Turk Ortodokslar Turk Orthodoss

T.
DOKUZ EYLL N VERS TES ATATRK LKELER VE NK LAP TAR H ENST TS
TRK ORTODOKSLARI
YKSEK L SANS TEZ ALI #MASI
HAZIRLAYAN zgr MERT Yksek Lisans
DANI#MAN Dr. Leyla KIRKPINAR
ZM R/2005
PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com
Yazar Ad Tez Ad
: :
zgr MERT Trk Ortodokslar
ZET
Trk Ortodokslar adl tez al !mamda 1919 ile 1968 y llar aras nda Papa Eftim nderli$inde Fener Rum Patrikhanesine kar! kurulan Trk Ortodokslar n n tarihini ara!t rd m. Bu tezimde bu konu ile ilgili bilgi veren ara!t rma eserlerinden, milli mcadele dnemi ve Cumhuriyet dnemi Trk bas n ndan ve ar!iv belgelerinden yararland m. Trk Ulusal Kurtulu! Sava! nda Papa Eftim ve Trk Ortodokslar , Fener Rum Patrikhanesinin Yunanl l k propagandas na kar! Kayseri Zinciderede Trk Ortodoks Patrikhanesini kurdular. Yunan ordusuna kar! Trk ordusunu desteklediler. Lozan Antla!mas sonucunda Fener Rum Patrikhanesinin 'stanbulda kalmas na kar! n Trk Ortodokslar mbadele ile Yunanistana gnderildiler. Trk hkmetinin Trkiyede kalmas na izin verdi$i Papa Eftim, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin bir Trk kurumu gibi hareket etmesi iin al !t . Patrik Grigoriosun 'stanbul Rum halk n iyi idare edememesi ve Bizans politikalar ndan vazgememesine kar! n Galata Panaiya Kafatiani Kilisesinde Trk Ortodoks Patrikhanesini kurdu. Hayat n n sonuna kadar Fener Rum Ortodoks Patrikhanesine kar! mcadele etti.
ABSRACT
I have explanied the contestion between Papa Eftim and Turk Orthodox of the his leadership that establ shed in the roof of the Turk Orthodox Patriarchate against the Fener Greek Orthodox Patriarchate between years of 1919 to 1968 Turk Orthodox in my thesis.
!n This thesis, I have gathered the informations from the researches, national !ndependency and in the Rebuplic periods of Turk sh pres and archives. !n Turk sh National !ndenpendcy War, Papa Eftim and the Turk Orthodoxs confronted the Fener Greek Ortodox Patriarchate and the grece propaganda with their Turk Orthodox Church that They had establ shed in Kayseri Zincidere. They supported Turk sh military against the Greek military. However as a result of the Lausannne Alliance Fener Greek Orthodoks Patriarchate was remained in !stanbul and Turk Orthodox Was sent to Greece in accordance with permuting. !n the autharization with Turk sh Goverment staying in Turkey Papa eftim,tried to make the Fener Greek Orthodox Patriarchate in to Turk sh !nstitution. As a patrik Grigorios wasnt able to administer the Istanbul Greek community succesfully and not giving up the Byzantium politics, as a result Papa Eftim with having the Istanbuls galata greek communitys support, establ shed the Turk orthodox Patriarchate in Galata Panaiya Kafatiani Church. He defended Turk Orthodox Patriarchate against Fener Greek Orthodox Patriarchate until the end of his life.
KAYNAKA
I-AR #V BELGELER#
A- Ba&bakanl(k Osmanl( Ar&ivi Belgeleri ( stanbul)
Dosya: 49/2 Gmlek No: 42 Fon Kodu: DHKMS / ( Papa Eftim Keskinde Mukim) Kendilerine baz# yerleri mesken edinerek, asayi$i bozarak ihtilale haz#rl#k yapan papaz ve $ah#slar#n gz alt#nda tutulmas#
B- Ba&bakanl(k Cumhuriyet Ar &ivi Belgeleri (Ankara)
Dosya: 94B-17 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109.724.17. / Papa Eftimin Grigoryosun patrikli'e seilmesi sebebiyle hkmetimize gnderdi'i bilgi. Dosya : 102-58 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer no: 13.25..18. / stimat Zihninin hukuka hizmetlerinden dolay# mbadeleden istisnas#. Dosya : 9792 Fon kodu: Yer no: 116.810..12. / Gagavuzlar#n Trkiyede iskan# konusundaki Tevfik Kamilin gr$leri. Dosya: 94B-21 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109.724..23. / Papa Eftimin smet nnye gnderdi'i dileke. Dosya: E 5 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 65.406..11. / Trk Ortodokslar# dini ba$kan# Papa Eftim Erenorolun Hristos Kilisesinin Fener Papazlar#na teslim edilmemesi talebi. Dosya: 94-6 Fon Kodu: 30..18.1.1 Yer no: 3.18..14. / Trk Ortodoks Kilisesinin kurulmas#na dair Bakanlar Kurulu karar#.
65
Dosya: T 1 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 133.870..8. /
stanbul Mstakil Trk
Ortodoks Kilisesi Ruhani Lideri Papa Eftimin K#br#s hakk#ndaki gr$leri Dosya: 94B-17 Fon kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109..732.31. / Eftim Karahisadaris taraf#ndan kiraya verilen Paniya Kafatiani ve Hristos Kiliselerinin Rum Cemaatine iadesi ve 3950 say#l# kanunun Rum kiliseleri okullar#na uygulanmas# Dosya: T 11 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 101.623..9. / Metopolitefes adl# gazetesinin Papa Eftim Galata kiliselerinden uzakla $t#r#lmal#d#r adl# yaz#. Dosya: A 7 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 18.102..9. / Trk Ortodoks Kilisesi Reisi Papa Eftim Hakk#ndaki yaz#$malar. Dosya: 94B-174 Fon kodu: 30.10.0.0 Yer no: 109..732.13. / Atinada #kan Prosahi gazetesinin vak#flar mtevellileri hakk#nda #kan yaz#s#. Dosya: 94B-202 Fon kodu: 30.10.0.0 Yer no: 109..733.2. / Rum Ortodoks az#nl#klar#n isteklerini ieren stanbul Blge Mfetti$i Sadi Irmak#n Raporu. Dosya :94B-5 Fon kodu: 30.10.0.0 Yer no : 109..724.5. / stanbul Rum cemaatinin Meletiosun stanbul Rum Patrikhanesinden uzakla$t#r#lmas# istekleri.
C- Yay(nlanm(& Ar&iv Belgeleri
Rum Bor Halk#n#n Milli Kongreye zmirin $galini Protesto eden Telgraf# , Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, 50/112 (Haziran 2001), s. 16-19.
II- SREL# YAYINLAR
A- Dergiler
Aksiyon Ankara niversitesi Dil Tarih Co'rafya Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi
66
Askeri Tarih Blteni Dergisi Askeri Tarih Belgeleri Dergisi Atatrk Yolu Atlas Dergisi Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Belleten Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Gago'uz Hrriyet Gsteri Konya Tarih ve D$nce Tarih ve Toplum Trk Diplomatik Trk Dnyas # Ara$t#rmalar# Trk Dnyas # Tarih Ara$t#rmalar# Tarih Konu $uyor Trk Kltr Ara $t#rmalar# Dergisi Trk Kltr Dergisi n Isparta Halkevi Dergisi Yak#n Tarihimiz Yeni Hayat Yesevi Sevgi Dergisi
B- Gazeteler Byk Do 'u Cumhuriyet
67
Hakimiyet-i Milliye leri Tanin Tasvir-i Efkar Tercman Tevhid-i Efkar Vakit Ulus Yeni Gn
III-#NCELEME YAPITLAR
A-Kitaplar
Alkan, Hakan, Trkiye Patrikhaneleri I, Kutup Y#ld#z# yay., stanbul, 2003. Anzerlio'lu, Yonca, Karamanl( Ortodoks Trkler, Phoenix Yay#nevi, Ankara, 2003. Ar#, Kemal, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (1923 1925), Tarih Vakf# Yurt yay., stanbul, 2000. Ar#kan, Zeki, Mtareke ve #&gal Dnemi #zmir Bas(n( (30 Ekim 1918 8 Eyll 1922), Atatrk Ara$t#rma Merkezi, yay., Ankara, 1989. Atalay, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (19081923), Tarih ve Tabiat Vakf# yay., stanbul, 1998. Aygil, Yakup, Turanl( Hristiyanlar, nkilap Kitabevi, stanbul, 2003. Baykurt, Camii, Osmanl( lkesinde Hristiyan Trkler , Sanayii Nefise Matbaas #, stanbul, 1932. Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanr (ver ve An(lar(, stanbul, 1968.
68
Bilsel, M. Cemil, Lozan II, Sosyal yay., stanbul, 1998. Cihangir, Erol ,Papa Eftimin Muht(ralar( ve Ba)(ms(z Trk Ortodoks Patrikhanesi, Turan Yay#nc#l#k, stanbul, 1996. Galanti, Avram, Ankara Tarihi , Ankara, 1953. Gentizon, Paul, Mustafa Kemal ve Uyanan Do )u, Bilgi Yay#nevi, stanbul, 1995. Glmez, Nurettin, Kurtulu& Sava&(nda Anadoluda Yeni Gn , Atatrk Ara$t#rma Merkezi yay., Ankara, 1999. Gngr Harun, Argun$ah, Mustafa, Gagauz Trkleri, Kltr Bakanl#'# yay., Ankara, 2002. Ekincikli, Mustafa, Trk Ortodokslar(, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1998. Ergene, Teoman, #stiklal Harbinde Trk Ortodokslar (, .P Ne$riyat, stanbul, 1951. Hatipo'lu, M. Murat, Yak(n Tarihte Trkiye ve Yunanistan (19231954), Ankara, 1997. Kalpak#o'lu, zdemir, Yunandan Dost Olmaz , stanbul, 1995. Kars, Zbeyir, Milli Mcadelede Kayseri , Atatrk Ara$t#rma Merkezi yay., Ankara, 1999. Macar, Elin, Cumhuriyet Dneminde #stanbul Rum Patrikhanesi , leti$im yay., stanbul, 2003. Nakracas, Georgios, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni , Belge yay., (ev. bram Onsuno'lu), stanbul, 2003. Oran, Bask#n, Atatrk Milliyetili)i, Resmi #deoloji D(&( Bir #nceleme, Bilgi Yay#nevi, stanbul, 1997. zkan, Salih, Kayseride Trk Ortodoks Kilise Kongresinin Toplanmas ( ve Anadoluda Ortodoksluk Sadas( Gazetesi, KAYTAM, Kayseri, 2003. ztrk, Nazif, Az(nl(k Vak(flar(, Alt#n Kre yay., Ankara, 2003. Peker, Nureddin, 19181923 #stiklal Sava&(n(n Vesika ve Resimleri #nebolu ve Kastamonu Havalisi Deniz ve Kara Harekat( Hat(ralar(, stanbul, 1953. Sevk, smail Habib, Kurtulu& Sava&(nda Yunanl(lar ve Anadolu Rumlar( zerine Makaleler, (Yay. Haz: Mustafa Eski), Atatrk Ara $t#rma Merkezi yay, Ankara, 1999. .., Yurttan Yaz(lar, Kltr Bakanl#'# yay., Ankara,1997.
69
Soysal, smail, Trkiyenin Siyasal Antla &malar(, I, (19201945), Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1983. *ahin, M. Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul, tken Yay#nevi, stanbul, 1980. , Trkiye Patrikhaneleri , lke Yay#nc#l#k, stanbul, 2003. Tanr#ver, Hamdullah Suphi, Da) Yolu, stanbul, 1929. TBMM Gizli Celse Zab(tlar(, IV, Trkiye $ Bankas# yay., 1985. Tosun, Ramazan, Trk-Rum Nfus Mbadeleleri ve Kayserideki Rumlar, Tolunay Yay#nc#l#k, Ni'de, 1998. Trk #stiklal Harbi, Trk #stiklal Harbinde Ayaklanmalar (19191921), Genel Kurmay Bas#mevi, Ankara, 1974. Trker, Orhan, Galatadan Karakye Bir Liman Hikayesi, Sel Yay#nc#l#k, stanbul, 2000. Trsan, Nurettin, Yunan Sorunu , Ankara, 1987. Ye$ilyurt, Sleyman, Atatrkten Bugne Bilinmeyen Ynleriyle Trk Hristiyanlar (n(n Patrikhanesi, Ankara, 1995.
B-Makaleler
Aksu, Fehmi, Ispartada Hristiyan Trklere Dair, n Isparta Halkevi Mecmuas (, XV/4546 (Kas#m, 1937), ss. 643646. Alan, Glbadi, Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi, Erciyes niv. Sosyal Bil. Enst. Dergisi , Say#: 10, (Ekim, 2001), ss. 182196. Anhegger, Robert, Evangelis Misailidis Efendi ve Trke Konu$an Dinda$lar#, Tarih ve Toplum, IX/50 (Mart, 1988), ss. 175177. Anzerlio'lu, Yonca, Ortodoks Karamanl#lar, Tarih ve D&nce, XL/468 (May#s 2002), ss. 2237.
70
Ar#, Kemal, Kurtulu$ Sava$#n#n Bitiminde Trkiye D#$#na Ynelik Gler ve Sonular#, Be&inci Askeri Tarih Semineri Bildirileri:De)i&en Dnya Dengeleri #inde Trkiye(#stanbul,23-25Ekim1995),I, Gn.kur. ATASE yay., Ankara, 1995, ss. 496-504. Ar#soy, mer, Hristiyan Trkler, Tarih ve D&nce, (Eyll, 2002), ss. 2937. Atalay, Blent, Trk Ortodokslar#n#n Kendi Patrikhanelerini Kurmak in Verdikleri Mcadele, Trk Kltr Dergisi, XXXIX/462 (Kas#m, 2001), ss. 3040. Ayan, Dursun, Kurtulu$ Sava$#nda Ortodoks Trkler, Trk Yurdu, XVII/122 (Ekim,1997), ss. 92-96. Demiriz, Y#ld#z, Eski$ehirde Bir Karamanl#ca Mezarta$# Kitabesi, Tarih ve Toplum, II/66 (Haziran 1989), ss. 356357. Ekincikli, Mustafa, Trk Ortodokslar#n#n Kimli'i zerine Bir De'erlendirme, Trkler
Ansiklopedisi, Yeni Trkiye yay.,VI, 2002, ss. 233-238. Eraslan, Esat, Kurtulu$ Sava$#nda YunanFener Birlikteli'ine Kar$# rgtl Bir Yakla$#m, Atatrk Yolu, XV/15 (May#s 1995), ss. 407437. Eckmann, Janos, Karamanl#cada Birka Grendium Terkibi, Trk Kltr Ara&t(rmalar( Dergisi, (May#s, 1989), ss. 8993. , Anadolu Karamanl# A'#zlar#na Ait Ara$t#rmalar, I Phonetica, A DTCF Dergisi, VIII/I (Mart, 1950), ss. 165171. Elve, Emin, Trkiyede Din mtiyazlar#, A Hukuk Fakltesi Dergisi, X/1-4 (1953), ss. 360-366. Ercan, Yavuz Hikmet, Fener ve Trk Ortodoks Patrikhanesi, A DTCF Dergisi, V/8-9 (1967), ss. 417436. , Srgndeki Hristiyan Trkler Aksiyon, Say#:163, (1723 Ocak 1998), ss. 2936. Erenerol, Seluk, Fener Patrikhanesinin hanetleri, Trk Diplomatik, Say#: 10 (Ekim, 1995), ss. 57. Er$en, Trker Mustafa, Ta $ Labirent Gzelyurt, Atlas, ( Haziran 1999), ss.113-128. Gngr, Harun, Karamanl#ca (Grek Alfabeli Trke), Trk Dnyas ( Ara&t(rmalar( Dergisi, Say#.33, (Aral#k 1984), ss. 95101.
71
Hablemito'lu, Necib, Edebiyetinin 61. Y#ldnmnde Arma'an: Kemalin Askerleri, Yeni Hayat, Say#:120, (Ekim 2004), ss. 2428. Koman, M. Mesud, Anadolu Hristiyanlar#nda Trk Adlar#, Konya Dergisi, III, ( kinci Te$rin, 1936), ss. 180183. Korat, Grsel, Yunan Harfleri ile Trke, Atlas, Say#:175, (A'ustos, 2003), ss. 6574. Kumkale, Tahir Taner, Trk Ortodoks patri'i Seluk Erenerol Beyi Kaybettik, nce Vatan, 25 Aral#k 2002, ss. 6. Kut, Turgut, Evangelines Misialidis Efendi, Tarih ve Toplum, (Aral#k, 1987), ss. 2226. Peker, Nureddin, Trk Dostu De'il, Trk O'lu Trk Papa Eftimin Arkas#ndan, Tarih Konu&uyor, VIII/52 (May#s 1968), 36893693. Sofuo'lu, Adnan, stiklal Harbinde Kiliseler, Trk Yurdu , XVII/122 (Ekim,1997), ss.9598. Smer, Faruk, Anadoluya Yaln#z Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten, XXVI/96 [1960], ss. 575. *akiro'lu, H, Mahmut Karamanlidika, Yunan Harfleri ile Trke Kitaplar#n A#klamal# Bibliyografyas#, Belleten, XXXVIII/152 (Ekim,1974), ss. 758-770. Tekin, Talat, Grek Alfabesi le Trke, Tarih ve Toplum, Say#:3, (Mart,1984), ss. 21-25. Tosun, Ramazan, Trk-Rum Nfus Mbadelesi, Trkler Ansiklopedisi, Yeni Trkiye yay., XVI, 2002, ss. 597-608. Trker, Orhan, Anadolu Moza'inden Bir Kay#p: Karamanl#lar, Hrriyet Gsteri, Say#.133, (Kas#m 1991), ss. 8283. .,Trkiye ile Yunanistan Aras#ndaki Ahali Mbadelesinin 75. Y#l#, Tarih ve Toplum, XXXIX/172 (Nisan 1998), ss. 8283. , 35 Y#l nce Yunanlar#n Trkiyeden S#n#rd#$# Edilmeleri, Tarih ve Toplum, 32/190 (Ekim 1990), ss 201205. Trkdo'an, Orhan, Anadoluda Ortodoks Trkler, Trk Dnyas( Tarih Ara&t(rmalar( Dergisi, (May#s 1997), ss. 124130. Hamdullah Suphi Tanr #verin VI/41, 2004, ss.21-26. 72 Bkre$ Bykelili'i, Gago)uz,
Papa Eftimin Tatl # Szleri, Yak(n Tarihimiz, (Ocak 1963), ss.27
C-Ansiklopediler Trkler Ansiklopedisi , VI-XVI, Yeni Trkiye yay., stanbul, 2002.
D-Bro&rler Papa, Eftim, Trk Ortodokslar( Ruhani Reisi Papa Eftimin K(br(s Hakk(ndaki Gr&leri, stanbul, 1958.
IV-KAYNAK GR MELER Sevgi Erenerol
73
II-LOZAN BARI ORTODOKSLARI
ANTLA MASI VE SONRASINDA PAPA EFT #M VE TRK
A- NFUS MBADELES# VE TRK ORTODOKSLARI
1922de Trkiyenin bat s nda Ku!adas ndan Eski!ehire ve oradan $zmite kadar izilecek kabaca bir hatt n bat s nda kalan geni! blgede ya!ayan Rumlar, Yunan ordusunun ayak bast ' ve Trklerle sava! durumunun ya!and ' bir alanda kalm !lard . Yerli Rum halk , Trkler taraf ndan Yunan ordusuna destek vermek ve d!manla i!birli'i yapmakla sulan yorlard . Yunan cephesinin kmesiyle birlikte, Yunan ordusunun bir taraftan Bursa-Mudanya te yandan e!me ynne do'ru geri ekilmeye ba!lamas evrede ky kasaba ve !ehirlerde ya!ayan yz binlerce Rum halk , Yunan ordusu gittikten sonra Trklerle ayn co'rafyada ya!ayamayacaklar ve Trklerin burada kendilerini ya!atmayacaklar korkusuyla liman blgelerine gmeye ba !lam !lard 1. Bu g hareketi boyunca ba!ta $stanbul olmak zere Samsun, Trabzon, Ordu, Giresun gibi liman !ehirlerine topland lar. Yunanistandan gelen vapurlar bu liman !ehirlerinde toplanan gmenleri ta! yorlard . Bu g hareketi boyunca Rumlar birok beslenme ve sa'l k sorunlar yla kar! la!m !lard . Bir ay iinde Trkiyeden ayr larak Yunanistana g eden Rum say s 650.000 idi. Bu say 1922 y l n n sonuna dek 1.000.000nu a!m !t r2. Bu g dalgas n n Yunanistan iin yaratt ' sorun daha da artm !, Yunan Hkmeti bu gmen sorununun alt ndan tek ba! na kalkamayaca' n anlad ' ndan Milletler Cemiyetine ba!vurmu!tur. Bu arada Birinci Dnya Sava! sonras ncelikle yak n do'uda ya!ad klar topraklar g eden gmenlere yard m amac yla Milletler Cemiyeti taraf ndan
Orhan Trker, Trkiye ve Yunanistan Aras ndaki Ahali Mbadelesinin 75. Y l , Tarih ve Toplum, XXIX/172 (Nisan, 1998), s. 34. 2 Kemal Ar , Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925), Tarih Vakf Yurt yay., $stanbul, 2000, s. 7. Kar! l kl g sonucunda Trkiye ile Yunanistan aras nda yer de'i!tiren insanlar n say s hemen hemen tm kaynaklarda farkl d r. Orhan Trkerin verdi'i verilere gre bu say , 1.200.000 ile 1.600.000 aras ndad r ; Orhan Trker, a.g.m., s. 36.
25
olu!turulan komisyon ba!kanl ' n yrtmekte Norveli ara!t rmac Dr. Fridjof Nansen bu konu ile ilgili olarak iki lke aras nda arabuluculuk yapmakla grevlendirilmi!ti3. Az nl klar n mbadelesi meselesinin ilk safhas Dr. Nansennin giri!imleri ile ba!lar. Dr. Nansen Trkiyedeki Rumlar ile Yunanistanda ya!ayan Mslmanlar n mbadelesi meselesini Milletler Cemiyeti ad na gr!p, kararla!t rmak amac yla Ankaraya gitmek istemi!ti. Fakat Dr. Nansennin $stanbula geldi'i s ralarda Anadoluda sava! devam etmekte oldu'undan Anadoluya gitmesi mmkn olmam ! bunun zerine Ankara Hkmetinin $stanbul temsilcisi Hamit Bey ile gr!m!t. Dr. Nansen, bu gr!me de, neri ne srm!tr: 1- Trkiyedeki Rumlar ile Yunanistandaki Mslmanlar mbadele edilmeli. 2- Mbadele kararlar ndan $stanbuldaki Rumlar mbadele d ! nda tutulmal , mbadele i!lemi Bat Trakya Mslmanlar ile Do'u Trakya Rumlar ile olmal idi. 3- Ayr ca mbadele iste'e ba'l ve zaman kaybedilmeden olmal idi4. Lozan Bar ! Konferans , Trkiye ile Bat l Devletler aras nda sava! ortam na son vermek amac yla toplanm ! bir konferanst . Bu gr!melerde siyasal s n rlar n yeniden belirlenmesi yan nda ekonomik, siyasal ve hukuksal sorunlar n da zmlenmesi gerekiyordu. Bu bar ! gr!mesinde ayr ca ulusla!ma hareketlerinin nemli bir halkas olarak grlen nfus sorununun ele al nmas umuluyordu5. Trkiye ile Yunanistan heyetleri Lozan Gr!melerinde bu a' r !artlar alt nda kalm !lard r. 21 Kas m 1922 tarihinde bir tarafta Trkiye di'er tarafta $ngiltere, Fransa $talya, Yunanistan, Romanya, ve Yugoslavyan n yer alaca' bar ! gr!meleri Lozanda ba!lam !t r6. Lozan Konferans nda mbadele ile ilgili ilk oturum 1 Aral k 1922 y l nda topland . Bu oturuma Yunan Temsilcisi Venizelos, $ngiltere Temsilcisi Lord Curzon, Trkiye Temsilcisi $smet Pa!a ve Milletler Cemiyeti ad na Dr. Nansen kat lm !t r. Bu ilk oturumda Dr. Nansen, Trk Yunan Devletleri aras ndaki ahali de'i!imi ile ilgili bir rapor sunmu!tu. Bu raporda; Dr. Nansen, $stanbul Rumlar n n halk de'i!imi d ! nda tutulmas n , halk de'i!iminin Bat Trakya Trkleri ile Do'u Trakya Rumlar aras nda zaman kaybedilmeden yap lmas n nermi!tir. Bu teklif Venizelos ve Lord Curzon taraf ndan destek grm!, fakat $smet Pa!a taraf ndan kabul edilmemi!tir. $smet Pa!a ise, Do'u Trakyan n
A.g.m., s. 34. Tasvir-i Efkar, 9 Aral k 1922. 5 Kemal Ar , a.g.e., s. 15. 6 Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), Tarih ve Tabiat Vakf yay., $stanbul, 2001, s. 253.
4
26
Trkiyeye yeni teslim edildi'ini, ayr ca Yunanl lar n Do'u Trakyay teslim etmeden nce blgeyi ya'malad klar n belirterek nfus de'i!imini genel olarak yap lmas n teklif etmi!tir. Bu oturumda sonu olarak bu konu ile ilgili bir alt komisyonun olu!turulmas na karar verilmi!tir7. Konferans esnas nda Yunan temsilcilerinin ortaya att klar fikir her iki lkede bulunan Trk ve Rumlar n de'i!ime u'ramas , $stanbul Rumlar n n ise bu de'i!imin d ! nda tutulmas idi. $smet $nnye gre; Yunan temsilcilerinin amac Yunan topraklar nda sakin Mslmanlar n k ! ortas nda meskenlerinden kart larak yerlerine Trkiyeden getirece$i Rumlar iskan etmektir. Halbuki Yunanistan n Avrupadan kovup karaca$ bu Trklere Anadoluda tahsis edilecek olan haneleri Yunan ordusu harap etmi!tir8. Bu arada $stanbul Rumlar n n Trkiyede kalmas ile ilgili olarak Papal k makam konferansa ba!vuruda bulunmu!tur. Yunan temsilcileri de, Trklerin Rumlar zaten memleketlerinden kartt klar n syleyerek, Trklerin bu halk de'i!imi esas n kabul etmeyecek olurlarsa Yunanistan n bu de'i!imi tek ba! na gerekle!tirmi! olaca' gr!n ileri srm!lerdir9. Lozan Konferans nda Trkiyenin ikinci temsilcisi olan R za Nura gre ise; Rumlar aleyhlerinde bulunduklar bir millet ile yan yana ya!ayamayacaklar d!ncesine sahip olduklar ndan Anadoluyu terk edip gitmi!lerdir. Ancak Kayseride sakin olan Trk Ortodokslar iin bu durum geerli de'ildir. R za Nur, Trk Ortodokslar n n Trke konu!up Trk adetlerine ba'l olduklar n ve ayn zamanda bir Trk kabilesine mensup olduklar n syleyerek, Trk Ortodokslar n Anadoludan g eden di'er Rumlardan ay r r10. Mbadele ile ilgili mzakereler devam etti'i s rada $smet Pa!a az nl klar ile ilgili gr!lerini bildirirken Trk Ortodokslara gelince bunlar Mslman vatanda!lar m zdan herhangi bir surette olsun farkl muamele grmek talebinde bulunmam !lard r. Ve byle bir talepte bulunmalar na ihtimal yoktur. diyerek bunlar n Mslman unsurlardan farkl bir muameleye tutulmamalar n n mmkn olmad ' n , bu tr isteklerin Trk Ortodokslar taraf ndan istenilmedi'ini belirterek mbadele d ! nda tutulmas n n alt n izer11. Yunan temsilci heyeti ise Trke konu!an 50.000 Ortodoksu iine almak zere 250.000i a!mayan Anadolu Rum nfusu ifadesini kullanarak Karamanl lar n
Tanin, 4 Aral k 1922. Tanin, 4 Aral k 1922. 9 Tanin, 12 Aral k 1922. 10 Tanin, 16 Aral k 1922. 11 Vakit, 18 Aral k 1922. Ayr ca bkz. Blent Atalay, a.g.e., s. 255.
8
27
Trklklerini kabul etmemi!tir12. Tanin gazetesine gre; Trk Ortodokslar , Byk Millet Meclisi Ankarada topland ktan sonra Milli Mcadeleye yard mc olan bir Ortodoks cemaatidir. E'er Trk Ortodokslar mbadele tart !malar n n d ! nda tutulup, yaln z $stanbul Rumlar n n mbadelesi dikkate al nd ' nda $stanbulda Trk Ortodoks bulunmad ' n n sonucuna var l r. Oysa ana dili Rumca veya Trke olan Ortodokslar aras nda ama ve !ekil bak m ndan hibir mcadele grlmemi!tir. Hepsi ayn patrikhanenin srsdr. Ayn kilisede dua ediyorlar ve ayn dersleri $reniyorlar. Binayen Aliye 'stanbulda mukim umumuna !amil bu nekad- m!tereke bunlar n di$er Rumlarla olan cihet-i cemaas n ispata kafidir. Kald ki vekay ferdi veya umumi mahiyette olsun anadili Trke olan bu anas r n muhtelif son derece aleyhinedir13. Bununla birlikte Tasvir-i Efkar gazetesi de, Ankara Hkmeti taraf ndan Trk Ortodokslar n n az nl k haklar gibi bir tak m ayr cal klar istememek, devletin Mslman halk hakk ndaki kanunlar kabul etmek ve bunlara uymak !art yla Trkiyede kalabileceklerine dair bir genelgenin Ankara Hkmeti taraf ndan yay nlad ' n duyurur14. Trk Ortodokslar mbadele szle!mesinin imzalanaca' gnlerde mbadelenin kendilerini kapsay p kapsamayaca' n endi!elerini Kayseride Trk Ortodoks Kilisesi Kongresinin toplanmas esnas nda yay nlamaya ba!lad klar gazetelerinde dile getirirler. Papa Eftimden sonra o dnemde Trk Ortodokslu'u fikrinin nemli savunucular ndan olan $stimat Zihni, Anadoluda mecburi mbadelenin Trk Ortodokslara suml var m d r.? ba!l kl makalesinde; Trk Ortodokslar n n mbadele edilme ihtimalinden duydu'u rahats zl ' belirtmekte, Trk Ortodokslar n n Trklk aleyhinde bulunan
Rumlardan farkl olmakla birlikte Mslman Trklerle milli vatani amalar a s ndan ayn fikir ve hisse sahip olduklar ndan Trkiyede ya!ama hakk na sahip olu!, Trkl'e ba'l ve sad k Ortodokslar n Trkiyede kalmas n mit etti'ini belirtir15. Lozanda mbadele meselesiyle yap lan gr!melerden sonra 30 Ocak 1923 tarihinde Trk ve Rum Nfus Mbadelesine 'li!kin Szle!me ve Protokol imzaland . Bu protokole gre; Trk topraklar nda yerle!mi! Rum Ortodoks dininden Trk uyruklular ile Yunan topraklar nda yerle!mi! Mslman dininden Yunan uyruklular n, 1 May s 1923 tarihinden ba!layarak zorunlu mbadelesine ba!lanacak, mbadeleye tabi olanlardan
Blent Atalay, a.g.e., s. 255. Tanin, 22 Aral k 1922. 14 Tasvir-i Efkar, 25 Aral k 1922. 15 Yonca Anzerlio 'lu, Karamanl& Ortodoks Trkler, Ankara, 2003, s. 281. Ayr ca bkz. Salih zkan, Kayseride Trk Ortodoks Kilisesi Kongresinin Toplanmas& Ve Anadoluda Ortodoksluk Sadas& Gazetesi, KAYTAM yay., Kayseri, 2003, s. 118.
13 12
28
hibiri Trk ve Yunan Hkmetlerinin izni olmad ka tekrar geriye dnemeyeceklerdi. $kinci madde ile de, 30 Ekim 1918 tarihinden nce $stanbul belediye s n rlar iinde yerle!mi! Rumlar ile 1913 tarihinde imzalanan Bkre! Antla!mas n n belirledi'i s n r n do'usunda yerle!mi! btn Mslmanlar istisna edilmek zere, 18 Ekim 1912 tarihinden sonra Trk topraklar ndan ayr lm ! Rumlar mbadeleye tabi olmu!tur16. Ancak bu mbadele olacak olan Anadoludaki Rumlardan Trk Ortodokslar di'er Yunanl Rumlardan gr! ve ama bak m ndan farkl yd lar. Papa Eftim nderli'indeki Trk Ortodokslar Milli Mcadelenin ba!lang c ndan itibaren Mslman Trklerle birlikte hareket etmi!ler Fener Rum Patrikhanesinin propagandalar na kar! koymu!lard 17. Papa Eftim sadakatlerini ispat etmi! olan halk n mbadele edildi'i halde Milli Mcadele y llar nda Trk halk na asi davranan $stanbul Rumlar n n Trkiye s n rlar ierisinde kalmas sebebiyle Ankara Hkmetine ba!vurmu!, Trkl'e sadakatini ispat etmi! olan H ristiyan Trklerin mbadelenin d ! nda tutulaca' szn alm !t 18. Ancak bu sz Papa Eftim ve evresi iin tutulabildi. Papa Eftim ve ailesi Milli Mcadelenin ba !lang c ndan beri Trkiye davas yla alakadar grnmesi ve patrikhane ile aras ndaki durum dikkate al nd ' taktirde aile evresinin mbadeleye tabi olmas felaket olaca' kesin oldu'undan Papa Eftimin ve ailesinin $stanbula yerle!mesine Bakanlar Kurulu karar yla karar verilir19. Lozan Konferans n n yar da kesilmesinden sonra bu gr!melerin de'erlendirilmesi iin gizli olarak toplanan TBMM oturumunda Bolu Milletvekili Tunal Hilmi Bey, ister resmi olsun ya da olmas n Anadoluda Trk Ortodoks ad alt nda bir halk oldu'unu bunlar n mbadeleye tabi olup olmad klar n sorar. R za Nur Bey ise 'sterseniz Mbadele ederseniz istemezsiniz size tabidir. nki byle mbadele ahkam nda bir Trk Ortodokslar haritir, diye bir kay t yoktur20. Szleriyle Trk Ortodokslar n n anayurtta kalma mitlerini zay flat yordu. Papa Eftimin arkas ndan belli bir dnem Trk Ortodokslu'unun neferlerinden olan $stimat Zihni, Milli Mcadele y llar ndan Yunanl l k aleyhine milli onur ve haysiyetini
$smail Soysal, Tariheleri ve A&klamalar& ile Birlikte Trkiyenin Siyasal Antla'malar& I, TTK yay., Ankara, 1983, s. 177. 17 Kemal Ar , Kurtulu! Sava! n n Bitiminde Trkiye D ! na Ynelik Gler ve Sonular , Be'inci Tarih Semineri: De)i'en Dnya Dengeleri #inde Askeri ve stratejik A&dan Trkiye (#stanbul, 23-29 Ekim 1995), I, Genelkurmay, ATASE yay., Ankara, 1996, s. 498. Ayr ca bkz. Blent Atalay, a.g.e., s. 255. 18 #leri, 26 Eyll 1923. 19 Salih zkan, a.g.e., s. 32. 20 TBMM Gizli Celse Zab &tlar&, IV, Trkiye $! Bankas yay., Ankara, 1985, s.12. Ayr ca bkz. Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi , $leti!im yay., $stanbul, 2003, s. 141.
16
29
ispat etti'i ve sonrada kurulan milli kilisedeki al !malar ndan dolay Yunanistanda idama mahkum olmas gerekesiyle mbadele d ! nda tutulmas n ister. $stimat Zihninin bu iste'i 29 Nisan 1925 Bakanlar Kurulu taraf ndan kabul edilir21. Ancak mbadele dneminde say lar 50.000 olan ana dili Trke olup rken Trk olduklar n iddia eden bu halk mbadeleye tabi tutuldular22. Genellikle Anadoluda Ankara, Ni'de, Kayseri, Nev!ehir ve Safranboluda ya!ayan bu halk, kendilerini Mersine ula!t rtacak olan trene binmek iin ya yaya olarak yada ka'n lar ile Uluk !laya gittiler, oradan bindikleri tren arac l ' yla Mersine ula!anlar, Mersinden Yunanistandan gelen gemilerle Egenin di'er yakas na ta! nd lar23. Kibark z o$lu Dalbatan o$lu, Arma$an o$lu, Yedikarde! o$lu, Polat o$lu, 'slambolu o$lu, Ayvaz o$lu, Ayna o$lu, Gk Gz o$lu, Bozoklu o$lu, Sinan o$lu, Niyazo$lu, Ek!io$lu, Kul Murato$lu, Snblo$lu, Kara Niyazo$lu, Kara Murato$lu gibi.. Trk unvanlar kullanan Kayseri ve evresindeki bu halk kendilerinin Yunanl larla hibir ilgilerinin olmad ' n , Trk olduklar n belirterek mbadele d ! nda tutulmak istemi!lerdi. Ancak Kayserideki Rumlar n mbadelesi esnas nda uygulanan mbadele szle!mesi gere'i zorunlu olarak g ettirilen bu halk, ilerindeki Trkiye zlemini Yunanistandaki yeni iskan edildikleri yerlerde de devam etmi!tir24. Bu Trk ve Trke konu!an son Karamanl H ristiyanlar 13 A'ustos 1924 gn Gelveri (Gzelyurt) den ayr l rlar. Yunanistanda Kavalan n d ! ndaki batakl k bir alana iskan edilirler ve orada Yeni Gelveri anlam na gelen Nea Karvali Kyn kurarlar25. Trk Ortodokslar ile ilgili olarak yay nlanan bir ok al !mada, Trk Ortodokslar mbadeleye tabi tutularak onlara byk bir haks zl kta bulunuldu'u gr! ortaya konulmaktad r. Trk Ortodokslar Milli Mcadele dneminde varlar n yoklar n verdiler. Fakat bunun kar! l ' nda Yunanistana verilmek ile dllendirildiler26. Bu halk n Milli Mcadele dneminde rken Trk olduklar n ilan etmeleri ve Fener Rum Patrikhanesine tav r almalar dikkate al nmad 27. Onlar n bu tr bir uygulamaya maruz kalmalar n n sebebi ise; bu halk n Rum Ortodoks mezhebinden olmalar yd . nk 1920lerde Trkiyede Ulus,
21 22
BCA: Dosya: 102-58 Fon.kodu: 30..18.1.1 Yer no: 13.25..18. Hikmet Yavuz Ercan, Srgndeki Ortodoks Trkler, Aksiyon, Say :163, (17-23 Aral k, 1998), s. 29. 1912 y l nfus istatistiklerine gre, $ Anadolu Blgesinde Trke konu!an H ristiyan halk n nfus bilgileri iin bkz. Georg os Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni (ev. $bram Onsuno'lu), $stanbul, 2003, s. 163-179. 23 Orhan Trker, a.g.m., s. 36. 24 Ramazan Tosun, Trk Rum Nfus Mbadeleleri ve Kayserideki Rumlar, Ni'de, 1998, s. 112. 25 Orhan Trker, Anadolu Mozai'inden Bir Kay p:Karamanl lar, Hrriyet Gsteri , Say : 133, (Kas m 1991), s. 83. Gzelyurtta ya!ayan Trk Ortodokslar n n mbadele yks iin bkz. Mustafa Trker Er!en, Ta! Labirent Gzelyurt, Atlas, Say : 75, (Haziran, 1999), s. 113-128. 26 mer Ar soy, H ristiyan Trkler, Tarih ve D'nce, (Eyll 2002), s. 36. 27 Dursun Ayan, Kurtulu ! Sava! nda Ortodoks Trkler, Trk Yurdu, XVIII/122 (Ekim, 1997), s. 94.
30
uygulamada rk ile de'il din lt ile tan mlanm !t 28. Bu halk sadece H ristiyan olduklar iin Anadoludan ve Trakyadan Yunanistana gndermi!tik29. .mbadele uzmanlar kimin Yunanl , kimin Trk oldu$unu anlamak imkans z oldu$u iin, yzy llard r yrrlkte olan ve sadece din temeline dayanan osmanl lsn izlediler. Ortodoks H ristiyan milletine dahil ki!iler Yunanl , snni Mslman milletine dahil ki!iler Trk say ld . Bu ayr m yap l rken ana dil olgusu hi gz nne al nmad 30. $smail Habib Sevk, 1936-1937 y llar ndaki Anadolu gezisi s ras nda tuttu'u notlar nda Soldaki kayaba! tepesi vaktiyle buras Rum mahallesi idi. Dili bizim, kan bizim, giyini!leri bizim olan bu H ristiyan Trkleri s rf dinleri ayr diye mbadeleye tabi tuttuk. Gidi!leri yaz kken giden gelece$in gelmeyi!iyle de Ni$deye yaz k olmu!. Bak vaktiyle ! kl gzler gibi par ldayan o evlerin o$u !imdi cams z pencereleriyle cans z birer gz ukurlu$unun karanl $ iinden kr kr bak yorlar31. Szleri ile bu halka kar! gemi!teki d!ncelerinden pi!manl k duymaktayd . Celal Bayar n Hamdullah Suphi Tanr vere anlatt ' na gre, Atatrkn son y llar nda en byk zntsnn Anadoludaki bu H ristiyan Trkleri gndermi! olmas idi. Ancak Atatrk bu Yunanl l k meselesini kapatmak istiyordu32. Lozan Antla!mas nda sonras nda Trkiyede kalmay ba!aran Fener Rum Patrikhanesinin gemi!te gelecek dnemlerde tekrarlamayaca' na
Anadoludaki halklar
blme politikas n
gvenmek ise yap labilecek hatalardan en by' olurdu. Anadoludaki Rum halk n hepsinin Trk Ortodoks Kilisesine ba'lanmas d!nlm!t. Ancak bu projeyi hayata geirmek iin olduka ge kal nm !t . zellikle 19. yzy l n ikinci yar s nda Anadolunun hemen her ky kasabalar nda a lm ! olan Rum okullar na gelen 'retmenler onlara oktan Yunan soyundan geldiklerini 'retmi!ti, Anadolunun H ristiyan halk n n byk o'unlu'u Yunan dilini konu!masa da byk o'unlu'u Yunanl l k bilincini kazanm !t ve Fener Rum Patrikhanesine byk bir sayg yla ba'l yd 33. Ana dili Trke olup ta Trklk aleyhine olumsuz etkinliklerde bulunan Trke konu!an Rumlara da hi rastlanmam ! de'ildi. Rumca harfler ve Trke kelimelerle inti!ar eden bu itibar ile s rf Anadolulu Ortodokslara hitap etmesi gereken Anadolu gazetesi bu babta ayr ca berlikedir. Afyon Karahisar taarruzunun ferdas nda idi
28
29
Bask n Oran, Atatrk Milliyetili)i Resmi #deoloji D&'& Bir #nceleme, $stanbul, 1997, s. 174. Ya!ar Nabi Nay r, Balkanlar ve Trklk, Cumhuriyet Gazetesi yay., $stanbul, 1998, s. 60. 30 Yakup Aygil, Turanl& H&ristiyanlar, $stanbul, 2003, s. 68. 31 ismail Habib Sevk, Yurttan Yaz&lar, Kltr Bakanl ' yay., Ankara, 1997, s. 138 32 Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanr&ver Ve An&lar&, $stanbul, 1968, s. 161. 33 Orhan Trker, Galatadan Karakye Bir Liman ehrinin Hikayes i, $stanbul, 2002, s. 102-103.
31
ki bu gazete Trk ordusuna Trke kelimelerle zelil ve makhur diyordu ve Anadoluyu Rum Anadolusu diye tesmiye eyliyordu.....Bu hal bu hatt- hareket, yaln z siyasetle i!tigal edenlerin muhitine munhas l kalmam !t r. Ticaret ile me!gul olanlarda byle hareket etmi!lerdir. Mesela Aksaray Caddesi zerinde bir Rum bakkal vard . Trkeden ba!ka bir dil konu!mazken sene mtemadiyen yaln z m!terileri de$il belki oradan gelip geenleri bile kamilen 'slamdan ibaret olan bir muhitteki dkkanda bu bakkal hep Venilezosun tasvirlerini ve bizi kaba ve mstahcen bir suretle tehzil eden karikatrleri te!hir ediyordu.Yz binlerce Mslman n her ak!am kim bilir ne emelle nnden geenleri bu dkkan n Anadolulu sahibi bugn Atinada aramsazd r.34. Sonu olarak Anadolunun bir miktar H ristiyan Trk ile Elenini ay ran farklar incelemeye vakit bulamadan nce Birinci Dnya Sava! y llar nda Yunanistandan gelen Elenizm propagandalar yznden bu halk Ortodoks olduklar
35
iin mbadele ile
Yunanistana gnderilmi!lerdi .
B- FENER RUM PATR #KHANES#NDE PATR#K SE#M# SORUNU VE PAPA EFT#M
1- Lozan Antla'mas& ve Fener Rum Patrikhanesi
Lozan Konferans nda Trk heyetinin u'ra!t ' en nemli konulardan bir tanesi de Fener Rum Patrikhanesinin yurt d ! na kart lmas yd . Trk heyeti Fener Rum Patrikhanesinin uzakla!t r lmas n belirtmi!lerdi36. Trk heyetinin gr!ne gre; Fener Rum Patrikhanesinin ayr cal klar ve siyasi yetkilerinin yok edilmesi ve Rum Patrikhanesinin yurt d ! na kar lmas bir zorunluluk ona ba'l olan Rum Ortodoks halk iin ise bir kurtulu! olacakt . nk Fener Rum Patrikhanesi dini bir kurum olmaktan ok siyasi bir kurumdu37. Fakat buna kar! l k $ngiliz
Tanin, 21 Aral k 1922. Zekeriya Trkmen, $stiklal Harbi Y llar nda Trk Ortodokslar n n Fener Rum Patrikhanesine Kar! Yrttkleri Propaganda Faaliyetleri, Askeri Tarih Blteni, 24/46 (*ubat, 1999), s. 72. 36 Levent rer, Az&nl&klar Ve Lozan Tart&'malar&, Derin yay., $stanbul, 2003, s. 248. 37 Tanin, 16 Aral k 1922.
35 34
istemi! $stanbuldaki Rumlar n mbadele d !
b rak lmas n ancak Fener Rum Patrikhanesinin kald r lmas halinde kabul edilece'ini
32
ve Yunan heyetleri ba!ta olmak zere halklar Ortodoks olan Romanya ve S rbistan heyetleri de patrikhanenin manevi varl ' n n nemi zerinde durmakla beraber, patrik $stanbulu terk ederse Rum Ortodoks cemaatinin dini ba!kanlar n kaybedece'ini ne srm!lerdir38. Lord Curzonun patrikhanenin Trkiyeden kar lmas konusundaki teklifi,
patrikhane kurumunun sadece bir dini kurum olmas !art yla Trkiyede kalmas idi39. Venizelos da Lord Curzonun teklifini desteklemi!, ayn zamanda patrikhane $stanbulda b rak l rsa Meletiosun patrikhaneden ayr lmas n sa'layacak ki!inin kendisi olaca' n sylemi!ti40. Sonu olarak, patrikhanenin ismi Lozan Antla!mas nda an lmadan ancak gayrimslim az nl klar n haklar n n dzenlenmesi yolunda, siyasi ve idari yetkileri elinden al narak, yaln z din i!leri ile ilgilenmek !art yla $stanbulda kalabilmi!tir41. Lozan Antla!mas n n imzalanmas ndan sonra patrikhane bir kilise patrik ise Ba! papaz olarak adland r lacakt r42.
2- Meletiosun Patrikhaneden Uzakla 't&r&lmas& Patrik Seimleri ve Papa Eftim
a) -Meletiosu Fener Rum Patrikhanesinden Uzakla 't&rma abalar&
Lozan Konferans nda Rum Patrikhanesinin $stanbul d ! na kart lmas tart !malar srerken 5 Aral k 1922de Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlar Kurulu Kalemi, $i!leri, D !i!leri ve Adliye Bakanl ' na gnderdi'i tezkirede, $stanbuldan al nan haberlere gre, $stanbul Patrikhanesinde bir ihtilal ba! gsterdi'ini patrikhanenin nemli bir k sm n n Meletiosun patrikhaneden men edip, Anadolu Trk Ortodoks Patrikhanesini tan ma fikrinde olduklar n belirtiyordu. 2 Aral k 1922 tarihli tezkerede Genel Kurmay Ba!kan Fevzi Pa!a, bir habere gre, bir Rum kitlenin Meletiosun takip etti'i ama ve siyasetten
M.Cemil Bilsel, Lozan, II, $stanbul, 1998, s. 296. M.Sreyya *ahin, Trkiyedeki Patrikhaneler, $stanbul, 2003, s. 104. 40 Elin Macar, a.g.e., s. 99. 41 Hakan Alkan, Gemi'ten Gnmze Trkiye Patrikhaneleri I, Kutup Y ld z yay., $stanbul, 2003, s. 59. 42 Elin Macar, a.g.e., s. 135.
39 38
33
rahats z olduklar n Bakanlar Kuruluna bildirir ve bu konu ile ilgili olarak Bakanlar Kurulunun gr!n sorar, Bakanlar Kurulu ise ayn gn Meletios ile hkmetin bir ili!ki kurmas n n mmkn olmad ' n Fener Patrikhanesinin eski ayr cal klar n n tan nmas n n imkan olmamakla birlikte $stanbul Rumlar n n Fener Patri'ini grevden al p almamakta serbest olduklar n bildirir43. $stanbul Rumlar n n iinde bulunduklar bu g durumdan kurtulmak iin aralar nda e!itli kurtulu! yollar ar yorlard . Bir k sm Meletiosun patrikhaneden uzakla!t r l p, yerine Trk Hkmetinin gvenini kazanm ! yeni bir patrik seerek bu g durumdan kurtulana bilenece'ini savunurken, bir k sm da Fener Patrikhanesinin Yunanistana nakli laz m geldi'ini savunuyordu. Yeni Gn gazetesinin verdi'i habere gre, $stanbul Rumlar aras nda yayg n olan bu iki gr! yan nda taraftar pek az olmakla birlikte, Trk ve Rumlar n i!birli'i ile Yunanistan n siyasi tahriklerine engel olunabilece'ini savunan kendilerini Karamanl olarak adland ran bir Rum grubu mevcut idi. Bu grup daha da ileri giderek kendi as llar n n Trk oldu'unu savunuyorlard . hatta bu fikirlerinin yayg nla!mas amac yla yeni bir gazete yay nlama giri!imindeydiler44. Patrik Meletiosa kar ! olan muhalefet 1 Haziran tarihinde harekete geer. Galata Kilisesi Mtevellisi Genel Katibi, Damyonos Damyinidis, Dava Vekili Andriyadis, Aya Yani Kilisesi Mtevellisi Hritono, Galata Mektebi Mtevellisi Nikolaki nderli'indeki Rumlar Fener Patrikhanesinin nne gelerek Meletiosun istifas n isterler ve Meletiosa istifas n vermesi iin gn sre verirler45. Ancak Meletios bu muhalefete ra 'men patriklik makam ndan ekilmek istemez. Galata cemaatindeki Damyanos Damyanidis kar! tlar ve Patrikhane Sen Sinod Meclisi Meletiosa destek verir. Meletiosa kar! muhalif olanlar Patrikhane Sen Sinod Meclisi taraf ndan aforoz edilir46. Bunun zerine Meletios kar! t Rumlar $stanbul Valili'ine bir dileke vererek patrikli'e Trk Hkmetinin gvendi'i bir rahibin getirilmesi talebinde bulunurlar. Ayr ca $stanbulda Beyo'lu, skdar ve Bo'aziinde oturan Rumlar taraf ndan seilen bir heyet hkmete olan ba'l l klar n bildirirler. Meletiosa kar! olan hareketlerinde hkmetin deste'ini sa'lamaya al ! rlar47. $stanbul Rumlar n n Meletiosa kar! bu muhalefetine Anadolu Rumlar taraf ndan da destek gelir. Anadolu Trk Ortodoks
43
BCA: Dosya: 94B-5 Fon.kodu: 30.10.0.0 Yer.no: 109 724 5. Ayr ca bkz. Salih zkan, a.g.e., s. 45; Elin Macar, a.g.e., s. 118. 44 Yeni Gn, 5 Ocak 1922. 45 Vatan, 3 Haziran 1923. 46 Tanin, 3 Haziran 1923. 47 Vatan, 5 Haziran 1923.
34
Kilisesi ve Anadoluda e!itli yerlerde bulunan Rumlar ve Metropolitler Meletios kar! t olan bu isyan onaylarlar. Anadoluda Ortodoksluk Sadas Gazetesi Ba! Muhabiri $stimat Zihni, Damnayos Damyanidise ekti'i bir telgrafla Meletios ve taraftarlar aleyhindeki giri!imlerinden dolay Rum cemaatleri tebrik eder ve kutsal vazifelerine devam etmelerini ister48. Papa Eftim de gazetelere verdi'i demelerde Ortodoks halk n n Milli Hkmete ba'l bir patrik grmedikten sonra Trk Ortodokslar a s ndan Fener Patrikhanesinin varl ' ile yoklu'u aras nda bir fark olmad ' n belirterek, patrik makam nda bulunan Meletiosa istifa a'r s nda bulunur49. Meletiosa son darbe ise Lozandan gelir. Lozanda Yunan Heyeti Temsilcisi Venizelos, Meletiosa gnderdi'i iki telgrafta $stanbul Rumlar n n gelecekte zor bir durumda kalmamas iin bir fedakarl k gstererek istifa etmesini ister50. $stifa fikrini Meletios ilk zamanlar kabul etmez. Patrikhane Sen Sinod Meclisi yeleri de Meletiosa istifa etmemesi iin srarlar n srdrrler51. Meletios da sre kazanmak amac yla patrikhaneden izinli olarak ayr l r. Aynoroza giderek burada bir manast rda ikamet etme karar n verir. Fakat Meletios, Aynoroza gidi!ini e!itli bahaneler bularak erteler52. Bunun zerine Ankara Hkmeti $stanbul Valili'ine gnderdi'i telgrafla Meletiostan sonra seilecek patri'i tan yaca' n bildirir53. Art k $stanbulu geici olarak ta olsa terk etmekten ba!ka bir aresi kalmad ' n anlayan Meletious ayl k izin alarak $ngilizlerin emrine verdi'i bir gemi ile Aynoroza gider54. Meletiosun Aynoroza gitmesiyle birlikte Patrikhane Sen Sinod Ba !kanl ' na Kayseri Metropoliti Nikola, Patrik Vekili olarak Yuvakim seilir. Meletiosun patrikhaneden izinli olarak ayr lmas yla birlikte hkmet ile gerilen ili!kileri dzenlemek amac yla Sen Sinod Meclisi Trke Kalem Mdr Fitos Efendi arac l ' ile $stanbul Valili'inden hkmet ile ili!ki kurmak amac yla izin alma giri!iminde bulunur. Fakat bu
48
Vatan, 8 Haziran,1923. #leri , 8 Haziran,1923. 50 Vatan, 10 Haziran 1923. 51 Vatan, 30 Haziran 1923. 52 Blent Atalay, a.g.e., s. 229. 53 Vatan, 3 Temmuz 1923. 54 Elin Macar, a.g.e., s. 121.
49
35
giri!imler $stanbul valisinin kas tl olarak makam nda bulunmamas sebebiyle sonusuz kal r55.
b)- Papa Eftimin #stanbula Geli'i ve Patrikhane Sen Sinodunun Tavr&
Meletiosun izinli olarak Fener Rum Patrikhanesinden ayr lmas ve Patrikhane Sen Sinodunun Trk Hkmeti ile ili!ki kurma abalar zerine $i!leri Bakan Fethi Bey, patrikhane ile gayri resmi olarak Papa Eftimin gr!mesini ister. Patrikhane hakk nda Papa Eftim taraf ndan elde edilecek bilgilere gre de Fener Rum Patrikhanesi ile ili !kilerin dzenlenmesi d!ncesinde oldu'unu Papa Eftime bildirir. Papa Eftim bu teklifi kabul eder. Papa Eftim, kendi yard mc lar ve Ankara polis mdrnn karde!i olan Saffet Bey ile $stanbula gelir56. Papa Eftimin $stanbula geli!inin sebebi hem Trk bas n hem de Rum bas n taraf ndan ilgi ile kar! lan r. Ancak Papa Eftim Fener Patrikhanesi ile temasa geip bir sonu almadan bas nla gr!mek istemez. Bu sebeple Papa Eftimin $stanbula geli!i ile ilgili olarak Trk bas n nda e!itli iddialar ortaya at l r.Yeni Gn gazetesi, Papa Eftimin Ankaradan $stanbula geli!inin ans z n verilmi! bir karar olmay p, Fener Patrikhanesinin birka yesi taraf ndan Papa Eftime resmi olmayan yollardan gr!me a'r s nda bulunuldu'unu iddia ederken57, Vakit gazetesi ise; Papa Eftimin $stanbula geli!ini patrikhane meselesini halletmek iin Ankara Hkmeti taraf ndan gnderildi'ini iddia eder58. Trk bas n n n bu iddialar nda do'ruluk pay olmakla birlikte Papa Eftimin as l amac ; Meletiosun kesin olarak Fener Rum Patrikhanesinden uzakla!t r larak, yeni seilecek patri'in hkmetin gvenine uygun olmas n gayri resmi olarak bildirmek ve bunu sa'lamakt .Yunanl l k fikrinden vazgemeyen ki!iler patrikhaneden uzakla!t r l rsa, patrikhane huzur iinde ya!ayan bir manast r haline gelir ve byle huzur iinde ya!ayan bir manast r n $stanbul d ! na kar lmas tart !malar da son bulmu! olurdu. Papa Eftim Trkl'e ba'l oldu'u gibi bir ruhband ve bu dini makam na da ba'l idi. Ona gre;
Vatan, 13 Temmuz 1923. / Vatan, 16 Temmuz 1923. Teoman Ergene, #stiklal Harbinde Trk Ortodokslar&, $stanbul, 1951, s. 60. 57 Yeni Gn, 24 Eyll 1923. 58 Vakit, 26 Eyll 1923.
56 55
36
kendini Trk Ortodoks olarak kabul eden vatanda!larla Trk Mslman vatanda!lar vatan olarak kabul edilen Trkiye Cumhuriyeti topraklar nda bir arada uyum ierisinde ya!ayabilirlerdi. Papa Eftimin $stanbula geli!ini 'renen Patrikhane Sen Sinodu, bir eliyi Papa Eftimin kald ' Tokatlayan Oteline gndererek Papa Eftimi patrikhaneye davet ederler. Papa Eftim patrikhaneye giderek Patrik Kaymakam Nikola, Maka ve Filibe Metropolitleri ile gr!r. Ertesi gn ise Patrikhane Sen Sinodu toplan r. Papa Eftim Sen Sinod Meclisi ile gr!r ve Patrik Meletiosun patriklikten uzakla!t r lmas n teklif eder. Papa Eftimin Ankara Hkmeti taraf ndan gnderildi'i !phesine kap lan Patrikhane Sen Sinod yeleri Ankara Hkmetinin patrik seiminin !ekli hakk ndaki iste'ini sorarlar. Papa Eftim bu soruya kar! l k hkmetin gvenine sahip bir patri'in seilmesini ister59. Patrikhane Sen Sinod Meclisi Papa Eftimi Ankara Hkmeti Nezdinde Patrikhane Mmessil ve Murahhas olarak tayin etti. Ayn zamanda da patrikhanenin gelece'ine kat lmak zere metropolit ile Papa Eftimden olu!an bir heyet kuruldu. Yine Patrikhane Sen Sinod Meclisi, Papa Eftimin fikri olan Meletiosun istifa talebine ve patrikhanenin genel durumundan Meletiosun haberdar edilmesi karar verdi. Papa Eftim kendisinin gvenebilece'ini sand ' bir Patrikhane Sen Sinod Meclisi olu!turdu. Patrik Vekilli'ine Erdek Metropoliti Kallinikos yard mc l ' na da patrikhanenin i!lerinin nemli bir blmn ynetme yetkisi ile Maka Metropoliti Kirillos getirildi. Meletios taraftar yeler istifa ederek ayr ld klar iin bunlar n yerine Silivri Metropoliti Genios, Bursa Metropoliti Konstantinos, $nz Metropoliti Yuvakim ve Terkos Metropoliti Kallinakis seildiler60. Papa Eftimin bu szde ba!ar s nda patrikhanenin ince siyasetinin de etkisi vard . patrikhane Papa Eftimi tamamen kar! s na ald ' taktirde hkmetin muhalefetiyle kar! la!abilece'i ihtimalini de gz ard etmiyordu. Bu sebeple Papa Eftim ne tamamen d !lanmal ne de patrikhanenin denetimi kendisine b rak lmal yd 61. Papa Eftimin bu ba!ar s na kar! l k Meletios da bo! durmuyordu. Meletios Aynorozdan Atinaya gelerek burada patrikhanenin $stanbuldan Selanike nakli iin giri!imlerde bulunur. Rum bas n nda Meletiosun amac n n Papa Eftimin patrikhaneden uzakla!t rmak, Patrik seiminde Yunan Hkmetinin mdahalesini sa'lamak oldu'u
Vakit, 27 Eyll 1923. Blent Atalay, a.g.e., s. 235. 61 A.g.e., s. 236.

