T.C.

MLL ETM BAKANLII

RAYLI SSTEMLER TEKNOLOJS

ENERJ KESM VE EMNYET

522EE0146

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. ENERJ KESM .................................................................................................................. 3 1.1. Besleme Plan Sembolleri ............................................................................................. 3 1.2. Besleme Plannn Okunmas ......................................................................................... 6 1.2.1. Besleme Plannda Bulunan Elemanlar ve letmecilikte Kullanlan Terimler ...... 8 1.2.2. letmecilikte Kullanan Sistemler .......................................................................... 9 1.3. Enerji Kesme ve Verme Teknii ................................................................................. 10 1.3.1. Enerji Kesme ve Verme lemi le lgili Olan Personelin Yapaca lemler ..... 12 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 15 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 17 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 19 2.EMNYET TEDBRLER ................................................................................................... 19 2.1. Emniyet Tehizatlar ................................................................................................... 19 2.2. Topraklama Stakas (ubuu) ile Tedbir Almak ........................................................ 22 2.3. Endksiyon Gerilimleri ............................................................................................... 24 2.4. Geri Dn Akm ....................................................................................................... 25 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 28 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 32 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 33 KAYNAKA ......................................................................................................................... 34

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0146 Rayl Sistem Teknolojisi Rayl Sistemler Elektrik Elektronik Enerji Kesimi ve Emniyet Katener sistemlerinde topraklama plan ve elektrik besleme plan okuma ve okuduunu uygulama yeterliinin kazandrld renme materyalidir. 40 / 32 Ortak alan, elektrik makineleri ve balantlar derslerinden baarl olmak Emniyet tedbirlerini salayarak besleme planna gre enerjiyi kesebilmek Genel Ama Bu modl ile emniyet tedbirlerini salayarak besleme planna gre enerjiyi kesebileceksiniz. Amalar

MODLN AMACI

1. Enerji kesimi yapabileceksiniz. 2. Emniyet tedbirlerini alabileceksiniz.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Snf, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam (internet vb.), kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm: Bilgisayar, tepegz, projeksiyon, konuyla ilgili resim materyal ve makine elemanlar balant elemanlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Bu modl ile gnmzde hzla gelien ulam sektrnn bir kolu olan rayl sistemler alannda, katener tesislerinde elektrik besleme planlarn ve emniyetli bir ekilde enerji kesme verme yntemleri ile emniyet nlemlerinin alnmasn inceleyeceksiniz. Katener sistemlerinin projelendirilme aamalarndan olan elektrik besleme plan, elektrikli tren iletmeciliinin ekonomik ve hzl yrtlmesini salamak iin katener tesislerinde gerekli ayrc, kesici gibi eitli kumanda cihazlarnn yerlerini gsteren plandr. Bu planda tek hat emasndaki bilgiler bulunduu gibi, ayrca her eit ayrclar, seksiyon izolatrler, gar ve istasyonlar, cer postalar, makas balar, elektriklenecek ve elektriklenmeyecek hatlar, fider hatlar, gerilim ve servis trafolar ile yol uzunluklar bulunur. Topraklama planlar ise rayl sistemlerin yksek gerilime yakn yerlerde endksiyon veya direkt temastan kaynaklanan tehlikeleri nlemek iin havai hatlara veya raylara uygulanan topraklama ile ilgili teknik bilgileri ieren bir plandr. Bu modl ile katener tesislerinde elektrik besleme planlarn okuyabilecek, ynetmeliklere uygun enerji kesip verebilecek, gerekli gvenlik nlemlerini alabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda elektrik besleme planndaki sembolleri renerek elektik besleme plann okuyabilecek ve plandaki elektriksel blgeleri reneceksiniz.

ARATIRMA
Blgenizde bulunan TCDD elektrifikasyon efliklerini ve varsa tramvay metro gibi iletmeleri ziyaret ederek (Resim 1.1) elektrik besleme plan konusunda aratrmalar yapnz. nternet sitelerinden elektrik besleme plan konusunda aratrmalar yapnz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu atlyede tartnz.

1. ENERJ KESM
1.1. Besleme Plan Sembolleri
Besleme plan elektrikli tren iletmeciliinin gvenli, ekonomik ve hzl bir ekilde yrtlmesini salamak amacyla katener tesislerinde gerekli ayrc, kesici gibi eitli elektrikli cihazlarn yerlerini gsteren plandr (ekil 1.1, ekil 1.2). Bu planda tek hat emasndaki bilgiler bulunduu gibi her eit fider hatlar, gerilim ve yardmc servis trafolar ile alt ve st geitler de bulunur.

