T.C.

MLL ETM BAKANLII

METAL TEKNOLOJS

EME BKME
521MMI041

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. EL LE BKME YAPMAK ................................................................................................ 3 1.1-Eme Bkme .................................................................................................................. 3 1.2. Eme Bkmenin Tanm ............................................................................................... 4 1.3. Eme Bkmenin Gerei ve nemi................................................................................ 4 1.4. Eme Bkme Blgesindeki Deiimlerin ve Tarafsz (Ntr) Eksenin Tanm ............ 4 1.5. Eme Bkmede Anm Boyu Hesab ........................................................................... 5 1.5.1. Dolu Malzemelerin Anm Boyu Hesab .............................................................. 6 1.5.2. Sac Malzemelerin Anm Boylarnn Hesaplanmas ............................................. 7 1.6. Eme Bkme Yntemleri .............................................................................................. 8 1.6.1. Mengenede Eme Bkme Yntemleri ................................................................... 9 1.6.2.Profiller Arasndan Para kararak Eme Bkme ............................................... 12 1.6.3. Klcna Bkme..................................................................................................... 13 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 15 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 25 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 28 2. MAKNEDE BKME YAPMAK ..................................................................................... 28 2.1. Cakada Eme Bkme (Kenet Bkme Tezgh)........................................................... 28 2.2. Kenet Tezghnda Bkme lerinde Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar ..................... 31 2.3. Silindirde Eme Bkme .............................................................................................. 32 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 35 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 43 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 45 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 47 KAYNAKA ......................................................................................................................... 48

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
521MMI041 Metal Teknolojisi Ortak Alan Eme Bkme Eme bkme ileminin el ve makinelerde yapm ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. 40/16 Bu modln n koulu yoktur. Eme bkme yapmak Genel Ama Gerekli ortam ve donanm salandnda el ile ve makine yardm ile eme ve bkme yapabileceksiniz. Amalar 1. parasn mengeneye uygun bkm noktalardan balayp ekile ya da kol kuvveti ile bkebileceksiniz. 2. parasn markalama izgilerine dikkat ederek bkme makinelerine balayacak ve bkebileceksiniz. Ortam: Snf ve atlye ortam Donanm: Mengene, markalama takmlar, eki, bklecek gere ve bkme makineleri Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR GR
Sevgili renci, Dnyada ve lkemizde her geen gn sanayi ve endstri gelimektedir. Gnmzde bilgili, becerikli ve iyi yetimi personele bu sektrde ihtiya vardr. Bu modlde size retilmek istenen eme bkme ileri de bu sektrn can damarlarndandr. Gnmzde eme bkme konusunda faaliyet gsteren bykl kkl binlerce iletme vardr. Bu iletmeler iin makine, takm, kalp imalat yapan iletmeler de azmsanmayacak kadar oktur. Bu modlde elde edeceiniz bilgi ve beceriler ile sektrlerde i imkn bulacaksnz. Bu iletmelerden bazlar; elik eya, konstrksiyon, makine, ssleme demircilii, otomotiv, demir doramadr.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET-1

RENME FAALYET1
AMA
parasn mengeneye uygun bkm noktalardan balayp ekile veya kol kuvveti ile bkebileceksiniz.

ARATIRMA
Yaadnz ortamlarda eme bkme ilemi ile imal edilmi cisimleri aratrnz. Eme bkme konusunda faaliyet gsteren iletmeleri aratrnz. Aratrdnz cisimleri ve iletmeleri rapor halinde snfa sununuz.

1. EL LE BKME YAPMAK
1.1-Eme Bkme
Is ile veya s yardm olmadan, tala kaldrmadan yaplan bir biimlendirme ilemidir. Burada gerecin bir ksm, mmkn olduu kadar kesitini koruyarak ilk konumundan baka bir konuma geer. Metal gereleri istenilen ekilde ve a altnda bkmek iin kullanlan ok eitli makineler olmakla birlikte bu ilem, bazen basit el takmlar yardmyla veya bu takmlar kullanmadan kuvvet uygulanmasyla da yaplabilir.

Resim 1.1: El ile tel bkme uygulamas

1.2. Eme Bkmenin Tanm

Metal paralarn kalc biim deiimine (plastik ekil deiimine) urayacak ekilde, eme kuvveti altnda ekil deitirmesine bkme denir. ekil 1.1de eme kuvveti uygulanarak bkme ileminin yaplmas gsterilmektedir.
EME KUVVET

MENGENE

MALZEME

ekil 1.1: Bkme ilemi

1.3. Eme Bkmenin Gerei ve nemi

paralarnn tasarlanmasnda ve retilmesinde deiik ilemler uygulanabilir (markalama, kesme, delme, kaynak vb.). Bu ilemlerden biri de bkme ilemidir. Saclarn, ii dolu malzemelerin ve boru profillerin, eme bkme ilemlerini; elik eya, dekoratif demircilik, makine imalat, elik yap gibi birok sektrde grmekteyiz. Bkme ilem; i parasn deiik ekillerde retmek ve ince saclara ekle bal olarak dayanm kazandrmak amac ile yaplr.

