mTavarepiskoposi anania

jafariZe

saqarTvelos eklesiis istoriis wyaroebi, periodizacia da saeklesio istoriografia

anotacia: wigni warmoadgens pirvel naSroms saqarTvelos eklesiis istoriis periodizaciis Sesaxeb. masSi agreTve ganxilulia eklesiis istoriis wyaroebi da saeklesio istoriografia. avtori msoflio da saqarTvelos saeklesio krebaTa monacemebze dayrdnobiT aSuqebs saqarTvelos eklesiis istoriis Sesaxeb TviT eklesiaSive arsebul Teoriebs da ajerebs maT Tanamedrove istoriografiis monacemebTan.

saqarTvelos eklesiis istoriis saeklesio istoriografia

wyaroebi,

periodizacia

da

eklesiis istoriis sagani qristianuli eklesiis istoria, rogorc disciplina, Seiswavlis saeklesio cxovrebas warsulSi da gadmogvcems mas qronologiuri TanmimdevrobiT. saqarTvelos eklesia warmoadgens msoflio (sayovelTao) eklesiis ganuyofel nawils, amitomac misi istoria msoflio eklesiis istoriisagan mouwyvetlad ganixileba. IV saukuneSi episkoposma evsevi kesarielma im droisaTvis axali mecnierebis sagani gansazRvra da mas `eklesiis istoria~ uwoda. eklesia warmoadgens mTel dedamiwaze mcxovreb qristianTa erTobas, romelic ganixileba rogorc sulieri sxeuli, romlis Tavic qristea da erTi suliT suldgmulobs: `erTi sxeuli da erTi suli, erTi ufali, erTi rwmena, erTi naTloba, erTi RmerTi da mama yovelTa~ (efes. 4, 4-6), amitomac eklesiis ganyofa da nawilebad daSla ar SeiZleba (misgan gamoyofa mxolod mwvaleblebs SeuZliaT). sxvadasxva adgilobrivi eklesiis arseboba, rogoricaa konstantinopolis, aleqsandriis, ierusalimis, saqarTvelosa da sxvebisa, ar arRvevs eklesiis erTobas, radganac isini erTi sxeulis qristes sayovelTao eklesiis wevrebi arian. eklesiis istorikosTa ganmartebiT qristianuli eklesiis istoria saRvTismetyvelo mecnierebaTa jgufSi Sedis, Tumca meore mxriv, igi saero mecnierebacaa, radganac kacobriobis istoriis Seswavlas emsaxureba.

saqarTvelos eklesiis istoriac aseve qarTveli eris istoriis Semadgenel nawils warmoadgens. qarTuli eklesia warsulSi mudam warmmarTveli Zala iyo qarTveli eris sulieri cxovrebisa, wmida ilia marTlis (WavWavaZis) TvalsazrisiT: `saqarTvelos eklesia yovelTvis TavdadebiT hpatronobda Cvens ers da arasdros didebas erisas daviwyebas ar aZlevda~ (i. WavWavaZe, II, gv. 180). wm. ilia gansakuTrebiT afasebda qarTvel RvTismsaxurTa Rvawls: `Cvenma samRvdeloebam kargad icoda, rom mamuli da erovneba rjulTan erTad SeerTebuli, rjulTan SexorcTvisebuli uZleveli xmali da Seuleweli faria mtris winaSe~ (gaz. `iveria~, 1888, #4); `mamuli da erovneba miaSvela samRvdeloebam rjuls, rjuli mamulsa da erovnebas da egreT momZlavrebulma erma es sameba waimZRvara win, aTasxuTasi weliwadi omiTa da sisxlis RvriT gamoiara da qarTvels binac Seunaxa da qarTvelobaca~. saero istorisagan gansxvavebiT, romelic xalxis miwier, politikur, kulturul ganviTarebas asaxavs, eklesiis istoria xalxis sulieri gadarCenisaTvis gaweul Rvawls warmoaCens. eklesiis istorikoss evaleba Sekribos saWiro faqtebi da istoriuli monacemebi, kritikulad Seiswavlos isini, daadginos maTi namdviloba, ukuagdos nayalbevi, aCvenos saeWvo, amis Semdeg ki yvela mopovebuli masala mkacri qronologiuri TanmimdevrobiT gadmosces.

eklesiis istoriis wyaroebi eklesiis istoriis wyaroTa werilobiT Zeglebs ganekuTnebian eklesiis Zvel istorikosTa Txulebani, sxvadasxva qristianuli aqtebi, saeklesio krebaTa dadgenilebani, kanonebi, eklesiis meTaurTa, ierarqTa mier gadmocemuli oficialuri, iuridiuli xasiaTis dokumentebi, Zveli liturgikuli Zeglebi, rwmenis simboloTa gadmocemani, mowameTa da wmidaTa cxovrebani (hagiografiuli Zeglebi), eklesiis wminda mamebis, maswavleblebisa da saeklesio mweralTa Txzulebani, saero iuridiuli dokumentebi, romelnic eklesiasa da qristianTa cxovrebas exebian, sakanonmdeblo Zeglebi (Zvelad CvenSi maT `sigeli~, `gujari~, `wigni~, `dawerili~, `iadgari~, `rigi~, `Zegliswera~, `wesi da gangeba~, `ganCineba~, `dadgenileba~, `anderZi~ da sxva ewodebodaT). saqarTvelos eklesiam warsulSi mravali Zegli Seqmna. maTi da sxva materialuri wyaroebis daxmarebiT SegviZlia warmovidginoT qarTvel qristianTa suliskveTeba da yofa saukuneTa manZilze, eklesiis istorikosi wyaroTa Sekrebis, masalis kvlevisa da damuSavebis dros movalea obieqturi iyos da mxolod WeSmaritebas emsaxuros. aRsaniSnavia, rom eklesiis istorikoss Tavis saqmeSi saero mecnierebis mravali dargi exmareba, romelTa ricxvs miekuTneba: epigrafika, numizmatika, paleografia, filologia, diplomatika, geografia, qronologia da sxva. eklesiis istorikoss kvlevisas exmareba religiis zogadi istoria, magram misTvis pirvel rigSi mainc qveynis politikuri istoriis codnaa saWiro, radgan es ukanaskneli warmoadgens fons, romelzec ikvanZeba, aqtiurad viTardeba an piriqiT, ferxdeba saeklesio movlenebi, CvenTTvis aseTia saqarTvelos istoria, amitomac Sesabamis xanaSi eklesiis cxovrebis gadmocemisas misi mimoxilvac saWiro da aucilebelia.

RvTismetyveleba oTx dargad iyofa: 1. egzegetikuri, 2. istoriuli, 3. sistematuri, 4. praqtikuli. biliuri da eklesiis istoria RvTismetyvelebis istoriul nawils ganekuTvneba. istoriuli RvTismetyvelebis kerZo disciplinebia: dogmatebis istoria, patrologia, simbolika, qristianuli literaturis istoria, saeklesio arqeologia, RvTismsaxurebis istoria da qristianuli xelovnebis istoria. maTi makavSirebeli ZiriTadi samecniero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriis cnobili mkvlevarebi ganmartaven. saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia msoflio eklesiis istorias sam nawilad yofen: Zveli, Sua da axali. msoflio eklesiis istoriis Zvel da Sua periodTa Soris sazRvris Cveneba sadavodaa miCneuli, erTni mijnad VI s. dasasruls, xolo meoreni VII s. dasasruls miiCneven, roca VI msoflio krebaze monofizitebTan kamaTi dasrulda da msoflio eklesias ganSorda monofizituri Temebi (aseT dayofas emxroba prof. bolotovi). prof. posnovis azriT, mijnas Zvelsa da Sua periodebs Soris warmoadgens XI s. kerZod 1054 weli, roca gaiyo msoflio eklesia, Tumca miiCnevs, rom imdroindeli qristianebisaTvis am moments ar hqonia iseTi mniSvneloba, rogoric man SemdegSi miiRo (igulisxmeba msoflio marTlmadideblobisagan e.w. `kaTolikeTa~ gasvla). Sua da axal periodebs Soris sazRvrad miRebulia 1453 wels konstantinopolis dacema, dasavleTis eklesiisaTvis am periodTa Soris sazRvrad XVI saukuneSi reformaciaTa dawyebas miiCneven. ramdenadac cnobilia, saqarTvelos eklesiis istoria periodebad dayofili ar yofila, mizezi amisa unda iyos is, rom igi TiTqmis ocsaukunovan didZal saeklesio-istoriul masalas moicavs, amasTan qarTuli eklesiis istoriis ganmazogadebeli Txroba mxolod ramdenime istorikos aqvs gadmocemuli (v. goilaZe, jvari vazisa, 1981, #3), magram isic periodizaciis gareSe. msoflio eklesiis msgavsad qarTuli eklesiis istoriac SeiZleba sam periodad daiyos. esenia Zveli, Sua da axali. Zveli periodi moicavs xanas pirveli saukunidan vidre XII s. dasawyisamde (ruis-urbnisis krebamde, 1103-1105 ww.), Sua periodi moicavs xanas XII saukunidan mecxramete saukunis dasawyisamde, avtokefaliis gauqmebamde (1811 w.). axali periodi moicavs xanas mecxramete saukunis 10-iani wlebidan vidre dRemde. pirveli saukunidan Cveni eklesiis istoriis periodizaciis dawyebas Tavisi safuZveli aqvs. Cveni Zveli istorikosebi (episkoposi leonti mroveli, arsen beri, ioane sabanis Ze, giorgi mTawmindeli, qarTlis cxovrebis CanarTebis avtorebi da sxvebi) miiCneven, rom qristianoba saqarTveloSi ukve I_III saukuneebidanaa cnobili. wmida giorgi mTawmindeli, antioqiis sapatriarqo karze acxadebda, rom qristianobis pirveli mqadageblebi saqarTveloSi TviT qristes mociqulebi: andria pirvelwodebuli da simon kananeli iyvnen, ruis-urbnisis saeklesio krebam Tavis ZeglisweraSi es momenti xazgasmiT warmoaCina. axali arqeologiuri monacemebi faqtiurad amtkiceben me-8 saukunis avtoris ioane sabanis Zis cnobas qarTvelTa Soris qristianobis xuTaswlovani arsebobis Sesaxeb. kerZod, arqeologTa mier

gamovlenili samarxebis SeswavliT irkveva, rom CvenSi qristianoba mis saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebamdec cnobili iyo, amitomac II-III ss-Si micvalebulebis erT nawils qristianuli wesiT marxavden (ix. mcxeTa, arqeologiuri kvleva-ZiebaTa Sedegebi, Tb., t. II, 1978, III, 1980). qarTlis cxovrebis CanarTis Tanaxmad andria pirvel-wodebulma saqarTveloSi pirveli saepiskoposo kaTedra qalaq awyurSi daarsa da mas episkoposi da samRvdeloeba daudgina. m. TamaraSvilis mier moZiebuli cnobis Tanaxmad pirvel saukuneebSi imperator maqsimilianes jarSi qristiani qarTveli meomrebic msaxurobdnen, romlebic kolxeTSi gadaasaxles; xolo laTini avtoris irineosis cnobiT, episkoposma palmosma da misma megobrebma kolxidaSi samocdaaTi eklesia aaSenes,. anton kaTalikosma pirvel-meore sakuneebSi mcxovrebi qarTveli wmindanebis, egreT wodebuli wminda mesukavelTa cxovreba aRwera. isini warmoSobiT aRmosavleT saqarTvelodan (hereT-albaneTidan) yofilan, xolo mowameobis gvirgvini samxreT saqarTveloSi miuRiaT. III s-Si, qarTlis cxovrebis Tanaxmad, mefe rev marTals qristianuli suliskveTebis reforma gautarebia, saxeldobr, kerpebisaTvis yrmaTa Sewirva aukrZalavs. berZnuli wyaroebis cnobiT, IV saukunis dasawyisSi, kerZod 325 wels biWvinTeli da trapezunteli episkoposebi pirvel msoflio krebaSi monawileobdnen. aRniSnuli da sxva monacemebi imis safuZvels gvaZlevs, rom Cveni eklesiis periodizacia pirveli saukunidan daviwyoT, xolo I_III saukuneebi Cveni eklesiis istoriis Zveli periodis erT nawilad miviCnioT (SeiZleba mas uZvelesi xana vuwodoT). saqarTvelos eklesiis istoris Zveli periodis Semdgomi xana IV saukunis 20-30 wlebidan iwyeba, rodesac wmida ninos qadagebaTa Sedegad mociqulTasworma mefe-dedofalma mirianma da nanam qristianoba saqarTveloSi saxelmwifo sarwmunoebad gamoacxades. am xanebSi unda Camoyalibebuliyo saqarTvelos eklesia organizaciuladac. IV_V ss-Si qarTuli eklesia gaZlierda, ganmtkicda. qarTul enaze iTargmna wmida werili, xolo V s-Si, vaxtang gorgaslis dros, Camoyalibda saqarTvelos sakaTalikoso. igi moicavda Tanamedrove saqarTvelos TiTqmis mTel teritorias, radganac am mefis wyalobiT saqarTvelos sakaTalikosos iurisdiqciis sazRvrebi qarTlis samefos saxelmwifoebriv sazRvrebs daemTxveva, qarTlis samefoSi ki im dros rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleT saqarTveloc Sedioda. Semdgomi xana qarTuli eklesiis Zveli periodisa iwyeba VI saukunidan da ruis-urbnisis krebamde e.i. XII s. dasawyisamde gagrZelda. am dros eklesiis beds Cveni saxelmwifos mdgomareoba gansazRvravda. rogorc cnobilia, VI saukuneSi gauqmda mefoba, ramac saboloo jamSi `yoveli qarTlis~ calkeul qveynebad daSla gamoiwvia. Camoyalibda tao-klarjeTis (`qarTvelTa~), afxazTa, herTa da kaxTa samefoebi (samTavroebi). unda iTqas, rom VI s-dan Zveli periodis mesame xanis dawyebis safuZvlad daedo Cvens qveyanasa da eklesiaSi am epoqaSi momxdari movlenebi. s. janaSias azriT, `VI saukune namdvili istoriuli mosabrunia Cveni qveynis ganviTarebis TvalsazrisiT Zvel xanaSi~ (s. janaSia, feodaluri revolucia saqarTveloSi, Sromebi, gv. 127), n. berZeniSvili VI-X ss adrefeodalur xanad miiCnevda, VI sSi gaimarjva axalma politikurma wyobam. `moaklda mefoba SvilTa gorgaslisaTa, miT JamiTgan epyra ufleba qarTlis aznaurTa~ (sumbat daviTis Ze, cxovreba da uwyeba bagrationTa, 1949, gv. 58). erisTavebma miisakuTres

