Professional Documents
Culture Documents
mitropoliti
anania jafariZe
wignSi gadmocemulia saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis istoria uZvelesi xanidan vidre XXI saukunemde. naSromi sruli saxiT 1996-1999 wlebSi gamosca gamomcemloba `meranma~ oTx tomad, iqamde 1989 wels wignis pirveli tomi gamoica axalcixeSi. wignSi srulfasovnad aris aRwerili Cveni eklesiis cxovreba, uamravi wyarosa da literatur is darTviT, wmida mociqulebis epoqidanve, amasTan, literaturis mas win uZRvis qarTvelTa winaprebis sarwmunoebrivi cxovrebis mimoxilva da ufali RmerTis mier qarTveli xalxis mravalsaukunovani momzadeba qristianobis misaRebad. monografias Tan erTvis saeklesio krebaTa dadgenilebebis ganxilva. wigni gankuTvnilia farTo mkiTxveli sazogadoebisa da sasuliero akademiis studentebisaTvis, romelTaTvisac 1995 wlidan es wigni warmoadgens saqarTvelos samociqulo eklesiis istoriis saxelmZRvanelos.
meore
gamocema
redaqtorebi: kaxaber WabaSvili, Tamar revaziSvili kompiuteruli momsaxureba: viqtor daviTaSvili saZieblebi Seadgina Tamar revaziSvilma teqnikuri redaqtori: aleqsi SoSiaSvili
uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis ilia II-is wmida sinodis mier `uflis kvarTis ordeniT~ dajildovebis teqsts kiTxulobs mitropoliti anania jafariZe, sveticxoveli, 14 oqtomberi, 2008 weli.
winasityvaoba
saqarTveloSi bolos da bolos dadga dro, roca qarTul eklesias SedarebiT Tavisufali moRvaweobis saSualeba mieca. amave dros arnaxulad gaizarda sazogadoebis interesi qarTuli eklesiis warsulisadmi. magram sazogadoebriv cnobierebaSi eklesiis sasargeblod momxdar aseT gardatexas qarTuli sabWoTa istoriografia maincdamainc momzadebuli ver Sexvda, ara gvaqvs qarTuli eklesiis ganmazogadebeli istoria. mravalsaukunovani qarTuli eklesiis istoriiT dainteresebuli mkiTxveli axal, Tanamedrove mecnierebis doneze Sesrulebul gamokvlevas ver waikiTxavs. qarTul istoriografiaSi aseTi CamorCenilobis mizezi, ZiriTadad, 1921 wlidan saqarTveloSi Seqmnili viTarebaa. garda imisa, rom 1921 wlis Semdeg qarTuli eklesiis istoriis kvlevas sabWoTa xelisuflebis saTanado politika maincdamainc ar axalisebda (aseT pirobebSic ki iv. javaxiSvilma, k. kekeliZem, b. lomaniZem, z. aleqsiZem da sxvebma mniSvnelovani wvlili Seitanes qarTuli eklesiis istoriis calkeuli sakiTxebis saqmeSi), am mxriv arc revoluciamdel qarTul istoriografiaSi iyo kargad saqme. da ai, ratom: qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb pirveli monografia cnobilma istorikosma p. ioselianma 1845 wels gamoaqveyna, xolo 1877 wels gamocemul g. sabininis gamokvlevaSi qarTuli eklesiis Sesaxeb Txroba mxolod VI s-is bolomdea moyvanili. 1886 wels TbilisSi gamovida mose janaSvilis ,,saqarTvelos saeklesio istoria~. qarTuli eklesiis istoriis Seswavla gansakuTrebiT aqtualuri gaxda ruseTis 1904-1905 wlebis revoluciis Semdeg, roca qarTvelma sazogadoebam ruseTis saimperatoro karisa da wmida sinodis winaSe kategoriulad dasva qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxi. am dros ramodenime sagazeTo da saJurnalo werilis (am mxriv gansakuTrebiT unda aRiniSnos s. gorgaZis werilebi) garda Seiqmna T. Jordanias, k. cincaZis, n. durnovis, m. kelenjeriZis, n. maris monografiebi, romlebSic ZiriTadad qarTuli eklesiis avtikefaliis aRdgenis kanoniereba iyo dasabuTebuli. qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenis moTxovna im xanad marcxiT damTavrda. isev daiwyo ganmazogadebeli naSromebis Seqmna. XIX s-Si qarTuli eklesiis sakiTxebi ganixila Tavis monografiaSi episkoposma (Semdgom kaTalikos-patriarqma) kirionma. 1910 wels romSi frangul enaze gamoica m. TamaraSvilis ganmazogadebeli monografia, 1918 wels quTaisSi - ev. nikolaZis gamokvleva ,,saqarTvelos eklesiis istoria~. amis Semdeg, qarTuli eklesiis istoriis kvleva, albaT axal safexurze avidoda, magram saqarTveloSi sabWoTa xelisufleba damyarda da kvlevac Seferxda. ase rom, qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb mxolod revoluciamde Seqmnili monografiebi gvaqvs, Tanac isini dReisaTvis bibliografiul iSviaTobas warmoadgens, ris gamoc qarTuli eklesiis istoriiT daintere-
sebuli farTo mkiTxveli sazogadoebisTvis xelmisawvdomi araa. dasaxelebuli naSromebidan mxolod p. ioselianis, m. janaSvilis, m. TamaraSvilisa da ev. nikolaZis monografiebSi aris qarTuli eklesiis istoriis ganmazogadebeli Txroba. aq Tu imasac gaviTvaliswinebT, rom p. ioselianis monografia garda imisa, rom rusul enazea da Zalze moZvelebulia, xolo m. TamaraSvilisa - frangul enaze, gamodis, rom saqarTvelos eklesiis Sesaxeb qarTulad mxolod ori wigni gvaqvs. da isinic siZvelisa da sqematurobis gamo sruliad ar Seesabamebian mecnierebis Tanamedrove donis moTxovnebs. yovelive zemoTqmulidan, vfiqrob, kargad Cans, raoden savalalo mdgomareobaSia dReisTvis qarTuli eklesiis istoriis Seswavlis saqme. amitom misasalmebelia, rom am didi laqis Sevseba, ukanasknel xanebSi saistorio wyaroebSi axlad gamovlenili masalebisa da Tanamedrove qarTuli istoriografiis miRwevebis gaTvaliswinebiT, isev sasuliero pirma - mitropolitma anania jafariZem iTava. mitropolit ananias uzarmazari gamokvleva mravalwliani Tavdauzogavi kvlevis nayofia. igi didi siyvaruliT da rudunebiT aris Sesrulebuli. SeiZleba, gadauWarbeblad