1.4. Eme Bkme Blgesindeki Deiimlerin ve Tarafsz (Ntr) Eksenin Tanm

Bkme esnasnda i parasnn d yzeyi ekme kuvvetleri etkisiyle uzar. yzey basma kuvvetleri etkisi ile ksalr (ekil 1.2). kisinin arasnda bulunan bir merkez eksen ise sabit kalr, uzama veya ksalma meydana gelmez. Bu uzama veya ksalmann olmad eksen, ntr eksen adn alr. ekil 1.3te ekme ve basma blgesindeki deiim grlmektedir.

ekil 1.2: Bkme esnasnda eksenler

ekil 1.3: Bkme sonras malzemede meydana gelen deiimler

1.5. Eme Bkmede Anm Boyu Hesab

Eme bkme ilemleri ncesinde mutlaka bir anm boyu hesab yaplmas gerekir. Deneme yanlma yolu ile iin doru bir ekilde yaplmas hem zaman hem de malzeme israfna sebep olacaktr. Bklecek malzemenin bkm ncesi boyunun hesaplanmas, malzemenin ekli ve cinsine gre farkllk gstermektedir. En ok kullanlan hesaplama yntemi ntr eksene gre yaplan hesaplamadr. Ancak sac malzemelerde bu yntem olumlu sonular vermemektedir. Sac malzemelerin fazla hassas olmayan bkme ilerinde sac kalnlnn kenar uzunluklardan dlmesi yntemi uygulanr. Her iki yntemle ilgili anm boyu hesaplamalar yaplmaldr. 5

1.5.1. Dolu Malzemelerin Anm Boyu Hesab

Paralar yay oluturacak ekilde bklecekse oluacak yay boyu hesaplanrken ntr eksen, dolaysyla ntr yarap esas alnr. Aada bununla ilgili iki rnek verilmitir. rnek 1: ekil 1.4te, 10x10 kesitli malzemeden 55 mm yarapnda bir halka yaplmtr. Malzemenin ka mm uzunluunda kesilmesi gerektiini bulunuz?
10

5) (4 RB RN(?)

ekil 1.4: Dolu malzemelerin bklmesine ait rnek

Parann i yarap 45 mm ve kalnl 10 mm olduuna gre ntr yarap 50 mm olur. Dolaysyla kesilecek boy: L= Anm boyu (Kesilecek para boyu ) (mm) RB= Bklen parann i yarap (mm) RN=Bklen parann ntr ekseni (mm) R= Bklen parann ekilen ekseni (mm) a = Bklen parann kalnl (mm) = Bkme as L= 2 x x RN x o/360o L= 2 x 3,14 x 50 x 360o / 360o L= 314 mm (Kesilecek para boyu)

10

rnek 2: ekil 1.5te 10 mm kalnlndaki malzemeden yarap 60 olacak ekilde bkme ilemi yaplyor. Resme gre anm boyunu (malzemenin kesilecek boy ls) hesaplaynz?
S(10)

L1(150)

=? RN

L2(200)

ekil 1.5: Dolu malzemelerin bklmesine ait rnek

Bkmn i yarap 60 ve para kalnl 10 mm olduuna gre ntr yarap 65 mmdir. Dolaysyla anm boyu: L=L1+ ( 2RN90o ) / 360o + L2+( 2RN90o)/ 360o +L3+( 2RN45o )/ 360o +L4 L=150 +(2 x3,14x65x90) /360 +200+(2x3,14x65x90)/360 +200+(2x3,14x65x45)/360+170 L=975.125 mm (Kesilecek boy)

1.5.2. Sac Malzemelerin Anm Boylarnn Hesaplanmas

Sac malzemeler kenet tezghnda keli olarak (yay oluturmayacak ekilde) bklecekse paralarn i ke lleri dikkate alnarak alm boy hesab yaplr. ekil 1.6da bkme ilemi yaplan saclarn anm boylarnn bulunmas verilmitir.

R6 0

L3(200)

45

L4

(1

70 )

I
2 (56) 35 33

II

35

(38)

40

(28)

30

30

15

2 60 38 56 28 25

30

L=122

ekil 1.6: Anm boylar hesaplanacak sac malzemeler

I L=(40-2)+(60-4)+(30-2). L= 38+56+28 L=122

II L=(35-2)+(30-4)+(25-4)+(15-4 )+ (35-4)+(15-2) L=33+26+21+11+31+13 L = 135

Saclarn bkme resimlerinde llendirme genellikle d kelerden yaplr. Hesaplamalar, yukardaki rnekte grld gibi i kelere gre yapldnda lden sac kalnl dlr.

1.6. Eme Bkme Yntemleri

Malzemelerin bklerek ekillendirilmesi, imalat sektrnde en ok uygulanan ilemlerden biridir. Eme bkme metal sektrnde artk CNC tezghlarnda yaplmakta her geen gn bu ilemi yapabilecek zel tezghlar kullanlmaya balanmaktadr. Btn bu gelimelere ramen eme bkme ileminin en basit yntemle yaplnn bilinmesi byk nem arz etmektedir. Bu, en basit yntemde bklecek parann bir noktadan sabitlenmesi ve en uzak bir iki noktadan kuvvet uygulanmas ile yaplan bkme ilemidir. Bu basit bkmelerde en ok kullanlan yntem, bklecek gerecin mengeneye balanarak kuvvet uygulanmas ile yaplan bkme ilemleridir. Bkme ilemlerinde kullanlan pek ok makine vardr. 8

15

Bkme ilerinin seri bir ekilde yapld nc yntemimiz de kalplarda bkme yaplmasdr (bk. Seri ve Montaj Kalplar ve Souk ekillendirme Kalplar modlleri).

