Trk Dili Aratrmalar Yll

2009/1

Trk Dil Kurumu

Yaynlar

NDEKLER
ift nszle Balayan Kelimeler Cemi! EKYOR Eski Anadolu Trkesi Eserlerinden Tertib-i Mu' iilece' deki Organ Adl Tp Terimleri Grkar GMATAM

25

Derleme Szl'ndeki Kalplam sim-Fiillerin ve Sfat-Fiillerin Yaz Dilinde Kullanlrlk Durumlar Hlya SAVRAN 51 Genel Trke Balamnda Trkiye Trkesinde imdi ve tc Szcklerinin Etimolojisi Marek STACHOWSKI - ev.: Hlya KAYA Kes-Kopyala-Yaptr: Yeni Kelime Tret Mustafa ENEL Observations Sur Quelques Aspects De La Planification Linguistique Turque Adrien Alp VAILLANT

93

99

111

GENEL TRKE BAGLAMNDA TRKiYE TRKESiNDE iMDi VE iTE SZCKLERiNiN ETiMOLOJisi*

Marek STACHOWSKr eviren: Hlya KAYA-'

Trkiye Trkesinin sz varlnn kkenini aratnrken, genel Trke arka plannn da dikkate alnmas gerektii kesinlikle phe gtrmez. Bu gerek, baz durumlarda birok baka durumda olduundan ok daha esastr. Burada da genel Trkolojiye ait bir dil karlatrmas yaplmadan nce kkenleri aklanamayan szckler zerinde durulacaktr. Tt. imdi szcnn etimolojisi, VEWT ve Eren 1999 gibi szlklerde bulunmamaktadr. A. Tietze'nin hazrlad szlk ise sadece E 'ye kadaryaynlanmtr. Bununla birlikte szcn yaps olduka kolay grlebilir: < + imdi. Bu szck Eat. kaytlannda us imdi (Tekin 1996: 256) ile onaylanr. Bu imdi zerinde daha fazla durmayacaz. fazla sorun yaratmadn sylemek yeterli *amt'y (> MK. amd) yanstmaktadr ve bu "imdi", Koyb. am(ok), TeL. em - emok"hemen Bizim amacmz erevesinde bunun olacaktr; nk bu szck AnaT. da *am'dan gelmektedir (> Tuv. am imdi, tam imdi";' Tekin 1996: 256).

nsesteki dme (Eat. us imdi > Tt. imdi) de fazla sorun yaratmamaktadr; nk bu tip ses dmelerine baka rnekler mevcuttur. rnein: La] Tt. stma < *stma < st- (ESTYa I: 671; Eren 1999: 367) < AnaT. *.ys- * "lk olmak/snmak" > *sg > "sg-ak > Tt. scak; [b] Gag. srgan
=

Tt. srgan < sr- "srmak" (ESTYa II: 672).

Bu drt szcn her biri (us imdi, *stma, "sgcak ve srgan) heceden olumaktadr. Ortada bulunan hece dar bir nly temel alr. Bu durumda Trke szckler bilindii gibi hecelerden birinin ksaltrnma eilimlidir. Bu da ounlukla
Makalenin zgn knyesi: "Die etymologie von t. imdi 'jetzt' und ite 'voila' vor gemeintrkischem Hintergrund", Studia Etymologica Cracoviensia, vol. 12, Krak6w 2007,171-176. Prof. Dr., Jagiellonian University, Institute ofOriental Philology, Krak6w-POLONYA Yrd. Do. Dr. Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Mtercim Tercmanlk Blm. Sk sk (ii) ile gsterilen geni e iin burada (e) kullanyorum. Dier yandan Trk dillerinde olduka ender grlen (daha) dar e iin () kullanyorum. Modem Trkiye Trkesindeki kaytlarlbelgeler, geerli Trkiye Trkesi imlasna gre yazlmtr.