samarTavad miRebuli mxareebi. saqarTveloSi vidre, e.w. skanda-Sorapnamde sparselebi gabatondnen. isini laSqrobdnen egrissa da zRvispireTSic, sparselebi devnidnen qarTul qalkedonur eklesias da yoveli RonisZiebiT cdilobdnen, rom amierkavkasiis (albanur da qarTul) eklesiebze somxuri eklesia gaebatonebinaT. marTalia VI s. somxur da sxva wyaroTa Tanaxmad qarTlis kaTolikosis iurisdiqciaSi kvlavindeburad Sedioda dasavleT saqarTvelo, magram VII s. 20-iani wlebidan saqarTveloSi herakle keisris laSqrobis Semdeg bizantiam dasavleT saqarTvelos zRvispireTi uSualod Tavis SemadgenlobaSi Seiyvana. maSasadame das. saqarTvelos eklesia gamoiyvana qarTuli eklesiis iurisdiqciidan da konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi Seiyvana. amitomac aq daarsda berZnulenovani saepiskoposoebi. VIII s-Si qarTuli saxelmwifoebrivi erTeulis, afxazeTis samefos, warmoqmnis Sedegad dasavleT saqarTveloSi Camoyalibda axali qarTuli saeklesio erTeuli, afxazeTis sakaTalikiso. X s. bolosa XI s. dasawyisSi saqarTvelos gaerTianebam safuZveli Cauyara saqarTvelos sapatriarqos warmoqmnas, romelSic afxazeTisa da qarTlis sakaTalikosoebi gaerTiandnen. VI-XI ss-Si qarTul eklesiaSi mimdinare procesi mTlian xanas warmoadgens Tavisi dasawyisiTa da dasasruliT. maSasadame, qarTuli eklesiis istoriis Zveli periodi I_XI saukuneebs moicavs da igi sam xanad iyofa. pirveli xana moicavs I_III saukuneebs, meore IV_V saukuneebs, xolo mesame VI_XI saukuneebs. Sua periodi qarTuli eklesiis istoriisa moicavs XII_XVIII saukuneebs, igi XII saukunidan XIV s-mde saqarTvelos saxelmwifos e.w. oqros xanas emTxveva. am dros saqarTvelos sapatriarqos siZliere zenits aRwevs. Sua periodis Semdegi xana XIV_XVIII saukuneebs moicavs. saqarTvelos saxelmwifoebrivma uimedobam, qveyanaSi centridanulma midrekilebebma, qveynis samefo-samTavroebad daSlam zegavlena saeklesio cxovrebazec iqonia. afxazeTisa da mcxeTis sakaTalikosoebma erTmaneTis mimarT meti administraciuli damoukidebloba miiRes. miuxedavad amisa, es qarTuli saeklesio erTeulebi sulier erTianobas, erT saeklesio enas, saeklesio Cvevebsa da tradiciebs inarCunebdnen (erTian qarTul eklesiaSi sakaTalikosoebi iseve arsebobdnen, rogorc berZnul eklesiaSi samitropolitoebi). qarTuli eklesiis istoriis axal periodSi SeiZleba calke gamovyoT XIX saukune, esaa avtokefaliis gauqmebis xana, uaxlesi xana ki avtokefaliis aRdgenidan (25(12) III.1917) iwyeba. amrigad: 1. Zveli periodi grZeldeba I s-dan XII s. dasawyisamde (ruis-urbnisis krebamde), iyofa sam xanad; 2. Sua periodi, XII s. dasawyisidan avtokefaliis gauqmebamde (1811); 3. axali periodi moicavs XIX-XX ss. saeklesio istoriografia I periodi (I-XI ss;) (wmida mociqulebidan ruis-urbnisis krebamde) istoriografiis qveS igulisxmeba saistorio wyaroebsa TviTmxilvelTa cnobebze dayrdnobiT saeklesio cxovrebis gadmocema. da

qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb cnobebs msoflio eklesiis istoriis pirveli mamebi gvawvdian. rogorc cnobilia, evsevi kesarielma (gard. 338) oTxi saistorio Txzuleba Seadgina (1. qronika, or wignad, msoflio istoria dabadebidan mis dromde; 2. saeklesio istoria aT wignad, qristianobis dasawyisidan 324 wlamde; 3. konstantine didis cxovreba 4 wignad, da 4. `Zvel martviliaTa krebuli~). evsevi kesarielis memkvidreni da misi Sromis gamgrZelebelni iyvnen sokrati, konstantinopoleli advokati (sqolastikosi), dawera saeklesio istoria Svid wignad (305-439); ermia sozomeni, agreTve advokati, gadmoca eklesiis istoria cxra wignad (324-423); episkoposi Teodorite kvireli, dawera eklesiis istoria 5 wignad (320-428). TavianT TxzulebebSi isini qarTuli eklesiis saxelmwifoebrivi dafuZnebis istoriasac exebian (sokrati, eklesiis istoria 1, 20; sozomeni, eklesiis iatoria II, 7; Teodorite, I, 25). qarTuli eklesiis Sesaxeb cnobas msoflio eklesiis pirvel istoriografTagan agreTve laTini presviteri rufinusic iZleva, romelmac evsevi kesarielis istoria Targmna da igi 395 wlamde gaagrZela (rufinusi, X, 10). qarTuli eklesiis istoriis uZveles ucxour wyaroebTan dakavSirebiT n. janaSia wers: `uZvelesi wyaro, romelSic moxsenebuli yofila qarTvelTa moqcevis ambavi, aris IV s. berZeni istorikosis (gard. 395) gelasi kesarielis `saeklesio istoria~, samwuxarod, es Txzuleba dResdReobiT dakagulad iTvleba da CvenTvis cnobili ar aris. magram mermindel avtorebs SemounaxavT TavianT SromebSi misi cnobebi. maT Soris uZvelesia romaeli saeklesio istorikosi rufinusi, rufinusi gelasi kesarielis umcrosi Tanamedrove iyo (gard. 410). mas uTargmnia da Tavis TxzulebaSi Seutania gelasi kesarielis cnoba qarTvelTa moqcevis Sesaxeb... rufinusze dayrdnobiT moTxrobili aqvs iberTa gaqristianebis ambavi V s. berZen istorikoss sokrates (dab. 380)...iberTa gaqristianebis ambavi gadmocemuli aqvs V s. meore berZen istorikoss Teodorite kvirels (dab. 390)... sozomens, romelsac Tavisi wigni dauweria 444 wlis maxloblad da uSualod rufinusiT usargeblia. V s. berZeni istorikosi gelasi kvizikelic gelasi kesarieliT sargeblobda~ (n. janaSia, narkvevebi, gv. 114). meore mxriv, qarTuli eklesiis istoria TiTqmis I saukunidan (mcxeTelebis Casvla macxovris jvarcmaze dasaswreblad, kvarTis Camosveneba saqarTveloSi da sxva), aRwerilia uZveles qarTul saistorio wyaroSi, romelsac `moqceva qarTlisa ~ ewodeba. masSi moTavsebuli `wmida ninos cxovrebis~ e. w. vrceli redaqciis avtorad dasaxelebulia salome ujareli (IV s.). misi Txroba wmida ninos moRvaweobisa da pirveli qarTuli eklesiis dafuZnebis Sesaxeb eTanadeba gelasi kesarielisa da sxva zemoaRniSnul berZen-laTini istorikosebis cnobebs. ucxoeli avtorebi wmida ninos aRniSnuli cxovrebis ramdenadme Semoklebul Sinaars gadmogvcemen. istorikosi m. CxartiSvili, romelmac sagangebod, monografiulad gamoikvlia `moqceva qarTlisa~, im daskvnamde mivida, rom salome ujarmelis SviliSvilma bakurma gelasi kesariels Tavisi bebiis mier dawerili wmida ninos cxovrebis Semoklebuli Sinaarsi gadasca (m. CxartiSvili, `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis atribucia, `mnaTobi~, 1987, #5. gv. 147-154). salome ujarmeli pirveli qarTveli qristiani mefis, mirianis Zis coli iyo, igi maspinZlobda bodbeSi momakvdav ninos. misgan Cauweria qarTlis

moqcevis istoria, mas Seukrebia agreTve ebraeli qalis sidonias, mamamisis abiaTaris, saberZneTidan Camosuli mRvdlis iakobis, mefe mirianis mogonebebi, Tavisi TxzulebisaTvis `wmida ninos cxovreba~ uwodebia da misTvis daurTavs Sesavali. salome ujarmelis TxzulebaSi, rogorc wesi, yvela faqts Tavisi mxilveli da mTxrobeli hyavs. salome ujarmelis es Txzuleba Sesulia qarTul wyaroTa krebulSi, romelsac `moqceva qarTlisa~ ewodeba. m. CxartiSvili salome ujarmels IV saukunis avtorad miiCnevs da akritikebs n. mars, iv. javaxiSvilsa da k. kekeliZes, romelnic wmida ninos cxovrebis aRniSnul redaqcias gviani xaniT aTariRebdnen. m. CxartiSvili am sakiTxTan dakavSirebiT wers, rom 1897 wels m. marma gamoTqva varaudi, romlis mixedviTac aRniSnuli redaqcia IX s-ze adrindeli ar unda iyos. es mosazreba iv. javaxiSvilmac gaiziara, n. kekeliZe am Zegls IX saukuniT imis safuZvelze aTariRebda, rom masSi naxmaria martis weliwadi, romelic misi miTiTebiT CvenSi swored am droisaTvis Semosula. n. kekeliZis sxva naSromidan ki vigebT, rom Turme mas CvenSi martis weliwadis damkvidrebis TariRi `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciiT daudgenia, romelsac IX saukuneSi Seqnil Zeglad miiCnevda. zemoT Tqmulic aSkarad xdis, rom qarTuli wyaroebis mimarT hiperkritikuli damokidebulebis pirobebSic ki `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis gviani saukuneebiT daTariReba faqtebze ZaldatanebiT xdeboda. msgavsad amisa, arc n. maris, iv. javaxiSvilis, k. kekeliZis mtkicebani ar SeiZleba miRebul iqnas argumentebad gansaxilveli Zeglis TariRis garkvevisas. amgvarad, ara gvaqvs araviTari safuZveli ar davujeroT Txzulebisave miTiTebas imis Sesaxeb, rom igi IV s. Zeglia. aqedan gamomdinare, salome ujarmelis avtorobasac araferi ar eRobeba win. wyaroTmcodneobaSi miRebuli wyaros `udanaSaulobis prezumfciis~ principis Tanaxmad, Cveni Zieba aq unda Sewydes. wyaros `ar evaleba~ gvimtkicos, rom sworia. Tu ver vamCnevT, rom misi monacemebi yalbia, maSasadame, igi miRebul unda iqnas, rogorc WeSmariti~, - wers m. CxartiSvili (iqve, gv. 149-154). man daadgina, rom pirveli qarTveli saeklesio istorikosi IV s. avtori salome ujarmelia. sazogadod unda iTqvas, rom Zvelad saqarTveloSi samoqalaqos gverdiT saeklesio istoriografiac arsebobda. ufro metic, wamyvani swored es ukanaskneli iyo. didi ivane javaxiSvili saeklesio istorikosebs ufro endoboda, vidre samoqalaqos. amitomac igi `qarTlis cxovrebis~ krebulze ufro metad (viTarca saistorio wyaroebs) saeklesio istorikosebis iakob xucesis (curtavelis, V s.), evstaTi mcxeTelis (VI s.), ioane sabanis Zis (VIII), giorgi merCulisa da sxvaTa Txzulebebs eyrdnoboda (ivane javaxiSvili, istoriis mizani, wyaroebi da meTodebi, Txzulebani, VIII, 1977. gv. 326). istorikosebi aRniSnaven, rom Sua saukuneebis msoflioSi saeklesio istoriografiam daqveiTeba ganicada, eklesiis istoriisadmi miZRvnili specialuri Sromebi aRar Seqmnila da igi sayovelTao istorias SeuerTda. aseTebia bizantiasa da yofili romis imperiaSi Sedgenili qronikebi (Teofanes qronika 285 wlidan 813 wlamde, giorgi amartolis, giorgi svinkelosis, patriarq nikifores, leon diakonis (X s.), ana komnenis, zonaras, kedrenes da XI_XII ss avtorTa sxva qronikebi. Semdegi drois nikifore xoniatis (XIII s.), nikifore grigoris (XIV s.), ioane kantakuzenis da nikifore kalistas qronikebi).