Resim 1.1: Trafo merkezinin grnm

Resim 1.2: Telekomand merkezi

Resim 1.3: Telekomand merkezinde trafo merkezi ayrnts

Semboller

BESLEME PLANI SEMBOLLER Anlam Semboller Elektrikli ana hat Elektrikli tali hat Elektriksiz hatlar Fider hatlar Topraklamasz ayrc Topraklamal ayrc Hava aralkl seksiyonman Ntr postas Beton direk Kafes direk Konsollu direk Portal (portik rijit) Portiksupl Yarm portal direi Normal ankraj Ykseltilmi ankraj Yol ve katener ekseni Toprak hatt
Tablo 1.1: Besleme plan sembolleri

Anlam Motorlu ayrc Tek kumandal iftli ayrc Yk ayrc (enterptr) Kesici (disjonktr) Yardmc servis trafosu (GT) Gerilim trafosu Trafo merkezi Cer postas Fider hatt Toprak teli izolman Top. prizleri ve inii Tekli I.S. iftli I.S. Reglarize katener Fiks katener Portr fiks s. teli ayarl katener Portr antiminman Seyir teli antiminman

1.2. Besleme Plannn Okunmas

Aadaki rnek besleme planlar zerinde ett ediniz. Sembolleri anlamlarn ve kesim blgelerini inceleyiniz (Tablo 1.1).

ekil 1.1: rnek besleme plan

ekil 1.2: rnek besleme plan

1.2.1. Besleme Plannda Bulunan Elemanlar ve letmecilikte Kullanlan Terimler

Kesici (disjonktr): Yksek gerilim devrelerinde; yksz, ykl, ar ykl ve ksa devre akmlarn kesen, bu devrelerde ani olarak ama ve kapama yapan cihazlardr. Ayrc (seksiyoner): Yksek gerilim devrelerini yksz olarak ap kapayan ve ak konumda gzle grlebilen bir ayrma aral oluturan cihazlardr. Yk ayrc (enterrptr): Yksek gerilim devrelerinde ksa devre kesme gc olmayan, normal ykl elektrik devrelerini ap kapayan cihazdr. Toprakl ayrc: stasyon ykleme yollarndaki katener hattnn enerjisini keserken ayn zamanda dier ba ile katener hattn topraklama sistemi ile irtibatlandran, enerji verilmesi talep edildiinde bu blmn toprak irtibatn kesip kapama yapan cihazdr. Parafudr: Tehizat, yldrmn meydana getirdii yksek gerilimlerden veya benzeri ar gerilimlerden koruyan cihazdr. Akm trafosu: Yksek gerilim devrelerinde bal olduklar devreden geen akm istenilen oranda (1 veya 5 amper olarak) kltp yksek gerilim devresinden izole ederek l aleti, saya ve koruma rlelerine veren zel trafolardr. Gerilim trafosu: Yksek gerilim devrelerinde gerilimi istenilen oranda (100 volt olarak) kltp yksek gerilim devresinden izole ederek l aleti, saya ve koruma rlelerine veren zel trafolardr. Baypas fideri: Tek yollu hatlarda gerekli grlen istasyonlarda, istasyon iinde bir arza sz konusu olduu zaman, enerjinin devamlln salayan iletkendir. Takviye fideri (paralel fider): Trafiin youn olduu ve yol eiminin fazla olduu srekli fazla akm ekildii blgelerde katener hattnn kesitini artran iletkendir. Hat ayrc izolatr (IS): Ak hattaki katener blmn veya istasyon iindeki yollar birbirinden elektriki olarak ayran havai hat izolatr sistemidir. Yksz devre: Gerilim altnda iken akm ekilmeyen devredir. Ykl devre: Akm ekilen devredir. Geri dn devresi: ekilen elektrik akmnn trafo merkezlerine dnn salayan raytoprak veya dn iletkeninden oluan devredir. Ntr blge: Farkl fazlardan beslenmeleri nedeniyle iki komu trafo merkezinin katener hatt zerinde farkl potansiyellerdedir. Bu trafo merkezlerinin enerjilerini ayran, izole edilen enerjisiz katener blgesidir. Bu blgeler iki komu trafo merkezi arasnda olduu gibi her trafo merkezinin nnde de oluturulmaktadr. Seksiyonman blge: Katener hatlarndaki etaplarn elektrik enerjisinin devamll ve istenildiinde de kesilmesini salamak iin etap sonlar veya balarnda yaplan elektriksel balantlarn ayrc (seksiyoner) vastasyla yapld blgelerdir. Elektriksel manevra: Sistemin muhtelif ksmlarna uzaktan kumanda merkezinden veya mahallinden enerji vermek veya kesmek iin kesiciler, ayrclar ve yk ayrclar ile yaplan ilemlerdir. 8

Elektrik gvenlik sorumlusu: Sistem zerinde yaplacak olan bir almadan nce gerekli gvenlik nlemlerini alan veya aldrtan, almann bitiminde bu tedbirlerin kaldrlmasn salayan veya isteyen ve zerinde allan sistemin enerjisinin kesilebileceini veya enerjinin verilebileceini uzaktan kumanda merkezine ya da trafo merkezine bildiren sorumlu ahstr. Elektrik gvenlik sorumlusu olarak mhendis, katenertrafo efi, yardmclar, elektrik teknikerleri veya teknisyenleri, ekip efi ve posta ba grevlendirilebilir. Dezeksman: Pantografn seyir teline ayn noktadan srtnmesini nlemek amacyla yol eksenine gre seyir teline verilen her iki ynde kaklk miktardr. Operatr: Grevli olduu uzaktan kumanda merkezinde, elektrik gvenlik sorumlusunun talebi zerine veya acil durum ihbarlarnda iletme artlarn gz nnde tutarak ilgili talimatlara uygun elektriki manevray yapan kimsedir. Operatr olarak grev yapan personel, her iki ylda bir tesisler mdrlnce snava tabi tutulur. Baarl olamayan operatrlerin eitim grmesi gerekir. Trafik kontrolr (trafik dispeceri): Grevli olduu kumanda merkezinden makas ve sinyaller yardmyla tren trafiini idare eden kiidir. Yksek gerilim: Etkin deeri 1000 volt zerindeki gerilimdir.

