KORUMA

RLELERNN SEM N UYGULAMA

KILAVUZU (CEE NOTLARINDAN DERLENMTR.)
1-GR:
Koruma rleleri elektrik donanmnn beynidir. Bu nedenle, onlarn seimi nemlidir. Koruma
aygtlarnn seimi unlara dayanr:
.Donanm ve personel gvenlii (cevap sresi ve belirleme duyarll),
.Elektrik beslemesinin sreklilii ve kalitesi (arzann belirlenmesi, zel ynl koruma, sistem
stabilitesinin temini ve iyiletirilmesi iin hzl arza temizleme ve otomatik yk transferi),
ebeke gvenlii, bir rlenin kontrol ettii kesiciye yakn yerletirilmesini gerektirir. Baz
hallerde, koruma sisteminin yetkinlii, rlelerin durumu, uzaktaki bir noktaya veya bir
otomasyon nitesine bildirilerek (hzlandrma) salanr. Ancak, bu ek ilevlerin ilavesi, yerel
rlenin doal performansn tehlikeye atmamaldr.
Son dnemlerde, teknolojik gelime, rle imalatnda, mikro-ilemci kullanmn
yaygnlatrmtr. Bu sre aadaki gelimelere yol amtr;
.Rleler tarafndan ilenen verilerin saysnda nemli art.
.Harmonikler gibi elektriksel byklklerin kolayca hesab.
.Uzak blgelerle, gvenli ve salkl dijital bilgi alverii.
.Otomatik tehis ve kendini kontrol ile koruma rlelerinin srekli izlenmesi.
Mikro-ilemci kullanm ile yukarda salanan avantajlar elde edildii gibi dijital l birimleri,
arza kaydediciler ve yerel PLC (power line carrier) vb. ok gelimi zelliklere sahip aygtlar
da retilmitir.
eitli aygtlarn uygun kombinasyonlarnn kullanm sayesinde; koruma, otomatik kontrol ve
lme ilevlerini ieren kesici ynetim sistemleri gelitirilebilmitir. Bu trendin devam ile
elektrik besleme sistemlerinin uzaktan kontrolunu, izlenme (lme, alarm, bilgi kayt ve
mimik diyagram) ve korunmasn salayan komplike sistemler (SCADA) gelitirilebilmitir.
Bu imkanlarn kullanm ile
.Kendi kendini kontrol dahil srekli izleme ile nleyici bakmn baarlabilmesi,
.ebeke iletme parametrelerinin analiz ve kontrol zamanlarnn iyice ksaltlmas,
.Enerji maliyetlerinin optimizasyonu,

.letme ve bakm ilemlerinin iyiletirilmesinin salad kesinti srelerinin ksaltlmas

mmkn olmu, bu sayede de, beslemenin devamllnda ciddi art ve enerji maliyetlerinde
nemli d salanabilmitir.

2-YKSEK GERLML ENDSTRYEL VE DAITIM EBEKELER:

Bu notun amac, deiik konfigrasyonlu (ebeke topraklamasnn tipi, radyal veya ring
ebeke, paralel indirici merkezler veya retim birimleri vb.) elektrik ebekesi boyunca,
koruma rlelerinin, en iyi uygulama eklini tanmlamaktr.
Mikroilemcili rlelerin, akm alglama birimlerinin, akm harmonik bileenlerine ayrarak
analiz edebilmesi sayesinde, gerek etkin (r.m.s.) deerleri len ve ayrca belli harmonikleri
elimine edebilen koruma uygulamalar, kullanlabilir hale gelmitir.

2.1-FAZ-FAZ ARIZALARINA KARI KORUMA:

Ar akm koruma, elektrik ebekelerinde, temel korumadr. Bu koruma, arza srasnda,
elektrik donanm zerindeki termik ve mekanik zorlamalar minimize etmek iin hzl ve
hassas olmaldr.
Gene, yalnzca arzal blm ayrmak ve buna karn salam blmlerin beslenme
srekliliini salamak iin seici almaldr.

2.1.1-50/51 AKIM/ZAMAN KARAKTERSTNN SEM:

50 (Ksa Devre Koruma): Bamsz veya sabit zamanl rleler (alma zamanlar, akmn
seviyesinden bamsz),
51 (Ar Yk Koruma): Baml veya ters zamanl rleler (alma zamanlar, akmn seviyesine
baml).
Bu ikinci tiptekiler, IEC 255-4 Standartna gre balca gruptur:
Ters zamanl
ok ters zamanl
Ekstra ters zamanl
Ters zamanl rle kullanmnn, zellikle avantajl olduu durumlar;
.Ksa sreli yksek seviyeli ar yklerin (byk kompresr motorlar veya soutma gruplar)
varl,
.Saniyelerce srebilen, trafolarn devreye alnmas annda ortaya kan darbe mknatslanma
akmlar,

.Rle almasnn, pek ok sigorta ile koordine edilme gereklilii.

Ar akm rlelerinin kendi aralarnda koordinasyonu, ister istemez, kaynaa yaklaldka
alma zamann ykseltir. Kaynaa en yakn olan rle, en uzun alma sresine sahiptir.
Yani en byk arza akmnn temizlenme sresi en uzun olandr. Elektronik rlelerde,
koordinasyon aral, 300-400 msye drlerek bu ters durumun olumsuz etkisi, en aza
indirilebilir. Bu zaman aral balca bileenden oluur:
.Rlenin ama komutu retmesinden, kesicinin arza akmn kesmesine kadar geen, toplam
arza temizleme zaman
.Aralarnda koordinasyon zaman aral braklan iki rlenin zaman hatalarnn toplam
.Emniyet aral
Bu bileenlerin her biri iin 100 ms alnr ve seici almay temin iin gerekli zaman aral,
300 ms bulunur. Yksek kararllktaki zaman bileenleri kullanlan rlelerde, koordinasyon
aral 250 milisaniyeye kadar drlebilir.
Ar akm koruma, trafo giri fiderinde kullanldnda, yksek akma ayarl bir ani alma
opsiyonu olmaldr. Bu bileen, darbe mknatslanma ve trafo kndaki ksa devre
akmlarnn stnde bir alma akmna ayarlanmaldr. Bylece trafonun ve trafoyu besleme
kaynana balayan kablolarn yksek deerli arza akmlarnn zorlamasna maruz
kalmamalar salanr.