60
59
37
haberleri veriliyordu62. Ayn zamanda Meletios patrikhaneden istifas na dair karar n kendi meclisi taraf ndan al nmam !sa grevden istifa etmeyece 'ini bildiriyordu63. Bu arada Papa Eftimde patrikhaneden ald ' unvanla Ankaraya dner. Adliye Bakan Seyit Beyi ziyaret eder. Kendisinin Fener Patrikhanesi taraf ndan Ankara Hkmeti nezdinde Murahhas olarak gnderildi'ini syler. Ancak Papa Eftimin bu unvan hkmet taraf ndan kabul edilmez. Ankara Hkmetinin bu unvan
onaylamamas n n sebebi ise Fener Patrikhanesinin eski siyasi ve idari yetkilerini kullanmak isteyerek Papa Eftimi bir eli olarak grmek istemesiydi 64. Ancak Lozan Antla!mas na gre patrikhane ancak bir dini kurum olarak Trkiyede kalm !t . Siyasi ve dnyevi yetkileri Trkiye Cumhuriyeti taraf ndan tan nmam !t . Bu hale gre patrikhanenin Hkmet nezdinde Murahhas gibi bir memuriyet sz konusu olmayaca' gibi hkmet taraf ndan tan nm ! yetkili bir Rum Sen Sinod Meclisi yoktu. Zaten Papa Eftim de patrikhanenin gerek niyetinin fark ndayd . Kendisinin unvan n n bir elilik olmay p, patrikhane ile hkmet aras nda ili!kilerin devam n sa'layan bir vekillik niteli'inde oldu'unun belirtmekteydi65. Ankara Hkmetinin bu tavr Rum bas n taraf ndan memnuniyetle kar! lan r. Rum bas n Ankara Hkmetinin Papa Eftime arka kmayaca' n belirtmekle birlikte Papa Eftime bu grev iin verilen yollu'un nas l geri al naca' n sormaktayd lar. Ancak Ankara Hkmetinin bu konu ile ilgili a klamalar nda patrikhanenin sadece kilise olarak b rak ld ' cmleleri bu evre iin d!ndrcyd66. Papa Eftimin Ankaradan destek bulamamas zerine onun evresindekiler
kendisinden uzakla!maya ba!lad lar. Papa Eftimin gvendi 'i ki!ilerden Embrosyus ve Sen Sinod Meclisi Ba!kan Kallinikos 11 Ekimde Yunan temsilcisi Politis ile gr!tler67. Patrikhanede meydana gelen btn geli !meleri yak ndan takip eden Meletios, burada taraftarlar n sz sahibi olmaya ba!lad klar n 'rendi. Art k patrikhanenin $stanbuldan ba!ka yere ta! namayaca' n ve tekrar patriklik makam na oturamayaca' n
Patris, akt.Yeni Gn, 11 Ekim 1923. Vakit, 12 Ekim 1923. 64 Yeni Gn, 15 Ekim 1923. 65 Yeni Gn, 17 Ekim 1923. 66 Vakit, 12 Ekim 1923. 67 Blent Atalay, a.g.e., s. 242.
63
62
38
anlam !t . Bunun zerine taraftarlar n daha rahat hareket etmeleri iin ayl k izin sresinin bitmesine yak n bir tarih olan ekim ay n n ilk haftas istifa etmi!ti68.
c)-Fener Rum Patrikhanesinde Patrik Seimi ve Papa Eftimin Tavr&
Patrikhane Sen Sinod Meclisi yelerinin Papa Eftim Ankaraya dndkten sonra tav rlar ve Rum bas n n n, Papa Eftimin patrikhaneyi tehdit etti'i haberleri Papa Eftimi tekrar $stanbula dnmek iin harekete geirir. Patrikhaneye telgraf ekerek $stanbula geri dnmek mecburiyetinde oldu'unu bildirir. Fakat Papa Eftimin bu iste'i kabul edilmez. patrikhanenin bu tavr Papa Eftimi daha ok k zd r r ayn gnn ak!am Papa Eftim ailesini de yan na alarak $stanbula hareket eder69. Papa Eftimin tekrar $stanbula geli!i Trk bas n taraf ndan $stanbula ilk geli!i gibi merakla kar! lan r. Ancak Papa Eftim herhangi bir kar ! kl 'a sebep vermemek iin gazetelere sa'l k sorunlar ve patrikhane vekili oldu'u iin ayl k be! yz lira olan maa! n almak iin $stanbula geldi'ini syleyerek as l amac n saklamak ister. Ancak patrikhaneye gz da' vermeyi de ihmal etmez. Vatana sad k bir patrik seilmezse olacaklardan sorumlu olmayaca' n $stanbula yola kmadan $smet Pa!a ile bu konuda gr!t'n syler70. Papa Eftim $stanbula geldikten sonra do'ru patrikhaneye gider. Ve patrik seimlerinde kendisinin destekledi'i Maka Metropolidi Kirillos ile gr!r. Bu gr!me Rum bas n taraf ndan tepkiyle kar! lan r. Rum bas n , bir papaz ile metropolitin, msait olmayan bu gr!meleriyle Ortodoks Kilisesinin hassasiyetini i'nedikleri iddias nda bulunur71. Bu arada Patrikhane Sen Sinod Meclisi patrik seimi iin gr!meye ba!lamadan nce Papa Eftimi a' rarak kendisine $stanbula izinsiz olarak gelmesinin sebebini sormu!lar. Papa Eftim ise geli!inin gerekli oldu'unu sylemi!, kilise ve H ristiyanl 'a iyili'i dokunaca' n belirtmi!ti. Bundan sonra Papa Eftim patrik seimlerinin ertelenmesini istemi!se de bu teklifi Patrikhane Sen Sinod Meclisi taraf ndan kabul edilmeyerek, $stanbul Valili'ine seimlerin 6 Aral k 1923te yap laca' n duyurur72. Papa Eftimin geli!inden
68
A.g.e., s. 242. Teoman Ergene, a.g.e., s 87. 70 Vakit, 4 Aral k 1923. 71 Yeni Gn, 4 Aral k 1923. 72 Yeni Gn, 4 Aral k 1923.
69
39
tela!a d!en Patrikhane Sen Sinod yeleri Papa Eftimin Patrikhane Vekilli 'i grevinden al nmas n isterler. Ancak bu karar n al nmas n zaman ierisindeki geli!melere b rak l r73. Vatan gazetesi, patrik seimleri ile ilgili olarak, Ankaran n gvenini kazanm ! patrik aday n n Maka Metropolidi Kirillos oldu'unu, Fenerdeki Rumlar n Kad ky Metropoliti Grigoriosu patrik semek amac nda olsalar da, bu seim iste'inin gerekle!meyece'ini ilan ederek bir anlamda patrik seimlerinde Ankara Hkmetinin iste'ini dile getirmekteydi74. Rum bas n ndan olan Politika gazetesi de, patrik seimini kazanacak aday n Bursa Metropoliti Konstantin oldu'unu yazarak dikkatleri Grigoriosun zerinden ekmeye al ! yordu75. Bu arada $stanbul Valili'i de Fener Patrikhanesine patrik seimi izni vermekle birlikte, patrik seimlerinde patrik seenlerin ve patrik adaylar n n Trk vatanda! olmalar ve patrik seimleri zaman nda Trkiye s n rlar ierisindeki ruhani dairelerde grev yapmalar gerekti'i bildirilir76. Fener Patrikhanesine ba 'l 35 metropolit taraf ndan yap lan seimlerde Bursa Metropoliti Konstantin $znik Metropoliti Vasilliyos ve Kad ky Metropoliti Grigorios en ok oy alarak patrik aday olarak seilirler. Bundan sonra yap lan oylamada 11 Metropolitin 10unun oyunun alan Grigorios, patrik seildi. Milli s n rlar d ! ndan gelen baz oylar iptal edilmi! ancak bu oylar sonucu etkilememi!ti77. Papa Eftimin abalar na ra'men Grigorious patrik seildi. Papa Eftim oylamada dalavere yap ld ' n iddia etmi! ve seimleri de protesto etmi!ti. Papa Eftime gre; patrik seilen Grigorios hkmetin gvenine sahip bir metropolit de'ildi. Meletiosun patrikli'i dneminde resmen onu desteklemi!, Siroz Metropoliti iken Yunan eteleri ile ili!kide bulunmu!tu. Yap lacak olan patrik seimlerinde, hkmet milli s n rlar d ! nda bulunan ruhanilerin kat lmas n kabul etmeyece'ini bildirdi'i halde patrikhane hkmetin bu uyar s n dikkate almam !t r78. Patrikhane Sen Sinodu Papa Eftimden tamamen kurtulman n onu aforoz etmekte bulmu!tu. Bu emelini gerekle!tirmek amac yla Sen Sinod Meclisi toplan r. Ancak Papa Eftim Patrikhane Sen Sinod Meclisini toplant halindeyken salonu basar. Trk Ortodoks
73 74
Vakit, 7 Aral k 1923. Vatan, 5 Aral k 1923. 75 Vakit, 7 Aral k 1923. 76 Vakit, 8 Aral k 1923. 77 Blent Atalay, a.g.e., s. 246. 78 Vakit, 8 Aral k 1923.
40
Kongresinde zerine ald ' Trk Ortodoks Milletinin Vekili Umumusi unvan na dayanarak Patrikhaneyi i!gal eder. Bu i!gal olay ba!lang ta hkmet taraf ndan Fener Patrikhanesinin kendi i sorunu olarak de'erlendirilir79. Ancak Papa Eftime patrikhaneyi i!gal etti'i gnn ertesi gecesi $stanbul Polis Mdriyeti taraf ndan patrikhaneyi terk etmesi tebligat yap l r80. Papa Eftim patrikhaneyi i!gal etti'i sre ierisinde patrikhanenin hesaplar n incelemi!ti. Yunan Hkmeti Fener Patrikhanesine ait Yunanistandaki mallar n tasarruf etmekte oldu'undan Yunan Hkmeti, taraf ndan ayda 1200 $ngiliz Liras patrikhaneye veriliyordu. Bu para Yunan Temsilcisi Politis taraf ndan patrik seimleri ncesinde tekrar verilmi!ti81. Papa Eftim patrikhanenin Yunan aleti olmaya mahkum olan, Yunan paras ile Yunan casuslu'u yapan bu szde Trk kurumu hakk nda soru!turma a lmas iin $stiklal Mahkemesine ba !vurur82. Papa Eftimin bu a klamalar T.B.M.M.de yank bulur. Diyarbak r Milletvekili Zlf Bey ve evresindekiler patrik seiminde yabanc parma' bulundu'u gerekesiyle gensoru nergesi verir. Adliye Bakan bu gensoru nergesine verdi'i cevapta; patrikhaneye verilmi! olan ayr cal klar n kald r lm ! oldu'unu, son patrik seiminde bir yabanc parma' n n olamayaca' n , byle bir etkinin var oldu'u anla! ld ' nda seimlerin iptal edilece'ini, patrik seilen Grigoriosun Trk vatanda! olmakla birlikte, Papa Eftimin hkmetin memuru olmay p patrikhanenin maa!l memuru oldu'unu sylyordu83 . Seyit Bey, byle bir demele Grigoriosun patrikli'ini hkmetin tan d ' n oluyordu . Yeni Patrik Grigoriosta patrik seilir seilmez Trkiye Cumhuriyetine ba'l l ' n dile getiren demeler vermi!ti85. Ancak Papa Eftimin bu ihbar yerinde grlm!, $stanbul Valili'ine
84
a klam !
patrikhanede meydana gelen bu olaylar n ara!t r lmas iin emir verilmi!ti. Patrik seimi s ras nda Papa Eftimin Vekili olan Saffet Bey, patrik seiminde meydana gelen olaylar n
79
Yeni Gn, 9 Aral k 1923. Paul Gentizon, Papa Eftimin patrikhaneyi katil birka ki !i ile birlikte i !gal etti'i,ve bu i!gal esnas nda $znik ve Silivri metropolitlerini insafs zca dvd'n belirtir; Paul Gentizon, Mustafa Kemal ve Uyanan Do )u, Ankara, 1995, s. 208-209. 80 Blent Atalay, a.g.e., s. 249. 81 Yeni Gn, 11Aral k 2003. 82 Vakit, 12 Aral k 2003. 83 Yeni Gn, 17 Aral k 2003. 84 Blent Atalay, a.g.e., s. 248. 85 M.Murat Hatipo 'lu, Yak&n Tarihte Trkiye ve Yunanistan (1923-1954), Ankara, 1997, s. 71.
41
yak n !ahidi olarak Yeni Gn gazetesine gnderdi'i mektupta, patrik adaylar n belirleyen 35 metropolitten sadece 11inin ruhani dairelerinin Trkiye s n rlar ierisinde bulundu'u, patrik seiminden nce patrikhanenin memur maa!lar n deyemezken, Yunan Temsilcisi Politisin seimlerden nce bu memurlar n maa!lar n da' tt ' n ayr ca patrikhanenin Yunanistanda ayda 30-40 bin lira getiren mlknn oldu'undan bahisle, bu mlkten elde edilen paran n Yunan Hkmeti taraf ndan veya di'er arac lar vas tas ile Fener Patrikhanesine verildi'ini belirtmekte, gereken nemlerin sadece patrik seiminin iptali ile de'il, ba!ka tedbirlerinde al nmas inanc nda oldu'unu bildiriyordu86. Ancak 25 Aral k 1923de Mustafa Kemal Pa!a Grigoriosun Trkiye Cumhuriyetine ba'l l k mesajlar n kabul ediyor, Patrik VII.Grigoriosa te!ekkrlerini bildiriyordu87. Bu geli !melere ra'men Papa Eftim Grigoriosa kar! mcadelesinden vazgemi! de'ildi. 12 Ocak 1924 y l nda hkmete gnderdi'i bir dilekede, Grigoriosun patrik seimi ile ilgili olarak gelen haberlere gre,Yunan Hkmeti taraf ndan dzenlenen bir emirnamenin Patrikhane Meclisi cemaati azalar ndan $spatiri taraf ndan bir ok kimselere gsterilerek Yunan fikir ve emelinin gsterilmek istenildi'ini, Grigoriosun Patrik makam na kendisi taraf ndan bir mdahale olur korkusuyla Galata cemaati azas ndan Diyamendisin ba!kanl ' nda yirmi ki!ilik bir ete kurularak bu etenin hareket ve emirlerine uymayanlar n kiliseden kovulduklar n ve tehdit edildiklerini bu etenin Grigoriosa kar! muhalefete mani olduklar ndan dolay Patrik Grigoriostan bin lira talep ettiklerini bildirmekte, Papa Eftim ve Grigorios aras nda mcadelelerle geecek y llar n bir anlamda haberini vermekteydi88. Trk Hkmeti, Grigoriosun patrikli'ini tan makla birlikte Papa Eftim idaresinde ayr bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurdurarak, Bizanstan arta kalan patrikli'in Elenizme hizmet etmesini nlemeye al !acakt r89.
Yeni Gn, 23 Aral k 1923. M.Murat Hatipo 'lu, a.g.e., s. 72. 88 BCA: Dosya: 94B-17 Fon.kodu: 30.10.0.0 Yer no: 109.724..17. 89 Nurettin Trsan, Yunan Sorunu, Genelkurmay Bas mevi, Ankara, 1987, s. 108.
87
86
42
KISALTMALAR
a.g.e.: ad geen eser a.g.m.: ad geen makale A DTCF: Ankara niversitesi Dil Tarih Co!rafya
Fakltesi
BCA: Ba$bakanl k Cumhuriyet Ar$ivi BOA: Ba$bakanl k Osmanl Ar$ivi DHKMS: Dahiliye kalemi Mahsusa Gn.kur.: Genelkurmay Ba$kanl ! KAYTAM: Kayseri Tarih Ara$t rmalar Merkezi TTK: Trk Tarih Kurumu yay.,: yay nlar
VIII
TUTANAK
Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nkilap tarihi Enstitsnn ........./........./2005 tarih ve .....................say #l# toplant#s#nda olu$turulan jri, Lisansst E'itim Ynetmeli'inin ......... maddesine gre Atatrk lkeleri nkilap Tarihi Anabilim Dal# Yksek Lisans 'rencisi zgr MERTin Trk Ortodokslar konulu tezini incelemi$ ve aday#n ........../......../2005 tarihinde, saat........da jri nnde tez savunmas #n# alm#$t#r. Aday#n ki$isel al#$maya dayanan tezini savunmas#ndan sonra .........dakikal #k sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana'# olan anabilim dallar#ndan jri yelerince sorulara verdi'i cevaplar de'erlendirilerek tezin .................oldu 'una oy .............ile karar verilmi$tir.
BA*KAN
Tez dan #$man# Dr.Leyla KIRKPINAR
YE
Yrd. Do. Dr. Trkan BA*Y , T
YE
Yrd.Do.Dr.Kemal ARI
III
NSZ
Trkler gemi ten gnmze bir ok farkl# dine inanm# lard#r. Ancak hibir dini $slamiyet kadar benimsememi lerdir. Trk denilince akla ilk gelen $slamiyet dini olmu tur. a'#m#zda hala Mslman olmayanlar#n Trk olarak kabul edilmedi'i zamanlar olmu tur. Bu tr yarg#lar#n ortaya #kmas#n#n sebebi $slamiyet ncesi Trk tarihinin yeterince bilinmemesidir. Oysa Trkler *amanizm, Musevilik ve H#ristiyanl#k gibi birbirinden farkl# dinlere inanm# lard#. Kavimler G sonras#nda bat# ynnde g eden Trk boylar# Bizans Devletinin etkisinde kalarak H#ristiyanl#'# kabul etmi lerdi. Ancak bu H#ristiyan Trklerle zellikle Osmanl# Devletinde millet sisteminin dine dayal# olmas# sebebiyle yeteri kadar ilgilenilmemi tir. Bylelikle de Seluklu Devletinin kurulmas #ndan itibaren Trk #rkda lar# ile birlikte huzur iersinde ya ayan H#ristiyan Trkler zellikle Osmanl# Devletinin son y#llar#nda Fener Rum Patrikhanesinin ynetimine b#rak#lm# lard#r. Fener Rum Patrikhanesi Osmanl # Devletinin tamamen gcn yitirmeye ba lad#'# 19.yy. #n sonlar#na do'ru eski Bizans Devletini tekrar diriltme planlar#n# ortaya koymaya ba lam# , Anadoluda ve Karadeniz sahil k#y#lar#ndaki Rum okullar#nda Yunanistandan ithal etti'i 'retmenler arac#l#'# ile bu blgede ya ayan H#ristiyan halklar# Rumla t#rma gayretleri iersine girmi ti. Birinci Dnya Sava # sonucunda Osmanl# yurdunun payla #lma giri imleri ba lad#'#nda Yunan ordusunun Anadoluda ilerlemesini kolayla t#rmak ve Yunanistan taraf#ndan Anadolunun i galine hakl#l#k kazand#rmak iin Fener Rum Patrikhanesi Anadoluda ya ayan Rumlara zulm yap#ld#'# iddialar#n# ortaya atm# t#r. Fener Rum Patrikhanesi bu iddialar# ortaya atarken Anadoluda ve Karadeniz sahillerinde ya ayan Trklklerini kaybetmeyen kendilerini Trk Ortodokslar# ad#yla Yunanl# Rumlardan ay#rt eden halk#n tepkisini dikkate almam# t#. Papa Eftim ve Trk Ortodokslar#, Milli Mcadele dneminde Fener Rum Patrikhanesine kar # Kayseride kurduklar# Trk Ortodoks Kilisesi ile Fener Rum Patrikhanesinin as#ls#z propagandalar#na kar # mcadele ettikleri gibi, Anadoluda ilerleyen Yunan ordusuna kar # Atatrkn nderli'indeki Milli Mcadele hareketini desteklemi lerdir. Papa Eftim ve Trk Ortodokslar#n#n yapt#klar# bu fedakarl#klar#n, ve daha sonra da bu halk#n farkl# kltrlere be iklik yapan Anadoludan nas#l yok olduklar#n#n Trk halk# taraf#ndan bilinmemesi Trk Tarihi a#s#ndan znt vericidir. Bu konu 1
akademik evreler taraf#ndan ise yeni ara t#r#lmakta zellikle son iki y#ldan beri bu konu hakk#nda birbirinin ard# s#ra eserler yay#mlanm# t#r. Ben de bu al# mamda Papa Eftim ve Trk Ortodokslar#n#n genellikle akademik evrelerce bilinen tarihlerine # #k tutmaya al# t#m. al# mam#n giri blmnde, Trk Ortodokslar#n#n kkenini, I.Blmnde, Fener Rum Patrikhanesinin Anadolunun H#ristiyan Trk halk#na ynelik etkinliklerini ve bu halk#n bu politikalara kar #l#k tepkilerini ve Trk Ortodoks Kilisesinin kurulma srecini, II. Blmnde, Lozan Antla mas# sonras#nda bu halk#n Yunanistana mbadele yoluyla gnderilmesi ve sonras#nda mbadele d# #nda b#rak#lan Papa Eftimin, Lozan Antla mas#yla $stanbulda kalan Fener Rum Patrikhanesini bir Trk kurumu haline getirme mcadelesini, III. Blmde ise, Bizans entrikalar#ndan vazgemeyen Fener Rum Patrikhanesine kar # Papa Eftim taraf#ndan kurulan Trk Ortodoks Patrikhanesinin bir ok kimse taraf#ndan bilinmeyen tarihini anlatmaya al# t#m. Bu al # mam da tarafs#zl#k ve zgnl' n planda tutmaya al# t#m. Bu sebeple al# mamda ar iv belgeleri ve gazete haberlerinden yararland#m. Bununla birlikte isimlerini vermek nsz blmne yetmeyecek bir ok ara t#rmac#n#n makale ve inceleme yap#tlar#ndan yararland#m. Btn bunlar # yaparken tek ba #ma de'ildim. al# mam#n konu ve dilbilgisi al# malar#nda yard#mlar#n# esirgemeyen dan# man hocam Dr. Leyla K#rkp#nara, bana bu konuyu aan Yard.Do. Kemal Ar#ya, bana bu konu hakk#nda zel bilgiler veren Trk Ortodoks Patrikhanesi Bas#n Dan# man# Sevgi Erenerol, Trk Ortodokslar#n#n mbadelesi konusundaki yard#mlar# ve misafirperverliklerinden dolay# Lozan Mbadilleri Vakf# yelerine, kaynak tarama srecinde yard#mlar#n# esirgemeyen Emekli Tarih 'retmeni Ozan Semerciye ve yak#n dostum Olgun Gkala, ar iv belgelerini do'ru olarak okumamda yard#mlar#n# esirgemeyen lfet Onart Lisesi Mdr Nejat etin ve arkada #m Melisa Urgandokura sonsuz te ekkrler. zgr MERT $zmir/ 2005
SONU
Anadolu tarih boyunca farkl
rk, dil ve dinden olan milletlerin ya!amlar n
srdrd$ bir co$rafya olmu!tur. Karamanl lar da bu co$rafyada ya!am !lard . Irk olarak Trk, din olarak ise H ristiyanl $ n Ortodoksluk mezhebine mensup olan bu halk, Seluklu Devleti ve Osmanl Devleti ierisinde ya!am !lard . Dinleri Mslman rkda!lar ndan farkl olmas na kar! n, onlarla yak n ili!kiler kurmu! ve kayna!m !t lar. Yunan Rumlu$undan kendilerini ayr tutmak iin kendilerini Trk H ristiyanlar ya da Trk Ortodokslar olarak tan mlam !lard . 19. yy n sonlar na do$ru dini olarak ba$l olduklar Fener Rum Patrikhanesinin Yunanla!t rma faaliyetlerine ra$men z dilleri olan Trkeyi korumu!lar, Trklk bilinlerini yitirmemi!lerdi. Birinci Dnya Sava! sonunda Osmanl Devletinin bu sava!tan yenik olarak ayr lmas sonucunda Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesi Megali 'dea emellerini gerekle!tirmek iin bu halk n dini duygular n smrmek istemi!, Anadoluda Hristiyanlar n katledildi$i yalan iddialar Avrupa kamuoyuna yayarak, Anadolunun Yunanistan taraf ndan ele geirilmesini geerli hale getirmeye al !m !lard r. Fakat Papa Eftim nderli $indeki Trk Ortodokslar bu gerek d ! beyanlara kar! Kayseride Trk Ortodoks Kilisesi kurduklar gibi, Yunanl lar ile gerekle!tirilen Kurtulu! Sava! nda Trk ordusunu desteklemi!lerdi. Ancak aralar ndan Fener Patrikhanesi taraf ndan kand r larak yanl ! yollara sapanlarda yok da de $ildi. Ancak, kesin zafer kazan ld ktan sonra Lozan Antla!mas nda baz abalara ra$men, bu halk n hepsi, Anadoludaki di$er Yunanl Rumlarla ayn kefeye konulup, Yunanistana gnderilmi!lerdi. Anadoludaki Ortodoks halk n mbadele edilmesi, Fener Rum Patrikhanesinin Trkiye topraklar nda kalmas ile yak ndan ilgiliydi. Bu karar Trkiye Devletinin Fener Patrikhanesinin ayr l k faaliyetlerinden kendini korumak iin ortaya koydu$u do$al bir savunma mekanizmas yd . Trk milleti uzun y llar boyunca bir cepheden di$er bir cepheye ko!mak zorunda kalm !, Anadolunun Yunan Rumu ile H ristiyan Trkn ay rma zaman ona tan nmam !t .
62
Lozan Bar ! Gr!melerinde Fener Patrikhanesini yurt d ! na karma abalar ise ba!ar l olmam !t . Fener Rum Patrikhanesi siyasi imtiyazlar elinden al nmak sadece bir dini kurum kalmak !art yla Trkiye Cumhuriyeti topraklar nda bir Trk kurumu olarak kalm !t . Bu kurumu Bizans Megali 'deas n n yuvas olmaktan kar p, Trk kurumuna yak ! r etkinliklerde bulunmas n sa$lamak iin, en ba!ta Milli Mcadele dneminde Trklk aleyhine d!man hareketlerde bulunan Patrik Meletiosun patrikhaneden uzakla!t r l p, Yunan Rumlu$unu, Trkiye Cumhuriyeti vatanda!l $ ile btnle!tirecek bu konuda Trk Hkmetlerinin gvenini kazanm ! bir patri$in seilmesi !artt . Trk Hkmetinin bu iste$ini resmi olmayan yollardan patrikhaneye iletecek ki!i olarak ise Papa Eftim seilmi!ti. Papa Eftim, Trkl$ne ba$l oldu$u kadar iyi bir ruhband . Bu sebeple de dinda!lar na ba$l yd . Patrikhanede Yunan emellerine hizmet eden ruhbanlar, bu kurumdan uzakla!t r l rsa, patrikhane huzur ierisinde ya!ayan bir manast r haline gelmi! olurdu. Ancak byle bir yol tutularak Rum ve Mslman Trkiye Cumhuriyeti vatanda!lar gemi!i unutup ayn topraklar zerinde bar ! ve sevgi ierisinde ya !ayabilirlerdi. Papa Eftim, Meletiosun patrikhaneden uzakla!t r lmas ve Patrikhane Sen
Sinodunun Meletios taraftarlar ndan temizlenmesinde byk rol oynam !t . Ve !imdi huzur iinde kalabilirdi. Ancak patrikhane ynetiminin kendisine iyi yzlerini gsterip, oyun oynad klar n n Grigoriosun patrik seilmesinden sonra fark na varabilmi!ti. Papa Eftim bu kand r lm !l $ n k zg nl $ ile Fener Rum Patrikhanesini basarak i!gal etmi!, Grioriousu patrik olarak tan mad $ n ilan etmi!ti. Papa Eftimin, bu davran ! n n sebebi, Grigoriosu bir bak ma kendi dinda!lar na iyili$i dokunacak bir patrik olarak grmemesiydi. O gemi!iyle Yunan istekleri do$rultusunda hareket edecek grnmn veren bir patrikti. Yunan isteklerinin etkisiyle bulunaca$ faaliyetler, dinda!lar iin ac ve
pi!manl klara yol aacak olaylara neden olabilirdi. Papa Eftimin bir ruhban olarak grevi, dinda!lar n pi!manl k verici hareketlerden uzak tutmak, kt olaylardan korumak, onlara do$ru yolu gstermekti. Ancak, Trk Hkmeti, Papa Eftimin patrikhane bask n n durdurmas n ve patrikhaneyi terk etmesini istemi!ti. Byle bir istekte bulunarak bir hukuk devleti oldu$unu gsterecekti. Gelecekte de patrikhane ve Papa Eftim aras nda meydana gelecek olan
63
at !malar halk n huzurunu bozmamak !art yla, patrikhanenin i i!leri olarak de$erlendirip bu at !malar n d ! nda kalmay tercih edecekti. Trk Hkmeti Grigoriosu patrik olarak tan yarak kendisine sadakatini kan tlama !ans n vermi!ti. Ancak Grigorios patrikli$i sresince verilen bu !ans de$erlendirmekten ok uzak davranm !t . Bu sebeple zellikle M. Kemal Atatrkn destekleri ile bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kuruldu. Ancak Galata Paniaya Kilisesinde bir Trk Ortodoks
Patrikhanesinin kurulmas na zemin haz rlayan olay, Grigoriosun Yunan emellerine hizmet eden politikalar ve kendisine ba$l Rum cemaatini iyi ynetememesiydi.
Grigoriosun ynetiminden memnun olmayan Rum halk Papa Eftim ve Trk Ortodoks Patrikhanesinde toplanm !t r. Papa Eftimin, Trk Ortodoks Patrikhanesi ad alt nda bir patrikhane kurmak istemesindeki neden, dinda!lar n n hem kilise hem de yurt kurallar na uymas n sa$layarak, onlar gerek anlamda Trkiye Cumhuriyeti vatanda!l $ ile kucakla!t rmak istemesiydi. Fakat Bizans Megali 'dea fikrinden vazgemeyen patrikhane, Trk Ortodoks Patrikhanesinin varl $ n hibir zaman kabul etmeyecek, Papa Eftim ve Trk Ortodokslu$unu arm $a germek iin tm yollar deneyecekti. 'kinci Dnya Sava! ndan sonra Trk Hkmetlerinin Amerika ile ili!kilerini geli!tirme abalar ndan faydalanarak Trk Ortodoks Patrikhanesinin elindeki kiliseleri ele geirerek Trk Ortodoks Patrikhanesini tamamen yok etmek iin giri!imlerde bulunmu!sa da K br s Olaylar Fener Rum Patrikhanesinin gerek yzn gstermi!, binlerce Rum halk n n Yunanistana gnderilmesine sebep olmu!, Papa Eftimin Fener Patrikhanesi hakk ndaki uyar lar nda hakl km !t r. Papa Eftim, dinda!lar iin Trk Hkmetinin !efaatini istemi!se de onun bu iste$i geri evrilmi!ti. Papa Eftim, bir Trk Ortodoks halk yaratma idealini hayat n n sonuna kadar savunmu!, bu ideali u$runa mcadele etmi!tir. Papa Eftimin bu ideali gnmzde onun torunlar taraf ndan devam ettirilmektedir.
64
YKSEK RET#M KURULU DKMANTASYON MERKEZ # TEZ VER # FORMU