1.6.1. Mengenede Eme Bkme Yntemleri

Mengenelerde eme bkme ilemi, eki, tokmak ve yardmc aralardan yararlanarak gerekletirilir. Aada mengenede yaplan bkme yntemlerine ait rnekleri grecek ve uygulayacaksnz.

UYGULAMA FAALYET

Eilecek ince paralar, tokmak yardmyla eilmelidir. Elin basks ile ilk gerilim alnr. lk darbeler eilme izgisinin yanna vurulmaz. Tokmak darbeleri, ba ksmdan balanarak eilme izgisine doru yava yava yaknlatrlr. Eerken darbeler daima sabit ene zerine indirilir.
ekil 1.7: Tokmakla eme bkme

Daha ksa paralar, mmkn olduu kadar dzgn bir yzey elde etmek amacyla dzeltme paras ile bklr. Bylece para yzeyinde darbe izleri meydana gelmez.
ekil 1.8: Dzeltme paras ile eme bkme

Geni ve ksa bkml malzemeler, kademeli bir ekilde birka defa yatrlarak istenen aya getirilir. Bir defa da eme ilemi yaplmaya allrsa yzeyde ondle (katlanma) oluur.
ekil 1.9: Geni gerelerin mengenede bklmesi

10

 Sonunda bir dzeltme takozu ile yzey dz hle getirilir (ekil 2.4).

ekil 1.10: Yzeyin dzeltilmesi

Paralara istenilen ekilleri vermek iin biimlendirme paras kullanlr. Bklecek paralar, ekillendirme paras ile birlikte mengeneye balanr. Bundan sonra bklecek para, mengene zerine yatrlarak bkme yaplr.
ekil 1.11: Biimlendirme paras ile bkme

11

1.6.2.Profiller Arasndan Para kararak Eme Bkme

Profil borularda yay oluturacak ekilde veya keli bkme yapldnda bkmn i ksmnda kalan basma blgesinde ezilme ve yanlara doru yaylma meydana gelir. ekil 1.12de bu ekilde bozuk bir ekilde bklm bir profil grlmektedir. Profiller Resim 1.2de grld gibi keli bklecekse sz edilen ekil bozukluklarnn olumamas iin bkme blgesinin i ksmndan para karlarak bkme yaplr. Profiller yay oluturacak ekilde bklecekse ileri doldurularak bklr veya bkme makinelerinde kalplar yardmyla ezilmeden bklr.

ekil 1.12: Bozuk bir ekilde bklm profil

Resim 1.2: Keli bklm profil

ekil 1.13: Bklmeden karlacak taranm blge

ekil 1.14: Bklm profi

Profiller arasndan para kararak eme bkme yntemi, saclarn bklmesi ile oluturulan zel sac profillerin bklmesinde ska kullanlr. Para, saclarn bklmesi ile oluturulan profillerin arasndan profil hlinde bklmeden karlr. 12

Sac malzeme, profil eklinde bklmeden markalanr. ekil 1.13te grld gibi taranm blge, bklmeden karlr. Parann karlmasndan sonra sac, profil oluturacak ekilde bklr ve daha sonra bu profil ekil 1.14teki gibi bkme ilemine tabi tutulur. Bylece para, profil hlini alan sacdan bkmden nce karlm olur. ekil 1.14 inceleyiniz. Profil hlini alan malzemeden para karld iin bkme ilemi gereklemitir.

1.6.3. Klcna Bkme

Malzemenin klcna bklmesi genellikle lama malzemeler iin kullanlan bir tabirdir. Lama malzemeleri dikdrtgen kesitli olup ntr eksenini dikkate aldmzda hangi tarafa daha kolay bkme yaplabileceini kolaylkla syleyebiliriz. Ntr eksenden kenara yakn ksma doru bkm yapmak iin daha az kuvvet uygularken (ekil 1.15) ntr eksenden uzak olan kenar bkmek iin daha ok kuvvet uygulamak gerekir (ekil 1.16).

ekil 1.15: Ntr eksenin kenara yakn ksmna doru bkm

ekil 1.16: Ntr eksenin kenara uzak ksmna bkmek

13

Klcna bkme ii, dier bkme ilerinde olduu gibi ekile makinelerde ve kalplarda yaplabilmektedir. Klcna bkmeyi ister makinede ister ekile yapalm bklen tarafta kesit kalnlarken d tarafta kesitte incelme meydana gelir. eki ile klcna bkme ekil 1.17de grlmektedir.

ekil 1.17: eki ile klcna bkme

ekil 1.18: Bkme sras/sonras atlamalar

Not: Uzun sreli ekile dverek/vurarak yaplan her trl bkme ilerinde atlamalar meydana gelebilir. Malzemenin sert veya yumuak olmas nemlidir.

14

UYGULAMA FAALYET

Aada lleri ve bkm ekli verilen i parasn mengenede bknz.

