AFD 47 (2006), say 2, s.

195-214 195

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

MURAT AARI YRD. DO. DR., YZNC YIL . TARH BLM e-mail: muratagari@yyu.edu.tr

abstract The Understanding of Seven Districts in the Works of Muslim Geographers. In this article, information on Seven Climates in the books of Muslim Geographers would be evaluated. At the same time, peculiarities of Geographic Schools of Iraq and Belh would also be introduced at the article. Eight geographers, Ibn Hurradadbih, Yaqubi, Ibn al-Faqih, Ibn Rusta, Qudame b. Cafer, from the Geographic School of Iraq, and Istakhri, Ibn Khawqal, Maqdisi, from the Geographic School of Belh, would be studied on. key words: Seven Climates, School of Iraq, School of Balh

Giri
Yedi iklim teorisi, ilk dnem slam corafyaclarnn bildikleri ve eserlerinde iledikleri bir konudur. Ksaca yaanabilir dnyay yediye blme teebbs diyebileceimiz bu teori sayesinde deerlendirmeleri daha pratik yapma imkanna kavumulardr. Teorinin iki farkl kullanm sz konusudur.

A. Kozmolojik Yedi klim Teorisi

slam corafya metinlerinde tanmlayc corafya ile sembolik corafya ou zaman i iedir. Bu yzden modern anlamda bilimsel corafyann nerede bitip, ynleri, dalar, rmaklar, adalar vb., semav dnyann sembolleri olarak kullanan kutsal corafyann nerede balad pek belli deildir.1
1 S. Hseyin Nasr, slamda Bilim ve Medeniyet, st. 1991, 98.

196

AFD 47 (2006), say II

Ancak bu sembolizm coraf adan 7 rakam zerine kuruludur. Zira Kurnda yerin ve gn yedi kat olduu dile getirilmektedir. Bu husus ilerleyen srete slam corafyaclar zerinde etkili olmutur. Konu ile ilgili ayetler unlardr: Yedi gk, yer ve bunlarda bulunanlar Onu yceltirler. Onu vgyle yceltmeyen hi bir ey yoktur. Fakat siz onlarn yceltmelerini anlamazsnz. O halimdir ok balaycdr.2 Andolsun ki stnzde yedi tane tabaka yarattk. Biz, yarattmzdan habersiz deiliz.3 Yedi g ve yerden de bir o kadarn yaratan Allahtr. Allahn gcnn her eye yettiini ve Allahn ilminin her eyi kuattn bilmeniz iin, Allahn buyruu bunlar arasnda iner durur.4 Yedi g ve yerden de bir o kadarn yaratan Allahtr. Allahn gcnn her eye yettiini ve Allahn ilminin her eyi kuattn bilmeniz iin, Allahn buyruu bunlar arasnda iner durur.5 Yedi g kat kat yaratan Odur. Rahmann yaratmasnda bir dzensizlik gremezsin. Gzn bir evir bak, bir atlaklk grebilir misin? Gzn tekrar tekrar evir bak; gz umduunu bulamam ve bitkin bir halde sana dnecektir. Andolsun ki, en yakn g klarla donattk, onlarla eytanlarn talanmasn saladk ve onlara lgn alev azabn hazrladk.6 Ayetlerde dile getirilen 7 rakam astrolojik bir sembolizme dnm ve yedi ge karlk gelen yedi iklim teorisi ortaya konmutur. Ancak bu teori Kurn retisi ile balayan bir teori deildir. Genel olarak kabul edildiine gre, astronomik corafya diyebileceimiz ksma ait ilk verilerin byk bir ihtimalle Halife Mansur zamannda Cundiapur mektebi yolu ile Badata vasl olan Siddhanta (Mslmanlar bu kelimeyi Sind Hinde evirmilerdir) gibi, Hind astronomi eserleri vastas ile arktan geldiini gsteren bir ok emareler bulunmaktadr. 7 Her ne kadar Dou etkisi sz konusu ise de, coraf kozmolojinin oluumunda Batlamyusun etkisini gz ard etmemek gerekmektedir. bn Hurdazbihin eserinde bulunan basit bir takm astrono2 3 4 5 6 7 Kurn, 17/44. Kurn, 23/17. Kurn, 65/12. Kurn, 65/12. Kurn, 67/3-5. J. H. Kramers, Corafya, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi (A), Eskiehir 1997, 3/204 Bu delillerle ilgili olarak u grler dile getirilmektedir: Bunun bir delilini yedi iklimin en eski tasvirlerinde her iklime ait memleketin doudan itibaren saylmaya balamas tekil etmektedir. Dier bir delil ise tl derecelerinin ark bir nsfinnehara gre sayldn gsterir bakiyelerin mevcudiyetidir. Bundan baka bir arz kubbesinin (Kubbetl-Arz) mevcudiyetine itikat Hind menelidir. Esasen bu kubbeye iinde bir rasathane bulunan Ujijani adl Hind ehrinin yanl okumas ile Arin ad verilmesi de bunu ispat etmektedir. Bilindii gibi arzn kubbesi telakkisi Ortaa Arap corafyasna slam yolu ile gemitir. Nihayet astronomi ve corafyada tul ve arz cedvellerine verilen zic tabiri, bu ran-Hind ilminin bir yadigar olsa gerektir. Bkz: J. H. Kramers, Corafya, A, 3/204-205

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

197

mik gzlemlere dayal bilgiler Batlamyus eksenli bilgilerdir. Bunun sebebi, bn Hurdazbihin Batlamyusa ait Geographica adl eseri tercme etmesidir. bn Hurdazbih, bu tercme hakknda eserinin banda unlar sylemektedir: Batlamyus, snrlar aklar ve arzn nitelikleri hakknda baz aklamalarda bulunur. Ben de bunlarn anlalabilmesi iin evirisini yaptm: Onun yanllarn grerek daha doru tespite altm. Zira sizlerin arzulad ekilde geni ve uzakta olann grnrm gibi yakn olmasn arzuladm. Bu nedenle bunlar yazdm.8 Batlamyusun eserini ilk tercme eden bn Hurdazbih deildir. Muhammed b. Musa el-Harizm9 Kitabu SretilArz adl eserinde1 0 Yunan iklim blgelerine uyan tarifler vermitir.1 1 Kozmoloji ile corafya arasndaki iliki sadece yedi iklim teorisi ile snrl deildir. rnein, hvns-Safa, Risaleler1 2 adn tayan eserinde1 3 astrolojik olarak aadaki ekilde drde blme geleneine uyar: - Ko, Aslan, Yay: Ate, scak, kuru, Dou - Boa, Baak, Olak: Toprak, souk, kuru, Gney - kizler, Terazi, Kova: Hava, scak, nem, Bat - Yenge, Akrep, Balk: Su, souk, nem, Kuzey Bu blmleme, bn Hurdazbihin aada vereceimiz blmlemesine benzer nitelikler tar: - 1. Blge: Bu blgenin ou kesimleri scak ve kurudur. zellii hava ve kandr. Mevsimlerden ilkbahara, insan mrnden ocuklua, tatlardan tatlya, yldzlardan Ay ve Zhreye karlk gelir. Blgesi Dou, rzgar Gneydir. Saati 1., 2. ve 3.dr. Beden kuvvetlerinden tabi ve sindirici kuvvettir. Burlar ise Hamel (Ko), Sevr (Boa) ve Cevz (kizler)dr. - 2. Blge: Bu blgenin ou kesimleri nemli ve scaktr. zellii ate ve ddr. Mevsimlerden yaza, insan mrnden genlie, tatlardan acya, yldzlardan Merih ve Gnee karlk gelir. Blgesi Teymen, rzgr Sabdr. Saati 4., 5. ve 6.dr. Beden kuvvetlerinden nefsn ve hayvan kuvvettir. Burlar ise Sertan (Yenge), Esed (Aslan) ve Snble (Baak)dir.