Tez No: Konu No: niv.No:
Tez Yazar n n Soyad : MERT Tezin Trke Ad : Trk Ortodokslar Tezin !ngilizce Ad : Turk Orthodox Tezin Haz rland $ : niversite: Dokuz Eyll niversitesi Enstit: Atatrk #lkeleri ve ink&lap Tarihi Enstits Y l:2005 Tezin: Tr:Yksek Lisans Sayfa Say s : 89 Tez Dan 'man : Dr. Leyla KIRKPINAR Trke Anahtar Kelimeler: 1- Papa Eftim 2- Trk Ortodoks Kilisesi 3- Mbadele 4- Grigorios 5- Athenagoras !ngilizce Anahtar Kelimeler: 1 -Turk Orthodox Patriarchate 2-Fener Greek Orthodox Patriarchate 3 -Lausanne Alliance 4 -Panaiya Kafatiani Church 5 -Galata Greek Community Dili: Trke Referans Say s : Ad :ZGR
Kaynak gstermek 'art&yla tezimin tamam&n&n fotokopisi al&nabilir. Yazar n !mzas : Tarih: 05/09/2005
IV
Yksek Lisans Tezi olarak sundu um Trk Ortodokslar# adl# al#$man#n, taraf#mdan, bilimsel ahlak ve geleneklere ayk#r# d$ecek bir yard#ma ba$vurmaks#z#n yaz#ld# #n# ve yararland# #m eserlerin kaynakada gsterilenlerden oldu unu, bunlara at#f yap#larak yararlan#lm#$ oldu unu belirtir ve onurumla do rular#m.
......../......../2005 zgr MERT
II
III - TRK ORTODOKS PATR KHANES N N STANBULA TA#INMASI
A-PAPA EFT M - GR GOR OS MCADELES VE STANBUL RUMLARI Papa Eftim patrikhaneden ekildikten sonra Beyo lunda Tarlaba#&nda kiralad& & bir eve yerle#ir. Burada vaktini Ortodoks halka da &tmak ve patrikhane olaylar&n&n iyzn anlatmak zere bir beyanname haz&rlamak ile geirir. Fakat o s&ralar Galata Ortodoks cemaati aras&nda ortaya &kan anla#mazl&k Papa Eftimi kar&#&k ve zorlu i#lerin ierisine atar. Galata cemaatinden bir k&s&m halk gemi#te patrikhane ve Meletiosa kar#& tav&r alm&# Damyonos Damyanidise kar#& cephe al&rlar. Fener Patrikhanesi papazlar& da Galata cemaati iersindeki patrikhane taraftarlar& Damyonos Damyanidise kar#& k&#k&rt&yorlard&. Patrikhane taraftarlar& Galata Kiliselerinin Damyanosun elinden kurtar&lmas& iin Patrik Grigoriosa ba#vurarak ve yard&m&n& isterler. Grigorios bu yard&m& geri evirir. Ancak bu cemaatin Papa Eftimin yard&m&n& istemelerini de menfaatleri gere i onaylar. Bunun zerine Damyonos muhalifleri Galata Kiliselerini Damyonosun elinden kurtarmak iin Papa Eftimin yard&m&n& isterler. Papa Eftim bu yard&m talebini nceden pek istememi#se de daha sonra bu teklifi kabul eder. Bu arada Grigorios Papa Eftime patrik seimleri s&ras&nda bir ay sresince yrtt Patrikhane Vekilli i grevi kar#&l& & olarak be# yz liray& gnderir1. Papa Eftim Galata Panaiya Kalafatiani Kilisesine girerek kilisenin mtevellisi ve katibi Olan Damyonos Damyanidisi istifa ettirir. Kilisenin kasas&n& at&rarak kasada olan paray& say&m ve tespit ettirir. Kendisinin grevlendirdi i heyete kasay& teslim eder. Papa Eftimin bu ba#ar&s& ile Galata Rum cemaatinin sevgi ve gvenini kazan&r. Bu olay patrikhane evrelerince Papa Eftimin patrikhaneye geri dnmek istedi i #ekilde yorumlan&r. Ancak Papa Eftim bu iddialar& reddeder2. Papa Eftimin Galata Rumlar & aras&nda taraftar bulmas& Grigoriosun ho#una gitmez. Papa Eftimin ruhani yetkilerini kullanarak patrik seimleri s&ras&nda ruhani amirlerine
1 2
Teoman Ergene, stiklal Harbinde Trk Ortodokslar&, 'stanbul, 1951, s. 105. Vatan, 14 *ubat 1924.
43
kar#& fena davran&# ve hrmetsizli i sebebiyle Patrikhane Sen Sinod Meclisi taraf&ndan dini yetkilerinin elinden al&narak din adaml& &ndan ihra edilmesini sa lar3. Ayn & zamanda 'stanbul Valili ine telgraf ekerek Papa Eftimi #ikayet eder. Bu telgrafta; Papa Eftim Efendinin Fener Patrikhanesine ilk bask &n&ndan beri daha nce rne i grlmemi# zulmler dzenleyerek Ortodoksluk dinini ayaklar alt&na almaya al&#t& &n&, Trkiye kanunlar& ierisinde zgr ve mutlu bir #ekilde ya#ayan Ortodoks halk&n&n dzen ve samimiyetini bozdu unu belirterek dini yetkileri al&nan Papa Eftimin Fener Patrikhanesine kar#& zulm ve tecavze son verilmesini ister4. Grigoriosun Papa Eftimi sindirme abalar & bunlarla bitmez. Papa Eftimin dini yetkilerinin elinden al&nd& &n& zellikle Panaiya Kilisesinde okutmaya al&#&r. Ancak Papa Eftimin bu hareketinden dolay& Grigoriosu 'stanbul Polis Mdriyetine #ikayet etmesi sonucunda Grigoriosun bu giri#imi ba#ar&l& olmaz5. Grigorios, Damyonos Damyanidisi Papa Eftime kar#& k&#k&rt&r. Damyanidise para yard&m& yap&laca & vaad olunur. Damyonos Damyanidis tekrar Panaiya Kilisesini ele geirir6. Grigorios ile Papa Eftim aras &nda bu geli#meler ya#an&rken 'stanbul Polis Mdriyeti Fener Rum Patrikhanesine bask&n dzenler. Bu bask&nda patrikhanenin bas&n organ& olarak &kart&lan Siastiki Alithia dergisinin brosunda Milli Mcadele dneminde bas&lan ve Anadolu Rumlar&na Trkler taraf&ndan bask& ve zulmde bulundu unu iddia eden Kara Kitap adl& eser ile be# metre uzunlu unda Yunan bayra & bulunur. Grigorios bu Yunan bayra &n&n patrikhanenin Trk Hkmeti ile aras&n& bozmak iin Papa Eftim taraf&ndan b&rak&ld& &n& iddia eder7. Patrikhanede bulunan Yunan bayra & ve Trkler aleyhindeki belgeler Rum bas&n& aras&nda tart&#malara sebep olur. Kos gazetesi Grigoriosun istifa etmesi halinde patrikhanenin hkmet ile yak&n ili#ki kurabilece ini savunmakta patrikhanede meydana gelen bu olaydan Grigoriosu sorumlu tutmaktayd&. Yine Grigoriosu Papa Eftimi lehine dndrmek iin Papa Eftime be# yz lira para gnderdi ini iddia etmekteydi. 'meriyani gazetesi ise; Grigoriosu desteklemekte Grigoriosun istifa etmeyip patriklik grevine devam etmesi gr#ndeydi8.
Vatan, 20 *ubat 1924. leri, 24 *ubat 1924. 5 Vatan, 24 *ubat 1924. 6 Teoman Ergene, a.g.e., s. 112. 7 Vatan, 8 Mart 1924. 8 Vatan, 10 Mart 1924.
4
44
Papa Eftim Yunan bayra &n&n patrikhaneye kendisi taraf&ndan kondu unu iddia eden Grigorios hakk&nda otuz bin liral&k tazminat davas& aar. Yine Grigoriosun bu iddialar&n&n yay&nlad& &n& sand& & Vatan Gazetesi Ba# Muhabiri Ahmet Emin Yalmana da ayn& davay& aar9. Bu ilk davadan sonra Grigorios ve Papa Eftim aras &ndaki gerginlik mahkeme salonlar&na ta#&n&r. Ve bu gerginlik, Rum bas&n& ve 'stanbul Rumlar& da iine alarak giderek iinden &k&lmaz bir hal al&r. Papa Eftim, patrikhane taraf &ndan din adaml& &ndan ihrac&n& yay&nlayan Politika; Kos ve 'meriyani gazeteleri ve kendisi hakk&nda aforoz karar&n& alan Patrikhane Sen Sinod Meclisi yesi on iki metropolit hakk&nda be#er bin lira tazminat davas& aar10. Bu arada Papa Eftimin Grigorios aleyhine at& & ilk dava sonulan&r. Mahkeme Grigoriosu elli lira ceza paras& ve be# yz lira manevi tazminat cezas &na arpt&r&r11. Ancak Grigorios bu cezay& demek istemez bahane olarak da kendisine yap&lan tebligatta Ba# Papaz Grigorios yazd& &n& kendisinin Patrik Grigorios oldu unu iddia eder12. Patrikhane bu cezan&n denmemesi yznden Papa Eftim taraf &ndan haciz ettirilir. patrikhane bu haczin ertelenmesi iin 2000 lira kefalet nermesine ra men bu teklif kabul edilmez13. Bununla birlikte Grigorios aleyhinde Papa Eftim taraftarlar&n&n mcadeleleri giderek artar ve Grigorios aleyhtar& Rumlar bir Trk- Rum yard&mla#ma cemiyeti kurarlar14. Grigorios taraftarlar & da patriklerine kar#& bu hareketi sindirmek amac&yla Papa Eftimin patrikhane aleyhine at& & davalarda mahkeme salonlar&n& dolduruyorlar. Mahkeme &k&#lar&nda Papa Eftimi protesto ediyorlar, Beyo lu sokaklar&nda Papa Eftimin yolunu kesmeye al&#&yorlard&15. Papa Eftim patrikhaneye ba l& Rumlar&n bu tacizlerinden kurtulmak iin areyi Sen Sinod davas&n&n 'stanbuldan 'zmite naklini istemekte bulur16.
Vatan, 13 Mart 1924. Ahmet Emin Yalman&n Vatan gazetesinin ba# muhabiri olmad& &, Grigorios ile sz konusu gr#meyi yapan muhabirin Refik Necdet Bey oldu u anla#&l&r. Daha sonra Papa Eftim Vatan gazetesi aleyhine at & & davadan vazgeer. leri, 14 Mart 1924. 10 Vatan, 2 Nisan 1924. 11 Vatan, 2 Mart 1924. 12 Vakit, 29 May&s 1924. 13 Vakit, 13 May&s 1924. 14 Vakit, 24 Mart 1924. 15 leri , 14 Nisan 1924. 16 leri , 13 Haziran 1924.
45
Patrik Grigorios ve Damyonos Damyanidisin ynetiminden memnun olmayan Rum cemaati Papa Eftimden tekrar yard&m isterler. Papa Eftimin plan&na uygun olarak Galata cemaatinden bir grup Damyonos Damyinidisi Patrik Grigoriosa #ikayet ederek, Damyanidisin Galata Kiliselerini ynetiminden el ektirilmesini isterler. E er bu istekleri yerine getirilmezse kiliseleri cemaati ile Papa Eftime kat &lacaklar& tehtidinde bulunurlar. Grigorios ise bir cemaatinin Papa Eftimin eline b&rakmaktansa Damyonosu feda etmeye karar verir. Bu geli#meler sonucunda Damyonos avukat& Emin Bey arac&l& &yla Papa Eftimden aff&n& ister ve bundan sonra patrikhane ile olan mcadelesinde yan&nda yer alaca &n& vaat eder17. Bir sre sonra da Fener Patrikhanesine bir ltimatom mektubu gnderir. Bu ltimatomda; Meletios dnemindeki Ortodoksluk mezhebinin emirlerine uymayan yanl&# politikalar&n&n Grigorios dneminde de devam etti i gerekesiyle Grigoriosun patriklikten istifas&n& ve Patrikhane Sen Sinod Meclisinin de da &t&lmas&n& ister. Bu isteklerinin gn ierisinde gerekle#tirilmezse Galatada ba &ms&z bir Ortodoks kilisesi ilan olunaca &n& belirtir18. 'meriyani gazetesi, Papa Eftim ve Damyonosun amalar&n&n Galatada ba &ms&z bir Ortodoks kilisesi kuruldu unu ilan edip, Heyet-i Hristos, Aya Nikola, Sak&zl&lar&n Aya Yani Kiliselerini zorla i#gal ederek Anadoludaki psikopos ile 'zmitte bulunan on papaz&n 'stanbula gelerek yeni bir Sen Sinod Meclisi kuracaklar&n& ve bu yeni Sen Sinodun Papa Eftimin afarozunu tan&mayarak kendisini Sen Sinod yesi seeceklerini bildirmekte, Papa Eftim ve Damyanosun bu giri#imlerinde ba#ar&l& olduklar& takdirde hkmete bir beyanname gndererek sadakatlerini bildirip, patrikhaneyi tan&mad&klar&n& ve yeni bir ruhani meclis kurduklar&n& bildirecekleri haberini vermekteydi19. Patrikhane verilen bu ltimatomdan sonra Galata cemaatinin merkez ve mtevelli heyetleri, kilisenin idaresini Papa Eftime vermeye karar verirler. 7 Temmuz 1924de Papa Eftime mracaat ederler ve 9 Temmuzda olumlu cevap al&rlar. Bylelikle Papa Eftim 'stanbuldaki ba &ms&z Trk Ortodoks Kilisesinin temelini att&. Galatada bulunan Panaiya Kilisesi, Hristos, Aya Nikola ve Aya Yani Kiliselerinin ba# papazl& &n& zerine al&r. Bununla birlikte Kayserideki ba &ms&z Trk Ortodoks Patrikhanesi 'stanbula Panaiya Kilisesine nakledilmi# oluyordu20.
17 18
Teoman Ergene, a.g.e., s. 131. Vakit, 8 May&s 1924. 19 leri , 8 May&s 1924. 20 Hikmet Yavuz Ercan,Fener ve Trk Ortodoks Patrikhanesi, A DTCF Tarih Ara't&rmalar& Dergisi, V/8-9, Ankara, 1967, s. 125.
46
B-TRK K L SES NDE
ORTODOKS
PATR KHANES
GALATA
PANA YA
1- Trk Ortodoks Patrikhanesi ve Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi 'stanbul Ortodokslar&n&n gven ve ilgisini kazanan Papa Eftim,yeni kuraca & Trk Ortodoks Patrikhanesinin kanunlara uygunlu unu tasdik iin 6 Haziran 1924 tarihinde Panaiya kilisesinde Trk Ortodoks Patrikhanesinin ilk kongresini dzenler. Bu kongreye kat&lanlar ise 'stanbulun e#itli semtlerinde oturan 'stanbullu Ortodoks heyetleri ile aslen Anadolulu olup 'stanbulda yerle#mi# bulunan Trk Ortodokslar&n&n temsilcileri idi. Bu temsilciler Papa Eftimi bu kongrenin ba#kan& seerler. Bu kongrede Fener Rum Patrikhanesi ile kesin olarak maddi ve manevi btn ili#kileri kesilmesi Kayseride daha nce kurulmu# olan Trk Ortodoks Patrikhanesinin 'stanbula nakil edilmesi, bu kilisenin ba#kanl& &na Papa Eftimin getirilmesi, Ortodoks kilisesinin ba &ms&z olmas& ve yeni kurulan kilisenin hkmet taraf&ndan tan&nmas& iin gerekli i#lemlere ba#lanmas&, Panaiya Kilisesinin Trk Ortodokslu unun merkezi olarak tan&nmas& kararlar& al&n&r21. 10 Temmuz da ise bu tarihe kadar herhangi bir dini ayin yap&lmayan Panaiya Kilisesinde Papa Eftim taraf&ndan dini ayin yap&lmaya ba#lan&r. Bu geli#melerden rahats&z olan patrikhane evreleri ve Papa Eftim kar#&tlar& 'stanbul Valili ine ba#vurarak Papa Eftimin Panaiya Kilisesine zorla girdi ini bayan ederler ve Papa Eftim hakk &nda su duyurusunda bulunurlar22. Papa Eftim 14 Temmuz 1924te Panaiya Kilisesinde yeni bir kongre dzenler. Bu kongrede kilise idaresine bakmakla grevli bir heyet olu#tururlar ve patrikhaneye ait bir nizamname olu#turulur. 14 Temmuzdaki bu kongrede al&nan kararlar ayn&d&r. 6 Haziran tarihindeki kongreden farkl& olarak kongrede kabul edilen kilise nizamnamesinin hkmet taraf&ndan kabul edilip onaylanmas&na kadar, Papa Eftimin idaresi alt&nda olmak zere, Avukat 'stimat Zihni, Damyonos Damyanidis, Koo Papadapulos, Zamba Zambao lu, Dimosteni Papadapulo, Yani Bilo lu Efendilerden olu#an daimi bir cismani meclis ile, Sokrat Karahisarl&o lu, Kiryako Glcuo lu, Anostos Mano lu, Nikola Vasilyasidis, Kiryako Pamuko lu Efendilerin de bu heyetin ihtiyat azalar& olarak seilir23.
21
Teoman Ergene, a.g.e., s. 186. Vakit, 11 Temmuz 1924. 23 A.g.e., s. 189.

