de, bir sistem zellii olduudur.

Srtnmenin olutuu ortamn kimyasal ve fiziksel zellikleri, yzey parametreleri, malzemenin sertlii vs. srtnmeyi ciddi bir ekilde etkiler. zet olarak, srtnme gerekten ok kapsaml bir konu ve ilgin bir fiziksel olgudur. Onu kontrol edebilmek, ancak onu ok daha iyi bir ekilde anlamakla mmkn olabilecektir. nsanolu, dnyaya geldii andan itibaren devaml hareket halinde olmutur ve bir yerden bir baka yere gidebilmek iin de devaml birtakm yeni aralar icat ederek daha konforlu, daha hzl seyahat edebilmenin yollarn aratrmtr. Hi phesiz, bu eilim 21. yzylda da devam edecektir. Enerji kaynaklarnn gittike daha da azald bir zaman diliminde, bizlerin gerekten srtnmeyi yakn bir takibe alp, onu daha iyi nasl kontrol edebiliriz, hatta tamamen nasl ortadan kaldrabiliriz, sorularna cevap vermemiz gerekmektedir. Srtnme ve sperkayganlk konusunda geni apl bilgi edinebilmek iin birok makale ve kitaplar mevcuttur. Bu konuyu en iyi bir ekilde ileyen bilimsel bir kitapta u gnlerde baslmak zeredir [10].
ekil 2. Srtnme katsays neredeyse sfra yaklaan karbon kaplamalarn atomik letlerdeki yzey kimyas. Beyaz atomlar hidrojeni, gri atomlar da karbonu temsil etmektedir. Sadaki diyagramda bu yzeylerin pozitif bir arja haiz olduunu ve dolays ile birbirlerini iteceini ima etmektedir. W, uygulanan yk; F ise srtnmeden kaynaklanan kuvveti temsil etmektedir [8].

Prof. Dr. Ali Erdemir

Argonne National Laboratory Energy Systems DivisionArgonne, Illinois ABD Ulusal Nanoteknoloji Merkezi Yzey alma Grubu Bilkent niversitesi

gerekletirilmesi enerji tasarrufu bakmndan ok byk bir neme sahiptir. Bu konuda, geen 20 yl esnasnda ok kaydadeer gelimeler kaydedildi. Ancak, bu tr yzeylerin geni apl ve endstriyel anlamda hayata geirilebilmesi iin bir takm zorluklarn yenilmesi gerekmektedir. Srtnme, bir yzeyde dnlebilecek olgulardan sadece bir tanesini tekil etmektedir. Srtnmenin yannda, bir yzeyin mekanik ve tribolijik alardan bekleneni verebilmesi iin, br yzey zelliklerininde (rnegin, sertlik, przllk, kimyasal yap vs.) ideal olmas gerekir. Bunlarn yannda, ayrca kullanlan ortamn kimyasal bileimi ve scakl da gz ard edilmemelidir. Ksacas, her trl problemi her

trl artlar altnda zebilecek bir madde henz bulunmamtr. Ancak, belirli malzemelerin belirli koullar altnda performans artrc, verimi ykseltici ve mr uzatc kabiliyetleri vardr. Bu yukarda szn ettiim elmasa benzer karbon kaplamada bu maddelerden birisidir. rnein, kuru azot veya vakum ortamlarnda srtnme katsays 0.01in altnda iken, rutubetli veya oksijen ihtiva eden ortamlarda bu srtnme katsays birka misline kabilmektedir. Yal ortamlarda ise, yan viskozitesine bal olarak 0.03 ile 0.1 mertebelerinde srtnme katsays salayabilmektedir. Ksacas, hi unutulmamas gereken bir husus, bu srtnmenin bir malzeme veya kaplama zellii deil-

Kaynaka: 1. J. B. Sokoloff, PRB 42 (1990) 760. 2. M. Hirano ve K. Shinjo, PRB, 41 (1990) 11837. 3. M. Hirano, K. Shinjo, R. Kaneko, ve Y. Murata, PRL, 78 (1997) 1448. 4. C. M. Mate, G. M. McClelland, R. Erlandsson, ve S. Chiang, PRL, 59 (1987) 1942. 5. M. H. Muser, Europhys. Lett., 66 (2004) 97. 6. A. Erdemir ve C. Donnet, Tribology of Diamond, Diamond-like Carbon And Related Films in Handbook of Modern Tribology, CRC Press, 2001, pp.871-899. 7. A. Erdemir, O. L. Eryilmaz, ve G Fenske, J. Vac. Sci. Technol., A18 (2000) 1987. 8. A. Erdemir, Surf. Coat. Technol., 146 (2001) 292. 9. S. Dag ve S. Ciraci, Phys. Rev. B, 70 (2004) 241401.