1.2.2. letmecilikte Kullanan Sistemler

Telekomand: Trafo merkezlerinde, blge ve istasyon postalarnda bulunan ayrc, yk ayrc ve kesicilerin uzaktan kumanda ve kontroln gerekletirip katener hatlarndaki yksek gerilimin kontroln salayan nitedir. Katener: Elektrikli eken aralara her trl iklim ve evre artlarnda demir yolunun eitli geometrik ekillerinde seilmi azami hzda kesintisiz, can ve mal gvenlikli elektrik enerjisi salayan havai hat sistemidir. Katener, direk ve direk donanmlar ile seyir teli, tayc tel (portr), pandl, besleme iletkeni, toprak teli iletkenlerinden oluur. Trafo merkezi: Elektrikli tren iletmeciliinin enerjisini salamak iin ulusal elektrik ebekesinden (TEA) alnan 154 kv. yksek gerilimi g transformatrleri vastasyla 25 kv. gerilime drp bu enerjiyi kontrol ve kumanda ederek katener sistemini besleyen merkezlerdir. Cer postalar stasyon postas: stasyon iindeki katener hatlarnn elektriki manevrasn ve gerektiinde istasyon yollarn baypas ederek beslemenin devamlln salar. Blge postas: ki komu trafo merkezi arasndaki gerilimsiz (ntr) blge olup gerektiinde dier blgenin enerji aktarmn temin edecek ekilde tehiz edilmitir. Lokal kumanda paneli: Cihazlarn mahallinden kumanda ve kontroln temin eder. Elektrifikasyon haberleme sistemi Elektrifikasyon haberleme sistemi, muhabere, alarm ve haric telefonlardan oluur. 9

Muhabere telefonlar: Elektrifikasyon iletmeciliinin yapld blgelerdeki trafo merkezlerinin, cer postalarnn, trafo ve katener efliklerinin ve uzaktan kumanda merkezlerinin (RCC, Telekomand) birbirleriyle haberlemesini salar. Alarm telefonlar: Elektrifikasyon iletmeciliinin yapld blgelerde, hat boyunca belirli mesafelere yerletirilmi olan telefon soketleri zerinden seyyar telefonlar veya telsizler vastasyla uzaktan kumanda merkeziyle haberlemeyi salar. Haric telefonlar: Uzaktan kumanda merkezinin zel durumlarda enerji temin eden kurulularla veya iletim hattndaki sorun annda elektrifikasyonlu blgedeki birimlerle grmesini bant kaydyla salayan telefondur.

TS kumanda merkezi Blgesindeki tren trafiinin sinyaller ve kumandal makaslar ile idaresini gvenli bir ekilde merkezden salayan nitedir.

1.3. Enerji Kesme ve Verme Teknii

Katener tesislerinde enerji kesilmesi ve verilmesi ncelikle can gvenliini salayacak daha sonra da elektrikli tren iletmeciliini en az etkileyecek ekilde yaplmaldr. Bu nedenlerle enerji kesme ve verme ilemleri belli kurallara balanmtr. Enerji kesme ve verme ilemlerine elektriki manevralar denir. Elektriki manevralar Normal iletme manevralar: Elektrikli tren iletmeciliini etkilemeden, sistemin devamlln ve kontroln salamak amacyla ayrc, yk ayrc ve kesicilere yaplan kumandalardr. Acil hllerde manevralar: Bir kaza riskini en aza indirmek veya kaldrmak iin ayrc, yk ayrc ve kesicilere yaplan kumandalardr.

Acil manevralar Herhangi bir kii veya cihazn elektrie maruz kalmas durumunda, Yangn ihbarlarnda, Elektrikli makinedeki bir arzadan dolay makinistten gelen acil kesme isteinde, Trafik kontrolrnden (trafik dispeerinden) tehlikeli bir durum zerine gelen ihbarda, Grevlilerin grdkleri olaand bir durum zerine, Sistemleri etkileyen arza durumlarnda yaplr.

10

Programl manevralar Daha nceden emirle belirlenmi bakm ve onarm yapmak maksadyla veya blge mdrlnce i program onaylanm nc ahslarn katenerli gzergh zerinde yapaca almalar iin tespit edilen blgedeki sistem zerinde yaplan manevralardr. Elektriki manevralarda uygulanacak ilemler Enerji kesilmesi talebi ve kesilmesi:

Talep, yetkili ahslar tarafndan veya elektrik gvenlik sorumlusunca uzaktan kumanda merkezi operatrnce yaplr. Talebi yapan, isim ve unvann belirterek kendini tantr ve bulunduu yeri bildirir. Yapaca almann yerini ve sresini bildirir. Uzaktan kumanda merkezi operatr, talep zerine blgenin enerjisini trafik kontrolr ile anlaarak keser. ayet mahallinden kumanda yaplmas gerekiyorsa talep edene enerji kesme yetkisi verilir. Enerjinin kesildiinden emin olunduktan sonra talep edene enerjinin kesildii bildirilerek teminat verilir. Uzaktan kumanda merkezi operatr, enerjinin kesilme saatini, koordinat, talep eden yetkiliyi operatr kayt defterine iler. Uzaktan kumanda mimik paneline Kumanda Yapmaynz! plakasn asar. Enerji kesilmesi kesiciler veya yk ayrclaryla yapldktan sonra, ayrc veya toprakl ayrclarla devre alarak korunmaldr.

alma yaplacak kesimdeki koruma tedbirlerinin alnmas

Enerji kesilerek yaplacak almalarda aadaki koruma tedbirlerinin alnmas gerekir. Bu tedbirleri bizzat elektrik gvenlik sorumlusu almaldr. Talep eden, operatrden ald talimat tekrarlayarak teyit eder. alma, yetkili ahs tarafndan hattn korunmas usulne uygun olarak yaplr. alma kesiminin her iki taraf topraklanr. Topraklanmam kesimde enerji olmasa dahi dokunulmayacaktr. lgili ynetmeliklere gre trafik kontrolnden alma msaadesi alnmaldr.