2x45
2

40 58

Kalnlk 2
25

15

1 0

R1

22

lem Basamaklar Resmi inceleyiniz. Bkmeden nce anm boyunu bulunuz. Paray, resimde belirtilen llere gre markalaynz. Paray, markaladmz anm boyuna gre tekniine uygun kesiniz. Anm boyuna gre kesilen paray, eeleyerek kelere pah krnz. Markalama izgisi, mengenenin bkme kesine gelecek ekilde paray mengeneye balaynz. Aadaki ekilde gsterildii gibi paray biraz bknz.

neriler Anm hesaplarn dikkatli yapnz. Yanl bulacanz anm boyu, parann hatal kesilmesi ve hurdaya atlmasna sebep olur. Markalama modlnde rendiiniz yntem ve teknikleri dikkate alnz. Kesme modlnde rendiiniz yntem, teknik ve gvenlik kurallarn uygulayarak ilemi yapnz. Eeleme modlnde rendiiniz, yntem, teknik ve gvenlik kurallarn uygulayarak ilemi yapnz. eki ile eme-bkme ilerinde kullanacamz ekicin sapnn atlak olmamasna, eki sap kamasnn olmasna, gvenliiniz iin dikkat etmelisiniz.

eki ile eme bkme ileminde ar g kullanmaynz. Ar g, parann mengenenin ve dier takmlarn zarar Bir nceki ilemde bktnz bkm grmesine neden olur. izgisini, 20 mm apnda bir ekillendirme parasnn ortas ile ayn hizada mengeneye balaynz.

16

 ekillendirme paras ile para arasnda Mengeneye paray ok skmadan boluk brakmadan mengeneye balaynz ve eki ile malafa ve sac arasndaki bkme ilemini bu kenar iin de boluk alnmaldr. tekrarlaynz. Bu ilem safhasndan sonra yandaki ekilde grld gibi parann kenar ular ayn seviyede olmaldr. Bkme ilemi tamamlandktan sonra l ve kontrol aletlerini teknie uygun kullanarak i parasnn llerini kontrol ediniz.

Markalama izgilerini mengenenin bkme keleri ile ayn hizaya getiriniz. Aadaki ekilde grld gibi bkme ilemini tamamlaynz.

17

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri nl, eldiven vb. gvenlik kurallarn uyguladnz m? Alet, takm ve eki kamalarnn kontroln yaptnz m? Anm boyunu doru buldunuz mu? Doru markalama yaptnz m? Paray lsnde kestiniz mi? Eeleme ve pah krma yaptnz m? Markalama izgilerini, mengene bkme enesine doru balandnz m? Balang bkmn yaptnz m? Paray ekillendirme paras ile bktnz m? Kenarlar 90 olacak ekilde bktnz m? Paray gnyesinde ve lsnde bktnz m? Parann yzeyinin ve kesilen kenarlarnn temizliini yaptnz m? Parann yzeyinde eki izleri olup olmadn kontrol ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki uygulama faaliyetine geiniz.

18

UYGULAMA FAALYET

30

90

12

95

30 30

45

45

Yukarda ekli verilen bkme ilemini llerine uygun olarak yapnz.

19

55
50

30

lem Basamaklar Resmi verilen parann anm boyunu hesaplaynz. Paray, hesaplanan anm boyu ve bkme asna uygun markalaynz. Markalama izgilerine uygun kesme ilemini yapnz. Kesme yzeylerini gnyesinde eeleyiniz.

neriler Anm hesaplarn, rendiiniz bkme hesaplamalar konusunu inceledikten sonra dikkatlice yapnz. Markalama modlnde kazandnz yntem ve tekniklere uygun markalama yapnz. Kesme modlnde rendiiniz yntem, teknik ve gvenlik kurallarn uygulaynz.

Paray mengeneye gnyede balaynz. ekilde grld gibi para ile mengene arasndaki gnyeyi kontrol Eeleme modlnde rendiiniz yntem ediniz. ve teknikleri uygulaynz. Gereci gnyede baladnz m?

Gere gnyede balanmazsa bkme ileminden sonra parada aprazlk oluur.

20

 Markalama izgisini, mengene bkme kesi ile ayn hizada olacak ekilde balaynz.

Markalama izgisi, mengene bkme kesi ile ayn hizada m? Markalama izgisi, bkmenin yaplaca mengene kesinden dk ise l ksa, yksek ise l fazla olur. Para, mengenenin sabit enesi ynnde ekilenecek ekilde balanr.

ekileme ilemi mengenenin sabit enesine doru yaplacak ekilde paray balaynz.

Para, hareketli ene ynnde balanm ise para geveyebilir ve mengene iindeki vida dileri hasar grebilir. Bklecek para, mengene enesinin yan kenarna mmkn olduu kadar yakn balanmaldr.

Sabit ene

21

 Mengeneye balanan paray profiller arasndan karlan boluk kapanacak ekilde, gnyesinde, eki ile bknz. eki darbelerini, bkme ekseninden uzaa indiriniz. Bkme ilemi esnasnda darbeleri eksene doru yaklanz.

