Bylece, doutan gelme din gdsnn ne
00
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
kadar kuvvetli olduunu, birey ile din arasndaki ilikilerin ne kadar znel, ne kadar kararsz bulunduunu; ayn zamanda dinin ne kadar korkun gte dmanlarla kar karya kaldn daha ak olarak grmemiz mmkn olurdu, i dnyalar byle bir yaratlta bulunan insanlarn yeni bir kilise kurmaya elverili karakterde olamayacaklar inkr kabul etmez. Fakat, italyanlarn o kaynama dnemi enine boyuna ve derinliine incelenmeden Bat dnyasnn dn tarihi noksan kalm olur. Oysa ki, fikir faaliyeti alannda paylar bulunmayan uluslarn bu bakmdan bir yana braklmalarnda hibir saknca yoktur. imdi yine lmszlk mes'elesine dnyoruz. Eer bu bakmdan imanszlk, yksek kltrl kimselerde bu derece nemli bir yer igal ediyordu ise, bunun esasl bir sebebi vard: dnyann kefi, bunun sz ve resim ile tasviri gibi ok byk bir dnyev dev, btn fikir ve ruh glerini geni lde kendisiyle megul ediyordu. Renaissance'n zarur olan bu dnyeviliinden yukarda (s. 718 vd.) szetmitik. Fakat ondan baka bu aratrmalar ve sanattan yine ayn zaruretle genel bir phelenme ve sorma anlay meydana geliyordu. Edebiyatta pek fazla gze arpmamasna, mesel kutsal kitabn eletirisinde (s. 735 vd.) ancak balang izlerine rastlanmasna baklarak, phe ve soru zihniyetinin mev>cut bulunmadn sanmak doru deildir. Bu zihniyet vardr; fakat, her alanda tasvir ve yaratma ihtiyacnn, baka bir deyimle olumlu sanat gdsnn iddeti yannda sadece silik kalmaktadr. Bundan sbaka kilisenin hl hkmn srmekte olan zorlay-
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
801.
c gc de, ne zaman zarur olarak faaliyete geme giriiminde bulunsa bu zihniyeti kstekliyordu. Fakat: bu phelenme zihniyeti, zarur olarak ve tercihan, burada sylenmesine gerek olmayacak kadar ak sebepler dolaysiyle, insann mden sonraki durumu ile ilgilenmek zorunda idi. ite buna ek olarak klsik ilka kltr geliyor ve mes'elenin tm zerine iki cepheli bir etki yapyordu, ilk olarak, eskilerin psikolojisi benimsenmeye allyor ve kesin bir bilgi karabilmek ilik Aristo'nun szleri zorlanyordu. Lucian'n o zamanki 138 diyaloglarndan birinde Charon, kaykla giderken Aristo'nun dorudan doruya kendisinden lmszle inancn nasl sorduunu Mercur'e anlatyor, ll filozof, bedence lm fakat yine de yaamakta devam etmesine ramen, ak bir cevap ile kendini sorumluluk altna sokmaktan kanyor; ama yzyllarca sonra onun yazlar ne suretle yorumlanacaktr! Gerek onun ve gerekse baka eski yazarlarn, ruhun gerek nitelii, menei ve bedenden nceki varl, btn insanlarda birlii, salt lmszl, hatta ekil deitirmesi hakkndaki fikirleri zerinde ancak daha byk bir iddetle t a r tlyordu; hatt bu mes'ele zerinde krslerde konuan adamlar bile vard 139 . Tartma, daha XV. yzylda ok kzmt. Bazlar, Aristoteles'in gerekten ruhun lmszl doktrinini rettiini is140 pat ediyorlard . Bazlar ise, varlna inanabilmek. ss Jovian, Pontan. Charon. 139 Faustini Terdocei triumphus stultitiae, L. II. o 1460 tarihine doru Borbone Morosini byle yapmtr. Kars. Sansovino, Venezia, L. XIII, p. 243.
802
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
iin ruhu, nlerindeki bir sandalye zerinde grmelerini gerekli bulan kimselerin kat yrekliliklerinden yaknyorlard 141 . Francesso Sforza'nn tabutu banda yapt konumada Filelfo, klsik a ve hatt Arap filozoflar tarafndan ruhun lmszl lehinde sylenen birok fikirleri sralyor ve baskda bir buuk folio sayfas tutan 1 4 2 bu ok renkli nutkunu u szlerle sona erdiriyor: "Btn bunlardan baka her eyin stnde gerek olan Tevrat ve ncilimiz vardr". Bu arada Floransa pltonistleri, ustalar Efltun'un ruh hakkndaki retisini savunmaktan geri durmuyorlar ve mesel Pico'da olduu gibi, bunu Hristiyanlk inanlar ile geni lde tamamlyorlard. Fakat kltrl evrelerde hkim olan, aksi tez idi. Bu yzden kilisenin fkesi XVI. yzyl balarnda yle bir hadde ykselmiti ki, Papa X. Leo, ruhun lmszl ve ferdliini korumak iin Lateran Konsili'nde (1513) bir yasa 143 karmak zorunda kalmt. Ruhun ferdliini muhafaza iin alnan bu tedbir, ruhun btn insanlarda bir tek olduunu iddia edenlere kar idi. Fakat birka yl sonra Pomponazzo'nn kitab kt. Bunda ruhun lmszln felsefe ynnden ispat etmenin olanakszl gsteriliyordu. Bunun zerine aksi tezler ve savunma yazlar ile mcadele sertleti ve katolik tepkisi (Kar Reform) karsnda susuncaya kadar bu hal srp gitti. Aa yukar Efltun'un idea'lar retisine uygun tarzda dnlen, .ruhlarn bedenden nce Tanrda varl fikri, uzun
i4i
142 143
Vespas. Fiorentin., p. 260. Orationes Philelphi, fol. 8. Septimo Decretal. Lib. V. Tit. III, cap. 8.
VI. BLM.
AHLAK, GRENEK VE DN
g03
zaman ok yaylm bir kavram olarak kalyor ve mesel sairlerin 144 iine yaryordu. Bunun, lmden sonra ruhun devam edi tarz bakmndan sonulan zerinde ise inceden inceye dnlmyordu. Klsik ilkan ikinci ynden etkisi, balca Cicero'nun devlet hakkndaki eserinin altnc kitabndan kalan ve "Scipio'nun D" ad ile tannan o dikkate deer paradan geliyordu. Eer Macrobius tarafndan meydana getirilen yorumu olmasayd bu para da, tpk Cicero'nun eserinin geri kalan ikinci blm gibi, belki de kaybolur giderdi. imdi bu para eser, saysz yazmalar 145 , tipografinin icadndan bu yana da baslm kitaplar halinde drt yana yaylmt ve tekrar tekrar yeni yorumlar yaplyordu. Scipio'nun D, rhanilemi hiretin, felekler uyumu ile bezenmi bir halde, byk adamlar iin bir tasviridir. Eskilerden daha bir oklarnn hakknda verdikleri bilgiler sayesinde yava yava kefolunan bu pagan cenneti, tarih byklk ve hret lksnn Hristiyan hayat lklerini glgede brakt oranda, giderek Hristiyan cennetinin yerini alyordu. Bununla beraber, kiiliin lmden sonra tamamiyle kaybolduu inancnn yapt gibi, genel duyguyu zedeliyordu. Daha Petrarca, midini 144 Arlosto, Orlandino, canto VTL, kta 61. Gln duruma sokulmu olduu halde: Orlandino, cap. IV, kta 67, 68, (kar. sayfa 490). Pontanus'un Napoli Akademisi yelerinden biri olan Cariteo, ruhun bedenden nce varln, Aragon hanedannn gnderiliini bu yoldan ululamak amac ile kullanmtr. Roscoe, Leone X, ed. Bossi, L p. 288. "> Orelli, ad Cic. de republ. L. VI. Kar. yine Lucan. Pharsal. IX, balang
804
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
balca bu "Scipio'nun D", Cicero'nun baka yazlarndaki fikirler ve Efltun'un Phaedon'u zerine, kutsal kitab hi anmakszn, bina etmektedir 146 . Baka bir yerde kendi kendine yle soruyor: "Bir katolik olarak, paganlarda aka grdm umudu neden paylamyacaktm?". Biraz daha sonra Coluccio Salutati "Hercules'in almalar" adl eserini yazmtr. Yazmas hl duran bu eserin sonunda, dnya hayatnn korkun skntlarna baar ile gs germi olan enerjik insanlarn yldzlarda bir yer bulmay hak etmi olduklar ispat edilmektedir 147 . Dante, muhakkak ki, cennete lyk grd en byk paganlar cehennemin azndaki "gayya kuyusu" dna karmamakta 148 srar etmi bulunuyordu. imdi ise iir, hirete dair yeni fikirlere drt elle sarlyordu, lm zerine Bernardo Pulci'nin yazd bir iire gre byk Cosimo, gkte tpk kendisi gibi "vatan babas" sann vaktiyle alm bulunan Cicero tarafndan, Fabii, Curius, Fabricius ve daha birok paganlar tarafndan karlanacaktr; onlarla birlikte, yalnz kusursuz ruhalarn oluturduklar ark korosunun bir ss olacaktr 149 .
e Petrarca, epp. fam. IV, 3 (p. 629). IV, 6 (p. 632). 1 4 7 Fii. villani, Vite, p. 15. klt' ile paganln bir araya geldii bu dikkate deer para yledir: che agli uomini fortissirni, poiche hanno vinto le mostruose fatiche della terra, debitamente sieno date le stelle. s inferno, IV, 24 vd. Kars. Purgatorio VII, 28. XXII, 100. 9 Bu pagan cenneti, sanat Niccolo deli' Arca'nn mezar ta yaztmda da aka yer almaktadr:
VI. BLM. AHLK, GRENEK. VE D l N
05
Fakat eski yazarlarda daha baka ve daha az hoa gidecek bir hiret tasarlan vard. Bu, Homeros'un ve ayn tabloyu mnisletirmemi, insanletirmemi olan airlerin glgeler lkesi idi. Baz mizalar zerinde bu da etki yapyordu. Gioviano Pontano bir yazsnda150 Sannazar'a, sabahn erken saatlerinde yar uyank iken kendisine grnen bir hayalin (vision) hikyesini anlattrmaktadr: Vaktiyle ruhun lmszl zerinde kendisiyle birok konumalar yapm olan l dostu Fernandus Januarius nne geliyor; imdi cehennem cezalarnn gerekten ebed ve korkun olup olmadn ondan soruyor; bir sre sustuktan sonra hayal, tpk Odysseus tarafndan sorulduu zaman Achilles'in yapt gibi cevap veriyor: "sana u kadarn sylyor ve temin ediyorum ki, bedeni hayattan ayrlm olan bizler, yeniden dnya hayatna dnmek istei ile yanyoruz". Sonra selm vererek kaybolup gidiyor. Aslnda inkr edilemez ki, lmden sonraki durum hakknda bu gibi grler, hem ksmen en nemli Hristiyanlk doktrinlerinin ortfdan kalkmas ile meydana gelmek imknn bulmu, hem de ksmen bunlarn ortadan kalkmasna sebep olmutur. Gnah ve kurtulu kavramlarnn hemen hemen