Enerjinin tekrar verilmesi

Enerji kesilerek almalarn tamamlanmasndan sonra alma yaplan katener blmne yeniden enerji verilmesi iin aadaki maddelerde belirtilen ilemler yaplmaldr.

11

Enerjinin kesilmesini talep eden elektrik gvenlik sorumlusu, almalarn bitiminde korumalar usulne uygun olarak kaldrp hattn enerji verilmesine hazr hlde olduunu operatre bildirerek teminat verir. Verilen bu teminat operatr tekrar eder. Sonra talep edene teyit ettirir. Telekomand operatr usulne uygun olarak gerekli elektriki manevray yapar. Telekomand operatr, enerjinin verildiini trafik kontrolrne bildirir. Telekomand operatr, enerjinin verildii saati, koordinat, talep eden yetkiliyi operatr kayt defterine iler.

1.3.1. Enerji Kesme ve Verme lemi le lgili Olan Personelin Yapaca lemler
Telekomand operatrnn yapaca ilemler Operatrler, grevleri sresince ve grevi kendinden sonra gelene teslim ettiinde, operatr defterine sistemle ilgili tm olaylar zellikle aada belirtilenleri yazmaldr. Operatrn yapaca ilemler unlardr: Enerjinin kesik olduu blgedeki almalarn devam ettiini bildirir. Trafo merkezlerindeki nbet esnasnda fonksiyon deiikliklerini bildirir. Arza hlleri sonucunda elektrikli tren veya lokomotif makinistlerine verilen bir talimat varsa bildirir (Pantograf indir veya Tren veya lokomotifin kesicisini a gibi). Nbeti devrederken gzden kaabilecek herhangi bir durum varsa bildirir. Normal veya programl enerji kesmelerinde ilgili trafik kontrolrne mutlaka bilgi vermelidir. Enerji kesme ilemi trafik kontrolr ile mutabakat salandktan sonra yaplmaldr. Acil kesme ilemini hemen yapmaldr. O blgede enerji kesildikten sonra trafik kontrolrne bildirmelidir. nemli arzalar tesisler mdrl yetkililerine bildirmelidir. Arzalara mdahale edilmesini salamak iin ilgili elektrifikasyon nitelerine bilgi vermelidir. Konu ile ilgili telgraf ekmelidir. Trafik kontrolrne bildirimlerde tren trafiinin aksamasna yol aabilecek durumlardaki ihbarlar bant kayt sistemine bal telefonlarla bildirmelidir. Operatrn sorumluluu elektrifikasyon sistemindeki tesisler ile snrldr. Tren trafii ile ilgili konulardan sorumlu tutulamaz. Trafik kontrolrnn (trafik dispeerinin) yapaca ilemler Bu emir elektrifikasyon sistemlerinin tesis edildii ve elektrikli iletme yaplan gzerghta grev yapan trafik kontrolrnn (trafik dispeerlerinin) uzaktan kumanda merkezi operatr ile birlikte emniyeti salamak, tren trafiinin aksamasn engellemek veya en aza indirmek, daha dzenli bir iletmecilii salamak amacyla aada maddeler hlinde belirtilen ilemleri yapmasn zorunlu klar. 12

Gzerghtaki herhangi bir grevliden gelen tehlikeli durum ihbarn uzaktan kumanda merkezi operatrne ileterek o kesimde enerji kesilmesini talep eder, operatr hemen ilem yapar. Uzaktan kumanda merkezi operatrnn trafik kontrolrne bildirdii elektrikli tren iletmeciliine kapal blgeye elektrikle cer edilen tren sevk edilemez. Byle durumlarda elektrikli lokomotiflerin elektrikli tren iletmeciliine kapal blgeye girmesi gerekiyorsa mutlaka pantograf indirilmi olmaldr. Katenerin olmad yollara veya katenerin bittii yollara pantografn indirilmi olmas kaydyla elektrikli lokomotif sevk edilebilir. stasyon ykleme-boaltma yollarnda toprakl ayrc varsa bu yollara elektrikli lokomotif sevk edilebilmesi iin katener efliinden bir elemann o istasyona gelerek gerekli operasyonlar yapmas gerekir. Dier btn durumlarda bu yollar iin trafik kontrolr yukardaki maddede belirtilen ileri yapmaldr. Trafik ynnden herhangi bir nedenle emniyeti salamak amacyla trafik kontrolr uzaktan kumanda merkezi operatrnden o kesimdeki enerjinin acil olarak kesilmesini talep edebilir. Operatr hemen enerjiyi kesmek iin gerekli ilemi yapar. Trafik kontrolr gzerghtan gelen elektrikli tren iletmecilii ilgili her trl bilgiyi uzaktan kumanda merkezi operatrne ileterek gerekli ilemlerin yaplmasn talep eder. Operatr, ihbarn ekline gre gerekirse enerjiyi keser ya da ilgili elemanlara mdahale iin ihbar eder. Trafik kontrolr gzerghtaki olaan d bir durum iin mdahale etmesi gereken katener ekibine gzerghta alma msaadesini trafiin uygun olduu en ksa srede vermek zorundadr. Gzerghn muhtelif kesimlerine yerletirilmi elektrifikasyon elektriksel iaretlerine elektrikli lokomotifin srclerinin ihlal etmesi ynnde herhangi bir talimat trafik kontrolr tarafndan verilmez. Trafik kontrolrnn sorumluluu tren trafii ile snrldr. Elektrifikasyon sistemlerindeki yksek gerilimden sorumlu tutulamaz.