iTqvas, rom qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb aseTi yovlismomcveli gamokvleva revoluciamdel saqarTveloSic ki ar Seqmnila. qarTuli eklesiis istoria, ra Tqma unda, qarTuli saxelmwifoebriobis istoriis nawilia da am grandiozul naSromSic qarTuli eklesiis istoria saqarTvelos istoriasTan mWidro kavSirSi da mis fonzea gadmocemuli. aRniSnuli garemoeba, vfiqrob, naSromis erT-erT did Rirsebad unda CaiTvalos. farnavazis xanidan (Zv.w. III s.) mokidebuli XVIII s-is CaTvliT, ar darCenila rogorc saqarTvelos istoriis, ise qarTuli eklesiis istoriis metad Tu naklebad aqtualuri problema, romlis Sesaxebac a. jafariZes Tavisi Tvalsazrisi ar hqonodes gamoTqmuli. yovelive es avtoris farTo ganaTlebaze miuTiTebs. misasalmebelia, rom sasuliero saqmeebiT dakavebuli piri wlebis manZilze Tvals adevnebda qarTul (da ara marto qarTul) istoriografiaSi Seqmnil yvela im werils da monografias, romelic mas gamokvlevaSi ganxiluli calkeuli sakiTxebis gaSuqebisas gamoadgeboda. aRniSnulis gamoa, rom mis monografiaSi axali samecniero literatura saTanado sisruliTaa asaxuli. avtori axerxebs ara marto srulyofilad gadmosces qarTuli eklesiis itoria, aramed qarTuli eklesiisTvis dRes metad aqtualuri problema axleburad dasvas. bevri sakamaTo sakiTxi monografiaSi axali masaliTaa gamyarebuli da saTanado daskvnebicaa miRebuli. naSromis erT-erT siaxled unda CaiTvalos mociqulTa droindeli saqarTvelos vrceli da detaluri istoriis gadmocema, rasac aqamde saTanado yuradReba ar eqceoda. I-II ss-Si saqarTvelos teritoriaze mo-
ciqulTa mimosvlisa da qadagebis Sesaxeb Zvel wyaroebSi arsebuli masala, mas Semdeg, rac 1900 wels iv. javaxiSvilma andria pirvelwodebulis qarTlSi Semosvla uaryo ( im xanad aseTi Sexeduleba mxolod patrma avrelio parmierim ar gaiziara), specialurad aRaravis ukvlevia. ax.w.aR-is I-II ss-is saqarTvelos istoriisTvis es metad mniSvnelovani sakiTxi uyuradRebod iyo mitovebuli. ra Tqma unda, yovelive imaze, rac saqarTvelos istoriisa da qarTuli eklesiis fesvebis kvlevas naTels mohfens, uaris Tqma ar SeiZleba. umciresi masalac ki, saTanado gaanalizebis Semdeg, qarTuli kulturis samsaxurSi unda iqnes Cayenebuli. swored am mxriv miudga avtori saqarTveloSi mociqulTa Semosvlis sakiTxs. rogorc monografiidan Cans, saqarTveloSi mociqulTa mosvlis Sesaxeb (garda imisa, rom dabejiTebiT miuTiTebs Zveli qarTuli werilobiTi saistorio tradicia), mogviTxroben Zveli berZeni da laTini avtorebi. amitom, misasalmeblia, rom sarecenzio monografiaSi es sakiTxi farTod da amomwuravadaa warmodgenili, detaluradaa gaanalizebuli saqarTveloSi mociqulTa Semosvlis gzebi da maTi qadagebis geografiuli areali. damajerebladaa naCvenebi, rom Zvel avtorTa mier dasaxelebuli skviTeTi, sadac andria pirvelwodebulma qristianuli rwmena iqadaga, amave avtorTa (mag. dionise periegiti) cnobebidan gamomdinare, saqarTvelos teritoriad unda CaiTvalos. rogorc motanili masalidan dasturdeba, andria pirvelwodebulis garda saqarTveloSi ramdenime mociquls uqadagia, romelTagan simon kananeli anakofiaSi gardaicvala da iq arsebuli misi saflavi avtoris mier samarTlianadaa miCneuli saqarTveloSi mociqulTa yofnis erT-erT damadasturebel faqtad. avtoris daskvniT, andria pirvelwodebulma ax.w.aR-is I sSi ara marto gaaqristiana qarTvelTa erTi nawili, aramed awyurSi pirveli saepiskoposo eklesiac daaarsa. damajerebelia Zvel qarTul saistorio wyaroebis monacemebze dayrdnobiT gamoTqmuli mosazreba, andria pirvelwodebulis qarTlSi pirvelad ax.w.aR-is 30-35 wels, mefe aderkis zeobis dros Semosvlis Sesaxeb. naSromSi aseve saTanadodaa dasabuTebuli saqarTveloSi sxva mociqulTa (mataTa da sxva) yofna da maT mier axali rwmenis qadageba. ra Tqma unda, rogorc avtoric miuTiTebs, ax.w.aR-is I-II ssis qarTlis samefos siZlieresa da mis saerTaSoriso avtoritets Tu gaviTvaliswinebT, maSin mociqulebi saqarTvelos marTlac ver auvlidnen gverds. saqarTveloSi mociqulTa moRvaweobis Sesaxeb naSromSi motanili masaliT avtori miznad isaxavs ufro didi problemis gadawyvetas. kerZod, mociqulTa mier (ax.w.) I-II ss-ebis saqarTveloSi qristianobis danergva episkopos ananias safuZvels aZlevs, mociqulTa droindeli saqarTvelos eklesia avtokefalurad miiCnios. naSromSi damajerebladaa dasabuTebuli im droisaTvis iseTi gziT warmoqmnili yvela avtokefaluri eklesiis Tanas-
woruflebianoba. saTanado masaliT Semagrebul aseT mosazrebas avtori cnobili bizantieli kanonistis, T. balsamonis (XII s.) cnobiT adasturebs. naSromSi sainteresodaa gadmocemuli qarTuli saxelmwifos, qarTveli erisa da qarTuli enis Camoyalibebis procesi. naCvenebia, rom qarTvelebiT gansaxlebuli teritoriis sazRvrebi im uZveles droSi qarTuli eklesiis samwysos emTxveoda. qarTvel mecnier-istorikosTa naSromebze dayrdnobiT avtori im daskvnamde midis, rom farnavazis droidan mokidebuli qarTli da egrisi erTiani qarTuli qveyana - `yoveli saqarTvelo~ iyo, ris gamoc mas ganmanaTlebelic erTi hyavda. aseTi mosazrebis erT-erT damadasturebel sabuTad motanilia qarTlis cxovrebis is cnoba, romlis Tanaxmad qarTlis ganmanaTlebelma wmida ninom `naTeli sca yovelTa iverTa~. rogorc cnobilia, aseTi Sexeduleba adre n. marma gamoTqva da maris mosazreba saTanadod miTiTebulia kidec monografiaSi. naSromSi didi adgili aqvs daTmobili imis mtkicebas, rom