8 bn Hurdazbih, el-Meslik vel-Memlik, tah: F. Sezgin, Leden, 1306-1889 (Frankfurt, 1992), 13. 9 Muhammed b. Musa Harizm. slam dnyasnda cebir ilminin kurucusu kabul edilen matematiki, astronom ve corafyac. Daha geni bilgi iin bkz: hsan Fazlolu, Harizm, Muhammed b. Musa, A, 16/224-227 10 Harizm, Muhammed b. Musa, Kitabu Sretil-Arz, ner: Hans Von Mzik, Leipzig 1926. 11 S. Maqbul Ahmed, Corafya, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), stanbul 1998, 8/51. 12 hvns-Saf, Resil-i hvnus-Saf, Beyrut 1957. 13 hvns-Saf, Resil, I/77din, felsef, siyas ve ilm amalar olan, faaliyetlerini gizli olarak srdrm organize bir topluluun addr. Daha geni bilgi iin bkz: Enver Uysal, hvn- Saf, DIA, 22/1-6.

198

AFD 47 (2006), say II

- 3. Blge: Bu blgenin ou kesimleri souk ve nemlidir. zellii toprak ve siyah sudur. Mevsimlerden sonbahara, insan mrnden orta yaa, tatlardan ekiye, yldzlardan Zhale karlk gelir. Blgesi Cerb, rzgar imaldir. Saati 7., 8. ve 9.dur. Beden kuvvetlerinden tutma gcdr. Burlar Mizan (Terazi), Akrep ve Kavs (Yay)dr. - 4. Blge: Bu blgenin ou kesimleri souk ve kurudur. zellii su ve balgamdr. Mevsimlerden ka, insan mrnden yalla, tatlardan tuzluya, yldzlardan Mteri ve Utaride karlk gelir. Blgesi Magrib, rzgar Deburdur.1 4 Saati 10., 11. ve 12.dir. Beden kuvvetlerinden savunmac kuvvettir. Burlar ise Cedy (Olak), Del (Kova) ve Havt (Balk)tr.1 5 Yukardaki bilgiler nda, yedi iklim teorisinin Batlamyus kaynakl bir teori olduunu sylemek mmkndr. Coraf malumatn kozmografik bir grntye brnmesinde ise Platon (Eflatun), Pythagoras (Pisagor) ve Aristonun (Aristotales) etkisi sz konusudur.1 6

B. Coraf Yedi klim Teorisi

Genel olarak kabul edildii zere Mslman corafyaclar Yedi klim Teorisini bilmektedirler. Ancak her birinin bu teoriyi eserlerinde kullanma biimi farkl olmutur. Kimi yazarlar bu teoriyi hi kullanmamlar, kimileri de teoriyi bildiklerini ima etmiler ama kullanmamlardr. Kimileri ise eserlerini bu teoriye gre oluturmulardr. rnein, stahrnin anlattklarndan Yedi klim konusunu bildii, ancak eserini yazarken bu metodu kullanmad anlalmaktadr. Her ne kadar Irak ekolnn ilk iki temsilcisi olan bn Hurdazbih ve Yakub1 7 eserlerinde kullanmam olsa da bu teori Mslman alimler tarafndan bilinmeyen bir teori deildi ve ekoln sonraki temsilcileri olan bn Rsteh,1 8 Kudme b. Cafer,1 9 bnl-Fakh2 0 ve Mesd2 1 eserle14 Bat ynnden esen rzgar. 15 bn Hurdazbih, el-Meslik vel-Memlik, 135-136. 16 Yaln etinkaya, hvn- Safda Mzik Dncesi, stanbul 1995, 78. 17 Yakub, Ahmed b. Eb Yakub bn Vdh el-Ktib, Kitabul-Buldan, Leiden, Brill, 2. bsk., 1892 (bn Rstehin Alkun-Nefsesinin ardnda); Trke evirisi iin bkz: Yakub, lkeler Kitab, ev: M. Aar, Ay yay. stanbul 2002. 18 bn Rsteh, Kitabul-Alkun-Nefse, tas: Ebi Ali Ahmed b. mer, tah: F . Sezgin, Leiden, Brill, 1891 (Frankfurt, 1992), 96-103 19 Kudme b. Cafer, Ebl-Ferec, Kitabul-Harac, ner: De Geoje, Beyrut, ts. (bn Hurdazbihin elMeslik vel-Memlikinin hamiinde), 230. 20 bnl-Fakh, Ebi Bekr Ahmed b. Muhammed el-Hemedn, Muhtasar Kitabul-Buldan, ner: M. J. De Goeje Leiden, 1885 (Frankfurt, 1992), 5. 21 Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali, Mrcz-Zeheb ve Medinl-Cevher, tah: Kasm eemm er-Ruf, Beyrut, 1989, I/88; Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali, et-Tenbh velrf, ner: M.J. de Goeje, Beyrut, 1981, 29.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

199

rinde Yedi klim teorisine yer vermilerdir. Ayrca, bu belirlemede, Irak ve Belh corafya ekollerinin de etkisi grlmektedir.

2. Irak Corafya Ekol Yazarlarnda klim Teorisi

Ekoln bu adla anlmasnn sebebi, ilk iki temsilcisinin Badatl olmas ve ekoln temellerinin, Badatl bir alim olan bn Hurdazbih tarafndan atlmasdr. Bu ekoln temsilcisi olan yazarlar, Dnyann yaanabilir ksmn bir btn olarak ele alp lkelerin tamam hakknda bilgiler verirler. Ekoln temsilcileri olarak ismi geen ve eserleri gnmze ulaan yazarlar bn Hurdazbih, Yakub, bn Rsteh, Kudme b. Cafer ve bnl-Fakhtir.