2.1.2-HIZLANDIRILMI SEC KORUMA (50,51):

zellikle, ayn gerilim seviyesinde pe pee ar akm korumalarn bulunmas halinde, selektif
almay salama gerekleri, arza temizleme zamann ok uzatr. Bu da, ekipmann maruz
kald akm zorlanma sresini, kabul edilebilir snr zerine karr veya o gerilim seviyesi iin
ngrlen ebeke arza temizleme sresini aabilir. te bunlara zm olarak, besleme
kaynana daha uzak olan rle, hemen koruma blgesinin balangcndaki bir arza akmnda,
nceden belirlenmi bir minimum zaman gecikmesinde altrlr. Bu alma ekli, bir
hzlandrma ilemi ile elde edilir. yle ki, arzaya en yakn olan rle yalnzca, kendine gre
kaynaktan daha uzaktaki rleden gelebilecek kilitleme sinyalinin iletim sresi kadar bekler.
Byle bir sinyal gelmez ise daha fazla beklemeden kesicisini atrarak devreyi keser. Burada
sinyal iletiim zaman olduka ksa olup yaklak 100 ms kabul edilebilir. Yani arza, neredeyse
ani olarak temizlenir. Bu tip rleler, genelde birden fazla kademe ile altrlr. Daha dk
akm deerine ayarl ar yk koruma kademesi, sinyal iletiim sisteminden bamsz ve daha
uzun zaman gecikmesi ile altrlr. Yksek akm deerine ayarl ksa devre koruma
kademesi, sinyal iletiimine gre altrlr. Sinyal iletiim sistemindeki bir arza olasllna
karn, ksa devre arzas, minimum gecikme sresi getii halde temizlenmiyorsa, ksa devre
koruma kademesi de sinyal sisteminden bamsz alma moduna dnerek devreyi keser.

2.1.3-DFERANSYEL KORUMA (87):

Korunan ekipmann iki ucunda ayn fazdaki akmlarn kyaslanmas esasna dayanr. ki nemli
avantaj vardr:
1-Yalnzca koruma blgesi iindeki arzalara tepki gsterdii iin ani altrlabilir.
2-Enerji transferi hangi ynde olursa olsun diferansiyel koruma alr. Bu, zellikle, ok
kaynakl besleme hali iin nemlidir. Bu avantajlar, zellikle kablo koruma tipinde, pilot
iletken balants gerektirmesi, blok ve trafo koruma tiplerinde, faz farkn dengelemek iin
yksek doymal tipten yardmc akm trafolar gerektirmesi ve bara diferansiyel koruma
tiplerinde ise stabilizasyon direnci gerektirmesi vb. gereksinimler tarafndan dengelenir.

2.1.4-YNL KORUMALAR (67):

Faz ynl ar akm koruma, zellikle, paralel iki fider ya da trafonun selektif korumasn
salamak zere kullanlr. Ynsz ar akm koruma kullanldnda, paralel elerden birinin
zerindeki bir arzada, kaynak tarafndaki paralel korumalarn ikisi de alarak her iki paralel
eyi devre d brakr. Kaynak tarafndaki bu ynsz ar akm korumalara ek olarak, kar
ularda, birer adet ynl ar akm rlesi kullanlrsa, seici bir koruma salanabilir. Bu ynl
korumalarn yn elemanlar, ayn fazn akm ve gerilimi ile beslenir ve akmn yn gerilime
ters ise yani arza akm, rlenin bulunduu noktadan kaynaa doru akyorsa, kendi ar
akm elemannn ani veya en azndan beklemeksizin amasna izin verir. Seici alma ise ya
kar utaki ynsz ar akm korumann kendi normal almas sonucu bu ilk amay izleyen
ikinci atrma eklinde olur. Ya da ilk aan ynl ar akm koruma, karsndaki rleye ama
sinyali gndererek onu da hzl bir ekilde atrr. Sonuta, yalnz arzal enin iki ucundaki
kesiciler aar, paralel alan arzasz e, devrede kalr.

2.2-TOPRAK ARIZALARINA KARI KORUMA:

Bu konunun, ebekelerin topraklama ekline gre ayr ayr incelemesi gerekir. ebekeler
ayr ekilde topraklanmaktadr. Yaltlm (topraklanmam) ntrl, yksek empedans
zerinden topraklanm ntrl ve dk empedans zerinden veya dorudan topraklanm
ntrl ebekeler.

2.2.1- NTR YALITILMI EBEKELER (50N, 51N):

Yaltlm ntrl bir ebekede, toprak arzas akmnn genlii, ebeke elerinin kapasitif
akmlarnn toplam ile snrldr.
Bu ebekelerin korunmasnda, bir topraa kar yaltm izleme rlesi kullanlmaldr, yle ki,
bir toprak arzas belirlendiinde, ikinci bir toprak arzas olmadan, en ksa srede, bu arza
giderilmelidir.