Nunc te Praxiteles, Phidias, Polycletus adorant Miranturque tuas, o Nicolae, manus. (imdi sana Praxiteles, Fheudias, Polykleitos tapyor. Ve senin ellerine hayrandr). (Bursellis, ann. Bonon.: Murat. XXIII, Col. 912). 150 Son zamanlarnda kaleme alm olduu Actius balkl yazsnda.
806
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
tamamiyle silinmi olmas gerekir. Yukarda szn ettiimiz (s. 678 vd., 713 vd.) tvbe telkin eden vaizler ve kefaret ihtiyac salgnlar, bizi yanl yola gtrmemelidir. Zira, ferdiyetleri gelimi tabakalarn da tekiler gibi buna katldklarn kabul etmekle beraber bunda balca sebep, sadece heyecanlanma ihtiyac, tutkulu mizalardaki gerginliin boanmas, memleketin urad byk felketler karsnda duyulan korku ve yardm lm gklere ulatrmak gibi nesnelerden ibarettir. Gnahkrlk duygusu ve kurtulu ihtiyac hibir vicdan uyanmasnn kanlmaz bir sonucu olmamtr; hatt ok cidd bir d kefaret iin bile, Hristiyan anlamnda bir pimanlk mutlaka art deildir. Renaissance ann iyice gelimi gl insanlar, hibir eyden pimanlk duymamay 151 ilke edindiklerini bize anlattklar zaman, bundan ancak ahlk bakmndan kaytszlkla karlanabilen ileri, srf akl ve tedbir kusurlarn kastetmi olabilirler. Fakat pimanln byle asamsanmas, kendiliinden, ahlk alanna da yaylacaktr; nk bunun menei, geneli kapsayan bir kaynakta, yani ferd kuvvet duygusunda bulunmaktadr. Daha yce bir teki dnya ile srekli ilikiler srdren pasif ve manev Hristiyanlk, artk bu insanlara hkmetmemektedir. Sonra Macchiavelli daha da ileri gitmek cesaretini gsteriyor ve Hristiyanln devlete ve devlet z1 Cardanus, de propria vita, cap. 13: non poenitere ullius rei quam voluntarle effecerim, etiam quae male cessisset (Sonu kt de olsa isteyerek yaptun bir eyden piman olmadn).
807
grln savunmaya da yararl olmayabilecei yargsna varyor 152 . O halde, derin duygulu insanlarda her eye ramen yaamaya devam eden gl din gds, nasl bir biim almak zonanda idi? Bu, Theisma veya Daisma diye adlandrlmaktan holandmz bir inan biimi oluyordu. Deisma, duygularn yerine koymak zere baka bir ey aramakszn veya bulmakszn, Hristiyanlk elerini dinden syrp atan dn tarzuu* anlatan kavram olsa gerektir. Theisma ise, ortaSn tanmam olduu derecede yce bir varla olumlu bir ekilde kendini adamak anlamn ifade eder. Theisma, Hristiyanl bsbtn bir tarafa atmaz ve her zaman Hristiyanln gnah, kurtulu ve lmszlk doktrinleriyle badaabilir; fakat bunlar olmakszn da varln muhafaza edebilmektedir. Bu inan tarz, bazen ocuka bir saflk ve yar pagan bir grnm ile ortaya kar. Tanry, insan isteklerini yerine getiren her eye gc yeter bir -varlk olarak grr. Agnolo Pandolfini, dnden sonra ei ile nasl evine kapandn ve aile mihrabnda Meryem Ana'nn resmi nnde diz ktn bize anlatmaktadr. Lkin, kars ile beraber Meryem Ana'ya deil, Tanrya yalvaryorlar ve servetlerini hayrls ile ve doru yolda kullanmay, neeli ve geimli uzun bir ortak hayat, birok erkek o153 cuk nasip etmesini Tanrdan diliyorlar . "Kendim jin zenginlik, dostluklar ve eref, karm iin de is152
ss
Discorsi, L. II, cap. 2. D e governo della famiglia, p. 114.
808
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
met, iffet ve iyi bir ev kadn olmasn diledim", stelik, ifadelere biraz fazlaca klsik a enisi verilirse, paganlk slbu ile Theisma inanlarn birbirinden ayrmak bazen ok g olmaktadr 154 . Felket zamanlarnda da bu dn tarz bazen kesin bir gerek halinde kendini gstermektedir. Ateli bir hastalktan yllarca yatan Firenzuola'nn son zamanlarna ait olan ve Tanrya seslenen birka yazs elimizdedir. Bunlarda Firenzuola belirli bir ekilde kendini imanl bir Hristiyan olarak gstermekte, fakat buna ramen tamamiyle Theiste bir
r n e k olmak zere M. Antonio Flaminio'nn Gorj/ciona'sndan u ksa lirik iiri veriyoruz (kar. sayfa 407 vd.) Dii quibus t a m Corycius venusta Signa, tam dives posuit sacellum, Ulla si vestros animos piorum Gratia tangit, Vos iocos risusque senis faceti Sospites servate diu; senectam Vos date et semper viridem et Falerno Usque madentem. At simul longo satiatus aevo Liquerit terras, dapibus Deorum Laetus intersit, potiore mutans Nectare Bacchum. (Ey Coricos'lunun, uruna gzel tasvirler yaptrd,, muhteem bir tapnak kurdurduu Tanrlar! Eer dindarlarn herhangi bir kran ruhlarnza eriiyorsa, u sevimli yalnn akalarn ve glmelerini srekli kln, ona daima taze bir yallk verin; brakn mrn Falernus'ta tketsin. Uzun mre doyduktan sonra dnyadan ayrlsn, Racchus'u daha gl Nectar ile deitirerek mutlu Dir ekilde Tanrlarn lenlerine katlsn).
154
809
din anlayna sahip bulunduunu aa vurmakta155 dr . ekmekte olduu aclar, ne iledii gnahlarn cezas olarak, ne de teki dnya iin bir imtihan ve hazrlk olarak gryor; bu, gl yaama akn insan ile insann umutsuzluu arasna koyan Tanr ile kendisi arasnda bir itir. "Lanet okuyorum, fak a t yalnz tabiata lanet okuyorum; nk bykln, dorudan doruya senin adn anmay bana yasak diyor... bana lm bala, ey Tanr, sana yalvaryorum, onu imdi ver!". . Bunda ve buna benzer baka ifadelerde sistemli, bilinli bir Theisma'nn ak bir delilini aramak, phesiz ki, bo yere olacaktr, ifade sahipleri, ksmen hl Hristiyan olduklarna inanyorlar ve bund a n baka da, eitli sebeplerden dolay, mevcut kilise retilerine sayg gsteriyorlard. F a k a t Reform dneminde, fikirler akla erimek zorunda brakld zaman, bu dn tarz da daha belirli bir bilince kavumutur. Birok talyan Protestanlar, Teslis aleyhtar olarak ortaya ktlar; h a t t Socinianisma* mezhebine bal olanlar, mlteci sfatiyle 155 Firenzuola, pere, vol. IV, p. 147, ve sonras. * Socinianisma mezhebi: Laelinus Socinus (15251562) ile bunun yeeni olan Faustus Socinus (1539-1604) tarafndan ortaya atlm olan retilenden kmtr. Bunlar, Teslis (trinite) yerine vahdaniyeti (unitas) kabul etmektedirler. Bu yzden kendilerine "vahdaniyetiler" de denmektedir. Bunlara gre sa'nn kendisi Tanr deil, fakat Tanrnn tecellisi ve mucizeler gsteren bir yaratktr ve Tanr tarafndan kendi derecesine ykseltilmitir. 1600 tarihine doru bu mezhep en ziyade Lehistan'da yaylm, fakat ok gemeden ortadan kaldrlmtr. Soianizma, yalnz Erdel lkesinde tutunabilmi olup men-
110
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
bulunduklar uzak memleketlerde bu anlamda bir kilise kurmak gibi dikkate deer bir giriim bile yaptlar. imdiye kadar anlattklarmzdan hi olmazsa u kadar aklanm olsa gerektir ki, hmanist milliyetiliinden ayr olarak bu alanda alan baka fikir akmlar da vard. Theiste dn tarznn belli bal bir merkezi, Floransa'daki Efltun Akademisi'nde ve zellikle dorudan doruya Lorenzo Magnifico'nn kendisinde aranmaldr. Nazar eserleri ve hatt mektuplar, bu adamlarn asl karakterleri hakknda ancak yarm yamalak bir fikir verebilmektedir. Lorenzo Magnifico'nn, genliinden lmne kadar, kendini dogmatik bir Hristiyan olarak gstermi bulunduu156, yine Pico'nun da Savonarola'nn etkisine kapld ve alak gnll dervilere mahsus bir anlaya dt birer gerektir 1 ". Ancak, o okulun en yksek fikir rn diye vasflandrabileceimiz Lorenzo'nn iZ7w'lerinde158 Theisma, hem de dnyay bsuplar 700000 kii kadardr. Humanizma'nm dogmalara kar kulland eletiri anlaynn bir sonucu olarak meydana gelen bu mezhep, sonradan doacak olan "aydnlanma" akmna ortam hazrlayan nemli unsurlardan biri olmutur. (Mtercim). 156 Nic. Valori, Vita di Lorenzo, birok yerlerinde. Olu Kardinal Giovanni'ye verdii gzel tler iin bak: Fabroni, Laurentius, Adnot. 178; ve Roscoe ekleri, Lorenzo'nn hayat. 157 Jo. Pii vita, auct. Jo. Franc. Pico. Onun "Depreeatio ad Deum"u bak: Deliciae poetar. italor. 158 Bunlar Canto'lardr: Orazione ("Magno Dio, per cui contante legge e t e " : Roscoe, Leone X., ed. Bossi, VIII, p. 120); lhi ("Oda il sacro inno t u t t a la natura e t e " :
VI. BLM. AHLAK, GRENEK VE D t N
811
yk bir mna ve madde kozmosu olarak grmek 1Kteyen bir Theisma, hibir saknca gzetmeksizin dile gelmektedir. Ortaan insanlar, dnyay, papa ile imparatorun Deccal (Antichrist) ortaya kaca zamana kadar korumak zorunda bulunduklar bir szlanma vadisi olarak grrlerdi; Renaissance ann fatalistleri de, muazzam enerji dnemleri ile kr krne tevekkl veya temelsiz inan dnemleri arasnda sallanp dururlard; burada sekin fikir 159 adamlar evresinde ise, grnen dnyann Tanr tarafndan sevgiden yaratlm olduu, Tanrda daha nce mevcut bulunan bir modelin kopyesi olduu, Tanrnn ebed olarak bu dnyay hareket ettirmek ve yaratmakta devam edecei retisi ykseliyordu. Ferdin ruhu, nce Tanry kavramak sayesinde onu kendi dar snrlar iine sokabilir; fakat Tanry sevmek sayesinde bu ruh, sonsuzlua kadar yaylabilir; dnya zerinde mutluluk, ite budur.