dasavleT saqarTvelos zRvispira teritoria aseve iberiad (qarTlad) iwodeboda. es sakiTxi jer kidev akad. s. yauxCiSvilma gaarkvia, magram misgan gansxvavebiT mitropoliti anania zogjer iberiis teritoriad mTel dasavleT saqarTvelos gulisxmobs da askvnis rom, radgan am erTian qarTul teritoriaze erTiani qarTveli xalxi cxovrobda, erTiani SegnebiT, erTiani kulturiT, mTel am teritoriaze IV s-dan wirva-locva qarTul enaze iyo. IV-V ss-ebis saqarTvelos istoriis amsaxvel qarTul saistorio wyaroebSi (`moqcevaA qarTlisaA~, vaxtang gorgaslis `cxovreba~), radgan qarTuli eklesiis meTaurad TiTo piria dasaxlebuli, qarTuli eklesiis istoriis iseTi cnobili mkvlevari, rogorc akad. k. kekeliZe iyo, im daskvnamde mivida, rom avtokefaliis mopovebamde (k. kekeliZe avtokefaliis mopovebas 468-472 ww. gansazRvravda) qarTlis samefo erT saepiskoposos warmoadgenda. k. kekliZis mosazrebas iziareben b. lomaniZe da a. bogveraZe. marTalia, k. kekeliZis mosazreba Tanamedrove qarTul istoriografiaSi gabatonebuli araa, magram mainc misasalmebelia, rom qarTuli eklesiisTvis aseT prestiJul sakiTxs mitropolitma ananiamac miaqcia yuradReba. misi daskvniT, qristianobis Semosvlidan da gamarjvebidan moyolebuli, saqarTveloSi ramdeni saerisTaoc iyo, imdeni saepiskoposo unda yofiliyo. aseTi mtkicebis erT-erT damadasturebel sabuTad monografiaSi samarTlianadaa miCneuli `moqcevaA qarTlisaA~-Si qarTlis eklesiis meTauris mTavarepiskoposis tituliT moxsenieba da vaxtang gorgaslisdroindel qarTlSi episkoposTa arseboba. miuxedavad imisa, rom Zvel qarTul wyaroebSi mecnierTa araerTma Taobam imuSava, vaxtang gorgaslis `cxovrebis~ avtoris juanSeris gamoTqmiT, rom qarTvelebma `keTilad ver i pyres wesi ioanes mcnebisa~, aravin dainteresebula. mitropolitma ananiam miaqcia yuradReba da azri gamoTqva, rom juanSeris sityvaSi, am SemTxvevaSi ioane naTlismcemeli an ioane mociqu-
li ki ar igulisxmeba, aramed qarTlis eklesiis pirveli meTauri ioane. iqve daasabuTa, radgan ioane episkoposis mier saqarTveloSi Semotanili nikeis rwmenisaTvis qarTlis eklesias SemdgomSi aRar uRalatia, maSin, roca TviT romis imperiaSi mravali mwvalebloba warmoiSva, juanSeris gamoTqmaSi ioane episkoposis mier qarTlSi danergili rwmenisadmi erTguleba igulisxmeba da qarTuli wyaro zustad asaxavs im saeklesio politikas, romelic 451 wlis qalkedonis krebis Semdeg bizantiis imperiaSi arsebobda. vfiqrob, juanSeris gamoTqmis aseTi interpretacia V s-is viTarebis gaTvaliswinebiT swori Cans da siaxlea rogorc qarTuli eklesiis istoriisaTvis, ise TviT juanSeris cnobaTa gagebis saqmeSi. qarTuli eklesiis istoriis gadmocemisas mkvlevari, ra Tqma unda, gverds ver auvlis vaxtang gorgasalsa da miqael episkoposs Soris momxdar konfliqts. am sakiTxs mitropolitma ananiamac miaqcia yuradReba. da iqve saintereso mosazreba gamoTqva _ Tu ratom dawyevla miqaelma vaxtangis spa. avtoris Tanaxmad, vaxtangi samefo laSqarze dayrdnobiT ebrZoda simdidriT aRzevebul miqaels da am ukasasknelma amitom dauwyevla spa. konfliqtis mizezTa kvlevisas am detalisTvis yuradReba aravis miuqcevia. vfiqrob, miRebuli daskvna sayuradReboa. rogorc iTqva, saTanado wyaroebis monacemebsa da samecniero literaturaSi (i. troicki) gamoTqmul mosazrebze dayrdnobiT, mociqulTa dros saqarTveloSi Seqmnili qristianuli Temebi (aqedan gamomdinare, eklesia) monografiaSi avtokefalurad aris miCneuli. avtori Tvlis, rom qarTlis taxtze vaxtangis asvlisas (V s-is 40-iani w.) saqarTvelos eklesia avtokefaluri iyo, Tumca imperiis eklesiasTan urTierToba hqonda. aRniSnulidan gamomdinare, ar iziarebs qarTul istoriografiaSi arsebul mosazrebas avtkefaliis mopovebamde antioqiis sapatriarqosadmi qarTuli eklesiis morCilebis Sesaxeb. im xanad antioqiis sapatriarqo, radgan bizantiis eklesias warmoadgenda, qarTlSi ki irani batonobda, avtori Tvlis, rom iranis xelisufleba ar dauSvebda qarTuli eklesia ierarqiul damokidebulebaSi yofiliyo misi mowinaaRmdege imperiis eklesiisadmi. qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxi am kuTxiT ar dasmula, amitom gamoTqmuli mosazreba sayuradReboa. rogorc mitropoliti anania miuTiTebs, marTalia, 381 wels meore msoflio saeklesio krebis Semdeg Zlierma eklesiebma daiwyes susti eklesiebis damorCileba (konstantinepolis eklesiam am dros gaauqma pontos da asiis avtokefaliebi) da antioqiis eklesiis mier qarTul eklesiaze pretenziis gancxadeba mas aRniSnuli movlenis gamoxatulebad miaCnia. magram antioqiis sapatriarqosadmi qarTuli eklesiis ierarqiuli damokidebulebis Sesaxeb, radgan Zveli qarTuli wyaroebic miuTiTeben, unda dasabuTdes qarTul wyaroTa cnobebis ararealuroba, an maTi ucxoenovani wyaroebidan warmomavloba. sainteresoa naSromis is nawili, romelSic micemulia iranis meSveobiT qarTul eklesiaze somxuri eklesiis zemdgomobis damyarebis cda. rogorc
10