Bu koruma ilevi, ntr noktasnn topraa gre kazand gerilimi lebilen bir rle tarafndan
yerine getirilebilir. Bu amala yaplm zel bir rle, faza bal bir gerilim trafo takmnn
sekonder faz gerilimlerinden beslenebilir. Ya da basit bir ar gerilim rlesi, gene faza bal
gerilim trafo grubunun kendi aralarnda ak-gen bal sekonder gerilimlerinden
beslenebilir.
Dier bir uygulamada, faz kablosunun iinden getii bir toroid veya fark tipi akm
trafosundan beslenen bir sfr bileen akm rlesi, arza noktasna akan kapasitif arza akmn
alglayarak ani veya hzl bir ekilde, arzay temizler. Bu uygulamada, her bir fider bandaki
rle, kendi fiderinin toplam kapasitif akmnn 1,5 katna ayarlanarak komu fider
arzalarnda, arza noktasna, bu fiderden akacak kapasitif akm bileeni nedeniyle, salam
fiderin devre d kalmas nlenmi olur.
Dier taraftan arzal fider rlesinin alarak arzal fiderin devre d braklmasn (arzann
temizlenmesini) garantilemek iin her fider bandaki rle, kendi fideri dnda kalan ebeke
blmlerinin toplam kapasitif akmnn %20 altnda veya daha kk bir akm deerine
ayarlamaldr.
Bu her iki koulun, rnein, fiderlerden birinin ok uzun olmas nedeniyle yerine
getirilememesi halinde, ynl toprak rlesi kullanlabilir. Bu durumda, rezistif bileeni yksek
bir toprak arzas bile, rle akm, fider kapasitif akmnn altnda ayarlanarak hassas ve doru
bir ekilde alglanabilir.
Ynsz toprak rlesi kullanmnn baarl olabilmesinin dier koullar da, fider saysnn aa
yukar sabit olmas ve ebekede kapal evrimler bulunmamasdr.
Son bir rnek olarak da, ntr noktasnn kaymasn belirleyen bir sfr bileen gerilim rlesi
aracl ile, ntr noktas, 2 saniye gibi geici bir sre, bir empedans zerinden topraklanr ve
bylece arzal fider, toprak ar akm rlesinin seici bir ekilde almasyla, devre d
braklr.

2.2.2-NTR EMPEDANS TOPRAKLI EBEKELER (50N, 51N, 67N):

Bu ebekelerde, toprak arza akm, genelde, 10-1000 A arasnda bir deere snrlanr.
Fiderlerin her biri, toroid tipi veya sfr bileen akm oluturacak ekilde bal klasik akm
trafolarndan beslenen toprak ar akm rleleri ile korunur.
Klasik akm trafolarndan beslemede, toprak rlesi akm trafo anma akmlarnn %6sndan
kk deere ayarlanmamaldr. Aksi takdirde, faz aras arzalarda, faz akm trafolarnn
simetrik olmayan doymalarnda, toprak arzas varm gibi alarak devreyi kesebilir.
Halka veya toroid tipi akm trafolardan beslenmede ise fider kapasitif akmnn 1,5 katndan
kk deere ayarlanmamaldr. Yksek gerilim kablolarnda, kapasitif toprak akm, km
bana 3 A alnabilir.

Bir ebekede, bir ok ntr noktasnda topraklama varsa, toprak arzalarnn seici ekilde
alglanp temizlenebilmesi, ancak ynl toprak koruma kullanm ile mmkn olabilir. nk
bu durumda gene toprak arza akmlar, tm toprakl noktalarda dolaacaktr. Ama yalnzca
arzal fiderdeki sfr bileen akm fiderden arza noktasna doru, salam fiderlerde ise ters
ynde akacaktr.
Eer bir ebeke, dorudan bir jeneratrden beslenirse, jeneratr ntr normalde
topraklanmadndan ama ebekenin topraksz almas da uygun olmayacandan
jeneratrn besledii bara, bir topraklama trafosu ile topraklanr. Bylece, toprak rlelerinin
seici almas salanabilir. Bu topraklama trafosu, ntr dorudan toprakl tek bir zig-zag
bal sargdan oluabilecei gibi ak-gen bal sekonder sarg ularna bir yk direnci bal,
primer ntr gene dorudan toprakl yldz-gen bir trafo olabilir. Zig-zag bal sarg
genellikle, tercih edilmez. nk bu sarg ntrne konulacak toprak koruma rlesi, jeneratr
toprak arzalarnda, hassas ve hzl bir koruma salama gereksinimi ile fiderlerden gelecek
toprak arzalarnda yava (seici) davranma gereksinimini bir arada karlayamaz. Buna
karn, yldz-gen trafo zmnde, yldz sarg ntrndeki toprak rlesi, bu iki gereksinime
de cevap verebilir.

2.2.3-NTR DORUDAN VEYA DK EMPEDANSLA TOPRAKLI EBEKELER

(50N, 51N):
ebekede, gen-yldz besleme trafolarnn ntrleri, genelde toprakldr. Eer ntr noktas,
fiziki olarak mevcut deilse, yukarda akland gibi fiktif ntr noktas, zig-zag veya yldz-
gen bal bir topraklama trafosu ile topraklanmtr. Bu durumda, toprak arza akm,
yalnzca trafo reaktans ile snrlanr ve bu nedenle, fazl ksa devre akm dzeyindedir. Bu
sayede, rezidel akm balantl hat akm trafosundan beslenen toprak rlesi ile yksek
duyarlkl bir koruma salamak mmkndr.

2.3-DER KORUMALAR VE OTOMATK TRANSFER (37,81):

Bir ebeke barasna bal jeneratr fiderlerinde, bu baraya salanan beslemenin kayb, ayn
baraya bal ve ebeke ile paralel alan jeneratrlere sahip fiderlerde bulunan ynl g
rlelerinin almasna ve ilgili fiderlerin, ortak alma barasndan ayrlarak ada moduna
gemelerine neden olur.
Frekans rleleri de, benzer ekilde alarak, nceliksiz yklerin atlmasn veya belli
ksmlarn ebekenin kalanndan ayrlmasn salar.
ki trafonun ayr baralar besledii bir ebekede, trafolardan birinin arzalanmas zerine bu
trafodan beslenen yklerin, dier trafoya transferinin saland bir sistemde, bu otomatik
transfer ilemi, aadaki rle ilevlerini gerektirir:
-Enerjinin kesildii baradaki dk gerilim rlesinin, transfer ilemini balatmas,

-Salkl olduu varsaylan bara blmnn herhangi bir sorunu olmadnn, transferden
nceki birka saniye sresince kontrol edilmesi,
-Transfer edilecek yklerin oluturduu ebeke blmndeki bir arzann, gerilim kmesine
yol amayacann kontrolu,
-Eer transfer edilecek ykler motorlar ise barada rezidel gerilim olumadnn kontrolu,
-Gerilim kmelerinde, belli dnen makinelerin, devre d braklmas.