Bkme ilemi, zayf eki darbeleriyle bkme as almadan tamamlanmaldr. ekicin para yzeyinde darbe ve zedelenme izleri brakmamasna dikkat ediniz. eki darbeleri parann kesine indirilmelidir. Kenara vurulmas hlinde parada burulma meydana gelebilir. Bkme ileminde eki darbeleri para yzeyine dik indirilir. ekicin kesi, para yzeyine indirilirse yzey zedelenir.

Bkme ilemine parann arasndan karlan boluk kaybolana ve bkme as oluana kadar devam ediniz.

22

 Bkme ileminden sonra parann l ve gnyesini kontrol ediniz.

lme ve Kontrol modlnde rendiiniz yntem ve tekniklere uygun olarak ilemi tamamlaynz. Al bkme ilemlerinde al gnye kullanlmaldr.

parasnn dier ada bkme ilemi iin ayn ilem basamaklarn tekrar ediniz.

23

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri nl, eldiven vb. gvenlik kurallarna uydunuz mu? eki saplarn ve kamalar kontrol ettiniz mi? 2. Parann anm (kesilecek l) boyunu buldunuz mu? 3. Resme uygun markalama yaptnz m? 4. Anm boyu ve resme uygun kesme yaptnz m? 5. Kesme yzeylerini eelediniz mi? 6. Paray mengeneye gnyesinde baladnz m? 7. Markalama izgisi, mengene enesi ve bkme kenarn hizaladnz m? 8. Para yzeyinde eki izleri olup olmadn kontrol ettiniz mi? 9. Bkme ileminden sonra gnye ve llerin resme uygunluunu kontrol ettiniz mi? 10. Parann kesme kenarlarn ve yzeylerini temizlediniz mi? 11. Bkme ilemini zamannda tamamladnz m? 12. Bkme ileminde kullanlan takmlar yerinde kullandnz m? 1. DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

Evet

Hayir

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi bkme ileminin amalarndandr? A) B) C) D) nce saclara dayanm kazandrmak Saclarn boylarn ksaltmak Kaln paralara dayanm kazandrmak Kaln paralarn boylarn ksaltmak

2. Bkme eksenlerinde ne tr deimeler meydana gelir? A) B) C) D) ekme yzeyi ksalr, ntr eksen uzar, basma yzeyi deimez. ekme yzeyi uzar, ntr eksen ksalr, basma yzeyi deimez. ekme yzeyi uzar, ntr eksen deimez, basma yzeyi ksalr. ekme yzeyi ksalr, ntr eksen deimez, basma yzeyi uzar.

3. Paralarn anm boylarn hesaplarken ntr eksene gre hesaplama yaplrsa bkme ileminde aadakilerden hangisi gerekleir? A) B) C) D) Parann boyu lden ksa olur. Parann boyu lden uzun olur. Parann boyu lde olur. Hibiri

4. Kenet tezghnda bkme ilemi yapan bir kii, parann lden byk olduunu gryor. Nasl bir hata yapm olabilir? A) B) C) D) D llere gre hesaplama yapmtr. ller gre hesaplama yapmtr. llerden sac kalnln dmemitir. D llerden sac kalnln dmtr.

25

R 45

RN (?

20
20
200

RB(4

30)

5. Yukarda resmi verilen, d ap 900 mm olmas istenen, 20x20 ii dolu kare parann anm boyu ne olmaldr? A) B) C) D) 2825.1 2763.2 2700.4 2900.6

6. Aada ekli ve lleri verilen i parasnn ilkel (anm) boyu hangisidir?

200

0 R2

A) 650.75

250

B) 719.08

C) 812.03

D) 811.75

26

7. Aadaki resimde 1 mm kalnlnda sacdan bklen bir parann anm boyu hangisidir?
50

30

A) 133

20

10

B) 134

C) 131

30

D) 132

8. Aadaki resimde 2 mm kalnlnda sacdan bklen bir parann anm boyu hangisidir?
25

45

78

A)169 DEERLENDRME

B)171

C)173

35

D)175

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

27

RENME FAALYET-2
RENME FAALYET-4

RENME FAALYET-2
AMA
parasn markalama izgilerine dikkat ederek bkme makinelerine balayacak ve bkebileceksiniz.

ARATIRMA RMA
Kenet tezgh ile retim yapan iletmelerin faaliyetlerini aratrnz. Kenet tezghnda eme-bkme ilerini, dier eme bkme yntemleri ile karlatrarak rapor hlinde snfa sununuz. Silindirde bkme ilemiyle retilmi cisimleri aratrnz. Silindir makineleriyle retim yapan iletmeleri geziniz. retim teknii hakknda rapor hazrlaynz. Aratrdnz konular rapor hlinde snfa sununuz.

2. MAKNEDE BKME YAPMAK

2.1. Cakada Eme Bkme (Kenet Bkme Tezgh)
Genellikle saclar bkme ileminde kullanlan bir makinedir. eitli kapasitelerde retilen makine, genellikle 2 mm kalnlktaki ince ve yass gerelerin bklmesi amacyla kullanlr. Sac bkmlerinde ters bkmler resim zerinde kesik izgi ile ifade edilir ve sacn arkasna markalama yaplr.