Fabroni, Laurentius, Adnot 9); L'altercazione (Poesie, di Lorenzo magn. I. p. 265; bu son klliyatta, burada adlar geen dier iirler de baslmtr). 159 Morgante'sinde Pulci'nin, eer dini ciddiye ald bir yer varsa, bu, Canto XVI, kta 6 dadr: Pagan bir dilber olan Antea'nn bu Deistik szleri, Lorenzo'nun evresinde hkim bulunan dnn belki de en elle tutulur ifadesidir; Cin Astarota'nn yukarda (sayfa 725 vd., 731). verdiimiz szleri de, bir dereceye kadar bunu tamamlayacak niteliktedir.
812
Burada ortaa mistisisma'snn izlerf, Efltun retileri, karakteristik bir modern duyu ve anlay ile temasa gelmektedir. Dnyay ve insan tanmann en deerli bir meyvas belki de burada olgunlayordu; sadece bu yzden bile italyan Renaissance'n amzn nderi diye adlandrmak gerekir.
SON
Dipnotlarda sk sk adlan geen bz kaynak yaptlarn tan balklar
Archivio storico italiano, appendice ile beraber: Firenze, Vieusseux. Muratori: Scriptores rerum Italicorum. Fabroni: Magni Cosmi Medicei vita. Ayn yazar: Laurentii Med. Magnifici vita. Roseoe: Vita di Lorenzo de Medici. Poesie del magnifico Lorenzo de Medici, Londra 1801. Roseoe: Vita e pontificato di Leone X, trad. da Luigi Bossi Milano 1816, s., 12 cilt, ngilizce aslnda bulunmyan birok ilvelerle beraber. Petrarca: Ltince eserlerini basks, Basileae 1581, fol. Poggii opera, Srassburg basks, 1513, fol. Philelphi orationes, ed. Venet. 1492, fol. M. Anton. Sabellici opera, ed. Venet. 1502, fol. Pii II. P. M. commetarii, ed. Romana 1584. Aeneae Silvii opera, ed. Basil. 1551, fol. Platina: De vitis pontificum romanor., Coloniae Aggrippinae, 1626. Anecdota literaria e mss. codd. eruta, yaynlayan duzzi ve 'Bianconi, Roma 1773 - 1783, 4 cilt. Amatmn bir araya toplyan
Corio: Historia di Milano, ed. Venet. 1554. MaccMvelli: pere minori, Firenze, Lemonnier, 1852.
14
TALYA'DA
RNESANS
KLTR
Varchi: Storia florentina, Milano 1803, 5 cilt. Tommaso Gar: Relazioni della corte di Roma (Relazioni degli ambasciatori veneti, racolte da Eug. Alberi, Firenze'nin ikinci serisinin nc cildi). Boccaccio: pere volgari, Firenze 1829, s., presso Ing. Moutier, 17 cilt. Filippo Villani: Le vite d'uomini illustri fiorentini, Firenze 1826. .Agnolo Pandolfini: T r a t t a t o del governo doella famiglia, Torino, Pomba, 1829. Trucchi, Poesie italiane inedite, P r a t o 1846, 4 cilt. Raccolta di Poesie satiriche, Milano 1808, 1 cilt. Firenzuola; pere, Milano 1802. Castiglione: II cortogiano, Venezia, 1549. Vespasiano fiorentino, Burada kullandmz Mai, Spicilegium romanorum, cilt. X basksndan baka bir de Bartoli tarafndan yaplm yeni bir basks vardr: Firenze 1859. V a s a r i : Le vite de pi eccelenti pittori, scultori e rachitetti, Firenze, Lemonnier, 1864 ten beri 13 cildi kmtr.
NDEKS
Abammon: 766. Abano, Pietro d': 235, 436. Abrosius, Aziz: 352. Academia della Crusca: 560. Acciajuoli, Donato: 331, 733. Accolti, Benedetto: 346. Accorso, Accorsius, Franciscus; 229, 230. Achill: 377, 397, 606. Adamo di Genovo, F r a : 179. Adriano da Carneto, Kardinal: 395. Aegidius: 759. Aemilius, Paulus: 618. Aeneas, Sylvius: 40, 137, 285, 325, 334, 352, 379, 432, 433, 454, 456. 499, 519, 739, 772, 773, 774. Aeneid: 472. Agamemnon: 377, 397. Agnello, Pisa'l Doc: 16. Agricola: 302. Agrippa von Nettesheim: 86, 782. Ahenobarsus (Ailesi): 285. Alberto, F r a (Teolog): 235. Alberino da Barbino (Condottiere): 34. Alberino, Giovanni ve Giacom o : 637, 638. Alberti, Leandro: 509.
Alberti, Leon Battista: 219, 220, 221, 222, 223. Alberto di Padova, F r a (Teolog): 235. Alberto da Sarazana, Fra: 683. Albertus Magnus: 297. Albornoz, Kardinal: 162, 787. Alessandro, Duka: 33, 63, 241. Alexandr II., Papa: 47, 65, 149. Alexandr IV, Segni, Papa; 115, 397, 540. Alexandr VI., Borgia, Papat 155, 164, 175, 176,- 177, 178, 179, 180, 182, 186, 188, 286, 287, 301, 335, 396, 406, 407, 426, 430, 540, 659. Alfieri, Vittoria: 502. Alfonso L ve Alfonso n . : Bk. Este. Alfonso, Byk: Bk. Aragon. Alfonso, F e r r a r a Prensi: 194 r 476, 477. Alkibiades: 576. Alviano, Bartholomeo d': 36, 427, 752. Ambroise, Georges d', Kardinal: 109. Ambrogi, fra; Bk. Traversari.
816
NDEKS
Ambrosius, aziz: 91. Amita (da): 54. Ammon: 781 Amorosa Visione (Boccaccia'nun eseri): 598. Andrea del Sarto: 619. Andrea Doria: 137. Andreas, aziz, Havari: 605, 707. Angellus: 493. Anjou (Hanedan): 8, 153. Anastasius Bibliothecarius: 281, 493. Anguillara: 162. Antenor, Troia'l, Padua ehrinin kurucusu, Priamus'un kardei: 232, 234. Angeliea: 790. Apollo: 418, 574. Aquitanus, Prosper: 371. Aragon Hanedan: 24, 32, 54, 57, 68, 83, 142, 148, 179, 535, 659. Aragon, Alfonso d', Byk, Napoli Kral: 31, 32, 33, 54, 55, 56, 57, 59, 147, 153, 238, 333, 338, 340, 341, 398, 442, 614, 659, 660, 675. Aragon, Alfonso d', Calabria Dk, Napoli tahtnn vrisi: 144, 672, 719. Aragon, Eleonora d': Bk. Este. Aragon, Federigo d': 42, 44, 57, 70, 71, 157, 282, 341, 357, 402, 486, 571.
Aragon, Ferrante d', Napoli Kral: 41, 55, 56, 57, 58, 144, 153, 155, 172, 174, 659, 671, 674, 675. Aragon, Giovanni d': 172. Aragon, Isabella d': Bk. Sforza. Aragon, Lionora d', I. Ercole'nin zevcesi: 81, 82, 606, 717. Arcelli, Fippo, Piacenza'l: 235. Aretino, Carlo: 316, 320, 346, 347, ayrca bk. Marzuppini. Aretino, Lianardo: Bk. Bruni. Aretino, Pietro: 246, 258, 259, 260, 261. 262, 263, 264, 265, 266, 459, 478, 548, 585, 671. 775, 778. Arezzo: 136. Argyropulos, Johannes: 303, 330. Ariosto, Lodovico: 68, 81, 82, 83, 85, 216, 290, 418, 458, 478, 482, 487, 488, 489, 490, 508, 520, 578, 581, 788, 796. Aristo, Aristotales: 118, 218, 292, 331, 363, 375, 378, 380, 531, 533, 699, 732, 801. Aristophanes: 250. Arlotto (Nktedan): 246, 247. Armonio: 480. Arquato: 230. Arsillus, Franciscus: 408. Arteveldt, Jacop von: 212. Artus: 482.
NDEKS Ascanio (Kardinal): 65. Asconius, Pedianus: 295. Ascoli, Cecce d' (Francesco di Stabili): 754. Asolani: 568, 650. Asolo (atosu): 564. Atalanta: 50, 51. Atellano, Scipione: 647. Atina Okulu: 423.
817
Attlla: 234. Augurelli, Aurelio: 796. Augustinus, Aziz: 452, 699, 733. Augustus, mparator: 119, 618, 786. Aurelius, Marcus: 500. Avicenna, bn-i Sina: 305. Avignon: 161, 278, 470.
B Bacon, Roger: 434. Badia Kitapl: 299. Baglioni, Perugia hkmdarlar: 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 762 (Astorre, Atalante, Carlo, Barciglia, Gentile, Gianpaolo, Gismondo, Grifone, Guido, Malatesta, Marcantonio, Orazio, Ridolfo, Simenetto, Zenobia). Bagnacavallo: 34. Bagnolo: 229. Bambaja: 462. Bandello, Matteo: 68, 285, 459, 559, 563, 564, 565, 584, 646, 648, 680, 789. Baraballo da Gaeta: 249. Barbaro, Ermolai: 114, 383. Barbarossa, mparator: 95. Barbo (Ailesi): 285. Yine bk. Paul II., Papa. Barciglia: 50. Bardi (Banka messesesi): 120. Barlacchia: 247. Barleta (arpmas): 159. Basel Konsi: 163, 352, 774. Basilios: 303. Bayezid II., Osmanl Padiah: 148, 149. Beatrice (Dante'nin sevgilisi): 119, 511, 612. Beatrice di Tenda (Facino Cane'nin, bunun lmnden sonra da Filippo Maria Visconti'nin zevcesi): 23, 35. Belisar, Bizans komutan: 37. Belncioni, Saray airi: 608. Bellini, Giovanni: 397. Belluno, Andrea Mongajo: 305. Belvedere Apollo'su: 287. Bembo, P i e t r o : 68, 348, 350, 351, 367, 368, 374, 383, 391, 560, 564. 568, 650. Bencina (Bir gzel kadn): 702. Benedetto, Alessandro (fiziki ve astrolog): 752.
$18
INDEKS
Bentivoglio (Bologna hkmdarlar): 45, 79, 478 ve daha birok yerlerde. Bentivoglio, Alessandro: 748, dipnot: 42. Bentivoglio, Annibale: 607, 617 dipnot: 48. Bentivoglio, Giovanni I I . : 45, dipnot: 29. Bentivoglio, Ermes: 794. Bentivoglio, Ippolita: 577, not: 29. Bentivoglio, Lucrezia: 607. Beolco, Angelo: 480, bk. Ruzante. Bergamo: 103. Bernardino da Siena: 602, 672, 683, 686, 687, 753. Berni, Francesco: 257 vd., 264, 482, 680. Beroaldus, Philippus, Byk: 755. Bessarion, Kardinal: 114, 295, 677. Bianca Rangona (Mehur bir kadn): 564. Bibbiena (Dvizi Bernardo), Kardinal: 248, 478. Bina (Bir gzel kadn): 702. Biando, Flavio: Bk. Blondus de Forli. Blance, Savoia Desi: 603. Blondus de Forli: 281, 283, 347, 370, 371, 372.