2.4-BR ELEKTRK EBEKESNDE, LME VE ZLEME (11M):

Bir istasyonun btn besleme giri ve nemli fider klar ayr ayr enerji, g bileenleri ile
faz akm ve gerilimlerini len ayrca ayarl akm deeri ve aktif g deerleri aldnda, 4-20
mA k veren komplike lme cihazlar ile donatlabilir. Bu cihazlar, bir istasyon PC veya
SCADA sistemi ile irtibatlandrlarak komple bir izleme ve kontrol sistemi oluturulabilir.

2.5-ENDSTRYEL EBEKE KORUMA RNEKLER:

2.5.1-RNEK 1 (EKL A1 VE A2):
ekil-A.1de, iki ayr yksek gerilime sahip ayr empedans toprakl ntrleri olan endstriyel bir
ebeke blm gsterilmitir. ebeke ntrleri, toprak arza akmlarn, 11 kV blmde, 30
Ae; 5,5 kV blmde ise 100 Ae snrlayan empedanslar zerinden topraklanmtr.
11 kV bara iki kaynaktan paralel olarak beslenmitir. Biri, 20 MVA anma gcnde, Xd = %20
olan bamsz bir jeneratr, dieri 90 kVluk blgesel datm ebekesine bal 10 MVA anma
gcnde, uk = %10 olan bir trafo.
Bu ilk 11 kV bara ile alttaki 11 kV bara arasndaki balanty, paralel alan iki adet kablo
devresi salar. Bu trafo merkezindeki 5,5 kV bara blmleri, normalde ayr olarak alr. Yk
transferi gereken durumlarda, bu iki bara blm birletirilir.
ebekede kullanlan ar akm rleleri, bamsz (sabit zamanl, yani t = k) zaman
karakteristiine sahiptir. Bunlar ekil-A1deki Tek Hat emasnda gsterilmitir. ekil-A2de
ise, bu rlelerin, ayar deerlerince belirlenen alma karakteristikleri (koordinasyon grafii)
gsterilmitir.

2.5.2-RNEK 2 (EKL A3 VE A4):

ekil-A3de, paralel alan 2 adet 10 MVA trafodan beslenen ebeke blm gsterilmitir.
Trafolarn primer sarglar, 60 kVluk bir datm ebekesinden beslenmektedir. Sekonder
sarg ntrleri ise toprak arza akmlarn, 1000 Ae snrlayan ntr direnleri zerinden
topraklanmtr.

Korumalar, diferansiyel ve ar akm (bamsz veya ters zamanl) rlelerinden ibarettir.

Rleler, ekil-A3teki Tek Hat emasnda, alma karakteristikleri ise ekil-A4teki,
koordinasyon gafiinde verilmitir.

3-G TRANSFORMATRLER:
G trafolar ilerindeki ve dlarnda oluan, ar yk ve ksa devre akmlarna yol aan
arzalar nedeniyle, sarglarnn ar snma ve mekanik zorlanmalara maruz kalmas sonucu
hasarlanabilirler.
arzalar, ayn ya da farkl sarglarn sarmlar arasnda, sarg ile tank ya da ekirdek arasnda
olabilir. eitli arzalarn belirlenmesi ve giderilmesi, deiik tipte koruma rlelerinin
kullanmn gerektirir. eitli rlelerin ilevleri, aada tanmlanmtr.
Manyetik ekirdekte, fuko akmlar vb.nin yol at blgesel snmalar, gaz birikimi veya yan
(rnein, ya soutmal trafolarda) darbe eklindeki hareketleri ile alan mekanik rlelerle
tespit edilebilir. Bu tip rleler, genel olarak, Buholz ad ile adlandrlr.

3.1-AIRI YK KORUMA (49, 51):

Belli ebeke konfigrasyonlarnda, g trafosuna bal ykler, zaman zaman ar yke neden
olabilirler. Trafonun, dk seviyeli ve uzun gecikme sreli byle ar yklere kar
korunmas gerekir.
Ar yk koruma, monofaze akm beslemeli, sabit zaman gecikmeli bir ar akm rlesi ile
salanabilir. Korunacak trafonun snma zaman sabitine gre ayarlanabilecek bir termal imaj
rlesi de ayn amala kullanlabilir. 4-180 dakika zaman sabiti ayar aral, tm trafo tipleri ve
byklkleri iin yeterli olur. Ar yk koruma rlelerinde bulunan alarm kontaklar, en
nemsiz olandan balayarak nemliye doru, trafo k fiderlerini, srayla devre d
brakarak trafonun tamamen devre d kalmasn da nleyebilirler.
Daha byk trafolarda, sarglarn muhtemel scak nokta scaklklarn izleyebilmek iin deiik
blgelere yerletirilmi 4-8 adet arasnda sensrn bal olduu 4-8 kanall scaklk izleme
rleleri, ideal bir ar yk korumas salayabilirler.