Resim 2.1: Kenet bkme tezgh

28

Resim 2.2: Kenet bkme tezgh

Kenet tezgh ksmdan oluur. ekil 2.1de kenet tezgh ve ksmlar grlmektedir. Sabit ene st skma enesi Hareketli eme enesi

ekil 2.1:Kenet tezgh ve ksmlar

Resim 2.3: Kenet tezgh

Sabit ene

Yzeyi dzgn ve sertletirilmi eliktir. Kenet tezghnn dkm gvdesine vidalar ile balanmtr. Malzeme bu ksm zerine yerletirilir. st skma enesi

Bkme kavisini paraya veren ve skma ilemini yapan ksmdr. Yzeyi dzgn ve sertletirilmi elikten yaplan ene, dkm hareketli gvdeye vidal birletirme ile balanmtr. Anma ve bkme kavisinin zedelenmesi hlinde sklebilir. st skma 29

enesinin aa yukar en fazla hareket ettii boya, kurs boyu denir. Skma hareketi, motorlu ya da bir kolun dndrlmesi ile verilir. Yukarda resimlerde (Resim 2.1 ve 2.2); motorlu ve elle skma - gevetme yapan kenet tezgh resimleri verilmitir. Hareketli eme enesi

Bkme kavisinin ekseni etrafnda dndrerek parann bklmesini salar. Eme kuvvetini gerece uygulayan ksmdr. Gerecin kalnlna gre sabit ene seviyesinden aa yukar hareket ettirilir. Sabit ene seviyesinden sac kalnl kadar aa indirilir. Hareketli eme enesi ayarnn yaplmad durumlarda bkme blgesinde hatalar oluur. ekil 2.2 ve 2.3te hatal bkmler grlmektedir.

Resim 2.4: enenin ayarnn yapm

Resim 2.5: Eme eneleri

Parann kalnlna gre hareketli eme enesinin ayarlanmas, yukardaki resimlerde gsterilmitir (Resim 2.4 ve Resim 2.5).

ekil 2.2: Hareketli eme enesi sac kalnlndan dk iken bklm hatal para

ekil 2.3: Hareketli eme enesi sac kalnlndan fazla iken bklm hatal para

30

2.2. Kenet Tezghnda Bkme lerinde Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar

Markalama izgisi, bkme enesi ile ayn hizada olmaldr (Resim 2.6 ve 2.7). Markalanan para bkme enelerine doru olacak ekilde balanmaldr. Bklecek sac kalnlna uygun makine secimi yaplmaldr. rnein, 2 mm den kaln paralar kk boy cakada bklmemelidir. Bkme enelerine yerletirilen para, salam bir ekilde makine skma kolu yardm ile sktrlmaldr.

Resim 2. 6: Markalama izgisinin bkme enesine yanl balanmas

Resim 2.7: Markalama izgisinin bkme enesine doru balanmas

31

Resim 2.8: Uzun paralarn yanl bklmesi

Resim 2.9: Uzun paralarn teknie uygun bklmesi

Resim 2.10: Bkme hatas olan gere

Resim 2.11: Teknie uygun bklm gere

2.3. Silindirde Eme Bkme

Silindir makinesi, paralar silindirik (boru) ekilde bkmek amacyla kullanlan makinedir. Makinenin kapasitesi ve byklne gre eme kuvveti, elle ya da motor ile uygulanabilir. Silindir makinelerinde yay eklinde, tam daire, yarm daire, konik paralar bklr. Sac ve yass gerelerin bkld silindir makinesi Resim 2.12de grlmektedir.

32

Resim 2.12: Elle alan silindir makinesi

Sac bkme ileminde kullanlan silindir makinesi, 3 merdanelerden oluur. Silindir makinesi merdanelerin dzenlenme ekline gre kendi arasnda; tek ynl asimetrik, ift ynl asimetrik ve simetrik olarak ayrlr (ekil 2.4). I.tip II.tip III.tip

I Tek ynl asimetrik

II ift ynl asimetrik ekil 2.4:Merdane tipleri

III Simetrik merdaneli silindirler

I. tip: Genellikle tercih edilen tip silindir makineleridir. Para iki merdane ile sktrlr, iki merdane dnme hareketiyle paray dier merdanenin zerine srer. Dnme ve sktrma ilemi motorla ya da elle yaplabilir. nc merdaneye bkme kavisine uygun ykseklik verilerek istenen apta bkme ilemi yaplr. Bu merdane, eme ilemini yapar.
Bu tip merdaneli silindir makinelerinde hareket tek ynde, bu ynde eme yapan silindire doru olmaldr. Aksi hlde parann bkme kavisi deiir. Resim 2.13te tek ynl, asimetrik merdaneli, hidrolik ve elektrik motorlu silindir makinesi grlmektedir.

33

Resim 2.13: I. tip merdaneli silindir tezgh

II. tip: Merdane saysnn fazla olmas, retim maliyetinin artmas nedeniyle tercih
edilmez. Tek ynl asimetrik merdaneli silindire gre fark, hareketin ift ynde de olabilmesi ve dolaysyla bkmenin de ift ynl yaplabilmesidir. Bkme zaman ksalr. III. tip: Simetrik merdaneli silindir makineleri, kalnlklar fazla byk ebatl ve fazla eme kuvveti gerektiren bkme ilerinde tercih edilir. Eme kuvvetini stteki merdane uygular. Merdanenin aa yukar hareketi, vidal sistemi elle sktrarak ya da hidrolik sistem yardm ile yapar (Resim 2.14).