saqarTveloSic msgavs suraTs vxedavT. eklesiis istoriisadmi sagangebod miZRvnili Sroma salome ujarmelis `wminda ninos cxovrebis~ Semdeg aRar dawerila. es istoria SemdegSi qarTul qronikaTa krebuls `moqceva qarTlisa~ miuerTes, rogorc es avRniSneT. saqarTvelos eklesiis istoriis Zveli periodis erT-erTi umiSvnelovanesi wyaroa V saukunis meore naxevris saeklesio moRvawis iakob xucesis (curtavelis) Txzuleba `wameba wmidisa SuSanikisi dedoflisa~. esaa Zegli, romelSic mkafiod Cans, Tu rogori TavdadebiT icavdnen saqarTveloSi qristianul sarwmunoebas qveynis saukeTeso Svilebi. isini mzad iyvnen amqveyniuri sicocxle daeTmoT saukunis damkvidrebisaTvis. iakob xucesi varsqen pitiaxSis karis mRvdeli da wminda SuSanikis moZRvari, misi mowameobrivi Rvawlis TviTmxilveli da piruTvneli aRmweri iyo. es Txzuleba mas 476-483 wlebSi dauweria, wmida SuSanikis aRsasrulis Semdeg da wminda mefis, vaxtang gorgaslis mier varsqenis sikvdiliT dasjamde, am TxzulebaSi aRwerilia mexuTe saukunis qarTlis yofa-cxovreba, qveynis politikuri da socialuri mdgomareoba, saeklesio organizacia, xalxis zneCveulebebi, amitomac igi SesaniSnav istoriul wyarod iTvleba. qarTul saistorio TxzulebaTagan uZvelesad miCneulia qronika `moqceva qarTlisa~, romelic mokled gadmoscems saqarTvelos istorias uZvelesi droidan da Seicavs mniSvnelovan cnobebs (Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I. 1964). `moqceva qarTlisa~ faqtiurad ori nawilisagan Sedgenil krebuls warmoadgens. I nawili Cans, warmoadgens Zvel-qarTul saistorio qronikas, masSi saqarTvelos istoria mokledaa mimoxiluli uZvelesi droidan (aleqsandre makedonelis qarTlSi mosvla) VII s. 40-ian wlebamde, rasac Tan erTvis istoria am epoqidan IX bolomde, aSot kurapalatis Svilis guramis dromde (gard. 882 w.) da qarTlis mefeTa, erisTavTa da kaTalikosTa sia. krebulis II nawili warmoadgens qarTuli eklesiis uZveles istorias. masSi Sesulia sxvadasxva piris mier vrclad moTxrobili ambavi wm. ninos saqarTveloSi mosvlisa da mis mier qveynis gaqristianebis Sesaxeb. es qronika p. ingoroyvas VII s-Si Sedgenilad miaCnda, misi saboloo redaqcia IX saukunisa unda iyos, radganac VII s. meore naxevridan TiTqmis IX s. dasasrulamde qronikaSi saistorio movlenebis mokle gadmocema Sewyvetilia da mxolod mefe-erisTavebis siaa darTuli (p. ingoroyva, qarTuli mwerlobis istoriis mokle mimoxilva, `mnaTobi~, 1939, #4, gv. 105-107). g. meliqiSvelis azriT, am qronikis Semdgeneli uZvelesi masaliT sargeblobs. qronika Seicavs qarTlis mefeTa (xolo Semdgom erisTavTa da kaTolikosTa) sias azo farnavazis xanidan (Zv. w. IV-III ss.) IX s.-mde. `miuxedavad calkeuli xarvezebisa, Cvens winaSea qarTlis mmarTvelTa ZiriTadad uwyveti da sando sia saukuneTa manZilze, rac, ueWvelad, gulisxmobs adgilobrivi (amasTanave werilobiTi) saistorio tradiciis arsebobas, romelmac Tavisi asaxva `moqceva s~ istoriul qronikaSi pova (g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi, saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 40). aRsaniSnavia, rom `moqcevas~ teqstSi daculia wyaroebze miTiTeba. mcxeTis jvris aRmarTvasTan dakavSirebiT (krebulis I nawilSi) damowmebulia

grigol diakonis Txzuleba: `viTarca sweria, mciresa mas mokled aRwerilsa mas wignsa qarTlis moqcevisasa grigol diakonis mier aRwerilsa~. VI s. ambebis motanisas ki qronikaSi naTqvamia, rom `ese aRwerili gamokrebilad ars~, e. i. igi ufro vrcel matianeze miuTiTebs. qarTuli eklesiis istoriis umTavresi wyaroa `qarTlis cxovrebis~ krebuli, romelic saerTod, warmoadgens saqarTvelos Zveli istoriis wyaros. masSi gadmocemulia Cveni qveynis istoria Tanmimdevruli TxrobiT uZvelesi droidan. `qarTlis cxovreba~ sxvadasxva saistorio Txzulebisagan Sedgeba. ivane javaxiSvilis mixedviT, misi dasawyisi nawili vaxtang gorgaslamde dawerilia leonti mrovelis mier (iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, 1945, gv. 171), xolo kekeliZis azriT, - vaxtang gorgaslis istoriis CaTvliT (k. kekeliZe, etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, IV, gv. 192). sazogadod, leonti mrovelis TxuzulebaSi Sesuli nakveTi `wmida ninos mier qarTlis moqceva~, Cveni eklesiis istoriis Zveli periodis umTavresi wyaroa (`qarTlis cxovreba~, I, 1955, t. II, 1959, s. yauxCiSvilis gamocema). istorikosi juanSer juanSeriani, Tavis naSromSi leonti mrovelis `mefeTa cxovrebas~ V s. Sua wlebidan VIII s. 40-50-ian wlebamde agrZelebs. juanSeris TxzulebaSi Txroba arCil mefemde aRwevs, iqve CarTuli `arCilis wameba~ leonti mrovelis Txzulebad aris miCneuli. VIII s. Sua wlebidan XI s. 80-ian wlebamde `qarTlis cxovrebaSi~ Txrobas agrZelebs ucnobi istorikosi, romlis naSroms `matiane qarTlisas~ uwodeben. `matiane qarTlisa~ umTavres wyaros warmoadgens CvensEmier gansaxilveli eklesiis istoriis xanisas. masSi gabneulia cnobebi, romlebic eklesiis istoriasac gadmogvcemen. ivane javaxiSvili aRniSnavda, rom `matiane qarTlisa~ aRsavsea auarebeli istoriuli cnobiT. igi sando istoriuli Txzuleba da pirvelxarisxovani wyaroa. juanSeris Txzulebis Sesaxeb am wyaroSi naTqvamia: `wigni ese qarTvelTa cxovrebisa vidre vaxtangisamde aRiwereboda JamiTi Jamad, xolo vaxtang mefisTagan vidre aqamomde (e. i. arCil mefemde, VIII s.) aRwera juanSer juanSerianman, Zmiswulis qmarman wmindisa arCilisman, naTesavman revisman, mirianis Zisaman. mieriTgan SemdgomTa momavalTa naTesavTa aRweron, viTarca ixilon da winamdebareman Jamman uwyebad misces gonebasa maTsa RvTiv ganbrZobilsa~ (q. cx., I, 248); es minaweri uZveles (XIII s.) xelnawerSi (Zveli somxuri Targmani) moipoveba. `qarTlis cxovrebaSi~ avtorTa Sesaxeb sxva minawericaa, romlidanac SeiZleba vivaraudoT, rom `mefeTa cxovreba~, `wmida ninos mier qarTlis moqceva~ da `arCilis wameba~ `leonti mrovelman aRwera~ (q. cx. I, gv. 244). aRsaniSnavia, rom am bolo minawers uZvelesi somxuri Targmani qarTlis cxovrebisa ar icnobs, maSin roca masSi aris zemoaRniSnuli cnoba juanSeris Sesaxeb. `erTaderTi gamosavali am winaaRmdegobidan is aris, rogorc fiqrobda Tedo Jordania, rom leonti mroveli miviCnioT ara avtorad, aramed gadamwerad anda redaqtor-gadamwerad~ (g. meliqiSvili `saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi~, saqarTvelos istoriis narkv. I, gv. 52). g. meliqiSvilis azriT, juanSers (VIII s.) xelT hqonia qarTlis cxovrebis saistorio krebuli, Sedgenili `JamiTi-Jamad~ dawerili Txzulebebisagan, uZvelesi droidan vidre vaxtang gorgaslamde. g. meliqiSvili wers: `aSkaraa, rom vaxtang gorgaslis Txzuleba calke nawarmoebs unda warmoadgendes~. Cveni azriT, juanSers krebulisaTvis miumatebia vaxtang gorgaslis Semdgomi

ambebi arCil mefemde, xolo redaqtors masSi `arCilis wamebis~ mokle moTxrobac Seutania. g. meliqiSvili Tavis mosazrebas imis Sesaxeb, rom `qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi Sesuli Txzulebebi (iseve, rogorc maTi krebulis saxiT Sekvra) VIII-IX saukuneebiT unda daTariRdes, asabuTebs am krebulis dasawyisSi gamoxatuli armenofiluri tendenciebiT, rac misi azriT, `kargad egueba VIII_IX ss. viTarebas~ (g. meliqiSvili, farnavazi da farnavazianebi Zvel somxur saistorio wyaroebSi, `macne~, 1967, #3). aRniSnuli Txzulebis VIII s. Sua wlebamde arsebobs isic gvavaraudebinebs, rom, rogorc es pavle ingoroyvam aRniSna, masSi ar gvxvdeba sityva `afxazeTi~, rac warmoudgenelia VIII s. Semdgom, miT umetes XI saukuneSi Seqmnil viTarebaSi. iv. javaxiSvili da k. kekeliZe fiqrobdnen, rom es Txzuleba XI saukuneSia dawerili (iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, 1945; k. kekeliZe, qarTuli literaturis istoria, I, 1954, t. II, 1958). g. meliqiSvili `qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi arsebul armenofilur tendenciebs qarTlSi VIII_IX saukuneebSi arsebuli politikuri viTarebis anareklad miiCnevda. VI s-sa da VII saukunis dasawyisSi sparseTis imperiis mxardaWeriT gaZlierebuli somxuri eklesia amierkavkasiis eklesiebze hegemonobis mopovebas cdilobda, ramac Tavisi kvali daamCnia im dros Cvens saeklesio cxovrebas. m. TarxniSvili `qarTlis cxovrebaSi~ arsebul armenofilur tendenciebs qarTlSi VI_VII saukuneebSi arsebuli viTarebis gamovlinebad Tvlida da amitomac qarTlis cxovrebis krebuls VI_VII sakuneebSi Camoyalibebul Zeglad aRiarebda (m. TarxniSvili, saqarTvelos eklesiis avtokefaliis warmoSoba, `mnaTobi~, 1989, #11). gansaxilveli wyaros armenofilur tendenciebTan da zogierT koncefciasTan dakavSirebiT g. meliqiSvili aRniSnavs, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesaval da sxva nawilebSi Zlierad igrZnoba somxuri saistorio tradiciis gavlena, rac STagonebulia mose xorenelis TxzulebiT, anda damokidebulia im somxur werilobiT Tu zedapir tradiciebze, ramac mosesTan iCina Tavi. `mTel am ambebs aSkara armenofiluri daRi azis... bunebrivia, vifiqroT, rom am ambebis Txrobisas `qarTlis cxovrebis informaciis wyaros somxuri tradicia warmoadgens~ (g. meliqiSvili, dasax., naSr. gv. 64). qvemoT ganxilulia sxvadasxva mosazreba Tu ra iyo mizezi qarTuli wminda werilisa Tu ukve arsebuli saistorio wyaroebis somxuri dednebis mixedviT, anda armenofiluri tendenciebiT redaqtirebisa VI_VII saukuneebSi, romelic SemdgomSi SeumCneveli ar darCeniaT qarTvel da berZen saeklesio moRvaweebs. VIII saukunidan daiwyo da XI saukunis Sua wlebamde gagrZelda, giorgi mciris sityviT rom vTqvaT, `maTgan Targmnili~ wmida werilis redaqtireba axla ukve berZnuli dednebis mixedviT (gamoyenebiT). Semdgom wyaros saqarTvelos eklesiis istoriisa (VI s-dan XI s-mde) warmoadgens istorikos sumbat daviTis Zis Txzuleba `cxovreba da uwyeba bagratonianTa~, romelic moicavs aRniSnul xanas, kerZod, VI s-dan XI s. 40-ian wlebamde. XI s. avtoris es Txzuleba bagrationebis samefo saxlis matianea da saqarTvelos istoriis calkeul periodebs warmoadgens. sumbat daviTis Zis mier gadmocemuli cnobebis simarTle paraleluri qarTuli Tu ucxouri