3.2-FAZ ARIZALARINA KARI AIRI AKIM KORUMA (50, 51):

Bir g trafosunun primer tarafnda, zaman gecikmeli, dk ayarl ve ani, yksek ayarl ar
akm koruma nitelerin bulunmas gerekir. Dk ayarl nitenin ilevi, trafo sekonderindeki
korumalara artlk etmek, trafo iindeki grece dk akml arzalar ise temizlemektir. Bu
nitenin akm-zaman karakteristii, bamsz, ters, ok ters veya ar ters olarak seilebilir.
Ters zaman karakteristii, aadaki durumlarda tercih edilebilir:
-Trafonun sekonder tarafndaki koruma elemanlar, sigortalar veya ters zaman karakteristikli
ar akm rleleri olur ise,
-Trafo zaman zaman saniyelerce sren ar yklenmelere (sk sk kalk yapan ya da
ivmelenen motorlar vb.) maruz kalyor ise,

-Trafonun enerjilenmesi srasnda yksek genlikli ve yava azalan darbe mknatslanma

akmlar oluuyor ise.
Yksek akm ani almal nite ise trafo sekonderindeki fazl ksa devre akmnn biraz
(yaklak, +%20) ve darbe mknatslanma akmlarnn da zerinde ayarlanr. Bylece trafo
k fiderlerindeki arzalarda, trafonun devre d kalmamas salanr. Buna karn, trafo
iindeki veya primer balantlarndaki iddetli ksa devrelerde, bu nite alarak ani koruma
salar. Yani bu nitenin kullanm, byk hasara neden olabilecek trafo arzalarnn
temizlenme sresini, nemli lde ksaltr. Gene bu sayede, trafo besleme kablolarnn, ksa
devre dayanm sreleri, ok daha kk seilebilir.

3.3-TOPRAK ARIZA KORUMA:

Ototrafolar ve yldz-yldz balant grubundaki trafolarda, toprak (sfr bileen) arza akmlar,
primer ve sekonder sarglar arasnda gei yapar. Dier balant gruplarnda, sarglar arasnda
gei olmaz. Bu nedenle, bu tip trafolarn primer ve sekonder taraflar iin bamsz bir faz-
toprak koruma rleleri konulur.

3.3.1-PRMER TARAFTAK BR FAZ TOPRAK ARIZALARI (50N, 51N):

Primer tarafta, adet faz akm trafosudan beslenen bir toprak rlesi kullanlabilir. Bu rle,
ister bir ar akm koruma kombinasyonun sfr bileen nitesi, ister bamsz bir toprak
rlesi olsun aadaki koullar salamaldr:
-Mknatslanma akmlar, sekonder taraf arzalar, anahtarlama darbeleri vb. sonucu akm
trafolarnn ksa sreli doymalarn izleyen yapay sfr bileen karakterli akmlarn neden
olabilecei hatal amalar nlemek iin kk de olsa bir ama gecikmesi olmaldr. Bu halde,
akm ayar, akm trafo anma akmnn %6 snn altna drlmemelidir.
-Yukarda belirtilen kk zaman gecikmesinin bile olmamas yani rle almasnn, ani
olmas istenirse, bu durumda, rle akm, akm trafo anma akmnn %20sinin altnda
ayarlanmamaldr.
Bu snrlamalar, bazen, toprak arza koruma iin istenen yksek duyarlln da kaybedilmesi
anlamna gelir. Bunun stesinden gelmenin yolu, byle durumlarda, adet hat tipi akm
trafosu yerine, bir adet toroid akm trafosu kullanmaktr. Bu tip akm trafosu ile daha hzl ve
hassas toprak arza koruma salanabilir.

3.3.2-SEKONDER TARAFTAK BR FAZ TOPRAK ARIZALARI (50N, 51N):

Sekonder sarg yldz (Amerikada wye olarak adlandrlr) ve ntr noktas, topraa bal
olursa, bu durumda, ntr noktas toprak balant hattnn akmndan beslenen bir ar akm
rlesi, trafo k fiderlerindeki sfr bileen akm rlelerine artlk yapar ve bu nedenle
standby earth fault (SBEF) olarak adlandrlr.

stenirse, trafo dahili arzalar iin yksek empedansl restricted earth fault (REF) rlesi de
kullanlabilir. Bu rle, trafo ntr toprak balantsndaki akmla, sekonder sarg faz
klarndaki akm trafolarnn sekonder akmlar toplamn (rezidel akm) kyaslar. Bu
akmlarn vektrel toplam sfrdan farkl ise rle alr yaklak sfr ise almaz.

3.3.3-TANK KORUMA (51 N):

Trafo i arzalarn (sarg tank ksa devrelerini) belirleyen olduka hzl bir korumadr. Tankn
topraa balants zerindeki akm trafosundan beslenen bir akm rlesinden ibarettir.
Sk sk karlald gibi trafo tank topraktan yeteri lde yaltlmam olabilir. Bu gibi
durumlarda, komu fider toprak arzalarnda, tank akm trafosu zerinden geen akm
bileeninin gereksiz amaya neden olmamas iin tank koruma rlesi, maksimum toprak ksa
devre akmnn %10undan kk bir deere ayarlanmamaldr. Bu rleye kk bir zaman
gecikmesi verilmesinin, gereksiz alma riskini minimize ettii, pratikten bilinmektedir.
Trafo tank koruma, yksek ayarl ani ar akm koruma, buholz, sfr bileen koruma ve
snrlandrlm toprak koruma sistemleri bir arada, trafoya hzl ve garantili bir koruma
salarlar.

3.4-DFERANSYEL KORUMA (87):

Grece byk gl trafolar iin ekonomik olan bu koruma, zellikle, sarmlar ya da sarglar
aras arzalarda, arzay ani olarak temizleyerek etkisini snrlar ve hasarn yaylmasn nler.
Trafo primerindeki faz ar akm ve ebeke ntr dorudan ya da empedans zerinden
toprakl ise toprak (sfr bileen akm) koruma rlelerinin, art koruma olarak braklmas
nerilir.
Darbe mknatslanma akmnn, diferansiyel korumann hatal almasna yol amasn
nlemek iin darbe mknatslanma akm iinde byk bir yzdeye sahip olan ikinci
harmonii, tutucu (rlenin almasn bloke edici) olarak kullanan rleler gelitirilmitir.
Rlenin stabilitesini ykseltmek iin rle zerinden, zellikle, d arzalarda akan akmlar
yzde tutucu olarak kullanan lme teknikleri gelitirilmitir. Bylece, bilhassa anma akmn
aan zerinden akan akmlarda, rlenin almasn salayan fark akm deeri, zerinden
akan akmn belli yzdesi orannda tutularak gereksiz amalar, gvenli ekilde nlenir.
Diferansiyel koruma rleleri ile birlikte ara (yardmc) akm trafosu kullanmak aadaki
nedenlerle zorunluluk arz edebilir:
-G trafosunun primer ve sekonder tarafndaki faz akm trafolarnn belli bir g ak
srasndaki genlik ve faz (yldz-gen bal g trafolarnda) farkllklarn gidermek iin
-ebekedeki faz-toprak arzalar srasnda, g trafosunun yalnzca bir (ntr toprakl)
tarafnda akan sfr bileen akmlarn elimine etmek iin