Trafo ve katener efliklerinin yapaca ilemler Yaplan ihbar zerine hemen en ksa zamanda en uygun arala olay yerinde inceleme yaplmal ve gerekli emniyet tedbirleri alnmaldr. Durum uzaktan kumanda merkezine bildirilmelidir. Katener zerinde alma yaplabilmesi iin mutlaka enerji kestirilerek usulne uygun topraklama yaplmaldr. allacak kesim her iki taraftan topraklanmaldr. Uzaktan kumanda merkezi ile yaplacak enerji ile ilgili tm grmeler kayt sistemine bal hatlar aracl ile olmaldr. Topraklanmam katener hatlarnda enerji olmasa dahi dokunulmamaldr. 13

Katener hatlarnda elektrikli trenlerin pantograflar aracl ile seksiyonman blgelerde devre tamamlanabileceinden alma blgesinin en az bir, mmknse iki sonraki ayrcdan ve her iki ynden enerji kesilmesi talep edilmelidir. Uzaktan kumanda merkezi ile irtibatn dorudan yaplmad anlarda dier kanallar araclyla yaplacak grmeler sonunda gerekli ilemler yaplmaldr. Elektrik gvenlik sorumlusu olarak madde A 17de tanmlanan kii, elektrikle ilgili almalar srasnda tm nlemleri almaldr. O an iin baka bir sorumluluk yklenemez. Uzaktan kumanda merkezi ile bilgi iletiminde kesinti olduu ve kontroln kaybolduu anlarda iletimin kesintiye urad her trafo merkezine el telsizi ile birlikte birer enerji ama-kapama yetkisine haiz eleman grevlendirilmelidir. Bu elemanlar aracl ile gerekli elektrikli manevralar yaplmaldr. Trafo merkezlerinde enerji kesildikten sonra yaplacak almalarda mutlak suretle topraklamadan nce voltaj detektr ile topraklama yaplacak kesimde enerji olup olmad kontrol edilmelidir. Enerji olmadna ilikin bilgi alndktan sonra topraklama yaplmaldr. Trafo merkezlerindeki (154 kV) giri ayrclar topraklama ular enerji temin eden kurulu TEA yetkililerinin yazl ve imzal talebi ile kapatlmaldr. Bunun dnda bu ulara dokunulmamaldr. Gzergh zerinde uyar iaretleri, tehlike iaretleri ve elektriksel iaretleri yllk bakm programna uygun olarak dzenlenmelidir. Kilitli ayrclara uzaktan kumanda merkezine bilgi vererek mahallinden kumanda edilebilir. Dier tm lokal ama -kapama iin acil durumlarn dnda uzaktan kumanda merkezinden izin alnmaldr. Yolda grd deformasyonlar en ksa srede yol, ube, ksm efliklerine dzeltilmesi iin ihbar etmelidir. Yol dzeldikten sonra katener deerleri yeniden llmelidir.

14

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Enerji kesimi yapnz. lem Basamaklar neriler alma ortamnz belirleyiniz (rayl sistemler kullanlan iletmeler). Yaplacak aratrmann kaynaklarn belirleyiniz. Yaplacak aratrmann ana hatlarn belirleyiniz. Aratrma sonunda kazanlan bilgileri snf ortamna taynz. alma ortamnz belirleyiniz. Yaplacak aratrmann kaynaklarn belirleyiniz. Yaplacak aratrmann ana hatlarn belirleyiniz. Aratrma sonunda kazanlan bilgileri snf ortamna taynz.

Enerjisi kesilecek blgeyi besleme plannda belirleyiniz.

Telekomand merkezindeki operatrle grerek enerjiyi kesiniz.

Eer mahallinden kumanda varsa gerekli alma ortamnz belirleyiniz. ayrclar aarak enerjiyi kesiniz. Yaplacak aratrmann kaynaklarn belirleyiniz. Yaplacak aratrmann ana hatlarn belirleyiniz. Aratrma sonunda kazanlan bilgileri snf ortamna taynz.

bitiminde blgenin enerjisini veriniz.

lemin bittiini kontrol ediniz. lemin bittiini telekomand merkezine bildiriniz. Telekomand merkezinin enerjiyi verdiini sinyal merkezine bildiriniz.