Ultra-sert, bor ieren koruyucu kaplamalar

Cisimler d dnya ile yzeyleri vastas ile etkileime girerler, ve genelde bu kural canllar iinde geerlidir. nsanln Ay yolculuu maceras Ay toprana ayak basmadan nce Ayn yzeyinin binlerce fotoraflarnn ekilmesi ve tetkiki ile balamtr. Aksine, insanlarn atomlarn dnyasn tanmas ise direkt olarak cisimlerin hacimsel (bulk:oylum, hacim) yaplarn ve davranlarn gzlemleyerek olmutur. Bu tezat nl fiziki Wolfgang Pauli yzeylerin ancak eytann yaratabilecei kadar karmak, yanltc ve anlalmas zor sistemler olduunu ima eden bir ikayet ile aklamaya alr. Yzeylerin alla gelenden farkl karakterleri bazen bilim ve teknolojinin yararna kullanlabilirken, stn katalitik zellikleri gibi, dier ynden de son derece ykc ve almas g sorunlar olarak ekonominin ve endstrinin nne kabilmektedir. Buna en canl rnek olarak birbirleriyle etkileimde olan hareketli iki yzeyin anmas, srtnmenin yol at ar snma, oksidasyon ve korozyona dayal olarak malzemelerin bozunmas gsterilebilir. Dr. Peter Jost ve ekibi 9 Mart 1966da ngiliz hkmetine sunduklar, bugn The Jost Report ismi ile anlan raporda srtnme, korozyon ve anma kaynakl kayplarn ngiltere ekonomisine yllk maliyetinin gayr safi milli haslann (GSMH) %4 kadar olduunu belirtmilerdir (1). zleyen 10 yl iinde benzer almalar A.B.D., Almanya, Kanada ve dier sanayilemi lkelerde tekrarlanm, nleyici

Aralk 2006

BLM ve TEKNK

ekil 1: : Koruyucu kaplamalar uyguland yzeyleri eitli d etkenlere kar koruma grevi stlenirler. Sert koruyucu kaplamalar gnmzde sabit disklerden, kesici-delici ulara ve denizalt periskoplarna kadar geni uygulama alanlar bulmaktadr.

tedbirler alnmas ve yeni dayankl yzeyler gelitirilmesi sayesinde kayplarn bir ksmnn nlenebilecei kantlanmtr. Koruyucu kaplama teknolojisi, yzeylerin korunmas ve bozunmann nlenmesi iin gelitirilen yntemlerden en basitidir. Bozunmaya dayankl bir malzemenin iki boyutlu ince tabaka halinde korunmas gereken yzeylerin zerine kaplanmas sureti ile yeni ve daha dayankl bir yzey elde edilmesidir. Metal yzeylerin korozyona kar boyanmas, bakr tencerelerin kalaylanmas, veya alminyum yzeylerin anodizasyonu gibi ilemler bu tekniin en basit ve yaygn rnekleri olarak gsterilebilir. Gnmzde yksek teknolojinin girdii alanlar geniledike yzey sorununun bir yz olan anmaya dayankllk ve sert kaplamalar konusu gittike nem kazanmaktadr. Sert kaplamalarn uygulama alanlar kala, diz ve dier eklem protezleri, jet motorlar, sabit diskler, talal imalatta kullanlan delici/kesici/andrc ular, silindir ve piston gvdeleri, rulman yataklar gibi ok geni bir yelpazeyi kapla-

maktadr (ekil 1). Sert kaplamalarn endstriyel roln ve nemini anlamamz iin u rnee dikkat etmemiz lazmdr:Amerika Birleik Devletleri Enerji Bakanl (DOE) yeni malzemeler aratrma btesinin %59unu bozunmaya dayankl (anma, srtnme, korozyon vb.) malzemelere ayrrken, bunun iinden sert koruyucu kaplamalarn aratrlmasna ayraca pay %26 olarak aklamtr (2). Ayn almada ultra-sert (> 40 GPa), anmaya direnli nano-kristal kaplamalarn gelitirilmesi ile yakn gelecekte senede 2.4 milyar dolarlk enerji kaybnn nlenmesi hedeflenmektedir. Son zamanlarda bu konu zerine younlaan almalar bor-karbon-azot (B-C-N) l sistemini yaygn endstriyel kullanma elverili ultra-sert ve anmaya direnli kaplamalar ynnden yksek potansiyele sahip gstermektedir. zellikle, lkemizin dk bir katma deerle yurtdna satt bor madeni daha sonra yurtdndan yksek maliyetle saflatrlm ileri teknoloji rn bor ieren bileikler veya sistemler olarak geri satn aldn dnrsek