22
47
Bu olaylar sonucunda Patrik Grigorios ve Papa Eftim aras &ndaki eki#me giderek artar. Her iki ruhban&n taraftarlar& birbirleri hakk&nda 'stanbul Polis Mdrl ne #ikayette bulunurlar. Grigorios taraftarlar&, Papa Eftim Efendinin Fener Patrikhanesine ba l& di er kiliselerine girece i korkusundan dolay& Papa Eftimi #ikayet ederken, Papa Eftim taraftarlar& da Panaiya kilisesine, Grigorios taraftarlar&n&n d&#ar&dan bir sald&r& dzenleyecekleri iddias&nda bulunuyorlard&24 Patrikhane taraftarlar& 'stanbula gelen hkmet grevlilerine Papa Eftimi Panaiya Kilisesine zorla girdi i iin #ikayet ediyorlard&. Fakat ald&klar& cevap ise, her H&ristiyan&n kilisede dini grevini yerine getirme hakk&na sahip oldu u ve hkmetin kilise i#lerine kar&#mad& & ynnde oluyordu25. Grigoriosun hastal & & ve bir sre sonra lm Fener Patrikhanesi taraf&ndan Papa Eftime yap&lan hcumlar&n bir sre durmas&na sebep olur. Papa Eftimin seilecek yeni patri in Trk d#man& olursa zerine d#en grevi yapaca & beyanlar& bile Fener Patrikhanesinden bir kar#&l&k grmez26. Vakit gazetesi; Grigorios yerine seilecek patrik seimleri ile ilgili olarak Yunanistan ve patrikhanenin patrik aday&n&n Terkos Metropolidi Konstantin oldu unu, ancak Rumlar&n bu ki#iyi patrik semekten te ilerde hkmete sorun &karmak amac&nda oldu u belirtiyordu. nk Vakit gazetesine gre; Konstantin mbadeleye tabi olan bir ruhani idi. Ve mbadele d&#&nda tutulmamas& imkans&zd&. Bu sebeple Yunanl&lar&n Trkler Ba# Papaz& 'stanbuldan kovuyorlar, H&ristiyan Ortodoks aleminde ruhani ba#kanlar& rezil ediyorlar. diyerek bu olay& kullanacaklard&r. Bu yzden hkmetin hemen harekete geip Fener Patrikhanesine mbadeleye tabi olmayan birisi semelerinin emir edilmesini istiyordu27. 'stanbul Vilayeti 16 Aral&k gn patrikhaneye bir yaz& gndererek Terkos Metropoliti Kostantinin patrik seilmesi halinde yurt d&#&na &kar&laca &n& belirterek uyar&r. Ancak Patrikhane Sen Sinod Meclisi 17 Aral &k gn Kostantini patrik seer28. Konstantinin patrik seilmesi Papa Eftim taraf &ndan olumlu kar#&lan&r. Konstantin hakk&nda ciddi bir #aibe duymad& &n& kendisinin Fener Patrikhanesinde nemli dzenlemeler yapaca & inanc&nda oldu unu gelecek Patrikhane Sen Sinod Meclisi
Vakit, 2 A ustos 1924. Vakit, 6 A ustos 1924. 26 Vakit, 17 Ekim 1924. 27 Vakit, 20 Ekim 1924. 28 zdemir Kalpak&o lu, Yunandan Dost Olmaz, 'stanbul, 1995, s. 229.
25
24
48
gr#mesinde bir muht&ra vererek kendisi hakk&nda verilen aforoz karar&n&n kald&r&lmas&n& isteyece ini bildirir29. Ancak Patrik Konstantinin 19 May&s 1925te grevinden ekilmesi ve yerine Vasilin seilmesi, Papa Eftimin afarozunun kald &r&lmas& midini ertelemesine sebep olur30. 12 Eyll 1925te Papa Eftim, Trk Ortodoks Kiliseleri Ba# Papazl& & grevini stne ald& &n& Ba#bakan 'smet Pa#a ve 'i#leri Bakan& Cemil Beye bildirir31. 19 Ekimde vekili bulunan Trianda filos Teziniladis Beyin Adliye Bakanl& &n&n 12 Aral&k 1924 tarih ve 6181 numaral& karar& ile avukatl&k yapma iznine ra men 'stanbul Barosuna kabul edilmedi ini bu karar&n al&nmas&nda 'stanbul barosuna hakim olan Rum avukatlar&n&n parma & oldu unu, Fener Rum Patrikhanesinin avukatlar& arac&l& &yla sahte davalar a&l&p kilisenin gelirlerinin yok edilmeye al&#&ld& &n&, kendisisin paras& olmad& & iin yeni bir avukat tutamayaca &n& kendisinin muhalif kuvvetin sald&r&s&na kar#& koyabilmek iin avukatlar&na ruhsat verilmesini ister32. 1926 y&l& ba#lar&nda Fener Patrikhanesinden ayr&lan Rum cemaatleri Papa Eftimin Panaiya Kilisesinde yeniden kurdu u Trk Ortodoks Patrikhanesine kat&l&rlar. Hatta Fener Patrikhanesi Sen Sinod Meclisinden be# metropolitin Papa Eftime kat&laca & duyumlar&n&n al&nd& &na dair haberler Vakit gazetesinde yer al&r33. Ancak Vakit gazetesi; bu iddialar& gereki bulmaz. Bu metropolitlerin mbadeleden kurtulmak amac&yla Papa Eftime s& &nd&klar&, Fenerdeki metropolitlerin Atinadan gelen talimat ve uyar&lar d&#&nda hareket edemeyeceklerini, bunlardan baz&lar&n&n Trk Ortodoks Patrikhanesine kat&lmak iin gsterecekleri ufak bir yakla#&m&n Yunanistandan gelen paran&n kesilmesi demek anlam&na gelece i olarak de erlendirir34. Bu iddialar gerekle#mese de Fener Patrikhanesinden ayr&larak Trk Ortodoks Patrikhanesine kat&lanlar ile Papa Eftimin cemaatinin say&s& 2000e yakla#&r35. Bu kat &l&mlar&n artmas& ile birlikte Papa Eftimin Trk Ortodoks Patrikhanesi hayalleri gerek oluyordu. Ancak Papa Eftimin patrik olabilmesi iin episkoposlu a terfi
29 30
Vakit, 16 Kas&m,1924. Vakit, 19 Kas&m 1925. 31 Elin Macar , Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, 'leti#im yay., 'stanbul, 2003, s. 160. 32 'stanbul Savc&l& &ndan 'i#leri Bakanl & &na verilen bilgiye gre Avukat Triyanda Filosun, Avedis Ohannes adl& birisiyle birahane i#letti i gerekesiyle Baroya kabul edilmedi i, Baro hakk&ndaki ilgili itiraz iin ilgili makama ba#vurulmas&n&n gerekli oldu u cevap olarak bildirilir. BCA: Dosya: 94B-21 Fon kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109.724.17. 33 Vakit, 22 *ubat 1926. 34 Vakit, 22 *ubat 1926. 35 Vakit, 23 *ubat 1926.
49
etmesi gerekiyordu. Papa Eftim bu amac& gerekle#tirmek amac&yla geceleyin otomobiline binerek iki metropolitin evine gider ve bunlar& alarak Panaiya Kilisesine girer. Burada ayin yap&larak Papa Eftimin afarozu kald &r&l&r ve episkoposlu a terfi ettirilir. Vakit gazetesinin bu haberine gre; ismi bilinmeyen iki metropolit taraf&ndan kiliseyi dolduran bir ok Rumlar&n nnde Papa Eftim takdis edilir. Bu ayinden sonra Papa Eftimin ismi Mstakil Trk Ortodokslu unun 'stanbul Ba# Psikoposlu unun Reisi Ruhanisi olarak an&l&r36. Ancak Papa Eftimin episkoposlu a tayini Patrikhane Sen Sinod Meclisi taraf &ndan Papa Eftimin evli oldu u iin kilise kurallar&na ayk&r& bulunur37. Bu arada bir Rum cenazesinin kald &r&lmas& esnas&nda Galata cemaati ile Fener Patrikhanesine ba l& H&ristiyan kilisesi papazlar& aras&nda bir anla#mazl&k meydana gelir. Papa Eftim bunun zerine emrindeki papazlar ile Hristos Kilisesine gelir. Hristos Kilisesi mtevellisinin kilise kap&lar&n& kilitleyerek ruhani ayin yap&lmas&n& engellemesi zerine Papa Eftim ve taraftarlar& ertesi gn sabahtan itibaren Hristos Kilisesinin kap&lar&n& aarak, Hristos Kilisesine girerler. Papa Eftim kilise mtevellisinin kendisine bir H&ristiyan s&fat&yla kilisede bulunmas&na izin vermemesi zerine art&k Hristos Kilisesinden ekilmeyece ini beyan eder38. Fener Rum Patrikhanesi Papa Eftimin patrikhaneye kar #& etkili olmas&n& engellemek iin yine bildik silah&n& afarozu kullan&r. Fakat aforoz etme Papa Eftim taraftarlar&n& da iine al&r. Patrikhane Sen Sinod Meclisi dini kurallara dayanarak ruhani meslekten kovulan birisiyle i#birli i yapanlar&n kiliseden kovulmas& gerekti i iddias&yla Papa Eftim ile i#birli i yapan birisini aforoz eder. Bylelikle de Papa Eftimin kendisine taraftar bulmas&n& engellemeye ve cemaatsiz kalmas&n& sa lamaya al&#&r39. Ayn & zamanda Papa Eftim de aforoz edilmi# oldu u halde Hristos Kilisesinde ruhani ayin yaparak kilisenin kanun ve nizamnamesini i nedi i iin ikinci kez aforoz edilir40. Bununla birlikte Patrikhane Sen Sinod Meclisi Papa Eftimi Fener Patrikhanesine
Vakit, 19 Mart 1926 ./ Vakit, 22 Mart 1926. Hikmet Yavuz Ercan makalesinde, bu metropolitlerin isimlerinin Kayseri Metropoliti Amorsiyos, Erdek Metropoliti Kirillos, ve Adalar Metropoliti A atangelos oldu unu ve bu ayinin gizli olarak yap&ld& &n& belirtir. Ayr&ca bkz. Teoman Ergene, a.g.e., s. 204. Elin Macar ise, ad& geen Metropolitlerin bu belgenin yay&mlanmas& iin Papa Eftimden yirmi y&l gibi bir sre istedikleri bilgisini verir. Elin Macar, a.g.e., s. 161. 37 Vakit, 22 Mart 1926. 38 Vakit, 2 Nisan 1926. 39 Vakit, 2 Nisan 1926. 40 Vakit, 2 Nisan 1926.
36
50
ba l& kiliselere mdahalesine son vermek iin Papa Eftimi Ankara Hkmetine #ikayet etme karar& al&r41. Fakat bu aforoz karar & Papa Eftimin Fener Patrikhanesine kar#& olan direncini k&rmaz. Papa Eftim aforoz karar&n&n me#ru olmayan bir meclis taraf&ndan al&nd& &n& bu aforoz karar&n&n al&nmas&nda patrikhanedekilerin d&#ar&dan ald&klar& paralar&n etkisiyle hareket ettiklerini kendisinin aforoza sebebiyet verecek bir su i#lemedi i belirtir42. Arkas&ndan da tm 'stanbul Ortodokslar&na hitap eden bir beyanname yay&nlar. Bu beyannamede; patrikhane papazlar&n&n 'ncilin emirlerine uymayan ve ruhani unvanlar&na yak&#mayan hareketlerle gerek Ortodoksluk kilisesine zarar verdikleri gibi tm Ortodokslar& menfaatleri u runa kurban ettiklerini, tm Ortodokslar&n nas&l Allah&n huzuruna gnahs&z &kmak istiyorlarsa, Cumhuriyet Hkmetinin kar#&s&na ayn& suretle de bir vatanda# olarak &k&lmas& gereklili inden bahisle Ahiret iin Allaha dnya iin hkmetin emirlerine uyman&n tm Ortodokslar iin dini bir emir oldu unu belirtir43. Papa Eftim Fener Patrikhanesine kar #& mcadelesine, Patrik Vasil ve Patrikhane on Sen Sinod yesi aleyhine kendisini, dini alet ederek halka kar#& kk d#rdkleri gerekesiyle at& & tazminat davalar&yla devam eder. Ancak bu ilk dava, avukat& Teriyanda filosun baroya kayd&n&n yap&lmam&# oldu u iin d#er44. Papa Eftimin btn mcadelelerine ra men Papa Eftim taraf&ndan son zamanlar da diyakoz olarak tayin edilmi# Rumlar, patrikhanenin ara bozucu yalan dolanlar&yla Papa Eftimin yan&ndan ayr&lmaya ba#larlar45. Btn bu olumsuzluklara ra men Papa Eftim Fener Patrikhanesine kar#& mcadelesine devam eder. Fener Patrikhanesine kar#& kendisinin aforoz ilan&n&n gazetelerde yay&mlanmas& patrikhane taraf&ndan yay&nlanan beyannamelerde kendisini, kiliseye kar#& isyan etmi#, dini hkmleri bozan, kendi kendisini psikoposlu a &karm&# bir ki#i olarak gsterildi inden dolay& Patrikhane Sen Sinod Meclisi yesi on metropolite 10.000 liral&k tazminat davas& aar46. Ancak bu dava da yarg&n&n kilisenin ii#lerine kar&#amayaca & karar& ile d#er47. Fener Rum Patrikhanesi de Papa Eftime kapt &rd& & Panaiya ve Hristos Kiliselerini tekrar ele geirmek iin mcadelelerine devam eder. Panaiya ve Hristos Kiliselerinin Papa Eftim taraf&ndan zorla ele geirilip idare edildi i Galata cemaatine tekrar geri verilmesi
Vakit, 3 Nisan 1926. Vakit, 12 Nisan 1926. 43 kdam, 8 Nisan 1926. 44 Vakit, 25 May&s 1926. 45 Vakit, 13 Haziran 1926. 46 Vakit, 12 Ocak 1927. 47 Vakit, 21 Ocak 1927.
42 41
51
gerekti i iddias&yla Papa Eftim aleyhine davalar aar 48. Ancak Fener Patrikhanesi avukatlar& bu kiliselerin mlk haklar&n&n Fener Rum Patrikhanesine ait oldu unu ispat edemedikleri gibi Hristos ve Panaiya Kiliselerinin dini ba#kanl& &na Papa Eftimin seildi ine dair 'stanbul Valili i taraf&ndan verilmi# bir izin belgesinin var oldu u anla#&l&r49. Fener Rum Patrikhanesi, her #eye ra men Hristos ve Panaiya Kiliselerini Papa Eftimden geri almak giri#imlerine devam eder. Fener Rum Patrikhanesi Panaiya Kilisesinin e#yalar&n&n Papa Eftim taraf&ndan sat&ld& &n& iddia eder50. Papa Eftimin en yak&n evresinden olan 'stimat Zihniyi Papa Eftimin aleyhine dndrmeye ba#ar&l& olur51. 'stimat Zihni Papa Eftimin Panaiya Kilisesi mtevelli heyeti olarak gsterdi i kimselerin gerekte mtevelli heyetinden olmayan kimseler oldu unu iddia etmekte, Papa Eftimi yalan beyanatta bulunmakla sulanmaktayd&. Papa Eftim Efendi ise 1926 #ubat&ndan sonra 'stimat Zihni ve arkada#lar&n&n aforozdan sonra Panaiya Kilisesi ile ili#kilerini kestikleri gerekesiyle Bilo lu Filosu Panaiya Kilisesi mutevelli heyetine davet etti ini belirterek 'stimat Zihninin bu iddialar&n& red eder52. Sonu olarak 'stimat Zihni ve Fener Patrikhanesinin bu iddialar& gerek d&#& olarak kabul edilir. Papa Eftim aleyhinde a&lan tm davalardan beraat eder53. 1934 y&l&nda Trk Hkmetinin &kard& & bir kanunla hangi dinden olursa olsun din adamlar&n&n mabet ve ayinler d&#&nda dini elbiseler giymeleri yasaklan&r. Rum bas&n& bu karara tepki gstermi#se de Trk Hkmeti bu tepkileri dikkate almaz. Trk Hkmetinin verdi i karardan dnmeyece ini bilen Venizelos, bir taviz koparma d#ncesiyle Papa Eftimin pasifle#tirilmesini hkmetten ister. Ancak Papa Eftim konusunda hkmet herhangi bir taviz vermez54. 2-Trk Ortodoks Patrikhanesine Yeni Cemaat Sa )lama Giri'imleri: Gagavuzlar&n Trkiyede skan& Atatrkn Trkiye d &#&ndaki Trk topluluklar&na olan ilgisi, siyasal s&n&rlar tan&mad& & gibi dini s&n&rlar da tan&mamaktayd&. Bunun en canl& rne i Mslman olmayan
Vakit, 15 May&s 1928. Vakit, 22 May&s 1928. 50 Vakit, 22 Ekim 1928. 51 Teoman Ergene, a.g.e., s. 228. 52 Vakit, 6 Kas&m 1928. 53 Teoman Ergene, a.g.e., s. 232. 54 zdemir Kalpak&o lu, a.g.e., s. 235.
49 48
52
Gagavuz Trkleridir. Btn Trk dnyas&ndan dil ve kltr birli inin gerekle#mesini isteyen Atatrk, Gagavuz Trkleri ile ok yak&ndan ilgilenmi#tir. Bu ilginin sonucu olarak Trk Ocaklar&n&n nl ba#kanlar&ndan Hamdullah Suphi Tanr&veri 1931 y&l&nda Bkre#e bykelilik grevine atam&#t&r55. Trk Ocaklar&n&n kapat&lmas&yla btn hayalleri ve idealleri y&k&lan Hamdullah Suphi Tanr&ver Milli Mcadele sonras&nda Anadoludan binlerce H&ristiyan Trkn mbadelesiyle i#lenen hatay&, Romanyadaki H&ristiyan Trkleri anavatana yollamak suretiyle telafi yoluna gitmek istemi #ti56. Hamdullah Suphi Tanr &vere gre; ' Anadolu H&ristiyanlar& ve sahilde ya#ayan H&ristiyanlar&n nemli bir k&sm& Trke konu#malar&, gelenek ve grenekleri itibar& ile H&ristiyan Trk idiler57. Ayr&ca Papa Eftim ile Hamdullah Suphi Tanr&ver dostlu u cumhuriyetin ilan&n&n ilk y&llar&na dayan&yordu. Papa Eftim, Trklk fikrinin savunucular&ndan olan Hamdullah Bey ile Trklk u runda birlikte al&#mak iste ini daha o y&llarda dile getirmi#ti58. Hamdullah Suphi Tanr&ver Romanyada bykelilik grevine ba#lay&nca burada Trk H&ristiyan olan Gagavuzlar& Trkiyeye getirerek Trk Ortodoks Patrikhanesine cemaat sa lamak d#ncesini Papa Eftime aktar&r59. Hamdullah Suphi Tanr &ver Bkre#te yeni grevine ba#lar ba#lamaz Basarebya ve Dobrucada ya#ayan 250.000i a#k&n Trk as&ll& olan H&ristiyan Gagavuzlar ile me#gul olur. Gagavuz kasaba ve kylerini dola#&r Gagavuz erkekleri kad&nlar& ile gr#r, konu#ur. Romen Hkmetine 26 Gagavuz kasaba ve kynde Trke retim yapan okul at&r&r. Bunlara Dobruca Trklerinden ve Mecidiyedeki Mslman semineri mezunlar&ndan retmen tayin ettirir. Trkiyeden getirdi i kitaplar& bu okullarda okutturur. Hamdullah Suphi, Gagavuzlar ad&n& verdi i bu Trk toplulu unu Trakya ve Marmara Havzas&na yerle#tirmek ister. Hamdullah Suphi Tanr&verin fikrine gre; nfus yo unlu u bak&m&ndan &ss&z bir lke grnmndeki Trkiyenin askeri siyasi ekonomik bak&m&ndan bu becerikli al&#kan insanlara ihtiyac& vard&r60.
55 Necib Hablemito lu, Edebiyetinin 61. Y&ldnmne Arma an: Kemalin Askerleri, Yeni Hayat, Say&: 120, (Ekim, 2004), s. 23. 56 Mustafa Bayar, Hamdullah Suphi Tanr&verin An&lar&, 'stanbul, 1968, s. 159. 57 Hamdullah Suphi Tanr&ver, Da) Yolu, 'stanbul, 1929, s. 181. 58 Papa Eftimin Tatl & Szleri,Yak&n Tarihimiz, (Ocak 1963), s. 27. 59 Elin Macar, a.g.e., s. 161. 60 Hamdullah Suphi Tanr&verin Romanya Bykelili i, Gago)uz, VI/41, 2004, s. 23. Gagavuzlar&n kkenleri ile ilgili iddialar iin bkz. Harun Gngr, Mustafa Argun #ah, Gagauz Trkleri, Kltr Bakanl& & yay., Ankara 2002, s. 7-9.
53
Hamdullah Suphi Tanr &verin bu d#ncelerine kat&lanlardan Ya#ar Nabi Nay&r&n 1935 yaz&nda Baserabyaya dzenledi i gezi ve Gagavuzlar ile ilgili gzlemleri 1935 y&l&n&n sonlar&nda Ulus gazetesinde yay&mlanmaya ba#lan&r.Ya#ar Nabi Nay&r bu makalelerinde; Gagavuzlar&n z Trke konu#malar& ve okumalar&na kar#& duydu u #a#k&nl& & dile getirmekle birlikte Gagavuzlar&n yz ve vcut #ekilleri bak&m&ndan Anadolu ve Rumeli Trklerinden hi fark& olmad& &, Gagavuzlar&n H&ristiyan olmalar&na ra men Trklklerinden hibir #ey kaybetmediklerini belirtir61. Ancak gerek Hamdullah Suphi Tanr &ver gerekse de Ya#ar Nabi Nay&r&n al&#malar& Trkiyenin 'spanya Bykelisi Tevfik Kamil taraf&ndan ele#tirilir. Tevfik Kamil 18 Ocak 1936 ve 31 Ocak 1936 tarihlerinde 'smet 'nnye gnderdi i iki mektupta Gagavuzlar&n 'stanbulda Anadolu ve Trakya topraklar&nda yerle#tirilmelerine kar#& &kar. 'stanbul da zamanla nfuslar& daha da artacak olan 90.000 Ortodoks ya#ad& &ndan bahisle, bu nfusa 100.000 kadar bir Ortodoks halk&n yerle#tirilmesinin Trkiye iin bir felaket olaca &n&, Gagavuzlar&n Trakya ve Anadoluya yerle#tirilmesinin ise mbadele anla#mas&n& imzalayan elin kendi eserini y&kmaya raz& oldu u anlam&na gelece ini belirtir62. 1935li y&llarda Trkiyeye 70 kadar k&zl& erkekli H&ristiyan genci 'stanbula getirilerek e#itli okullara yerle#tirilirler. Bu genler Papa Eftimin Panaiya Kilisesi korosunun de i#mez insanlar& aras&nda yer al&rlar. Ancak bu genler H&ristiyan olduklar& iin i# bulamad&klar&nda Mslman olurlar63. Papa Eftim Hamdullah Suphiye Benim 70 ki#ilik gencime sahip &kmad&n&z. Mslmanl& &n kitab&nda 70 ki#i mi eksik ti ? 64. Szleriyle sitemde bulunur. 1937 sonunda kadar Romanyadan Trkiyeye gmen olarak gelecek Gagavuzlar&n say&s& 56.000 olarak planlan&r65. Ancak 1937 Aral& &nda sadece 70 ki #ilik bir grup daha gelir66. Sonradan gelen Gagavuzlarla birlikte bu say & 200 a#ar67. Romanyadan gelerek Trk vatanda #l& &na kabul edilmi# olan nfus kay&tlar&nda ve czdanlar&nda &rk ve milliyet iin ayr& bir blmn bulunmamas& nedeniyle, Trk &rk&ndan olmalar&na ra men nfus czdanlar&nda din ve mezhepleri H&ristiyan Ortodoks olarak kaydedilen Gagavuz Trklerinin Trk olmayan H&ristiyanlardan ay&rt edebilmeleri iin,
Ya#ar Nabi Nay&r, Trk Gagavuzlar, Ulus 22 Aral &k 1935. BCA: Dosya: 97-92 Fon kodu: 30..10.0.0 Yer no: 116.810..12. 63 Sleyman Ye#ilyurt, Gemi'ten Bugne Trk Hristiyanlar&n&n Patrikhanesi, Ankara, 1995, s. 63. 64 Elin Macar , a.g.e., s. 162. 65 Cumhuriyet, 3.May&s 1957. 66 Metin Akar, Ata Yurttan Anayurda Atatrkn Gagauzlarla 'lgili Tasavvurlar&, Yesevi Sevgi Dergisi, (26-30 Ocak 1996), s. 62. 67 Necib Hablemito lu, a.g.m., s. 25.
62
61
54
Trk vatanda#l& &na al&nd&ktan sonra nfuza geirilirken nfuz czdanlar& mezhep blmne Trk Ortodoks kayd&n&n bulunmas& hakk&nda 'i#leri Bakanl& & taraf&ndan yap&lan teklif 16 Eyll 1943 tarihinde Bakanlar Kurulu taraf &ndan kabul edildi68.
C- TRK ORTODOKS PATR KHANES N N VARLIK MCADELES
1- Fener Rum Patrikhanesinin Paniaya ve Hristos Kiliselerini Trk Ortodoks Patrikhanesinin Elinden Alma Giri 'imleri 1935 y&l&nda 2762 say&l& Vak&flar Kanunu &kar&l&r. Buna gre gayri mslim cemaat vak&flar&, mtevellileri Vak&flar Genel Mdrl taraf&ndan atanan Mlhak vak&flar aras&nda yer al&r.Ayr&ca bu kanunun 44. maddesi ile Vak&flar Genel Mdrl az&nl&k vak&flar&ndan sahip olduklar& mallar&n beyanlar&n& ister. Ancak az&nl&k cemaatleri mensuplar& nce beyanname vermek istememi#ler. Daha sonra vak&f olmad&klar&na dair #art koymak zere beyannameyi imzalam&#lard&r69. 1936 beyannamesi ile Galata da bulunan Paniaya Kafatiyani, H&ristros, Ayios Nikolaos ve Ayios 'oannis Kiliseleri Trk Ortodoks Kilisesi Vakf& ad&na kaydedilir70. 2762 say&l& Vak&flar Kanunu ile az&nl&k vak&flar&n ynetim ve temsil organlar& heyetlerine genel anlamda mtevellilerden ayr& bir biimde cemaatleri taraf&ndan seilmeleri esas& kabul edilir. Ancak az&nl&k vak&flar& cemaatleri bu kanuna uyum sa layamam&# bu nedenle 2762 say&l& kanunun 1. maddesinin az&nl&k vak&flar&n& ilgilendiren 2. f&kras& defa de i#ikli e u rar. 28 Haziran 1938de 3513 say&l& yasa ile tek mtevelli sistemi getirilir. Az&nl&k vak&flar& yneticileri Vak&flar Genel Mdrl taraf&ndan belirlenmeye ba#lan&r71. Tek mtevelli sistemi Vak &flar Genel Mdrl taraf&ndan 1937 talimatnamesi ile uygulanmaya ba#lan&r. Vakf&lar Genel Mdrl 'stanbuldaki Ermeni, Rum ve Musevi cemaatleri taraf&ndan ynetilen vak&flar idaresini stlenecek mtevellilerin tayini iin ilgililere a r&da bulunur ve atanacak olan vak&flar&n isimlerini gazetelerde ilan eder ve
Mustafa Baydar,a.g.e., s. 160. Nazif ztrk, Az&nl&k Vak&flar&, Alt&n Kre yay., Ankara, 2003. s. 130. 70 Trk Ortodoks Patrikhanesi Bas&n Dan&#man& Sevgi Erenerol ile gr#memiz. 71 Nazif ztrk, a.g.e., s. 135.
69
68
55
mutevelli
adaylar&n&n
belirlenen
tarihlere
kadar
ilgili
vak&flar
mdrlklerine
ba#vurmalar&n& ister72. Atinada &kan Prosahi gazetesi Vak&flar Genel Mdrl taraf&ndan yay&nlanan listelerde Papa Eftimin kiliselerin kay&tl& olmad& &n&, Papa Eftim taraftarlar&n&n mtevelliliklere getirilece ini kastederek baz& a&k gzllerin adayl&klar&n& koymu# olduklar&n&, bu sebeple Rum az&nl& & taraf&ndan Ankaraya bir heyet gnderildi ini, patrikhanenin de giri#imlerde bulundu unu haberini vermekteydi73. 1935 y&l& seimlerinde CHP Eski#ehir Milletvekili olarak parlementoya giren 'stimat Zihni 'i#leri Bakan& olan *kr Kayan&n referans& ile Bal&kl& Rum Hastanesi mtevellisi olarak seilir74. Ayn& zamanda Papa Eftim ile bir zamanlar yak&n dostluklar& bulunan Ohannes Bey Galata Ermeni Vakf&, Kurtulu# Rum Vakf& mtevellili ine ise Zamba Zambao lu seilir75. 1946 y&l& itibar& ile ok partili hayata geilmesi, oylar&n& Demokrat Partiye kapt&rmak istemeyen Cumhuriyet Halk Partisi Rumlarla olan ili#kilerini geli#tirmeye ba#lar. Bu da Rumlar&n Papa Eftim aleyhine faaliyetlerini artt&r&r. Rum Patrikhanesi ve avukatlar& Hristos ve Panaiya Kiliselerinin Papa Eftimin elinden al&nmas& iin ba#vurulurda bulunurlar. Adalet Bakanl & &n&n 18 haziran 1946 tarih ve 8417 say&l& yasas&nda, 'stanbul Rum Ortodoks cemaatinin Panaiya ve Hristos Kiliselerini Papa Eftimin elinden al&nmas& talebine kar#&l&k olarak verilen gr#, Panaiya ve H&ristos Kiliselerinin Bal&kl& Rum Hastanesi idaresine tabi olup, Papa Eftimin kendili inden bu kiliselere girdi i konusunun hallinin 'i#leri Bakanl& &na ait oldu unu, mtevellinin bu durumdan Vak&flar Genel Mdrl ne haber verip, idarenin de e er siyasi bir mahsuru yoksa #imdiye kadar mdahale etmi# olmas&n&n gerekti ini bu kiliselerin iadesi iin bu kiliselerin ba &ms&z bir ki#iye ait olup olmad& &n& tespitinin zorunlu oldu udur76. 20 Eyll 1946 tarihli Fener Rum Patrikhanesinin hkmetten isteklerini belirten dilekede, 'stanbul Galatada bulunan Paniaya Kafatiani ve Hristos Kiliselerinin eskiden beri Rum cemaatine ait iken bir sre nce Papa Eftim taraf&ndan hibir hakk& olmad& & halde bu kiliselerin gelirlerinin zapt edildi i bu kiliselerin bir tanesinin depo olarak
Cumhuriyet, 3 May&s 1937. BCA: 94B-171 Fon kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109 732..13. 74 Teoman Ergene, a.g.e., s. 230. 75 Elin Macar , a.g.e., s. 164. 76 BCA: Dosya: 94B-188 Fon kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109..733.2. Ayr&ca bkz. Elin Macar, a.g.e., s. 179.
73
72
56
kullan&ld& &, bu iki kilisenin Papa Eftimden al&narak Rum cemaatine iade edilmesi istenir77. Patrikhanenin bu iste i 'i#leri Bakanl& & taraf&ndan olumlu grlr. Papa Eftime Hristos Kilisesinin Fener Rum Patrikhanesine teslim edilmesi emir edilir. Papa Eftim yanl&# ve ba#l& ba#&na kanunsuz olan bu karar&n tashihini ister (Ek-13)78. Fakat bu iste i dikkate al&nmaz. Hristos Kilisesi 18 Haziran 1947 tarihinden itibaren Fener Rum Patrikhanesi idaresine geer (Ek-14)79. Hristos Kilisesinin geri al &nmas& Fener Rum Patrikhanesini tatmin etmez. Fener Rum Patrikhanesi, CHP 'stanbul Blge Mfetti#i, Sadi Irmak ve Patrikhane avukat& Klaudis Laskaris arac&l& & ile Panaiya Kilisesinin de Papa Eftimden geri al&nmas&n& ister80. 2- Patrik Athenagoras Dnemi K &br&s Olaylar& Ve Trk Ortodoks Patrikhanesi
'kinci Dnya Sava#& sonras&nda Papa Eftim, Fener Patrikhanesine kar#& olan mcadelesini yava#lat&r. nk 'kinci Dnya Sava#&ndan Rusya galip &km&#t&r ve kar#& tutumu belli de ildir. Papa Eftim Rusyan&n Ortodokslar&n koruyucusu iddias&nda bulunmas&n& engellemek istemi#tir81. Trkiye Sovyet manevralar &na kar#& diren gsterebilecek gte grd Maksimosun seilmesine s&cak bakm&#t&. Moskova Patrikhanesinin devreye girmesi Ankara ve Atina kadar Wa#ingtonu da huzursuz etmekteydi. Sovyetlerin her trl arac& kullanarak Balkanlar&n tamam&na ve Do u Avrupaya egemen olmak iin aba harcamakta oldu u bilinmekteydi. Bylesine karma#&k ortamda patrikli i stlenmi# olan Maksimos da k&sa srede e#itli ele#tirilere maruz kald&. Maksimosun Yunanistanda srp giden i sava#ta komnistleri destekler tarzda tav&rlar& bu ele#tirilerden biriydi82. Maksimosun ruh hastas& oldu u iddialar& ve Ruslar&n ataklar&na kar#& hasta bir patri in
BCA: Dosya: 94B-17 Fon.kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109..732.31. BCA: Dosya: E-5 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 65..406.11. 79 BCA: Dosya: A-7 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 18.102..9. Hristos Kilisesi 14 May&s 1958de y&k&m ekipleri taraf&ndan y&k&larak arsas& Kemeralt & Caddesine kat&l&r. Kilisenin yeniden in #a edilmesi sz konusu olmu#sa da kilisenin vakfiyelerinin mlkiyeti zerindeki, Rum PatrikhanesiTrk Ortodoks Patrikhanesi aras&ndaki mcadele ve K&br&s Sorunu sebebiyle tekrar yap&m&ndan vazgeilmi #tir. Kilisenin istimlak bedeli, kilisenin 1936 beyannamesinde Trk Ortodoks Patrikhanesi kay&tl& olmas& nedeniyle Trk Ortodoks Patrikhanesine verilir. Orhan Trker, Galatadan Karakye Bir Liman Hikayesi , 'stanbul, 2002, s. 34. 80 BCA: Dosya: 94B-188 Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer no: 109 733 2. 81 M.Sreyya *ahin, Trkiyedeki Patrikhaneler, 'stanbul, 2003, s. 200. 82 Murat Hatipo lu, Yak&n Gemi'te Trkiye Ve Yunanistan (1923-1954), Ankara, 1997, s. 279.
78 77
57
kar#& koyamayaca & d#ncesi yayg&nl&k kazan&r. Bu geli#meler zerine, Maksimosun istifa etmesi gerekti ine dair haberler yay&lmaya ba#lar83. Bu geli#meleri yak&ndan izleyen ABDnin giri#imleriyle Maksimos ruhi sa l&k sorunlar& gerekesiyle istifa ettirilir. ABDnin ynlendirici etkisi, V.Maksimosun istifas&nda oldu u gibi, onun yerine seilecek patrik konusunda da hissedilecek ve patrik aday& olarak Wa#ingtonun lanse etti i Kuzey Amerika Ba# Psikopusu Athenagoras Spiru Fener Patrikhanesine Patrik olarak seilir 84. Athenagoras&n patrik olarak seilmesi ile birlikte Papa Eftim ve Trk Ortodoks Patrikhanesi Trk Hkmetleri nezdinde nemini yitirmeye ba#lar. *emsettin Gnaltay Hkmeti, Papa Eftime kar#& Rum Patri ini destekleyerek Papa Eftime kar#& a &r bask&larda bulunur. Bu bask&lar sonucunda Papa Eftim, Athenagorasa telgraf eker. Telgrafta; Papa Eftim Patrik Athenagorasa Ortodoks Cihan Patri i ve Papam&z diye hitap etmekte, Athenagoras&n patrik seilmesinden dolay& Trk Ortodoks Kilisesinin sevin duydu unu belirtmekte, Athenagorastan Trk Ortodoks Kilisesinin tan&nmas&n& ve ziyaret etmesini istemekteydi. Ancak Patrik Athenagoras bundan ok daha byk bir geli#me beklemi#, bunu ba#aramay&nca hiddetini Papa Eftimin gnderdi i telgraf& y&rtmakla gstermi#ti85. Patrik Athenagoras&n ad& aylarca Trk Ortodoks Patrikhanesinin ayinlerinde an&l&r, ziyareti beklenir. Ancak bir sokak tedeki Rum kilisesine geldi i halde Trk Ortodoks Patrikhanesine gelmez86. Papa Eftimi Hristos Kilisesinin tesliminden nce bu kilisenin kutsal ruhani e#yalar&n& bir gece zorla kiliseye girerek ta#&d& & iddias&yla #ikayet etmekle birlikte, Fener Patrikhanesinin Panaiya Kilisesi zerindeki isteklerini de tekrarlar87. 1954 y&l& ba#lar&nda Ba#bakanl&k Mste#ar& Ahmet Salih Korur Papa Eftimden Trk Ortodoks Patrikhanesini la v etmesini ister88. Fakat 1957 K&br&s olaylar&n&n Fener Rum Patrikhanesi ile ili#kili olmas&, Papa Eftimin harekete gemesini, Menderes Hkmetinin Papa Eftime kar#& yapt& & hatay&
Elin Macar, a.g.e., s. 186. Murat Hatipo lu, a.g.e., s. 281. 85 zdemir Kalpak&o lu, a.g.e., s. 244-245. Seluk Erenerola gre, Patrik Athenagoras da selefleri gibi, sadece Yunan emellerine hizmet etmek iin Trkiyeye gelmi #tir. Trkiyede bulundu u sre iersinde gerekle#tirmek istedi i drt emelinden bir tanesi de Papa Eftimi y&kmakt&r. Seluk Erenerol, Fener Rum Patrikhanesinin 'hanetleri, Say&: 10, Trk Diplomatik, (Ekim, 1995), s. 5. 86 Elin Macar, a.g.e., s. 215. 87 Bu #ikayet zerine Papa Eftime 6 Aral &k 1950de Ba#bakanl&k Mste#arl& & taraf&ndan Ankaraya a &r&l&r. Ancak mide ve safra kesesi a r&lar& sebebiyle belirli bir sre bu davete kar #&l&k veremez. 16 Aral&k 1950 tarihli ekti i telgrafla rahats&zl& &n&n hafifledi ini, mutlaka Ankaraya gelmesi gerekiyorsa bu yolcu u gerekle#tirebilece ini belirtir. Ancak ekonomik s&k&nt&lar iersinde oldu undan bu yolculuk masraflar&n&n hkmet taraf&ndan kar#&lanmas&n& ister. BCA: Dosya: A7 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 18 102 9. (EK-15) 88 Elin Macar , a.g.e., s. 215.
84 83
58
anlamas&na sebep olur. Hkmet Athenagoras&n Makariosu aforoz etmesini bekler. Papa Eftime gre; Athenagoras&n Makariosu aforoz etmesi yada bir din adam& s&fat&yla Makariosun hareketini ho# kar#&lamad& &n& bildirmesi gerekiyordu.Ancak bas&n arac&l&yla Makariosu lanetlemedi ine gre, Athenagoras Makariosun K&br&staki korkutma ve y&ld&rma hareketlerini onayl&yordu89. Papa Eftimin bu a &klamalar&ndan on gn sonra Fener Rum Patrikhanesi, K&br&s meselesinin siyasi bir olay oldu unu, Rum Patrikhanesinin ise dini bir kurum olup, K&br&s meselesinde #phe do uracak bir harekette bulunmayaca &n& ve Trkiye Cumhuriyetine ba l&l& &n& bas&n arac&l&yla bildirmi#se de Makariosu k&namam&#t&90. Patrikhanenin bu a &klamas& ne Trk Hkmetini ne de Papa Eftimi tatmin etmemi#ti.Papa Eftim,bas&n arac&l& &yla dini bir kurum oldu unu belirtmek lzumunu duyan patrikhanenin siyasi aletlerini bu a&klama vas&tas&yla neden lanetlemedi ini sormakta idi91. Papa Eftim dnemin Ba #bakan& Adnan Menderese sundu u bro#rde, K&br&s meselesinde Makariosun Athenagoras taraf&ndan desteklendi ini bir kez daha tekrarlar. nk K&br&sta korkutma ve y&ld&rma hareketleri ba#lamadan nce Makarios, 'stanbula gelerek Athenagoras ile konu#mu#tu. Makariosun kilisesi ba &ms&z olsa bile izin almadan, siyasi bir zellik ta#&yan bir i#in ba#&na gemi# olmas&na ihtimal verilemezdi92. Makarios, gerek hareket gerekse de konu#malar&yla Papa Eftimi do ruluyordu. Bir konu#mas&nda, K&br&s meselesinin bir siyasi sorun olmaktan ok, H&ristiyanlar&n hrriyet mcadelesi olup, mensubu oldu u patrikhanenin bu hareketi destekledi ini belirtiyordu93. Fener Rum Patrikhanesi hatta son dnemlerde Menderes Hkmetinin yaratt & & sorunlarla bo u#an Papa Eftim,1960da beyin felci geirir. Fener Patrikhanesi ile olan mcadeleyi bundan sonra o lu Turgut Erenerol srdrecektir94.1960 'htilali Turgut Erenerol ve Trk Ortodoks Patrikhanesi iin bir umut do urur. Dnemin Ba#bakanl&k Mste#ar& ve Milli Birlik Komitesi yesi olan Alparslan Trke#, Trk Ortodoks Patrikhanesi ile yak&ndan ilgilenir. Turgut Ereneroldan Kendisine bir te#kilat #emas&