Resim 2.14: Simetrik merdaneli silindir

34

UYGULAMA FAALYET
GULAMA

Malzeme: 420 x 100 x 2 Not: Bkmlerin yukarda belirtilen sralamaya gre yaplmas nerilir. lem Basamaklar Resmi verilen kutunun anm boyunu hesaplaynz. Paray yukarda verilen resme uygun markalaynz. Resimde gsterilen kesik izgileri, parann arkasndan markalaynz. Markalama izgilerine uygun malzemeyi kesiniz. Paray l ve gnyesinde 35 neriler Anm boyunu hesaplamak iin saclarn anm boylarnn hesaplanmas konusunu inceleyiniz. Anm boylarnn hatal hesaplanmas parann hatal lde retilmesine neden olur. Markalama modlnde rendiiniz, yntem ve teknikler kullanlarak markalama ilemini tamamlaynz. Markalama takmlarn tekniine

eeleyiniz. Kenet tezghnda bkme ilemine balamadan nce hareketli eme enesini, sac kalnlna uygun ayarlaynz.

kullanmak markalama ileminin doruluunu etkiler. Kesme modlnde rendiiniz, teknik, yntem ve gvenlik kurallarn uygulaynz. Eeleme modlnde rendiimiz, yntem ve teknikleri uygulaynz. Uygun ee eitlerini kullannz. Eme enesinin sac kalnlna uygun ayarlanmamas halinde; bkme kavisi ekseni etrafnda dnen eme enesi uygun bkme ilemi yapmaz. Bkme blgesinde hatalar oluur (bk. ekil 4.2 ve ekil 4.3). Kenet tezghlarnda dairesel kesitli ve lama gibi dar kesit paralar bkmeyiniz. Kenet tezghnn enelerine zarar verirsiniz.

Markalama izgileri, bkme enesi ile Kenet tezgh parann kalnlndan, ayn hizaya gelecek ekilde paray ok fazla almaz. Sacn kalnl 1mm kenet tezghna balaynz. ise, kenet tezghnn st bkme enesi 2mm-2.5mm alr. st ene, gereinden fazla kaldrlrsa, markalama izgisinin ayarlanmas zorlar. Skma srasnda, el ve parmaklarnzn zarar grmemesi iin markalama izgisi ayarlandktan sonra, kenet tezghndan belirtilen uzaklamalsnz. alarak Bkme ilemi belli bir srada olmaldr. Bu sraya uyulmaz ya da sra yanl istenilen belirlenirse birka bkmden sonra ilemini para kenet tezghnn enelerine yanamaz.

Bkme ilemini, resimde bkme srasn dikkate tamamlaynz. Hareketli eme enesini ada kaldrarak bkme yapnz.

36

 Bkme as, hareketli eme enesinin zerindeki a gstergesi ile belirlenir.

Hareketli eme enesi tam olarak aa indirilmezse parann kartlmas zorlar.

Bkme ilemi gerekletirildikten sonra hareketli eme enesini aa indiriniz ve bkme st enesini geveterek paray kenet tezghndan karnz. Bkme srasn dikkate alarak tm lme ve bkme kenarlarn sras ile bknz. rendiiniz, Bkme ilemi tamamlanan parann, uygulaynz. lsn, gnyesini kontrol ediniz.

Kontrol Modlnde yntem ve teknikleri

37

UYGULAMA FAALYET

Aada resmi verilen paray silindir makinesinde bknz.

Kalnlk 1

0 R9

38

10

250

lem Basamaklar lme ve deerlendirme ksmnda resmi verilen i parasnn anm boyunu bulunuz. Anm boyuna, 10 mm nokta kayna ile birletirme pay ekleyiniz. Paray anm boyuna gre markalaynz. Markalama izgilerine uygun malzemeyi kesiniz. Silindir makinesinin merdanelerini, para girecek ekilde anz.

neriler

Anm boyunu hesaplamak iin anm hesaplar konusunu inceleyiniz. Markalama modlnde rendiiniz yntem ve teknikleri kullannz. Kesme modlnde rendiiniz yntem, teknik ve gvenlik kurallarn uygulaynz Parann merdaneler arasnda skm olmasna dikkat ediniz. Genelde yal olan merdaneler, parann gevek kalmas ile dnme esnasnda ilerlemez.

Paray merdanelere dik olacak ekilde gnyesinde yerletiriniz.

yi skmayan paralarn gnyesinde sapmalar olur.

39

 Merdaneleri sktrnz ve ayar kolunu sknz. Merdaneleri dndrerek sacn ilerlemesini salaynz.

Para, gnyesinde srlmezse, bkme merdanesine gnyesiz gelir. Bkme ilemi de gnyesiz olur.

Bkme merdanesini kavise gre kademeli olarak arkadaki kol yardm ile ayarlaynz.

Bkme ilemine balamadan, sacn u ksmna bir miktar kavis verilerek balang noktasnn dz kalmas nlenmelidir. Para bir defada silindir eklinde bklmez. Bkme ilemi kademeli yaplr. nce geni bir bkme kavisinde bklr. Daha sonra istenen l ve kaviste ilem tamamlanr. Tek ynl silindir makinesinde merdaneler, srekli bkme merdanesi ynnde dndrlmelidir. Ters dnmesi halinde, bkme kavisi deiir.