2009-1

belleten -

93

__

--~

Genel Trke Balammda Trkiye Trkesinde 'imdi' ve 'ite' Szcklerinin Etimolojisi

orta he ce nlsnn dmesiyle gerekleir; ancak burada bu mmkn deildir; nk bu durumda nszl bir grup oluurdu (*usmdi, *zstma, "sgcak, *zsrgan). Bu da Trke iin sz konusu olamaz. Son hece nlsnn dmesi de mmkn deildir. zszrgan ve "sgak szcklerinde son hece nlsnden sonra bir nszn gelmesi sonses dmesini engeller; us imdi ve *zsztma szcklerinde ise sonses olarak -md veya -tm gelirdi, ki bu da Trkeye uygun deildir. Byle bir durumda nses nls dmesi bu tr szckleri bir hece kadar ksaltmann tek yoludur. Tt. imdi szcnn VEWT ve Eren 1999'da yer almay, Clauson 1972: 156, ETYa i: 357 ve Tatarircev 2000: l O? gibi etimoloji szlklerinde ise, AnaT. *amty kelimesinin yansmalarna ayrlan maddelerde anlmamas, bu kavramn biimbirimsel yapsnn ve kkeninin henz akla kavumam olduunu aka gstermektedir. Aada Tt. imdi szcnn nsesi -s'yi daha yakndan inceleyelim. Bu -s ve Eat. us gelerini, eski yaztlardan tandmz ve muhtemelen en nemli ilevi gsterme/pekitirme olan os - s - is olarak tanmlamamza? engeloluturacak bir durum yoktur. Ancak bu genin AnaT.de yeniden kurulmas pek kolay deildir. Bir yandan, kaytlarda geen ses varyantnn (os - us - s - iS) hangisinin ilk olduuna karar vermek zordur; ancak hepsi AnaT. *Vs'e iaret etmektedir. Dier yandan, bu ses varyantarn Yakuta dil malzemesinden ayrmamak gerekir; Yakuta yaplarda ise, her zaman *s(V) izine rastlanmaktadr. Burada *s(V) nls, nsz ile balayan tabann ilk hecesinin nls ile ayn olur. rnein Yak. subu "tam bu" bu), samanna "tam/ite burada" manna "burada"), samannzk "aynen/tam bunun gibi" mannzk "bunun gibi biri"), siti "tam uradaki" ili "uradaki"), sol "ite o" ol "o"), soio "tam/ite onun kadar" oeeo "unun kadar") vb. *s(V)'de yer alan nlnn durumu belirsizdir. Genel Trkenin ses dizemiyle uyumlu kalmak iin bunu * sC- * Vs + C-) grubundan ses tremesi olarak alabiliriz. Ancak bunu rten iki durum sz konusudur: (1) Trk dillerinde ses tremesinde nl normalde dardr ve ilk hecenin nlsyle sadece ses uyumu konusunda rtr; (2) Yakutadaki pekitirmeli s- yaplarnda her zaman ilk hece vurgulanr: subu, samanna, vb. Tt. imdi szcnde de ilk hece vurgularur. Vurgunun, bilhassa trerne seste yer almas ok artc olurdu. Yakutann mekanizmas, Trkede baka bir yerde ve muhtemelen hibir zaman grlmeyen bir eit "nses benzemesi'tni' andrmaktadr. Yakutann *s(V)- pekitirmeli yaps bir anlamda modem Trkiye Trkesindeki ilk hece tekrarna benzemektedir. Ancak yle bir farkllk vardr: Gnmzde Trkiye Trkesinde hece bitiindeki nszn yerine p, r; m veya s getirilirken (rn. Tt. belli ~ "bel-belli > besbelli), Yakutada szcn n nsz yerine s getirilir (Yak. bu "bu" ~ "bu-bu > subu "ite bu"). te yandan Yakutada mevcut samanna
ilgili dillerdeki yazl kaytlar iin bkz. ESTYa i 492. Kr. Sardinya dilinin Roman dilbilimine gre tanm: "Paragog, nsz ile biten szcklerde son nlnn kopyasnn eklenmesi olarak bilinen olguya verilen addr: (Sardioya dili) [parayulaza) < Latince parabolas ("benzetme, mesel'') (pckl/Rainer 1990: 59). Yakuta yapmlarda ise szckler ilk hecenin nlsnn bir kopyasn alr.