Cumhuriyet, 6 Nisan 1957. Cumhuriyet, 15 Nisan 1957. 91 Ulus, 15 Nisan 1957. 92 Papa Eftim, Trk Ortodokslar& Ruhani Reisi Papa Eftimin K&br&s Hakk&ndaki Gr'leri , 'stanbul, 1958, s. 8. 93 Cumhuriyet, 18 Nisan 1957. 94 Erol Cihangir, Papa Eftimin Muht&ralar& ve Ba)&ms&z Trk Ortodoks Patrikhanesi, 'stanbul, 1996, s. 312.
90
89
59
izmesini ister. Ancak bu mit Alparslan Trke#in yurt d&#&na srgn edilmesiyle k&sa srer95. 1963 Aral&k ay&n&n ortalar&nda K&br&sta daha sonra Kanl& Noel olarak an&lacak olan toplumlar aras&ndaki at&#malar&n meydana gelmesi, bir anda dikkatlerin K&br&sa ekilmesine neden olur. K&br&s konusunda dnemin Yunan Ba#bakan& olaylar& yat&#t&rmak iin Trkiyeye destek vermek yerine Yunanistan&n K&br&s Rumlar&na her trl yard&m& yapaca &n& sylemesi zerine 16 Mart 1964 gn 'smet 'nn Hkmeti, 30 Ekim 1930 tarihli Trk-Yunan Dostluk, 'kamet, Ticaret, Seyrisefain Antla #mas& olarak bilinen Ankara Antla#mas&n& yrrlkten kald&rd& &n& a&klar96. Bunun sonucunda Trkiyeye yerle#mi# olan Yunan uyruklulardan, 12.000 ki#i s&n&r d&#& edilir.ve onlar&n evlilikleri dolay&s&yla 28.000 Rum, Patrikhane cemaat &ndan 40.000 ki#i Yunanistana gnderilir97. K&br&staki bu olaylar Fener Rum Patrikhanesi ile ili#kilendirilir. Fener Rum Patri inin 1957deki K&br&s olaylar&ndaki gibi Makariosu lanetlememesi bu d#ncenin ortaya &kmas&ndaki etkisi byktr. Patrik Vekili Emillionosda bu s&n&r d&#& edilmelerden nasibini al&r ve Trk Hkmetinin verdi i karar do rultusunda s&n&r d&#& edilir98. Bu s &n&r d&#& edilme olaylar& s&ras&nda Turgut Erenerol toplant&lar yaparak Trk H&ristiyan Ortodokslara Trk Ortodoks Patrikhanesine kat&lmalar& iin a r&da bulunur. Trk H&ristiyan vatanda#lar& katiyen Rum olamaz diyerek H&ristiyanl& &n Rumlukla birbirine kar&#t&r&ld& &n& dile getirir. Turgut Erenerola gre, Rum Romal& millettendir. Byle bir millet kalmad& &na gre, bunlar sadece Trktr 99. Turgut Erenerol, Trkler ve Rumlar aras&ndaki at&#malardan Fener Rum Patrikhanesini sorumlu tutar ve patrikhanenin Yunanistana ta#&nmas& gereklili ini savunur. Babas& Papa Eftim 40 y&l nce Kayseride kurdu u Trk Ortodoks Kilisesi ile hem yurt hem de kilise kurallar&na uyarak Ortodoks dinda#lar&n&, Trk H&ristiyanlar& ad& alt&nda birlik olmaya a &rm&#, Bundan ba#ka gidilecek yol, ve yntemlerin hakl& olarak baz& ac&lara ve pi#manl&klara yol aaca &n& sylemi#ti. 1964 y&l&ndaki bu s&n&r d&#& edilme olaylar& bunun #a#maz bir gerek oldu unu gstermi#ti100. Trkiyedeki Rumlar&, Trk Ortodoks vatanda#& olarak grerek, her lkenin Ortodoks vatanda#lar& gibi vatan anlay&#&na ba lamak isteyen Papa Eftim olmu#tu. Fakat patrikhane zihniyeti buna
Elin Macar, a.g.e., s. 218. Orhan Trker, 35 Y &l nce Yunanl &lar&n Trkiyeden S&n&r D&#& Edilmeleri, Tarih veToplum, 32/190 (Ekim, 1999), s. 201. 97 Elin Macar , a.g.e., s. 202. 98 Cumhuriyet, 21 Nisan 1964. 99 Tercman, 16 Nisan 1964. 100 Cumhuriyet, 16 Nisan 1964.
96 95
60
yana#mam&#, Trkiyedeki Rumlar& Bizans Devletinin kkeni olarak grmekten vazgememi#, bu halk&n Trk Ortodokslar& ad& alt&nda birlik olup yine patrikhaneyi tan&mas&na asla izin vermemi#ti. Bunun yerine Bizans Megali 'deas&n&n yuvas& olmay& tercih etmi#ti101. Turgut Erenerolda babas&ndan devir ald& & misyonu devam ettirerek Trkiye Cumhuriyeti topraklar&nda dinda#lar&n&n sevgi ile birlikte Trk Ortodoks Patrikhanesinin at&s& alt&nda toplama d#ncesindeydi102. Papa Eftim, 'smet 'nn ile gr#erek Lozanda yapt& & hatay& bir kez daha tekrarlamamas& iin gr#m# dinda#lar&n&n s&n&r d&#& edilmesini nlemeye al&#m&#t&103. Milli Mcadele dneminden itibaren Fener Rum Patrikhanesinin Bizans Megali 'deas&n& canland&rma faaliyetlerine kar#&l&k olarak bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurarak, tm Hristiyan Trk vatanda#lar&n& Fener Patrikhanesinin bu politikas &ndan uzak tutmak isteyen Papa Eftim, 14 Mart 1968te lr. Onun lmnden sonra byk o lu 24 y&ll&k diyagosu Turgut Erenerol II.Papa Eftim unvan& ile Papa Eftimin kald& & yerden grevini devem ettirir. Turgut Erenerolun lmnden 8 May&s 1991de lmnden sonra Seluk Erenerol, III.Papa Eftim unvan&yla grevi stlenmi#ti. Fakat o da 19 Aral&k 2003 tarihinde lm#tr. Bunun zerine bo#alan patriklik makam&n& IV.Papa Eftim unvan&yla patrik olarak Pa#a mit Erenerol seilmi# ve halen grevini srdrmektedir104.
Byk Do)u, 1 Nisan 1949. Cumhuriyet, 16 Nisan 1964. 103 Trk Ortodoks Cemaati lideri Seluk Erenerol, hem Lozan sonras& yap&lan mbadele hem de 1964 y&l&ndaki K&br&s olaylar & s&ras&nda 86.000 Hristiyan&n Yunanistana gnderilmesini byk bir hata olarak de erlendirir. Bu ikinci g s&ras&nda gidenlerin yaln&z 15-20.000nin Yunan, gerisinin Trk oldu unu belirtir. zellikle Seluk Erenerol iin bir tehcir niteli i ta#&maktad&r. Hikmet Yavuz Ercan, Srgndeki Ortodoks Trkler, Aksiyon, Say&: 163, (17-23 Aral&k, 1998), s. 31. Bu g olay& s&ras&nda Trk Ortodoks Patrikhanesinin cemaat say&s& 1500 ki#idir. Tercman ,16 Nisan 1964. 104 M.Sreyya *ahin, a.g.e., s. 200.
102
101
61
I- M LL MCADELE DNEM NDE PAPA EFT M VE TRK ORTODOKSLARI
A- PAPA EFT M VE TRK ORTODOKSLARININ M LL MCADELE DNEM NDEK FAAL YETLER
1-Papa Eftim ve Trk Ortodokslar#n#n Fener Patrikhanesinden Ayr#lmalar#
a) - Papa Eftim kimdir?
As rlarca Fener Rum Patrikhanesine ba!l olarak ya$ayan Anadoludaki Trk Ortodokslar , Osmanl Devletinin son dnemlerinde yrtlen Yunanl l k politikas ndan fazla etkilenmemi$tir. Bunun temel sebebi ise blgedeki halk n dil, gelenek ve rk bak m ndan kendini daha ok Trk olarak hissetmesi ve kendisini Trk o!lu Trk olarak nitelendiren Papa Eftim gibi bir nderin onlar Fener Rum Patrikhanesinin Megali idea politikas na kar$ uyarmas , Trk Ortodoks Patrikhanesini kurarak, Fener Patrikhanesine ba!l l ktan kurtarm $ olmas d r1. Papa Eftim ve Trk Ortodokslar n n, Trk Ulusal Ba! ms zl k Sava$ ndaki nemi az msanamayacak kadar byk olmas na ra!men son birka y ldan beri ara$t rmac lar n ilgi alan na girmi$tir. Trk Ortodokslar n n Trk Ulusal Ba! ms zl k Sava$ ndaki nemini kavrayabilmemiz iin, Trk Kurtulu$ Sava$ nda Yunan-Fener Rum Patrikhanesi rgtlenmesine propagandalar n kar$ bir Trk Ortodoks Kilisesi kurarak bu rgtlenmenin
rten Papa Eftimin Milli Mcadele y llar ndaki duygu ve
d$ncelerini de yans tan k sa bir biyografi ile ba$lamam zda yarar vard r. Papa Eftim, 1884 y l nda Yozgat n Akda!madeni kazas n n 'stanbulluo!lu Mahallesinde do!du. Babas n n ad Karahisarl o!ullar ndan Bara$t r. 'lk ve orta tahsilini
1
Salih zkan, Kayseride Trk Ortodoks Kilise Kongresinin Toplanmas# ve Anadoluda Ortodoksluk Sadas# Gazetesi, KAYTAM yay., Kayseri, 2003, s. 27.
Akda!madeninde yapt . Zekas ve al $kanl ! ile hocas *evki Efendinin dikkatini ekti. Arkada$lar n n Kuran- Kerimi ezberlemesine imrenerek 'ncili ezberledi. 21 ya$ nda iken ruhban mesle!ine girdi. 1908de Ankaraya gelerek babas n n mesle!i olan manifaturac l !a ba$lad . 1912de diyakoz ve 1915te seimle papaz oldu. Daha sonra da Akda!madenine dnd2. evresinin takdirini kazanan Eftimin durumu bir sre sonra Fener Patrikhanesine bildirildi. Patrikhane Eftimi 1918 y l nda Keskin Metropolit Vekili olarak tayin etti3. Papa Eftimin kendisini ve Trklk ile duygular n en iyi anlatan eser kendisinin Asil ve Necip Trk Milletine takdim etti!i bro$rdr. Papa Eftim kendisini bu bro$rde $u $ekilde anlatmaktad r: Beni yak ndan tan yanlar pek iyi bilirler ki, gsteri $ ve $ahsi propagandadan ho$lanmam. Bir vnme yada ululanma say lamayaca! ndan emin olarak kendimden, $ahs mla ilgili gereklerden konu amama msaade edilmesini rica ederim: Ben 10 ya$ mdan beri mukaddes kitaplarla ilgilenmeye ba$lad m. Mukaddes kitaplar n leh ve aleyhinde yaz lm $ neye rastlad msa, hepsini okumaya al $t m. Bundan ba$ka k rk y ldan beri, her gn en az 3 sabah, 2 ak$am gazetesi ve birok mecmualar okumay da itiyad edinmi$imdir. Diyebilirim ki, hayat m geceli gndzl okumak ve yazmakla gemektedir. Gnde 6 saat olsun uyumaya kendimi zorlar m. Ruhumu yle terbiye etmi$im ki, uykuda bile sanki bana birok yeni $eyler !reten bilgilerle me$gul olurum, kendimi bu derece ilm-i irfana ba!lad ! m halde yine de bir hi oldu!um kanaatini ta$ maktan asla ekinmemi$imdir. Byle olmakla beraber, ilahi bilgiler ve tecrbeler iinde ve iman mla $u fani mrden gcm yetti!i kadar zevk duymaktay m. Bunun bana ilahi bir ltufkarl k oldu!una inan yorum. nk dnyaya geli $ sebebimi ve insanl !a kar$ devlerimi kavramaktan ileri geldi!ine inan yorum. Bu inan $ bedenimi ve ruhumu sadete kavu$turuyor. Ulu tanr ma $krler olsun ki ok mesut ve bahtiyar m. Ben Ortodoks Hristiyan olarak do!dum. Ana dilim Trkedir. Rumca, Ermenice, Frans zca, Arapa, Farsa da !renmeye al $t m. Dinimin ve kilisemin dili olan Rumca ile mukaddes kitab ezberledi!imden, bu dili ok iyi anlar m. Di!er yabanc dilleri ise unutmu$ gibiyim. Milli ve dini duygular m n sa!lad ! , Milliyetimin Trk, din ve
Nureddin Peker, Trk Dostu de!il Trk O!lu Trk Papa Eftimin Arkas ndan, Tarih Konu$uyor, VIII/52 (May s, 1968), s. 3690. 3 Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), Tarih ve Edebiyat Vakf yay., 'stanbul, 2001, s. 181.
mezhebimin ise, Ortodoks oldu!una beni hibir zaman $phe ve tereddde d$rmemi$tir4. Daha sonra Papa Eftim baz Trk gazetecilerin kendisini Trk dostu olarak tan tmalar na ierlemi$, kendisini Trk dostu de!il, Trk o!lu Trk Papa Eftim olarak tan tm $t r. Bu konu ile ilgili olarak Papa Eftim yay nlad ! bro$rnde $yle devam eder: Ben her zaman, her yerde Trk oldu !umu beyan ettim. Bir yabanc Trk dostu olabilir. Fakat benim gibi halis Trk vatanda$ n n bu yabanc Trk dostu olarak gsterilmesi, onun milliyetinden $phe edildi!ine yol aar ki bundan incinmemek, teessr duymamak imkans zd r. Kendi milletimin dostu olmak bir Trk iin tabi zaruri, mant kidir. Bu byle olunca bir Trke Trk dostu demekle mant ks zl !a d$lm$ olmaz m ? Bana Trk demeyip, Trk dostu diyenleri hibir suretle affedemem. Atatrkn ve milletin mcadelesi sonunda biz Hristiyan Trkler de, btn milletimizle beraber milli istiklalimize kavu$tuk ve $imdi vnyoruz. Ne mutlu Trkm diyene 5. Ba! ms z Trk Ortodoks Patrikhanesini kuran Papa Eftim Milli Mcadele dneminde Mustafa Kemal nderli!indeki Anadolu Hareketini btn imkanlar yla destekledi. kard klar dergi ve yay nlarla Anadoluda ya$ayan H ristiyan halk n Yunan kkenli olmad ! tezini srarla savundu6. Atatrkn Baba Eftim bu memlekete bir ordu kadar yard m etti7. szlerine mahzar olan Baba Eftim Milli Mcadeledeki yard mlar ndan dolay TBMM taraf ndan 'stiklal Madalyas na lay k grlm$, 'stiklal Madalyas n almaya hak kazanan ilk patrik olmu$tur8.
b)-Anadoludaki Trk Ortodoks Halka Ynelik Yunan Propagandalar# ve Trk Ortodokslar#n#n Tepkisi
Trk 'stiklal Sava$ , Trk Milletinin emperyalizme kar$ ba$latt ! top yekn bir Milli Mcadele hareketidir. Bu hareket Kuvay- Milliye ruhu ile nce gneyde, sonra Bat
BCA: Dosya: T1 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 133 870 8. Ayr ca bkz. Hikmet Yavuz Ercan, Fener Ve Trk Ortodoks Patrikhanesi , A DTCF Dergisi, V/8-9 (1967), s. 417-418. 5 BCA: Dosya: T1 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 133.870..8. 6 Taner Tahir Kumkale,Trk Ortodoks patri!i Seluk Erenerol Beyi kaybettik nce Vatan, 25 Aral k 2002, s. 6. 7 Hikmet Yavuz Ercan, Srgndeki H ristiyan Trkler, Aksiyon, Say : 163, (18-25 Aral k, 1998), s. 28. 8 Taner Tahir Kumkale, a.g.m., s. 6.
4
10
Anadoluda do!du. Sonra da btn lke co!rafyas na yay ld . '$galciler Kuvay- Milliyeye kar$ yerli i$birlikileri de kullanmak istediler. Trklerin Anadolu co!rafyas n vatanla$t rmas ndan bu yana himayeleri alt nda bulunan ve huzur ierisinde ya$ayan bir tak m Elen soylu H ristiyan unsurlar kolayl kla i$galcilerin saflar na getiler. Bunlar ierisinde ba$rol Rumlar ve Ermeniler oynuyordu. Yurdun her taraf nda istek ve amalar n elde etmek ve devletin bir an nce kmesi iin al $ yorlard 9. 'stanbul Rum Patrikli!inde kurulan Mavri Mira Cemiyeti illerde eteler kurup ynetiyor, gsteriler ve propagandalar yapmakla u!ra$ yordu. Ermeni Patri!i Zaven Efendi de Mavri Mira Cemiyeti ile birlikte hareket ediyordu. Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz k y lar nda kurulan ve 'stanbuldaki merkeze ba!l Pontus Cemiyeti kolayl kla al $ yordu10. Ortodoks Rumlar n Trklk aleyhindeki faaliyetleri, 'zmirin i$galiyle birlikte zirveye km $t r. 'zmir Metropoliti Hrisotomos ve di!er Rum papazlar , 'zmirin ve Bat Anadolunun i$gali s ras nda Yunan askerlerine yol ve hedef gsterdiler ve bizzat silahl olarak i$gale kat ld lar. Rum kiliseleri i$galler s ras nda, askeri malzemenin Yunanl lara da! t ld ! birer st grevi grdler11. Birinci Dnya Sava $ sonucunda Yunanistan Trk topraklar n i$gal etmi$ ve buralardaki Trkleri yok etmek iin haks zl !a ba$ vurdu!u gibi Trkiyeye daha fazla Rum gelmesi ve yerle$mesi iin al $m $t r12. Karadeniz Blgesinde tekrar Pontus Rum Devletini kurma hayallerini gerekle$tirmek amac yla bir ok dernek kuruldu. 1904 y l nda Pontus Cemiyeti ad yla kurulan bu cemiyeti, Anadolu Rum Cemiyeti ad nda ba$ka bir Rum Cemiyeti takip etti. Pontus Cemiyeti taraf ndan bast r lan bir haritaya gre; Bu hayali Pontus Cumhuriyeti, merkezi Samsun olmak zere, Batumdan 'nebolunun bat s na kadar olan Kastamonu, Amasya, ank r , Yozgat, Sivas, Tokat, orum, Gm$hane, ve Erzincan illerini kapsamaktayd . Kurulan bu cemiyetler Fener Rum Patrikhanesi ve Yunanistan n nerileri ve yard mlar yla bu blgede 25 y l ncesindeki halk n konu$ma dili Trke iken, Yunanistandan gelen Rumlar ve !retmenler arac l ! ile blgedeki halka Trkeyi
Zekeriya Trkmen, 'stiklal Harbi Y llar nda Trk Ortodokslar n n Fener Rum Patrikhanesine Kar$ Yrttkleri Propaganda Faaliyetleri, Askeri Tarih Blteni, 24/46 (*ubat, 1999), s. 71. 10 Atatrk, Nutuk, I, Kltr Bakanl ! yay., Ankara, 1980, s. 2. 11 Adnan Sofuo!lu, 'stiklal Harbinde Kiliseler , Trk Yurdu, XVII/122 (Ekim, 1997), s. 95-98. 12 Ramazan Tosun, Trk Nufus Mbadelesi, Trkler Ansiklopedisi, XVI, Yeni Trkiye yay., 'stanbul, 2002, s. 597.
11
unutturmak ve Yunancay !retmek iin btn varl klar ile al $t lar. Yunanca bilmeyen H ristiyan halk a$a! ruhlu insanlar olarak gsterdiler. Bu blgedeki Trk karakter ve terbiyesine ba!l kalan Rum halk ndan bir ok insan ldrld13. Yunanl lar iin Rumlar Yunan Krall ! n n s n rlar iersinde ya$ayanlar ve Osmanl Devletinin s n rlar iersinde ya$ayanlar olmak zere ikiye ayr l yordu. Megali 'dea fikri ise, Osmanl s n rlar iersinde ya$ayan Rumlar yurtlar ve topraklar ile beraber ba! ms z Yunanistan n s n rlar iersine almak siyasi amac ndan ibaretti14. Bu amalar n gerekle$tirmek iin Rumlar, Paris Konferans na telgraf ekerek, Trklerin Trakya, Anadolu ve Karadenizdeki Rumlara zulm yapt klar n iddia etmi$ler ve Bat l Devletlerin mdahalesini talep etmi$lerdir. 'stanbuldaki Rum ve Ermeni Patrikleri, Anadolunun tamam n n 'tilaf Devletlerince i$galini teklif etmi$lerdir. 'zmir Metropoliti Hrisostomos da, ABD Ba$kan Wilsona telgraf ekerek, Anadoluda Yunanistana verilecek yerlerin tespit edilmesi ricas nda bulunmu$tur15. Trk idaresi alt nda as rlarca mutlu ve rahat bir $ekilde ya$ayan, ticaretle byk zenginli!e ula$an Ortodoks Rumlar ve Ermeniler, bir tak m hayali sevdalara kap larak i$galci Yunanl lar n, 'ngilizlerin ve Frans zlar n yan nda yer ald lar. Anadolunun istilas nda i$galcilere k lavuzluk yapt lar. Milli ordunun toplanmas na kadar 1922 y l geen zamanda, d$man n hain olan i$birlikilere kar$ sesini ykselten sadece Anadolunun 'slam inanc na sahip Trk de!ildi. Trk olup da Seluklulardan bu yana gayrimslim olarak, yani H ristiyan olarak varl ! n koruyan Trk Ortodokslar da Yunanl Rumlara kar$ kanlar aras nda idiller16. Ba $ta Papa Eftim olmak zere Anadoluda ya$ayan Trk Ortodokslar , Milli Mcadele ba$lad ! nda Mslman Patrikhanesine
17
rkda$lar n n yan nda yer alarak Fener Rum Yunan ordusuna kar$ Trk ordusunu
kar$
mcadele
ettiler,
desteklediler . Emperyalist glere ve Yunanistana kar$ ba$lat lan Kurtulu$ Sava$ Anadoluda Trk kkenli H ristiyanlar ile Rum H ristiyanlar n ayr lmalar na sebep olmu$tur18.
13
Trk stiklal Harbi, stiklal Harbinde Ayaklanmalar (1919-1921), Genelkurmay Bas mevi, ATASE yay., Ankara, 1974, s. 183. 14 Tanin, 22 Aral k 1922. 15 mer Ar soy, H ristiyan Trkler, Tarih ve D$nce, (Eyll, 2002), s. 32. 16 Zekeriya Trkmen, a.g.m., s. 71. 17 Mustafa Ekincikli, Trk Ortodokslar n n Kimli!i zerine Bir De!erlendirme, Trkler Ansiklopedisi, VI, s. 233. 18 Hikmet Yavuz Ercan, a.g.m., s. 417.
12
Fener Rum Patrikhanesi 1919da Bab- Ali ile tm ili$kilerini kesti!ini a klar ve Osmanl 'mparatorlu!unun egemenli!i alt ndaki tm Helen halk n n tm sorumlulu!unu stlendi!ini iddia eder. Fener Rum Patrikhanesi, Eyll-Aral k 1919da btn Rumlar n Osmanl Mebusan seimlerine kat lmalar n yasaklar19. Bu olay Fener Patrikhanesi iin Papa Eftim sorununun ba$lang c n olu$turur. Yunan subaylar n n seime kat lmama karar na kar$ n Papa Eftim ve evresindekilerin seimlere kat lmas Fener Patrikhanesinde rahats zl k uyand r r. Yunan subaylar tutuklanmas isterler20. Dahiliye Nezareti, Akda !madeni Tabur Komutanl ! na gnderdi!i emirde, Yozgat n Akda!madeni kazas Rumlar ad na Keskin Madeninde Papaz Eftim, Papa Vasil, 'stanbulda Gedik Pa$ada Sar Yani o!lu Kriko ad ndaki ki$ilerin ismi anla$ lamayan di!er bir ki$i ile haberle$erek etecili!e destek verdiklerini, asayi$i bozduklar , Mslmanlar ve 'stanbul Hkmeti aleyhine ayr l k bulunduklar sebebiyle bu ki$ilerin gzlem alt nda tutulmalar n hareketlerde BabAliye ba$vurularak Papa Eftimin
ister. Ayr ca bu
emirnamede, e!er buralarda byle bir ayaklanma meydana gelirse Trabzonun Yunan askeri ve 'tilaf Devletleri taraf ndan i$gal olunup, Ankara ve Maden civar n n Trabzona kat laca! belirtilmekteydi (Ek-1)21. Ancak bu emir Ankarada Vali Muhiddin taraf ndan Papa Eftimin Milli Mcadele ad na hareket etti!inden uygulanmaz. Ayn zamanda Papa Eftimin anlatt ! na gre, Erzurum ve Sivas Kongreleri yap ld ktan sonra Keskinde yap lan bir mitingde 'stanbul Hkmetini tan may p, Anadoludaki M. Kemal Pa$a hareketini tan d ! n belirtir. Papa Eftimin Mustafa Kemal Pa$a ile ilk gr$mesi ise Mustafa Kemalin Ankaraya gelip, Trkiye Byk Millet Meclisinin a lmas ndan sonrad r22. Ancak Papa Eftimin, Mustafa Kemal Atatrk ile ilk olarak gr$mesi konusunda, Trk Ortodokslar ile ilgili ortaya konulan makaleler ve eserler aras nda farkl gr$ler bulunmaktad r. Yavuz Ercan, Papa Eftimin o!lu Seluk Erenerolun verdi!i bilgilere dayanarak makalesinde; Atatrkn Papa Eftim ile tan $mak istemesi zerine, Sivas Kongresinden nce Papa Eftimi davet etti!ini, M. Kemal ile Papa Eftimin gr$mesinin ise erkez
19
Georgios Nakracas, Anadolu Rum Gmenlerinin Kkeni (ev.'bram Onsuno!lu), Belge yay., 'stanbul, 2003, s. 201. 20 Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, 'leti$im yay., 'stanbul, 2003, s. 87. 21 BOA: Dosya: 49/-2 Gmlek no: 42 Fon kodu: DH.KMS 22 Emin Elve, Trkiyede Din 'mtiyazlar , A Hukuk Fakltesi Dergisi , X/1-4 (1953), s. 363.
13
Ethem taraf ndan sa!land ! n belirtir23. Elin Macar n; Yunanl Nikos Fatiodisin eserine dayanarak verdi!i bilgiye gre; TBMMnin a lmas ndan sonra M. Kemalin evresinde bulunan ve sonradan Mslman olmu$ Keskin e$raf ndan R za Bey, Anadoludaki Trk Ortodokslar n n Rum Patrikhanesinden ayr bir kilise kurma projesi iin Papa Eftimi nerir. Papa Eftimin ba$ papaz yap lmas yla bu plan n ba$ar ya ula$aca! n syler. Atatrkn de Papa Eftimin Ankaraya davet edilmesini istemesiyle Atatrk ile Papa Eftimin tan $mas gerekle$ir24. Mondros Mtarekesi $artlar n kendi lehine daha iyi kullanmak isteyen Fener Rum Patrikhanesi Papa Eftim hakk nda tutuklama karar kartmak istenmesine ra!men amac na ula$amad . Anadoludaki Ortodokslara ve 'stanbuldaki Ortodokslara bask yap ld ! na dair Avrupal Devletleri inand rmaya al $t . Ancak bunda da ba$ar l olamad . Papa Eftimin Trk Milli Mcadelesine en nemli katk s , Fener Patrikhanesi taraf ndan kas tl olarak as ls z iddialarla yan lt lmaya al $ lan Avrupa kamuoyunun, gerek anlamda kar$ bir propaganda ile do!ru bir $ekilde bilgilendirmesiydi25. Papa Eftim Efendi, 1919 y l nda 'stanbula gelen General Harbourda Rum ve Ermeni az nl klar n Trkler aleyhine yapt klar olumsuz propagandalara kanmamas n dile getiren uzun bir telgraf yazar. Eftim telgraf nda, Anadolu Rumlu!unun blnmez bir para oldu!unu, ortadaki olaylar n d $ar dan gelen y k c -blc tahrikler ve telkinler sonucu meydana geldi!ini, Rumlar n, Trklk camias n n huzurlu bir unsuru halinde as rlarca emniyet ve huzur ierisinde ya$ad ! n kaydeder. Generalden al nacak kararlar n as ls z propagandalara dayanarak verilmemesini, olaylar n yerinde de!erlendirilmesini ister26. 'zmirin Yunanl lar taraf ndan i$gali zerine Bor Trk Ortodoks halk , TBMMne Ankarada Milli Kongreye ba$l kl bir protesto telgraf ekerler. Bu telgrafta; alt yz seneden beri Trk ve Mslmanlarla birlikte karde$e ya$ad klar ndan dolay milli ve dini hislerinin k r lmas na raz olmayacaklar ndan Anadolunun ayr lmaz bir paras olarak
Hikmet Yavuz Ercan, a.g.m., s. 29. Elin Macar , a.g.e., s. 87. 'stanbul Hkmetinin Papa Eftimin tutuklanmas n istemesine kar$ l k olarak Ankara Valisi Muhiddin Pa$a taraf ndan verilen cevap 3 Temmuz 1919 tarihlidir. Bu belgeden anla$ ld ! na gre, Papa Eftim TBMMnin a lmas ndan ok nce Milli Mcadele taraftar bir tutum tak nm $t r. Bu sebeple bu iddia as ls zd r. BOA: Dosya: 49/-2 Gmlek no: 42 Fon kodu: DH.KMS. 25 Blent Atalay, Trk Ortodokslar n Kendi Patrikhanelerini Kurmak 'in Verdikleri Mcadele, Trk Kltr Dergisi, XXXIX/462 (Kas m, 2001), s. 33. 26 Zekeriya Trkmen, a.g.m., s. 72.
24
23
14
grdkleri 'zmirin d$man eline gememesi iin gerekli tm nlemlerin al nmas n isterler27. Trk ordusunun, I. 'nn zaferini kazanmas ve daha sonras nda Londra
Konferans n n toplanaca! haberleri zellikle Rum halk ve Fener Patrikhanesinde Sevr Anla$mas n n uygulanmamas korkular na sebep olmu$tur. 'zmir Rumlar ve 'stanbul Rumlar Venizelosu Londra Bar $ Konferans na temsilci olarak semek istedikleri gibi, Fener Rum Patrikhanesi de Venizelosa gnderilmek zere bir muht ra haz rlar28. Bu muht rada, Anadoludaki Rumlu!un hukukunun savunulmas gerekli!inden bahsedilmekte, Sevr Antla$mas n n uygulanmamas durumunda do!uda medeniyetin byk bir tehlike alt na girece!i, zellikle Mustafa Kemalin hkmetinde Rumlar n takip edilip, haklar nda soru$turma a ld ! n belirttikten sonra Yunanl ! n ve Rumlu!un haklar n n korunmas iin Avrupal Devletlerinin adil tutumuna ba$vurduklar n belirtirler29. Yunan ileri hareketinin II. 'nn Sava$ nda Trk ordusu taraf ndan geri pskrtlmesinden sonra, lojistik deste!ini byk lde yitiren Yunanl lar, Anadolu Rumlar ndan yard m istemek durumunda kal rlar, fakat istedikleri yard m n yap lmamas zerine onlar nankrlkle sulamaya ba$larlar30. Kastamonu, Daday, Tosya, Ta$kpr ve Safranboluda ya$ayan Trk Ortodoks halk , bir dileke ile Kaymakamlar na ba$vurarak eskiden beri Ortodoks mezhebini kabul etmi$ Trklerden olduklar n ve Trkl!e ihanet eden 'stanbul Rum Patrikhanesinden ili$kilerini keserek yeniden kurulacak patrikhanede milli Trk Hkmeti emri alt nda ya$amak istediklerini bildirirler. Dahiliye Vekaleti Celilesine Kastamonudan 11 Nisan 1921 ve 118 Tahrirat Zeyil, ve di!er kazalara ilaveten Anadoluda bir Trk Ortodokslu!unun tesisi hakk nda Ta$kpr Rumlar n n da arzuhalleri arz ve takdim k l nd . Vali Sami 11 Nisan 1921 ve 227 ile Kastamonu Vilayetine
27
Rum Bor Halk n n Milli Kongreye 'zmirin '$galini Protesto eden Telgraf , Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, 50/112 (Haziran, 2001), s. 164. 28 Tevhid-i Efkar, 16 *ubat 1921. 29 Tevhid-i Efkar, 17 *ubat 1921. 30 Zekeriya Trkmen, a.g.m., s. 72.
15
Safranbolu Rumlar vaktiyle Ortodoks mezhebini kabul etmi$,Trklerden oldu!u cihetle daima Trk nam alt nda ya$amak zere 'stanbul Patrikhaneli!inden alakalar na katile Anadoluda Trk Ortodoks Patrikli!i tesisini istirham eylemekte olduklar ndan 'fay mktezesi arz olunur. Safranbolu Kaymakam
31
Bu arada Fener Patrikhanesinin Anadoludaki Trk Ortodoks halk n kendi faaliyetleri iin kullan lmas n nlemenin mmkn olup olmad ! n ara$t rmak iin Celalettin Arif Bey grevlendirilir. Meclise bu konu hakk nda Cevat Abbas Beyde rapor sunar32. Trk Ortodokslar da Anadoluda bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas konusunda kamuoyunu bilgilendirmeye al $ rlar. 20 Nisan 1920de hkmet temsilcileri ile gr$erek bu d$ncelerini dile getirirler. Gr$meler s ras nda Trk olduklar konusunda kimsenin $phe etmeye hakk olmad ! n ve Trkeden ba$ka bir dil bilmemelerini de bunun bir delili oldu!unu belirtirler33. Anadolunun de!i$ik blgelerinde ya$ayan Trk Ortodoks halklar Ankara Hkmetine telgraf ekerek 'stanbul Rum Patrikhanesi ile ili$kilerini kestiklerini bildirirler. Ankarada Trk Ortodoks Patrikhanesinin kurulmas na taraftar olduklar n a klarlar34. Safranbolu Rumlar n n daha nce Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas iin Trk Hkmetine olan ba$vurular , 1 May s 1921de Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yay nlan r. 2749 Safranbolulu Trk Ortodoks halk n n Trk kamuoyuna seslendi!i bu haberde zetle; rf, adet, gelenek ve dil itibar ile Trk olduklar n , bu gne kadar 'stanbul Rum Patrikhanesinin bask lar yznden Trk olduklar n ortaya koyamad klar n , aralar nda yanl $ yola sap p Rum Patrikhanesinin politikalar na alet olan ki$iler olmas na ra!men kendilerinin Trk Hkmetlerinden $efkatle muamele grdklerini, bundan sonra da Panelenizm gibi emel ve ak mlara kat lmayarak as l karde$leri olan Trklerle mutlu ve huzur ierisinde ya$ama gayretinde olduklar n belirttikten sonra Fener Patrikhanesi ile
31
Nureddin Peker, 1918-1923 stiklal Sava$#n#n Vesika ve Resimleri- nebolu ve Kastamonu Havalisi Deniz ve Kara Harekat# Hat#ralar#, 'stanbul, 1953, s. 315-316. 32 Hakan Alkan, Gemi$ten Gnmze Trkiye Patrikhaneleri I, 'stanbul, 2003, s. 109. Ayr ca bkz. Elin Macar, a.g.e., s. 88. 33 Blent Atalay, a.g.m., s. 173. 34 Zeki Ar kan, Mtareke ve $gal Dnemi zmir Bas#n# (30 Ekim 1918-8 Eyll 1922), Atatrk Ara$t rma Merkezi yay., Ankara, 1989, s. 114.
16
tm ili$kilerini kestiklerini, amalar n n Anadolunun uygun bir yerinde Trk Ortodoks Patrikhanesi kurmak oldu!unu vurgularlar (Ek-2)35. Trk Ortodokslar n n bu kararl tutumlar , ocak ay nda verilen kanun teklifinin kanunla$t rma srecini h zland r r. 1 May s 1921de Bakanlar Kurulu taraf ndan Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas ile ilgili karar kabul edilir (Ek-3)36. Ancak Fener Rum Patrikhanesi, btn H ristiyan kiliselere telgraflar gndererek Anadolu Rumlar n n yeni bir patriklik kurma giri$imini protesto eder. Buna kar$ l k olarak Papa Eftim Efendi, Amerikal gazeteci Priceye verdi!i demete, haklar n dile getirmek iin Cemiyet-i Akvama kadar gideceklerini ve 'stanbulda Yunan propaganda oca! olan patrikhane ile hibir ilgilerinin olmad ! n tekrarlar37. Bu geli$melerden sonra Trk Ortodokslar ile ilgili yaz lar Milli Mcadele dnemi gazetelerinde giderek artar. Hakimiyet-i Milliye gazetesinde Yazar 'zzet Ulvi taraf ndan Anadoluda Hristiyan Trkler ba$l kl birincisi 18 Ekim 1921, di!eri ise 12 Kas m 1921 tarihli iki makale yay nlan r. 'lk makalede yazar 'zzet Ulvi; Trklerin en byk kusurlar ndan birisinin kendi tarihini ihmal etmesi oldu!undan, milletlerin kendi tarihlerini bilmeleri gereklili!inden bahsettikten sonra iki Avrupal yazara dayanarak, Anadolunun ilk halk n n Turanl oldu!unu ispatlamaya al $ r. Turan rk ndan olan kavimlerin Yunanl lar n, 'branilerin, 'skender gibi Makedonyal hkmdarlar n, Bizansl Rumlar n hcumlar na u!rayarak ma!lup olduklar n ve i$kencelere maruz kalarak dinlerini de!i$tirip, Rum ve Ermeni mezheplerini kabul etmelerine ra!men ana benlikleri olan Trkeyi unutmad klar n anlatt ktan sonra $yle devam eder; Bir Karaman Rumunu ele alal m. 'ri kemikli, vcudu geni$, omuzlar gr, siyah ka$lar , pala b y klar , bak $lar , sakin duru ciddiyeti, resmiyeti hele konu$mas ndaki $ive ile bir a! zdan, bir Trkmenden ne fark vard r. Konu$tu!u dil halis Trkedir. Bir iki kelime Rumca her nas l !renmi$se onu sylemekten zevk almaz, sylese bile kelimeleri bozar ve da ! t r, ba$ka bir $ekle sokar. Vaktiyle Anadolu adl 'stanbulda kan Rumca harfli ve Trke ibareli bir gazeteleri vard r. Bu gazete bile Rumca harflerin hepsini kullanm yordu. '$te Karamanl denilen Trklerin alakas bu gazete kadard r. Bu Karamanl lar, Ortodokslu!u vaktiyle kabul ettikleri vakit kilisede Rumca ibadetten pek ziyade s k larak, Bizans 'mparatoruna $ikayet etmi$ler. Bunun zerine kilise de bunlar n Trke vaftiz olunmas na msaade edilmi$tir.
Hakimiyet-i Milliye, 1 May s 1921. Bu haberin ayr nt l Transkribi iin bkz. Mustafa Ekincikli, Trk Ortodokslar#, Ankara, 1998. s. 166-170. 36 BCA: Dosya: 94-6 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 3 18 14. Ayr ca bkz. Hakan Alkan, a.g.e., s. 89. 37 Nurettin Glmez, Kurtulu$ Sava$#nda Anadoluda Yeni Gn, Atatrk Ara$t rma Merkezi yay., Ankara, 1999, s. 467.
35
17