15

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri evrenizdeki rayl sistem kullanm alanlarn ziyaret ettiniz mi? Ziyaretinizde elektrik besleme plan sordunuz mu? Yetkilinin size verdii plan yetkiliye sorular sorarak incelediniz mi? Elektrik besleme plan zerindeki sembolleri rendiniz mi? Elektrik besleme plan zerindeki kesim blgelerini belirlediniz mi? Telekomand merkezinin grevlerini rendiniz mi? Katener hattnn enerji kesimi ve verme ileminin nasl yapldn rendiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

16

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. A) B) C) D) 2. A) B) C) D) 3. A) B) C) D) 4. A) B) C) D) 5. A) B) C) D) Seksiyoner Tekli IS Kesici Yk ayrc Sembolnn anlam nedir? Gerilim trafosu Cer postas Ntr postas Trafo merkezi Tekli IS iftli IS Fider hatt Tali hat Sembolnn anlam nedir? Seksiyonman Tekli IS Kesici Yk ayrc M Sembolnn anlam nedir? Sembolnn anlam nedir?

Seksiyoner Tekli IS Kesici Motorlu ayrc Sembolnn anlam nedir?

17

6.

Yksz devreleri ap kapatan devre elemanna ne ad verilir? A) Kesici B) Disjonktr C) Ayrc D) alter Kataner sisteminin uzaktan kumanda edildii yere ne ad verilir? A) Ayrc B) Kumanda merkezi C) Sinyal merkezi D) Telekomand merkezi Sistemin enerjisinin srekliliini salayan cihaza ne ad verilir? A) Piller B) UPS C) Akler D) Pantograf

7.

8.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

18

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda topraklama planndaki bilgileri inceleyip renecek ve uygulayabileceksiniz.

ARATIRMA
Blgenizde bulunan TCDD elektrifikasyon efliklerini ve varsa tramvay metro gibi iletmeleri ziyaret ederek topraklama plan ve gvenlik nlemleri konusunda aratrmalar yapnz. nternet sitelerinden katener gvenlik malzemeleri konusunda aratrmalar yapnz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu atlyede tartnz.

2.EMNYET TEDBRLER
2.1. Emniyet Tehizatlar
Elektrifikasyon tesislerinde yksek gerilime yakn enerjisiz metal aksamlarn endksiyondan veya direkt temas dolaysyla yksek gerilime maruz kalabileceinden bunlarn korunmas iin koruma topraklamas yaplr. TCDD katener tesislerinde bu korumalar havai hat veya ray devreleri zerinden topraklama prizlerine yaplmaktadr. Ak hatta (hatt caride) koruma topraklamalar 62,44 mm kesitindeki Al/ raven iletkenle yaplr. Toprak iletkeni direkler zerinden ekilerek nihayet direklerine ankrajlanr. Direkler zerinde bulunan tm metal paralar ve direk topraklama iletkenine 8mmlik alminyum telle irtibatlanr (Resim 2.1). Havai hat toprak iletkeni maksimum 1000 mde K3 tipi tek yaprak izolatrle izole edilir. zole edilmi bu etabn ortasndaki direkten priz grubuna irtibat yaplr. TCDD tesislerinde genellikle 10 mmlik galvanizli elik tel ile direkten prizlere irtibat yaplmtr.

19

Resim 2.1: Direk zerindeki metal paralarn topraklanmas

Toprak hatt da blge blge birbirinden ayrlmtr. Bu blgeler genellikle seyir teli deiimiyle ayn yerdedir ve birer izolatrle birbirinden ayrlmtr (Resim 2.2).

Resim 2.2: Toprak hatlarnn blgelere ayrlmas

20

AC Sinyal Devresi

+ Ray + Ray - Ray - Ray - DC Ray

AC Sinyal Devresi

ekil 2.1: Katener tesislerinde topraklama

stasyon ilerinde koruma topraklamalar sinyalizasyonun bilgi tamad raylar vastasyla direkten raya irtibat yaplr. Raylar ise maksimum 250 metrede priz gruplarna irtibatlanr. Bu topraklama 10 mm apnda galvanizli elikten yaplmaktadr (ekil 2.1) . Elektrikli tren iletmecilii yaplan katener tesislerinde yksek gerilim mevcuttur. Katener hatlarna yakn insanlarn temas iinde bulunduu metal aksamlar yksek gerilimin dorudan veya elektromanyetik endksiyon etkisi iinde olabilirler. Bu etki alan projelerde belirtilmi olup buna gre tm metal aksamlarda topraklama yaplr (ekil2.2). Topraklama yaplmas gereken donanmlar unlardr: Btn direkler ve katenerlerin ask noktalar Katener hatt zerinden geen st geitler, tneller st geitlerde katener hattnn hizalarnda bulunan panolar, korkuluklar Katener hattna yakn aydnlatma direkleri Katener hattna yakn binalara taklan koruyucu panolar

2,00 m. 3 1 Seyir teli 2 Katener alan snr 3 Pantograf alan snr 2 4,00 m. 1

2,00 m.

4,00 m.

ekil 2.2: Katener koruma topraklamas yaplmas gereken alan

21

7,5 m.

Resim 2.3: st geitlere taklan koruma panolar

2.2. Topraklama Stakas (ubuu) ile Tedbir Almak

Katener hatlarnda arza ve bakmlarda almalara balamadan nce alma yaplacak blgenin mutlaka enerjisi kesik olmaldr. Enerji kesme ilemi ynetmeliklerde belirtilen kurallara uygun yapldktan sonra katener hatt mutlaka topraklanmaldr. Katener topraklamas, topraklama ubuu (staka) ve bu ubua bal en az 50 mm kesitli izoleli iletkenle yaplr. Topraklama ubuuna bal iletkenin bir ucu ray izole deilse raya, raylar izole ise katener toprak teline veya geri dn iletkenine skca balanr (Resim 2.3). Daha sonra teki ucu katener hattna irtibatlandrlr (Resim 2.4). Topraklamann sklmesinde ise nce katener irtibat sklecek ve daha sonra ray veya toprak teline ve geri dn iletkenine yaplan balant sklecektir. Topraklamann yaplmasnda ve sklmesinde yukardaki sraya kesinlikle uyulacaktr.