wyaroebiTac dasturdeba (iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, gv. 194). saqarTvelos eklesiis istoriis pirveli periodis SeswavlisaTvis uaRresad mniSvnelovania amave xanis qarTuli saeklesio mwerlobis Zeglebi. VI s qarTlSi gabatonebuli iranelebis mier qarTuli eklesiis samwysos (kerZod, gaqristianebuli sparselebis) devna aRwerilia `evstaTi mcxeTelis martvilobaSi~, romelic VI s-Si daiwera ucnobi avtoris, martvilobis TviTmxilvelis mier (Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, w. I, 1964). VIII s. meore naxevarSi ioane sabanis Ze aRwers qarTuli eklesiis wevris, gaqristianebuli arabis (habos) wamebas arabTa batonobisas qarTlSi, arabTa sarwmunoebriv politikas, mimarTuls qarTuli eklesiis winaaRmdeg, aRmosavleT da dasavleT saqarTveloSi qristianTa da saerTod, qarTvelTa yofas. misi Txzulebidan Cans, rom am droisaTvis qristianuli sarwmunoeba qarTvelTa eronuli TavisTavadobisa da TviTSenaxva-dagarCenis saSualebas warmoadgenda. IX s. ucnobi avtori TxzulebaSi `cxovreba da wameba konstantisi qarTvelisa~ mokled aRwers arabTa sardlis buRa Turqis laSqrobas saqarTveloSi (853) da qarTvelTa brZolas Tavisi erovnuli sarwmunoebis dasacavad. qristianuli sarwmunoebis dacvisaTvis yuelis cixisTavis gobronis (miqaelis) wamebas aRwers X s. avtori stefane mtbevari TxzulebaSi `wameba gobronisi~. aq moTxrobilia abul kasimis 914 w. laSqrobis Sesaxeb samxreT saqarTveloSi. sasuliero pirTa moRvaweoba, anu `moqalaqeoba~ aRwerilia basili zarzmelis `serapion zarzmelis cxovrebaSi~, romelsac zogi VII s-Si, zogi ki IX s-Si daweril miiCnevs. gansakuTrebuli mniSvnelobis Zeglia 951 wels dawerili Txzuleba giorgi merCulisa `grigol xanZTelis cxovreba~. masSi aRwerilia VIII-IX saukuneebSi tao-klarjeTSi qarTvel saeklesio pirTa Tavdadebuli erovnulsarwmunoebrivi moRvaweoba, saeklesio aRmSenebloba. qarTuli eklesiis yofa, sasuliero pirTa Rvawli gadmocemulia `ilarion qarTvelis cxovrebaSi~, asurel mamaTa cxovrebaSi (`cxovreba ioane zedaznelisa~, `cxovreba Siosa da evagresi~, `cxovreba daviT garejelisa~, `moqalaqeoba abibos nekresel episkoposisa~ da sxva). qristianobis ganmtkicebas mTian mxareSi asaxavs Txzuleba `wameba yrmaTa ricxviT cxraTa~ (Zveli qarT. agiogr. lit. Zegl. I) saqarTvelos eklesiis yofas VI_VII saukuneebSi gadmoscems arsen kaTalikosis Txzuleba `ganyofisaTvis qarTlisa da somxeTisa~, romelic furclebaSlili da daulagebeli saxiT xelT Cavardnia gviani drois redaqtors. Cven imdenad mniSvnelovan wyarod miviCnieT es Txzuleba, rom gadavwyviteT, dagvelagebina qronologiuri TanmimdevrobiT da aRgvedgina Tavdapirveli saxe Txrobisa. Cveni es cda moTavsebulia naSromSi `saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria~, I, 1996. eklesiis istoriisaTvis, rogorc aRvniSneT, didi mniSvneloba aqvT da saistorio TxzulebaTa monacemebs avseben hagiografiuli literaturisa da sxva wyaroTa monacemebi.

ivane javaxiSvils gamorkveuli aqvs, rom qarTuli samoqalaqo saistorio dargi qarTul saeklesio mwerlobisagan ganviTarda da warmoiSva. `amis gamo visac qarTuli saistorio mwerlobis ganviTarebis Seswavla surs, arc SeuZlia da arc ufleba aqvs qarTul saeklesio saistorio Zeglebs, qarTvel martvilTa da wmidanTa cxovrebebs, gverdi auxvios da ganuxilveli datovos~ (t. 1, 1977. gv. 27). qarTuli saistorio mwerlobis erT-erT naklad mkvlevars is garemoeba miaCnda, rom `...Seuswavleli iyo iseTi sayuradRebo Sinaarsiani da didmniSvnelovani dargi, rogoric aris qarTvel martvilTa da wmidanTa cxovrebani. amis gamove srulebiT uyuradRebod iyo mitovebuli qarTuli saeklesio istoria~... (iqve). qarTuli eklesiis istoriis Cvens mier gansaxilveli periodis SeswavlisaTvis mniSvnelovan wyaros warmoadgens giorgi mTawmindelis `cxovreba netarisa mamisa Cuenisa iovanesi da efTmvisi da uwyeba Rirsisa mis moqalaqobisa maTisa aRwerili glaxakisa giorgis mier xuces monazonisa~ (Zveli qarT. ag. lit. Zegli II, 1967). ivane javaxiSvili giorgi mTawmindels uwodebs `gamoCenil istorikoss~ da dasZens: `giorgi mTawmindeli qarTul saistorio mwerlobaSi SesaniSnav mecnier istorikosad unda CaiTvalos... TiToeuli misi cnoba damyarebulia utyuar sabuTebze da axlac maTi WeSmaritebis damtkiceba SeiZleba~. amitomac mecniers misi Txzuleba uaRresi ndobis Rirs, Sinarsian, Rrma, maRal sazogadoebriv da erovnuli azrebiT gamsWvalul nawarmoebad miaCnda (iv. javaxiSvili, dasaxlebuli naSromi, gv. 142). Cveni eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovania qarTul-berZnuli saeklesio urTierTobani X-XI ss da maTi mogvarebis Semdeg saqarTvelos sapatriarqos uflebaTa aRiareba. berZnul-qarTul saeklesio urTierTobaTa Sesaxeb upirveles wyarod, rogorc aRiniSna, giorgi mTawmndelis dasaxlebuli Sroma unda CaiTvalos. gansaxilvel xanaSi berZenma berebma yoveli Rone ixmares, raTa qarTvelebi daemcirebinaT, aTonidan ganedevnaT da maTi didebuli lavra-mamulebi CaegdoT xelSi. aTonze anu `wminda mTaze~ ocze meti monasteri arsebobda. yvela isini, giorgi mTawmindelis sityviT, berZenma saeklesio moRvaweebma TavianTi boroti ganzraxvis ganxorcielebaSi daixmares. `mTa yoveli TanaSeiwies da saberZneTisa didebulni da palatisa warCinebulni yovelni midriknes da mravali Sroma da Wiri da ruduneba Cuenzeda moawies~. aqedan Cans, rom qarTvel saeklesio moRvaweebs ara mxolod `yoveli mTa~ anu aTonis monastrebi, aramed bizantiis saimperatoro kari da mTavroba, `saberZneTisa didebulni da palatisa warCinebulni~ devnidnen. giorgi mTawmindelis mizani yofila aRewera yovelive `raTa eseviTari boroti, romeli moawies Cvenzeda berZenTa ara daviwyebuli iqnas da kualad Semdgomad Cuensa momavalni eseviTarsave Wirsa ara STacvivdnen~. es Txzuleba marto iovanesa da efTvimes moRvaweobas ki ar Seicavs, aramed agreTve aTonis iverTa monastris Tavgadasavalsac mogviTxrobs misi daarsebis dRidan. mainc ra iyo zogadi mizezi berZen da qarTvel saeklesio moRvaweTa Soris winaaRmdegobisa, ratom devnidnen qarTvelebs ara marto berZeni berebi, aramed maTTan erTad bizantiis saimperatoro kari da mTavroba?

am kiTxvas uTuod unda gaeces pasuxi. am mxriv mniSvnelovania XI saukunis meore saeklesio istorikosis giorgi mcires anu xucesmonazonis Sroma, romelSic man Tavisi moZRvris, giorgi mTawmindelis, cxovreba aRwera (Zveli qarTuli agiografiuli lit. Zegl. II. 1967). T. papuaSvili aRniSnuli drois berZen saeklesio moRvaweTa Sesaxeb wers: `maT eWvi SeqhondaT qarTvelebis marTlmadideblobaSi da abralebdnen mwvaleblobas. surdaT daemtkicebinaT qarTvelTa eklesiis damoukideblobis ukanonoba, aviwroebdnen ucxoeTSi moRvawe qarTvelebs, awiokebdnen qarTul monastrebs da sxva. amis Sesaxeb kargad mogviTxrobs giorgi mcire (xucesmonazoni) Tavis TxzulebaSi `cxovreba da moqalaqeoba wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmindelisa~ (istoriografia, saq. ist. nark. III, 1979. gv. 410). giorgi mcires giorgi mTawmindelis cxovreba da moRvaweoba giorgi SavmTelis davalebiT 1066-1067 wlebSi aRuweria. igi iyo giorgi mTawmindelis `TualiT mxilveli da xeliT msaxur da yuriT momsmeneli...~ giorgi mcires Sromidan Cans, rom qarTveli berebi idevnebodnen ara mxolod aTonze, aramed antioqiasa da saerTod, mTel bizantiis imperiaSi. aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom devnis mizezs warmoadgenda ara subieqturi winaaRmdegobani Tu konfliqtebi berZen da qarTvel berebs Soris, aramed imdroindeli saqarTvelos saxelmwifos politikuri, ekonomikuri da kulturuli Zliereba, rac `ra Tqma unda, sasurveli ar iqneboda dapyrobiTi politikis matarebeli iseTi qveynisaTvis, rogoric bizantia iyo~ (T. papuaSvili, dasax. naSr., gv. 409). aRniSnulis gamo saWiro iyo urTierTobaTa mogvareba ara romelime konkretul monastrebs Soris, aramed saxelmwifoebriv doneze. kerZod ki, or marTlmadideblur eklesias Soris urTierTobaTa mogvarebisaTvis saWiro iyo molaparakebebis gamarTva ara mxolod konstantinopolSi saimperatoro karze, aramed imperiis sxva sapatriarqoebSic. rogorc giorgi mciris Sromidan Cans, antioqiis sapatriarqo karze swored aseT molaparakebebs awarmoebdnen giorgi mTawmindeli da cnobili diplomati qali, bagrat IV_is deda mariami. aRsaniSnavia, rom mariamic saeklesio moRvawe iyo, radganac igi monazvnad akurTxa TviT giorgi mTawmindelma: `ekurTxa mis mier sqemiTa~. antioqiaSi TviT giorgi mTawmindelis, mariam dedoflis, xolo konstantinopolSi imave dros (1054-1057 wlebSi) bagrat IV-is yofnis (e. i. saimperatoro karze molaparakebebis) Semdeg Sewyda msoflio marTlmadideblobis burjebs qarTulsa da berZnul eklesiaTa Soris winaaRmdegoba. amis Semdeg (XI s. 60-70-iani wlebidan) Sewyda qarTveli saeklesio moRvaweebis, berebis, moqalaqeebis aramarTlmadideblebad gamocxadeba. aRsaniSnavia, rom giorgi mcire antioqiisa da ierusalimis sapatriarqo karze giorgi mTawmindelis moRvaweobas mTeli sisruliT ar aRwers. amis mizezi is unda yofiliyo, rom mas pirdapiri davaleba hqonia micemuli giorgi Seyenebulis mier, aRewera giorgi mTawmindelis biografia misi antioqiidan gamgzavrebis Semdeg, ufro ki misi gardacvaleba. giorgi mTawmindelis moZRvari, cnobili saeklesio avtoriteti giorgi dayudebuli (Seyenebuli) antioqiaSi moRvaweobda da amitomac kargad icoda antioqiaSi Tavisi mowafis Rvawlis Sesaxeb. mas orgzis werilobiT uTxovia giorgi

mcirisaTvis aRewera mxolod zemoaRniSnuli periodi giorgi mTawmindelis cxovrebisa, kerZod, misi moRvaweoba antioqiidan wasvlis Semdeg. ivane javaxiSvili wers, `rasakvirvelia giorgi mTawmindelis Sesaxeb avtors yvelaferi ar mouTxria. man gacilebiT meti icis da mxolod zogierTs gviambobs~. `davidumo simravlisagan... martivad da sul mcired aRvwero... warmovTqu friad mokled da sul mcired...~, miuxedavad aseTi midgomisa, giorgi mcirem mainc aRniSna antioqiis sapatriarqoSi giorgi mTawmindelis cnobili paeqroba. giorgi mTawmindelma yuradReba daimsaxura TviT antioqiis patriarqebisac ki, magaliTad petresi (1052-1057) da Teodosisa (1057-1060), ukanasknelTan mas qarTvelTa saeklesio damoukideblobis Sesaxeb cxare kamaTic ki hqonia 1057 w. da didi STabeWdilebac mouxdenia. aRniSnuli xanis eklesiis istoriisaTvis didi mniSvneloba eniWeba saeklesio dokumentur wyaroebs, romelTa gareSec SeuZlebelia qarTuli eklesiis istoriis srulfasovani asaxva. gansakuTrebiT kaTalikos-patriarqTa titulaturis dazustebisas, qarTlisa da afxazeTis kaTalikosTa Soris uxucesoba-umrwemesobis gansazRvrisas, msoflio marTlmadideblur diptiqSi qarTuli eklesiis adgilis gansazRvrisas da sxva. saqarTvelos eklesiis istoriis Cvens mier gansaxilvel I periods, SeiZleba iTqvas, amTavrebs efrem mcire Tavisi TxzulebiT, romelic garkveuli TvalsazrisiT saqarTvelos eklesiis mokle istorias warmoadgens. esaa - `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moixsenebis~ (Tb. 1959). aq avtori exeba qarTvelTa moqcevisa da mironis kurTxevis sakiTxs berZnul wyaroebze dayrdnobiT. berZnebi uaryofdnen qarTuli eklesiis damoukideblobas, imitom, rom maTi azriT, saqarTveloSi ar uqadagia arc erT mociquls. efremi berZnuli wyaroebis moSveliebiT abaTilebs am azrs. aseve arkvevs, rom qarTvelebs TviTneburad arc kaTalikosobis instituti SemouRiaT da arc mironis kurTxevis ufleba miuTvisebiaT. es ufleba yvela eklesiisaTvis miucia qalkedonis krebis gadawyvetilebas. k. kekeliZis azriT, efremis cnobebi legendarulia, `vinaidan legendaruli iyo is wyaroebi, saidanac es cnobebi amouRia mas~ (k. kekeliZe, Zv. qarT. lit. istoria I, gv. 263).