*imdi bu Karamanl larla ba$ka simada olan yaygarac , $arlatan Rum yan yana getirilirse ne kadar birbirinden ayr bir mahluk oldu!u a k suretle anla$ l yor (Ek-4)38. Szleriyle bir Yunanl ile Karamanl Trklerin farkl l klar n ortaya koyar. 'zzet Ulvi 12 Kas m 1921de yay nlanan ikinci makalede ise, Anadoludaki Ortodoks olan halk ozanlar ndan yaln z ikisini tan tt ktan sonra, $iirlerinden rnekler verir. Yazar Kayseride halk $iirleri ara$t rmas yaparken as l adlar Artin ve Kirkor olan Mahubi ve Harbi adlar ndaki iki halk ozan karde$in $iirlerini bulur. Mahcubi lm$tr, karde$i Harbi ile tan $ r. Harbi ona ko$malar n verir, yazar bu yaz dizisinin ikincisinde bu dizeleri yay nlayarak bu halk ozanlar n n dillerinin Trke olmasayd Anadoluya zg olan bu $iirlerin yaz lmas n n mmkn olmayaca! n n mesaj n vermeye al $ r (Ek-5)39. Papa Eftim de, 7 Kas m 1921 ve 9 Kas m 1921 tarihlerinde Hakimiyet-i Milliye gazetesine yapt ! a klamalarda; Anadolu H ristiyanlar n n, Mslman Trklerle ayn rktan oldu!unu, Anadoluda ya$ayan Trklerin Mslman ya da H ristiyan oldu!unu ifade eder. Trklklerinin delili olarak ta kilisedeki ayinlerini Trke yapmalar n rnek gsterir. Yunanl lar n as l amac n n ise bu iki ayn
40
rktan olan bu unsuru birbirine d$rmek
oldu!unu bildirir (Ek-6) . Fener Patrikhanesinin hain temsilcilerinin Anadoludaki H ristiyan Trk ocuklar n hkmetin denetimi d $ ndaki zel okullarda Trk d$manl ! telkini ile yeti$tirmesine ra!men, bu ocuklar n n dilini ve rk n bozamad ! n , ancak bu yz y ll k al $malar n sahil kesiminde etkili oldu!unu belirterek, bu politikalara kar$ etkili olamayan Mslman Trklerin de bu meydana gelen olaylarda sorumlu oldu!unu belirtir. Bir din merkezi olmaktan ok Osmanl Devletinin siyasal ili$kilerine mdahale ettiren Fener Rum Patrikhanesinin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti taraf ndan dzenlenmesi gereklili!inden bahseder (Ek-7)41. Papa Eftimin bu a klamalar Anadoludaki Trk Ortodokslar taraf ndan da desteklenir. orum Trk Ortodoks Kilisesi Metropoliti Papa Nikola ve orum e$raf ndan Glistano!lu Hrisantos da Anadoluda bir az nl klar meselesi olmay p, Mslman ve H ristiyan Trklerden olu$an Anadoluda byle bir meselenin olmad ! n ilan ile Avrupal Devletlerden bir ailenin evlatlar aras na girmemelerini isterler (Ek-8)42.
38 39
Hakimiyet-i Milliye, 18 Ekim 1921. Hakimiyet-i Milliye, 12 Kas m 1921. Ayr ca bkz. Esat Eraslan,Kurtulu$ Sava$ nda Yunan-Fener Birlikteli !ine Kar$ rgtl Bir Yakla $ m, Atatrk Yolu, XV/15 (May s, 1995), s. 421. 40 Hakimiyet-i Milliye, 7 Kas m 1921. Zekeriya Trkmen. a.g.m., s. 74. 41 Hakimiyet-i Milliye, 9 Kas m 1921. 42 Hakimiyet-i Milliye, 10 Kas m 1921.
18
Ancak Trk Ortodokslar n n bu gayretleri ile birlikte Venizelos da byk Yunanistan hayalini gerekle$tirmek iin Fener Patrikhanesini tamamen avucunun iine al yordu. Yunanistanda al nan btn kararlar n ayn duyarl l kla Fener Patrikhanesi taraf ndan uygulanabilmesi iin byk Yunanistan hayaline hizmet edecek bir patrik seilmesi gerekiyordu. Bu i$ iin en uygun aday ise Atina Metropoliti Giritli Meletios Metaksas idi. Meletiosun Enosise ba!l l ! n a ka ilan etmesi Yunanl lar iin cesaret vericiydi. Venizelos kendi ad na bu davay srkleyecek olan Meletiosu Haziran 1921de Edirnede Patrikhane Sen Sinod Meclisini toplayarak patrik setirir43. Meletiosun patrik seilmesi Milli Mcadele dneminde tepki ile kar$ lan r. 'stanbul Hkmeti de Meletiosun patrikli!ini kendisinin Osmanl vatanda$ olmamas nedeniyle tan maz44. Meletiosun patrik seilmesini protesto amac yla, Papa Eftim, tm Ortodoks kiliselerine seslenen bir beyanname yay nlar. Ortodoks kiliselerine bir tamim ba$l ! alt nda 30 Kas m 1921de Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yay nlanan bu beyannamesinde; Anadolu H ristiyanl ! n n zor durumda kalmas ndan 'stanbul Rum Patrikhanesini sorumlu tutar ve tm Anadolu H ristiyanl ! n n da kendisi ile ayn gr$te olduklar n belirtir. Fener Rum Patrikhanesinin Anadoluda bulunan btn H ristiyanlar n kkeninin Yunanl oldu!unu iddia eden yalan propagandalar ile Avrupa Devletlerini Anadoludaki Milli Mcadeleye kar$ k $k rtt ! n , On as rdan beri Trk Hkmetlerinin kendilerine sald r da bulunmad klar n , Anadolu H ristiyanlar n n TBMM Hkmetini, hibir zaman kendilerine bask da bulundu!u iin ne Fener Rum Patrikhanesine ne de Avrupa Devletlerine $ikayet etmediklerini, Milli Mcadele yan nda yer ald klar n kesin bir dille ifade eder45. Papa Eftimin ve Trk Ortodokslar n n a klamalar A k Szgazetesi yazar 'smail Habib Sevk iin yeterli de!ildir. 24 Kas m 1921- 4 Aral k 1921 y llar aras nda Yunanl Rumlar ve Anadolu Rumlar ile ilgili olarak yay mlanan makalelerinde, Papa Eftim ve Trk Ortodokslar n n rken Trk olmalar n millet kavram iin yeterli grmez. ba$ka milletlerin Mslman olmakla Trk olabildi!ini ancak Karamanl lar n Trk olmad klar ndan Trk Milletinden ayr bir unsur olarak Anadolu Rumlar ismiyle adland r lmalar gerekti!ini savunur. 'smail Habib Sevk, Yunan Rumlar n ise sahil Rumlar olarak adland r r. Ona gre iki Rum vard r; Fenerci Rumlar ve Trk Rumlar. Fenerci Rumlar, zaferden sonra Yunanistana mbadele edilmeli, Anadolu
43
Tevhid-i Efkar, 22 Haziran 1921. Tevhid-i Efkar, 16 Kas m 1921. 45 Hakimiyet-i Milliye, 30 Kas m1921. Ayr ca bkz. Mustafa Ekincikli, a.g.e., s. 116.
44
19
Rumlar ise Fener Patrikhanesinden ayr larak kuracaklar Trk Ortodoks Patrikhanesinin siyasetten uzak kalmas $art yla Anadoluda kalmal d rlar46. Trk Ortodokslar ayr bir patrikhane kurma abalar n giderek artt r rlar. 'stanbul Rum Patrikhanesi aleyhine Adliye Bakanl ! na $ikayette bulunarak bir siyaset ve fesat oca! haline gelmi$ olan patrikhaneyi tan mad klar n , kendilerinin Yunanl de!il, Trk Ortodoks milletinden bir patrik semek istediklerini dnemin gazetelerine telgraflarla bildirirler (Ek-9)47. orum ve evresi Trk Ortodoks cemaati ad na Metropolit Papa Nikola ve orum Trk Ortodoks halk nde gelenlerinden Glistano!lu Hristos imzalar yla Byk Millet Meclisi Ba$kanl ! na, 'i$leri, D $i$leri ve Adliye Bakanl ! na gnderdikleri dilekede, as rlard r dini hrriyet ierisinde ya$amakta olduklar Anadoluda Rum veya Elen ad yla bir millet olmay p, kendilerinin milattan nce bat ya do!ru g eden rken Turanl H ristiyan Trklerden olup, kendi haklar n dile getirmesi iin 'stanbul Patrikli!ine hibir zaman vekalet vermedikleri gibi, Avrupal Devletlerinin az nl klar hukuku gibi bahanelerle bir ailenin yeleri aras na ikililik sokma abalar ndan duyduklar rahats zl ! dile getirirler. (Ek-10)48. Safranbolu Trk Ortodoks cemaati ruhanilerinden Papa Yermanos, Hakimiyet-i Milliye gazetesine gnderdi!i telgrafta, Yunanl lar ve i$birlikisi 'stanbul Patrikli!inin Anadoludaki aldat c ve yalan hareketlerini tan mad klar n n tm dnyaya duyurulmas n ister (Ek-11)49. Papa Eftim Efendi, kendisini destekleyen Yermir, orum, Kayseri, Yozgat ve Isparta Trk Ortodoks halk ndan ald ! telgraflar de!erlendirerek, Adliye Vekili Refik *evket Efendiyi ziyaret eder ve tamamen siyasetten uzak bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas talebinde bulunur. Refik *evket Efendi k sa bir sre ierisinde Trk Ortodoks Patrikhanesinin kurulaca! szn verir (Ek-12)50. Papa Eftimin Fener Patrikhanesine kar$ tav r alarak TBMMyi desteklemesinin ba$l ca sebepleri, Fener Patrikhanesinin uzun sreden beri Trk Milletine ve devletine kar$ yapt ! ihanetleri bilmesidir. Papa Eftim Fener Patrikhanesinin as ls z olan iddialarla
'smail Habib Sevk, Kurtulu$ Sava$#nda Yunanl#lar ve Anadolu Rumlar# zerine Makaleler, (A#ksz Gazetesi ), Haz.Mustafa Eski, Atatrk Ara $t rma Merkezi yay., Ankara, 1999, s. 87-100. 47 Tevhid-i Efkar, 22 Aral k 1921. 48 Tevhid-i Efkar, 24 Aral k 1921. 49 Hakimiyet-i Milliye, 29 Aral k 1921. 50 Hakimiyet-i Milliye, 28 Aral k 1921.
46
20
dnya kamuoyunu yan ltmas na kar$ n, Papa Eftim gerek anlamda kar$ propaganda ile dnya kamuoyunu bilgilendirmekle kalmay p Ankara evresindeki Kuvva-i Milliye hareketinin ileri gelenleri ile bizzat gr$erek i$birli!i yapar51. Keskin ve civar nda toplad ! 500 kadar Trk Ortodoks gnll taburu ile 'stiklal Sava$ na kat l r. Bu yolda TBMM Hkmeti Mdafaa-i Milliye te$kilat na ba$vuruda bulunur52. Pontus etelerini uyarmaya giden Dahiliye Vekili Fethi Bey ile birlikte hareket sahas na gitmek isteyen Papa Eftimin bu iste!i, Pontusu etelerin, Papa Eftimin !tlerini dinleme ihtimalinin zay fl ! sebebiyle yerine getirilmez. Hkmet bu grev yerine Papa Eftimden Akda!madeni da!lar nda bulunan H ristiyan eteleri ile ilgilenmesi ister53. Papa Eftim, 6 Ocak 1922 tarihinde Anadoludaki Rumlara Fener Patrikhanesinin emirlerine kesinlikle uyulmamas , baz ara bozucular n faaliyetlerine kesinlikle kat l nmamas gerekti!ini hat rlatarak birlik a!r s nda bulunur54. Karadenizdeki Pontus etelerinin 1922de Merkez Ordusu taraf ndan yenilgiye u!rat laca! n n anla$ lmas zerine ba$ta Yunanistan ve 'ngiltere taraf ndan Anadoluda az nl klara Trkler taraf ndan zulm yap ld ! iddialar ortaya at lmaya ba$lanm $t r. Bu iddialara kar$ l k olarak, Konya Trk Ortodokslar , Ankara Trk Ortodokslar , Elaz ! ve aycuma H ristiyanlar , Zonguldak, Kayseri, Diyarbak r, Gm$hane, Gerze, Konya, Gm$hac ky, Bnyan, Niksar, Giresun, Adana, Sinop, Bo!azl yan, Develi, Ekin, Karahisar, Safranbolu, Akda!madeni, Bafra ,Samsun, ar $amba, Adana, Nev$ehir, Yozgat ve Kars H ristiyanlar Yeni Gn gazetesinde yay mlanan telgraflar nda, TBMMden ba$ka kendi haklar ile ilgili hibir kurum ve ki$inin konu$maya hakk olmad ! n , Fener Rum Patri!i Meletiosun H ristiyanlar entrikalar na kurban etmeye al $t ! , Milli Hkmetin herkesin hakk na sayg l bir halk hkmeti oldu!u belirtilirler55. Anadolu H ristiyanlar n n bu a klamalar kar$ s nda Meletios Papa Eftimin ve di!er kiliselerin a klamalar n n Trklerin bask s alt nda verilmi$ oldu!unu Amerika ve Avrupa kamuoyuna a klar. Papa Eftimin yak n akrabalar n n 'stiklal Mahkemelerinde yarg lan p idam edildi!ini belirtir. Papa Eftim ise, amca o!lu ve bir akrabas n n idam edilmesinin
Blent Atalay, a.g.e., s. 171. Zekeriya Trkmen, a.g.m., s. 78. 53 Mustafa Ekincikli, a.g.e., s. 183. 54 A.g.m., s. 78. 55 Nurettin Glmez, a.g.e., s. 444.
52
51
21
sorumlusu olarak kiliseyi siyasete alet edip, fitne ve fesat tohumlar saan Fener Rum Patrikhanesi ve Meletiosu gsterir 56. Papa Eftimin trk Ulusal Ba! ms zl k Sava$ na en byk katk lar ndan biri de 31 Mart 1922de TBMM bahesinde ve halk nnde yap lan ulusal miting s ras nda bahe duvar n n stnde yapt ! konu$mad r. D$manlar m z n her $eyi var, ancak bizim silah ve cephanemiz yok. Fakat g!smzde iman m z var. Mutlaka kazanaca! z. Ya$as n muzaffer Tk ordusu ve asil Trk milleti diyerek hayk ran Papa Eftim, Atatrkn Baba Eftim, bu memlekete bir ordu kadar hizmet etmi $tir szlerine mahzar olmu$tur57.
2- Trk Ortodoks Kilisesi Kongresinin Toplanmas # ve Trk Ortodoks Kilisesinin Kurulmas #
Papa Eftim Anadoluda oturdu!u srece 'stanbula etkili olamayaca! n n fark ndayd . Yunan-Fener Patrikhanesi i$birli!i kar$ s nda rgtl bir yakla$ mla cevap vermenin gereklili!ine inan yordu. Papa Eftimin bundan sonraki tm amac bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurmakt ve bunu da ad m ad m uygulamaya koyuyordu58. Fener Patrikhanesi ve onun ba$ nda bulunan Meletiosun a k a k ayr l k siyasetin iinde bulunmas sonucunda kendilerinin z Trk olduklar n savunan Trk Ortodokslar , nce Fener Patrikhanesinden ayr larak ba! ms z bir patrikhane kurmak iin kendi yollar n ve anlay $lar n btn dnyaya ilan etme zorunlulu!unu duyuyorlard 59. Ancak Trk Ortodoks Kilisesinin hangi $ehirde nas l ve kimin kat l m yla kurulmas ve kurulacak olan kilisenin Ortodoks mezhebine uygun olmas konusunda Papa Eftim birtak m sorunlarla kar$ la$ r60. Atatrkten hem g hem de Kayseride bir kongreye toplama iznini alan Papa Eftim ruhani ba$kan bulmak zorundayd . '$galden etkilenerek ruhani sorumluluk blgelerini terk edip kaan birok metropolit vard r. Kalanlar da bir kongre toplamaya ikna etmek olduka zordu61. Anadolunun e$itli yerlerine srgn olarak gnderilen metropolitlerden bu hareketleri desteklemeleri istenir62.
A.g.e., s. 445. Yavuz Ercan, a.g.m., s. 28. 58 Esat Eraslan , a.g.m., s. 421. 59 Zbeyir Kars, Milli Mcadelede Kayseri , Atatrk Ara$t rma Merkezi yay., Ankara, 199, s. 119. 60 A.g.e., s.116. 61 Hakan Alkan, a.g.e., s. 92. 62 Teoman Ergene, stiklal Harbinde Trk Ortodokslar#, 'stanbul, 1951, s. 29.
57
56
22
Bu s rada Anadoluda Konya Metropoliti Prokobiyos, Maka Metropoliti Kirillos, Antalya Episkoposu Meletios ve Gm$hane Episkoposu Yervosyos kal r. Papa Eftim bu ruhbanlar ikna ederek bir kongre toplamay ba$ar r. Bu ruhban s n f ndan Kayseriye sadece Prokobiyos, Yervosyos ve Meletios gelir. Bundan ayr olarak kongreye Anadoluda ve Trakyada bulunan seksen ruhani daire davet edilir. Bunlardan Fener Patrikhanesinin etkisi alt nda bulunan 'stanbuldaki sekiz ruhani daire kongreye kat lmaz63. Bu arada Fener Patrikhanesi ruhbanlar , Trk Ortodoks Kilisesi Kongresinin toplanmas n nlemek amac yla Anadoludaki az nl klar n hak ve hukuklar n n tehlikede oldu!u iddias yla, Anadoluda kurulacak bir patrikhanenin bunun ba$l ca sebebi olaca! propagandas yla tekrarlarlar64. Sonuta, Fener Patrikhanesinin bu propagandalar etkili olur. Trk Ortodoks Kilisesinin kurulmas yla ilgili taslak tzk Orient adl Amerikan misyoner gazetesinin 8 Temmuz 1921 tarihli nshas nda yay nlan r. 'stanbuldaki Amerikal istihbarat lar durumu yak ndan izlerler. 17 Temmuz 1921de Trk Ortodoks Kilisesi adl monografik istihbarat raporlar n Washingtona gnderirler65. Btn bu geli$melere ra!men kongre 22 Temmuz 1922de, Kayseri Zincidere Manast r nda toplan r. Blent Atalaya gre, kongrenin Zincidere Manast r nda toplanmas tesadfi de!ildir. Fener Patrikhanesinin burada ruhban okullar ve bnyesinde a lan k z yetimhanesinde Yunan kkenli !retmenlerin Megali 'dea propagandas na olan tepkiler Papa Eftimin i$ini kolayla$t rm $t r. Bu kongrede Kayseri Kaymakam Muammer Bey, Mevki Kumandan ve Kalem Reisi Miralay Abdullah Bey de bulunur. Kongrenin ba$kan vekili Antalyal Filip eneo!lu, sekreteri ise Bodrumi 'stimat Zihnidir66. Anadolu Trk Ortodokslar seslerini daha iyi duyurmak iin 22 Temmuz 1922 de Grek harfi ile de!il, Arap harfi ile kard klar Anadoluda Ortodoksluk Sadas ad ndaki haftal k gazete ile kamuoyuna d$nce ve faaliyetlerini duyuruyorlard . Gazete 21 *ubat 1923 tarihine kadar yay n hayat n srdrr. Kayseri Liva matbaas nda bas lan gazetenin idarehanesi, Kayseri Aya Nikola Kilisesidir67. Kayseride toplanan Ortodokslar n bu byk kongresinde Fener Patrikhanesinden kesin olarak ayr lmak, Anadolu Trk Anadoluda H ristiyanlar n yok edilmek istenildi!i iddialar n
63
M.Sreyya *ahin, Fener Patrikhanesi Ve Trkiye , Ankara, 1978, s. 190. Blent Atalay, a.g.e., s. 192. 65 Esat Eraslan, a.g.m., s. 243 66 A.g.e., s. 196. 67 Salih zkan, a.g.e., s. 54-100.
64
23
Ortodoks Patrikhanesinin kurulu$unun kolayla$t r lmas ve h zland r lmas konusunda Milli Hkmet nezdinde giri$imde bulunmak karar verilir68. Bu kongrede Meletiosun patrikli!inin tan nmad ! belirtilerek Ba! ms z Trk Ortodoks Patrikhanesinin kurulmas kararla$t r l r ve Umum Vekil ve Murahasl !a Papa Eftim tayin edilerek kendisine al $malar iin vekalet verilir69. Kongrede al nan di!er nemli kararlar aras nda Anadoluda oturan Trk Ortodokslar n n anadili Trke oldu!undan, Rumca anlamad klar ndan dolay 'ncilin Trke okunmas n n tm Ortodoks kiliselerine bildirilmesidir. Yine kongrede Ankarada bulunan 'ngiliz generali Thownshende telgraf ekilerek, Trk Ortodokslar n n TBMM Hkmetinin adalet ve $efkatinden memnun olduklar , Fener Patrikhanesinin az nl klar n haklar iddias yla dini siyasete alet etti!i ve bu tr iddialara nem verilmemesi gereklili!i tekrar bildirilir. Kongrenin 11. son toplant s 21 Eyll 1922de toplan r. Kongrenin amac Trk Ortodoks Kilisesinin kurulmas yd . 21 Eyll 1922de patrikhane kurulup 22 Eyllde patrik kaymakam seilince kongrenin son bulmas Prokobiyosun gerekirken, Patrik Kaymakam mazbatas Adliye Bakanl ! taraf ndan onaylanmad ! ndan kongre bir
mddet daha devam eder70. Prokobiyos tayin edildikten sonra hepsi halktan olmak zere on iki ki$ilik bir Sen Sinod Meclisi kurulmu$tur71.
68
69
Nurettin Glmez, a.g.e., s. 468. Blent Atalay, a.g.e., s. 196. 70 Salih zkan, a.g.e., s. 38-39. 71 Mustafa Ekincikli, a.g.e., s. 188.
24
EK 1 Ankara Valisi Muhiddin Pa an#n Papa Eftimin Dahiliye Nezareti taraf#ndan gz alt #nda tutulma iste$ine kar #l#k olarak verdi$i cevap. BOA-DHKMS:49-2/42
74 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
EK 2 Safranbolulu 2749 Trk Ortodoksunun Anadoluda Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas na ili!kin isteklerini ieren 1 May s 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yay mlanan haber.
EK 3 Anadoluda Trk Ortodoks Kilisesi kurulmas n n Bakanlar Kurulu taraf ndan kabul BCA-BKK:3 18 14.
EK 4 zzet Ulvinin 18 Ekim 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yay#mlananAnadoluda Hristiyan Trkler -1adl# makalesi
EK 5 zzet Ulvinin 12 Kas#m 1921 tarihinde Hakimiyeti Milliye Gazetesinde yay#mlanan Anadolu Hristiyanlar -2 adl# makalesi.
EK 6 Papa Eftimin 7 kas m 1921 tarihindeAnadolu Hristiyanlar ve arzular -1 ba!l $ ile Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yay mlanan Trk Ortodoks halka seslendi$i beyanname.
EK 7 Papa Eftimin 9 Kas m 1921 tarihinde Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde Anadolu Hristiyanlar -2 ba!l $ ile yay mlanan Trk Ortodoks halka seslenen beyannamesi
EK 8 Anadolu orum Trk Ortodoks Cemaatinin Trk Ortodoks Patrikli i kurulmas# isteklerine ili$kin10 kas#m 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yay#mlanan haber.
EK 9 Trk Ortodokslar n n Meletiosun patrik seilmesine kar! tepkilerini dile getirdikleri 22 Aral k 1921 tarihli Tevhid-i efkar Gazetesinde yay mlanan haber.
EK 10 Anadolu Trk Ortodokslar n n Trk Ortodoks patrikhanesi kurulmas isteklerine dair 24 Aral k 1921 tarihinde Tevhid-i Efkar Gazetesinde yay mlanan haber.
84 78 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
EK 12 Anadoludaki Trk Ortodokslar n n Anadoluda Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas na ili!kin 28 Aral k 1921 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesinde yay mlanan haber.
EK 15 Papa Eftimin Ba bakanl#$#n Ankaraya davet edilmesine kar #l#k olarak verdi$i cevap BCA-BME:18 102 9.
EK 11 Safranbolu Trk Ortodoks cemaatinin Anadoluda Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmas isteklerine ili!kin 29 Aral k 1921 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yay mlanan haber.
EK 13 Papa Eftimin Hristos Kilisesinin Fener Rum Patrikhanesine Teslim Edilmemesi in Fener Rum Patrikhanesine ekti#i Telgraf. BCA-BME:65 406 11.
EK 14 Hristos Kilisesinin Fener Rum Patrikhanesine Devir edildi ine ili#kin belge.BCA-BME:18 102 9.
G R #
Osmanl !mparatorlu$unda ya'ayan halklar mozai$inin en ilgin rneklerinden birisi de bugn ! Anadolu Blgesi diyebilece$imiz ya da antik ve turistik ad ile Kapadokyada ya'am ' olan Karamanl lard r1. Karamanl lar n kkenleri ile ilgili yap lan ara't rmalarda iki hakim gr' ileri srlm'tr. !lk gr'n savunucular na gre, Karamanl lar Rum Ortodoks halk ndand r. Ancak bu halk n ya'ad $ blgedeki a$ r Osmanl bask s , Trk dilinin zorunlu kulland r lmas ve Rumca e$itiminin yzy llarca verilmemesi gibi nedenlerle Karamanl lar bu dili unutarak zamanla Trkle'mi'lerdir2. !kinci gr' savunanlara gre, Karamanl lar Trk halk ndand r. Karamanl lar n Trke konu'mas n unutmamalar , Trk dilinden ba'ka bir dil bilmemeleri, aile ya'ant lar n n tamamen Mslman Trklerinki gibi olan bu H ristiyanlar n, tekkelerdeki ilahi ayinlere kat lmalar , hatta bu halka ait mezar kitabelerinde Trk-!slam adlar n n yaz l olmas Karamanl lar n Trk oldu$unun en nemli delilidir3. Osmanl *eriye Sicilleri zerinde yap lan ara't rmalarda da Karamanl lar n Trk unvan ve soyadlar kulland klar belirlenmi'tir4 . Gktrklerin da$ lmas sonucu Orta Asyadan kan Trkler iki koldan bat ya do$ru hareket
1
ederler.
Karadenizin
gneyinden
Anadolu
ynne
ilerleyen
Trkler
Orhan Trker, Anadolu Mozai$inden Bir Kay p:Karamanl lar, Hrriyet Gsteri , Say : 133, (Kas m, 1991), s. 82. 2 Faruk Smer, Anadoluya Yaln z Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten, XXVI/96 (1960), s. 575. 3 Cami Baykurt, Osmanl& lkesinde H&ristiyan Trkler, !stanbul, 1932, s. 24. 4 Hasan Fehmi Turgal ,Anadoluda Gregoryen ve Ortodoks Trkler, lk, IX/49 (Mart, 1937), s. 173-182. *eriye Sicillerini tarayarak Karamanl lar n Trk soyundan geldi$ini ileri sren di$er iki makale ise; Fehmi Aksu, Ispartada Hristiyan Trklere Dair, n Isparta Halkevi Mecmuas&, XV/45-46 (Kas m, 1937), s. 643-646. Ayr ca bkz. M. Mesut Koman, Anadolu H ristiyanlar nda Trk Adlar , Konya Dergisi, III, (!kinci Te'rin, 1936), s. 180.
Mslmanlarla kar' la'arak, inan benzerli$i ba'ta olmak zere siyasi ve ekonomik sebeplerle !slamiyeti kabul ederken, Hazar Denizinin kuzeyinden geerek Karadenizin kuzeyindeki stepleri i'gal eden Peenek, Uz ve Kumanlar Bizans !mparatorlu$u ile do$rudan ili'kiye girerek, Bizans lkelerine ak nc , paral asker ve mlteci olarak kat l rlar. Bu Trk boylar , H ristiyan misyonerlerin faaliyetleri sonucu H ristiyanla'arak bir blm yerli halka kar 'm ', di$er blm de Trkopol adl askeri k talar meydana getirmi'lerdir5. Byk Seluklu hkmdar Alparslan n Bizans Devletine kar' kazand $
Malazgirt Zaferinin nedenleri aras nda Bizans ordular etkisi oldu$u da bilinmektedir6.
ierisindeki Trk olan
H ristiyanlar n sava'ta pasif kalmalar ve Alparslan n ordusunun saflar na gemelerinin
Karamanl lar, btn bu tart 'malar bir yana kendilerini en iyi tan mlayan dizeleri yine kendileri yazm 'lard r; Geri Rum isek de Rumca bilmez Trke syleriz Ne Trke yazar okuruz ne de Rumca syleriz yle bir mahludi hatt tahrikat m z vard r Hurufumuz yonanice Trke meram eyleriz 7. J. Eckmann; Karamanl ad n n, Anadolunun Trke konu'an H ristiyanlar na verilen bir ad olup ilk defa 1553-1555 y llar nda !stanbulda ve Anadoluda seyahat eden Hans Dernshaw n seyahatnamesinde, caromonos 'eklinde geti$ini belirtmektedir8. Adlar Osmanl ar'iv belgelerinde, zimmiyan- karaman veya yaln z karam yan tarz nda geen bu insanlar daha ok kendilerinden Anadolu H ristiyanlar 9, H ristiyan
Harun Gngr, Karamanl ca (Grek Alfabeli Trke Kitabe) Bir Kitabe, Trk Dnyas& Ara't&rmalar& Dergisi, Say : 33, (Aral k, 1984), s. 95-98. Ayr ca bkz. Orhan Trkdo$an, Anadoluda Ortodoks Trkler, Trk Dnyas& Tarih Dergisi, (May s, 1997), s. 124;Yonca Anzerlio $lu, Karamanl& Ortodoks Trkler, Ankara, 2003, s. 60. 6 Hasan Fehmi Turgal, a.g.m., s. 98. 7 Mahmut H. *akiro$lu, Karamanlidika, Yunan Harfleri !le Bas l Trke Kitaplar n A klamal Bibliyografyas , Belleten, XXXVIII/52 (Ekim, 1974), s. 758. 8 Janos Eckmann, Karamanl cada Birka Grendium Terkibi, Trk Kltr Ara't&rmalar& Dergisi, (May s, 1989), s. 90. 9 Robert Anhegger, Evangelinos Misailidis Efendi ve Trke konu 'an Dinda'lar , Tarih ve Toplum, IX/50 (May s,1988), s. 79.
Trkler yada Trk Ortodokslar olarak bahsetmektedirler10. Tema!a- Dnya ve cefakar-u cefake! adl kitab n yazar olan Evangelinos Misailidis, Anadoluda ya'ayan Trk Ortodokslar na Karamanl denilerek, bu halk n Yunan Ortodoks Kilisesine ba$l olan Rumlar ile kar 't r lmamas gerekti$ini vurgular11. J. Eckman, Trke konu 'an bu Ortodoks cemaate Karamanl ad verilmesinin sebebini bu halk n ya'ad $ blgeye ba$lar. J. Eckman, Karamanl yerle'im yerlerini geni' bir co$rafi alan izerek, Suriyede, Balkanlarda, Baserabyada ve hatta K r mda Trke konu'an Ortodokslara rastland $ n , ancak esas H ristiyan Trk halk n n, Trk-Yunan nfus mbadelesine kadar Trabzon-F ratToros-Silifke hatt n n bat ya d'en k sm nda zellikle Kayseri, Nev'ehir, Ni$de, Konya blgesinde, Karadeniz sahil kesiminde, !stanbulda ve daha ba'ka yerlerde da$ n k olarak oturmakta olduklar n belirtmektedir. Yine Eckmana gre, 14. yzy lda bu H ristiyan Trklerin byk bir k sm Karaman Beyli$inin himayesine girdi$i iin daha sonra btn H ristiyan Trkler ve daha nce Karamanl Beyli$inin d ' nda ya'ayanlar da Karamanl ad n alm 'lard r12. Yonca Anzerlio$lu ise; baz Ortodokslar n Karamanl olarak adland r lmas n n, Karamano$ullar n n hakim oldu$u sahada ya'am ' olmalar ndan dolay sadece co$rafi bir isimlendirmeye ba$laman n do$ru olmad $ n savunur. Karde'i ile taht mcadelelerinde Bizans Devletine s $ nan !zzettin Keykavusun hem Karamano$ullar hem de Bizans Devletinde H ristiyan Trkmenler yani Trkopoller taraf ndan desteklenmesi aras nda ba$ kurar. H ristiyan Trklerin, Karamano$ullar ile akraba oldu$u sonucuna var r13. Fatih Sultan Mehmet !stanbulun fethiyle birlikte 'ehrin nfusunun artt r lmas konusunda do$u ve bat vilayetlerine emir gndererek bir tak m unsurlar n getirilerek 'ehirde iskan edilmesini istedi. !stanbul un fethinden sonra iskan edilen unsurlar aras nda Karamanl lar ad yla an lan bir cemaatin varl $ da kabul edilmektedir. Fatih Sultan Mehmet bu iki kltr de yak ndan tan mak, Karamanl lar !stanbul a yerle'tirirken bu unsurun iki farkl topluluk aras nda kpr vazifesi grece$ini mit etmekteydi. XIX.
Hakimiyet-i Milliye, 28 Kanunevvel 1921. Mustafa Ekincikli, Trk Ortodokslar&, Ankara, 1998, s. 121-122. Ayr ca bkz.Turgut Kut, Evangelinos Misialidis Efendi, Tarih ve Toplum, (Aral k, 1987), s. 22-26. 12 Janos Eckmann, Anadolu Karamanl a$ zlar na Ait Ara 't rmalar, I.Phonetica, A DTCF Dergisi, VIII/I (Mart, 1950) ,s. 165. 13 Yonca Anzerlio$lu,Ortodoks Karamanl lar, Trk Kltr Dergisi, XL/468 (May s, 2002), s. 34-35.
11
10
yzy l n sonlar nda Osmanl lkesinde yakla' k olarak drt milyon Rum ya'ad $ ve bunlar n yar s n n da Karamanl oldu$u tahmin edilmektedir14. Karamanl lar dini a dan ba$l olduklar Ortodoks kilisesinin yaz s olan Yunan alfabesini kullanm 'lar ve bunu konu'tuklar dili yaz ya dkmek iin ba'ar l bir 'ekilde kullanm 'lard r. Ba'ka bir deyi'le Yunan harfleri ile Trk dilini yaz ya dkerek kitaplar ve gazeteler basm 'lard r15. Avram Galanti, Ankara Tarihi adl kitab nda dini i'leri kolayla't rmak amac yla; 19. yzy l n ba' nda Ankara Metropoliti Antalyal Serafim Rakip n Ortodoks dinine ait, Yunan harfleri ve Trke diliyle Venedikte bas lan ve ciltten olu'an bir eser meydana getirdi$inden bahseder16. Trkiyede yay mland $ bilinen ilk Karamanl ca gazete Anatoli ad ile 1840ta !stanbulda E. Misaelides taraf ndan kurulmu'tur17. Bu alfabe ile birok kitap ne'redildi$i gibi, Kayseri, Ni$de, Nev'ehir, Konya gibi illerde a$ rl kl olmak zere, Anadolunun her yerinde bu halka ait mezar ta'lar , kilise ve e'me kitabeleri ortaya konulmu'tur18. Karamanl tabiri Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar kullan ld .
Osmanl n n milli 'uur sahibi olan idarecileri, Rum Ortodokslara kar' Ortodoks Trkleri koruyup kollad lar. Sultan II. Mahmut, Ortodoks Trklerin koruyucusu oldu. 18281829daki Yunan isyan ve bu isyan n Rum Patrikhanesi taraf ndan desteklenmesi zerine Ortodoks Trkler ile daha yak n ili'kiler kurdu. Karamanl kiliselerinin tamir ve in'as na yard m etti. XIX. yzy l n ikinci yar s ndan itibaren Rumca $retim yapan Rum $retim okullar , Karamanl lar ve di$er Ortodokslar Rumla't rma gayreti ierisine girdiler. Bu Rumla't rma gayretlerinde Osmanl lkesinde yay lan Bat l misyonerlerin de nemli etkisi vard 19. Amerikan Board Misyonerleri, Osmanl topraklar zerinde ya'ayan ve Karamanl ca alfabesini kullanan insanlar n da Rum oldu$unu kabul ederek !ncili Karamanl caya evirmi'ler, Karamanl ca olarak birok risale, kitap ve bro'r basm 'lard r. Osmanl topraklar nda ya'ayan Rumlara hizmet etmek d'ncesinde olan bu misyonerlerin
Blent Atalay, Fener Ortodoks Rum Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), Tarih ve Tabiat Vakf yay., !stanbul, 2001, s. 185. 15 Orhan Trker, a.g.m., s. 82. 16 Avram Galanti, Ankara Tarihi , !stanbul, 1950, s. 116. Karamanl ca hakk nda daha geni' bilgi iin bkz. J.Eckmann, a.g.m., s. 90-97. Ayr ca bkz. Harun Gngr, a.g.m., s. 96-100. 17 Talat Tekin, Grek Alfabesi ile Trke, Tarih ve Toplum, Say : 3, (Mart, 1984), s. 21. 18 mer Ar soy, H ristiyan Trkler, Tarih ve D'nce, (Eyll, 2002), s. 30-33. Karamanl lara ait bir kitabe iin bkz.Y ld z Demiriz, Eski'ehirde Karamanl ca Bir Mezar ta' Kitabesi, Tarih ve Toplum, II/66 (Haziran, 1989), s. 34. Ayr ca bkz. Grsel Korat, Yunan Harfleri !le Trke, Say : 175, Atlas, (A$ustos, 2003), s. 65-74. 19 mer Ar soy, a.g.m., s. 32.
14
Karamanl ca olarak yapt klar yay nlar halk aras nda byk ra$bet grm'tr20. Rum Ortodoks Patrikhanesi, ve Yunanistan n ba$ ms zl $ n kazanmas ndan sonra kendine tabi Ortodokslar Rumla't rmaya al 'm 't r. Bu Rumla't rma etkinliklerinden rahats z olan Kumkap ve Longada oturan Karamanl lar, 1870de kiliselerindeki dini trenlerin Trke yap lmas iin Osmanl Hkmetine mracaat ederek, milli bir Trk Kilisesi kurma iste$inde bulunurlar. Bu isteklerine bir yan t alamayan bu halk n, Fener Rum Patrikhanesinden ayr bir kilise kurmak iin tekrar Sultan Abdlhamite ba'vurduklar da bilinmektedir21. Fener Patrikhanesi Trk Ortodokslar n Yunanla't rmak iin nce Kayseri
Zinciderede bir ruhban okulu daha sonra da k z yetimhane okullar aar. Bu okullarda Yunanistandan getirilen Megali !deac profesrler taraf ndan e$itilen Trk Ortodoks genlerin bir byk bir k sm , btn bu al 'malara ra$men dillerini ve benliklerini korudular22. Patrikhane ve Yunanistana ra$men, Karamanl lar ve Mslman Trkler aras nda gzle grlr bir uyumsuzluk olmam 't r. Patrikhaneye ba$l Rumlar i'gal kuvvetlerinin yan nda yer al rken, Trk Ortodokslar ise Milli Mcadeleyi desteklediler. Fener Patrikhanesi hibir zaman Karamanl lar n Trk oldu$unu kabul etmedi. Fener Patrikhanesi taraf ndan her zaman Karamanl lar Anadolu Rumlar olarak adland r ld .23.
Gulbadi Alan, Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki Rumlar Ve Pontus Meselesi, Erciyes niv. Sosyal Bil. Enst. Dergisi, Say : 10, Kayseri, (Ekim, 2001), s.192-194. 21 Blent Atalay, a.g.e., s. 186. 22 Nurettin Peker, Trk Dostu De$il, Trk O$lu Trk Papa Eftimin Arkas ndan, Tarih Konu'uyor, VIII/52 (May s 1968), s. 181. 23 Blent Atalay, a.g.e., s. 181.
20
NDEK LER
NSZ KISALTMALAR G R# I- M LL ................................ ................................ ............................. MCADELE DNEM NDE PAPA EFT M VE 8 3
TRK ORTODOKSLARI ................................ ................................