A. bn Hurdazbih
bn Hurdazbih, Batlamyusun Geographica adl eserini Arapaya tercme etmi bir yazardr.2 2 Bu nedenle, Batlamyusun eserinde dile getirdii konulara vakftr. Yukarda dile getirildii zere, slam corafyaclarndaki Yedi klim teorisinin Batlamyus kaynakl olmas muhtemeldir. Batlamyusun eserinin mtercimi olarak bn Hurdazbihin Yedi klim teorisinden habersiz olmas ve bilmemesi dnlemez. Zira eserinde geen Kuzeydeki ve gneydeki btn araziler toplam 7 iklimdir. Batlamyusun kitabnda ifade ettiine gre, onun dneminde yeryzndeki ehirlerin says 4.200d. ifadesinden de bu teoriyi bildii anlalmaktadr. Ancak, bn Hurdazbih, teoriyi bilmesine ramen eserinde bu teoriyi kullanmamtr. Eserini tasnif ederken ynleri esas alm, ve temel olarak yn kullanmtr. Bunlar: - Dou, - Bat, - Kuzey ynleridir. bn Hurdazbih eserinde gney ynne yer vermemitir. Zira eserini Mekke, Medine ve Kabeyi barndran Hicaz blgesinden balamtr. Merkeze alnan bu blgenin gneyinde Fars denizi bulunmaktadr. Dolaysyla eserinde gneyi anlatma ihtiyac hissetmemitir.

B. Yakub
Yakub, Irak ekolnn ikinci temsilcisidir ve eserini bn Hurdazbih ile ayn dnemlerde kaleme almtr. Yedi klim teorisi erevesinden her iki yazar
22 bn Hurdazbih, el-Meslik vel-Memlik, 13.

200

AFD 47 (2006), say II

arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Eserindeki ifadelerden bn Hurdazbih gibi bu teoriye vakf olduu ancak kullanmad anlalmaktadr. Eserinde bahsettii konular ile ilgili olarak Yakub ehirlerin isimlerinden, ordulardan, kylerden, bu ehirlerde ve merkezlerde olup biten hadiselerden, iklimlerden, kasabalardan, oturanlarndan, oralara hkim olan ynetimlerden ve idare edenlerden, Arap kabilelerinden, Acem rklarndan, iki blge ve iki ehir arasndaki uzaklklardan, slam ordu komutanlarndan kimin fethettiinden, fethin tarihinden, senesinden ve zamanndan, haracndan, arazisinden, yzlmnden, kara ve denizlerinden, dalarndan, ikliminin scak ve soukluundan, sularndan ve ieceklerinden bahsettiini dile getirmektedir.2 3 Bu bahislerden birinin iklimler bahsi olduu grlmektedir. Ancak Yakub, almas boyunca iklim bahsine yer vermemi, sadece iki yerde iklimlerle ilgili gndermelerde bulunmutur: - Bu gndermelerin ilki Mekkeyi anlatt pasajda gemektedir. Eserini Irak merkezli olarak kaleme alan Yakub, Mekkeyi anlatt pasajlarda bu blgenin iklimsel deerini vermektedir: Mekke Himoullarnn ehri, hakimiyet ve saltanat merkezidir. Himoullarndan nce orada kimse yoktu; onlardan baka oturan sultan da olmamtr. Benim atalarm da orada oturuyorlard ve hatta birisi yneticiliini yapt; mehur birisi olduu iin ayrca bahsetmeye gerek duymadm. Btn matematikilerin ortak beyanyla Mekke dnyann ortasdr. lk felsefecilerin kitaplarnda anlatlan orta iklim olan drdnc iklimdedir. Zira bu iklimde hava her zaman ve her mevsimde lmandr. Scaklar yaz ortasnda, souk ise k ortasnda iddetli olur. Baharlarda hava lmandr. Ktan bahara, bahardan ka gei anlalmaz. Bu nedenle her mevsimde havas yumuak, topra nemli, sular tatl, aalar bol, meyveleri lezzetli, tarm verimli, nimeti boldur.2 4 - Yakubnin eserinde bulunan ikinci gnderme ise Askaln ile ilgilidir: Sonra deniz kenarnda bulunan Askaln ve Gazze ehirleri gelmektedir. Askaln nc klimin badr.2 5 Yukarya aldmz atflar, Yakubnin Yedi klim teorisini bildiini ancak eserinde kullanmadn gstermektedir. Yakub eserini bn Hurdazbihin uygulamasna benzer bir ekilde yn zere yerletirmitir: - Dou, - Gney - Kuzey ynleridir.
23 Yakub, Kitabul-Buldan, 233. 24 Yakub, Kitabul-Buldan, 234. 25 Yakub, Kitabul-Buldan, 329.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

201

bn Hurdazbihin aksine Yakub tasnifini Badat merkezli olarak yapar ve bu nedenle ayr bir Gney bal ama ihtiyac hisseder. Bu balk ierisine Irak topraklarnn gneyinde kalan kesimleri alr.

C. bn Rsteh
bn Rsteh, Irak Corafya Ekolnn nemli yazarlarndan birisidir. lk iki yazarn aksine bn Rsteh, Yedi klim konusunu eserinde ayr bir balk olarak deerlendirmitir. Yedi klim Blgeleri ve Mehur ehirleri baln tayan bu blmde bn Rsteh, ayrntl bir tasvir yapmaktadr: - Birinci klim: Doudan ve inin en uta kalan ksmlarndan balar. nce in topraklarndan geer. Daha sonra inin gney sahillerinde bulunan beldelerden ilerler. Kl yarmadasna urayacak ekilde denizde ilerlemesini srdrr ve Arap yarmadas ile Yemen topraklarna kadar ular. Bu iklimde bulunan mehur ehirler unlardr: Zafr, Uman, Hadramevt, Aden, ve Sana. Bu ehirlerin arka taraflarnda bulunan mehur ehirler ise unlardr: Teble, Cura, Mehra ve Sebe. Bu iklimin snrlar buradan itibaren Kulzum Denizi (Kzldeniz)ni geerek ilerler ve Habe topraklarna ular. Msr topraklarndaki Nil nehrini geip Berber topraklarna kadar varr. Burada Habe melikinin Cerm isimli ehri ile Nbe topraklarnda bulunan Dunkale ehri bulunur. Bu iklim isimli vardr. Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.2 6 - kinci klim: Doudan balar. nce in beldelerine, sonra Hind beldelerine ve daha sonra da Sind beldelerine urar. Bu iklimin mehur ehirleri unlardr: Mansra, Nrn, Deybul vardr. Bu noktadan itibaren Hazar Denizi2 7 ile Basra Denizi (ran Krfezi)ni geerek Arap yarmadasna ular. Necid ve Tihme civarnda Arap topraklarndan geer. Bu topraklarda, bu iklimde bulunan mehur ehirler unlardr: Yemme, Bahreyn, Hecer, Yesrib (Medine) el-Cr, Mekke, Taif ve Cidde. Bu noktadan itibaren Msrda bulunan Suayda varr. Buraya kadar olan iklim blgesinde Ks, hmm, sneley, Ensin ve Usvan ehirleri bulunur. Daha sonra Magrib topraklarnda Afrikann ortasndaki lkelere ular. Berber topraklarndan geer ve Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.2 8
26 bn Rsteh, Alkin-Nefse, 96. 27 Metinde Bahrul-Ahdar diye gemektedir. Ancak bu ibarenin Bahrul-Hazar eklinde olmas gerekmektedir. 28 bn Rsteh, Alkin-Nefse, 96.