II periodi (XII-XVIII ss.) (ruis-urbnisis krebidan avtokefaliis gauqmebamde) `qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sesulia Txzuleba `cxovreba mefeT-mefisa daviTisi~ (q. c. I, gv. 318-364), Txzulebis avtori aRwerili ambebis Tanamedrove da mefesTan daaxloebuli piria (m. lorTqifaniZe, XI_XII s.s. istoriis wyaroebi, narkv. III, 1979). zogierTi mkvlevaris TvalsazrisiT, naSromis avtoria arsen beri. igi s. kakabaZisa da k. kekeliZis azriT, daviT aRmaSeneblis mematiane unda iyos. arsen beri XI s. II naxevrisa da XII s. naxevris moRvawea, daviT aRmaSeneblis sulieri moZRvari. T Jordania, g. WiWinaZe, a. xaxanaSvili, i. lolaSvili arsen bers arsen iyalToelad miiCneven. CvenTvis arsen beri sainteresoa imiT, rom igi saqarTvelos eklesiis

mokle istoriis avtoria, unda iTqvas, rom Cveni eklesiis II periodis dasawyisSi qarTuli eklesiis istoriis kvlevas arsenis am SromiT Caeyara safuZveli. arsenma Cveni eklesiis mokle istoria wmida ninos cxovrebas daurTo. rogorc cnobilia, wmida ninos cxovrebis uZvelesi SatberdulWeliSuri redaqciis Taviseburi gadakeTebis Sedegad leonti mrovelma misi axali redaqcia mogvca. arsen bers miaCnda, rom Zveli redaqciebis nakls qronologiuri Tanmimdevrobis uqonloba warmoadgenda. man gaiTvaliswina es da wmida ninos cxovrebis axali, ukve metafrasuli redaqcia mogvca (arsen beri, `cxovreba da moqalaqoba da Rvawli wmindisa da Rirsisa dedisa Cuenisa ninosi~-Zveli qarTuli agiografiuli litereturis Zeglebi, III, 1971). Tumca SesaZlebelia isic, rom arsen beri ar icnobda leonti mrovelis redaqcias da igi mxolod sxva uZveles redaqciebs eyrdnoboda. arsen beri wmida ninos cxovrebisaTvis darTuli qarTuli eklesiis istoriis gadmocemisas wyarod `qarTlis cxovrebis~ wigns asaxelebs, aseve wm. ninos cxovrebisaTvis mas gamouyenebia `moqceva qarTlisa~ da `hambavi mefeTa~. arsens, Cans, aseve usargeblia efrem mciris TxzulebiT `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa~. mas gamoyenebuli aqvs mTawmindelTa gamonaTqvamebi qarTvelTa ubiwo sarwmunoebis Sesaxeb, amasTanave igi akritikebs im berZen saeklesio moRvaweebs, romelTac Tavis droze politikuri viTarebis gamwvavebis gamo amaSi eWvi SehqondaT. aRsaniSnavia, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavlisagan gansxvavebiT, romelsac rogorc cnobilia, garkveuli armenofiluri tendencia axasiaTebs, arsen beris Txzuleba am naklisagan sruliad Tavisufalia. arseni yofila efrem mcires mowafe, rogorc aRiniSna, zogierTi istorikosi mas arsen iyalToelTan aigivebs. arsen iyalToelma (gardaicvala XII s. I meoTxedSi) Targmna giorgi amartolis `xronografi~, patriarqi fotiosis `didi sjuliskanoni~ da rac gansakuTrebiT aRsaniSnavia, krebuli `dogmatikoni~, saRvismetyvelo-polemikuri Txzuleba antimonofizituri xasiaTisa. unda vifiqroT, rom misi moRvaweobis dros iyalTos akademiaSi qarTuli eklesiis istoriis Seswavlas saTanado yuradReba eqceoda iseve, rogorc gelaTis akademiaSi. XII_XIII ss. istorikosTa SromebSi saeklesio istoria qveynisa da eris istoriasTan erTad gadmoicema. am drosac, rogorc wina saukuneebSi, istorikosTa da mweralTa umravlesoba sasuliero pirebi iyvnen. imdroindel mweralTaTvis damaxasiaTebeli iyo uaRresad ganviTarebuli erovnuli TviTSegneba da RvTismoSiSeba, maTi TvalsazrisiT, omSi damarcxeba, mtris Semoseva, qveynis aoxreba da sxva ubedurebani codvaTa Sedegi iyo da uflis mier xalxis mosaqcevad movlenil sasjelebs warmoadgenda (ix. narkv. III, gv. 431). Tamaris istorikosTa nawarmoebebi - `istoriani da azmani SaravandedTani~ da basili ezosmoZRvris `cxovreba mefeT-mefisa Tamarisi~, msgavsi suliskveTebiTaa dawerili, isini Sedian `qarTlis cxovrebis~ krebulSi (t. II, Tb. 1959), maTSi saeklesio pirTa, ierarqTa da kaTalikosTa moRvaweoba cocxali TxrobiTaa gadmocemuli. `qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sedis aseve laSa giorgisdroindeli mematianis Txzuleba mdidari qronologiuri monacemebiT. XII saukuneSi SeudgeniaT `qarTlis cxovrebis~ krebuli. XVI s-Si krebulSi SeutaniaT XII-XIV saukuneTa istoriis amsaxveli Txzulebebi:

Tamaris anonimi istorikosis `istoriani da azmani SaravandedTani~ da JamTaaRmwerlis `monRolTa droindeli istoria~. aseTi saxiT yofila Sedgenili es krebuli vaxtang VI dromde. (narkv. III, gv. 433). zogierT Txzulebas am krebulidan `wmida~ da `patiosan~ wigns uwodebdnen. XIV s. istorikosi, pirobiTad `JamTaaRmwerlad~ wodebuli, uaRresad RvTis moSiSi moRvawea, romlis mizansac movlenebis miudgomlad da obieqturad aRwera warmoadgens. misi azriT, `JamTaaRmwerloba WeSmaritebis metyveleba ars da ara Tvalabma visTvisme~. igi icnobda msoflio istorias, qarTul, berZnul, sparsul da monRolur wyaroebs, kritikulad udgeboda maT. misi SexedulebiT, saqarTvelos mooxrebis mizezi iyo `risxva zegardamo usjuloebaTa da codvaTa CvenTaTvis~. XII saukunis istorikosi kaTalikosi nikoloz gulaberis Ze TxzulebaSi `sakiTxavi suetisa cxovelisa, kvarTisa sauflosa da kaTolike eklesiisa ~ qaruli eklesiis istoriis umTavres sakiTxebs Seexo. man aRwera sveticxovlis mravali saswauli, Zvel matianeebze dayrdnobiT gadmosca wmida ninos cxovreba da qarTlis moqceva. misi Txzuleba Seicavs istoriul cnobebs qarTvelTa gaqristianebis istoriidan. nikoloz gulaberisZis TvalsazrisiT, radgan saqarTvelo `nawili iyo dedisa RvTisa~, amitomac macxovarma saxarebis saqadageblad mis nacvlad dedakacive warmoavlina CvenSi. misi SefasebiT qarTvelebi `bunebiT sadagni da martivni da gonebiT wrfelni, simarTlisa cxovrebisasa da uRlisa umankoebisasa mzidvelni, mxolod RmerTisa oden da mklavisa Tvisisa mosavni~ varT. nikoloz gulaberisZe gvamcnobs, rom sarwmunoebrivi da saeklesio memkvidreoba qarTvel episkoposTa kurTxevas sveticxovlis taZarSi moiTxovs: `esre yofil ars dasabamiTgan, raTa kurTxevadni episkopozni winaSe suetisa cxovelisa movidodian da aRTqmasa hyofdian mravalsa sarwmunoebisaTvis da erTgulebisaTvis kaTolike eklesiisa da Tavisa sulisa dadebisaTvis vidre sisxlTa daTxevadmde patriarqisaTvis da saRmrToTa wesTa dacvisaTvis~ (saqarTvelos samoTxe~, gamoc. g. sabininis mier, gv. 111). saeklesio wyaros warmoadgens tbeTis episkoposis abuseriZe tbelis Txzuleba `saswaulni wmidisa mTavarmowamisa giorgisani~. saerTod qarTveli mRvdelmTavrebi gansaxilvel xanaSi xSirad eklesiisaTvis saWiro TxzulebaTa avtorebic iyvnen. aseTia ioane anCeli-mTavarepiskoposi, Tamaris mefobisas, kaTalikosi arsen bulmaisimisZe (XIII s.), karis (yarsis) episkoposi saba svingelozi (XII s.), nikoloz, qarTvelTa mnaTobi (XIV s.), samTavisis episkoposi kvipriane (samTavneli, XVIII s.), nikoloz rusTveli (XVIII s.), mitropoliti romanozi (XVIII s.), kaTalikosi besarion baraTaSvilorbeliSvili (XVIII s.), avtori mravali saeklesio-saistorio Txzulebisa, mitropoliti timoTe gabaSvili (XVIII s.), avtori cnobili Txzulebisa `mimoxilva wmidaTa da sxvaTa aRmosavleTisa adgilTa~; nekreseli episkoposidosiTeoz nekreseli (XVIII s.) - filosofosi; kaTalikosi anton pirveli, mnaTobi saqarTvelos eklesiisa - avtori mravali, maT Soris saistoriodogmatikuri Txzulebisa, mitropoliti iona gedevaniSvili (XVIII s.), nekreseli episkoposi - ambrosi miqaZe (XVIII s.) - mqadagebeli; cagareli episkoposi, Semdeg Wyondideli antoni-mWermetyvelebiT ganTqmuli da sxvani, samefo ojaxidan (bagrationTa saxlidan) gamosuli mravali sasuliero piri, iseve rogorc berebi, mRvdlebi Tu monazvnebi eklesiisaTvis uaRresad saWiro Txzulebebs qmnidnen.

eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovan wyaroebs warmoadgenen kanonikuri samarTlis Zeglebi. eqvTime mTawmindelis `mcire sjuliskanonis~ Semdeg, romelic saeklesio, samoqalaqo da sisxlis samarTlis kanonmdeblobis erTgvar enciklopedias warmoadgens, arsen iyalToelis mier msoflio saeklesio samarTlis ZiriTadi kodeqsis `didi sjuliskanonis~ Targmnas udidesi mniSvneloba hqonda eklesiis praqtikuli da kanonikuri saqmianobisaTvis (narkv. III, gv. 471). msgavsi mniSvneloba aqvs procesualuri samarTlis Zeglebs (mag.: bagrat IV-is cnobili `opizis sigeli~ da sxva), monasterTa tipikonebs, giorgi brwyinvalis dros SeudgeniaT `xelmwifis karis garigeba~, romelic aCvenebs, rom qveunis marTva-gamgeobis saqmes mefesTan erTad umaRlesi saeklesio xelisuflebac edga saTaveSi. esenia oTxi didxarisxovani beri anu monazoni-moZRvarTmoZRvari, Wyondideli, kaTolikosi qarTlisa da kaTalikosi afxazeTisa (k. kek. I, gv. 569). saeklesio samarTlis gasaTvaliswineblad didi mniSvneloba aqvT qarul saeklesio krebaTa dadgenilebebs, isini savaldebulo iuridiuli normebis xasiaTs iRebdnen. aseTia ruis-urbnisis saeklesio krebis (1103 w.) Zegliswera, XVI s. `sakaTalikozo kanonebi~, romelnic qarTlis kaTalikosis malaqiasa (1531-1549) da afxazeTis kaTalikosis evdemon I CxetiZis (1543-1578) dros Seudgenia imereTSi mowveul saeklesio krebas. msgavsi mniSvneloba hqonda 1748, 1755, 1756, 1762 wlis saeklesio krebaTa dadgenilebebs da sxvadasxva xasiaTis Zeglebs. XVIII s. I meoTxedSi qarTlis samefos karze Sedga e. w. `swavlul kacTa komisia~ beri egnataSvilis meTaurobiT, romelsac daevala `qarTlis cxovrebis~ redaqtireba gamarTva da gagrZeleba. komisiam nayofierad iRvawa da `qarTlis cxovreba~ Seavso qarTul wyaroebSi daculi im cnobebiT, romelnic Seexebodnen saqarTvelos eklesiis istoriis im mniSvnelovan movlenebs, romelnic manamde an saerTod ar iyvnen Setanilni, an kidev saTanado yuradreba ar hqondaT daTmobili. sexnia CxeiZis saistorio Txzuleba, iseve rogorc misi winamorbedi istorikosis farsadan gorgijaniZisa, umTavresad qarTvelebis sparseTSi moRvaweobis istorias aRwers. papuna orbeliani da oman xerxeuliZe agrZeleben mis Sromas. udidesi mniSvnelobis mecnieruli memkvidreoba datova vaxuSti bagrationma. misi `saqarTvelos cxovreba~ Cveni qveynis istorias mTliani, ganzogadoebuli saxiT gadmogvcems da eklesiis istoriisaTvis saWiro cnobebis siuxviT gamoirCeva.