94

belleten

2009-1

Marek STACHOWSKI

yerine manna "burada" szcnn *man-manna'ya dntrldkten sonra *sanmanna'ya (? > *sam-manna) dntrlmesi beklenirdi. Bu nedenle burada hece tekran yerine, daha ok bir (nek biiminde?) pekitirme yaps (veya pekitirme bileeni) grmek daha uygun olacaktr. Krgzca usutl) ~ osol). Kazaka osu, vb. "o, ilgili" (Kotwicz 1951: 114) olduu gibi VCVyaplan (nl-nsz-nl yaps), kanmca Yakutadaki yaplardan farkldr. Aksi takdirde bir dilde nses-o'nun, dierinde bir sonses -u'nun, bir bakasnda da hibir sesin dmedii AnaT. "osu veya benzer bir genin varln varsaymak gerekirdi; ancak bu pek inandnc olmazd. Ben bu yaplarda daha ok pekitirici * Vs ile gsterme zarniri *0(/) "o"dan oluan bir bileim gryorum. Ayn pekitirme nsuru * Vs'yi Tt. ite'de grmek istiyorum (aynca bu szcn de ilk hecesi vurguludur). Bu szck Eren 1999'da yer almamaktadr. ESTYa I: 493'te ise, ite'nin pekitiricilii anlalan ve baz balamlarda "o, ilgili" olarak evrilebilen iS'e ait szlkselletirilmi bir bulunma durumu yaps olduu yazmaktadr (ESTYa i: 493). Bu yorum, muhtemelen daha eski bir ifade biimi olan is bunda "ite burada" ile desteklenebilir belki ama ben bu yorumn doruluundan en az iki nedenle pheliyim. Birincisi, bir pekitirme nsuru tmce iinde tek bana yer almaz ve bu nedenle de ekime girmez. kincisi ise buradaki anlam geliimi dorudan anlalamaz, nk=bunda" ve "unun iinde" gibi bir bulunma durumu anlamndan "ite" anlam nasl gelimi olabilirdi? Trkiye Trkesi ite szcnde bulunan sonses -te 'yi ben AnaT. *te zamirinin ("o, ilgili") bir izi olarak yorumluyorum. Geri bu szck modem Trk dillerindeki kaytlarda ok az geer (en azndan Sibirya dnda), ama yine de bu ge vardr ve bu konuda baz kaytlan sunmaya deer . . Ancak *te zamirinin (rnein AnaAlt. arka plan veya AnaUraL. =s "bu", *tlS"o, ilgili" ile olan ilikisi gibi) dier makul balantlarn Trke etimolojisi asndan bir anlam olmadn ve bu nedenle burada daha fazla tartlmayacan zellikle vurgulamak gerekir. Tofalarca te "o, ilgili" (Rassadin 1978: 256; 1995: 264) szcnde iki durum ekimi de bulunmaktadr: tege "oraya", tede "orada" (Rassadin 1995: 76). Tofalarca te'nin anlam konusnda Rassadin 1971: 80 nemli bir eklemede bulunur: "o, ilgili, u, (konumacnn grme mesafesinde bir cisim/eya)". Bnun, gnmzde ite'nin kullanld konuma durumlanna uyduu anlalmaktadr. Tuvacada bunn yerine dlf ~ du ~ d ~ d ~ da, azlannda de ~ d bulnur (Tatarincev 2002: 237; Pal 'mbach 1953: 610; da varyant sadece mom kavram altndaki rneklerde bulunmaktadr.) Bylece AnaT. iin nlnn yeniden nasl kurulaca sorusu ortaya kar (Bunn iin aaya baknz). Ancak Tuvaca baka bir soruyu da dayatr: Bulunma durumu ekimleri dnde ~ dnda "orada" ekillerindeki -n- llSZ

20091

belleten -

95

..