202

AFD 47 (2006), say II

- nc klim: Doudan balar. nce inin kuzeyindeki beldelerden, daha sonra da Hind beldelerinden geer. klimin bu blgelerinde Kandehr ehri vardr. Bu noktadan itibaren Sind beldelerinin kuzeyinden ve Kbul, Kirman, Sicistan ve Srecn Basra Denizi (ran Krfezi) sahillerine ular. klimin bu blgesinde bulunan mehur ehirler unlardr. Istahr, Cuver, Fes, Sbr, iraz, Srf, Cenb, Snz ve Mhirbn. Daha sonra Ahvaz ehirlerinden geerek Irak topraklarna ular. klimin bu blgesinde bulunan mehur ehirler Basra, Badat, Vst, Kfe, Anbar ve Ht. Bu noktadan itibaren am beldelerine varr. klimin bu blgesinde bulunan mehur ehirler unlardr. Hyr, Selemiyye, Hms, Dmak, Suver, Akka, Taberiyye, Kayseriyye, Rasf, BeytilMakdis (Kuds), Remle, Askalan, Gazze, Medyen ve Kulzum. Daha sonra Msrn aa kesimlerine ular. klimin bu blgesinde bulunan mehur ehirler unlardr. Feram, Tenns, Dimyat, Fustat, Feyy0 ve skenderiye. Daha sonra Berka ve Afrika beldelerinden geer. klimin bu blgesinde Kayrevn ehri vardr. Bu iklim Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.2 9 - Drdnc klim: Doudan balar. nce Tibet beldelerine, daha sonra da Horasana urar. klimin bu blgesinde Fergana, Hucende, Usrene, Semerkand, Buhara, Belh, Merv, Rz, Serahs, Ts, Niabur, Crcan, Kms, Taberistan, Dnbvend, Kazvin, Deylem, Rey, sfahan, Kum, Hemedn, Nihvend, Dinever, Hulvan, ehrazr, Samarra, Musul, Beled, Nasbn (Nusaybin), Amid (Diyarbakr), Rasl-Ayn, Klikal, imt, Harran (Urfa), Rakka, Karksiya ehirleri bulunur. Dha sonra amn kuzey taraflarndan geer. klimin bu blgesinde Blis, Menbic, Sumeysat, Malatyye (Malatya), Zibetra, Haleb, Knnesrn, Antkiyye, Tarabulus, Masssa, Kinsets-Sevd, Ezene, Tarsus, Amriyye, Lazkiye ehirleri mevcuttur. Bu noktadan itibaren am Denizi (Akdeniz)nden geerek Kbrs ve Rodos adalarna doru ilerler. Daha sonra Magrib topraklarna ular ve Tanca beldelerine kadar varr. Bu iklim Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.3 0 - Beinci klim: Doudan ve Yecc beldelerinden balar. Daha sonra Horasan topraklarnn kuzeyinden geer. klimin bu blgesinde tccarlarn ehri Trz, Nevket, sbcb, a, Turrabend, Harzem, Azerbaycan, Ermenistan yerleimleri, Berzaa, Neevey, Sicistan, Erzen ve Halat yer alr. Bu noktadan itibaren Rum topraklarna ular ve Harene ile Kurra civarndan byk Rum devleti topraklarn geer ve kuzey ynne den am Denizi (Akdeniz) sahillerine
29 bn Rsteh, Alkin-Nefse, 97. 30 bn Rsteh, Alkin-Nefse, 97-8.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

203

kadar varr. Daha sonra Endls beldelerine kadar uzanr ve Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.3 1 - Altnc klim: Doudan balar. nce Mecc beldelerine urar. Daha sonra Hazar blgesine urar. Taberistan Denizi (Hint Okyanusunun bir blm)ni geerek Rum beldelerine ular. Bu noktadan itibaren Crzn, Amsiya, Hirakle, Halkzn ile Kunstantniyyeye ve Brcn beldelerine ular. Bu iklim Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.3 2 - Yedinci klim: Doudan ve Yecc beldelerinin kuzeyinden balar. Daha sonra Trk beldelerine urar. Daha sonra kuzey ynnde Taberistan Denizi (Hint Okyanusunun bir blm) sahillerine urar. Daha sonra Rum Denizi (Akdeniz)ni geerek Brcn beldelerine ular. Bu iklim Magrib Denizi (Atlas Okyanusu)nde sona erer.3 3 bn Rsteh iklimleri bu ekilde sraladktan sonra u eklemeleri de yapmaktadr: Bu iklimlerin tesinde de bildiimiz meskun yerler vardr. Buras Yeccn kuzeyinden balar, Toguzguz (Dokuz Ouz/Uygurlar) blgesine varr, buradan Magrib denizine ulaarak son bulur. Bunun haricindeki blgelerle ilgili olarak bilgimiz yoktur. Ancak insan, hayvan ve nebatatn yaamadn bilmekteyiz.3 4

D. Kudme b. Cafer
Irak ekolnn bir dier yazar olan Kudme b. Cafer, bn Rsteh gibi uzun uzadya anlatmasa da eserinde iklimsel bir tasnife gitmitir. Ancak bu tasnif, Yedi klim teorisi ile uyumamaktadr. bnl-Fakh dnyann yaanabilir ksmlarn 6ya taksim etmitir: - Birinci klim: Merayis ve Habe blgesidir. - kinci klim: Asvan blgesidir. - nc iklim: Msr blgesidir. - Drdnc klim: Antartus blgesidir.
31 32 33 34 bn Rsteh, Alkin-Nefse, 98. bn Rsteh, Alkin-Nefse, 99. bn Rsteh, Alkin-Nefse, 99. bn Rsteh, Alkin-Nefse, 100-103.