22

Resim 2.3: Topraklama stakasna bal 50 mm iletkenin raya mengene ile balanmas

23

Resim 2.4: Topraklama stakasnn katener hattna aslmas ile hattn topraklanmas

Katener zerindeki almalarda, allacak blgenin gerilimi kesildikten son ra blgenin her iki taraftan mutlaka topraklanmas gerekir. Bu blge 1000 metre ise her iki taraftan, 1000 metreden uzun olan alma blgelerinde azami 1000er metrelik paralar hlinde iki taraftan topraklama yaplr.

2.3. Endksiyon Gerilimleri

Raylar katenerin elektromanyetik alanna konulmu her madensel eleman gibi endksiyon olaylarna maruz kalr. Bu olaylar iletken ksmn kesildii noktalarda (izole contalar, arza ray krlmalar vb.) gerilimlerin ve endksiyon akmlarnn me ydana gelmesiyle ortaya kar.

24

Bu itibarla demir yolunda nceden geici ve ekleme irtibatlarla endksiyon akmnn geiini temin etmeden bakm, onarm yapmak (bir rayn parasn veya bir ray skp atmak) yasaklanmtr. Elektrik devresi tek raydan kapanan demir yollarnda her iki ray ayn elektriksel durumda olmadklar iin (Bir ray toprakl olduundan elektriksel olarak kesintisiz ve devamldr. Dier ray ise dierinden izole devrelere blnmtr.) endksiyon olaylar bakmndan ayn durumda deildir. Bu raylarda grlen gerilimler eit olmadklarndan sonu olarak bu raylarn her biri arasnda bir gerilim fark vardr. Bu nedenle iki raya ayn zamanda dokunulmamas kayt altna alnmtr. Bu geici balantlarn yaplmas veya kataner topraklama srklarnn kablo ularnn raya tutturulmas iin zel hareket tarz istenir. Tek hatl iletkenlerin endksiyon boyuna ve sonu olarak bunlarda meydana gelecek gerilimleri snrlandrmak iin her 300 metrede bir yaltkan eleman uygulanr. Direkleri birbirine balayan havai hat toprak iletkeninin balarndaki gerilimin 10 voltun birka katn gememesi iin en ok her 1000 metrede bir izole edilir. Katenerde endksiyon

Bir alternatif akmn iletkenden gemesi iletken etrafnda elektromanyetik alan meydana getirir. Akm arttka meydana gelen manyetik alan artar. Bu saha iinde bulunan btn manyetik cisimler bu alann etkisinde kalr ve bu cisimlerde gerilim meydana gelir, bu gerilime endksiyon gerilim denir. Bu gerilimin miktar manyetik alann kuvvetine ve endksiyona maruz kalan elemanla katener arasndaki uzakla bal olarak deiir. Bu gerilimin deeri 100 volt ise iki uta 50 volt grlr. Enerjili olup akm geen kataner hatt, enerjisi kesik olan yakn katener hatlarnda gerilim indkler. Enerjili katener hattndan geen akm miktar 1 amper olursa enerjisi kesik katener hattnda kilometre bana 120 milivolt gerilim oluturur.

2.4. Geri Dn Akm

Elektrikli lokomotifler gerekli enerjiyi trafo merkezlerinin besledii katener hatlarndan pantograflar vastasyla alr. AC 25 kv. sistemde alnan enerji lokomotifin iinde cer motorlarnn alma gerilimine uygun deerlere drlerek cer motorlarna gerekli enerji salanr. 1500 volt ile 1000 volt DC beslemeli sistemlerde katener zerinden alnan enerji cer motorlarna verilir. lkemizde de yaygn kullanlan bu basit beslemeli sistemlerde elektrikli lokomotifler, katener hatlarndan aldklar enerjiyle tekerleri vastasyla raylar zerinden trafo merkezine geri dnerek elektrik devresini tamamlar. Basit beslemeli sistemde trafonun sekonder devresinin bir ucu katener hattna balanrken dier ucu da 25

topraklanp raya balanr. Raylar canllarn her zaman temas ettikleri iletken olduklar iin trafo merkezi klarnda, istasyon ilerinde topraklanr (ekil 2.2).

ekil 2.2: Basit besleme sistemi

154 KV
R S R T

154 KV

TR MRKZ. TR MRKZ.

25 KV

Ntr Blge 25 KV

istasyon ii
Empedans bobini

istasyon ii

ekil 2.3: Basit besleme sisteminin uygulanmas

Katener hattnn bulunduu yollarda, raylar cer dn akmn tadndan raylar arasnda ve rayla toprak arasnda insan hayat bakmndan tehlikeli gerilim olabileceinden katenerde gerilim mevcut iken katener hatt altnda yaplacak rayla ilgili her trl almadan nce katener bakm efliine haber verilecek ve usulne uygun topraklama yaplarak gerekli tedbirlerin alnmas salanacaktr.