--------

Genel Trke Balammda Trkiye Trkesinde 'imdi' ve 'ite' Szcklerinin Etimalajisi

nasl aklanabilir? (Tofalarca -n- 'siz, tede "orada" ile karlatrnz, yukan baknz). SafTrke dil zemininde, *tegi *tek) "o, oral, oradaki"den yola kmann belki daha doru olaca dsncesi yrtlebilir ki, bu durumda Tuvacadaki dnde - dn da "orada" ekli, "te-gl (? *te-k)-n-de "onun iinde" = "orada" trevinden gelimi olur. Oysa Tuvaca konusunda baka bir aklama daha uygun grnmekte. Bu aklamaya gre, Moolcadan dnlenen tende "orada"nn (Lessing 1960: 801a) Tuvaca dIf - d "o, ilgili, u" ile iie gemesi sz konusudur. ulmcada hem t?g "o, ilgili, u" (Birjukovi 1984: 62) hem te (Pomorska 2004: 167, madde 3.6.), hem de te yed-utjge "o haftada?' kalb (Pomorska 2004: 136, madde 3.6.) vardr. ulmca t?g muhtemelen *tegi'den gelmektedir, dier bir deyile ul. t?g < *tegi < *tek < *te > ul. te. Krgzcada tigi 'nin "o, ilgili, u" * te-gi) yan sra bir de tetigi (Kotwicz 1951: 114) vardr. *tegi "o, ilgili, oradaki" gnmzde or. tigi ve Oyr. Hks. Kp. tigi (Rasanen 1957: 36'da yanlarak Hakasa tigi denmitir), aynca Ker. tigi lak "o olan" (Radloff 1868: 695) olarak grlmektedir. Bu zamirin ikinci hecesi, ok iyi bilinen *-k ekidir; bunun iin baknz Tt. hangi < AnaT. *kaf01)5 "hangi" ve uv. saka "bu" < *yek < AnaT. *ye = Oyr. Osm ye "ite byle!" (Poppe 1926: 82). Bu genin anlam ve ilevi pek akla kavumamtr. Kotwicz 1936: 78, bunun muhtemelen "ve, de/da" anlamna geldiini tahmin etmektedir." Grld zere *te zamirindeki nlnn ses deeri pek ak deildir. Halbuki bu uygunsuzluk esasen ancak Tuvacada mevcuttur. Bu yzden, kanmca en ok kabul edilebilir zm, imdilik Ana Trke bir ksa *-e-'yi tasarlayp bu fenomenin aklamasn ileriki bir tarihe ertelemektir, Aynca ortaya kan nl uzunluu meselesi var. Sadece Tofalarca ve Tuvacada uzun bir nl bulurmaktadr ve bu n1nn -her iki dilin de tarihesinden bilindii gibi- AnaT.deki ilk hecesinde uzun nly yanstmas mmkn deildir. Bylece bu sesli, en ok *tegi'nin son hecesinin dmesinden sonraki yedek uzatma ile aklanabilir. Dier bir deyile te < tegi < *te (+ *-k). Sonsesin dm oluu, byk bir ihtimalle gsterme zamirinin yksek kullanm frekansyla balantldr. Sonu itibariyle: Tt. ite < AnaT. * Vs, pekitirme unsuru (+ imdi "imdi" > * Vsimdi [= Eat. us imdi] > Tt. imdi) + Ana'T. *te "o, ilgili, u [konumacnn
ul. yedun 'hafta' < yedi kn 'yedi gn'. Ikinci hecede yer alan damaksl sesli muhtemelen ul, metinlerde sk sk grlen bir yazm hatasdr. Bunun iin bkz. Pomorska 2004: 28ff. Yazar, kendi ul. koleksiyonundan baka kaytlan da hizmeti me sunduu iin kendisine mteekkirim: l. teg cana [...] pu cana [...] 'o tarafta/sayfada [...], bu tarafta/sayfada' [...]' (zgn kaynakta olduu gibi deil: 'Ha llll!:!llli cropoue [...], Ha L1rO'ILLLi CTOpoHe [...]'); le/er 'CBO" 1I1OIIH'; U;g knde 'o/ilgili gn'; po ylds koyd'i yarukrak le yldstardn 'bu yldz o yldzlardan daha ok parlyor' (zgn kaynaktaki gibi deil: '31'3 seeana roprr spse Bcex 3Be311'). Bu zamirin yansmalan iin baknz Schnig 1995. Bu, Meninski szlndeki (III 5641) rnee aa yukan uymaktadr: ye bu ha/ ... 'hic ergo status .. .' = 've bu durum ...' (szck orada 'aut, vel, sed, at; igitur' = 'veya, ama; yani' gibi evrilmi olmasna ramen). Meninski'nin (lll 5641) yorumu: "Frequens efi hoc .., ye pro ~ ya apud Poetas [...]" slup asndan doru olabilir ama buna ramen ye'nin gerekten de ekil deimesine uram ya 'dan geldiini garanti edemez.