204

AFD 47 (2006), say II

-Beinci klim: Rye blgesidir. Altnc klim: Buntus blgesidir.3 5

E. bnl-Fakh bnl-Fakh Yedi klim teorisini eserinde kullanm ve bn Rsteh gibi bu blgelerin nereler olduklar hakknda bilgiler vermitir. bnl-Fakhin Yedi iklim ile ilgili bilgileri Durits kaynakldr. Kaynaklarda Durits hakknda bilgi mevcut deildir. Bu nedenle Durits olarak anlan kaynan Batlamyus olmas muhtemeldir. Bilindii zere zellikle Yedi klim teorisi zerine Mslman corafyaclarn sahip olduklar bilgiler bn Hurdazbihin Batlamyusun Geographica adl eserini evirmesi sonucu Mslmanlarn gndemine girmitir. bnl Fakhe gre gkte ve yerde olmak zere iki farkl yedi iklim vardr. Gkte bulunan iklimler unlardr: - Birinci klim: Zhal klimi - kinci klim: Mter klimi - nc klim: Merih klimi - Drdnc klim: ems klimi - Beinci klim: Zhre klimi - Altnc klim: Utarid klimi - Yedinci klim: Kamer klimi3 6 Yerde bulunan Yedi klim ise u ekilde ekillenir: - Araplarn klimi - Rumlarn klimi - Habelilerin klimi - Hindlilerin klimi - Trklerin klimi - inlilerin klimi - Yecc ve Mecc halknn klimi3 7 bnl-Fakh haklarn yaadklar yerlere gre snflandrd bu iklimleri, daha sonra aklamaktadr: - Birinci klim: Bu iklimin balangc Yunancada Riymiyrs denilen yakp yklm (Arzul-Muhraka) bir yerdir. klimin biti noktas Serendibdir. Halk irkin,
35 Kudme b. Cafer, Harac, 230. 36 bnl-Fakh, Buldan, 5. 37 bnl-Fakh, Buldan, 5.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

205

siyah suratldr. Bu iklimin insanlar uzun boyludur. Binek hayvanlar ve kular iri csselidir. Bu iklimde sihir ve efsun vardr. Ayrca bu iklimde ila da oktur. Oradaki talar ifal, tabi faydalar ok olan talardr. Ayrca balar zehirli, ylan gibi ejderhalar vardr. Bu iklim 1.500 fersah (9.000 km)3 8 uzunluunda ve 285 fersah (1.710 km) geniliindedir.3 9 - kinci klim: Bu iklimin balangc Serendib topraklarnda bir blgedir. klimin biti noktas Habe topraklardr. Bu iklimde Zeberced madeni ve papaan denilen ku; ayrca, gz dnm yrtc hayvanlar ile insanlardan kaan kular bulunur. Halk da Birinci klim halk gibi irkin suratldr. Yine Birinci klimde olduu gibi sihir ve efsun vardr. Halk, Birinci klim halkna nazaran daha ksadr. Bu iklim, en ve boy olarak Birinci klime benzer.4 0 - nc klim: Bu iklimin balangc Sogd v Crcan topraklarnda bir blgedir. klimin biti noktas Trk topraklardr. Douda in snrlarnn en u noktasndan Batda Sind zerinden Msr blgesine dorudur. Bu iklimin biti noktasnda am arazisi, Fris topraklar ve sfahan bulunur. Bu iklimde ynetici vasfna sahip insanlar bulunur. Bu iklim, en ve boy olarak Birinci klime benzer.4 1 - Drdnc klim: Bbil bu iklimin ortasndadr. Tabiat olarak yaamaya en uygun iklimdir. Balangc Afrikadan itibarendir. Douda Belh yaknlarnda sona erer. Bu iklim, en ve boy olarak Birinci klime benzer.4 2 - Beinci klim: Kunstantniyyeyi, Rum blgesini ve Hazar blgesini kapsayan iklimdir. Bu iklim, en ve boy olarak Birinci klime benzer.4 3 - Altnc klim: Efrenc topraklarn ve dier milletlerin yaadklar yerleri kapsayan iklimdir. Bu iklimin kadnlar adet olduu zere memelerini keserler. Bu iklim, en ve boy olarak Birinci klime benzer.4 4 - Yedinci klim: Bu iklim, Trklerin iklimidir. Bu iklimde erkelerin ve kadnlarn suratlar souk nedeniyle serttir. Bu iklimde bulunan yrtc hayvanlar kk beden38 3 mile eittir. Her mil ise, her biri 4 arn olan bir kula eder. Yaklak olarak 6 km.dir. bkz: Walter Hnz, slamda l Sistemleri, ev: A. Sevim, stanbul, 1990, s. 76 39 bnl-Fakh, Buldan, 5-6. 40 bnl-Fakh, Buldan, 6. 41 bnl-Fakh, Buldan, 6. 42 bnl-Fakh, Buldan, 6. 43 bnl-Fakh, Buldan, 6. 44 bnl-Fakh, Buldan, 6.

206

AFD 47 (2006), say II

lidir. Yine souu iddetinden dolay, bu iklimde, scak blgelerde yaayan haerta ve srngen hayvanlara rastlanmamaktadr. Trkler, tahtalardan yapm olduklar kulbelerde yaarlar. Bu tahtalar g ettiklerinde kzlerin zerlerinde tarlar. Hayvanlarn dz arazilerde otlatrlar. ocuklarnn says azdr.4 5 bnl-Fakh, ayrca dnyann bayndr olan kesimlerini de drde ayrmaktadr: - Birinci Ksm: Arfa Endls topraklar ile Saklibe, Rum ve Efrenc halklarnn yaadklar blgeyi ve Msr snrna kadar Tanca topraklarn kapsar.4 6 - kinci Ksm: Lbiya Msr, Kzldeniz, Habe ve Berber blgelerini kapsar.4 7 - nc Ksm: Bahrul-Cenb Tihme, Yemen, Sind ve Hind blgelerini kapsayan ksmdr.4 8 - Drdnc Ksm: sktiya Ermeniye, Horasan ve Hazar blgeleri ile Trklerin yaadklar yerleri kapsayan ksmdr.4 9

F. Mesd
Mesd, corafya alannda Mrcz-Zeheb5 0 ve et-Tenbh vel-rf5 1 adlarnda ok deerli iki eser telif etmi bir yazardr. Her iki eserinde de Yedi klim Teorisini kullanan Mesd, ayrca eserinde Batlamyus hakknda da bilgiler vermektedir. - Mrcz-Zeheb Yedi klim Teorisi Mrcz-Zehebde ayr bir balk halindedir. Bu balk altna Mesd hem Yedi klim blgelerini ve hem de Batlamyus kaynakl bilgileri almtr: - Birinci klim: Horasan, Fris, Ahvaz ve Musulu iine alan Bbil blgesidir. Bu iklim blgesi Hamel (Ko) ve Yay (Kavs) burlarndadr.
45 bnl-Fakh, Buldan, 6. 46 bnl-Fakh, Buldan, 6-7. 47 bnl-Fakh, Buldan, 7. 48 bnl-Fakh, Buldan, 7. 49 bnl-Fakh, Buldan, 7. 50 Mes, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali, Mrcz-Zeheb ve Medinl-Cevher, tah: Kasm eemmai er-Rufai, Beyrut, 1989. 51 Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali, et-Tenbh vel-rf, ner: M.J. de Goeje, Beyrut, 1981.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