Boecaeio, Giovanni: 88, 230, 231, 232, 236, 238, 283, 290, 292, 297, 302, 310, 311, 315, 372, 391, 448, 471, 483, 486, 494, 511, 512, 521, 562, 598, 616, 672, 700, 725. Boccalino: 43. Bojardo, Matteo Maria: 250, 458, 482, 485, 486, 520, 581. Boldrino (Condottiere): 38. Bologna, Antonio (Tabip): 647. Bolsena (Gl): 520. Bona, Des: 89. Bonatto, Guido (Mneccim): 745, 749, 750, 751, 786, 793. Bonaventura: 297. Boniface VIII., Papa Caetani: 308. Bondelmonte: 786. Borgia Hanedan: 176, 184, 186. Borgia, Cesare: 9, 53, 54, 67, 68, 72, 175, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 188, 396, 581, 619, 659, 663. Borgia Giovanni: 186. Borgia, Gioffredo: 107. Borgia, Lucrezia: 175, 181, 476, 719. Borgia, Roderigo (Papa VL Alexandr): 604, 605. Borgia: Bk. Papa IIL Calixtus. Boscoli, Pietro Paolo: 93, 797, 798, 799. Bossano, Jacopo: 527.
NDEKS
819
Bourbon, Connetable de (mparator V. Karl'n komutan): 198. Braccio da Montane: 662. Bracciolini: Bk. Poggio. Bramente, Donato: 66, 191. Brancaleone: 278. Brandolino, Tiberto: 662. Brantme, Pierre de Bourdeille: 518. Brunellesco, Filippo (Mimar): 123, 600, 608. C Cacciaguida: 531. . Caecilia Metella: 280. Caesar, Julius: 94, 158, 235, 362, 368, 389, 538, 610, 615, 619, 629. Cafarello, Antonio: 637, 638. Calderon: 474, 601. Caldora, Jacopo: 752. Calixtus III., Borgia, Papa: 170, 396. Callimaco, Espertiente (Filippo Buonacorsi da S. Gfcmignano): 378. Calvi, Fabio: 423. Calvin, Johann: 700. Cambio, Giovanni: 138. Cambrai ttifak: 100, 107,108, 109, 142. Camillus: 618. Campagnani, Dinno: 117. Campana, Domenigo: 583.
Bruni, Leonardo Aretino: 123, 240, 295, 316, 346, 347, 374, 479. Brunoro, Pietro (Condottier e ) : 62, 524 dipnot: 14. Brutus, M. Junius: 93, 94, 95, 798. Bucintoro (Venedik Docunun gemisi): 620, 621. Budeus: 302. Burchiello, Domenice di Giovanni: 480. Bussolari, jacopo fra: 692.
Campanus: 406. Capello, Paolo, Venedik elisi: 185. Capet Hanedan: 143. Capistrano, Giovanni: 672, 682, 683. Cappola, Francesco: 57, 58. Capponi, Agostino: 93. Caracciolo, Tristano: 58, 371, 497, 739. Cardano, Girolamo: 500, 501, 502. Carmelit tarikat: 178. Carmina Burmana: 271. Carmagnola: 36. Carrara, Padua'da hkmdar hanedan: 19, 23, 228. Carrus navalis (Karnaval): 611. Casa, Giovanni della: 252, 549, 550.
820
NDEKS
Casanova, Chevalier de Seingalt: 634. Casini, Buruno: 360. Cassius: 93, 94, 232. Castel Nuovo, Castelnuovo: 41. Castel del Uovo: 39. Castella, Lodovico: 81. Castiglione, Baldassare: 73, 251, 564, 567, 650, 768. Cstracane, Castruecio: 17 dipnot: 8, 129. Caterina di San Celso: 584. Catilina: 92, 93, 167. Cato: 424. Catullus: 400, 401, 403, 405, 699. Cavalcanti, Giovanni: 494. Cecce (Francesco d'Angelo): 600. Cellini, Benvenuto: 499, 500, 774, 775, 790, 791. Celsus: 295. Cem Sultan (Osmanl ehzadesi): 149, 186, 541. Ceres Aeolus: 394. Certosa (Manastn): 20. Cesena: 43. Chalcondylas, Demetrius: 303. Chalcondylas, Basilius: 303. Chalcondylas, Theophiles: 303. Charles: 143, 144. Charles VIII., Fransa Kral: 43, 47, 108, 142, 43, 145, 177, 186, 238, 603, 696. Chiavelli Hanedan, Fabriano Tiranlar: 89. Chrysoloras, Johannes: 302.
Chrysoloras, Manuel: 302, 338 Ciarpollane: 62. Cicero: 283, 291, 294, 295, 349. 361, 366, 374, 381, 382, 383. 385, 699, 729, 732, 803, 804 Ciriaco d'Ancona: 283. Claudianus: 273, 390. Cleopatra: 287, 618, 702. Clemens VII., Medici, P a p a : 197, 198, 199, 201, 202, 262. 394, 404, 462. 779, 782. Cocle, Bartolommeo: 793. 794. Cola, de Montani: 91, Cola Rienzi: 23, 274. Coloccius, Angelus: 427. Colomba, Suor, Rieti'li: 46, 719. Colonna (Ailesi): 162, 176 180,. 197, 490. Colonna, Giovanni: 277. Colonna, Lavinia: 49. Colonna, Vittoria: 564, 579. 651, 713. Colonna, Pomp3o, Kardinal: 197. Colonna: Bk. Martin V., Papa. Columbus, Christophoros: 430, 431, 432, 719. Columella: 295, 424. Comer (Gl): 44. Comines, Philippe de (Fransz tarihi): 31, 59. Compagni, Dino: 117. Como: 65. Comunidad'lar Ayaklanmas: 201. Contarini (Ailesi): 102. Contarini, Gaspare: 421, 422.
NDEKS Copernicus: 438. Coreggio, Veronica da: 651. Corio, Bernardino (Tarihi): 349, 369, 495. Cornaro (Ailesi): 285, 715. Cornaro, Luigi: 367, 480, 502, 505. Cornelius: 285. Corneto, Adriano da, Kardinal: 193, 395. Cprtigiano: 73, 567, 568, 569, 650. D Dante, Alighieri: 17, 93, 119, 131, 143, 203, 208, 217, 218, 225, 226, 230, 243, 278, 297, 308, 309, 313, 314, 380, 405, 448, 467, 472, 486, 494, 498, 531, 532, 554, 595, 612, 709, 710, 728, 730, 731, Dardanus, Kral: 234. Davud, Kral: 392. Decembrio, Piercandido: dipnot: 39, 496. Delio: 647. 118, 214, 231, 310, 464, 511, 668, 804. Corycius, Johann 427. Cotignola: 34, 38. Crecy 156. Meydan
821 (Goritz):
Crassus (Hatip): 291. Muharebesi:
Croce (Ailesi, Romada): 688. Cyb, Franceschetto: 172, 173, 174, 635. Ayrca bk. Innocent VIII., Papa.
59
Dettin, Clara (Muzaffer Friedrich'in zevcesi): 585. Diana: 596. Diocletian: 795. Diogenes: 423. Dlce, Lodovico: 480. Dolcibene (Nktedanlar kral): 246. Domitian: 314. Donatello: 93. Donatus: 493. Doria, Andrea: 137. Drer, Albrecht: 460. E
Efes Tapna: 241. Eflatun, Plato: 113, 376, 699, 802, 804, 812. Eflatun Akademisi: 567, 733, 766, 810. Egidio da Viterbo: 256.
Einhart: 270, 491. Emanuel, Portekiz kral: 249, 442. Epikr Cn tesiri): 728, 730, 796.
822
NDEKS
Erasmus von Rotterdam: 302, 383. Erato: 396. Este Hanedan (Ferrara Hkmdarlar) : 45, 73, 83, 203, 223, 247, 396, 477, 489, 491, 608, 720. Este, Alfonso L: 74, 76, 77, 157, 158, 194. Este, Alfonso, Ferrante'nin olu ve Calabria Dukas: 58, 77, 194, 356. Este, Borso: 30, 32, 76, 78, 79, 81, 343, 351, 441, 609, 610, 616, 617, 755. Este, Ercole I.: 73, 76, 78, 80, 81, 82, 84, 396, 476, 485, 719. Este, Ercole H.: 82, 419.
Este, Ippolito, Kardinal: 74, 84. Este, Isabella, Francesco Gonzaga'nm zevcesi: 68, 69, 70. Ayrca bk. Gonzaga. Este, Leonello: 32, 324. Este, Lucrezia: 607. Ayrca bk. Bentivoglio ve Borgia. Este, Niccola: 74, 78, 324. Etienne: 302. Eugane (Dalar): 234. Eugenius IV., Condulmar, Papa: 162, 281, 320, 764. Eulenspiegel, Tl: 246, 247. Eyck, Johann von: 453. Eyck, Hubert von: 453. Ezzelino da Romano: 8, 9, 715, 745.
Fabio: 423. Facino Cane: 23, 24, 35. Fabriano: 95. Facius: 368, 371. Faenze: 38, 69. Farnese (Hanedan): 404. Farnese, Pierluigi: 262, 664. Farnese: Bk. Paul i n . , Papa. Faust, Dr. Johann: 792. Faustlna (Klasika gzeli) : 702. Fazio, Bartolommeo: 237, 339, 495. Fedele, Cassandra: 579. Federigo: 44, 70, 71, 157, 282, 341, 357. Ayrca bk. Aragon.
Feltre, Vittorino da: 322, 323, 570, 733. Ferrante I ve Ferrante L: Bk. Aragon. Ferrerio, Kardinal: 186. Ficino, Marsilio: 757. Filelfo, Francesco: 253, 301, 320, 356, 363, 802. Filip, Makadonya kral: 241. Filippo da San Gemignano: Bk. Callimacus. Finicella (Cad kadn): 687, 772. Fiorentini, Vespasiano: 237, 495.
NDEKS Fiorentino, Rosso (Ressam): 660. Firenzuola, Agnolo: 516, 517, 518, 562, 677. 808. Firmicus Maternus: 759. Flaccus: 295. Flaman Okulu (Musik): 572. Flamino, Giovan Antonio: 192. Foglietta, Uberto: 368. Foix, Gaston de: 463. Folengo, Teofilo: 251, 410, 489, 680, 681. Fondolo, Gabriano: 28. Forteguerra, Nicold: 385.
823
Foscari, Francesco (Venedik Docu): 104, 105. Francesco: 67, 70, 72. Franois I., Fransa Kral: 66, 143, 169, 259, 262, 585. Friedrich II., Mukaddes RomaGermen imparatoru: 6, 7, 8, 9, 18, 29, 57, 111, 146, 371, 492, 725, 745, 611. Friedrich III., Mukaddes Roma-Germen mparatoru: 352, 432. Froissart: 127. Frohtinus: 281. Frundsberg: 198.
<;
Gabriele da Salo: 738. Gabrielli, Cleofe (Kadn air): 616. Galateo (Adb- muaeret kitab): 550, 551, 734, 735. Galeotto (Mirandola Prensi): 483, 681. Gallerano, Cecilia: 564. Gattamelata, Nardi'li: 235. Gauricus, Lucas: 794. Gauricus, Pomponius: 794. Gaza, Basilius: 303. Gaza, Teophilos: 303. Gaza, Theodorus: 303. Gellius: 295. Georgios, Yorgi (TrabzonSu); 113, 303, 338. Gcraldus: 392. Ghibellin'ler (Siyas parti): 10, 85, 86, 176, 467, 656, 750, 751, 786. Ghiberti, Lorenzo: 215, 709. Ghinazzano, F r a Mariano: 694. Gibbon: 277, 371. Giovanni, Bapiskopos: 19. Giorgione: 462, 769. Giotto: 522. Giovio, Paolo: 237, 239, 241, 256, 257, 253, 289, 364, 368, 371, 374, 379, 384, 385, 495, 629, 740, 793, 794. Giraldi, Lilio Gregorio: 53, 585. Girolamo: 92. Giuliano, Nemeors Dk: 93, 443.
821
NDEKS