;.

96

belleten

2009-1

Marek STACHOWSKI

gr mesafesinde]". Buna paralel biimsel yap iin baknz Tt. ibu "(ite) o", Krg. osol = Yak. sol "(ite) o". Ksaltnalar ve Kaynaka ul. uhmca uv. uvaa Eat. Eski Anadolu Trkesi Hks. Hakasa Kp. Kpaka Krg. Krgzca Koyb. Koybalca Ker. Kerike Osm. Osmanhca Oyr. Oyrota AnaT. Ana Trke TeL.Telete Tt. Trkiye Trkesi Tuv. Tuvaca Yak. Yakuta ESTYa: Sevortyan, E. V. (1974-) Etimologieskiy Moskva: zdatel'stvo "Nauka". Vewt: Rasanen, M. (1969), Trksprachen, Hel'sinki. Versuch eines slovar ' tyurkskih yazzkov. 1-, Wrterbuchs der

etymologischen

Biryukovi, R. M. (1984), Leksika ulmsko-tyurkskogo Clauson, Sir G. (1972), An Etymological Turkish, Oxford: Clarendon Press. Dictionary

yazzka, Saratov. of Pre- Thirteenth-Century

Eren, H. (1999), Trk Dilinin Etimoloji Szl. Ankara. Kotwcz, W. (1936), Les pronoms dans les langues altaiques, Krak6w. - (1951), "Studia Nad Jezykami Altajskimi", Rocznik Orientalistyczny Lessing, F. D. (1960), Mongolian-English 16: 1-317.

Dictionary, Berkeley& Los Angeles.

Meninski l Mesgnien, F. Thesazzrs Lingzzarm Orientalium Turcicae . Arabicae . Persicae. Viennae 1680 {2. Aufiage: ed. M. lmez! S. Stachowski, stanbul 2000]. Pal 'mbach, A. A. (1953), Russko-Tuvinskiy Slovar ', Moskva.

Pckl, W-Raner, F. (1990), Einfiihrung in die romanische Sprachwissenschaft, Tbingen.

20091

belleten -

97

---_c.'-

Genel Trke Balamnda Trkiye Trkesinde 'imdi' ve 'ite' Szcklerinin Etimolojisi

Pomorska, M. (2004), Middle Chulym Noun Formation, Krakw, Poppe, N. (1926), "Die Tschuwassisehe Spraehe in ihrem Verhalmis zu den Trkspraehen", Krsi Csoma Archivum 2: 65-83. Radloff, W. (1868), Proben der Volksliteratur der trkisehen Stdmme Sd-Sibiriens, II, St. Petersburg. Rasanen, M. (1957), Materialien zur Morphologie der trkisehen Sprachen, Helsinki. Rassadin, V. 1., (1971), Fonetika i Leksika Tofalarskogo Yazka, Ulan-Ude, - (1978), Morfologiya tofalarskogo yazka v sravnitel 'nom osveenii, Moskva. - (1995), Tofalarsko-russkiy, russko-tofalarskiy slovar '. Irkutsk.

Schnig, C. (1995), "qa:fi.o und Konsorten", Erdal, M.- Tezean, S. (ed.): Belak Bitig [FS G. Doerfer], Wiesbaden: 177-187. Tatarncev, B. i. (2000), Etimologieskiy - (2002), Etimologieskiy slovar' tuvinskogo yazka, I, Novosibirsk.

slovar' tuvinskogo yazka, II, Novosibirsk. I", International Journal of Central Asian

Tekin, T. (1996), "Altaie Etymologies, Studies I: 245-268.

Tetze, A. (2002), Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugati I/Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wrterbuch des Trkei- Trkischen, stanbul-Wien.

98

belleten

2009-1