A-PAPA EFT M VE TRK ORTODOKSLARININ M LL MCADELE DNEM NDEK FAAL YETLER ........................................... 1- Papa Eftim ve Trk Ortodokslar n n Fener Rum Patrikhanesinden Ayr lmalar ...................................................................... a) -Papa Eftim Kimdir? ..................................................... b) -Anadoluda Trk Ortodoks Halka Ynelik Yunan Propagandalar ve Trk Ortodokslar n n Tepkisi........................................... 2- Trk Ortodoks Kilisesi Kongresinin Toplanmas Ve Trk
8 8
10
Ortodoks Kilisesinin Kurulmas ...................................................................... 22
II- LOZAN BARI# ANTLA#MASI VE SONRASINDA PAPA EFT M VE TRK ORTODOKSLARI ................................ ............ 25
A- NFUS MBADELES VE TRK ORTODOKSLARI ................ B- FENER RUM PATR KHANES NDE PATR K SE M SORUNU VE PAPA EFT M......................................................................... 32 1- Lozan Antla!mas ve Fener Rum Patrikhanesi........................ 32 25
VI
2- Meletiosun Patrikhaneden Uzakla!t r lmas
Patrik
Seimleri ve Papa Eftim................................................................................ 33 a)-Meletiosun Fener Rum Patrikhanesinden
Uzakla!t rma abalar ......................................................................................... .. 33 b) -Papa Eftimin $stanbula Geli!i ve Patrikhane .............. c) -Patrik Seimleri ve Papa Eftimin Tavr ....................... 36 39
III-TRK ORTODOKS PATR KHANES N N STANBULA TA#INMASI................................ ................................ ....................... 43