Giuliano: 194. Gonella (Saray maskaras): 246, 247. Gonzaga Hanedan (Mantua hkmdarlar): 68, 232, 491. Gonzaga, Elisabetta, De: 73. Bk. Montefeltro. Gonzaga, Francesco: 68, 69. 442, 443. Gonzaga, Giovan Francesco: 322, 323. Gonzaga, Giulia (Colonna): 564, 651. Gonzaga Giovino: 549. Gonzaga, Isabella: 476, 564, 582. Bk. Este. Goritz, Johann: 408. Bk. Coricus. Gottfried von Strassburg: 463. Granacci, Francesco (Ress a m ) : 618.
Graziani (Tarihi): 45. Grecy: 156. Gregor VII., Papa: 208. Gregor XI., Papa: 34. Grimani, Dcminico, Kardinal: 106. Guarino da Verona: 293, 295 324, 356, 358, 521. Guelfler (Siyas parti): 10 85, 86, 130, 142, 144, 17& 467. 656, 750, 751, 786. Guicciardini, Tarihi: 129, 131 374, 495, 631, 669, 679, 680 760. Guidobaldo, Urbino Dukas 70, 72, 73, 564. Guidone: 491. Guilielmus Apullus: 273. Guinigi (Lucca'da Tiran ailesi): 138. Gyraldus: 418, 419.
Hal seferleri ve talyanlar: 429. Hadrian VI, Papa (Adriano): 196, 256, 257, 258. Hannibal: 158. Hadrian, Corneto Kardinali: 386. Hawkwood, John (Condottier e ) : 34. Hecatomithi (Gyraldi'nin eser i ) : 585. Heinrich IV., Mukaddes Roma-Germen mparatoru: 234.
Henri II., Fransa Kral: 585. Henry VIII., ngiltere Kral: 199. Herodes, srail Kral: 673. Hieronymus: 236, 699. Hildesheim, Godehard von: 491. Hohenstaufen Hanedan: 4. 208, 274.' Homeros: 292, 446, 699, 805. Horatius: 401, 778. Hortensius: 290. Humbold, Alexndr von: 449. Hyppokrates: 422.
N D E K S
825
Imola: 171. tmperia (Roma'l saray kad n ) : 583. Infessura, Stefano: 369. lnnocent VIII., Papa: 43, 46, 145. 148, 172, 173, 287, 335 623, 775.
Isabeau, Fransa Kraliesi: 580. Isabella, ingiltere Prensesi, mparator II. Friedrich'in nianls: 611. Isabella, Kastilla Kraliesi: 580.
bn Firnas: 221 dipnot: 17. bn'r-Rd: 306. ki Gl Harbi: 163.
lhi Komedi: 598. nghirami, Fedra: sa: 725.
359.
Jacobo, Volaterra'l: 495. Jamblichus: 766. Jana, Bir cin: 781. Januarius, Farrandus: 805. Jeanne d'Arc: 261. Jeronimo da Castello: 351. Johannes, Havari: 348. Johannes, Portekiz kral: 238. Johannes XXII, Papa: 120, 798. Johannes XXIII., Papa: 28.
Jovianus: 378, 427, 428. Judas Iscarioth: 93. Judith ve l Holofernes: 92. Julia (Claudius'un kz): 286. Jul (Ailesi): 285. Julius n, della Rovere, Papa: 72, 108, 188, 189, 190, 191, 192, 263, 287, 288, 289, 335, 359, 395, 404. Justinian: 37.
Kalenberg Rahibi: 246. Kallistos, Andronikos: 303. Kari, Byk (arlman): 269, 786.
Kari IV., Kutsal Roma-Germen mparatoru: 27, 229, 246, 315.
826
NDEKS
Kari V. (arlken), Kutsal Roma-Germen mparatoru: 31, 160, 197, 198, 199, 201, 259, 265, 659.
Kari, Cesur (Charles): 25 r 144. Karmel Da: 394. Konstantin Hibenmesi: 166. Konstans Konsili: 295.
Laocon: 287. Laerius, Diogenes: 733. Laetus, Julius Pomponius: 378, 385, 425, 426. Lampugnani, Giovan Andrea (Olgiati suikasdn tertip edenlerden): 90, 91. Lascaris (Ailesi): 303. Lascaris, Johannes: 296. Laterano Konsili: 192. Latini, Brunetto: 308, 464. Lecce, Roberto da: 602, 683, 688. Lena (Bir gzel kadn): 702. Lenzi, Bina ve Maria de: 702. Leo X., Medici, Papa: 52, 72, 77, 134, 150, 172, 193, 195, ' 196, 200, 248, 249, 256, 288, 289, 303, 321, 336, 337, 338, 348, 364, 384, 394, 395, 407, 408, 418, 423, 442, 567, 574, 618, 619, 675, 693, 740, 746, 757, 796, 802. Leo (Ortaa airlerinden): 409. Lessing: 725. Libri: 434. Lionardo da Vinci: 66, 83, 184, 223, 331, 438, 608, 609.
Lionello: 324. Lippi, Filippo: 231. Liutprand von Cremona: 208. Livius, Titus: 71, 232, 339, 340, 368, 375, 451, 660. Lodovico: 692. Lomazzo, Giovanni Paolo: 574. Lombardo, Marco: 732. Longolius (Longueil Chhristophe d e ) : 383. Louis XI., Fransa Kral: 25, 143, 144, 153, 163, 708. Louis XII., Fransa Kral: 30, 108, 143, 177, 616. Louis XIV., Fransa Kral: 713. Lovato: 235. Luca Pacioli: 332, 798. Lucanus: 273, 710. Lucca: 112, 136, 138, 798. Lucian: 219, 513, 801. Lucia: 39. Lucrezia d'Alagna: 55. Lucretia (Klsikada bir gzel kadn): 702. Lucretius: 295, 728. Luther, Martin: 196, 490, 679, 694, 714, 782.
NDEKS
82T
Mchiavelli, Niccol: 26, 88, 128, 129, 132, 133, 134, 135, 183, 184, 240, 241, 254, 374, 398, 478, 495, 508, 559, 628, 629, 669, 806. Macrobius: 743, 803. Maia (Andes perisi): 391. Malatesta Hanedan (Rimini hkmdarlar): 45, 50. Malatesta, Carlo: 232. Malatesta, Pandolfo: 43, 52, 496, 795. Malatesta, Roberto: 36, 42, 663. Malatesta, Sigismondo: 52, 53, 147, 344, 663, 742. Malvezzi, Achille: 677. Man etti, Angolo: 304. Manetti, Gianozzo: 300, 304, 326, 327, 328, 339, 347, 361. 733. Manfredi Hanedan, Faenza Hkmdarlar: 8, 45, 344 dipnot: 99, 729. Manilius: 295. Mantovano, Battista: 149, 392, 393, 418, 524, 704, 710. Manucci, Aldo (Venedik'te Basmevi) 114, 304. Marca, Jacopo della: 683. Marcellus: 282, 294. Marcus, Kral: 234. Margarethe, ngiltere Kraliesi (Anjou prensesi): 580. Margutte (Dev): 727. Marignoli, Curzio: 248.
Martial: 404. Mars: 596. Marsillio: 330. Martin V., Colonna, Papat. 162, 320, 389. Marzuppini, Carlo: 346. Massimi (Ailesi): 285. Masuccio (Korsan): 656, 671,. 673. Matarazzo (Tarihi): 45, 49,. 51, 441. Maternus, Firmicus (Roma'E mtercim): 747. Matteo da Siena: 602. Maximilian I., Mukaddes Ro~ ma-Germen mparatoru: 30,. 65, 157, 174, 204. Mazzoni, Guido: 602. Medici Hanedan: 92, 124, 128, 134, 172, 194, 201, 249, 290 r 294, 438, 540, 679, 797. Medici, Alessandro: 33, 63,. 94, 95, 201, 241. Medici, Cosimo (Byk): 124,. 247, 264, 294, 295, 299, 301, 329, 330, 747, 804. Medici, Cosimo I. (Byk Duk a ) : 536, 540, 548, 658, 660,. 733. Medici, Giovanni: Bk. Leo X.,. P a p a : 93, 172, 193, 296. Medici, Giliano (Papa X. Leo'nun kardei): 89, 93 194, 693.
828
NDEKS
.Medici, Giulio, Kardinal: 93. 150. Bk. Papa VH. Cle mens. TMedici, Ippolita: 33, 443. Medici, Lorenzino: 94, 241. TVledici, Lorenzo Magnifico: 43, 83, 89, 124, 134, 144, 153, 154, 172, 194, 216, 231, 250 296, 329, 330, 331, 485, 520. 524, 525, 526, 618, 625, 693, 757, 810. Medici, Lorenzo (Ufak, Cosim o ' n u n kardei): 532, 533. Medici, Maddelena (Lorenzo Magnifico'nun kzl: 172. Medici, Pietro: 331, 540. Mehmed II., Osmanl Padiah: 108, 147, 148. TVlemlk Sultanlar: 100, 724. TMenander: 297, 298. Mercurius: 226, 801. ^lerlinus Coccajus: 251, 410. Michelangelo: 93, 94, 263, 713. Michelotto, Don (Cesare Borgia'nn celld): 175. Michiel, Giovanni, Kardinal: 186. Mincius: 391. Mirabilia Romae: 276. Mirandola: Bk. Pico. Molza, Maria: 241, 404. Mocenigo, Venedik Docu: 112
Monica: 733. Montaperti Meydan Muharebesi: 156. Monselice: 234. Montefeltro Hanedan. Urbino hkmdarlar: 32, 68, 787. Montefeltro, Elisabetta Gonzaga: 73. Montefeltro, Federigo: 32, 44. 63, 70, 70, 71, 157, 282, 296. 300, 341, 342, 357, 482, 571. Montefeltro, Francesco Maria: 68, 72. Montefeltro, Guido (Ghibelin partisinin byk bakan): 751. Montefeltro, Guidobaldo: 70 72, 203. Montepulciano, F r a Francesco di: 693. Montesecco: 89. Morella (Bir gzel kadn): 702. Muhammed, slm peygamberi: 725. Musato veya Mussatus ya da Musatus, Albertinus: 227, 228, 235, 314. Musso, Castellan de: 44. Musuros, Marcos: 303. Musa: 725.
"Napoleon I., Franszlarn mparatoru: 614. Napoli Akademisi: 427.
Nathan (Lessing'in eseri): 725. Navagero, Andrea: 401, 402, 403.
NDEKS
Negro, Girolamo: 196. Nepos, Cornelius: 236, 493. Nettesheim, Agrippa von: 86 782, 783. Niccoli, Niccol: 294, 295, 300, 326, 327, 532, 533, 733. Nicola (Piocinino'nun babas): 40. Niccol da Uzzano: 398. Nicolaus V., Parentucelli, Papa: 148, 166, 281, 293, 294, 298, 299, 300, 305, 334, 341, 347, 361, 733.
Nicosia: 102. Niebuhr: 277. Nicolo, Marchese: 74. Nieto, Tommaso, fra: 717. Nola: 282. Norcia (Sihir 776. yata): 775,
Norman Devleti, Normanlar: 6, 34, 55, 535. Novara, Georgia da: 738.
Oddi (Ailesi, Perugia'da): 45 46. Olgiati, Girolamo (Kendi ad ile anlan suikasdn tertipilerinden biri): 90, 91, 92. Olivier de la Marche: 597. Orbetello: 41. Ordelaffi; Forli Tiranlar: 735.
Orlando: 490. Orsini (Ailesi): 162, 176, 490. Orsini, Kardinal: 186, 781. Orsini, Pitigliano, Niccol: 752. Orieto: 199. Ossimo: 43. Ostrogot (Ailesi): 285. Ovidius: 232, 273, 340, 403, 699.
Pacioli, Luca: 332, 438. Padeborn, Meinvverk von: 491. Padovano, Paolo: 235. Pagolo, Maestro (Floransal mneccim): 747. Palegeti, Don Niccol: 64, 655, 656. Paleolog Hanedan: 228. Palestrina: 573.
Palingenius, Marcellus: 400, 780, 781. Pallas: 577. Palmieri, Matteo: 316, 371. Pampinea: 562. Pandolfini, Angolo: 213, 587, 807. Pandolfini, Pierfilippo: 331. Pandolfo: 53.
30