26

Katener hattnn bulunduu yollarda ray ve makas deitirmek ve kaynak yapmak gerektiinde dn akmnn temini iin en az 25 m kesitli bakr bir iletkenle, deitirilecek olan rayn iki yanndaki raylar birbirine balandktan sonra deitirilecek rayn kartlmas gerekir. Dn akmnn yolu salanmadan ray karlmamas gerekir. Cer dn akmn temin eden raylara kaynakl veya dier bir usulle irtibatlanm ray balantlarnn kopartlmamas gerekir. Bu irtibatlarn koparlmas hlinde elektrikli sinyal blgelerinde sinyal bakm efliine, sinyalli olmayan blgelerde katener bakm efliine haber verilmesi gerekir.

27

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Emniyet tedbirleri alnz. lem Basamaklar Emniyet tedbirleri iin gerekli tehizat belirleyiniz. Enerjisi kesilmi blgede gerekli yerlere topraklama ubuklarn asnz. alma ortamnz belirleyiniz. Topraklama ubuklarnn salamln kontrol ediniz. alma boyunca eldivenlerinizi karmaynz. Balant iin gereken balant elemanlarn nceden temin ediniz. neriler alma ortamnz belirleyiniz. Yaplacak almada kullanlacak ara ve gereleri nceden hazrlaynz. Yaltm eldivenini giyiniz. Baretinizi giyiniz.

Baretinizi karmaynz. almann emniyet iinde yaplmasn Alet ve avadanlklar usulne gre salaynz. kullannz. Mutlaka enerjisiz ortamda alnz.

28

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. Ziyaretinizde topraklama plan sordunuz mu? 2. Yetkilinin size verdii plan yetkiliye sorular sorarak incelediniz mi? 3. ncelediiniz rayl sistemde havai hat ile yaplan topraklamalar aratrdnz m? 4. Topraklama sistemde kullanlan iletkenleri incelediniz mi? 5. Rayl sistemdeki ray zerinden yaplan topraklamalar incelediniz mi? 6. Topraklama ubuunun kullanlmasn rendiniz mi? 7. Geri dn akmnn ne olduunu rendiniz mi? 8. Topraklama ubuunun kullanlmasn rendiniz mi? 9. Tesislerde emniyet tehizatlarn tandnz m? 10. Gvenlik nlemlerinin nasl alndn rendiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

29

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Havai hat koruma topraklamalarnda kullanlan iletkenin zellikleri aadakilerden hangisidir? A) 20 mm rgl alminyum tel B) 30 mm rgl bakr tel C) 15 mm rgl elik tel D) 62.44 mm Al/ raven tel Direkler zerinde bulunan tm metal paralarn ve direklerin topraklama iletkenine irtibatlanmasnda kullanlan alminyum telin kesiti nedir? A) 8 mm B) 10 mm C) 12 mm D) 6 mm Havai hat topraklama iletkeni maksimum ka metrede izole edilir? A) 500 m B) 750 m C) 1000 m D) 1250 m TCDD tesislerinde direkten prizlere irtibatta kullanlan iletkenin zellikleri aadakilerden hangisidir? A) 10 mm rgl alminyum tel B) 10 mm rgl bakr tel C) 15 mm rgl elik tel D) 10 mm galvanizli elik tel stasyon ilerinde raylar maksimum ka metrede priz gruplarna irtibatlanr? A) 500 m B) 750 m C) 250 m D) 1250 m

2.

3.

4.

5.

30

6.

Kataner iletkenlerinden geen akmnn, dier almayan kataner iletkenlerinde oluturduu olaya ne ad verilir? A) Elektriklenme B) Statik elektrik C) Manyetik alan D) Endkleme akm Elektrik akmnn ray ve topra kullanarak devresini tamamlamasna ne denir? A) Endksiyon akm B) Geri dn akm C) Kataner akm D) Kaak akm

7.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

31

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. evrenizdeki rayl sistem kullanm alanlarn ziyaret ettiniz mi? Ziyaretinizde elektrik besleme plan sordunuz mu? Yetkilinin size verdii plan yetkiliye sorular sorarak incelediniz mi? Elektrik besleme plan zerindeki sembolleri rendiniz mi? Elektrik besleme plan zerindeki kesim blgelerini belirlediniz mi? Telekomand merkezinin grevlerini rendiniz mi? Kataner hattnn enerji kesim ve verme ileminin nasl yapldn rendiniz mi? Ziyaretinizde topraklama plan sordunuz mu? Yetkilinin size verdii plan yetkiliye sorular sorarak incelediniz mi? ncelediiniz rayl sistemde havai hat ile yaplan topraklamalar aratrdnz m? Topraklama sistemde kullanlan iletkenleri incelediniz mi? Rayl sistemdeki ray zerinden yaplan topraklamalar incelediniz mi? Topraklama ubuunun kullanlmasn rendiniz mi? Geri dn akmnn ne olduunu rendiniz mi? Topraklama ubuunun kullanlmasn rendiniz mi? Tesislerde emniyet tehizatlarn tandnz m? Gvenlik nlemlerinin nasl alndn rendiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninizle iletiim kurunuz. 32

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 B A D C D C D B

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 D A C D C D B

33

KAYNAKA KAYNAKA
TCDD Genel Mdrlnn 641 Numaral Tamimi TCDD Genel Mdrl Eitim Dairesi, Tantm erikli Yaynlar

34