iTqva, qarTuli eklesia V s-Si ukve avtokefaluri iyo, magram VI s-dan iranis zewoliT Seiqmna qarTul-somxur eklesiaTa erToba. qalkedonituri mrwamsis qarTlis samefoSi monofizitoba momZlavrda. swored iranis Zalis saSualebiT somxeTis eklesiam SeZlo Zveli albaneTis eklesiis damorCileba da RvTismsaxurebis enad somxuris damkvidreba. somxurma eklesiam garkveul warmatebas saqarTveloSic miaRwia. magram mitropolit ananias mosazrebis Tanaxmad, VI s-is Sua xanebSi qarTlSi Semosulma sirielma mamebma garkveulwilad gaamyares qalkedonitebis poziciebi. qarTul istoriografiaSi dRemdea kamaTi, Tu ra rwmenisa unda yofiliyvnen sirieli mamebi. mitropolit ananias dasabuTebuli msjelobidan gamomdinare, isini marTlac SeiZleba, qalkedonitebi yofiliyvnen. avtori fiqrobs, rom VII s-dan qarTulma eklesiam sabolood gawyvita kavSiri somxur eklesiasTan da Tavisi aseTi statusi 681 wels I saeklesio krebis gadawyvetilebebiT dadasaturda. gansakuTrebiT sainteresoa naSromis is nawili, romelic saqarTvelos samefos ganapira mxareebis _ hereTis, qvemo qarTlisa da tao-klarjeTis mosaxleobis religiur rwmenasa da maTi ,,gaqarTvelebis~ sakiTxs exeba. monografiaSi naCvenebia monofizituri somxeTis gavlenaSi moqceuli am mxareebis qalkedonitobaze moqceva - ,,gaqarTveleba~. Tumca, isini eTnikurad manamdec qarTvelebi iyvnen, somxuri ena am Zveli qarTuli teritoriebis mosaxleobisaTvis mSobliuri ki ara, saeklesio iyo. rogorc avtori miuTiTebs, swored aRniSnuliT iyo ganpirobebuli, rom qarTveli erovnebisadmi kuTvnilebis gamo, Cvens eklesiaSi erovnul-kulturuli eklesiis damkvidrebisaTvis mebrZol kirions monofizitebic edgnen mxarSi. Tavis droze n. maris mier gamoTqmuli antimecnieruli mosazreba, TiTqos VIII-IX saukuneebamde tao-klarjeTis mosaxleoba araqarTuli iyo da am mxareebis qarTuli kulturis Zeglebi somxuri Zeglebis nangrevebze aSenda, k. kekeliZem da i. abulaZem gaiziares. marTalia, n. maris Teoriis kritika jer kidev p. ingoroyvam mogvca, magram winamdebare naSromSi, radgan saqarTvelos ganapira mxareebis mosaxleobis mrwamszec aris saubari, mitropoliti anania am sakiTxsac Seexo. aCvena n. maris mosazrebis usafuZvloba, - ra mavne Sedegebi gamoiRo n. maris Teoriam, rogor gamoiyenes igi. n. tokarskim, a. iakobsonma, v. mixakovma da sxvebma tao-klarjeTis Zveli qarTuli arqiteqturis Zeglebis araqarTulad gamosacxadeblad. jer kidev naSromis dasawyisSi aris gamoTqmuli survili, aRdges qarTuli eklesiis Zveli saxelwodeba da mas ,,saqarTvelos samociqulo eklesia~ ewodos. naSromis meore tomSi mosazrebis dasadastureblad didZali da saintereso masalaa motanili. naCvenebia, Tu ratomaa somxuri da albanuri eklesiebis msgavsad qarTuli eklesiac samociqulo, saqarTvelos eklesiis mamamTavrebi mociqulTa taxtze rom sxedan. aqve naCvenebia, rom ,,wmida kaTolike samociqulo eklesia sveticxoveli~, an mcxeTis samociqulo eklesia ewodeboda.
11
vfiqrob, naSromSi sakmao damajereblobiTaa dasabuTebuli, rom mironi saqarTveloSi qalkedonis meoTxe saeklesio krebis (451 w.) dadgenilebis safuZvelze ikurTxeboda. berZnulenovani sabuTebi qarTuli realobis sawinaaRmdegod rom metyveleben, avtori amas samarTlianad xsnis ucxoelTa batonobisagan gaRaribebuli antioqiisa da konstantinepolis sapatriarqoebis finansuri mdgomareobis gauaresebiT. maT Zvel sabuTebSi Sesworebani SehqondaT, raTa sxva eklesiebi eiZulebinaT maTTvis Sesawiri miecaT. saintereso masalaa motanili mironis kurTxevis wesis Sesaxeb. naCvenebia, rom igi VI s-Si unda SeedginaT, xolo VI msoflio saeklesio krebas (681 w.) daedasturebina. uaryofilia b. lominaZis mosazreba, TiTqos mironis kurTxeva saqarTveloSi IX s-Si dawesda. misaRebi Cans, giorgi merCules Txzulebis teqstis im adgilis, romelSic saqarTveloSi mironis kurTxevis dawesebazea saubari, qaragma ,,a-s~ gaxsna afxazeTad (da ara aRmosavleTad, rogorc es dResaa miRebuli). qaragmis aseTi gaxsnis Semdeg naTeli xdeba afxazeTis eklesiaSi ratom daiwyes ierusalimidan motanili mironis magier mcxeTaSi nakurTxi mironis gamoyeneba. ierusalimidan mironis motana, rogorc monografiaSia aRniSnuli, im xanad marTlac konstantinepolSi mimdinare brZolebiT iyo ganpirobebuli. naSromSi sworadaa miTiTebuli, rom afxazeTis sakaTalikosos daarseba damoukidebeli afxazeTis samefos warmoqmnis Sedegi iyo. iqve saTanado masalis motaniT, naCvenebia afxazeTis sakaTalikoso, erTian qarTul eklesiaSi rom Sedioda. XI saukunis saqarTvelos istoriis gadmocemisas monografiaSi kargadaa naCvenebi bizantiasa da saqarTvelos Soris politikuri viTarebis garTuleba rogor moqmedebda am qveynebis saeklesio urTierTobaze. rogor da ra pirobebSi miiRo saqarTvelos eklesiis meTaurma kaTalikos-patriarqis wodeba. aqve sainteresodaa gaanalizebuli XI saukunis saqarTveloSi Seqmnili is viTareba, romelmac ganapiroba adre somxeTTan eklesiuri siaxlovis dros Seqmnili saeklesio literaturis xelaxali redaqtireba, amjerad ukve berZnulTan dasaaxloeblad. giorgi da eqvTime mTawmidelebis, efrem mcires roli am saqmeSi. rogorc mitropoliti anania miuTiTebs, dasaxelebulma moRvaweebma, rogorc zogi mkvlevari fiqrobs, xelaxla ki ar Targmnes sasuliero literatura berZnulidan, aramed ukve Targmnils udarebdnen berZnuls, raTa maTSi somxur eklesiasTan siaxlovis kvali aRmoefxvraT. amiT qarTvelma moRvaweebma berZnebs mouspes sababi saqarTvelos eklesia mwvaleblur eklesiad gamoecxadebinaT da udidesi roli Seasrules qarTuli eklesiis ZvelTaganve arsebuli avtokefaliisa da saqarTvelos sapatriarqos aRorZinebis saqmeSi. saqrTvelos sapatriarqos sazRvrebis ganxilvisas naCvenebia, rom CrdiloaRmosavleTiT qarTuli eklesiis sazRvari xersonisTan mdebare kafamde aRwevda. aqve miTiTebulia qarTuli eklesiis samxreTi da aRmosavleTi sazRvrebi. sainteresoa naSromis is nawili, romelic msoflio di ptixSi saqarTvelos eklesiis sakiTxs Seexeba. saTanado masalaa motanili imis saCvene-