NDEKS 379. 382, 388, 449, 450, 451, 470, 471, 486, 520, 538, 595, 598, 616, 709, 756, 795, 803 Petrucci, Antonello: 58. Petrucci, Pandolfo: 53. Philip, Makedonya Kral: 451. Phippe, Gzel: 492. Philostratus: 417. Piccinino, Giacomo: 40, 41, 42. Piccinino, jacopo: 158, 159, 167, 660. Piccino: 810. Piccolomini (Ailesi): 284. Piccolomini, Enea Sylvio: Bk. Papa II. Pius. Pico (Ailesi): 53. Pico, Giovan Francesco: 53. Pico, Lodovico: 768, 802. Pico della Mirandola: 53, 195, 305, 306, 331, 527, 697, 757, 758, 810. Pilatus, Pontius: 119. Pindar: 297. Pinzon, Sebastiano (Cesare Borgia'nn zehircisi): 175. Pitocco, Limorno: 251, 489. Pitti, Buonaccorso: 498, 634. Pitti, Jacopo: 129. Pius II., Piccolomini, Papa: 32, 62, 63, 148, 167, 168, 281 282, 284, 291, 335, 345, 347, 352, 353, 354, 361, 406, 455, 458, 405, 498, 603, 605, 623, 660, 707, 708, 737. Pius III., Papa: 188. Pizinga, Jacobus: 315. Platina: 347, 368, 426, 427, 496, 742, 786.
Panicale: 38. Panormita, Antonio: 339, 497. Bk. Beccadelli. Panvinio, Onufrio (Tarihi): 186. Paolo Veneto: 235. Papolini (Ailesi): 38. Parcelsus, Theophratus: 796. Parnassus (Raphael'in eseri): 574. Paul II., Barbo, Papa: 168, 285, 286, 335, 347, 385, 408, 425, 496, 618, 622, 637, 741 742, 746, 787, 788. P a u l III., Farnese, Papa: 51, 200, 202, 303, 664, 746. P a u l V., Carafa, Papa: 202, 303. Paul, Badatl mneccim: 745. Pasolini: 38. Pasquino: 256, 258. Pazzi (Floransa'da aile): 88. Pazzi, Messer Andrea: 327. Pazzi, Giacomo: 763, 764. Pazzi, Piero: 326, 327. Penna, Jeronimo della: 48, 49, 50. P e r o n n e : 153. Peretto, Niccol: 293. Perries, Alice: 585. Perugino, Pietro: 48. Peruzzi (Banka messesesi): 120. Petrarca, Francesco: 12, 13, 16, 17, 203, 228, 229, 230. 231, 232, 236, 243, 250, 277, 290, 292, 302, 310, 362, 366,
NDEKS
Platon, Eflatun: 342, 376. Plautus, Titus Maccius: 219. 295, 365, 385, 475, 476, 477, 478. Plinius: 219, 233, 283, 294, 349. Plutarchus: 236, 243, 292, 486, 493. Poggio, Bracciolirii: 30, 43, 240, 253, 254, 279, 280, 290, 295, 300, 346, 347, 374, 380, 413, 532, 538, 680, 765, 766, 739. Polenta, Guido della: 405. Polifilio: 291. Poliziano, Angelo: 83, 238, 349, 383, 520, 526, 566, 763. Polo, Marco: 430. Polybios: 293. Pompeios Magnus: 389. Pomponazzo, Pietro: 802. Pomponino: 426.
Pomponius Laetus Akademisi: 424, 425. Pontano, Gioviano: 83, 155,. 213, 251, 327, 413, 507, 523, 657, 739, 742, 758, 761, 771,. 805. Poppio: 368. Porcari, Stefano: 166, 241. Porcellio, Gianantonio: 158. Pordenone Akademisi: 427. Porsenna: 348. Porzio, Camillo: 58. Priamus: 234. Ptolemaios: 294, 430. Ptolemaeus, Philadelphusr 294. Pulei, Bernardo: 804. Pulci, Luca: 520. Pulci, Luigi: 250, 482, 484, 485, 486, 487, 520, 525, 702, 725, 727. Pythagoras Okulu: 423.
Quintilian: 295, 361.
Rabelais: 261, 632. Rafael: 48, 49, 51, 280, 423, 574, 617, 759. Ragionamenti (Aretino'nun eseri): 585. Ramusio, Hieronimo: 305. Regiomontanus: 438.
Reuehlin 305. Rheims, Gerbert von: 434. Rialto: 97, 98, 99. Riario, Caterina: 659. Bk, Sforza. Riario, Giralamo: 170, 171, 581.
833
NDEKS
Riario, Pietro, Kardinal: 169, 170, 478, 601, 606. Riario, Rafaello, Kardinal: 193, 635. Rieti, Suor Colomba de: 46. Rinaldo: 490. Robert d'Anjou, Napoli Kral: 314. Roma Akademisi: 427. Romagna: 38, 162, 170. Romulus: 36. Rossi, Pietro de: 235. Rosso, Fiorentino: 660. Rosso, Michele (me ustas): 235, 236.
Rota, Antonio: 577. Rovere (Ailesi): 203. Rovere, Francesco Maria della: 189, 194. Rovere, Giovanni della: 189. Bk. IV. Sixtus ve II. Julius. Rucellai (Bahesi): 567. Rufta,. Palissane, Montalto Kontesi: 42. Ruggiero: 490. Ruspoli, Francesco: 247. Ruzzante (Becolo, Angelo): 480.
Saballicus, Saballico, Marco Antonio: 97, 98, 99, 113, 368, 374, 424, 613, 710. Sacchetti, Franco: 13, 244, 520, 537, 539, 671. Sacco di Roma: 198. Sadoleto, Jacopo, Kardinal: 199, 348, 427. Salo, Gabrielli: 738. Sallust: 92. Salutati, Coluccio: 804. Salviati, Maria (Cosimo Medici'nin annesi): 264. San Angelo (Kprs): 249. San Angelo (atosu): 190. 197, 199. 197, 199. San Francesco d'Assisi: 448. San Marcus: 108.
Sanga: 779. Sanguinaci, Giovannini: 437. San Cosmas: 249. San Damian: 249. San Prospero: 609. Sannazaro, jacopo: 238, 392, 394, 401, 405, 406, 560, 710. Sanseverini (Ailesi): 378, 424. Sansovino, Andrea: 407. Sansovino, Francesco: 114, 409, 478. Santi, Giovanni: 486. Sanudo, Marin: 369. Saracil (cin): 781. Sarzana, Alberto da: 683. Sathiel (cin.): 781, 782. Sauli, Kardinal: 193. Savelli: 162.
NDEKS
83
Savonarola, Girolamo: 128, 130, 143, 398, 612, 668, 680, 683, 694, 703, 742, 780, 797, 798, 799, 810. Savonarola, Michele (Topogr a f ) : 234, 507, 707. Scaevola, Mucius: 348. Scala, della (Ailesi): 23. Scala, Can Grande della (Verona Tiran): 13. Scarampa, Camilia: 564. Schelling, Diebold: 159. Schifanoja (Saray): 617. Scipio, P. Cornelius: 158, 363, 388, 389, 538. Scipio'nun ryas (Cicero'nun eseri): 804. Segni, Bernardino: 129. Senarega (Tarihi): 31, 368. Seneca: 340, 732. Ser Cambio, Giovanni de (Lucca'l tarihi): 138. Sforza hanedan; Milano hkmdarlar: 45, 171, 342. 353, 659. Sforza, Alessandro: 44. Sforza, Anna: 356, 477. Sforza, Ascanio: 65, 106, 172, 541. Sforza, Caterina (Girolamo Riario'nun zevcesi): 581. Sforza, Francesco: 37, 38, 39. 40, 41, 42, 61, 66, 158, 342, 608, 614, 802. Sforza, Galaezzo Maria: 63, 64, 75, 89, 90, 144, 169, 241, 353, 362, 653.
Sforza, Giovanni (Pesaro Tir a n ) : 148, 574. Sforza, Ippohta: 353, 564, 647. Sforza, Jacopo: 38, 39, 40, 574Sforza, Lodovico il Moro: 30, 64, 65, 66, 67, 72, 89, 106, 142, 148, 149, 172, 343, 363, 427, 719. Sforza, Massimiliano (Moro'nun olu): 67, 549. Shakespeare: 473, 474. Siena, Bernardino da: 602, 646, 686, 687, 700, 742. Sigismund, Mukaddes RomaGermen mparatoru: 28. Silius, Italicus: 295, Sismondi, J.C.L. Simonde de: 95. Sixtus IV., della Rovere, Papa: 36, 42, 142, 144, 168, 169, 171, 188, 286, 316, 335, 359, 425, 620, 623, 689, 734, 780. Sixtus V., Papa: 623. Socini, Bartolomeo: 319. Sofokles: 297. Solinus: 278, 486. Soranzo (Ailesi): 102. Soral, Agnes: 585. Sperenger: 776. St Louis: 492. Stampa, Gaspara: 713. Statius: 273, 295, 404. Strabo: 293. Strozzi, Ercole: 181, 395, 396. Strozzi, Filippo: 332.
34 Strozzi, Palla: 332. Strozzi, Tito: 76, 460. Suetonius: 493. .Sueton (Dzmece): 236.
NDEKS Sulmona: 232, 340. Suppatius: 771. Sleyman I., Osmanl Padiah: 149.
Tacitus: 338. Tasso, Bernardo: 68. Tasso, Torquato: 85, 269, 3, 491 491 521. Terence, Terenz: 365, 385, 5, 475 478, 699. Theodorus (mparator FriedFried45 rich'in mneccimi): 7 745. Thetis: 394. Thomas, Aquino'lu, aziz: siz: 9, 9, 93, 94, 229, 297, 341, 604, 604. 799. Tiberius: 185. Tiberto, Antioco: 794, 795. 795. Tibullus: 404, 699. Tiburzio: 167. Timoleon: 94. Tiresias: 391. Tizian: 613. V Uberti, Fazio Degli: 27, ', 277, 277, 452, 486, 506. Urbano, fra: 423.
Tizio: 743. Torso: 287. Tortano: 86. Tortosa Kardinali: 257. Toscanella, Paolo: 332, 438. Totila: 786. Traversari, Ambrogio fra: 733, 747. Troilo: 62. Trissino, Giangiorgio: 478, 486, 775. Tristan: 482. Trithemius: 237, 783. Trionfi (Petrarca'nn eseri): 595, 598. Trk, Trkler: 100, 142, 146, 147, 148, 149, 150, 303, 443, 616, 618. Tydeus: 377.
Urceus, Codrus: 735, 736. Urslingen, Werner von: 662.
Val: 295. Valentinian I., Mukaddes Roma-Germen mparatoru: 22.
Valeriano, Piero: 383, 419, 421, 740. Valeriano, Urbano, fra: 423.
NDEKS
S35
Valerius Maximus: 236. Valla, Lorenzo: 166, 253, 339, 347, 382. Valle, della (Roma'da aile): 688. Valladolid: 431. Valori, Bartolommeo: 331. Valori, Niccolo: 495. Varano, Bernardo: 44. Varano, Camerino tiranlar: 48, 49. Varchi, Benedetto (Tarihi): 33, 125, 129, 241, 374. 762, Vasari, Giorgio: 223, 495, 562, 609. Varro: 424. Vaticano Vens: 287. Vegio, Maffeo: 389, 733. Vendetta (Kan g t m e ) : 636, 637, 640. Verano de Camerino: 44. Verona, Niccolo da, Bapapaz: 676. Vespasiano Fiorentino: 237 296, 297, 299, 329. Vespucci, Amerigo: 239, 332. Vettori, Francesco: 129, 374, 495, 740. Vidovero, Brescica Condottieresi: 43. Villa Careggi: 438. Villani, Giovanni (Floransal tarihi): 116, 117, 120, 277. 440, 729. 756.
Villani, Matteo: 27, 120, 756. Vinciguerra: 596. Virgilius, Vergilius: 231, 232. 233, 273, 278, 283, 391, 392, 403, 472, 486, 520, 526, 699, 765, 784, 785. Visconti Hanedan, Milano hkmdarlar: 14, 16, 19, 21, 27, 59, 211, 496. Visconti, Beatrice di Tenda: 24, 35, 119. Visconti, Bernabo: 19, 537, 767. Visconti, FHippo Maria: 22, 23, 59, 60, 61, 111, 153, 442, 496. Visconti, Giangaleazzo: 20, 21, 34, 59, 629, 753. Visconti, Giovan Maria: 22, 89, 90. Visconti, Giovanni, Bapiskopos: 405. Vitelli, Niccolo: 792. Vitelli, Paolo (Contottiere) : 157, 158, 752. Vitelli, Vitellozzo: 164. Vitelozzo: 681. Vittiria Colonna: 564. Vittorino da Feltre: 322, 324, 570. Voltaire: 253, 261. Volterra, Ciacomo da: 359. Vurani Hanedan (Camerino'd a ) : 45.