bu almalarn nemini daha sk kavrayacamz aikar. B-C-N sisteminde en popler kaplamalara rnek olarak kbik-bor nitrr, (k-BN) kaplamalar verilebilir. ekil 2de k-BN kaplamalarn makro, mikro ve nano boyutlarda yaplar sergilenmektedir. K-BN kaplamalar endstride gnmzde yaygn olarak kullanlan koruyucu kaplamalardan titanyum nitrr (TiN) ve elmasbenzeri-karbon (DLC) gibi kaplamalardan 2-3 kat daha sert ve 10 kat daha stn anma direnci gstermektedir. Ancak bu yksek potansiyeline karn k-BNn sentezlenmesinde varolan sorunlar endstriyel uygulamalarn ciddi bir ekilde kstlamaktadr. Bu sorunlarn almas iin yazda daha nce bahsedildii zere gelimi lkelerde ok ciddi ve yksek bteli almalar finanse edilmektedir. Sz konusu almalarda kaplamalarn sentezlenmesi srasnda geen olaylar atom seviyesinde znrlk salayan taramal tnelleme mikroskobu (STM) ve geirimli elektron mikroskobu (TEM) kullanlarak atomlar seviyesinde gzlemlenmektedir. (ekil 2de k-BN kaplamalarda atomlarn dizilimlerini gsteren bir TEM resmi grlmektedir). Bu tekniklerden elde edilen veriler kullanlarak yksek kalitede ve istenilen zelliklere sahip kaplamalarn retebilecei fiziksel ve kimyasal ortamlar aratrlmaktadr. Bunun dnda bu tr tekniklerin sentez metotlar ile e-zamanl kullanm ile byme mekanizmalarna annda mdahale mmkn olmaktadr. Daha nceleri denemeyanlma yolu kullanlarak deney masasndan endstriye uygulanmas on yllar sren bilimsel ilerlemeler bu tr gelimi teknikler kullanlarak birka yl iinde gerekletirilmektedir. Maliyet-fayda oran 1:50 olarak belirlenen sert ve anmaya dayankl kaplamalar konulu aratrmalar gelimi lkelerde artan bir ivme ile devam etmektedir. Hedefi elmastan daha sert ve srtnme katsays hemen hemen sfr olan kaplamalarn gelitirilmesi ve endstriye uyarlanmas konulu aratrmalar srerken Trkiyenin bu konuya ilgisiz kalmas dnlemez. Bunun iin bor ieren ultra-sert kaplamalarn sentezlemesi ve bu esnada karlalan sorunlar derinlemesine irdelemek, zmek ve sonuta bu tr kaplamalar lkemizde endstriyel uygulamalar iin hazr hale getirilmesi yeni kurulan Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinde (UNAM) en nemli aratrma konularnn arasnda yer almaktadr. Yukarda anlatlan kapsam dnda bu almalar srasnda lkemizde az bilinen ve uygulanan ince-kaplama karakterizasyon ve vakum kertme teknolojileri konusunda eitimli kalifiye eleman yetitirmek ve endstriye kazandrmak da UNAMn amalarndan biridir. Yrd. Do. Dr. Erman Beng
Bilkent niversitesi, Kimya Blm UNAM-Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezi

ekil 2: Kbik-BN koruyucu kaplamalarn endstriyel uygulamalar iin uyarlanmas iin yaplan aratrmalar makro ve mikro seviye ile yeterli kalmayp nano boyutlarda da yrtlmelidir. Endstriyel ugulamalarn nndeki engeller ou kez sistemlerin atomik boyutlarda gzlenmesi ile zlebilmektedir. (Makro ve mikro boyut resimler Fraunhofer Enstitsn Web sitesinden alnmtr, nano boyutlu resim D.J. Kester v.d. J. Mater. Res. 8, 1213 (1993) makalesinden alnmtr.)
BLM ve TEKNK 10 Aralk 2006

Kaynaka: [1] JOST, H. P.: Lubrication (Tribology) A Report of the Present Position and Industrys Needs. Dep. Of Education and Science, H. M. Stationary Office, London 1966. [2]FY 2003 Budget in Review, U.S. Department of Energy, (2003).