12
blad, rom saeklesio ganxeTqilebamde (1054 w.) saqarTvelos eklesias ierusalimis eklesiis Semdeg VI adgili eWira. avtori aqve asabuTebs, rom di ptixSi es adgili 1054 wlis wina droindeli sabuTebidan momdinare Cans. msoflio di ptixSi qarTul eklesias marTlac VI adgili rom ekava, naSromSi amis damadasturebel sabuTad motanilia 1438 wlis feraraflorenciis saeklesio krebaze saqarTvelos eklesiis warmomadgelis VI adgilze jdoma. am mxriv, motanili masala, vfiqrob, imdenad saintereso da damajerebelia, rom naSromis es nawili ucxo enaze unda gamoqveyndes. saTnado dokumenturi masalaa motanili qarTuli eklesiis Sinagani di ptixis _ episkoposTa sxdomis saCveneblad. naSromis bolos gaanalizebulia XVIII saukunis saqarTveloSi Seqmnili religiuri viTareba, roca araerTi qarTveli iZulebuli Seiqmna ,,somxur sarwmunoebaze~ (grigorianeloba) gadasuliyo. naCvenebia anton kaTalikosis didi roli qarTvelobis dacvisaTvis brZolaSi. uxvi masalaa motanili imis saCveneblad, rom grigorianobaze gadasuli qarTvelebi Tavis erovnebad qarTvelobas asaxelebdnen. sabolood unda davZino: mitropolit ananias naSromSi imdeni saintereso sakiTxia dasmuli da gaanalizebuli, rom yvela maTganis recenziaSi Sefaseba SeuZlebelia (ra Tqma unda, amas upirveles yovlisa naSromis didi moculoba da masSi wamoWrili sakiTxebis simravle arTulebs). Cvens winaSea metad saintereso, titanuri Sromis Sedegad Seqmnili ,,saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria~, romelSic qarTuli eklesiis Tvrametsaukunovani istoriis zogierTi sakiTxi SeiZleba sakamaTodac mogveCvenos, magram es romelime konkretuli sakiTxis Sesaxeb an qarTul istoriografiaSi arsebuli sxvadasxva SexedulebiT aris gamowveuli, an sakiTxis garSemo arsebuli saistorio wyaroTa simciriT. saerTod ganxiluli naSromis Sefasebisas mxedvelobaSi unda miviRoT is garemoeba, rom mitropolit ananias wigniT qarTuli eklesiis monografiuli Seswavlis saqmeSi mxolod pirveli nabiji idgmeba. yovelive zemoT aRniSnulis gamo, umniSvnelo tiraJiT gamocemuli saqarTvelos samociqulo eklesiis istoriis (axalcixe, rabaTi, 1983-88 ww.) xelmeored gamoqveyneba sasurvel da gadaudebel saqmed mimaCnia, rac myar safuZvels Seuqmnis qarTuli eklesiis istoriis Semdgom kvlevas.
vaxtang
13
arqimandrit ananias episkoposad kurTxeva uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis ilia II-is mier, sveticxoveli, 15 marti, 1981 weli.
14
patiosanno
da
didebulno
qarTvelno!
Cveni Zveli wmida mamebi ambobdnen _ `satrfialo sasmenelia pirvel winaparTa istoria~. `qarTlis cxovreba~ da `moqcevaA qarTlisaA~ qarTveli xalxis Tavgadasavals uZvelesi droidanve gadmogvcemen, maT cnobebs garkveulwilad eTanxmebian da avseben axali mecnieruli gamokvlevebi. Zvel matianeTa monacemebis urTierTSejerebiT gadavwyviteT gadmogveca qarTveli eris sarwmunoebrivi istoria sadideblad yovladwmida samebisa, erovnuli TviTSemecnebisa da cnobierebis gansamtkiceblad. SesaZloa, Temis uCveulobis da sxva mizezTa gamo gagvepara uzustobani, Secdoma-lafsusebi, magram imedi gvaqvs Tqveni gulmowyalebisa da viTxovT Sendobas. kurTxeva uflisa Tqvenzeda
15
Tavi I
16
samyaros Seqmna
WeSmaritebisa da sicocxlis gzaze Tanaxmad `qarTlis cxovrebisa~, qarTvelTa pirvelwinaprebs win waruZRva sityva RmrTisa, TviT RmerTi macxovari Cveni ieso qriste: ori aTasi wlis win, amaRlebis Semdgom, yovladwmida RvTismSobels eCvena ufali da qarTveli eris momavali cxovrebis Sesaxeb amcno: `hoi dedao Cemo, ara ugulebel vyo eri igi sazepuro ufrois yovelTa naTesavTa, meoxebiTa SeniTa maTTvis~ (q.c. I, gv. 38), rac Tanamedrove qarTuliT ase gamoiTqmis _ `hoi, dedao Cemo, me ar ugulebelvyof xalxTa Soris didebul qarTvels ers, maTTvis Seni meoxebiT~. yovladwmida dedam mis wilxvedr saqarTveloSi, misi Zisa da Cveni macxovris ieso qristes davalebiT, gamoagzavna mociquli andria pirvelwodebuli, romelmac daafuZna saqarTvelos samociqulo eklesia. da, ai, ori aTasi welia Cveni mama-papani erTgulad msaxureben RmerTs _ `romelman qmna cani gulisxmisyofiT, rameTu ukunisamdea wyaloba misi~ (fs. 135,5), `romelman qmna cani da qveyana, zRva da yoveli rai ars mas Sina~ (fs. 145,6), `romelman Seqmna samyaro ZaliTa mis mieriTa, zegardmo arsni suliTa yvna zeciT monaberiTa~ (rusTv.), `romelman gardasul TaobebSi neba uboZa yvela xalxs, evloT TavianTi gziT~ (saqme, 14,16). igi isaa, romelic ar ugulebelyofs mis gzaze myof Cvens ers, rameTu mis mier Seiqmna yoveli xalxi da eri _ `yovelive mis mier Seiqmna da Tvinier misa arca erTi ra iqmna, raodeni ra iqmna~ (ioan. 1.3). Cveni mamebis yovlad keTilma, yovlad wmida, yovlismcodne, yovlisSemZlebelma, saxierma, sulgrZelma da mravalmowyale RmerTma eqvs dReSi Seqmna xiluli qveyana uxilavis Semdgom `rameTu man Tqva da iqmnes, amcno da daebadnes~ (fs. 32,9). `Tavdapirvelad RmerTma Seqmna ca da miwa. miwa iyo usaxo da udaburi. bneli ido ufskrulze da suli RvTisa iZvroda wylebs zemoT. Tqva RmerTma: iyos naTeli! da iqmna naTeli (dab. 1. 1-3). meore dRes RmerTma Seqmna samyaro cisa, mesame dRes misi brZanebiT cisqveSeTSi erTgan Segrovda wyali, gamoCnda xmeleTi, aRmoacena miwam mcenareuli, meoTxe dRes _ man Seqmna mnaTobebi, mexuTe dRes _ wylis suldgmulebi, cis frinvelebi.