III periodi (XIX_XX) (avtokefaliis gauqmebidan dRemde) saqarTvelos eklesiis istoriis III periodSi kritikulad iqna Seswavlili pirvel or periodSi dagrovili masala da sistematuri saxiT iqna warmodgenili saqarTvelos eklesiis warsuli cxovreba. XIX saukunemde saqarTvelos eklesiis istoria, rogorc damoukidebeli naSromi faqtiurad ar dawerila. zemoT ganxiluli salome ujarmelis, arsen beris, nikoloz gulaberisZis Sromebi umetesad qarTlis moqcevisa da qarTuli eklesiis daarsebis sakiTxebs exebian, xolo sxva wyaroebSi arsebuli cnobebi SeiZleba eklesiis istoriasTan dakavSirebuli faqtebis Segrovebad CavTvaloT. saeklesio- istoriuli masalis mogroveba da maTi damuSavebis pirveli cdebi

daedo safuZvlad gansaxilvel III periodSi saqarTvelos eklesiis warsuli cxovrebis sistematuri saxiT gadmocemas. qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb pirveli monografia cnobilma istorikosma platon ioselianma (1809-1875) gamoaqveyna 1843 wels rusul enaze ` ~, spb. 1843. rogorc wignis saTaurSivea aRniSnuli, es naSromi Cveni eklesiis istorias marTlac mokled mogviTxrobs. amasTanave, ZvelqarTul saistorio mecnierebaze dayrdnobiT grZeldeba saqarTvelos eklesiis istoriis ara damoukideblad, aramed erisa da qveynis istoriasTan mTlianobaSi gadmocemis mcdeloba. aseTia ioane batoniSvilis (1772-1836) - `kalmasoba~, Tavisi drois enciklopedia, daviT batoniSvilis (1769-1819) Txzulebani, e.w. Teimuraziseuli `qarTlis cxovreba~, romelSic uxvadaa CarTuli cnobebi qarTuli eklesiis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom am redaqcias `qarTlis cxovrebisa~ armenofiluri Sesavali aRar aqvs, piriqiT, aq Targamosis STamomavalTa Soris upirvelesad ara haosi, aramed qarTlosia warmodgenili. Teimuraz batoniSvili (1782-1846) Tavisi drois cnobili mecnieri, peterburgis saimperatoro mecnierebaTa akademiis sapatio wevri iyo. 1848 wels sanktpeterburgSi dastambuli misi wigni `istoria dawyebiTgan iveriisa, ese ars saqarTveloisa~ zemoaRniSnuli suliskveTebiTaa dawerili. e. i. xazgasmiT araarmenofiluria. aRsaniSnavia mari broses (1802-1880), daviT CubinaSvilis (1814-1891) Txzulebani. SeiZleba iTqvas, rom erTgvari samecniero aRmavlobis niSniT warimarTa saqarTvelos eklesiis istoriis Seswavlis saqme XIX s-Si. amis mizezi iyo is, rom moispo saqarTvelos eklesiis TavisTavadoba avtokefalia, ramac qarTvelTa Soris dabada survili misi istoriis Seswavlis gziT qarTuli eklesiis avtoritetis amaRlebisa, raTa rogorc qarTvelTaTvis, aseve araqarTvelTaTvisac warmoCeniliyo Cveni eklesiis warsuli dideba da aTaswlovani istoria. am mxriv gansakuTrebiT Rvawlmosilia istorikosi miqael (gobron) sabinini (sabinaSvili). igi Seudga qarTuli eklesiis istoriis gulmodgine Seswavlis rTul saqmes da 1877 wels gamosca saqarTvelos eklesiis istoria, romelSic Txroba VI s. bolomde miiyvana (m. sabinini, qarTuli eklesiis istoria, rus. enaze, spb. 1877), xolo misi qarTvel wmidanTa cxovreba `saqarTvelos samoTxe~ 1882 w. daibeWda. 1886 wels TbilisSi daistamba mose janaSvilis `saqarTvelos saeklesio istoria~, romelic aseve Cveni eklesiis warsul cxovrebas mokled gadmogvcems. did mniSvnelovania T. Jordanias mier dastambuli qronikebi I, 1892, II, 1897; dimitri baqraZis (1827-1890) gamokvlevebi. rogorc aRiniSna, XIX saukunemde qarTuli eklesiisadmi miZRvnili calke monografia ar dawerila, amitomac zemoaRniSnul avtorTa Sromebi pirvelni iyvnen da am mxriv gansakuTrebiT arian dasafasebelni. XIX saukunis bolosa da XX s. dasawyisSi qarTuli eklesiis istoriis Seswavla gansakuTrebiT aqtualuri gaxda. radganac ruseTis 1905-1907 wlis revoluciis dros saqarTvelos sazogadoebriobam ruseTis wminda sinodis winaSe kategoriulad dasva qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenis sakiTxi. am dros Seiqmna T. Jordanias, k. cincaZis, n. durnovos, m. kelenjeriZis da n. maris monografiebi, romlebSic qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenis kanoniereba iyo dasabuTebuli. am mxriv gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi avtokefaliis sakiTxebisadmi miZRvnili s.

giorgaZisa da sxva avtorTa werilebi, romlebic imdroindel JurnalgazeTebSi daistamba. 1901 wels episkoposma kirionma rusul enaze gamosca naSromi `qarTuli eklesiisa da saegzarqosos istoriis mokle narkvevi XIX s-Si~. gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi qarTuli eklesiis ganmazogadebeli monografia m. TamaraSvilisa, gamocemuli romSi 1902 wels frangul enaze (Tbilisi, 1990), ufro adre patrma TamaraSvilma gamosca `istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris~, xolo 1904 wels `pasuxi somxis mwerlebs~. n. marma 1907 wels `cerkovnie vedemostSi~ gamoaqveyna naSromi `qarTuli eklesiis istoriuli narkvevi~ (rus. enaze). al. cagarelma (1844-1929), qarTuli eklesiis avtokefaliisaTvis Tavdadebulma profesorma, krebuli `statiebi da SeniSvnebi qarTuli saeklesio sakiTxisaTvis~ (rus. enaze, peterb. 1812) da sxva werilebi gamoaqveyna. saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenisTanave gamoica evsevi nikolaZis gamokvleva `saqarTvelos eklesiis istoria~ (1918, quTaisi) da meliton kelenjeriZis `saqarTvelos eklesiis mokle istoria~ (quTaisi, 1918 weli). saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg eklesiis istoriis Seswavlis saqme Seferxda, miuxedavad amisa qarTvel mecnierTa SromebSi calkeuli sakiTxebi amomwuravad iqna Seswavlili. kvlevis maRal, Tanamedrove safexurze ayvana ivane javaxiSvilis saxelTanaa dakavSirebuli, man gaanaliza CvenSi qristianobis gavrcelebis, misi saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebis, qarTvel-somexTa saeklesio urTierTobaTa da sxva sakiTxebi. fasdaudebelia k. kekeliZis Rvawli eklesiis istoriis, saeklesio mwerlobis, bibliografiis, homiletikis, kanonikis, liturgikis, sasuliero poeziisa da sxvaTa Seswavlis saqmeSi. eklesiis istoriis kvlevisaTvis masalebi daamuSaves s. janaSiam, n. berZeniSvilma, s. kakabaZem, m. lorTqifaniZem, S. mesxiam, a. bogveraZem, z. aleqsiZem sxva mecnierebma da mkvlevarebma. gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi p. ingoroyvas monografiebi da Sromebi. eklesiis istorias ikvlevdnen qarTveli ierarqiebi da sasuliero pirebi: patriarqebi kalistrate cincaZe, wm. ambrosi xelaia, arqimandriti grigol feraZe da sxvebi. b. lominaZe Tavis naSromSi `saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia~ (saRvTismetyvelo krebuli, #12, 1981) miiCnevs, rom qarTulma eklesiam avtokefalia samjer, V, VIII da XI ss-Si miiRo. misi azriT, balsamonis cnobili cnoba XI s_Si avtokefaliis miRebas exeba. v. goilaZem sagangebod Seiswavla wyaroebSi qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb daculi cnobebi. misi azriT, VIII s-Si avtokefalia daudastures ara qarTlis, aramed axladwarmoqmnil qarTuli saeklesio erTeuls _ afxazeTis sakaTalikosos, xolo XI s_Si ki saqarTvelos sapatriarqo Camoyalibda. antioqia-ierusalimis patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi, XVII s. moRvaweni, afxazeTis sakaTalikosos `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen, xolo qarTlis sakaTalikosos ki _ `zemo iberiisas~. antioqia _ ierusalimis patriarqTa es cnobebi moyvanili aqvs saqarTvelos eklesiisadmi miZRvnil naSromSi berZen mitropolits maqsimes: , aTeni, `Teologia~, 1966, Targmnili xelnaweri rus. enaze). igi ganixilavs qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxs da miaCnia,

rom somxur eklesias VI-VIII saukuneebSi ara mTlian qarTul eklesiaze, aramed mis nawilze mouxdenia zegavlena, misi azriT, saqarTvelo am dros ara erTiani, aramed sxvadasxva samTavroebad daSlili qveyana iyo. aqve unda aRiniSnos, rom XX saukunis qarTuli saero istoriografia Seecada istoriul mecnierebaSi Canacvleboda saeklesio istoriografias da misi adgili daekavebina eklesiis istoriis kvlevis sferoSi. saero da saeklesio istoriografiis monacemebi umeteswilad urTierTsawinaaRmdego aRmoCndnen. saqme isaa, rom qarTuli saeklesio istoriografia XIX s-Si qarTuli eklesiis avtokefaliis gauqmebis Semdeg ufunqciod darCa da Cakvda (mxolod erTeuli Tavdadebuli moRvaweebi agrZelebdnen mis aTaswlovn tradiciebs). meore mxriv, qarTulma saero istoriografiam, romelic XX saukuneSi ver acda aTeistur da rusul imperialistur dakveTebs, aseve mTlianad ugulebelyo qarTuli saeklesio istoriografia, gamoucxada mis monacemebs undobloba viTarca `aramecnieruls~, Tumca zogierT SemTxvevaSi mTlianad miisakuTra misi monacemebi. kerZod, ra winaaRmdegobaa saero da saeklesio istoriografias Soris? esaa grZeli sia, romelTagan SeiZleba gamovyoT zogierTi: 1. saeklesio istoriografia amtkicebda, rom saqarTveloSi mociqulebma iqadages (saero XX s. dasawyisidan sapirispiros amtkicebda); 2. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, saqarTvelo (qarTlis samefo), rogorc farnavazis, ise mociqulTa dros moicavda aRmosavleTTan erTad dasavleT saqarTvelos, rom mefe mirianis dros qarTlis samefos Crdilo-dasavleTis sazRvari gadioda mdinare egriswyalze, xolo vaxtang gorgasalis dros ki mdinare klisuraze, Sesabamisad qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi moqceuli iyo dasavleT saqarTveloc IV-V ss-Si. (saero istoriografiis Tanaxmad ki aRmosavleTi da dasavleTi saqarTvelo sxvadasxva qveynebi iyvnen, ix. qvemoT mtkiceba); 3. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, wmida nino aris ara mxolod aRmosavleT saqarTvelos ganmanaTlebeli, aramed dasavleT saqarTvelosic (saero am Tvalsazriss uaryofs); 4. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, mironi saqarTveloSi IV-V saukuneebidanve ekurTxeboda (saeros azriT, IX s-dan); 5. saeklesio istoriografiis Tanaxmad qarTveli eri ukve Camoyalibebuli iyo mefe farnavazis dros (saeros Tanaxmad igi Camoyalibda XI-XIX ss., erTiani mosazreba ar arsebobs); 6. saeklesio istoriografiis Tanaxmad (wm. giorgi mTawmideli) qarTuli eklesia Tavisufali (avtokefaluri) iyo mociqulTa mier Camoyalibebis Semdegve (saeros Tanaxmad man avtokefalia miiRo V, VIII, anda XI saukuneebSi); 7. saeklesio istoriografiis Tanamxad wmida mefe vaxtang gorgasali marTlmadidebeli qristiani iyo (saero mecnierTa erTi nawili mas minofizitad miiCnevs); 8. saeklesio istoriografiis Tanaxmad asureli mamebi diofizitebi iyvnen (saero mecnierTa gavleniani nawilis azriT isini monofizitebi iyvnen); 9. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, VIIX saukuneebSi jer iranelebma, Semdeg ki arabebma, romelnic gamZafrebiT ebrZodnen bizantiur (e.i. diofizitur) qristinobas da, Sesabamisad, qarTul eklesias, saqarTvelos periferiul kuTxeebSi gaabatones somxuri monofizituri eklesia (VI s-Si qvemo qarTlSi (gugarqSi), VI-VII saukuneebSi taoSi, VI-IX ss-Si - hereTSi), am kuTxeebis eklesiebSi qarTulis nacvlad SemoRebuli iqna somxurenovani msaxureba. xelsayreli politikuri momentis dadgomis Tanave jer kirion I kaTalikosis dros gugarq-qvemo qarTlis eklesiebSi aRdgenili iqna mosaxleobisaTvis mSobliuri qarTulenovani