A-PAPA EFT M GR GOR OS MCADELES VE STANBUL RUMLARI ..................................................................................................... 43 B-TRK ORTODOKS PATR KHANES GALATA PANA YA K L SES NDE.............................................................................................. 1- Trk Ortodoks Patrikhanesinin Alt n Y llar ......................... 2- Trk Ortodoks Patrikhanesine Yeni Cemaat Sa'lama Giri!imleri: Gagavuzlar n Trkiyede $skan ................................................. C-TRK ORTODOKS PATR KHANES N N VARLIK 52 46 46
MCADELES .................................................................................................... 55 1- Fener Rum Patrikhanesinin Panaiya ve Hristos Kiliselerini Trk Ortodoks Patrikhanesinden Alma Giri!imleri.................... 2- Patrik Athenagoras Dnemi K br s Olaylar ve Trk Ortodoks Patrikhanesi................................................................................... 57 55
SONU ................................ ................................ ............................. 62 KAYNAKA................................ ................................ ...................... 65 EKLER ................................ ................................ ............................. 74
VII

Turk Ortodokslar Turk Orthodoss

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turk Ortodokslar Turk Orthodoss

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.

DOKUZ EYLL N VERS TES ATATRK LKELER VE NK LAP TAR H ENST TS

HAZIRLAYAN zgr MERT Yksek Lisans

DANI#MAN Dr. Leyla KIRKPINAR

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

zgr MERT Trk Ortodokslar

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

A- Ba&bakanl(k Osmanl( Ar&ivi Belgeleri ( stanbul)

B- Ba&bakanl(k Cumhuriyet Ar &ivi Belgeleri (Ankara)

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

Dosya: T 1 Fon kodu: 30..1.0.0 Yer no: 133.870..8. /

stanbul Mstakil Trk

C- Yay(nlanm(& Ar&iv Belgeleri

II- SREL# YAYINLAR

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

B- Gazeteler Byk Do 'u Cumhuriyet

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

Papa Eftimin Tatl # Szleri, Yak(n Tarihimiz, (Ocak 1963), ss.27

C-Ansiklopediler Trkler Ansiklopedisi , VI-XVI, Yeni Trkiye yay., stanbul, 2002.

IV-KAYNAK GR MELER Sevgi Erenerol

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

II-LOZAN BARI ORTODOKSLARI

ANTLA MASI VE SONRASINDA PAPA EFT #M VE TRK

A- NFUS MBADELES# VE TRK ORTODOKSLARI

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

iin mbadele ile

B- FENER RUM PATR #KHANES#NDE PATR#K SE#M# SORUNU VE PAPA EFT#M

1- Lozan Antla'mas& ve Fener Rum Patrikhanesi

istemi! $stanbuldaki Rumlar n mbadele d !

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

2- Meletiosun Patrikhaneden Uzakla 't&r&lmas& Patrik Seimleri ve Papa Eftim

a) -Meletiosu Fener Rum Patrikhanesinden Uzakla 't&rma abalar&

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

b)- Papa Eftimin #stanbula Geli'i ve Patrikhane Sen Sinodunun Tavr&

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

Vakit, 27 Eyll 1923. Blent Atalay, a.g.e., s. 235. 61 A.g.e., s. 236.

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

c)-Fener Rum Patrikhanesinde Patrik Seimi ve Papa Eftimin Tavr&

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

Anadolu tarih boyunca farkl

rk, dil ve dinden olan milletlerin ya!amlar n

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com

PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com