Baz rlelerde, rlenin iinde ara akm trafosu ilevini gren elemanlar bulunabilir. Bu
durumda, ayrca ara akm trafosu kullanmaya gerek kalmaz.
Akm trafo oran hatalar ve de zellikle g trafosu kademe deitiricisinin konumundan
kaynaklanan primer, sekonder akm farklar dikkate alnarak diferansiyel rleler, anma
akmnn %20sinden kk fark akm (alma akm) deerine ayarlanmaz.

3.5-YNL KORUMA (67, 67 N):

Bir g trafosu, bir dier kaynakla paralel olarak alyor ve diferansiyel rle ile
korunmuyorsa, bu g trafosunun iinde veya primer blmndeki bir arza, trafonun
sekonder tarafna konan ve trafo ynne bakan bir ynl rle ile alglanabilir. Ancak zellikle
sekonder taraftaki bir arzada gerilim ok derse, ters g rlesi arzay alglayamayabilir.
Ynl toprak arza (sfr bileen) rlesi kullanmak gerekebilir. Bu durumda, biri, trafo
sekonder sarg ntrnde olmak zere, ebekenin en az iki noktada toprakl ntre sahip
olmas gerekir.

4-JENERATRLER:
Jeneratr korumalar, hem jeneratrde hem de ebekedeki arzalarda, etkin bir ekilde
almaldr.
Koruma rlelerinin tip ve ilevleri jeneratrn aada verilen karakteristiklerine baldr:
-G deerleri
-Primer enerji kayna
-Kararl hal ksa devre akm
-Geici (transient) karakteristikler
-ebeke ksa devre akm
-Ntr topraklamasnn tipi
-Topraklama noktalarnn konumu
-Paralel olarak veya bamsz iletme
Pratikte ok karlalan iki deiik tip referans olarak alnabilir:
-Birka yz kVA gcnde dizel jeneratr
-Birka 10 MVA gcnde trbo-jeneratr
ok ekonomik bir zm ise ayr ayr korumalar kullanmak yerine, bir ok koruma ilevini bir
arada bulunduran bir kombine koruma sistemi kullanmaktr.

4.1-DI ARIZALARA KARI KORUMA (51V):

Silindirik rotorlu jeneratrlerin terminallerinde oluan bir arzada ksa devre akm aadaki
ekilde deiir:
-Balangta, stator akm, yalnzca jeneratr subtransient reaktans (Xd) tarafndan
belirlenir. Sre ise, byk lde, damper sarglar tarafndan belirlenen subtransient zaman
sabiti (Td) tarafndan belirlenir.
-Arza balangcndan birka periyot sonunda damper sarglarnda kararl bir noktaya ulalr.
Akm Xd transient reaktans tarafndan snrlanr ve transient zaman sabiti Td tarafndan
belirlenen sre boyunca azalmaya devam eder. Bunu takiben akm, Xd boyuna senkron
reaktans ve i elektromotor kuvvet tarafndan belirlenen nihai deeri ile akmaya devam
eder.

Bylece, arza akm, balangta, anma akmnn 10 kat blgesinde bir deerle balayp,
sonunda, anma akmnn bile altna debilir. Bazen gerilim reglatrleri, anma akmnn
zerinde, kararl hal ksa devre akmna izin verebilir.
Bu tip bir arza, bir empedans veya gerilim tutuculu bir ar akm rlesi ile saptanabilir. Bu tip
rleler, normal koullarda, anma akmnn zerinde alrken dk gerilimde anma akmnn
altndaki arza akmnda alrlar. Byle bir rle, bamsz ya da ters zaman karakteristikli
olmaldr. Jeneratr kndaki dier rlelerle, koordinasyonun temini iin bir zaman
gecikmesine sahip olmas, bir gerekliliktir.
Kararl hal ksa devre akmnn deeri, anma akmnn epeyce stnde olursa, byle
durumlarda, standart tipte ar akm rlesi kullanlabilir.

4.2-AIRI YKLERE KARI KORUMA (49, 51):

Stator sargsnn snmasna yol aan ar yk akmlar, bu sargnn scakl tehlikeli deerlere
ulamadan elimine edilmelidir.
Jeneratrn gcne bal olarak, ar yk koruma, ar akm rlesi, termal-imaj rlesi veya
scaklk sensr tarafndan temin edilebilir.
Birka yz kVAlk jeneratrlerde, ar yklere ve d faz aras arzalara kar koruma, ayn
rle ile salanabilir. Bir faz ar akm rlesinin dk akma (yaklak, 1,15*In ) ve uzun
zamana (birka saniye) ayarl kademesi, ar yke; yksek akma (yaklak, 2*In) ve ksa
zamana (birka yz ms) ayarl kademesi ise faz-faz arzalarna ve iddetli ar yklere kar
koruma salar.
Bir trbo-jeneratrn korumasnda, termal imaj rlesi kullanlr. Daha byk gl trbo-
jeneratrlerde, buna ilaveten, art termik koruma olarak, stator sargsnn deiik
blgelerine (rnein, alt deiik blgesine) yerletirilen sensrler, bir rleye balanr.
Bunlarn yars alarm, dier yars ama amal kullanlabilir. Hatta mil yataklarna da
sensrler konarak sl koruma, bu blgeler iin de salanr.