836
NDEKS
W Wenzel, Kral: 21. VVilliam of Malmesbury: 276.
z
Zamoreis, Gabrius: 405. Zampante, Gregorio: 80, 718, 719. Zanobi della Strada: 230, 315 r 388, 709. Zenobia (Griffone Baglione'nin zevcesi): 48. Zeuxis: 513. Zuccato, Vol: 480.
Xenephon: 56.
Yz Eski Hikye: 10, 243, 553, 725.
NDEKLER
L CLT Sayfa V VII
kinci Bask zerine Birka Sz Tercme edenin nsz BRNC BLM
SANAT ESER OLARAK DEVLET Giri XIII. Yzylda talya'nn siyas durumu II. Friedrich'in Ynetiminde Norman Devleti. Ezzelino da Romano. XIV. Yzyl Tiranlar: Mal temel ve Kltrle likiler. Mutlak hkmdarlk lks. ve d tehlikeler. Floransallarn tiranlar hakkndaki yarglar. Visconti'ler, son iki hkmdara kadar. XV. Yzyl Tiranlar mparatorlarn mdahale ve seyahatlan. mparatorlarn unutulmu hak iddialar. Belli bir miras hukukunun noksanl. Gayrmeru miraslar. Devlet kurucular olarak condottiere'ler. Condottiere'lerin, kendilerine i verenlerle ilikileri. Sforza ailesi. Gen Piccinino'nun umutlar ve d. Condottiere'lerin sonradan giritikleri denemeler. Kk Tiranlklar Perugia'da Baglione'ler. Aralarndaki anlamazlk ve 1500 tarihindeki kanl dn. Malatesta, Pico ve Petrucci hanedanlar. Akibetleri. 3 3
11
23
44
833
NDEKLER Sayfa
Byk Hanedanlar Napoli'de Aragon hanedan. Milano'da son Visconti hkmdar. Francesci Sforza ve talihi. Galeazzo Maria ve Lodovico Moro. Mantua'da Gonzaga hanedan. Federigo da Montefeltro, Urbino dk. Urbino saraynn son satveti. Ferrara'da Este Hanedan. Bu ailede hkm sren dehet havas ve maliye sistemi. Memurluklarn satlmas, dzen, bina yapm. Bakentte meruluk anlay. Polis mdr Zampante. Hanedann matemine tebaann katlmas. Este'lerin mesenlii. Tiranlara Kar Koyanlar Sonraki Guelf'ler ve Ghibellin'ler. Suikastlar. Kilise yolunda adam ldrmeler. lkadaki tiran katilleri rneklerinin etkisi. Catilina'clar. Tiranlarn ldrlmesi konusunda Floranssa'llarn gr. Halk ve cuikastlar. Cumhuriyetler XV. Yzylda Venedik Ahali. Devlet ve fakir soylular tehlikesi. Sarslmazln nedenleri. Onlar Meclisi ve siyas davalar. Condottiere'lerle iliki. D siyasette iyimserlik, istatistik'in anayurdu olarak Venedik. Renaissance'n gecikmesi. Aziz kalntlar saygsnda gecikme. XIV. Yzyldan Sonra Floransa Siyasal bilinte objektiflik. Bir siyaset adam olarak Dante. istatistikin anayurdu olarak Floransa. Villani'ler. Kamu ileri zerinde istatistikler. XV. yzylda para deerleri. Anayasa biimleri ve tarih yazclar. Toskana devletinde asl illet. Devlet sanatlar. Machiavelli ve anayasa tasars. Siena ve Cenova.
54
85
95 97
116
NDEKLER
839
talyan Devletlerinin D Siyasetleri Venedik'e duyulan kskanlk. Yabanc lkeler. Fransa'ya beslenen sempatiler. Bir denge meydana getirmek denemesi. Mdahale ve fetih. Trklerle ibirlii yollarnn aranmas. spanya'nn kar etkileri. Siyasette objektif anlay. Mzakere sanat. Bir Sanat Eseri Olarak Sava Ateli silhlar. Uzmanlk ve heveskrlk. Sava korkusu. Papalk ve Kendisini Tehdit Eden Tehlikeler . . . D lkeleer ve talya'ya kar durum. V. Nicolaus zamanndan beri Roma'da karklklar. Roma'nn tam hakimi olarak IV. Sixtus. Kardinal Pietro Riario'nun plnlar. Romagna'da papa akrabalarnn banda bulunduklar devlet. Hkmdar hanedanlarna mensup kardinaller. VHI. Innocent ve olu. Bir spanyol olarak VI. Alexander. Yabanc lkelerle ilikiler ve kutsal maddelerin ktye kullanlmas yoluyla salanan kazan (simonie). Cesare Borgia ve babasna kar durumu. Kilise Devletinin cismanletirilme tehlikesi. Kullanlan aralarn elverisizlii. Adam ldrmeler. Son yllar. Papaln kurtarcs olarak II. Julius. X. Leo'nun papala seilmesi. Bu papann tehlikeli siyas plnlar. Gnden gne byyen d tehlikeler. VI. Hadrian. VII. Clemens ve Roma'nn tahribi. Bu olayn sulular ve tepkisi. V. Karl'n papa ile uzlamas. Katolik Reformu (Kar reform) dneminin papalar. Yurtseverlerin talya's
140
155
161
203
840
^NDEKLER KNC BLM BREYN GELMES Sayfa
talyan Devleti ve Birey Ortaa insan. Kiiliin uyanmas. Zorba hkmdar ve tebaas. Cumhuriyetlerde bireycilik. Srgn ve kozmopolitizma. Kiiliin Tamamlanmas ok yanl insanlar. Her yanl, niversel insanlar. Leon Battista Alberti. Modern hret Dante ve hret. Hmanistin hreti, Petrarca. Doum evleri klt. Yerel hret edebiyat, Padua. Genel hret edebiyat. hret, yazarlara bal kalan bir nesne oluyor. Bir tutku olarak hret ihtiras. Modern Alay ve Nkte Bunun bireycilikle olan balar. Floransa'llarda istihza. Kk hikye (Novelle). Nkteciler ve alayclar. X. Leo'nun akalar. iirde alayclk. Nkte teorisi. Yergi. Yerginin kurban olarak Papa VI. Hadrian. Pietro Aretino. Pietro Aretino'nun yaym faaliyeti. Hkmdar ve nl adamlarla ilikileri. Dini. NC BLM KLASK KLTBN YENDEN UYANDIBILII n Dnceler Renaissance kavramnn geniletilmesi. Ortaada klsik a kltr. talya'da klsik a kltrnn erkenden uyan. XII. yzylda Ltince iir. XIV. yzyl gr ve anlay.
207
215
224
242
267
NDEKLER
841 Sayfa
renler Kenti Roma Dante, Petrarca, Uberti. Poggio zamannda mevcut renler. Blondus, V. Nicolaus, II. Pius. Roma dnda klsik a kltr. ehir ve ailelerin kkenleri eski Roma'ya balanyor. Romallarn ruh haletleri ve iddialar. Julia'nn cesedi. Kazlar ve sonularnn belirlenmesi. X. Leo ynetiminde Roma. renler nnde duygulanma. Eski Yazarlar XIV. yzylda bunlarn yaygnlanmas. XV. yzyln keifleri. Kitaplklar, kopyaclar ve mstensihler, matbaa. Yunancanm irdelenmesine genel bir bak. "arkiyat" zerinde almalar. Klsik a kltr karsnda Pico'nun durumu. XIV. Yzylda Humanizma Humanizmann zaferi bir zaruret. Dante'nin, Petrarca ve Boccaccio'nun buna katlmalar. Bu te ilk mcahit olarak Boccaccio. airlere ta giydirilmesi. niversiteler ve Okullar XV. yzylda profesr olarak hmanist. Yan kurulular. Serbest yksek eitim Vittorino. Ferrara'da Guarino. Prenslerin eitimi. Humanizmay tevik edenler Floransa vatandalar, Nicoli, Manetti, eski Medici'ler. Hkmdarlar, V. Nicolaus'tan bu yana papalar. Napoli hkmdar Alfonso. Urbino hkmdar Federigo. Sforza'lar ve Este'ler. Sigismondo Malatesta. Klsik a Kltrnn Reprodksiyonu. Epistolografi Papalk kanlaryas. Mektup slubuna balanan deer.
276
291
306
316
325
346
842
'CNDE
KLER
Sayfa Ltince Sesleni (Hitabe) Konumacnn aile bakmndan kkenine gsterilen ilgisizlik. Resmi devlet ve kabul hitabeleri. Cenaze banda sesleniler. Akademik ve asker sesleniler. Ltince vaiz. Klsik a hitabet sanatmn yenilenmesi. Biim ve muhteva. Bakalarndan alnarak tpk tpksna tekrarlanan szler (sitasyon). rticalen yaplan hitabeler. Hatipliin gerilemesi. Ltince Aratrma Eserler Tarih Yazcl . Ltincenin nisb zarureti. Ortaa zerine aratrmalar. Blondus. Eletirinin balanglar. Ltince tarih yazcl ile iliki. Eitimin Genel Olarak Ltinletirilmesi . . . . Klsik a adlar. Ltinletirilmi hayat koullar. Tek bana hkmetmek, iddialar. Cicero ve Cicero'cular. Ltince konumalar. Yeni-Ltince iir Eski tarihten epos: Africa. Mitoloji iiri. Hristiyanlk epos'u, Sannazaro. ada tarihi konu olarak ele alan iir. Mitolojinin karmas. Didaktik iir, Palingenius. Lirik ve snrlar. Azizleri terennm eden nefesler (Ode). At ve benzeri iir trleri. Epigram (ksa ve bir eyin zerine konmak zere yazlan iir). Makaronik iir. XVI. Yzylda Hmanistlerin d Yaknmalar ve bunlarn meydana . gelmesinde hmanistlerin sululuk pay. Talihsizlikleri. Hmanistin rakibi. Pomponius Laetus. Akademiler. 375 366 367 351
386
411
NDEKLER
843
II. CLT DRDNC BLM DNYANIN VE NSANIN KEF Sayfa talyanlarn S?yahatlar 429 Columbus. Kozmografyann sayahatlarla ilikisi. italya'da Tabiat Bilgisi 434 Denemeye yneli. Dante ve gkbilim. Kilisenin ie karmas. Tabiat Manzaralarndaki Gzelliin Kefi 445 Ortaada tabiat manzaras. Petrarca ve dalara trman. Uberti'nin Dittamondo'su. Flander resim okulu. Aeneas Sylvius ve tasvirleri. Humanizmamn etkisi. Botanik, bahvanlar. Zoo- loji, yabanc evre hayvanlarnn toplanmas. Ipolitto Mediei'nin maiyeti, tutsaklar. nsann Kefi 46;* Psikolojik aralar. Mizalar. iirde Fikr Tasvir 463 Kafiyesiz msra'larm deeri. Sonet'lerin deeri. Dante ve Vita Nuova's. Divina Commedia's. Ruh tasvircisi olarak Petrarca. Boccaccio ve Fiammetta. Trajedi trnn az derecede gelimesi. Temsilde, dramn dman olarak dekor grkemi. Intermezzo'lar ve balet. Komedi ve maskeli komedi. Mzik ile telafi. Romantik epos. Karakterlerin ikinci plna braklmas zarureti. Pulci ve Bojardo. Bunlarn kompozisyonlarmdaki i yasa. Ariosto ve slubu. Folengo ve Parodie. Kart olarak Tasso. Biyografya Yazcl Ortaaa gre talyanlarn ilerilii. Toscana'l biyograflar. italya'nn teki blgeelri. Otobiyografi. Aeneas Sylvius. Benvenuto Cellini. Girolamo Cardona. Luigl Cornaro. 491