Merdaneleri dndrerek paray silindir eklinde bknz (Uygulama 5.6).

40

 st merdaneyi, resimde grlen kolu kaldrarak sknz.

Bklen paray silindirin merdanesinden karmak, (para boru hlini alm ise) merdanenin almas ile mmkn olur. Yarm silindirik gerelerin bkme ileminde merdaneyi amayabiliriz. Merdaneler ar ve kaldrlmas g olduu iin alma arkadalarnzdan yardm isteyiniz. Merdaneler yal ortamda alaca iin yzeyleri kaygandr. Bunlarn yzeyleri kaldrma esnasnda temizlenmelidir.

st merdaneyi yuvasndan alarak, para alnr.

Alnan parann lsn ve bkme kavisini kontrol ediniz. Markalanan kaynak payn nokta kayna ile kaynatnz.

41

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri 1. Resmi verilen parann anm boyunu doru hesapladnz m? 2. Anm boyuna 10 mm puntalama pay eklediniz mi? 3. Paray anm boyuna uygun kestiniz mi? 4. Paray silindir merdanesine gnyesinde sktrdnz m? 5. Resimde verilen bkme kavisine uygun paray bktnz m? 6. Merdaneleri doru ve tek ynde dndrerek bkme yaptnz m? 7. Silindir ekline gelen paray merdaneden gvenlik kurallarna uygun kardnz m? Merdaneyi yerine yerletirdiniz mi? 8. Nokta kayna ile l ve gnyesinde birletirme yaptnz m? 9. Ii zamannda tamamladnz m? 10. nl, eldiven kullandnz m? Merdanenin taklp sklmesinde gvenlik kurallarna uydunuz mu? 11. Merdanenelerin temizlii ve yalamasn yaptnz m? 12. lme ve kontrol aletlerini doru kullanp doru lme yaptnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

42

LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi cakann (kenet tezghnn) ksmlarndan deildir? A. B. C. D. st skma enesi Hareketli eme enesi. n ve arka dayama Sabit ene.

2. Cakada sac bkerken bklen kenin istenilenden fazla kavisli (radysl) olmasnn sebebi nedir? A. B. C. D. Eme enesinin sac kalnlna uygun ayarlanmamas Parann yeteri kadar sktrlmamas. Markalamann hatal yaplmas Hepsi

3. Cakada (kenet tezghnda) lama ve daire kesitli malzemeler bklmez Sebebi aadakilerden hangisidir? A. B. C. D. Bu paralar cakaya balayamayz. Bu tip malzemeler tezghn enelerine zarar verir. stenilen kalitede bkme yaplamaz. Tezghn gc yetmez.

4. Cakada (kenet tezghnda) bkm yaparken bkm sras belirlenmelidir. Niin? A. B. C. D. Bkm sras nemli deildir istediimiz yerden bkme balayabiliriz. Problem oluturma Bkme en kk lden balanr. daha hl ve ksa srede biter. En byk al bkmden balanr. Bkme kalitesi ve iin lleri hatasz olur. Her bkm sonras oluacak ekle gre parann enelere yanama durumu incelenerek bkm sras belirlenmelidir. Bu sra belirlenmez yada uyulmazsa bkme tamamlanamaz.

5.Silindirde bkme yaparken sac iki silindir arasna iyi sktrlmazsa aadakilerden hangisi gerekleir? A. B. C. D. Para gnyesinden kaar ve bkm arplr Sac bklmez. Hepsi doru Bkm istenilen lde olmaz..

43

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirme ye geiniz.

44

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada resmi verilen kutuyu, kenet tezghnda bkerek yapnz.

eki ile mengenede, eme-bkme ilemi yaplarak retilmi i parasnn, yzey dzgnln, makinelerde yaplm i paras ile karlatrarak sonucu rapor hlinde snfa sununuz.

45

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyara k kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Resme gre anm boyunu doru hesapladnz m? Paray resme uygun markaladnz m? Markalama izgisine uygun paray kestiniz mi? Paray lde eelediniz mi? Hareketli eme enesini sac kalnlna gre ayarladnz m? Markalama izgilerini kenet tezgh eneleri ile ayn hizada sktrdnz m? Bkme srasna gre bkme yaptnz m? Bkme ileminden sonra l ve gnye kontrol yaptnz m? i zamannda bitirdiniz mi? Parann kesme kenarlar ve yzeylerini temizlediniz mi? Kullandn takm, makine, ara-gere ve lme kontrol aletlerini teknie uygun kullandnz m? nl ve eldiven kullandnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

46

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 A C C A B B D B

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 C A B D C

47

KAYNAKA KAYNAKA
ADSAN K, A. O. KUMRU, Y. TAYMAZ, A. TOPU, A. M. TOPU, Metal leri ve lem Yapraklar Snf 1, MEB Yaynlar, Ankara, 2001. LALK Stk (eviren), Arbeitsstelle fr Betriebliche Berufsausbildung, Bonn Abb, Beut-Vertreb Gmbh. Berln W 15.Kln Frankfurt (Man). SERFEL Y. Saip, Metal leri Meslek Teknolojisi, MEB Yaynlar, stanbul 2002.

48