4.3-DENGESZ YKLERE KARI KORUMA (46):

Jeneratrler yalnzca anma yknn % bir ka seviyesinde dengesiz yklere srekli
dayanabilirler. Onlarn ar bir dengesizlikte ebekeden ayrlmas gerekir.
Dengesiz yklere kar koruma, jeneratr anma gcnn kk bir kesirinde alan ters
zamanl negatif bileen ar akm rlesi ile llr. Byk gl jeneratrlerde, bu amala
kullanlan negatif bileen rlesinin;
I*t = k

akm-zaman karakteristii formuna sahip olmas gerekir. Yrrlkteki standartlara gre,

anma akmnn %8ini amayan bir ayar deeri ve sz konusu akm-zaman erisi ile koruma ve
jeneratr dengesiz yk dayanm arasnda ideal bir uyum salanabilir. Ayn rlenin, ama
seviyesinin %50-100ne ayarl, ters zaman karakteristikli bir de alarm k bulunabilir.

4.4-TERS GE KARI KORUMA (32):

Jeneratrler, genel bir kural olarak, paralel altklar dier jeneratrler tarafndan
beslenmeye yani motor olarak almaya kar, ters (aktif) g rleleri ile korunurlar.
Jeneratrlerin motor olarak almalar iin ebekeden ekmeleri gerekli g, anma gcnn,
buhar trbini ile tahrik edilenlerde, yzde birkandan, dizel jeneratrlerde %25ine kadar
deiebilir. Bu nedenle daha hassas olan rleler, birinci tiptekiler, daha byk alma
yzdesine gre ayarlanabilenler ikinci tiptekiler iin uygundur.
Senkronizasyona girme ve bir arzann temizlenmesini izleyen zamanlardaki dalgalanmalarn
gereksiz almaya yol amamas iin bu koruma birka saniyelik zaman gecikmesine
ayarlanmaldr.

4.5-FREKANS DALGALANMALARINA KARI KORUMA (81):

Ar frekansa kar koruma, zellikle, byk gl jeneratrlerin, byk miktardaki yk bir
anda kaybetmelerini takiben yksek devir says ile dnmelerinin rotorlarna yapaca stresi
ortadan kaldrmas bakmndan nemlidir.
Dk frekansa kar koruma da, ayn rlenin ikinci bir k olarak mevcut olabilir. Bunun
kullanlma nedeni ise jeneratrlerin ar yk nedeniyle devre d kalmalarn
nleyebilmeleridir. Dk frekans rleleri, yklerin daha az nemli olanlarn frekansn
dmeye balamas ile devre d brakr ve bu sayede ebekenin ayakta kalmasn salarlar.

4.6-DK VE AIRI GERLMLERE KARI KORUMA (27, 59):

Klasik ar akm rleleri kullanlyor ve ykler arlkl olarak indksiyon motorlar ise dk
gerilim rlesi kullanlmaldr.
Jeneratrn besledii yklerin tamamen ya da ksmen jeneratrden ayrlmas sonucu, gerilim
hzla ykselie geer. Bu durumda, ikaz reglatr de harekete geerek ikaz ve gerilimi
drmeye alr. Bunun, riski nleyemeyebilecei durumlarda, ksa bir zaman gecikmesine
ayarl ar gerilim koruma, jeneratr devre d brakr.

4.7- FAZ ARASI ARIZALARA KARI KORUMA (51, 51V, 87):

Jeneratrn her bir faz sargsna ait ucu ile ntr noktas arasndaki balantlar zerine konan
akm trafolarndan beslenen fazl iki kademeli bir ar akm rlesi, sarglardaki faz aras
arzalara kar koruma salar. Eer bu rle, gerilim tutuculu (dk gerilim kontrollu) tipten

olur ise bu durumda daha kk arza akmlarnda alma yani daha byk sarg yzdesinin
korunmas mmkn olur.
Daha hzl bir ama ve sargnn hemen hemen tamamnn korunmas iin diferansiyel rle
kullanmak gerekir. Diferansiyel koruma, jeneratr sarglarnn yksek akm genlikli faz aras
arzalarnda olduu gibi kk akm genlikli faz aras arzalarnda da ani alarak jeneratr
devre d brakr.
Akm trafolarnn eitli yerletirme olaslklar aadaki alternatifler arasnda seime
gtrr:
-Klasik bir yzde tutuculu diferansiyel rle, jeneratr sarglarnn giri ve kndaki birer
takm (3er adet) akm trafosundan beslenir.
-Bir yksek empedans diferansiyel rle, jeneratr sarglarnn giri ve kndaki birer takm
(3er adet) akm trafosundan beslenir.
-Jeneratrn her bir faz sargsnn giri ve kna bal iletken ve kablolar birer adet toroid
tipi akm trafosundan biri dierine ters ynde geirilir. fazdaki adet akm trafosu
sekonderinden fazl ani almal bir ar akm rlesi beslenir. Bylece, her bir faza, dier
fazlardan bamsz ve o faz sargsnn giri ve kndaki akmlarn farkn len birer adet
diferansiyel rle balanm olur. Korumann bu tipi, hem yksek duyarllk ve hem de iyi bir
kararlla sahiptir. Tabii ki farkl fazlardaki akm trafolar arasnda etkileim olmamas iin
akm trafolarnn yerleiminde yeterli aklk salanmak koulu ile.
-Jeneratr/transformatr grup balants yaplmsa (jeneratr dorudan trafoya bal ise)
blok diferansiyel koruma yapmak en uygunudur. Bu durumda, akm trafolarnn bir takm,
jeneratrn ntre bal faz iletkenlerine, dier takm, transformatrn ebeke tarafndaki
faz iletkenlerine konur.