207

- kinci klim: Hind ve Sindi iine alan blgedir. Bu iklim blgesi Cedy (Olak) burcundadr. - nc klim Mekke, Medine, Yemen, Taif ve Hicaz iine alan blgedir. Bu iklim blgesi Akrep burcundadr. - Drdnc klim: - Msr, frikiyye, Berber ve Endls iine alan blgedir. Bu iklim blgesi Cevz (kizler) burcundadr. - Beinci klim: am, Rum topraklar ve Cezireyi iine alan blgedir. Bu iklim blgesi Del (Kova) burcundadr. - Altnc klim: Trk topraklar ile Hazar, Deylem ve Saklibe (Slavlar)yi iine alan blgedir. Bu iklim blgesi Sertan (Yenge) burcundadr. - Yedinci klim: En uzakta bulunan Deybul ve in topraklarn iin alan blgedir. Bu iklim blgesi Mizan (Terazi) burcundadr.5 2 Hemen hemen dier yazarlarda olduu gibi, Mesdde mevcut bulunan Yedi klim Teorisi de Yunan kaynakldr. Zira Mesd, eserinde Batlamyus kaynakl bilgiler vermekte ve bunlarn kaynann Batlamyus olduunu aklamaktadr. Mesdnin Batlamyus kaynakl bu bilgileri bn Hurdazbihin evirisi vastasyla renmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Mesdnin Batlamyus kaynakl bilgileri unlardr: Batlamyus, dnyann eklini, ehirleri, dalar, denizleri, nehirleri, su kaynaklarn, ehirlerdeki yaplar ele ald Curafya adl kitabnda, kendi dneminde 4530 ehrin bulunduunu belirtmi ve bu ehirleri iklim iklim aklamtr. Ayrca dnyadaki dalarn renklerini vermitir. 200den fazla da ismi zikretmi ve bu dalardan karlan madenlerin isimlerini vermitir. Ona gre yeryznde 5 deniz bulunmaktadr. 230 tane su kayna mevcuttur. Btn iklimler genilik olarak 900 fersah uzunluundadr. Ona gre dnyann evresi 7666 mildir.5 3 - et-Tenbh vel-rf Mrcz-Zehebde olduu gibi et-Tenbh vel-rf adl eserde de Yedi klim konusu ayr bir balk halindedir. Bu balk altnda Mesd, iklim blgeleri52 Mesd, Mrc, I/88. 53 Daha geni bilgi iin bkz: Mesd, Mrc, I/89-92.

208

AFD 47 (2006), say II

ni aklamaktadr: Yeryznn bayndr kesimleri 7ye ayrlmtr. Buralarn her birine iklim ad verilir. Btn iklimler doudan balar: - Birinci klim: Hindistan ve civardr. - kinci klim: Habeistan ve civardr. - nc klim: Msr, Afrika ve civardr. - Drdnc klim: Irak, Bbil ve civardr. - Beinci klim: Rum diyar ve civardr. - Altnc klim: Yecc ve Mecc diyar ve civardr. - Yedinci klim: Ymrs, in blgeleri ve civardr. Bu iklimlerin hepsi doudan balar ve in topraklarndan geer.5 4 Mesd, et-Tenbh vel-rf adl eserinde yeryzndeki iklimleri vermekle yetinmemi, ayn zamanda bnl-Fakhin uygulad gibi bu iklimlerin gkyzndeki karlklarn da vermitir: - Birinci klim: Zhal klimi. Farsada Zhale Keyvn denir. Cedy (Olak) ve Del (Kova) burlarndadr. - kinci klim: Mter klimi. Farsada Mteriye vermezd denir. Kavs (Yay) ve Havt (Balk) burlarndadr. - nc klim: Merih klimi. Farsada Merihe Behram denir. Hamel (Ko) ve Akrep burlarndadr. - Drdnc klim: ems klimi. Farsada emse Hurid ve ayn zamanda fitb denir. Esed (Aslan) burcundadr. - Beinci klim: Zhre klimi. Farsada Zhreye Enhd denir. Sevr (Boa) ve Mizan (Terazi) burcundadr. - Altnc klim: Utarid klimi. Farsada Utaride Tr denir. Cevz (kizler) ve Snble (Baak) burcundadr. - Yedinci klim: Kamer klimi. Farsada Kamere Mh denir. Sertan (Yenge) burcundadr. Farsada iklimler Kiver olarak adlandrlmaktadr.5 5

54 Mesd, Tenbh, 29. 55 Mesd, Tenbh, 31.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

209

3. Belh Corafya Ekol Yazarlarnda klim Teorisi

X. yzylda ortaya kan bu ekoln temel zellii Mslman olmayan lkeleri darda brakarak ayrntl bir biimde slam lkelerinin corafyas zerinde durmalardr. Ekole adn veren Belhnin eseri mevcut deildir. Ancak stahrnin 930-933 yllar arasnda, yani Belhnin henz hayatta olduu bir dnemde, yazd Kitabl-Meslikl-Memlik5 6 adl eserin Belhnin almasnn geniletilmi bir dzenlemesi olduu eklinde De Goejenin gr hala geerliliini korumaktadr.5 7 Ekoln temsilcisi olarak zikri geen ve eserleri gnmze ulaan yazarlar stahr, bn Havkal ve Makdisdir.

A. stahr
stahr Yedi klim teorisini bilmesine ramen bunu eserinde kullanmamtr: Kitabmda yeryznn iklimlerini lkelere gre anlatyorum. Bu iklimleri anlatrken de yeryznn blnm olduu ekliyle yedi iklimi deil, slam beldelerini ve bu beldelerin ehirlerin ayrntlar ile bu beldelere ait olan btn ilerin taksim edilmesini kastediyorum.5 8 ifadesi yukarda belirtilen durumu yanstmaktadr. Ancak stahr eserinde izmi olduu haritalar vastasyla bu iklimlerin yerlerini gstermeyi de ihmal etmemitir: Her bir ktay mnferit olarak ele aldm ve sz konusu iklimin konumunu anlatan mstakil bir harita yaptm. Sonra o iklimi evreleyen mekanlar, bitiiindeki ehirleri, ok bilinen bo arazileri, denizleri, nehirleri ve bu iklim hakknda bilinmesi gerekli olan her eyi anlattm. Ancak, bunlarn dnda sz uzatmaktan da kandm; bu durum okuyucu iin sknt verici bir durumdur. Zira benim bu kitab yazmaktaki amacm, tandklarmdan hi kimsenin zikretmedii bu iklimleri tasvir etmektir. Sz konusu iklimlerdeki ehirlerin, dalarn, nehirlerin, denizlerin, mesafelerin vesir zikre deer eylerin bahsine gelince; bu hususlara ait bilgiler haberlerde bulunmaktadr. steyen kimsenin her ildeki ahaliden bu bahsettiimiz eyleri renmeleri zor bir i deildir. Bu nedenle biz mesafelerin, ehirlerin vesir bahse deer eylerin anlatlmasn ksa tuttuk. Bu durumda, ben gidilemeyen, okyanusun kaplad btn yeryz iin bir harita yaptm. Bu haritaya bakan kii zikrettiimiz her iklimin yerini ve bu iklimlerin birbiriyle bitiikliini ve her bir iklimin yeryzndeki miktarn bilir ve hatta bu haritada yeryznn
56 stahr, Ebi shak brahim Muhammed el-Faris el-Kerh, Kitabul-Meslikl-Memlik (ve huve muevvelun ala Kitabu Suverul-Eklim li-eyh Ebi Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belh), tah: M. J. de Goeje, Leiden, 1870 (F . Sezgin, Frankfurt, 1992). 57 S. Maqbul Ahmed, Corafya, DA, VIII/53. 58 stahr, Meslikl-Memlik, 2.