17
meeqvse dRes Tav Tavis gvarisda mixedviT cxovelTa Seqmnis Semdgom _ `Tqva RmerTma: gavaCinoT kaci Cvens xatad, Cvens msgavsebad. epatronos zRvaSi Tevzs, caSi frinvels, pirutyvs, mTels dedamiwas da yvela qvemZroms, rac ki dedamiwaze daxoxavs. Seqmna RmerTma kaci, Tavis xatad Seqmna igi, mamakacad da dedakacad Seqmna isini. akurTxa RmerTma isini da uTxra: inayofiereT da imravleT, aavseT dedamiwa, daeufleT mas, epatroneT zRvaSi Tevzs, caSi frinvels, yovel cxovels, rac ki dedamiwaze daxoxavs~ (dab. 1.26-28). meSvide dRes, samyaros Seqmnis Semdeg ganisvena man, romlis saqmeni `didad Svenier arian, da simarTle misi hgies ukuniTi ukunisamde~ (fs. 110, 3). Semoqmedma dasabamidan kacad da qalad Seqmna adamianebi (maTe, 19,4). `aiyvana adami ufalma RmerTma da daasaxla edemis baRSi mis dasamuSaveblad da dasacavad. gaafrTxila ufalma RmerTma adami da uTxra: yvela xis nayofi geWmeva am baRSi, mxolod keTilis da borotis Secnobis xis nayofi ar SeWamo, radgan, rogorc ki SeWam, mokvdebio~ (dab. 2, 15-17), magram gvelis mier Secdenilma evam akrZaluli nayofi Wama da qmarsac aWama. aexilaT Tvali orives (dab. 3,7). `Tqva ufalma RmerTma, aha, gaxda adami, rogorc erTi CvenTagani, Semcnobeli keTilisa da borotisa. ar gaiwodos axla xeli da ar mowyvitos sicocxlis xis nayofic, ar SeWamos da maradiulad ar icocxlos. gauSva igi ufalma RmerTma edemis baRidan, rom daemuSavebina miwa, saidanac iyo aRebuli. gandevna adami. edems ki aRmosavleTiT qerubimebi da cecxlovani, mbrunavi maxvili dauyena, raTa sicocxlis xesTan misasvleli daecvaT~ (dab. 3. 22-24). madlierebis nacvlad pirvelma adamianma ufali RmerTisagan micemuli pirveli mcneba daarRvia Tavisi urCobiT da pirveli codva Caidina. `erTi kacis urCobiT mravali gaxda codvili~ (rom. 5, 19). `erTis Secodebisagan yvela kacis Tavze moiwia sasjeli~ (rom. 5, 18). `erTis SecodebiT mravalni mokvdebian~ (5, 15). Taobidan Taobas gadaecema adamis codva da codvis gamo _ sikvdili (rom. 5, 12). ganidevna adami edemis baRidan, dawyevlili miwa unda daemuSavebina, romlisganac tanjviT miiRebda sazrdos. ZeZvsa da ekals aRmoucenebda miwa, pirofliani Wamda purs, sanam miwadve gadaiqceoda, saidanac iyo aRebuli, radgan mtveri iyo da mtvrad gadaiqceoda (dab. 3, 17-19). edemidan gandevnis Semdeg `Seicno adamma eva, Tavisi dedakaci, daorsulda eva da Sva kaeni da Tqva: kaci SemeZina uflisagan. mere Sva misi Zma abeli. abeli mecxvare iyo, kaeni miwis muSaki. gamoxda xani da miarTva kaenma ufals ZRveni _ miwis nayofi~ (dab. 4,1-3). abelmac Seswira ufals msxverpli _ gamoarCia Tavisi faris rCeuli pirutyvidan pirvelSobilni, misTvis yvelaze Zvirfasni. `mohxeda ufalma abels da mis ZRvens, xolo
18
kaensa da mis ZRvens ar mohxeda~ (dab. 4. 4-5), rameTu `rwmeniT Seswira abelma RmerTs kaenisaze ukeTesi msxverpli, romliTac miiRo mowmoba, rom marTalia igi, rogorc RmerTma daamowma mis ZRvenTa Sesaxeb~ (ebr. 11,4). Zmis sikeTiT gamwarebulma kaenma Tavi CaRuna. codva gabatonda masze _ gaiyvana abeli velad da mokla. `uTxra RmerTma _ es ra Caidine? Seni Zmis sisxli miwidan SemomRaRadebs. daiwyevla kaeni, devnili da miusafari Seiqmna qveynad. amuSavebda miwas. uflis pirisagan gadaxvewili kaeni gamravlda da misgan boroti STamomavloba warmosdga _ daiviwyes Semoqmedi RmerTi da keTili saqmeni, ewodaT maT `kacTa Svilebi~. mwuxare adamsa da evas RmerTma momadla sxva naSieri nacvlad abelisa _ SeTi. `SeTsa SeeZina vaJi da uwoda saxelad enoSi, maSin daiwyo uflis saxelis xseneba~ (dab. 4.26). ewoda mis STamomavlebs `RvTis Svilebi~. maTgan warmosdga noe _ Svili lameqisa. iwyes gamravleba adamianebma dedamiwaze. Seerivnen `kacTa Svilebs~ `RvTis Svilebi~ da SeiZines maTgan yovelive ukeTuri Cveuleba. `dainaxa ufalma RmerTma, rom imata adamianTa ukeTurebam am qveynad, rom ukeTuri iyo mudamJams maTi yoveli gulisTqma. inana ufalma, rom Seqmna adamiani amqveynad da Sewuxda. Tqva ufalma _ miwis pirisagan aRvgvi adamians, romelic Sevqmeni, adamianidan dawyebuli pirutyvamde, qvewarmavlamde, cis frinvelamde, radgan vnanob, rom gavaCine. mxolod noes epova madli uflis TvalSi. es aris ambavi noesi: marTali, sruli kaci iyo noe Tavis TaobaSi, RmerTTan dadioda noe. Sva noem sami vaJi: semi, qami da iafeTi~ (dab. 6. 5-10). ufalma RmerTma ineba miwis pirisagan adamianisa da yoveli xorcielis aRgva wylis warRvniT. noes ki ubrZana kidobnis gakeTeba. aswavla misi momzadeba. Seiyvana noem kidobanSi yovelgvari cxoveli, yovelgvari xorcieli, rasac ki sicocxlis suli edga, yvela wyvil-wyvilad, wmida pirutyvisagan Svid-Svidi waiyvana, uwmindurisagan or-ori. Sevidnen kidobanSi noe da misi Svilebi, colebi, raTa ganridebodnen warRvnas, meSvide dRes movida warRvna qveynad (dab. 7. 7-10). as ormocdameaTe dRis bolos dadga wyali da Sewyda wvima. araratis mTebs miadga kidobani. TandaTan iklebda wyali da gamoCnda mTis mwvervalebi. jer kidev idga wyali miwis pirze da ver i poves brWyalis mosaWidi noes mier kidobnidan gaSvebulma frinvelebma. meSvide dRes xelaxla gauSva mtredi kidobnidan, `dabrunda mtredi saRamoJams da aha, zeTisxilis nedli rto eWira niskartiT. mixvda noe, rom damwdariyo wyali dedamiwaze~ (dab. 8. 11). gadmovida noe Tavisi col-SviliT da kidobans Sefarebuli yoveli arseba. augo noem samsxverplo ufals da miiyvana yovladdasawvel Sesawirad TiTo-TiTo yoveli wmida pirutyvidan da frinvelidan.