RvTismsaxureba, Semdeg ki grigol xanZTelis epoqaSi tao-klarjeTsa da dinara dedoflis dros ki TiTqosda hereTSic (saero istoriografiis Tanaxmad ki kirion kaTalikosma qvemo qarTlis somexTa Soris danerga qarTulenovani RvTismaxureba da `gaaqarTvela~ isini, aseve mesxeTSi TiTqosda grigol xanZTelis epoqaSi qarTulma eklesiam Zaladobis gziT `gaaqarTvela~ somxebi, aseve hereTSic, rac eklesiuri TvalsazrisiT sruli gaugebrobaa. e.w. somexTa `gaqarTvelebis~ araswori Teoria amJamad mTlianad aRiarebulia qarTuli saero istoriografiis mier; 10. msgavsadve, rogorc aRiniSna, saeklesio istoriografia miiCnevs, rom IV-V saukuneebSi dasavleT saqarTvelo Sedioda mcxeTis iurisdiqciaSi, mxolod Semdgom, kerZod, VII s. 20-iani wlebidan politikur mizeTa gamo aq gavrcelda konstantinopolis iurisdiqcia da qarTulis nacvlad SemoRebul iqna berZnulenovani wirvalocva. VIII s-dan afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnis Semdeg ki kvlav aRsdga qarTulenovani wirva-locva da berZnuli saepiskoposoebic gauqmda (saeros Tanaxmad Tavidanve e.i. IV s-danve, dasavleT saqarTvelo konstantinopolis iurisdiqciaSi Sedioda da aq qarTuli ena mxolod IX sdan gavrcelda) da sxva uamravi. zemoaRniSnulis erTi TvalnaTeli magaliTia axlaxan (2001 wlis dasawyisSi) n.lomouris mier gamoqveynebuli Sromebi, esenia `qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadeba~ da `saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia~. batoni n.lomouri wers: `rodesac moxda qristianobis damkvidreba saqarTveloSi da saerTod amierkavkasiaSi, saqarTvelo warmodgenili iyo ori politikuri erTeuliT: aRmosavleT saqarTvelo, e.i. qarTlis anu iberiis samefo da dasavleT saqarTvelo, e.i. egrisis anu lazikis samefo. am or saxelmwifoebriv erTeulSi politikuri, socialekonomikuri da kulturuli viTareba sakmao gansxvavebuli iyo da, Sesabamisad, qristianobis gavrceleba da saboloo damkvidreba sxvadasxva gziT da sxvadasxva situaciaSi xdeboda~ (saqarTvelos eklesiis kalendari, 2001, gv. 113). e.i. wm. nino mxolod aRmosavleT saqarTvelos ganmanaTlebeli iyo, radgan dasavleT saqarTveloSi sxva gziT Semovida qristianobao. n.lomouris es daskvna ewinaaRmdegeba qarTul saeklesio istriografiaSi miRebul saeklesio krebaTa, kerZod ki ruis-urbnisis krebis mier dadgenil debulebas aRniSnul sakiTxze da agreTve, saerTod qarTvel wmida mamaTa, istoriografTa da mematianeTa mier tradiciulad gansazRvrul Tvalsazriss. ruis-urbnisis krebis RvTivganbrZnobil da wmida mamaTa TqmiT, saqarTvelo erTiani, mTliani qveyana iyo, rogorc andria pirvelwodebuli mociqulis, ise wmida ninos qadagebaTa dros, amitomac, rogorc wm. andria, ise wm. nino arian sruliad saqarTvelos da mTeli qarTveli eris ganmanaTlebelni, ai, aqve moviyvanT Sesabamis amonarids ruis-urbnisis Zeglisweridan jer Zvel qarTul, Semdeg ki axal qarTul enaze, raTa mkiTxveli TviTon darwmundes: `pirvelwodebuli andria, Zma Tavisa mociqulTa sa petresi, vidre Cuendamdeca moiwia da qadaga sacxorebeli qadageba saxarebisa yovelsa queyanasa saqarTvelosasa da uricxuni simravleni erTani ganaSora sacTurisagan....~ (didi sjuliskanoni, 1975, gv. 545). aqedan naTlad Cans, rom ruis-urbnisis krebis dadgenilebis Sesabamisad andria pirvelwodebulma iqadaga ara mxolod dasavleT saqarTveloSi, aramed `yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa~, e.i. sruliad saqarTveloSi, msgavsadve

wmida ninom ruis-urbnisis krebis Tanaxmad `sarwmunoebasa mimarT Tvisisa miizida yoveli savsebai yovlisa qarTvelTa naTesavisa~ (iqve, gv. 546). e.i. am krebas miaCnia, rom wmida ninom mTeli qarTveli eri (`yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~) gaaqristiana. SeiZleba vinmem Tqvas, am `yovelTa qarTvelTaSi~ dasavleT saqarTvelo ar igulisxmeba, da am krebis mamebi swored ver sazRvravdnen qarTvelTa vinaobaso, rasac ver daveTanxmebiT, radganac am krebis Zeglisweris erT-erTi mTavari xelismomweria giorgi Wyondideli episkoposi da kreba cxadia `yovelTa qarTvelTaSi~ samegrelos da sruliad saqarTvelos mosaxleobas gulisxmobda, sadac iqadaga kidec berZnuli wyaroebis mixedviTac wmida ninom, ronmelsac qvemoT SevexebiT. igive ruis-urbnisis kreba mefe mirianTan dakavSirebiT wers: `naTel iRon man da yovelman erman qarTlisaman~ (iqve, gv. 546). `qarTlis cxovrebis~ kerZod ki Cveni udidesi saeklesio istorikosis leonti mroveli episkoposis Tanaxmad mefe mirianis samefoSi aRmosavleTTan erTad dasavleT saqarTveloc `egrisic~ Sedioda: `mefobda esreT mirian mcxeTiT gaRmarT qarTls, somxiTs, rans, hereTs, movakans da egrs~ (q.c., I, gv. 65). ruis-urbnisis krebis Zeglisweris axali qarTuli Sesabamisi teqsti aseTia: `mociqulTagan erTi - pirvelwodebuli andria, mociqulTa Tavis, petres Zma Cvenamde movida, saxarebis sacxonebeli qadageba mTel saqarTveloSi iqadaga~ (saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 464). am krebis gansazRvrebiT, wmida ninom `Tavisi sarwmunoebis mimarT miizida qarTvelTa sruli modgma~ (iqve, gv. 464), wmida mefe mirianis dros `naTeli iRo man da mTelma qarTvelma erma~ (iqve, gv. 464). ai, esaa saeklesio istoriografiis mtkiceba, rom rogorc andria pirvelwodebulis, ise wmida ninos dros naTeliRo mTelma erma. es Tvalsazrisi savsebiT gansxvavdeba baton nodar lomouris Tvalsazrisisagan, rom TiTqosda aRniSnul epoqaSi dasavleT saqarTveloSi qristianoba sul sxva gziTa da sxva viTarebaSi dainerga. sxvaTa Soris batoni nodar lomouris Teoria, romelic mecnierebaSi axal sityvad miiCneva, ara Tu Zalze hgavs, aramed imeorebs kidec XV saukuneSi antioqiis patriarq mixeilis Teorias. didi ivane javaxiSvilis sityviT, saqarTveloSi Camosulma antioqiis patriarqma mixeilma `SeTxza Teoria saqarTvelos eklesiis mTlianobis dasarRvevad, qarTveli eris saukeTeso SvilTa saukunovani brZoliT miRweuli monapovris, saqarTvelos eklesiis Tavisuflebis mosaspobad, misi erTianobis dasarRvevad~ (iv.javaxiSvili, Txzulebani, t. III, 1982, gv. 340). raTa advilad daemorCilebina. es Teoria SemdegSi mdgomareobs - TiTqosda andria mociquli ganmanaTlebelia ara sruliad saqarTvelosi, aramed mxolod misi dasavleT nawilisa, aseve wmida nino ganmanaTlebelia ara sruliad saqarTvelos, aramed mxolod misi aRmosavleT nawilisa. ivane javaxiSvili wers: `giorgi mTawmideli da gansakuTrebiT efrem mcire, ruis-urbnisis 1103 wlis saeklesio krebis yvela sulisCamdgmeli da nikoloz kaTalikosi amtkiceben, rom andria mociqulma iqadaga `yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa~, xolo Semdgom qristianoba kvlav aRadgina wmida ninom, romlis saswaulmoqmedebam da qadagebam `miizida yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~, nikoloz kaTalikosic wmida ninos saerTo mociqulad da ganmanaTleblad sTvlida, `Cven qarTvelTaisa~ (saswaulni sveticxovlisa, qronikebi, gv. 40-69). erTi sityviT, andria mociulica da wmida ninoc saerTo

qarTuli eklesiis damaarseblad da mTeli eris ganmanaTleblad iyvnen cnobilni, saqarTvelos sxvadasxva nawilebis calke mqadageblebis gamoZebnis survilic ar hqoniaT, radgan isini mTliani da ganuyofeli saqarTvelos ganmtkicebisa da aRorZinebisaTvis iRwvodnen. antioqiel-ierusalimeli patriarqi mixeili, swored am qarTvel saxelovan mecnierTa mier Seqmnilsa da mTeli qarTveli erisagan Sesisxlxorcebul Semecnebas spobda~ (iv. javaxiSvili, t. III, gv. 340). samwuxaroa, rom Zvel qarTvel `saxelovan mecnierTa~ (iv. javaxiSvilis sityvebia) mier Cvendami boZebul Semecnebas spobs zogierTi axali qarTveli mecnieri. maTgan gansxvavebiT, jer kidev saukunis dasawyisSi gaarkvia ivane javaxiSvilma, rom `qronologiuradac qristianobis gavrcelebis dasawyisi aRmosavleTsa da dasavleT saqarTveloSi rogorc etyoba, erTsa da imave xanas unda vigulisxmoT, am mxriv gansakuTrebiTYyuradRebis Rirsia gelasi kvizikelis moTxroba. mas iberTa moqcevis ambavSi naTqvami aqvs `amave dros pontos gaswvriv mdebare qveynis mcxovrebma iberebma da lazebma RmrTis sityva, romelic manamde ar swamdaT Seiwynares~. gamodis, rom aRmosavleTsa da dasavleT saqarTvelos qristianoba erTsa da imave dros miuRia... gelasi kvizikelis danarTi cnoba, rom iberebma da lazebma erTsa da imave dros miiRes qristianoba, arsebiTad swori gamodis im mxriv, rom dasavleT saqarTveloSic IV s. damdegidan qristianobas gza gakvleuli unda hqonoda~ (iv. javaxiSvili, t.1, 1979, gv. 269-271). iberTa moqcevis Sesaxeb IV s-Si werdnen sokrate, sozomeni, Teodorite kvirikeli, nikifore kallisto da sxvani. marTalia isini ar axseneben lazebis gaqristianebas, magram amis mizezi iyo is, rom lazebs iberieli xalxis erT-erT tomad miiCnevdnen, gelasi kvizikels ki es ambavi ufro daukonkretebia. XX s. saerTo istoriografiam jer TiTqmis pirwmindad uaryo saeklesio istoriografiis monacemebi, axla ki TviTonve misula aseT daskvnamde: `qarTlis pirvel qristian mefed unda vaRiarod miriani~ (n.lomouri, dasax. naSr., gv. 116), anda `iberTa moqceva qronologiurad unda daukavSirdes swored konstantine didis xanas~ (iqve, gv. 121), es daskvnebi mecnierebis uaxles sityvad miaCniaT, sjobda matianeebSi gamoTqmuli cnobebi Tavidanve mieRoT, Tumca ki damafiqrebelia n.lomouris daskvna, rom `qarTul eklesiaSi damkvidrebul tradicias, romlis mixedviTac qarTlSi qristianoba saxelmwifo religiad 326 wels gamocxadda, mecnieruli kvleva Ziebanic adastureben~ (iqve, gv. 127), imedi gvaqvs, rom seromecniereba mravalgzis gaimeorebs msgavs frazebs da Rirseul adgils miuCens saeklesio istoriografias. n.lomouri eTanxmeba vaxuSti batoniSvils, rom qarTlis moqcevis dros `konstantine jer romsave iyo~ (iqve, gv. 126). e.i. qalaqi konstantinopoli jer kidev ar iyo daarsebuli. ar SeiZleba daveTanxmoT n.lomors, rom IV saukunidan IX s-mde egrisi konstantinopolis iurisdiqciaSi Sedioda. IV-V saukuneebSi egrisi mcxeTis iuqirisdiqciaSi Sedioda (arsebobs Sesabamisi gamokvlevebi), VI saukuneSic da VII s. dasawyisSic ki egrisis `arqiepiskoposad~ kirion kaTalikosi iyo dadgenili TviT somxuri wyaroebis mixedviT, Sesabamisi cnobebi aqvs vaxuStisac, mxolod VII s-is 20-iani wlebidan herekle keisris laSqrobaTa Semdeg saqarTvelos Savi zRvispireTi ukve namdvilad Seiyvanes bizantiis imperiis SemadgenlobaSi, ris Semdegac (e.i. VII s. dasawyisidan) aq daarsebuli iqna berZnuli saepiskopoebi, romelnic merve saukunidan TandaTan afxazeTis