210

AFD 47 (2006), say II

btn iklimlerini ayrntlaryla grdnde o iklimin yerini bu haritadan analar. Btn iklimleri bir araya getirmi olduum bu harita, her iklimin kendi haritasnda bulunan uzunluk ve genilik miktarlar ile daire, dikdrtgen ve gen ekillerini ve harita ekillerinin gerektirdii dier izahlar ierecek ekilde geni deildir. Yeri bilinsin diye her iklimin sadece mevkisini vermekle yetindim.5 9 Yukardaki ifadelerin sahibi olan stahr, dnyay temel olarak drde ayrmtr: - ranehr: Bu drt blge ierisinde en mamur, hayr en bol olan ve siyasi ynetimi ve bayndrl ynyle en gzel olandr. Bu lkeyi ben Bbil iklimine dahil ettim. Buras ayn zamanda ranllarn lkesidir. lkenin snrlar Acemler dneminde bilinmekteydi. slam dnemi gelince, Mslmanlar her lkeden toprak ele geirdi. rnein, Rum lkesinden am, Msr, Magrib ve Endls, Hind lkesinden Kabile ve Toharistann yukarlarna kadar giden Mansreyi ve Multan toprana snr olan kesimi, Sind lkesinden de Maverannehri ald ve bunlar byk slam memleketi topraklarna kattlar.6 0 - Rum lkesi: Rumlarn lkesi, Saklibe (Slavlar) topraklar ile snrdr. Etrafnda Rus, Serir (Avarlar), Ln ve Ermeni topraklar ile Nasrn dinine mensup kabileler vardr.6 1 - in lkesi: in lkesinin snrlar ierisine deiik Trk beldeleri, Tibetin kimi kesimleri ve puta tapc kimi halklar dahildir.6 2 - Hind lkesi: Hind lkesinin snrlar ierisine Sind ve Kemir ile Tibetin bir taraf ve bunlarn dininde bulunan uluslar dahildir.6 3 lkeleri bu ekilde ayrmakla yetinmeyen stahr, ayn zamanda slam lkelerini de kendi ierisinde kategorize etmi ve yirmi ayr blgeye ayrmtr: slam lkelerini 20 iklime ayrdm ve Arap diyarlarndan baladm. Bu blgeyi tek bir iklim olarak kabul ettim; zira ehirlerin anas olan Mekke ve Kabe buradadr. Bunun dnda Arap blgesi bu iklimin ortasnda bulunmaktadr.6 4
59 60 61 62 63 64 stahr, stahr, stahr, stahr, stahr, stahr, Meslikl-Memlik, 4. Meslikl-Memlik, 4. Meslikl-Memlik, 4. Meslikl-Memlik, 4. Meslikl-Memlik, 4. Meslikl-Memlik, 3.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

211

stahrnin eserinde 20ye ayrd slam lkeleri unlardr: Arap blgesi, ran Denizi, Magrib blgesi, Msr blgesi, am blgesi, Rum Denizi, Cezire blgesi, Irak, Huzistan, Fars topraklar, Kirman topraklar, in topraklar, rmeniyye, Azerbaycan ve Ran, Cibl, Deylem, Hazar Denizi, Horasan Krsal, Sicistan, Horasan, Maverannehir.

B. bn Havkal
bn Havkal, Belh ekolnn bir dier yazardr. Sretl-Arz6 5 adl eseri, metodolojik adan stahrnin eseri ile benzerlik gstermektedir. Zira bn Havkal, iklim kelimesiyle, stahrnin kulland ekliyle, Yedi klimi deil, bilakis, slam lkelerini kastetmitir: Kitabm arzn eklini, enlem ve boylam derecelerini, lkelerin iklimlerini, yeryznn yerleik olan ve olmayan kesimlerini, slam beldelerini ve buralardaki ehirlerin ayrntlarn anlatmak iin yazdm. Bununla dnyann yedi iklime taksim edilmesini kastetmiyorum.6 6 Yukardaki ifadelerinden Yedi klim teorisine vakf olduu anlalan bn Havkal, bu iklim blgelerini kendi izmi olduu haritada gstermi, ancak kitabnda bu iklim blgelerine yer vermemitir: Kitabmda uzaklklarn bahsini anlattm. ehirler bahsini bu konuyla ilgili bilinmesi gerekli olan eyleri detaylca ele anlattm. Bunu yaparken gidilmesi olanaksz olan Okyanusun kuatm olduu yeryznn bir haritasn izdim. Zira bugne kadar Kziyan haritasndan baka bunun bir haritas yoktur. Geri, kimi yerlerde bu harita ile uyumadm yerler de bulunmaktadr. Anlatm olduum her iklimin yeri ve birbirine olan mesafesi bilinsin diye bu haritada her blgenin yerini, enlem ve boylamn, daire, gen, drtgen ve dier ekillerden hangisine benzediini, bir ehrin dier bir ehir karsndaki yerini, bu ehirlerin kuzeydeki ve gneydeki yerleri ile dou ile bat arasndaki konumunu anlattm. Bu nedenle her bir iklimin yerini, konumunu ve mekann anlamak iin benim dzenlemi olduum haliyle haritaya bakmas yeterlidir.6 7 bn Havkal, yine stahrnin eserinde grld gibi dnyay temel olarak drde ayrmtr: - ranehr: Bu drt blge ierisinde en miri, hayr en bol, siyaseti en dzgn, mamuriyet asndan en nde ve vergi gelirleri asndan en ileride olandr. Bu lkenin merkezi Bbil iklimidir. te Fars lkesi buras idi. Burann snr
65 bn Havkal, Ebil-Kasm, Kitabu Sretl-Arz, ner: F . Sezgin, Leden, 1938 (Frankfurt, 1992). 66 bn Havkal, Sretl-Arz, 2. 67 bn Havkal, Sretl-Arz, 4.

212

AFD 47 (2006), say II

Acemlerin zamannda belli idi. slam hakimiyeti dneminde bu topraklarn tm Mslmanlarn eline geti. Rumlarn elinde bulunan am, Msr, Magrib ve Endls alnd. inlilerin elinde bulunan Maverannehir alnd. Btn bu topraklar bir araya geldi ve byk bir lke oldu. - Rum lkesi: Rumlarn lkesi, Saklibe (Slavlar) topraklar ile snrdr. Rus, Serir (Avarlar), Ln, Ermeni topraklarna snrdr. Buralarda Hristiyan dinine mensup halklar vardr. - in lkesi: in lkesinin snrlarna Trk lkeleri ve Tibetin bir blm dahildir. Buralarn halk puta tapc bir din zeredir. - Hind lkesi: Hind lkesinin snrlarna Sind ve Kemir ile Tibetin bir ksm dahildir. Bu blgede buluna halklar kendi dinleri zeredir.6 8 bn Havkalin eserinde 22 ayr balk halinde verdii slam lkeleri unlardr: Arap Blgesi, ran denizi, Magrib Blgesi, Endls Blgesi, Sakaliyye Blgesi, Msr Blgesi, am Blgesi, Rum denizi, Cezre Blgesi, Irak Blgesi, Huzistan Blgesi, Fris Blgesi, Kirman Blgesi, Sind Blgesi, Ermenistan/ Azerbaycan/ Rn Blgesi, Cibl Blgesi, Deylem/ Taberistan Blgesi, Hazar denizi, Horasan-Fris Krsal, Horasan-Fris Krsal, Sicistan Blgesi, Horasan Blgesi, Maverannehir Blgesi.