19
iynosa ufalma keTilsurneleba da Tqva Tavis gulSi: aRar davwyveli miwas adamianis gamo, aRar gavanadgureb cocxal arsebas. `akurTxa RmerTma noe da misi Svilebi da uTxra: inayofiereT, imravleT da aavseT qveyana: (dab. 9, 1). Tqveni SiSi hqondes yovel suldgmuls, rac ki iZvris dedamiwaze, Tqvens xelT arian isini, saWmelad gaZlevT. mis sulTan _ mis sisxlTan erTad nu SeWamT, me ki Tqvens sisxls Tqveni sicocxlis wil movikiTxav. `vinc adamianis sisxls daRvris, adamianis mierve daiRvreba misi sisxli, radgan RvTis xatad Seiqmna adami, inayofiereT da imravleT, moefineT qveyanas da gamravldiT masze~ (dab. 9. 6-7).
20
iafetis STamomavloba aseTia: _ `iafetis Zeni: gomeri, magogi, madai, iavani, Tubali, meSeqi da Tirasi. gomeris Zeni: aSqenazi, rifaTi da Togarma. iavanis Zeni: eliSa, TarSiSi, qiTimi da dodanimi. amaTgan ganifantnen zRvispira xalxebi Tav-Tavis qveynebSi, TiToeuli Tavisi enis mixedviT, Tavisi tomis mixedviT, Tav-Tavis xalxSi~ (dab. 10. 2-5). bibliis komentatori ase ganmartavs am saxelebs: `gomeri~ _ ...am xalxis saxels sxvaganac vxvdebiT bibliaSi _ winaswarmetyvel ezekielTan, romelic maT aRwers, rogorc mezobels Tubalisa da mosoxisa (38, 6) da sxva xalxebis rigSi, romelnic saxlobdnen Crdilo siriaSi da mcire aziaSi. `magogi~ ... ezekielTan es tomebi gamodian, rogorc gamocdili da daxelovnebuli moisarni (38, 16. 39, 3). isini cxovroben zemoT dasaxelebulebTan mezoblad, odnav maT CrdiloeTiT. zogierTni maTSi xedaven skviTebs, romelnic cxovroben azovis zRvis piras. magogSi aseve skviT-Turanelebs xedaven. skviTebis bediswera asrulda ezekielis winaswarmetyvelebis Tanaxmad, maTi ganadgurebis Sesaxeb samon-gogis dablobze, roca isini dabrundnen palestinaSi da daavaddnen, rogorc aRwers herodote (1, 105-106). `madai~... am saxeliT iwodebodnen arielebi, mcxovrebni dasavleT aziaSi _ midielebi. maTi didi nawili TandaTanobiT gadasaxlda aRmosavleTSi da miiRo indusebis saxeli. midielebis sparselebTan da, saerTod, arielebTan naTesaobis Taobaze werda winaswarmetyveli danieli (V, 28). `iavani~ _ miuTiTebs berZnebze, upirvelesad ionielebze. `Tubal mesexi~... _ rogorc dabadebaSi, aseve wmida werilis mraval adgilas es ori xalxi, rogorc wesi, erTiandebian da erTad gamoisaxebian magogis moxarkeebad (ezek. 38, 2. 39, 1). erTxel sxvaTaSoris iavanTan erTiandebian (e. 37, 13). da kidev or adgilas maTi sacxovrisi ganisazRvreba palestinis CrdiloeTiT. asirieli mefeebis analebSi arcTu iSviaTad moixsenieba Muski da Tabal, viTarca ori mezobeli xalxi, mcxovrebi kilikiaSi. xolo herodote ambobs tibarekebsa da iberianelTa (iberTa) da mosoxTa Sesaxeb, kolxidis mezoblad mcxovrebTa Sesaxeb. mecnierebi Tvlian, rom Tavdapirvelad orive xalxi cxovrobda tigrosisa da evfratis saTaveebSi, midiasa da skviTias Soris, e.i. kolxeTsa da iberiaSi (Tubal _ savaraudoa iberebi anu qarTvelebi). `gomeris Zeni~: aSqezani... `_ imaze dayrdnobiT, rom Tanamedrove ebraelebi germanias `askenazs~ uwodeben, iudevel ganmmartebelTa umravlesoba aq xedavs miTiTebas germanelebze... advilad SesaZlebelia aseve is, rom es erovneba Tavis Tavdapirvel sacxovrisad (igulisxmeba mcire azia) gasvlis Semdeg, droTa viTarebaSi damkvidrda dasavleT evropaSi da aq daudo safuZveli momavali germaniis cxovrebas. `Togarma~ ... es saxeli kidev orjer gvxvdeba ezekielTan, rogorc cxenebisa da virebis momwodebeli tireli vaWrebisaTvis (ezek. 27, 14. 38, 6).
21
tradiciis Tanaxmad, romelic Semonaxulia mose xorenacisTan, somxeTis mcxovrebTa mamamTavrad iTvleboda Togarmas Svili~ (ix. ` ~, t. I, 1904. s. 70).
22
ena, germanuli Stos sxvadasxva jgufSi _ 11 ena, indur StoSi _ 12 ena, aseve iranulsa da sxva StoebSi, miuxedavad imisa, rom aRniSnuli enebi amJamad Zlier daSorebulni arian erTmaneTs, mecnierebi gamokvlevebis Sedegad mividnen daskvnamde, rom aRniSnuli enebi warmoSobilni arian erTi indoevropuli fuZe enis diferenciaciis, daSla-danawevrebis Sedegad. isini aRniSnul monaTesave enaTa SejerebiT da SedarebiT rwmundebian rom, miuxedavad droTa viTarebiT gamowveuli cvlilebisa, maT SeinarCunes saerTo struqturuli niSnebi. mecnierTa daskvniT, fuZe indoevropul enas Tavdapirvelad gamoeyvnen winareitalikebis, winarebaltielebis, winaregermanelebis, indoiranelebis, xeTebisa da sxvaTa enebi, romelnic Semdgom Tavis mxriv daiSalnen calkeul enebad. xalxTa uzarmazari indoevropuli jgufi Tavdapirvelad warmoadgenda mTlian, jer kidev dauSlel gaerTianebas, romelic saerTo enaze metyvelebda. saerTo fuZe indoevropuli ena mecnierTa TvalsazrisiT daunawevrebeli saxiT arsebobda `Cvens eramde IV aTaswleulSi~, unda aRiniSnos, rom zogierTi RvTismetyvelis Tanaxmad, msoflio warRvna moxda 3246 wels qristeSobamde, qronologia faqtobrivad Tanmxvedria. `msgavsadve yvela semitur enasa da yvela qamitur enas amJamad erTmaneTisagan daSorebulsa da gantotvils, warsulSi gaaCndaT saerTo fuZeena, romlisganac diferencirebis Sedegad warmodgnen isini~. aseTia azri lingvistebisa. amas mowmobs enaTa da xalxTa warmoSobis Sesaxeb wmida werilic. `dabadeba~ sxva Tavdapirvel xalxTa Soris qarTvelTa winaprebs _ Tobels, mosoqsa da aseve Torgams, _ pirvel rigSi CamoTvlis. Tobeli da mosoqi (mosoxi) iyvnen iafetis Zeni, xolo Torgami iafetis Zis Ze iyo. SemTxveviT ar uwodebda lenormani bibliis genealogiur sias msoflioSi xalxTa gansaxlebis srul istorias. arc isaa SemTxveviTi, rom kaenis _ pirveli adamianis Zis Zeebsac _ iabeli, iubeli, Tubal-kaeni ewodebodaT. yvela amaT qarTvelur tomTa winaprebad gulisxmobdnen gamoCenili istorikosebi. bibliis genealogiuri cxrilis safuZvelze mkvlevarebs ufleba eZlevaT ganacxadon, rom msoflios Tavdapirvel xalxTa Soris qarTvelTa winaprebs eWiraT mniSvnelovani raodenobrivi wili. Tavis mxriv, am mosazrebas ganamtkicebs lingvist mecnierTa Teoriebi, romlis Tanaxmadac, indoevropul fuZeenaze gavlena mouxdenia protoqarTvelur enas. marTlac, aTaswleulTa win, kacobriobis gariJraJze, jer kidev dauyofel protoindoevropul enaze gavlenas ver moaxdenda proqarTveluri, am enis matarebel eTnoss mniSvnelovani adgili rom ar sWeroda mesopotamiasa da mcire aziaSi _ kacobriobis Tavdapirvel samSobloSi. protoqarTvelur enas, rogorc aRiniSna, urTierToba hqonia protosemiturTanac, es kidev erTxel amtkicebs lenormanisa da sxva mecnierTa azrs bibliis genealogiuri cxrilis istoriulobis Sesaxeb, agreTve im azrsac, rom Tavdapirvel
23
protoqarTvelebs mniSvnelovani adgili eWiraT zemoaRniSnul regionSi. winareindoevropul, winaresemitur da winareqarTvelur enaTa sistemebis qronologiuri da arealuri urTierTdamokidebulebis Sesaxeb weren: `indoevropul winare enis arealuri kontaqtebi semitur da qarTvelur enebTan gamovlenili leqsikur nasesxobaTa masalebiT kargad jdebian semitur da qarTvelur winare enaTa sistemebis qronologiur da arealur ganawilebaTa CarCoebSi. saerTo semituri enis arseboba unda mivakuTvnoT periods ara ugvianes IV aTaswleulisa... rac qronologiurad emTxveva saerTo indoevropuli enis daTariRebas. winaresemituris areali unda yofiliyo axlo aRmosavleTis gansazRvruli olqi, sadac SeiZleboda hqonodaT kontaqtebi semitur enebs, rogorc indoevropul winare enaTa sistemebTan, aseve samxreT kavkasiur (qarTvelur) winare enis sistemasTan~ (T. gamyreliZe, v. ivanov. `indoevropeiskii iazik i indoevropeici~ t. II. 1984. s. 380).
24
homels, ed. maiers, ki perts, leman-haupts, lenormans, akad. n. mars, akad. turaevs da sxvebs araerTxel aRuniSnavT, rom qarTveli tomebi memkvidreni arian Sumerebis, xeTebis, mitanelebis, xaldebisa da sxva, romlebic wina aziis uZvelesi xalxebi iyvnen da romlebmac Seqmnes sakacobrio kulturis yvelaze adrindeli kerebi. amgvarive mosazreba ganaviTara da mravalmxrivi faqtiuri masalebis moSveliebiT kidev ufro daasabuTa Tavis SromebSi akad. iv. javaxiSvilma~ (S. mesxia, simon janaSia, 1950, gv. 39). rogorc zemoT aRiniSna, enaTmecnierebaSi arsebobs Teoria, romlis Tanaxmadac, indoevropuli fuZe enis matarebeli eTnosi xmelTaSuazRvispireTsa da wina aziaSi Semovida romeliRac mxridan. manamde es mxareebi (e.i. wina aziis, pirineis, apeninis, balkaneTis naxevarkunZulebi) dasaxlebulni iyvnen araindoevropuli enis matarebeli tomebiT. akademikosma Tamaz gamyreliZem, rogorc aRniSnuli iyo, wamoayena axali Teoria, romlis Tanaxmadac indoevropelebi qristeSobamde IV aTaswleulSi wina aziaSi cxovrobdnen, warmoadgendnen jer kidev aradiferencirebul, mTlian gaerTianebas, romelic metyvelebda saerTo enaze. Semdgom maTgan warmosdgnen (dayofis Sedegad) winare italikebi, winare baltielebi, winare germanelebi, indoiranelebi, xeTebi, momavali slavebi da sxvebi. gansakuTrebiT isaa aRsaniSnavi, rom am winare indoevropul enas urTierToba hqonia winare qarTvelur da winare semitur enebTan, amitomac qarTveluri da semituri winare enebidan usesxebia bevri sityva. Tu am Teorias SevadarebT n. maris Teorias, davinaxavT garkveul msgavsebas. n. maris mixedviT, qarTvelur-kavkasiur-mediteranuli enebi warmoadgendnen im substrats, romelzedac aRmocendnen da gaiSalnen indoevropelebi _ `...indoevropelebi arsaidan ar mosulan, aramed isini... igive iafetelebi arian da indoevropuli enebi iafeturi enebis Semdgomi safexuri, maTi transformaciaa axal stadiaze~. Tamaz gamyreliZis Tanaxmadac, indoevropelebi `arsaidan ar mosulan~, maTi winare samSoblo wina aziaa, sadac maT urTierToba hqoniaT qarTvelurTan, anu n. maris mixedviT `iafeturTan~. indoevropul winareenas, Tanaxmad T. gamyreliZisa, urTierToba hqonia ara marto winareqarTvelurTan, aramed winaresemiturTanac. n. maris Tanaxmadac qarTvelurs urTierToba hqonia semiturTan. da radganac qarTvelurs, anu iafeturs mWidro kavSiri hqonda indoevropulTan, semiturTan misi dakavSirebiT gamomzeurda enaTa `msoflio kavSiris idea~. n. mari `...qarTuli da semituri enebis~ naTesaobas cxadyofs da amiT ki msoflio kavSiris ideas amzeurebs~ (d. karbelaSvili, n. maris saiubileo krebuli, 1934. gv. XVIII). n. mari ar gamoricxavda kavkasiis iafeturi enebis kavSirurTierTobas qamitur enebTanac, is ambobda _ `CvenTvis, romlebic iafeturi enaTmecnierebis Teoriis mTeli sistemis agebisas amovdivarT iafeturi enebis semitur-
25
Tan naTesaobis faqtobrivi monacemebidan, gasagebia, gamoricxuli ar aris kavkasiis Zireuli enebis, e.i. kavkasiis iafeturi enebis, kavSirurTierToba qamitur enebTan...~. aqedan Cans, rom baskologiaSi adre gamoTqmuli hi poteza qamitur enebTan baskuris naTesaobisa n. marisaTvis misaRebia (gavixsenoT magaliTad, hugo Suxardtis debuleba: baskuri enaTesaveba erTsa da imave dros qarTvelur-kavkasiurs da qamituri modgmis enebs)... (S. ZiZiguri, baskurkavkasiuri problema, gv. 65). n. maris `msoflio kavSiris idea~ qarTulis meSveobiT albaT aseTi saxiT gamoisaxeba (ix. sqema):
sem
iafet
qam
semituri
a f
qamituri
qarTvelur-kavkasiur-mediteranistuli