sakaTalikosos warmoqmnis kvaldakval Secvlili iqna qarTuli saepiskoposebiT. vfiqrobT gansakuTrebiT Semawuxebelia wmida qarTvel mamaTa sulTaTvis amJamindeli saero mecnierebis mcdeloba daukavSiron saqarTvelos eklesiis avtokefaliis mopoveba petre fulonis saxels. petroz mkawrvelad moixsenieben mas Zvel eklesiaSi da miiCneven erT-erT yvelaze did mwvaleblad - monofizitobisa da TviT xatmebrZolobis fuZemdebladac ki. batoni n.lomouri wers: `jer kidev 1910 w. m.TamaraSvilma sakmaod damajereblad daasabuTa, rom balsamonis `ufali petre~ (romlis patriarqobis drosac antioqiis krebis mier gamotanili iqna dadgenileba iberiis aeklesiis avtokefaliisa) ar SeiZleba iyos petre III da ufro savaraudoa misi gaigiveba patriarq petre fulonTan, romelic V s-is 70-80iani wlebis moRvawe iyo~ (iqve, gv. 143). Zveli qarTuli saeklesio istoriografiisaTvis ki warmoudgenelia aseTi daskvna, saqme isaa, rom petroz mkawvreli - gansakuTrebulad sZuldaT Zvel saqarTveloSi viTarca mwvaleblobis eresiaqi, eqvTime mTawmidelis mier gamocemuli `mcire sjuliskanonis~ mixedviT man SemoiRo e.w. `xaCecari~, yovladmiwda samebis jvarcmis galoba. `wmida mamebma maSin SeaCvenes misi avtori petroz mkawvreli - mwvalebeli, romelmac SemoiRo meoTxe piri... da vnebulad CaTvala wmida sameba. SeCvenebuli iyos samebis amgvari gmoba da misi mgmobelic~ (eqvTime aToneli, saeklesio kanonTa krebuli, VI msoflio krebis 33-e kanonis ganmarteba, saRvTismetyvelo krebuli, #11, 1983, gv. 37). eqvTime aTonelis Tanaxmad, VI msoflio kreba 68-e TavSic Seexo petroz mkawvrels, sadac igi xatmebrZlobis eresis mesaZirkvledac dasaxa - `petroz mkawvrelma, rogorc `xaCecari~ SemoiRo, agreTve es wvalebac daTesa maT Soris da Zlier gvewyina am ujero ambis smena~ (saRvTismetyvelo krebuli, #11, 1983, gv. 59). Tanamedrove saero istoriografia miiCnevs, rom monofizitobis eresiarqma petre fulonma pirvel qarTvel kaTalikos petres daasxa xeli da amiT avtokefalia mianiWa saqarTvelos eklesias, magram saeklesio istoriografiis Tanaxmad, antioqiis es patriarqi iqamde mokla (qviT Caqola) qarTvelTa mTavarepiskoposma miqaelma, maSin roca igi Seecada qarTlSi Semosvlasa da monofizitobis gavrcelebas (saqarTvelos samoTxe, 1882, gv. 632). ase, rom qarTveli saeklesio istoriografiisaTvis warmoudgenelic kia qarTuli eklesiis avtokefaliis dakavSireba petre fulonTan, rogorc warsulis magaliTebi aCvenebs, saero istoriografiac odesme albaT miva imave daskvnamde. netarxsenebuli babilina lominaZe, romelTanac me sakmaod xSiri Sexvedra mqonda sapatriarqoSi avtokefaliis sabuTebis moZiebis dros, acxadebda, rom pirdapiri cnoba V s-Si avtokefaliis mopovebis Sesaxeb ar arsebobs, amitomac igi daeyrdno qarTlis cxovrebis cnobil cnobas, vaxtang gorgasalis mier bizantiidan 12 episkoposis Camoyvanisa da saqarTveloSi dadginebis Sesaxeb. batoni n.lomouri imeorebs am daskvnas da wers `kanonikurad damoukideblad iTvleboda da moqmedebda eklesia, mxolod im SemTxvevaSi, Tu mas sul cota 12 episkoposisagan Semdgari krebis mowveva SeeZlo~ (saqarTvelos eklesiis kalendari, 2001, gv. 140), da is garemoeba, rom saqarTveloSic V s-Si gaCnda 12 episkoposisagan Semdgari kreba, adasturebs qarTlis eklesiis mier damoukideblobis, avtokefaliis miRebas~ (iqve, gv. 140).

n.lomouri Tavisi daskvnis gamotanis dros eyrdnoba karTagenis krebis kanons. marTlac am krebis me-12 kanoni brZanebs - `ukeTu vinme episkoposi Tvinier krebisaTvis ganCinebulisa Jamisa gankiTxvisa Tanamdebad ipoos, egeviTari igi ganikiTxnen aTormetTa mier episkoposTa~ (didi sjuliskanoni, 1975, gv. 295). rogorc cnobilia, msoflio krebebis kanonebi ganimarteba ara nebismierad, aramed misi cnobili komentatorebis aristines, zonaras da balsamonis mier. am wmida mamaTa komentarebi gamocemulia qarTulad (saRvTismetyvelo krebuli, 1987, #1), ai, rogor komentarebs ukeTeben am kanons (e.i. `Tu romelime episkoposi mowvevis dros dadgenil dromde braldebuli iyos, aseTi ganikiTxos Tormetma episkoposma~): - `12. karTagenis eklesiaSi gansakuTrebiT bevri episkoposi iyo (466 kaTedra) da amis gamo, maT SeeZloT episkoposis gasamarTlebisaTvis daedginaT qvorumis didi norma... amgvarad am kanons, iseve, rogorc amave krebis me-14 kanons sasamarTlo kvorumis mxriv hqonda adgilobrivi mniSvneloba karTagenis eklesiisaTvis misi mravalricxovani episkoposebiT~ (saRvTismetyvelo krebuli, 1987, #1, gv. 134135). imaves amboben me-14 kanonis komentarebisas - `kanoni uTiTebs gamonaklisze karTagenis krebis me-12 kanonis gamoyenebis dros. mas aqvs adgilobrivi da ara saerTo saeklesio mniSvneloba~ (iqve, gv. 135). (e.i. es kanoni 12 episkoposis Sesaxeb araa saerTo eklesiuri mniSvnelobisa, aramed mxolod karTagenis eklesiisTvisaa gankuTvnili). ukeTesad Tqma SeuZlebelia, vaxtang mefis mier 12 episkoposis dadgineba ar SeiZleba avtokefalias davukavSiroT da mivuTiToT amis Sesaxeb karTagenis krebis Sesabamis kanonebze, radganac maT adgilobrivi da ara saerTo saeklesio mniSvneloba gaaCndaT. maSasadame zemoxsenebul avtorTa mtkiceba argumentirebuli ar aris, xolo giorgi mTawmidelis mtkiceba qarTuli eklesiis mociqulTa droidanve avtokefalurobis Sesaxeb argumentirebuli iyo, radganac I-IV saukuneebSi daarsebuli eklesiebi daarsebisTanave namdvilad iyvnen avtokefalurebi, imJamindeli normis Sesabamisad. vitovebT imeds, rom saero istriografia am sakiTxSic Zvel saeklesios daeTanxmeba da sabolod ki gaaerTianeben saerTo Zalebs qarTveli erisa da eklesiis sakeTildReod. aRsaniSnavia, rom kaTolikos-patriarqi kalistrate cincaZe eklesiis avtokefaliis sayrdenad miiCnevda sinodSi 12 episkoposis yofnas da amis gasamarTleblad miuTiTebda aRniSnul kanons. saqme is iyo, rom imJamindeli komunisturi reJimi cdilobda episkoposTa Semcirebas, xolo kalistrate eklesiis gasaZliereblad cdilobda episkoposTa gamravlebas, amitomac miuTiTebda aRniSnuli kanonis Sesaxeb. maSasadame, misi qmedeba ufro saeklesio politikis sferos Seexeboda aTeistTa batonobisas da ara kanonikas. uwmidesma kalistratem, cxadia, kargad icoda saeklesio samarTlis mcodneTa ganmartebani, rom karTagenis aRniSnuli kanoni adgilobiribvi mniSvnelobisa iyo da ara saerTo eklesiuri. Cveni msjeloba Seexeba ara imdenad Rvawlmosil mecniers baton nodar lomours, aramed survils, raTa saeklesio istoriografiam Cvens sazogadoebaSi daibrunos is Rirseuli adgili da avtoriteti, romelic mas daukarges rusTa da aTeistTa batonobisas XIX-XX saukuneebSi. es survili exmianeba da faqtiurad imeorebs zustad asi wlis win qarTvel mRvdelmTavarTa ruseTis imperatorisa da eklesiisaTvis gagzavnil Txovnas, raTa daarsebuliyo mTel ruseTis imperiaSi (romelSic maSin saqarTveloc

Sedioda) Tundac erTaderTi qarTuli eklesiis istoriis Semswavleli samecniero centri. imJamad ruseTis mmarTvel wreebs surdaT didi zeimiT aReniSnaT e.w. saqarTvelos ruseTTan SeerTebis 100 wlisTavi, amitomac mTavrobam gadawyvita qarTuli sazogadoebis zogierTi Txovnis Sesruleba. am momentiT isargebles qarTvelma episkoposebma da gagzavnes Sesabamisi Txovna, romelSic kerZod werdnen: `viTvaliswinebT saqarTvelos ruseTTan SeerTebis 100 wlisTavs, 1901 wlis 18 ianvars da migvaCnia, rom Cveni pirveli da uwmidesi valia SevevedroT wm. sinods peterburgis Teologiis akademiaSi daarsos qarTuli saeklesio istoriis damoukidebeli kaTedra, sadac Seiswavlian xelnawerebsa da yvelafers, rac ki qarTul eklesias exeba. es naSromebi gaamdidreben Teologiur da saeklesio literaturas da naTels mohfenen msoflio marTlmadidebluri eklesiis naklebad Seswavlil furclebs~ (m.TamaraSvili, qarTuli eklesia dasabamidan dRemde, 1996, gv. 449). ruseTSi, kerZod, ki peterburgSi, 1911 wels marTlac Seiqmna saqarTvelos eklesiis istoriis Semswavleli centri, romelmac mxolod ramdenime weli iarseba bolSevikebis gabatonebamde. saqarTveloSi arc menSevikebis da miTumetes arc bolSevikebis dros cxadia aseTi centrebi ar arsebobda. amJamad arc Tbilisis saxelmwifo universitetsa da arc sxva universitetsa da institutSi saqarTvelos eklesiis istoriis ara Tu fakulteti, kaTedrac ki ar arsebobs, Tumca ki amas, rogorc aRvniSneT asi wlis winac iTxovdnen qarTveli episkoposebi. Sesabamisad, rogorc sazogadoebas, ise student axalgazrdebsa da skolis mowafeebs saSualeba ar eZlevaT WeSmaritebiT Seiswavlon deda eklesiis istoria, romlis SeswavliTac maT CaenergebodaT siyvaruli RvTisa da siyvaruli moyvasisa, mamulisa da mSobeli erisa, rac yovelTvis saWiroa yoveli sazogadoiebisaTvis. 10.04.2001.

mTavarepiskopos anania jafariZis avtorobiT gamocemuli wignebi: 1. qarTvelTa winaprebis bibliuri istoria, Tb., 1994; 2. qarTuli eklesia XVII-XVIII saukuneebSi, saqarTvelos eklesiis kalendari, 1994; 3. Soba, jvarcma, aRdgoma da amaRleba uflisa, RvTisa da macxovrisa ieso qristesi, 1995; 4. deda eklesia, 1996; 5. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, t. I, 1996; 6. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, t. II, 1997; 7. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, t. III, 1999; 8. qarTveli eris warmoSobis Sesaxeb, 1997 9. saingilo (qarTvelTa galekeba), 1998; 10. mesxeTi (qarTvelTa gamahmadianeba), 1998; 11. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria (mokle redaqcia), saqarTvelos eklesiis kalendari, 1998; 12. lazeTi-TrialeTi (qarTvelTa gaberZneba), Tb., 1999;

13. 14. 15. 16. 17.

qarTl-kaxeTi (qarTvelTa gasomxeba), 1999; afxazeTi (qarTvelTa `gaafxazeba~), 2001; qarTveli xalxis momzadeba macxovris misaRebad, 2001; petre iberi marTlmadidebeli episkoposi, 2002; qarTuli saeklesio (saliteraturo) enis Camoyalibebis sakiTxisaTvis (ioane lazi), 2002; 18. saqarTvelos eklesiis istoriis wyaroebi, periodizacia da saeklesio istoriografia, Tb., 2002.

saqarTvelos eklesiis istoriis wyaroebi, periodizacia da saeklesio istoriografia. dasasruli