844
NDEKLER Sayfa
Kavimlerin ve ehirlerin Karakteristii Dittamondo. XVI. yzyldan tasvirler. nsann D Grnnn Tasviri . . . . . . . Boccaccio'da gzellik kavram. Firenzuola'nn gzellik lks. Genel tanmlamalar. Hareketli Hayatn Tasviri Aeneas Sylvius ve daha bakalar. Petrarca'dan bu yana basmakalp bukolika tr. Kyllerin gerek durumu. Ky hayatnn gerek anlamda iire sokulmas. Battista Mantovan, Lorenzo Magnifico, Pulci. Angelo Poliziano. nsanlk ve insan kavram. BENC BLM TOPLANTILAR VE ENLKLER Sosyal Snf Ayrlklarnn Ortadan Kaldrlmas . . Ortaaa kartlk. ehirlerde bir arada yaay. Soylularn kuram bakmndan inkr. Blgeelre gre soylularn davran. Soylularn kltr karsndaki durumlar. Hayatn sonradan spanyollatrlmas. Ortaadan beri valyelik haysiyeti. Turnier'ler ve bunlarn karikatrleri. Saray mensuplarnn zarur tamamlaycs olarak soylular. Hayatn D Grn Bakmndan Inceltilmesi . . Giyini ve modalar. Kadnlarn tuvalet aralar. Temizlik. Galateo ve iyi hayat tarz. Rahatlk ve zarafet. Cemiyet Hayatnn Temeli Olarak Dil deal bir dilin yapl. Bu dilin geni evrelere yayl. Ar ar dil taraftarlar. Bunlarn pek baarl olamadklar. Karlkl konuma.
506 510
518
529
541
553
t 1 N D E K ta E R Sayf* Cemiyet Hayatnn Yksek Dzeyi Anlamalar ve tzkler. Kk hikayeciler ve bunlarn salonlar. Yksek hanmlar ve salonlar. Floransa'da cemiyet hayat. Bir evrenin tasvircisi olarak Lorenzo. Yetkinlie Erimi Cemiyet insan . . . . . . . Onun gnl hayat. Beden ve zihin maharetleri. Spor. Mzik. Mzik aletleri ve ustalar. Cemiyette heveskrlk. Kadnn Yeri Kadnn erkekler gibi eitimi ve iir. Kiiliinin yetkinlik derecesine erimesi. Virago. Cemiyette kadn. Afte kadnlarda kltr. Ev Hayat Ortaaa kartlk. Angolo Pandolfini. Villalarda ve kylerde hayat. enlik ve Bayramlar . Bunlarn temel biimleri, mysterium ve procession. D lkelere gre stn vasflan, italyan sanatnda allegori. Kamuya malolmu tarih temsilciler. Mysterium temsilleri. Viterbo'da Isa'nm vcudu yortusu. Cisman temsiller. Pantomimalar ve hkmdarlarn karlanmas. Hareket eden alaylar. Ruhan zafer alaylar (trionfi). Su zerinde enlik gsterileri. Floransa ve Roma'da karnaval. ALTINCI BLM AHLK, GRENEK VE DN Ahlklik . Hkmn snrlar. Ahlk dkl bilinci. Modern eref duygusu. Her eye hkmeden muhayyile. Oyun ve intikam tutkular. Evlilik balarnn zedelenmesi. Kadnn ahlk durumu. Ycel626 560
56T
578
586
590
846
NDEKLER Sayfa tilmi ak. Genel cinayet gds. Haydutluk. Para ile tutulan adamlara yaptrlan cinayetler; zehirlemeler. Belli bir ama iin deil fakat srf cinayet iin cinayet. Ahlakliin endividalizma ile ilikisi.
Gnlk Hayatta Din Bir reform noksanl. Kilise karsnda talyanlarn durumu. Ruhan hiyerariye ve rahiplere kar duyulan tiksinti. Dilenci rahipler. Dominiken engizisiyonu. Yksek tarikatlar. Kiliseye ve takdislerine alma. Tvbe ve istifarlar, vaizler. Girolamo Savoranola. Halk inancnda pagan eler. Aziz kalntlarna inan. Meryem Ana'ya tapnma, ibadet. Klt'te tereddtler. Salgm halinde byk tvbe ve istifar dalgalar. Bunlarn Ferrara'da polis eliyle dzenlenmesi. Renaissance'm Dini, Zihniyeti Zarur sbjektiflik. Zihnin dnyevilii. Mslmanla kar tolerans. Btn dinlerin hak olduu. Klsik a kltrnn etkisi. Epikriyen diye anlanlar. radenin zgrl retisi. Dindar hmanistler. Hmanistlerin orta ynleri. Kutsaln eletirilmesinin balanglar. Hmanistlerin kadercilii. Hmanistlerin dardan pagan grnen yanlar. Klsik aa Ait ve Yeni Batl nanlarn ice Karmas Astroloji. Astrolojinin yaylmas ve nfuzu. talya'da astrolojiye kar kanlar. Pico'nun astrolojiyi yermesi ve etkileri. Trl batl inanlar. Hmanistlerin batl inanlar, l hayaletleri, hortlak. Hayaletlere inan. talyan cads. Cad-
665
720
744
ICINOEKtLIt
M7 Sayl
lar yurdu Norcia. Kuzey lkelerindeki cadlk inancnn karmas ve snrlan. Afte karlarn bys. Sihirbaz ve cinleri toplayan byc. Roma yolunda grnen hayaletler. Ayr ayr sihir trleri. Temel ta atlrken yaplan sihir, tlsm. airlerde nekroman. Benvenuto Cellini'nin sihir hikyesi. Sihirbazln gerilemesi. Sihirbazln yan kollar. Simya ilmi. Genel Olarak nancn Sarslmas Boscoli'nin gnah kartmas. Din karklk ve phe. Ruhun lmszl zerinde tartmalar. Pagan cenneti. Homerosun br-dnyas. Hristiyan retilerinin ykmleri. talyan Theisma's. Dipnotlarda Sk Sk Adlar Geen Kaynak Kitaplarn Tam Balklar ndeks indekiler Resimlerin listesi 796
813 815 837 848
RESMLERN LSTES
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. S. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. II. Friedrieh'in paras. Ad bilinmiyen bir usta, Francesco Sforza Ad bilinmiyen bir usta, Sigismondo Maletesta Antonio Pollaiuolo, Galezzo Maria Sforza Antonello da Messina, "Condottiere" Gentile Bellini, Franceso Foscari Lorenzo Medeci'nin l maskeri Antonio Pollaiuolo, IV. Sixtus Pinturicchio, VI. Alexander Gentile Bellini, II. Sultan Mehmet Ad bilinmeyen bir usta, X. Leo Dante'nin aldan maskesi Ad bilinmeyen bir usta Petrarca'nm mezar bst Andrea Guacialoti, II. Pius Melozzo da orli, Platina Bramante, Luca Pacioli L. B. Alberti, kendi resmi. Chirlandaio, Poliziano Adriano Fiorentino, Gioviano Pontano Ad bilinmiyen bir usta, air portresi Tizian, Sannazaro Tizian, Ariosto Raffael, Kardinal resmi Ad bilinmiyen bir usta, Elisabetta Gonzaga Benedetto da Maiano, Isotta da Rimini Francesco Laurana, Elepnora d'Aragon Domenico Veneziano, Hanm resmi Raffael, Maddalena Doni Chirlandaio, Francesco Sasetti olu ile beraber Tintoretto, Luigi Cornaro Ad bilinmiyen bir usta, Gen resmi Michelangelo, Brutus
1.
II. Friedrich'in paras.
"
"
'
i
f. :_. v-, | jP m m ~ - - -
-*
2. Ad bilinmiyen bir usta: Francesco Sforza
3.
Ad bilinmiyen bir usta: Sigismondo Maletesta
4.
Antonio PoUaiuolo: Galezzo Maria Sforza
5. Antonello da Messina: "Condottiere"
.^^drn
s.
mm
iMatfH^u
6.- Gentile Bellini: Franceso Foscari
7.
Lorenzo Medeci'nin l maskesi
8.
Antonio PoUaiuolo: IV. Sixtus
9. Pinturicchio: VI. Alexander
10.
Gentile Bellini: II. Sultan Mehmet
11.
Ad bilinmeyen bir usta: X. Leo
12.
Dante'nin aldan maskesi
13.
Ad bilinmeyen bir usta: Petrarca'mn mezar bst
14.
Andrea Guacialoti: II. Pius
15.
Melozzo da orli: Platina
16.
Bramante: Luca Pacioli
w
17. L. B. Al'oerti: kendi resmi.
18.
Chirlandaio: Poliziano
19. Adriano Fiorentino: Gioviano Pontano
20.
Ad bilinmiyen bir usta: Sair portresi
21. Tizian: Sannazaro
4ff|p!J|f{|iFij?|Ip':|
22. Tizian: Ariosto
23. Raffael: Kardinal resmi
il
24.
Ad bilinmiyen bir usta: Elisabetta Gonzaga
27. Domenico Veneziano; Hanm resmi
aa. Raffael: Maddalena Doni
29.
Chlrlandaio: Francesco Sasetti os ile beraber
30. Tintoretto: Luigi Cornaro
31. Ad bilinmiyen bir usta: Geng resxnl
32. Michelangelo: Brutua

Italyada Rönesans Kültürü

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Italyada Rönesans Kültürü

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

JACOB BURCKHARDT

TALYA'DA RNESANS KLTR

eviren Bekir Stk BAYKAL

TALYA'DA RNESANS KLTR I (Die KuItur der Renaissance in Itallen)

Bu eseri Prof. Bekir Stk BAYKAL dilimize evirmitir.

YATILI BLGE OKULU DNER SERMAYES EREFLKOHSAR 1974

TALYA'DA RNESANS KLTR BR DENEME I

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BOLUM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

lam olduklar dmanlar yok ye ve evlerini baka bir araca

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

3 Petrarca, de rep. Optime Carraram. (Opera, p. 372 s.)

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

Sanesi, III, 121'de

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BOLUM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BOLUM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KULTURU

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

dan talyan hkmdarlarnn ok gerisinde mektedir.

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

16 Soriano, Relaz. di Relazioui, p. 281..

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

27 Orationes Philelphi, Fol. 9: banda verilen sylev.

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KULTURU

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BOLUM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR

. I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

I. BLM. SANAT ESER OLARAK DEVLET

TALYA'DA RNESANS KLTR