C. Makdis
Ekol mensubu dier iki yazardan farkl olarak Makdis, eserinde Yedi klim konusunu ayr bir balk olarak ele almtr.6 9 Bu balk altnda teori hakknda bilgi vermi ve bu iklim blgelerini aklamtr: - Birinci klim: Bu iklimin merkezine yakn bir yerde Sana ve Aden bulunur. am tarafndan gelip Mekke yaknlarnda bulunan Tihmeden geer. Bu iklim blgesinin ierisinde Sana, Aden, Hadramevt, Necran, Cura, Ceyan, Sada, Teble, Amman, Bahreyn, Sudann aa kesimleri Hind ve in blgelerinin sahildeki kesimleri bulunur.7 0 - kinci klim: Bu iklimin merkezine yakn bir yerde Yesrib bulunur. Gney ynnn u noktasnda Mekkenin arka taraflar vardr. Kuzey ynnn son noktas Salebiyyedir. Salebiyye iki iklim arasnda kalr. Bu iklim blgesinin ierisinde
68 bn Havkal, Sretl-Arz, 9. 69 Makdis, Ahsent-Teksim, 66. 70 Makdis, Ahsent-Teksim, 67.

slam Corafyaclarnda Yedi klim Anlay

213

Mekke, Yesrib, Rabeze, Feyd, Salebiyye, Asvan, Nbeye kadar Msr topraklar, Mansra, Yemme ve douda Sind ve Hind blgesinden baz beldeler bulunur.7 1 - nc klim: Bu iklimin merkezine yakn bir yerde Medyen bulunur. Badat, Fris, Kundehar, rdn ve Beyrut bu iklimin aa kesimlerinde yer alr. Bu iklim blgesinin ierisinde Kfe, Basra, Vst, Msr skenderiyesi, Remle, rdn, Dmak, Askalan, Beyti Makdis, Kirman Sahilleri, Sicistan, Kayrevan ve Medyin yer alr.7 2 - Drdnc klim: Bu iklimin merkezine yakn bir yerde Menbic, Arka, Akvar, Selemiyye ve Rey yaknlarndaki Kms bulunur. En aa kesimi Irakta ve Badat yaknlarndadr. En uzak kesimleri ise am yaknlar,Klkala, Taberistan sahilleri, Erdebil ve Crcandr. Bu iklim blgesinin ierisinde Nasbn, Dr, Rakka, Knnesrn, Haleb, Harran, Sumeysat, Sugru-miyye (am Suurlar), Musul, Samarra, Hulvan, ehrazur, Msebezn, Dinever, Nihvend, Hemedan, sfahan, Merga, Zencan, Kazvin, Tus ve Belh yer alr.7 3 - Beinci klim: Bu iklimin merkezine yakn bir yerde Tiflis topraklar, Horasan topraklarndan Ruhb ve Merv ve Crcan topraklar bulunur. Bu iklim blgesinin ierisinde Klkala, Taberistan, Malatyye, Rmiyye, Deyleman, Cln, Ammriyye, Serahs, Nes, Buyrd, Kie ve Endls yer alr.7 4 Altnc klim: En aa taraf gneye gelir. En uzak taraf ise kuzeye den Harzem ve arka tarafnda kalan blge ile sbcb ve Trk blgeleridir. Beinci klime komudur. Merkezine yakn bir yerde Kunstantniyye, mul, Horasan ve Fergana bulunur. Bu iklim blgesinin ierisinde Semerkand, Berzaa, Kabele, Hazar, Cl ve Endlsn kuzeyde kalan kenar kesimleri ile gneyde kalan Saklibe (Slavlar) yer alr.7 5 Yedinci klim: Harzemle beraber, douda Trk blgelerinin, batda ise Saklibe (Slavlar) blgesinin bulunduu iklimdir. Ortasna yakn bir yerde Ln beldeleri yer alr. Binun haricinde bilinen bir ehri yoktur.7 6
71 72 73 74 75 76 Makdis, Ahsent-Teksim, 67-68. Makdis, Ahsent-Teksim, 68. Makdis, Ahsent-Teksim, 68. Makdis, Ahsent-Teksim, 68-69. Makdis, Ahsent-Teksim, 69. Makdis, Ahsent-Teksim, 69.

Sonu
Bu makalede slam corafyaclarnn Yedi klim Teorisine baklar ele alnd. ncelikle bu teorinin slam dnyasna girii alld ve teorinin Eski Yunan kaynakl olduu grld. Her ne kadar kimi kaynaklarda ran kaynakl olduuna dair grler bulunsa da, Mslman corafyaclarn eserlerindeki kaynaklara dikkat edildiinde, etkileimin daha ok Yunan kaynakl olduu grld. Kozmolojik deerlendirmenin ardndan Irak ve Belh ekolleri dikkate alnarak slam corafyaclarnn eserlerindeki Yedi klim teorisinin kullanm deerlendirildi. ncelikle ekoller ve bu ekollere bal yazarlar arasnda sistematik bir uyumun bulunmad grld. rnein Irak ekolnn iki yazar, bn Hurdazbih ve Yakub eserlerinde Yedi iklim teorisi hakknda bilgi vermezlerken, ayn ekoln dier yazarlar bu teoriyi eserlerin aklamlardr. Benzer ekilde Belh ekolnn iki yazar stahr ve bn Havkal bu teori hakknda detayl bilgilendirmede bulunmazken, Makdis eserinde iklim blgelerini aklamtr. Ancak btn slam corafyaclarnda ortak olan nokta, bu teorinin bilinmesidir. Teoriye eserlerinde yer vermeyen yazarlar da bildikleri halde kullanmamlardr. Yedi klim anlaynn Batlamyus kaynakl olmas ve bn Hurdazbihin Batlamyusa ait Geographica adl eseri tercme etmesiyle slam dnce dnyasna girmesi kuvvetle muhtemeldir. Ancak Mslman corafyaclar eserlerinde Batlamyus haricinde Duritus, Hermes ve Marinos gibi dier baz yazarlarn eserlerinden de faydalanmlar ve bu yazarlarn eserlerindeki kimi bilgileri dzeltme yoluna gitmilerdir.