4.8-STATOR TOPRAK ARIZASI (59G, 51G, 64, 87):

ebeke ile jeneratr, galvanik olarak bal deilse yani jeneratr ebekeye yldz-gen bir
trafo zerinden bal ise jeneratr topraklamasnn yeri ve tipine gre, ebekeden bamsz
olarak, aadaki koruma ekillerinden biri seilebilir:
-Jeneratr ntr topraktan yaltlm ise ntr ile toprak arasna bal bir gerilim trafosundan
beslenen nc harmonik filtresine sahip bir ar gerilim rlesi, toprak arza korumasn
salar.
-Jeneratr ntr yksek empedans zerinden toprakl ise ntr toprak balantsnn iinden
geirildii bir toroidal akm trafosundan beslenen akm rlesi, toprak arzalarna kar koruma
salar. 10 Ae snrlandrlm toprak arza akm halinde, 1 Ae ayarl bir rle, %90 koruma
salar.

ebeke ve jeneratr galvanik olarak bal ise jeneratr topraklamasnn yer ve tipi, bazen
ebeke tarafndan empoze edilir.
-Ntr yaltlm bir jeneratrden beslenen bir ebeke, tek jeneratrden besleniyorsa,
jeneratr ntr ile toprak arasna bal bir gerilim trafosundan beslenen bir rle, koruma iin
yeterli olur. Jeneratr says birden fazla ve ebeke yeterince genise, bu durumda, her fider
bana konan yksek duyarlkl ynl sfr bileen akm rleleri, arzal fidere akan ebeke
kapasitif akm ile altrlr ve seici koruma salanm olur. Bu durumda kullanlacak sfr
bileen gerilim rleleri, baraya konan gerilim trafolarnn ak gen bal sarglarnn
kndan beslenir.
Topraklama yaplmak istendiinde, bunun, jeneratrlerde deil, barada yaplmas uygun olur.
-Topraklamann barada yaplmas durumunda, jeneratr arzalarnn hzl bir ekilde
temizlenmesi iin jeneratr saysnn bir ya da birden fazla olmasna baklmakszn basit ar
akm rleleri kullanlr.
-Topraklama, jeneratr ntrnde yaplrsa, bu durumda koruma, ntr toprak balantsnn
iinden geirildii toroidal akm trafosundan beslenen basit ar akm rlesi ile yaplr. Bu
zm, ebekenin tek topraklamasnn jeneratr ntrnde bulunmas ve toprak arza
akmnn snrland deerin, rlenin zaman gecikmesi sresince jeneratrn zarar
grebilecei deeri amamas koulu ile uygundur.
-Ntrleri toprakl jeneratr veya ebeke topraklama noktalar saysnn birden ok olmas
durumunda, otomatik anahtarlamalarla, toprakl nokta saysnn bire indirilmesi gerekir. Bu
da mmkn deilse yksek duyarlkl ynl toprak rleleri kullanlr. Bunlarn duyarllnn
bozulmamas iin toroid tipi akm trafolarndan beslenmeleri gerekir.
zellikle, jeneratr ntrnn dorudan veya dk empedans zerinden toprakland
uygulamalarda, toprak arza akm, jeneratr anma akmnn zerindeki bir deere snrlanr.
Bu durumda, diferansiyel rle, toprak arzalarna kar, yeterli koruma salar. Diferansiyel
koruma, ani olarak jeneratr ana kesicisini atrr, uyarma alann ksa devre eden kesiciyi
kapatr.
Tam diferansiyel rle kullanmnn mmkn olmad durumlarda, snrlandrlm toprak
koruma da kullanlabilir. Bu rle, jeneratr k fazlarnn akmlar ve ntr toprak balants
akm ile beslenir.
Jeneratrn dndaki toprak arzalarnn da olabildiince sratli ekilde temizlenmesi gerekir.
Diferansiyel koruma kullanlmas durumunda bile jeneratr ntrne bal bir toprak rlesinin
art olarak kullanm uygundur. Ancak bu durumda nc harmonik akmlarna kar
filtreleme gerekebilir.

4.9-ALAN KAYBINA KARI KORUMA (40):

Bu koruma, R-X diyagramnda, kaym dairesel karakteristie (ofset-mho) sahip bir empedans
rlesi ile salanr.
-Dairenin merkezi, negatif blgede, X ekseni zerindedir.
-Dairenin ap, jeneratrn boyuna eksen senkron reaktansna (Xd) eit bir deere ayarlanr.
-Orijinden kayma, boyuna eksen transient reaktansn (Xd) yarsna eit bir deere ayarlanr.
Bunlara ilaveten, iddetli arzalar izleyen g salnmlarnda, korumann gereksiz yere
almamas iin ayrca bir de zaman gecikme ayar yaplmaldr. Alan kaybnda, jeneratr,
neredeyse sabit bir reaktif gc ebekeden eker ve rle bunu, g salnmndan ayrr.
Reaktif g salnmlarnda stabilitenin temini iin yeterli zaman gecikmesine sahip bir ters
reaktif g rlesi de bu korumann temini iin kullanlabilir.
Dk veya ar uyarma akmna kar koruma iin istenirse bir zaman gecikmesi ilevi de
eklenerek, bir nt yardm ile uyarma akmn len bir rle kullanlabilir.

4.10-ROTOR TOPRAK ARIZA KORUMASI (61F):

Rotor sargs ile toprak arasna, kontrol amal bir doru gerilim veya dk frekansl bir
alternatif gerilim uygulayan bir rle, arza yerinden bamsz olarak rotor-toprak arzasn
belirler.

4.11-SENKRONZASYON KONTROLU (25):

Bir operatrn yapabilecei hatay nlemek iin senkronizasyon koullarn kontrol edip
otomatik olarak senkronizasyona girmeyi salayan aygtlar vardr. Bunlar, ebekenin kopan
blmlerinin, saniyeler ve belki dakikalar sonra yani gecikmeli olarak, sorunsuzca, tekrar
birletirilmesini salar.

4.12-SGORTA ATMASI (60):

Gerilim tutuculu ar akm rleleri, gerilim trafosundaki sigortalarn atmas veya arzas
sonucunda, ar duyarl olarak alrlar. ki farkl gerilim trafosunun (koruma ve l gibi)
ayn faz arasndaki gerilimi kontrol eden bir rle, bir gerilim fark tespit ettiinde gerilim
arza alarm ve sinyali verir.